Boeck van Surgien

De Tractaeten ende Capittelen van het boeck van Surgien.

De Traktaten en Kapittels van het boek van Chirurgie.

[1] [Incipit summa artis Cirurgie cum practica Thome umbra medici de thenismonte que thomasia vocatur. Incipit prohemium.]

Ic Thomaes Scellinck umbra medicina hebbe ghemerct dat have ende goet vergaet mer goede [sciencie ende] konste bliift den mensche alle siin leven lanck want alsoo aristoteles seit siencie es een edel konste ende hi es edel die se heeft. Daer om wil ic Thomaes Scellinck umbra medecina minen lieven kinderen [Thomaes ende Jan Scellinc sinen broeder] ende alle dieghene die surgie [volcomelic] begheeren te doene scriven ende maken enen boeck van surgien in dietscher talen ghetogen die bloeme uut allen den boeken der ander meesteren die over menich jaer [voir ons ghemaect] hebben gheweest.

Als uut galienus die de beste een was. Ende uut avicenna uut albucasim uut almansorum uut rasum uut brunum longoburgensem uut lancfrancum uut teodoricum uut roelandum ende uut roegierium ende der glosen der vier meesteren. Ende uut den anderen vroeden meesteren daer af dat men houden sal. Daarom lieve kinder ontfaet dit werc blidelike want ic en wil daer af geen pine ontsien. Ende bidt onser liever vrouwen der edelder maghet ende moeder ons liefs heeren ende den heilighen meesteren ende vrienden gods sinte cosme ende damiane ende alle den ghebenediden heilighen van hemelriick dat si bidden den almachtighen god dat hi mi ghespare soe langhe dat ic dit werc tot enen goeden einde mach volbrenghen want den arbeit sal mi wesen groot ende swaer nochtan salt mi wesen harde soete omdat [ic hope dat] ghi daer mede selt comen tot groter eeren ende tot groten goede op dat ghi wilt uwe neersticheit ende uwen sin daer toe keeren. Lieve kinder dat seldi nu weten dat dit boec is ghedeelt in iiii pertien. Ende hebt [ic] vergadert aen een deel capittelen om datment te lichteliker sal vinden met haren ghetale al ment hebben wille. Mer eer wi comen toten eersten tractate suldi weten wat es te seggene surgie ende hoe ghedaen selen wesen die surgyene [2] ende wat haer ghedaenten sullen siin ende in hoe menigher specien surgie wort ghedeelt. Ghi selt weten dat surgie es griex ende es gheset cyros in griexse dat es die hant in dietsche ende agya [dat] es werck dat es te seggen hantghewerck in des menschen lichaem dat der ghesondicheit toe behoert of dat men te besceideliker seggen mach surgie dat es dat leste instrument van medicinen. Dat eerste instrument van medicinen dat es dye ende es dat beste Alsoe galienus seit in die glose van den heeten onghemaken hi seit con[n]en wi den mensche met dieten ghenesen wi en selen hem gheen drancken gheven. Dat ander instrument van medicinen dat es dranc of medecine daer af oeck galienus af seit moghen wi met drancke die siecheit ghenesen wi en hebben die cuer niet te doene. Is oeck dat sake dat wi metten tween jersten instrumenten niet en connen die siecheit verdriven soe moeten wi metten derden werken dat est metter curgien dat es met sniden of met bernen of met cauterien te maken met corosiven of met ruptorien.

[1] Incipit summa artis Cirurgie cum practica Thome umbra medici de thenismonte que thomasia vocatur. Incipit prohemium.

Ik, Thomaes Scellinck, de bewaarder van de geneeskunde heb gemerkt dat have en goed vergaat, maar goede wetenschap en kunst blijft de mens al zijn leven lang want alzo Aristoteles zegt wetenschap is een edele kunst en hij is edel die het heeft. Daarom wil ik, Thomaes Scellinck bewaarder van de geneeskunde mijn lieve kinderen, Thomaes en Jan Scellinc zijn broeder, en al diegene die chirurgie volkomen begeren te laten schrijven en een boek te maken van chirurgie in Dietse taal getoond en is de bloem uit alle boeken van andere meesters die voor menige jaren voor ons gemaakt zijn.

Zoals uit Galenus die een van de beste was. En uit Avicenna, uit Albucasis, uit Almansoris, uit Rhazes, uit Bruno van Longoburgo, uit Lanfranc, uit Theodorik, uit Roelant en uit Rogier en de glossaria der vier meesteren. En uit andere verstandige meesteren waarvan men dat houden zal. Daarom lieve kinderen, ontvang dit werk blijde want ik wil daarvan geen pijn ontzien. En bid onze lieve vrouwe de edele maagd en moeder van onze lieve heer en de heilige meesters en vrienden van God Sint Cosmas en Damianus en alle gezegende heiligen van hemelrijk dat ze de almachtige God bidden dat hij me spaart zo lang totdat ik dit werk tot een goed einde mag volbrengen want de arbeid zal me groot en zwaar wezen, nochtans zal het me erg zoet zijn omdat ik hoop dat ge daarmee zal komen tot grote eer en tot groot goed opdat ge uw vlijt in uw zin daartoe wil keren. Lieve kinderen, dan zal je nu weten dat dit boek in 4 partijen verdeeld is. En ik heb het verzameld in een deel kapittels zodat men gemakkelijker met zijn getal zal vinden als men het hebben wil. Maar eer we tot het eerste traktaat komen zal je weten wat chirurgie is en hoedanig de chirurgen zullen zijn en wat hun houding zullen zijn en in hoeveel soorten chirurgie wordt verdeeld. Ge zal weten dat chirurgie Grieks is en in Grieks cyros gezet wat de hand is in Diets en agya, dat is werk, dat is te zeggen handwerk in het mensen lichaam dat de gezondheid toe behoort of dat men bescheidener zeggen mag, chirurgie dat is dat laatste instrument van medicijnen. Dat eerste instrument van medicijnen dat is die en is de beste. Alzo Galenus zegt in de glossaria van de hete kwalen zegt hij; kunnen we den mens met diëten genezen dan zullen we hem geen dranken geven. Het andere instrument van medicijnen dat is drank of medicijn waarvan Galenus ook zegt, mogen we met drank de ziekte genezen dan hebben we de behandeling niet te doen. Is het ook zaak dat we met de twee eerste instrumenten de ziekte niet kunnen verdrijven zo moeten we met de derde werken, dat is met chirurgie, dat is met snijden of met branden of met cauterien te maken met bijtmiddelen of met bijtende geneesmiddelen.

Hoe die surginen selen siin.

Nu seldi weten hoe ghedaen selen siin die curginen [dat syn darsateren] die surginen sellen hebben in allen weghen ghereet haer instrumenten mede te werken ende haer naelden ghedraet om daermede te naijen si selen oeck confersacie hebben metten goeden surginen ende besien haer werc want al connen si som daer af wel spreken nochtan en conen si niet alle werken daer om eest zeer goet dat mense siet werken met snidene met bernen ende met binden. Ende si en selen niet bloede sijn mer si selen [coen ende] sachtmoedich siin ende voersienich suptiil van sinnen ende sonderlinghe daert sorchliic es te werkene als int hoeft daert hersenbecken al doir es toter liesen ende elwaert daert sorgheliic is ende hem hoeden van dronckenscappen want alle dat der surgien toebehoert ende dat daer orberliic toe is dat en conen si al in die boeken niet begripen daer om selen die [3]

surginen suptiil siin van sinnen ende behendich want utermate zeere es te prisene natuerliicheit der sinnen ende sonderlinghe alsoe damascenus seit die natuerlike sinnen helpen zeer der konsten ende dat onghenatuert es van sinnen belet der natueren wel te vaerne. Ende die surginen selen oec wesen gheleerde lieden ende goede clerken of si selen ten minsten leeren vinden ghenen die gheleert siin want het dunct my onmogheliic dat enighe surgien sonder letteren souden moghen begrypen die konste der surginen. Nu sie ic dat tmeeste deel der surginen siin leeck ende ongheleert dwasen ende sotten ende dorperen dwelc groot jammer is want men met recht dat niet ghedoghen en soude want si siin rovers boffers clappers ende ondercruypers ende pinen hem altoes den gheleerden surginen te lachteren ende achter haren rugghe quaet te spreken om dat si duchten dat men in haer werc straffen soude moghen ende daerom laten sij ende scuwen goede meesters ende gheleerde mannen. Ende oeck dat noch meerder jammer es ende tontfarmen ende alder onbequaemst dat es dat die onweerdighe wiven dese konst aennemen Ende vermeten hem die namen vanden onghemaken te kennen ende te ghenesen ende die si niet en weten noch en kennen. Ende alle dit seit die edel ende die groote meester almansor. Als alsulke surginen jemende ghenesen dat es bi aventueren ende niet bi konsten want si en hebben daerin gheen rechte reden noch en kennen niet die complexie des menschen die menigher hande is onder die sempel menschen. Daer om seg ic dat menich mensche wort bederft onder haer hande die een bliift [mancende] verleemt die ander onghenesen die derde ghefisteleert ende doen si se varen ten sancten waert tot sinte quierin of tot sinte loey [of sinte citillis].

Ende dat doen si dan den sieken doen omdat si met halver eeren daer af comen souden. Item som ansteken si metten quaden viere ende menich vaerter qualiic. Ende qualiic moeten si varen die aldus ghedane leeke surginen voert trecken [ende vorderen] want [4] sy siin veel quader dan die [moerdenaren] in die bosschen ligghen en roven ende moerden. Hier eint onse prohemine.

Hoe de chirurgen zullen zijn.

Nu zal je weten hoedanig die chirurgen [dat zijn de dokters] zullen zijn. Die chirurgen zullen altijd hun instrumenten gereed hebben om mee te werken en hun naalden en draden om daarmee te naaien. Ze zullen ook gesprekken hebben met goede chirurgen en hun werk bezien want al kunnen ze soms daarvan goed spreken nochtans kennen ze niet alle werken en daarom is het zeer goed dat men ze ziet werken met snijden, met branden en met binden. En ze zullen niet bang zijn, maar ze zullen koen en zachtmoedig zijn en voorzienig en subtiel van zinnen en vooral daar het zorgelijk is te werken zoals in het hoofd daar de schedel geheel door is tot de vliezen en elders daar het zorgelijk is en zich hoeden van dronkenschap want alles dat tot de chirurgie behoort en dat daar gebruikelijk toe is dat kunnen ze niet uit in de boeken begrijpen en daarom zullen die chirurgen subtiel zijn van zinnen en handig want natuurlijkheid van de zinnen is uitermate zeer te prijzen en vooral zoals Johannes Damascenus zegt; de natuurlijke zinnen helpen zeer de kunst en het onnatuurlijke is van de zinnen belet om de natuur goed te doen. En de chirurgen zullen geleerde lieden en goede klerken wezen of ze zullen tenminste leren vinden diegene die geleerd zijn want het lijkt me onmogelijk dat enige chirurgie zonder letters de kunst der chirurgen zouden mogen begrijpen. Nu zie ik dat het grootste deel der chirurgen leken zijn en ongeleerde dwazen en zotten en burgers wat zeer jammer is want men zou het met recht dat niet gedogen want ze zijn rovers, bluffers, klappers en onderkruipers en pijnen zich altijd de geleerde chirurgen uit te lachen en achter hun rug om kwaad te spreken omdat ze duchten dat men ze in hun werk zou mogen straffen en daarom laten zij het en schuwen goede meesters en geleerde mannen. En ook dat noch meer jammer is en te ontfermen en aller ongeschikts is dat die onwaardige wijven deze kunst aannemen. En vermeten zich de namen van de kwalen te kennen en te genezen en die ze niet weten noch kennen. En alles dit zegt die edele en de grote meester Almansoris. Als zulke chirurgen iemand genezen dat is per ongeluk en niet vanwege kunsten want ze hebben daarin geen rechte reden noch kennen de mensen de menigerhande samengesteldheid onder de eenvoudige mensen niet. Daarom zeg ik dat menig mens wordt bedorven onder hun handen, de een blijft mank, verlamt, de andere ongenezen, de derde ontstoken met etter en laten ze hen dan gaan tot Sint Quirin of tot Sint Louis of Sint Citillis.(?)

En dat laten ze dan de zieke doen omdat ze met halve eer daarvan af zouden komen. Item sommige steken ze met het kwade vuur aan en menigeen gaat er slecht. En slecht moeten ze gaan die dusdanige leken chirurgen voorttrekken en bevorderen want ze zijn veel kwader dan de moordenaars die in de bossen liggen en roven en moorden. Hier eindigt onze inleiding.

Nu willic u scriven die capittelen vanden eersten tracthate en dier siinder XX.

Di ghedachten der surgiins.

Dat eerste capittel is van wat ghedachten selen wesen die surginen met haren werken. Dat tweede capittel van den wonden die int vleesch siin hoemen se vergaderen sal te curren. Dat derde capittel van simpelen wonden die gheen letsel en hebben van senuwen die voren gheseit selen siin int eynde van den eersten [capittelen]. Dat vierde capittel van langhen wonden die ghehouwen siin met sweerden of met wapen dierghelike. Dat viifte capittel van den wonden die in die pesen siin ende van den medicinen die orberliic siin den wonden die in die pesen siin. Dat seste capittel van wonden daer die beene mede ghequets siin ende ghewont. Dat sevende capittel van hooftwonden dat int hersenbecken is ende vander annotomien van den hoefde. Item van ghebroken hersenbecken wat men daer toe doen sal ende hoe ment uut sal doen ende tot wat tyde Item medicinen die versachten sweeringhe van wonden. Dat achste capittel dat gheliict contrarie allen arsater van den pigmenten van der heer hugo van luca ende siinre coniuracien die goet es. Item een ander coniuracie metter welker. Tneghende capittel van der scorfheden des hoefts. Tiende capittel van haer te doen wassen. Telfte capittel is van dieten der hoeftwonden. Dat twalfte capittel is van bloede te stelpen of te stremmene. Tertienste es van ghemeenre dispotacien der wonden ende van den ulceren oft van sweeren [die heten ulceum]. Tfeertiende es die redene waerom dat die wonden langhe siin om te ghenesen. Tfiiftiende van wonden die in leden siin die den doot beteekenen ende hoe mense bekennen sal. Item van wonden die in die borst vallen oft in den rugghe. Dat sestiende van wonden die in den buiic siin daer die darmen uut scieten ende als een daer in ghewont es wat men daer toe doen sal. vander annothomien van den buijke ende van den darmen. Dat seventiende van den [ghe]\scutte [5] ende van den dooren ende van splinteren uut te doene. Dat achtiende van den ghemeenen cueren der ulceren ende hoe men die quade bekennen sal. Dat neghentiende capittel van den sommen van den cueren van alle die fistelen waer si siin van arsenicum sublimatum. Dat twintichste capittel es van der sommen ende ghemeenre cueren van alle den canckeren ende van haren ocusoene.

Nu wil ik u schrijven hoeveel kapittels er van het eerste traktaat zijn, XX.

De gedachten der chirurgen.

Dat eerste kapittel is van wat gedachten de chirurgen zullen wezen met hun werken. Dat tweede kapittel is van de wonden die in het vlees zijn hoe men ze verzamelen zal om te behandelen. Dat derde kapittel van eenvoudige wonden die geen letsel hebben van zenuwen die voorgezegd zullen zijn in het einde van het eerste kapittel. Dat vierde kapittel van lange wonden die gehouwen zijn met zwaarden of met diergelijke wapens. Dat vijfde kapittel van de wonden die in die pezen zijn en van de medicijnen die gebruikelijk zijn in de wonden die in die pezen zijn. Dat zesde kapittel van wonden daar de benen mee gekwetst zijn en gewond. Dat zevende kapittel van hoofdwonden die in de schedel zijn en van de anatomie van het hoofd. Item van gebroken schedel wat men daartoe doen zal en hoe men het eruit zal doen en op welke tijd. Item, medicijnen die verzachten het zweren van wonden. Dat achtste kapittel dat gelijkt contrarie alle dokters van de specerijen van de heer Hugo van Lucca en zijn bezweringen die goed zijn. Item, een ander bezwering met dezelfde. Het negende kapittel van de schurft van het hoofd. Tiende kapittel van haar te laten groeien. Dat elfde kapittel is van diëten der hoofdwonden. Dat twaalfde kapittel is van bloed te stelpen of te stremmen. De dertiende is van de algemene regels der wonden en van de blaren of van zweren die ulcus heten. Het veertiende is de reden waarom dat de wonden lang duren om te genezen. Het vijftiende van wonden die in leden zijn die de dood betekenen en hoe men ze herkennen zal. Item van wonden die in de borst vallen of in de rug. De zestiende van wonden die in de buik zijn daar de darmen uitschieten en als een daarin gewond is wat men daartoe doen zal. Van de anatomie van de buik en van de darmen. De zeventiende van het geschut en van de dorens en van splinters uit te doen. De achttiende van de gewone behandeling der blaren en hoe men die kwade herkennen zal. Dat negentiende kapittel van sommigen van de behandeling van alle fistels waar ze zijn van arsenicum sublimaten. Dat twintigste kapittel is van sommigen en gewone behandeling van alle kankers en van hun oorzaak.

[Hier beghint deerste tractaet van onsen boec Capittelum 1].

Hoe ghi voersienich selt siin.

Nu seldi weten lieve kinder dat elc surgien siin werken ende seker redenen in dinghen die hem helpen tot siinder redenen in allen wonden te ghenesene sal u jerste redene ende meninghe siin die wonden te consolideren ende toe te sluijten maer dat en mach niet siin het en waer een sempel wonde int vleesch. Want dander als been ende pesen ende dat knorsel been die haerder siin dan vlees ende moruwer dan been ende die liesen of vellekens van den beenen die die beenen bedecken si en heelen niet volcomeliic noch en versamenen niet met haers selfs marterie daersi af siin. Es si vanden vader of vander moeder siecte dat men heet sperma in latine mer voerdat in hem ghebrack waer yet ghestau[r]eert dat haer macht volmocht die verloren was want sommighe meesters wanen dat si ontfaen haer rechte consoledacie alst vlees maer ic segge dat si en doen si en consolideren niet volcomeliic als haer wonden goet siin maer siin si cleene so consenteer ic dat si consolideren als maer vlees dat van den bloede wast ende die materie dat bloet es dat alle daghe in des menschen lichaem wort ghemeerdert mocht wel gherechteliic worden gheristaureert ende gheconsolideert. Hierom sal alle weghe u ghedachte siin te consolideeren wonden die int vleesch siin het en waer dat sake dat u enich van desen vii dinghen u belette. Dat eerste es als een pese ghesteken es. Dat andere es als een wonde int been is. Dat derde es als een wonde es gheap\stumeert. [6] Dat vierde es als een lit es qualiic te ghereke. Dat viifte es als een wonde zeer diep es. Dat seste als die wonde niet en es biessure. Dat sevende es als die wonde es van quaden feniinden beesten ghesteken. Alle dese dinghen brenghen den surgiin tot vremden ghedachten waer om die wonden worden belet te sluijtene of te ghenesen.

Hier begint het eerste traktaat van ons boek. Kapittel 1.

Hoe ge op uw hoede zal zijn.

Nu zal ge weten lieve kinderen dat elke chirurg zijn werken en zekere redenen in dingen die hem helpen tot zijn redenen in alle wonden te genezen en uw eerste reden en bedoeling zal zijn de wonden te verstevigen en dicht te sluiten, maar dat mag niet zijn tenzij een eenvoudige wond in het vlees. Want de anderen zoals benen en pezen en dat kraakbeen die harder zijn dan vlees en murwer dan been en de vliezen of velletjes van de benen die de benen bedekken die helen niet volkomen noch verzamelen niet met hun eigen materie waar ze van zijn. En is het van de vader of van de moeder ziekte dat men sperma in Latijn noemt, maar voordat het in hen ontbrak was iets hersteld zodat hun macht volmaakt werd die verloren was want sommige meesters wanen dat ze hun rechte samen voeging ontvangen zoals het vlees, maar ik zeg dat ze niet volkomen verstevigen als hun wonden goed zijn, maar zijn ze klein zo bevestig ik dat ze verstevigen als maar vlees, dat van het bloed groeit en de materie dat bloed is dat alle dagen in de mensen lichaam wordt vermeerderd, dan mocht het wel gerecht hersteld en samen gevoegd worden. Hierom zal aller wegen uw gedachte zijn wonden tezamen te voegen die in het vlees zijn tenzij het zaak is dat u enige van deze 7 dingen u belet.

De eerste is als een pees gestoken is. De volgende is als een wond in het been is. De derde is als een wond is ontstoken. De vierde is als een lid slecht gesteld is. De vijfde is als een wond zeer diep is. De zesde als de wond niet bloedt. De zevende is als de wond van kwade giftige beesten is gestoken. Al deze dingen brengen de chirurg tot vreemde gedachten waarom die wonden worden belet te sluiten of te genezen.

[Capm. 2. van den wonden int vleysch die menigherhande syn hoemen se sal vergaderen].

Van wonden weder sie doer siin of [niet] en siin sulke wonden siin cleene som middelbaer ende som groot som siin si buten ende som siin si in die middewaert ende som gaen si te gronde ende sulke siin daer een stuc al af ende som siin si openbaer als dieghene die ghehouwen siin met sweerden of dierghelike ende van allen soe siin alder quaets te ghenesen die ronde wonden omdat si hebben veel begriips voert aen siin sulke wonden in Դ vlees sulck op die pesen sulck op die beenen ende daerna moet ghi u cueren veranderen. Albucasim seit dat alle die wonden die worden gheworpen met steenen of met messen ghehouwen of met sweerden of met ghelaiven of met hout of dies gheliic die siin gheheeten solucie in latiin continuitatis als si versch siin mer alsi veroudert siin ende niet en ghenesen ende altoes veel quaets gheven dan en heet men se niet vulnus maer men heetse ulcus dat es een quaet sweer oft men heet se plaga putrida dat es een verrotte wonde. Ghy selt weten lieve kinder eer ghi u piint die wonde te ghenesen metter medicinen carnis cicativam dat es met medicinen die vlees doen wassen in die wonden [ende die wonden doen sluten] ghi selt eerst u pinen bloet te stelpen ende te wederstane ende te weerne [haer] appostemen. Nochtan als die wonde al doer gaet soe en seldi u niet pinen alsoe zeer bloet te stoppene of ten ware dat si al te cranck worden ende dat si al te zeer bloeden ende dat selen wy noch hier na vermanen. [7] Dander es datmen op die wonde sal legghen medecinen die quaet doen gheven ja specialiic op die wonden die vander lucht siin verandert ende gheargert sonderlinghe op die wonden die op die pesen siin ende oeck op die wonden die met quesueren siin soe salmen orberen medicinen die quaet doen gheven om dat sie seerich siin ende gheapstumeert ende hier sal siin gheordineert een capittel speciael. Terde es als die wonde quaet gheeft dat men dat weder sal verdriven. Ende die reden es omdat dat bloet niet te zeer en vloye dat die sieke niet zeer en sincopieere dat es dat hi in onmachten niet en valle. Avicenna seit als een wonde vloijt redeliic dat es herde goet want het en laet die wonde niet ap[o]stumeren ende verbidt den rede die medicinen die de wonden quaet doen gheven helpen daer om den wonden dat es als dat bloet ghestelpt es soe eest van heete appostemen versekert ende dan wort die sweringhe versacht vander wonden ende die poren vanden live ontloken ende die natuerlike hitten die worden in die wonden ghesterct ende gheeft haer goede voedinghe totdat die materie wort [ghedigereert dat is] gheriipt. Ypocras seit dat ronde wonden die siin quaet ende die riipe siin goet. Wonden die gheen quaet en geven die en siin niet versekert van spasme ende die quaet geven die en siin niet tonsiene ende dat es te verstane als dat quaet gheneeret es in die wonden met hulpen van medesinen ende met werken der natueren ende dat quaet dat in die wonden es daer die natuere niet in en heeft ghewrocht en es niet goet moet het es herde quaet. Galyenus seit in die glose vanden pronostiken dat es drieerhande werken van hitten want als die natuerlike hitte werct soe worden die humoren verandert in atter ende als die aventuere al werct dan wort ghevoet eenderhande quaet ende heet putredo. Ghi sult weten dat in wonden vierderhande quaet moghen wesen het es saneus putredo pus ende verus ende dat es dat alderquaetste van desen es verus want het es dunne ende quaet veniin ende dat alderbeste dat es sanies albalenis et equalis [8] [dat] es wit quaet noch te dicke noch te dunne. Daer na es dat beste pus pus[dat] es dicke ende een luttel ghevaruwt ende het en vloyt niet. Putredo es ghemenct quaet dicke ende dunne gheliic als uut appostemen vloyt. Nu seldi weten wanneer ghi hebt vercreghen quaets ghenoegch met holpen van medecinen dan moet mense weder droeghen met linen doecken of met carpien dat es [met vesen] van cleinen edelen hoeftdoecken ghepluct of ghescaeft of oec met medecinen die verdroeghen doen soe dat die wonden moghen consolideren want waer in die wonde veel quaets sie en mochten niet consolideren want alsoe galienus ende avicenna segghen sanies es corosiif ende es dat alder meeste letsel die wonden te consolideren. Daeromme die nachte ende ongheleerde surginen die geen reden en hebben noch en verstaen legghen alle weghe haer pappen sonder besceet op die wonden alsoe wel ten lesten als te jersten welke quaet es waerom si dat doen hebbe ic dicwil ghevraecht ende si antwoerden mi dat si gheen beter medecine en vonden dan pappen want si riipen die wonden ende doen versachten die sweeren ende conforteren ende mondifeeren ende consolideren ende doen die wonden vullen met goeden vleesche ende si en deeren in gheenen dinghen. Dat openbaer quade valsche loghen es sonder dat si gheblecte wonden doen rijpen versachten dat houdic waer. Die wonden daer die pappen toe dienen als ic voren gheseit hebbe want der vroeder meesters ghedochten en es anders niet danmen die wonden doet droeghen met medecinen die vlees doen wassen in die wonden. Ende eest dat sake dat men wille dat vleesch [doen wassen in die wonde dan salmen die wonde] droghe mondijficeren want alsoe galienus seit goet vleesch in die wonden en mach niet werden ghenereert si en werden wel ghemondificeert ende gesuvert van overtoldicheit die in hem es want sanies ende daer si uut comen vanden heffen ende vander derder digesten ghi selt weten dat siin drye digesten die eerste es in die maghe die ander in der lever die derde in [9] alle leden ende in dat liif vanden mensche maer daer af wil ic nu swighen want dat suldi vinden in der anthonomien daer om seggic u voerwaer dat der vroeder surginen ghedochten ende der gheproefder en es anders niet dan die wonden te suveren ende te mondificeren ende te verdroeghen ende daerbi worden si gherestaureert maer si en worden niet gherestaureert met olien noch met smoute noch met anderen dinghen dye doen rotten daer die nachte surginen haer pappen op legghen ende maken die den dreck in die wonden meerderen doet. Ende nu suldi weten datmen die wonden sal verbinden ii werven inden winter ende driewerven inden somer want alsoe averoys seyt die wonden verrotten meer inden somer dan inden winter. Nochtan en sal dat niet siin ten waren groote wonden ende diepe die al doer [den lichaem] int liif gaen of in die hersenen of in die wonden die in die junctueren siin van den leden ende dander vleesch wonden salmen verbinden eens in den winter ende tweewerf inden somer.

Kapittel 2. Van de wonden in het vlees die menigerhande zijn hoe men ze zal verzamelen.

Van wonden of ze door zijn of niet en sommige wonden zijn klein, sommige middelbaar en sommige groot, soms zijn ze buiten en soms zijn ze in het midden en soms gaan ze te gronde en van sommige is er een stuk af en sommigen zijn openbaar als diegene die gehouwen zijn met zwaarden of diergelijke en van allen zo zijn aller kwaadste te genezen de ronde wonden omdat ze veel omgang hebben, verder zijn zulke wonden in մ vlees, sommigen op de pezen, sommigen op de benen en daarnaar moet gij uw behandeling veranderen. Albucasis zegt dat alle wonden die met stenen worden geworpen of met messen gehouwen of met zwaarden of met lansen of met hout of diergelijke, die zijn geheten solutie in Latijn en lossen op als ze vers zijn, maar al ze verouderd zijn en niet genezen zullen ze altijd veel pus geven en dan noemt men ze niet vulnus maar men noemt ze ulcus, dat is een kwade zweer of men noemt ze plaga putrida, dat is een verrotte wond. Ge zal weten, lieve kinderen, eer ge u pijnigt de wond te genezen met de medicijnen carnis cicativam, dat is met medicijnen die vlees laten groeien in de wonden en de wonden laten sluiten, ge zal u eerst pijnen bloed te stelpen en te weerstaan en te voorkomen zijn zweren. Nochtans als de wond geheel doorgaat dan zal u zich niet pijnigen alzo zeer bloed te stoppen of tenzij dat ze al te zwak worden en dat ze al te zeer bloeden en dat zullen we noch hierna vermanen. De andere is dat men op de wond medicijnen zal leggen die pus laten geven, ja speciaal op die wonden die van de lucht zijn veranderd en verergerd en vooral op de wonden die op de pezen zijn en ook op de wonden die met kwetsingen zijn, dan zal men medicijnen gebruiken die pus laten geven omdat ze bezeerd zijn en ontstoken en hiervan zal een speciaal kapittel geordend worden. De derde is als de wond pus geeft dat men dat weer zal verdrijven. En de reden is omdat het bloed niet te zeer vloeit als de zieke niet zeer in syncope is, dat is dat hij niet in onmacht valt. Avicenna zegt als een wond redelijk vloeit dat dit erg goed is want het laat de wonde niet zweren en verbiedt de koorts en de medicijnen die de wonden pus doen geven daarom de wonden hulp, dat is als dat bloed gestelpt is dan is het van hete zweren verzekerd en dan wordt het zweren van de wonden verzacht en die poriën van het lijf geopend en de natuurlijke hitte die wordt in die wonden versterkt en geeft haar goede voeding totdat de materie wordt gedirigeerd, dat is gerijpt. Hippocrates zegt dat ronde wonden die zijn kwaad en de rijpe zijn goed. Wonden die geen pus geven die zijn niet verzekerd van kramp en die pus geven die zijn niet te ontzien en dat is te verstaan als dat pus gegenereerd is in de wonden met hulp van medicijnen en met werk der natuur en dat pus dat in die wonden is daar de natuur niets in heeft gewrocht is niet goed, maar het is erg slecht. Galenus zegt in de glossaria van de voorspelling dat er drievormige werken van hitte zijn want als de natuurlijke hitte werkt zo wordt de vochtvermenging veranderd in water en als het avontuur geheel werkt dan wordt soort pus gevoed een en heet putredo. Ge zal weten dat in wonden viervormig pus mag wezen, het is, saneus, putredo, pus en verus en het aller kwaadste van dezen is verus want het is dun kwaad venijn en het allerbeste dat is sanies albalenis et equalis, dat is wit kwaad (pus), noch te dik noch te dun. Daarna is dat beste pus, dat pus is dik en wat gekleurd en het vloeit niet uit. Verrotting is gemengd pus, dik en dun gelijk zoals het uit zweren vloeit. Nu zal je weten wanneer ge pus genoeg hebt gekregen met hulp van medicijnen, dan moet men ze weer drogen met linnen doeken of met carpien, dat is met vezels van kleine edele hoofdoeken geplukt of geschaafd of ook met medicijnen die verdrogen en doe zo dat de wonden mogen verstevigen want was in de wond veel pus het mocht ze niet verstevigen want alzo Galenus en Avicenna zeggen, pus is bijtend en is het allergrootste letsel om de wonden te verstevigen. Daarom de macht en ongeleerde chirurgen die geen reden hebben noch verstaan leggen aller wegen hun pappen zonder bescheid op de wonden alzo goed ten laatste als ten eerste wat kwaad is en waarom ze dat doen heb ik vaak gevraagd en ze antwoorden mij dat ze geen betere medicijn vonden dan pappen want ze rijpen de wonden en laten de zweren verzachten en versterken en passen aan en verstevigen en laten de wonden vullen met goed vlees en ze deren in geen dingen. Dat openbaar kwade valse leugen is, uitgezonderd dat ze bleke wonden laten rijpen en verzachten, dat hou ik voor waar. De wonden daar de pappen toe dienen, zoals ik voor gezegd heb, want de verstandige bedachten het is niets anders dan dat men de wonden laat drogen met medicijnen die vlees laten groeien in de wonden. En is het zaak dat men vlees wil laten groeien in die wond dan zal men de wond droog maken want alzo Galenus zegt; goed vlees in de wonden mag niet gegenereerd worden, ze worden wel aangepast en gezuiverd van de overtolligheid die in hem is want pus en daar ze uitkomen van de grondsop en van de derde digestie, ge zal weten dat er zijn drie digestie’ s, de eerste is in de maag, de volgende in de lever en de derde in alle leden en in dat lijf van de mens, maar daarvan wil ik nu zwijgen want dat zal je vinden in de anatomie en daarom zeg ik u voor waar dat de gedachten van verstandige en de beproefde chirurgen niets is anders dan de wonden te zuiveren en aan te passen en te verdrogen en daarbij worden ze hersteld, maar ze worden niet hersteld met olie noch met vet noch met anderen dingen die laten rotten daar de machtige chirurgen hun pappen opleggen en maken dat het drek in de wonden zich vermeerderen laat. En nu zal je weten dat men de wonden tweemaal zal verbinden in de winter en driemaal in de zomer want alzo Averro zegt; de wonden verrotten meer in de zomer dan in de winter. Nochtans zal dat niet zijn tenzij grote wonden en diepe die geheel door het lichaam in het lijf gaan of in die hersens of in de wonden die in die gewrichten zijn van de leden en het andere vlees verwonden die zal men verbinden eens in de winter en tweemaal in de zomer.

[Camp. 3 van den simple wonden die gheen letten en hebben van den 7 die te voren gheseit syn].

Wonden die gheen litteken hebben.

Dit capittel es van den anderen wonden die gheen litteeken en hebben dan die senuwen die te voren gheseyt siin. Daerom die wonden die aldervolx siin [te] ghenesen ende gheconsolideert dat siin die wonden die ghesteken siin met messen of met glavien of met ghescutte of met anderen dinghen dier ghelike opdat gheen pese gheraect en es of oeck die liese die de beene bedect ende dat salmen bekennen dat die wonde niet en sweert noch seer en doet. Ende en seldi daer anders niet toe doen dan een wieke ghenet in olie rosarum die de wonde open hout enen dach ende doet den sieken rusten van allen werken ende eest dat sake dat die sieke gheen sweeringhe ende ghevoelt noch gheen gheswel soe laet die wonde toesluten ende laet den sieken noch rusten ii daghe hi sal ghenesen. Waer oec dat saken dat hi ghevoelde sweeringhe dat waer een teeken dat die pese of die liese die dat been bedect ghequets waer [10] dan moetij die wonde vol olie rosarum gieten ghewermt ende maect een wieke die niet te groot en sy noch te lanc dat si die pese niet en quetse datse geen sweeren noch geen wee en ghedoghe ende menct dan doyeren van eyeren met olie van rosen ende net die wieke daer in ende vander selver medesinen legt daer boven op die wonde ende bestriict die wonde al om metter medesinen die ghemaect sal siin van eenre o. olie van rosen ende een vieredeel van eenre o. wiin asiin ende ½ o. boli arminicus ende dat doet toter tiit toe dat die sweringhe al vergaen es ende die wonde quaet gheeft want dan es die wonde versekert daerna doet in die wonde wieken van moruwen liwaede of werc ende daer na plaesteren van deser medesinen die zeer goet es ende wel mondificeert ende suvert die wonde. Ghi sult nemen iii o. mel rosarum dat sal ghesleghen siin ende I o. garstenmeel [ende ½. o. terpentine ghewasschen ende tmeel] dat sal siin ghebuedelt [doer enen dicken meelbudel] ende dit seldi al te gader menghen ende siedent alsoe langhe tot dat van pas dick sy ende aldus soe seldi alle die wonden ghenesen ende consolideeren in Դ eynde. Waer oeck dat [sake dat die zweringhe] niet en sesseerde met olie rosarum die ghi in die wonde gheghoten [hebt] al warm ende met den wederstane van boli armini alsoe voerseit is soe doet den sieken laten op dander side opdat hi starck si ende waer hi cranck soe doeten hicken metter vliemen ende doet hem alle daghe camer hebben met suppositorien ende doet hem nauwe hoeden van eten ende van drincken tot der tiit dat die sweeringhe si versacht ende die apposteme ende die sweeringhe si versoncken ende salft die wonde alom met der medecinen die voerseit is als van den bolis ende wiinedeick ende olie rosarum. Item om gheen maniere van gheswel of steken in die pesen en seldi plaesteren legghen van cruden ende van smoute of van anderen dinghen die riipen of rotten doen noch om gheen weedom noch sweringhe en [11] laet den wonden ghenaken werm water want alle dit doet rotten ende tlit verliesen.

Kapittel 3, van de eenvoudige wonden die geen leed hebben van de 7 die tevoren gezegd zijn.

Wonden die geen herkenningsteken hebben.

Dit kapittel is van de andere wonden die geen herkenningsteken hebben dan de zenuwen die tevoren gezegd zijn. Daarom de wonden die aller moeilijkst zijn te genezen en samen te voegen dat zijn die wonden die gestoken zijn met messen of met lansen of met geschut of met andere diergelijke dingen opdat geen pees geraakt is en ook de vliezen die de benen bedekken en dat zal men herkennen dat de wond niet zweert noch zeer doet. En je zal daar niets anders toe doen dan een doek (1) genat in rozenolie die de wond een dag open houdt en laat de zieke rusten van alle werken en is het zaak dat de zieke geen zwering voelt noch geen gezwel zo laat de wonde dicht sluiten en laat de zieke noch 2 dagen rusten, hij zal genezen. Was het ook zaak dat hij zwering voelde wat een teken was dat de pees of vlies die dat been bedekt gekwetst was, dan moet je de wond vol gewarmde rozenolie gieten en maak een doek die niet te groot is noch te lang zodat het de pees niet kwetst zodat het geen zweren noch geen pijn gedogen mag en dan mengt men dooiers van eieren met rozenolie en nat de doek daarin en leg er van dezelfde medicijn bovenop de wond en bestrijk de wond alom met de medicijn die gemaakt zal zijn van een ons rozenolie en een vierendeel van een ons wijnazijn en ½ ons bolus armeniacus en doe dat tot de tijd toe dat het zweren geheel vergaan is en de wond pus geeft want dan is de wond verzekerd, doe daarna in de wond doeken van murw lijnwaad of vlaswerk en daarna pleisters van deze medicijnen die zeer goed zijn en is goed aangepast en zuivert de wond. Ge zal nemen 3 ons rozenhoning dat zal geslagen zijn en 1 ons gerstemeel en ½ ons terpentijn gewassen en het meel dat zal zijn gebuild door een dikke meelbuidel en dit zal je tezamen mengen en kook het alzo lang totdat het een goede dikte heeft en aldus zo zal je alle wonden genezen en tezamen voegen in het einde. Was het ook zaak dat de zwering niet verminderde met rozenolie die ge al warm in de wond gegoten hebt en met het weerstaan van bolus armeniacus alzo voorgezegd is zo laat de zieke op de andere zijde bloed laten opdat hij sterk is en is hij zwak zo laat hem hikken met de vliem en laat hem alle dagen toilet hebben met zetpillen en laat hem nauw hoeden van eten en van drinken tot de tijd dat de zweer verzacht is en de zweer en die zwering gezonken is en zalf de wonde alom met de medicijnen die voorgezegd zijn zoals van de bolus armeniacus en wijnazijn en rozenolie. Item, om geen soort van gezwel of steken in de pezen te krijgen zal je pleisters leggen van kruiden en van vet of van andere dingen die laten rijpen of rotten noch om geen pijn noch zwering laat de wonden warm water genaken want dit alles laat rotten en het lid verliezen.

[Capittelum 4 van langhe wonden die ghehouwen sijn met zwaerden of met andere instrumenten].

Wonden die ghehouden siin.

Dit capittel es van wonden die ghehouwen siin met swaerden of met anderen wapenen die grote wonden maken ende langhe. Besiet of die wonde soe clein is dat men die lippen vander wonde vergaderen mach mer net u plaesteren eerst in warm water ende duwet twater uuiit ende netse in wit vanden eye ende legse op die wonde ende binse. Ende ghi en hebt gheen ander medesine te doene. Ende es oeck dat sake dat die wonde es soe groot dat mense met binden niet vergaderen en mach soe nayt die lippen vander wonden met siden [of met enen ghewasten drade] ende den enen punt even na bi dweers vingher van malkanderen ende laet onder een gat daert tquaede alder best uut purgeren mach daermen een wieke insteket. op die draden salmen legghen pulver ghemaect van een deel wieroek ende ii deel draken bloet ende iii deel ongheblust calc ende alsment al niet hebben en mach soe mach men nemen een deel calc ende daer op legghen want dat poeder behoet die punten dat si niet en rotten op dat pulver seldy legghen nyeuwe doexkens van ouden linen doecken ghenet in dat witte van eye ende daer na legt daer op die plaester van werke oeck ghenet in dat selve wit van den eye. Ende aldus seldi die wonde vermaken tot int eynde. Waer oec dat sake dat die wonde veranderde [vander lucht ende ghene soludacie en hadden] ende die punten waren ghebroken soe salmense mondificeren metter medecinen die sal wesen ghemaect van taruwen bloemen ende van zeeme ende van water te gader ghesoden alsoe dicke als een pappe tot int ende. int leste salmen legghen plaesteren van werke op die wonden in wermen wiin ghenet. Ghi selt oec weten es die wonde lenck soe en derfmense niet nayen maer es si dweers ghequets vanden live soe moetmense nayen. Ende dat selve [12]

seit avicenna. Ghi selt oec weten hoe dat het edelder es ende alder openbaerste soemen suverliker nayen sal ende die lippen te samen vergaderen als int aensicht ende dierghelike. Men en sal oeck die punt niet soe vast toe trecken noch alte slap laten maer in die middel mate. Ende dat seit galienus es die wonde al te starc toe ghenayt soe doese die wonde appostumeren. Waer oec dat sake dat die wonde waer verandert vander lucht ende si niet en waer versch toe ghenayt dan seldise ververschen met enighen instermenten soe dat si bloede ende dan nayse alwaert dat die sieke hadde grote wee. Eest oec dat die sieke niet en wil ghedoghen dat men die wonde vernieuwe soe seldise kueren met anderen medesinen toter tiit dat si ghenesen is. Es oec die wonde herde hol ende in die pese soe en derfmen se niet nayen. Maer wonden die lanck ende wiit siin ende daer geen stuc aen en es ende al afghehouden die salmen [nayen ende] ghenesen medesinen incarnativen ende met medesinen repercussiven die de appostumen wederstaen ende met medesinen die de lede houden in natuerliker complexien. Ghi selt oec weten dat medesinen niet ende behoeren incarnativen in diepe wonden om [dat] si [soe] verdroeghen die natuere daer goet vlees af soude wassen in die wonden. Maer hem behoert toe medesinen die vleesch doen wassen. Noch het en behoert oec niet dat men diepe ende holle wonden vergaderen sal met nayen of met binden datter gheen onderscot en blive. Alsoe galinus seit ende u tuijcht dat sanies daer in vergadert worde soe moest men die wonde weder op sniden omdat dat [sanies Դ] lit niet en verrotte.

Es oec daer diepen gront soe salmen starker op den gront van der wonden binden ende op den mont vander wonden soeteliker ende slapper dat quade virus niet en worde belet uijt te vloyen ende dat let salmen legghen dat den mont nederwaert legghe ende die gront opwaert ende alsoe gheneest die wonde inden gront sonder gat. Nu seldi [13] weten welc die wonden siin ende die leden diemen alsoe legghen mach dat es den arm tusschen den ellenboghe ende tusschen die oxele ende den arm tusschen den ellenboghe ende die hant die dije ende den voet ende es een wonde in alsulc een let datmen dat niet doen en mach soe seit almansor datmen sal besien des anderen dat es of dat vier daer in es of die gront van der wonden begint te minderen of indien gront geen virus noch putredo en gadert noch en bliift soe en derf men niet ontsien men en sal die pipe ende hole wonde wel ghenesen sonder anders anders te doene. Alsoe almen ander langhe wonden heeft sonder dat mense niet toe nayen en sal noch te zeer dwinghen met bindene alsoe alsmen die grote langhe wonden doet ende es oeck [sake] dat virus ende putredo daer in ghegadert soe moetmense toten gronde alte mael op sniden int gheheel toten eynde toe. Ende waert sake dat pesen of anders yet U belette dan seldi doergaten den gront daert alder nederst es soe dat virus ende putredo onder uuiit vloyt lichteliic ende in elc gat sel di een wieke steken. Ende die wile dat vlees wast soe suldi die eerste wieke minderen ende dat onderste gat suldi lanst open houden om te consolideren. Dat oeck te houden es in allen wonden daer twee gaten siin ende die wonde aldoer gaet. Ende Galienus ende avicenna seggen dat ander oude vroede meesters datmen die wonde die [al] doer gaet dat mense heele datter gheen water aen en ghenake maer waert dat sake dat die sieke [om evele ende om ander sake] most baden soe salmen die wonde bedecken met doecken ghenet in olie oft in ghesmolten was soe dat aen die wonde gheen water en come.

Kapittel 4 van lange wonden die gehouwen zijn met zwaarden of met andere instrumenten.

Wonden die gehouwen zijn.

Dit kapittel is van wonden die gehouwen zijn met zwaarden of met andere wapens die grote en lange wonden maken. Beziet of de wond zo klein is zodat men de lippen van de wond verzamelen mag, maar nat uw pleisters eerst in warm water en duw het water uit en nat het in het witte van een ei en leg het op de wond en bind het. En ge hebt geen andere medicijn nodig. En is het ook zaak dat de wond zo groot is dat men ze met binden niet verzamelen kan zo naai de lippen van de wonden met zijde of met een gewassen draad en de ene punt even nabij een dwarse vinger van elkaar en laat onder een gat daar het pus het allerbest uit purgeren mag waar men een doek insteekt. Op de draden zal men poeder leggen gemaakt van een deel wierook (Boswellia thurifera) en 2 deel drakenbloed (Daemonorops draco) en 3 deel ongeblust kalk en als men alles niet hebben mag zo mag men een deel kalk nemen en daarop leggen want dat poeder behoedt de punten dat ze niet rotten en op dat poeder zal je nieuwe doekjes leggen van oude linnen doeken die genat zijn in het witte van een ei en leg daarna daarop de pleister van werk, ook genat in datzelfde wit van een ei. En aldus zal je die wond vermaken tot in het eind. Was het ook zaak dat de wond veranderde van de lucht en geen solaas had en de punten waren gebroken dan zal men ze zuiveren met de medicijnen en die zullen gemaakt zijn van tarwebloem en van honing en van water tezamen gekookt alzo dik als een pap tot in het einde. In het laatste zal men leggen pleisters van werk op de wonden in warme wijn genat. Ge zal ook weten dat als de wond lang is dan behoeft men het niet te naaien, maar is het dwars gekwetst van het lijf dan moet men het naaien. En datzelfde zegt Avicenna. Ge zal ook weten hoe dat het edeler en aller beste is zo men zuiverder naait zullen de lippen tezamen verzamelen zoals in het aanzicht en diergelijke. Men zal ook de punt niet zo vast toe trekken noch al te slap laten, maar in de middelmaat. En dat zegt Galenus; is de wonde al te sterk dicht genaaid dan laat het de wond zweren. Was het ook zaak dat de wond veranderd was van de lucht en het was niet vers dicht genaaid dan zal je het verversen met enige instrumenten zodat ze bloeden en dan naai je ze weer al had de zieke grote pijn. Is het ook dat de zieke niet wil gedogen dat men de wond vernieuwt zo zal je het behandelen met andere medicijnen tot de tijd dat het genezen is. Is ook de wond erg hol en in de pezen zo behoef je het niet te naaien. Maar wonden die lang en breed zijn en daar geen stuk aan is en geheel afgehouwen die zal men naaien en genezen met vlees generende medicijnen die de zweren weerstaan en met medicijnen die de leden in natuurlijke samengesteldheid houden. Ge zal ook weten dat medicijnen in diepe wonden niet behoren tot de niet vlees generende omdat ze zo de natuur verdrogen daar goed vlees van zou groeien in die wonden. Maar er behoren medicijnen toe die vlees laten groeien. Noch het behoort ook niet dat men diepe en holle wonden verzamelen zal met naaien of met binden zodat er geen tussenschot blijft. Alzo Galenus zegt en u getuigt dat als pus daarin verzameld wordt zo moet men die wond weer opensnijden omdat dat pus het lid niet verrot.

Is daar ook een diep gat zo zal men sterker op de grond van de wonden binden en op de mond van de wonden zachter en slapper zodat het kwade virus niet belet wordt uit te vloeien en dat lid zal men leggen zodat de mond nederwaarts ligt en de grond opwaarts en alzo geneest de wond in de grond zonder gat. Nu zal je weten welke de wonden zijn en de leden die men alzo leggen mag, dat is de arm tussen de ellenboog en tussen de oksels en de arm tussen de ellenboog en de hand de dij en de voet en is een wond in al zulk een lid dat men dat niet doen mag zo zegt Almansoris dat men zal bezien de andere dat is of dat vuur daarin is of de grond van de wond begint te verminderen of indien de grond geen virus noch verrotting verzamelt noch blijft zo behoeft men het niet te ontzien, men zal de pijp en holle wond wel genezen zonder iets anders te doen. Alzo als men aan de lange wonden heeft zonder dat men ze niet dicht naaien zal noch te zeer dwingen met binden alzo als men de grote lang wonden doet en is het ook zaak dat virus en verrotting daarin verzamelt zo moet men ze tot de grond helemaal opensnijden in het geheel tot het einde toe. En was het zaak dat pezen of iets anders het u belette, dan zal je doorgaten de grond daar het allerlaagste is zodat virus en verrotting er gemakkelijk onderuit vloeit en in elk gat zal je een doek steken. En de tijd dat vlees groeit zo zal je de eerste doek verminderen en dat onderste gat zal je het langste openhouden om te verstevigen. Dat ook te houden is in alle wonden daar twee gaten zijn en de wond geheel door gaat. En Galenus en Avicenna en andere oude verstandige meesters zeggen dat men de wond die geheel doorgaat dat men het heelt zodat er geen water aankomt, maar was het zaak dat de zieke, vanwege euvel of andere zaak, moest baden zo zal men die wonde bedekken met doeken genat in olie of in gesmolten was zodat aan de wond geen water komt.

[Capm. 5 van wonden in die pesen in die arme in die voete ende handen dwars over ghehouwen met swaerden of anderen wapenen]. Die wonden in die pesen.

Dit capittel es vanden wonden die in die pesen ghehouwen siin dweers met sweerden of diesghelike in die armen of in die handen of in die beene of diesghelike of die voeten. Al es dat sake dat thodericus ende [14] veel ander meesters seggen dat quaet es dat men pesen nayt om dies wille als een pese gesteken es soe doeget die sieke groote sweeringhe ende smerte mer daerom sal ment niet laten men en sal die enden vanden pesen te gader nayen met enen starken drade ende op dien draet doen olie rosaet daer in ghesoden selen siin pierwormen die in deerde ligghen ende men sal die wonde wachten dat sie niet en ontnaye alsoe men lanxte mach alsoe wel om die pesen te consolideren als om tflees daer buyten want bi alsulks nayen wort menighe scomme bi ghenesen ende bliift menich daer om verleemt ende verminct ende sonderlinghe lieden ende als die wonden versch siin die wonden bliven vermenct ende waren die pesen metten vleesche boven toe ghenayt. Noch en ontsiet u niet vander sweeringhen of van den weedoende om der steken wille van der pesen want die sweeringhe ende die weedumme vergaen vlus met der voerseit olie rosaet daer die pierwormen [in] ghesoden siin noch dat let en mach niet werden ghesasmieet om dat die pese was al over dwers ghehouwen. Galienus ende haly ende ander gheproefde meesters segghen dat die wonden in die pesen gheerne maken spasmum ende om dat si grote ghevoelnisse hebben ende omdat si vergaderen metten hersenen ende daerom seit galienus als een pese ghesteken es soe coemter [gaerne of] spasmus ende eest dat sake dat spasmus coemt van menigherhande occusoene in die wonden [van den] pesen nochtan siin die aldermeeste occusoenen ende voertste dat es coude ende sweeringhe ende verherdenisse. Alle coude medesinen deeren den pesen want alle haer supstancie es cout alle weedomme alle sweeringhe vermeerdert reuma der appostemen ende gheswel daer af coemt lichteliic spasmus. Item als putredo in die wonden coemt in die [wonden van den] pesen het [ende] en can niet uuiit ghevloyen om dat die mont vander wonden ghestopt es soe verrotse binnen ende dat lit wort ghecorrumpeert ende daer af wert spas\mus. [15]

Ghi selt weten dat die pesen van verscher merterien siin ghemaect met grooter coutheden te gader vergadert als si es of als die versche marterie daer die pesen af siin die waren vergadert metten live. Ende daerom als die wonde binnen rot op die pesen soe coemter af spasmus daerom sal u ghedachte altoes siin te verbiedene ende te wederstane alle dat hier voerseit is daer spasmus af comen mach daerom seldi nemen uwe sien neerstich om die wonden op te houden dat virus hebben mach siin vloyt uuter wonden te vloyen ende en haest U niet te zeere die wonde te consolideren alsoe die nachte surginen doen die niet daeraf en weten toter tiit toe dat die sweeringhe ende weedom siin vergaen ende versacht ende die wonde wel ghemondificeert ende versekert es van heeten appostemen ende den lichaem ghepurgeert op dats te doen es. Es oeck dat sake dat die wonde lanchs waer dat waer beter dan of si dweers ware. Ende dat seit Galienus es si dweers soe es si te meer tontsiene. Daer af seit Avicenna es die wonde dweers in die pese ende en es si niet al oversneden soe moet mense al oversniden om versekert te siin van spasma ende galienus seit hadde oec die pese die ghesteken waer sweeringhe soe soude die wonde appostumeren daer die pese niet oversneden en ware. Ende daer soude een quade weedum ende een vreeseliic onghemack toe comen tot inden hersenen ende maken in hem spasme. Ende dan moeti den sieken doen laten in der ader hoe cranck dat hi is ende moet hem salven siin hooft sinen hals siin storte met wermer olien ende siin ruggebeen ende onder siin oxele dat seldi dicwil doen opdat die wonde es boven die gordelstat mer es si beneden der gordelstat darwaert salment stryken die dyen dat been ende die voeten ende boven tghemachte ende oeck tghemachte. Weet dat voerwaer dat men den sieken aldus versekert van spasmus. Ja waert sake dat spasma comen soude daerom als die pese es al oversneden moet men se nayen ende vergaderen ende dan consolideert si. Ende Avicenna seit waert bi alsoe dat men die pese niet en nayde bi aventue\ren [16] si en sou niet [gheglutineren noch] consolideren ende soe bliift dat lit verminct daer die pese op dienen waer dat lit gheleghen is.

Kapittel 5 van wonden in de pezen, in de armen, in de voeten en handen dwars over gehouwen met zwaarden of andere wapens. De wonden in de pezen.

Dit kapittel is van de wonden die dwars in de pezen gehouwen zijn met zwaarden of diergelijke in de armen of in de handen of in de benen of diergelijke of de voeten. Al is het zaak dat Theodoricus en veel andere meesters zeggen dat het slecht is dat men pezen naait omdat als een pees gestoken is dan gedoogt de zieke grote zwering en smart ,maar daarom zal men het niet laten men zal de einden van de pezen tezamen naaien met een sterke draad en op die draad rozenolie doen daarin gekookt zullen zijn pierenwormen die in de aarde liggen en men zal de wond wachten dat het naaiwerk niet los gemaakt wordt alzo men langste mag alzo wel om de pezen te verstevigen als om het vlees daar buiten want bij dat naaien wordt menigeen soms bij genezen en blijft menigeen daarom verlamt en verminkt en vooral leden en als de wonden vers zijn blijven de wonden verminkt al waren de pezen met het vlees boven dicht genaaid. Noch ontziet u niet van de zweren of van de pijn vanwege het steken van de pezen want de zweren en pijn vergaan vlug met de voorgezegde rozenolie daar de pierenwormen in gekookt zijn, noch dat lid mag niet worden aangesmeed omdat de pees geheel over dwars was gehouwen. Galenus en Haly en andere beproefde meesters zeggen dat de wonden in de pezen graag kramp maken omdat ze groot gevoel hebben en omdat ze verzamelen met de hersens en daarom zegt Galenus als een pees gestoken is zo komt er graag kramp van en is het zaak dat kramp van menigerhande oorzaak in de wonden van de pezen komt nochtans zijn die de allermeeste oorzaak en bevorderen koude en zweren en verharding. Alle koude medicijnen deren de pezen want al hun substantie is koud en alle pijn en alle zweren vermeerderen reuma der zweren en gezwellen en daarvan komt gemakkelijk kramp. Item, als verrotting in de wonden komt in de wonden van de pezen kan het er niet uitvloeien omdat de mond van de wond verstopt is en zo verrot het binnen en dat lid wordt bedorven en daarvan komt kramp.

Ge zal weten dat de pezen van vochtige materies zijn gemaakt en met grote koudheid tezamen verzameld dat het is alsof de vochtige materie, daar de pezen van zijn, dat die met het lijf waren verzameld. En daarom als de wond binnen verrot en op de pezen komt zo komt er kramp van en daarom zal uw gedachte altijd zijn te verbieden en te weerstaan alles dat hiervoor gezegd is daar kramp van komen mag en daarom zal je u bezien vlijtig nemen om de wonden open te houden zodat het virus zijn vocht uit de wonden mag te vloeien en haast u niet te zeer de wond te verstevigen alzo de slechte chirurgen doen die daarvan niets weten tot de tijd toe dat de zwering en pijn vergaan en verzacht en de wond goed aangepast en verzekerd is van hete zweren en het lichaam gepurgeerd opdat het te doen is. Is het ook zaak dat de wond lang was dat was beter dan als het dwars was. En dat zegt Galenus is het dwars zo is het meer te ontzien. Daarvan zegt Avicenna; is de wond dwars in de pees en is het niet geheel open gesneden dan moet men het geheel opensnijden om verzekerd te zijn van kramp en Galenus zegt; had ook de pees die gestoken was zweren zo zou de wond zweren daar de pees niet open gesneden was. En daar zou een sterke pijn en een vreselijke kwaal toe komen tot in de hersens en daarin kramp maken. En dan moet je de zieke laten in de ader hoe zwak dat hij is en moet zich zalven zijn hoofd, zijn hals en zijn strot met warme olie en zijn ruggengraat en onder zijn oksels en dat zal je vaak doen opdat de wond boven de gordel staat, maar is het beneden de gordel derwaarts zal men strijken de dijen, de benen en de voeten en boven het geslacht en ook het geslacht. Weet dat voorwaar dat men de zieke aldus verzekerd van kramp. Ja, was het zaak dat kramp komen zou en daarom als de pees geheel open gesneden is moet men het naaien en verzamelen en dan tezamen voegen. En Avicenna zegt waarbij alzo dat men de pees niet naaide, bij avonturen het zou niet verlijmen noch verstevigen en zo blijft dat lid verminkt daar de pees voor dient waar dat lid gelegen is.

[Vanden pesen dit sijn die medicijn die oirberlic sijn ten wonden die in die pesen sijn of vallen].

Die medesine toten pesen.

Dit siin die medecinen die orberliic siin ten wonden die in die pesen vallen die moeten siin heet ende droghe in haer natuere ende van suptiilre supstancien ende haer verdroechede es harde goet met eender toe treckkender natueren ende ne geen te stoppene noch te stempene ende haer hitte es ghetimpert want overtollighe hitte en es niet goet noch orberliic.

Men sal die sweeringhe ende weedum versachten met olie rosarum als voerseit es daer pierwormen in ghesoden siin. Ende al es dat sake dat die olie doet rotten nochtan es si harde orberliic om die wonden te doen sachten die in die pesen of elder siin ende [maect] die medesinen suptiil ende vloyende daer om moet die olie siin suptiil met eender stremeder natueren als die olie rosarum ende daerom rot si te min ende si en doet niet te zeer trecken. Ende galienus seit dat die oude olie es van natueren dat se die humoren seer doet smelten ende versche olie doet alle zeer ende weedom versachten mer middelbaer olie die niet te out noch te jonc en es die es herde orberliic. Men moet die olie oeck veranderen na den tiit [dat hi hevet ende nae den tiit] vanden jare dats te somer olie rosaet ende te winter olie comuyn want te winter moeten si heeter siin dan inden somer ende somwiil machment versachten met heeten doeken daer op te legghen ongheblust sulfer met olien ghemenct als een salve die niet te dicke noch te dunne en es. Si es herde goet gheleyt op die wonden van pesen. Item ongheblust calc met soeten water dicwil ghewassen ende al ghepuert ende met olien ghemenct machmen orberen seke[r]liik Ende tuthia inder selver manieren ghewassen als dat calc es oeck seer orberliic Galienus plach in aldus ghedane wonden te orberen terbertiin al sonder ander medesine maer dat was in kinderen of in wiven die waren van verscher complexcien. Maer die ghene [17] die waren van drogher harder natueren ende complexien daer mencde hi een luttel euforbium metten terbentine. Ende denghenen die alder droechst waren mencde hi euforbium met olie smout ende met den terbentine. Ghalienus seit dat een plaester van asafetida es goet. Ghi selt merken of die pese es bloot [of] ontdect ende die wonde wort open soe en mocht die wonde niet ghedoghen herde heete medecinen als euforbium ende solfor ende diesghelike. Maer medecinen die niet alsoe heet en siin gheliic thutie ghewasschen die machmen dan orberen. Ende Galienus seit dat si sal ghemenct siin met seeme ende oeck dat ghewasschen calc. Ende alle dese medecinen salmen legghen niet te heet noch niet te cout van goeden sonderlinghen medecinen compositen. Galienus medecine die ic menich werf gheproeft hebben dats datmen was menct met euforbium ende rasine ende pec ende olie rosaet ende dies salmen nemen noch soe vele als vanden anderen een. Lieve kinder ghi sult oec neersteliic merken dat uwe medecinen niet te heet en siin noch te droghe ende dies saltu werden gheware als die wonde root wert ende hert dan seldii tlet vercoelen totdat die hitte es vergaen. Ende es oec dat sake datmen die wonde moet wasschen alsoe doet alsoe Galienus seit dat men eerst dat quade uuten wonden sal droeghen met catoen of met liwaede daer na salmen wassen met soeten wine of met ghesoden most of met ghesoden wine met seeme te gader ende droghense weder met liwade soe dat die vuchticheit uut sy. Ende hoet u in alle weghe van medecinen die weyken doen maer medecine die droeghen want Galienus seit het gheviel enen mensche dat hi was ghesteken in die hant met enen cleinen jser soe dat die hant naulijc doer was gheen pese gheraect. Maer die sweeringhe bego[n]st ter pesen comen ende daer quam een meester toe nacht van consten ende leide daer op medecinen om te werken van pappen van taruwen mele ende water ende smout ende daermede verrotte die hand ende die mensche starf des sevende daechs. Had\de [18] die onsalighe nacht surgiin die wonde open ghelaten ende hadde hi daer op gheeleet medecinen die droghen ende trecken met eenre suptiilre supstancien dat es met eenre suptiilre natueren die mensche en hadde daer af niet ghestorven. Ghi selt weten lieve kinder waerom datmen legghen sal op die wonden van pesen medecinen van suptiilre natueren dat es omdat si sonder pine ende sonder wee ten gronde gaen want die pesen liggen in den gront om dies wille dat si werden behoet ende bescermt van alle dat hem van buijten mochte ghescien met der huijt ende met den vleesche daer si van buiiten mede gedect siin. Voertaen ghevielt alsoe dat die wonden van pesen appostumeerden soe sal al u neersticheit siin die appostume te wederstane ende die sweeren te versachten ende dat sal siin met plaesteren van garstenmele of van bonen meel of meel van wicken ghesoden met wiinedic of met water daerin ghesoden sal siin serapinum ende deze plaester salmen legghen lau want Avicenna seit dat die wonden van den pesen geen dinck quader en es noch meer deeret dan coude dinghen ende als die pesen werden gheblust ende ghefrusseert ende dan gheappostumeert soe salmense cuereren met medecinen die de weedomme ende sweeringhe verdriven dat es met wermen olien malvaniscus es oec herde goet ghesoden ende ghestoten [op die] quetsuere gheleit ende soe doet oeck ajuijn wel ghebraden ende der opgelet

Van de pezen zijn dit die medicijnen die heilzaam zijn ten wonden die in die pezen zijn of vallen.

Die medicijnen tot de pezen.

Dit zijn de medicijnen die gebruikelijk zijn ten wonden die in de pezen vallen en die moeten heet en droog in hun natuur zijn en van subtiele substantie en die verdrogen en zijn erg goed met een toetrekkende natuur en nee geen te stoppen noch te stelpen en hun hitte is getemperd want overtollige hitte is niet goed noch nuttig.

Men zal de zweer en pijn verzachten met rozenolie zoals voorgezegd is daar pierenwormen in gekookt zijn. En al is het zaak dat de olie laat rotten nochtans is het erg nuttig om de wonden te laten verzachten die in de pezen of elders zijn en maakt de medicijnen subtiel en vloeiend, daarom moet de olie subtiel zijn met een stremmende natuur zoals de rozenolie en daarom rot het minder en het laat niet te zeer trekken. En Galenus zegt dat de oude olie van naturen is dat het de vochtvermenging zeer laat smelten en verse olie laat alle zeer en pijn verzachten, maar middelbare olie die niet te oud noch te jong is die is erg nuttig. Men moet die olie ook veranderen naar de tijd dat het heeft en naar de tijd van het jaar, dat is te zomer rozenolie en te winter komijnolie want te winter moeten ze heter zijn dan in de zomer en soms mag men het verzachten met hete doeken en daarop te leggen ongebluste zwavel met olie gemengd als een zalf die niet te dik noch te dun is. Het is erg goed gelegd op de wonden van pezen. Item, ongebluste kalk met zacht water vaak gewassen en geheel gezuiverd en met olie gemengd mag men zeker gebruiken. En Tuchia (1) op dezelfde manier gewassen als de kalk is ook zeer gebruikelijk. Galenus plag in dusdanige wonden terpentijn (Pistacia terebinthus) te gebruiken geheel zonder ander medicijn, maar dat was in kinderen of in wijven die van vochtige samengesteldheid waren. Maar diegene die van droge harde natuur en samengesteldheid waren daar mengde hij een beetje Euforbium (Excoecaria agallocha) met de terpentijn. En diegenen die aller droogste waren mengde hij Euforbium met olie, vet en met de terpentijn. Galenus zegt dat een pleister van Ferula asafoetida goed is. Ge zal merken of de pees bloot of openligt en de wond open wordt dan mag de wond niet gedogen erg hete medicijnen zoals Euforbium en zwavel en dergelijke. Maar medicijnen die niet alzo heet zijn gelijk gewassen Tuchia die mag men dan gebruiken. En Galenus zegt dat het gemengd zal zijn met honing ook de gewassen kalk. En al deze medicijnen zal men niet te heet leggen noch niet te koud van goede bijzondere medicijnen composieten. Galenus medicijn die ik menigmaal beproefd heb, dat is dat men was mengt met Euforbium en rozijnen en pek en rozenolie en dus zal men nemen noch zoveel als van de andere een. Lieve kinderen, ge zal ook vlijtig aanmerken dat uw medicijnen niet te heet zijn, noch te droog en dat zal u gewaar worden als de wond rood en hard wordt dan zal je het lid verkoelen totdat de hitte is vergaan. En is het ook zaak dat men de wond moet wassen alzo doe het alzo Galenus zegt dat men eerst dat pus uit de wonden zal drogen met katoen of met lijnwaad en daarna zal men het wassen met zoete wijn of met gekookt most of met gekookte wijn met honing tezamen en droog het weer met lijnwaad zodat de vochtigheid eruit is. En hoedt u allerwege van medicijnen die laten weken, maar medicijnen die drogen want Galenus zegt het een mens gebeurde dat hij was gestoken in de hand met een klein ijzer zodat de hand nauwelijks door was en geen pees raakte. Maar het zweren begon bij de pees te komen en daar kwam een meester toe slecht van kunsten en legde daarop medicijnen om te werken, van pappen van tarwebloem en water en vet en daarmee verrotte de hand en de mens stierf de zevende dag. Had die onzalige slechte chirurg die wond open gelaten en had hij daarop gelegd medicijnen die drogen en trekken met een subtiele substantie, dat is met een subtiele natuur, die mens was daar niet van gestorven. Ge zal weten, lieve kinderen, waarom dat men op de wonden van pezen medicijnen leggen zal van subtiele natuur, dat is omdat het zonder pijn en zonder droefheid te gronde gaan want de pezen liggen in de grond en daarom omdat ze behoed en beschermd worden van alles dat hen van buiten mocht geschieden met de huid en met het vlees daar ze van buiten mee bedekt zijn. Voortaan gebeurde het alzo dat de wonden van pezen zweren zo zal al uw vlijt zijn de zweren te weerstaan en de zweren te verzachten en dat zal zijn met pleisters van gerstemeel of van bonen meel of meel van wikken gekookt met wijnazijn of met water daarin gekookt zal zijn sagapenum ( Ferula persica) en deze pleister zal men lauw leggen want Avicenna zegt dat in de wonden van de pezen geen ding kwader is en noch meer deert dan koude dingen en als de pezen geblutst en gekneusd worden en dan zweren zo zal men ze behandelen met medicijnen die de pijn en zwering verdrijven, dat is met warme olie van Malva sylvestris is ook erg goed gekookt en gestoten op die kwetsing gelegd en zo doet ook uien goed gebraden en er opgelegd.

[Capm. 6 van wonden daer die bene mede sijn ghewont].

Wonden metten beenen ghequetst.

Soe wanneer dat wonden siin daer die beene mede ghequets siin soe en laet die wonde niet consolideeren van den vleesche toter tiit dat die beenen gheconsolideert siin. Nochtan en mach geen wonde die int been es worden gheconsolideert maer overmids hart vleesch dat daer tusschen wast in die wonden van den beenen doet die wonde knoepen ende dat been restaureren ende dat harde vleesch is gheheeten in der medecinen porus sarcoydes of caro poroydes ende steket in des beens stat. Ende daerom salmen int eerste in die wonde [19] die int been es laten knoepen metten harden vleesche eer men die wonde laet ghenesen die int vleesch es want anders en mocht die wonde niet restaureren van beenen noch knoepen die verscheit die int vlees es die soude dat been beletten. Men droghe die wonde [want]die beene siin droghe ende die materie van den repermenten en es anders niet dan die voedinghe die de beene ontfaen ende dat es droghe van natueren. Ghi selt u hoeden dat ghi gheen wonden en sluiit noch en nayt in die armen noch in die beenen daer die beenen mede siin ghewont want dat let soude appostumeren. Ende waer oeck dat sake dat enich mensche hadde ghenayt alsulke wonden ende u ter hant quame ontnayese ghernighe ende doet die wonde open ende suvertse binnen. Ende ghi sult dat weten en uwe neersticheit daer toe keeren waert een arm of een been over ghehouwen tot eenre stat of tot tween of meer soe seldi die wonde binnen tasten met den vingher of daer enich stucken vanden beene siin die men uuiit moste doen soe doe se uut ende dan seldi die wonde nayen ende sult onder steken een wicke ende sult die eynden van den beenen dat over ghehouwen es vergaderen dat eene [eynde] teghen dander ende hebben u plaesteren ghereet als ghi weet dats te doen es ende hebt ghereet u vesschen mede te binden ende als ghi dat let hebt ghebonden soe selt ghi nemen een spaen wel ghewermt met werke of met catoen opt spaen ghehouden met linen doeken ende op dat let gheleit suverliic ghebonden opt spaen soe dat niet uuiit en werpe ende altoes verhoeden van appostumeren ende curet orbeliic en behendeliic met alsulke medecinen als daer orbeliic toe siin. Ende als ghi siit versekert van appostumeerne ende ghi die beenen die overgehouwen waren siin begonnen te kuspene soe seldi den sieken doen eten ende doen drincken goede spisen als goede pappen metter melc ende bonen ende riis ende vleesch ende drincken goeden dranck als wiin ende bier maer al bi maten soe salt heelen. [20]

Kapittel 6 van wonden daar de benen mee zijn gewond.

Wonden met de benen gekwetst.

Zo wanneer dat wonden zijn daar de benen mede gekwetst zijn zo laat die wond van het vlees niet samenvoegen tot de tijd dat de benen samen gevoegd zijn. Nochtans mag geen wond die in het been is worden samengevoegd maar vanwege het harde vlees dat daartussen groeit in de wonden van de benen laat de wond knopen en dat been herstellen en dat harde vlees is geheten in de medicijnen porus sarcoides of caro poroides en steekt in de plaats van het been. En daarom zal men in het eerste in die wond die in het been is laten knopen met het harde vlees eer men die wond laat genezen die in het vlees is want anders mocht de wond niet herstellen van benen noch knopen de versheid die in het vlees is die dat been zou beletten. Men droogt de wond want de benen zijn droog en de materie van de reparatie is niets anders dan de voeding die de benen ontvangen en dat is droog van van naturen. Ge zal u hoeden dat ge geen wonden sluit noch naait in de armen noch in de benen daar de benen mee zijn gewond want dat lid zal zweren. En was het ook zaak dat enig mens had genaaid al zulke wonden en u ter hand kwam maakte je het genaaide los en doe de wond open en zuiver het binnen. En ge zal dat weten en uw vlijt daartoe keren was er een arm of een been door gehouwen tot een of tot twee of meer plaatsen dan zal je de wond van binnen betasten met de vinger of daar enige stukken van benen zijn die men uit moet doen, zo doe het eruit en dan zal je de wond naaien en zal er een doek onder steken en zal de einden van de benen dat door gehouwen is verzamelen zodat het ene einde tegen de ander is en heb dan uw pleisters gereed als ge weet dat het nodig is en heb uw inwikkel doek gereed om mee te binden en als ge dat lid hebt gebonden dan zal ge een spaan goed verwarmd met werk of met katoen op de spaan gehouden met linnen doeken en op dat lid gelegd en zuiver gebonden op de spaan zodat het niet uit werpt en altijd verhoeden van zweren en genees het oorbaar en handig met al zulke medicijnen als daar geschikt toe zijn. En als ge verzekerd bent van zweren en ge de benen die doorgehouwen waren zijn begonnen te kuspene (helen?) dan zal je de zieke laten eten en laten drinken goede spijzen als goede pappen met melk en bonen en rijst en vlees en drinken goede drank als wijn en bier, maar alles met mate en dan zal het helen.

[Capm. 7 van den hooft wonden daert shersenbecken mede ghewont is of te broken].

Van hoofdwonden.

Als dat hooft ghewont es ende dat hersenbecken daer mede soe seldi proeven of thersenbecken al doer es ende dat moech di proeven in menigher hande manieren. Ende dat es als die sieke altoes over keert ten monde dat hi binnen heeft ende dat hi heeft grote wee ende sweeringhe. Ende dat hi is int aensicht seer ontsteken. Ende dat hi siet alomme ende hem siin oghen keeren int hooft ende met desen experimente dat niet en faelgeert dat es dat ghi selt nemen enen draet ii vout ghedraijt wel ghewast ende ghevet den sieken metten einde in den mont tusschen siin tande wel vaste ende dan beghint metten naghelen te striken tot aenden mont toe ende den draet sal lanc siin van den hant toten ellenboghe toe ende doet den draet seer criiselen en luyden ende dat doet dicwille. Mach die sieke dat gheluijt verdraghen ende ghedoghen soe en es dat hersenbecken niet al doer want waert al doere hi en soude niet moghe ghedoeghen datmen metten naghelen op den draet streke. Men sal oeck opt hooft cloppen met enen lichten stocke van lichten houte ende van droghen als van dinnen houte of van linden ende horen na tgheluyt of dat gheluijt ghesont es dan es dat hersenbecken ghesont. Ende hoerde ghi dat tgheluijt doef waer als van eenre droefer clocken die ghescoert es so es dat hersenbecken ghescoert. Ende en verlaet u niet op des sieken eten of op siin slapen ende al gaet hi wel ter camer ende dies ghelike daer ROGYERIUS ende roelandus af spreken want die teekenen siin bedriegheliic. Ende sulken tiit machment openbaren ende tasten met den vingher dattet aldoer es. Ende als ghi seker siit dat al doer es soe seldi merken op die wonde int vleesch of si minder es dan int been soe seldi die wonde vanden vleesche mee[r]deren ende widen ende dat hersenbecken dat ghescoert is altemael ontdecken opdat ghi gheen teeken en siet vander doot want dan doeter u hant af ende beveelten gode. Als ghi die wonde van den hersenbecken ontdect hebt soe neemt waer op tghebroken stick vanden hersenbecken oft es onder [21] tghesonden of daer enich sculverkiin es dat duera mater quetsen mach want die stucken moet ghi uuiit doen met behendicheiden met uwen instermenten ende huet u dat ghi dura mater niet en quets ende die stucke seldi al uuiit doen endi ghi selt besien waer dat stuc onder ghescoten es. Ende waert dat hilde met den ghesonden of dat stuck altemael al om ende onder ghescoten es dan gietet werm olie rosaet op dat stuck dat onder ghescoten es ende doet die vleeschwonde al vol cleins wercs oft liwaet ghenet in olie rosaet ende doren van eyeren ende dit seldi doen ii daghe. Ende des [derden] daechs seldi u pinen met instermenten lichteliic die stucken ende die scelveren die tusschen dat ghesonde ende dura mater siin uut te doene. Nu wil ic u leeren als dat stick altemael onder tghesonde es ghescoten hoe ghi dat uut doen sult. Alst harde vast hout ende men dat niet uuiit en can ghelichten om dies wille dat ghesonde been al om soe vast hout ende dwincghet dat stuck dat onder es Ghi selt nemen enen doerslach die sal goet ende scarp siin ende wel snidende ende dat sal hebben enen knoep op deinde. Ende ghi sult dat ghesonde been al om houden suverliic ende wident soe dat ghi daer tusschen sult moghen brenghen een insterment dat sal siin op deynde crom daer ghi dat stuck mede op sult lichten ende dan suldi u pinen dat stuck mede properliic uuyt te lichten ende te trecken. Ende den hamer daer ghi mede clopt op den doerslach sal siin van loede omdat niet seer luijden en sal. Ende als ghi dat werct soe seldi den sieken siin oren stoppen met catoene soe dat hi dat gheluiit van den cloppen niet en hore. Ende ghi sult hem oec enen stoc doen houden tussen siin tande alle die wile dat ghi werct. Ende es oeck dat stuck niet al onder ghescoten op die een side ende dander gheheel daert niet ghescoten en es latet staen dat es miin raet. Want ic hebber veel sien ghenesen. Maer waren die hoeken van den stucken soe na bi een dat zeer tonsien ware in aldus danigher manieren coenliic soe seldiit beginnen ende drilen met eenre drijlen die daer toe ghemaect sal siin. Ende ghi sult beghinnen op den hoeck daert ghesonde es ende metten doerslaghe al om af slaen ende [22] effen dat ghesonde al om alst stick uuijt es. Ende ghi sult hebben menigherhande drielen som langher som corter na dat hersenbecken dic es of dunne. Ende als dat stuck uuiit es ende die scelveringhe ende al datter uut te doen es dan suldi nemen drye cleyn sachte doeken van [witten reynen] hoo[ft]doeken ghenet in [een deel] mel rosarum ghewermt ende de ii deel olie rosarum. Ende legghense tusschen dat hersenbecken ende dure mater behendeliic ende safteliic ende vollet altemale die wonde vanden hersenbecken op die liese. Ende als die wonde aldus ghevult es tot der wonden van den vleessche toe soe salmen vullen met linen doeken of met werke ghenet in olie rosaet ende doderen van eyeren te samen gheminghet. Daer na seldi hebben plaesteren van werke alsoe breet ende alsoe groot alsoe dat si bedecke die wonde altemael vanden vleessche ghenet in die selve medesine. Daer na seldi hebben int leste breeder ende meerder plaesteren van werke ghenet in cout water te somere ende te winter in werm water ende dat [water] reyn uut gheduwet ende ghewronghen. Ende ghi sulse netten in medecinnen die ghemaect sal siin van ii o. olie rosarum ende ½ o. wiinedic ende I o. boli arminici ende legt daer boven [maer] dat haer moet af ghescoren siin ende dit seldi doen tot der tiit tot dat die wonde quaet ghevet. Ende dan begint te legghen op dure mater pulver van wierock herde cleine ghepulvert ende op dat pulver doeken ghenet in mel rosarum ende olie rosarum alsoe voerscreven es. Maer dan salmen die doeken bet uutduwen van der medecinen. Ende met die doeken die wonde vullen vanden hersenbecken. Voert in die wonde suldi doen al vol droegher doeken ghepluct. Ende boven der wonden seldi legghen plaesteren ghenet in der medecinen die ghemaect es van mel rosarum ende van garstenen mele alsoe voerscreven es dat herde wel suvert ende mondificeert. Ende alom seldi legghen diffenciven van bolus arminicum. Int einde [leit] consolidativen cicatrizativum daer ic u af scriven sal int leste tractaet. In allen anderen quetsinghen die int hersenbecken siin daert niet al doer en es. Ende daeraf en seldi niet anders doen dan legghe opt been [23] datter ghequets is wieken ghenet in olie rosarum en doders van eyeren tot dattet wel quaet gheeft ende daerboven diffensiven van bolus arminicus. Ende alst beghint quaet te gheven dan legt op dat hersenbecken wieken ghenet in olie rosarum en vollet die wonde vanden vleesche met droegher carpien ende boven op die wonde mondificativum van mel rosarum ende van garstenmeel ende om die wonde diffenciven van bolus arminicus tot int eynde dat die wonde ghenesen es. Lieve kinder al hebbe ic ghescreven een corte cuere vanden wonden van den hersenbecken en houtse niet voer onweert want si es herde orberliic ende goet maer nochtan en wil ic niet laten om der clappers wille om dat tfolc seggen soude wildi reden daertoe doen ende ic sal u dat scriven noch meerder [redene dair af] dan alle surginen die niet meesteren siin die niet phisiken weten oft connen.

Kapittel 7 van de hoofd wonden daar de schedel mee gewond is of gebroken.

Van hoofdwonden.

Als dat hoofd gewond is en de schedel daarmee zo zal je beproeven of de schedel geheel door is en dat mag je beproeven in menigerhande manieren. En dat is als de zieke altijd over braakt ten mond dat hij binnen heeft en dat hij grote pijn en zweren heeft. En dat hij in het aanzicht zeer is ontstoken. En dat hij alom ziet en hem zijn ogen draaien in het hoofd en met dit experiment dat niet faalt, dat is dat ge zal nemen een draad tweevoudig gedraaid en goed gewassen en geef het de zieke met het eind in de mond tussen zijn tanden goed vast en begin dan met de nagels te strijken tot aan de mond toe en de draad zal lang zijn van de hand tot de ellenboog toe en laat de draad zeer knarsen en luiden en dat doe het vaak. Mag de zieke dat geluid verdragen en gedogen zo is de schedel niet geheel door want was het geheel door hij zou het niet mogen gedogen dat men met de nagels op de draad streek. Men zal ook op het hoofd kloppen met een lichte stok van licht hout en van droge zoals van dun hout of van linden en horen naar het geluid of dat geluid gezond is, dan is de schedel gezond. En hoorde ge dat het geluid dof was zoals van een droevige klok die gescheurd is dan is de schedel gescheurd. En verlaat u niet op het zieke eten of op zijn slapen en al gaat hij wel ter toilet en diergelijke daar ROGERIUS en Roelandus van spreken want die tekens zijn bedrieglijk. En sommige tijd mag men het openen en tasten met de vinger dat het geheel door is. En als ge zeker bent dat het geheel door is zal je letten op de wond in het vlees of het minder is dan in het been dan zal je de wond van het vlees vergroten en wijder maken en de schedel die gescheurd is helemaal bloot maken opdat ge geen teken ziet van de dood want doe dan je handen eraf en beveel hem tot God. Als ge de wond van de schedel geopend hebt zo neem waar op het gebroken stuk van de schedel of er onder het gezonde enige schilfers zijn en of het harde hersenvlies gekwetst is want die stukken moet ge uit doen met handigheid met uw instrumenten en hoed u dat ge het harde hersenvlies niet kwetst en die stukken zal je er geheel uit doen en ge zal bezien waar dat stuk onder geschoten is. En was het dat het hield met het gezonde of dat stuk helemaal al om en ondergeschoten is giet dan warme rozenolie op dat stuk dat onder geschoten is en doe de vleeswonde al vol klein werk of lijnwaad genat in rozenolie en dooiers van eieren en dit zal je 2 dagen doen. En de derde dag zal u pijnen met instrumenten voorzichtig die stukken en die schilfers uit te doen die tussen dat gezonde en harde hersenvlies zijn. Nu wil ik u leren als dat stuk helemaal onder het gezonde is geschoten hoe ge dat eruit zal doen. Als het erg vast houdt en men dat niet uit kan lichten vanwege dat het gezonde been alom zo vasthoudt dwing dat stuk zodat het er onder is. Ge zal nemen een doorslag die goed zal zijn en scherp en goed snijdt en dat zal hebben een knop op het einde. En ge zal dat gezonde been al om zuiver houden en maak het wijder zodat ge daartussen een instrument zal mogen brengen en dat zal op het einde krom zijn daar ge dat stuk mee op zal lichten en dan zal je u pijnen dat stuk mede goed uit te lichten en te trekken. En de hamer daar gij mee klopt op de doorslag zal van lood zijn omdat het niet zeer klinken zal. En als ge dat bewerkt zo zal de zieke zijn oren met katoen stoppen zodat hij dat geluid van het kloppen niet hoort. En ge zal hem ook een stok tussen zijn tanden laten houden al de tijd dat ge werkt. En is ook dat stuk niet geheel ondergeschoten is aan de ene kant en de ander geheel daar niet onder geschoten is, laat het staan dat is mijn raad. Want ik heb er veel zien genezen. Maar waren de hoeken van de stukken zo dicht bijeen dat het zeer te ontzien was in aldus danige manieren dan zal je het koen beginnen en drijven met een dril die daartoe gemaakt zal zijn. En ge zal beginnen op de hoek daar het gezond is en met de doorslag al om af te slaan en effen dat gezonde al om als het stuk eruit is. En ge zal hebben menigerhande drillen sommige langer, sommige korter naar dat de schedel dik is of dun. En als dat stuk eruit is en die schilfers en alles dat eruit te doen is dan zal je drie kleine zachte doeken nemen van witte reine hoofddoeken genat in een deel gewarmde rozenhoning en het tweede deel rozenolie. En leg ze handig en zachtjes tussen de schedel en harde hersenvlies en vul de wond helemaal van de schedel op het vlies. En als de wond aldus gevuld is tot de wond van het vlees toe dan zal men het vullen met linnen doeken of met werk genat in rozenolie en dooiers van eieren tezamen gemengd. Daarna zal je pleisters van werk hebben alzo breed en alzo groot alzo dat ze de wond van het vlees helemaal bedekken genat in dezelfde medicijn. Daarna zal je als laatste breder en grotere pleisters hebben van werk genat in koud water te zomer en te winter in warm water en dat water rein uitgeduwd en gewrongen. En ge zal je het natten in medicijnen die gemaakt zullen zijn van 2 ons rozenolie en ½ ons wijnazijn en I ons bolus armeniacus en leg het daarop, maar dat haar moet afgeschoren zijn en dit zal je doen tot de tijd totdat de wond pus geeft. En begin dan te leggen op harde hersenvlies poeder van wierook (Boswellia thurifera) erg klein verpoederd en op dat poeder doeken genat in rozenhoning en rozenolie alzo voorschreven is. Maar dan zal men die doeken beter uitduwen van de medicijnen. En met die doeken de wond vullen van de schedel. Voort in de wond zal je doen al vol droge geplukte doeken. En boven de wond zal je pleisters leggen genat in de medicijn die gemaakt is van rozenhoning en van gerstemeel alzo voorschreven is dat erg goed zuivert en zuivert. En alom zal je leggen verdediging van bolus armeniacus. In het einde leg je consoliderende cicatrizativum waarvan ik u van schrijven zal in het laatste traktaat. In alle andere kwetsingen die in de schedel zijn daar het niet geheel door is. En daarvan zal je niets anders doen dan op het been dat er gekwetst is doeken leggen genat in rozenolie en dooiers van eieren totdat het goed pus geeft en daarboven verdediging van bolus armeniacus. En als het begint pus te geven leg dan op de schedel doeken genat in rozenolie en vul de wond van het vlees met droge pluksel en boven op de wond zuiver makende van rozenhoning en van gerstemeel en om de wond verdediging van bolus armeniacus tot in het einde dat de wond genezen is. Lieve kinderen, al heb ik een korte behandeling geschreven van de wonden van de schedel, hou het niet voor onwaardig want het is erg gebruikelijk en goed, maar nochtans wil ik het niet laten vanwege de klappers omdat het volk zeggen zou wil je er reden daartoe doen zal ik u dat schrijven en noch meer de reden daarvan dan alle chirurgen die geen meesters zijn die geen geneeskunst weten of kunnen.

[Vanden anathomie ende sceppenisse van den hoefde].

Hoe dat hooft es ghemaect.

Nu seldi weten dat dat hoeft es ront ende ghemaect in iii manieren van vleesche ende van merghe dat siin die hersenen ende als buijten ghedect met hare ende onder dat vleesch opt hersenbecken es een liese ende es gheheten almucati ende onder dat been vanden hersenbecken siin ii liesen daeraf dat deene heet duere mater ende die es starker dan die ander want si behoet die ander om der hersen wille die daer in ligghen als een buedelken ende si es gheheten pia mater ende si ontfant die hersenen ende alle die siecten die in die v sinnen comen die comen vanden hersenen. Ende uut den hersenen coemt alle beroeringhe der leden ende die beroernisse coemt vanden hersenen in die pesen ende liden al doer die necke tot allen den leden die beroernisse hebben ende ghevoelnisse. Nu suldi weten dat dese twee liesen die gheheeten siin dure mater ende pia mater int latiin miringi cerebrij die maken iii wonden int hersenbecken besceilike ende steken die een voren int hersenbecken dweers ende die ander oeck dweers achter ende tusschen desen ii inde middelt eene. Ende dese ii siin bescheiden ende tsamen [24] ghevoecht met vleesche als met tanden gheliic ii saghen deen in dander sluytende ende behendeliic ghesaudeert. Ende dese iii siin ghesceiden van een met eender wonderliker natueren vergadert te gader daermen besceydeliic mede sal bekennen drie [camere] die int latiin siin gheheeten tres cellule cerebry anterior dat es die vorste posterior dat es die achterste media dat es die middelste. In desen iii cameren [daer die ziele in haer habiteert ende woent] siin iii edele ende heilighe natueren. In anteriori dat es in die voerste camer die es werm ende droeghe die natuere doet imagineren dat es [visieren ende] ordineren alle dinc. In die middelste camer leghet die natuere die heeft die redene te vernemene ende te verstane watmen hoert ende es heet ende versch dat die ander siin ende heeft veel gheesten ende veel van hersenen. In die achterste leet die natuere vander memorien dat es voer dencken ende onthouden ende si es cout ende droeghe bi dat die ander siin ende hevet veel gheesten ende luttel hersenen. Ende om des wille dat dese cameren siin [van] menigher hande complexien soe behoeven si menigherhande remegien van medecinen. Ende weet dat die siecte es in die hersenen soe siin alle medicinen die ten hoofde behoren gheheeten yera dats heilich. Ende ghi weet dat die hersenen siin ghedect met ii liesen dat es met dure mater ende pia mater. Ende ic segge u voerwaer dat pia mater es herde dunne ende es seere te ontsiene als si doer es soe eest vreese vanden live ende tontsiene vander doot. Lieve kinder eer ghi u onderwint te curen wonden vanden hoefde seldi merken ende besien die accidencien vanden sieken weder sie quaet ofte goet siin. Ende dat quade accidencien siin die sieke verliest siin verstandenisse ende valt in onmachte ende verliest siin sprake ende siin stemme onvalt hem ende hem siin aensicht root is ende hem die puysten uut broddelen ende hi sinen appotiit verliest ende hi sieck wort inden lichaem ende ten monde cort bitter coleren ende hi valt in heete colera ende in onmachte ende wert gespasmeert ende dies ghelike. Ende daerom als ghi siet alle [25] dese teeken of som[mige] sonder twifel die sieke en sal niet ghenesen ende daerom vliet van hem ende onderwindes u niet dat es miin raet. Maer siedi goede teeken aen hem soe en ontsiet u niet. Ende menichwerven heb ic ghesien dat dure mater doer was ende die quade accedencien en obenbaerden hem niet ende die sieke genasen metter voerseider cueren ende ic derre coenliic segghen om ghetuyghenisse van experiencien dat ic menichwerven hebbe ghesien ende ghenesen die doergaet hadden dura mater. Maer die quade accedencien heb ic luttel sien ghenesen. Nochtan heb ic se sien ghenesen die pia mater doer gaet hadden al scijnet onmogheliic maer dat was alsoe luttel dat die hersene doer pia mater niet mochte. Ende GALIENUS tughet oeck int convent vanden amphorisme dat hiit dicwil ghesien hadde. Maer ic segghe u voerwaer coemt die quetsinghe doer beide die liesen tot in die supstancie vanden hersenen sonder twifel die sieke sal sterven. Ende men leest in pantegni constantini inden anderen tractaet als merch vanden hersenen es ghequets dat es occusoen vander doot. Daerom ist quaet ende valsch dat deese [quaede] ongheleerde sotten hem beromen te segghen ende te clappen dat si ghenesen hebben niet alleene duere mater mer piamater ghequets ende doergaet. Maer dat noch meer es si segghen dat si enighe cameren ghedeelt hebben van den breijne ende hebbense weder in gheleit ende ghevult ende ghenesen dwelke groteliic gheloghen es. Ende ic was te diest in brabant daer een leeck meester was ende nacht van clergien ende hi was gheheeten meester roeliin van sintruden ende beroemde hem daer wi saten met veel edelder mannen ter tafele ende aten dat hi ghenas enen man die die hersen waren uuijt ghescoten alsoe groot als enen doren van enen eye ende hi en seide niet waer. Te namen was oeck een meesterse ende hiet dame juliane ende haer dochter dameseele maghiin ende beroemde haer van enen man die die hersenen al uuiit ghescoten waren ende si namen die hersenen ende leidese in een silveren scale ende wiesense in warmen wiin ende leidense weder int hooft [26] ende die man ghenas ende leefde daernaer menich jaer. Ende ic segge dat sommighe tiit putredo van boven tot onder thersenbecken loopt ende metter werke der natuerliker hitten wert putredo ghedigereert ende daerna coemt die wonderlike edele natuere ende werpt dat uuijt doer die wonde. Ende dan wanen die sotten ongheleerde surginen die niet en weten wat dat es ende segghen dat die hersenen siin ende ander leeke lieden die dat sien wanen dat die sotten ongheleerde surginen waer segghen. Maer si liegen openbaerliic. Ende ghi sult dat weten alsoe ghelikerwiis dat thooft es gedeelt in iii partien ende dat es in vleesch ende in been ende in merch. Alsoe siin die hersen ghedeelt in iii deelen dat es in liesen in merch ende in budelkiin dwelke datmen heet ventercerebry. Ende dit seit Avicenna ende der venster siin iii anteryoer medius et posterioer ende daerligghen iii crachten in al soe voerscreven is viertus imaginativa virtus cogitaviam virtus memorial.

Van de anatomie en schepping van het hoofd..

Hoe dat hoofd is gemaakt.

Nu zal je weten dat het hoofd rond is en gemaakt in 3 soorten van vlees en van merg, dat zijn de hersens en als buiten bedekt met haar en onder dat vlees op de schedel is een vlies en is geheten almucati en onder dat been van de schedel zijn 2 vliezen waarvan de ene heet dura mater (harde hersenvlies) en die is sterker dan de ander want het behoedt de andere vanwege de hersen die daarin liggen als een buideltje en het is geheten pia mater (dunne hersenvlies) en het ontvangt de hersens en alle ziektes die in uw zinnen komen die komen van de hersens. En uit de hersens komt alle beroering der leden en de beroering komt van de hersens in de pezen en leden al door de nek tot allen leden die beweging hebben en gevoel. Nu zal je weten dat deze twee vliezen die geheten zijn harde hersenvlies en dunne hersenvlies, in het Latijn miringi cerebrij, die maken 3 wonden in de schedel apart en steekt de ene dwars voor in de schedel en de ander ook dwars achter en tussen deze 2 in het midden een. En deze 2 zijn gescheiden en tezamen gevoegd met vlees als met tanden gelijk 2 zagen en de een sluit in de ander en handig gesoldeerd. En deze 3 zijn gescheiden vaneen met een wonderlijke natuur verzameld tezamen daar men bescheiden mee zal bekennen drie kamers die in Latijn zijn geheten tres cellule, cerebry en anterior, dat is de voorste plek, dat is de achterste, media dat is die middelste. In deze 3 kamers daar de ziel zich in kleedt en woont zijn 3 edele en heilige naturen. In anterior, dat is in de voorste kamer, die is warm en droog laat de natuur imagineren, dat is versieren, de natuur laat daar versieren en ordenen alle dingen. In de middelste kamer ligt de natuur die heeft de reden te vernemen en te verstaan wat men hoort en is heet en vochtiger dan de andere zijn en heeft veel geesten en veel hersens. In de achterste ligt de natuur van de memorie, dat is voor denken en onthouden en het is koud en droog dan dat de anderen zijn en heeft veel geesten en weinig hersens. En om dat deze kamers van menigerhande samengesteldheid zijn zo behoeven ze menigerhande remedies van medicijnen. En weet dat de ziekte in de hersens is zo zijn alle medicijnen die tot het hoofd behoren geheten yera, dat is heilig. En gij weet dat de hersens zijn bedekt met 2 vliezen, dat is met harde hersenvlies en dunne hersenvlies. En ik zeg u voor waar dat het dunne hersenvlies is erg dun en is zeer te ontzien als het door is want dan is het vrees van het lijf en te ontzien van de dood. Lieve kinderen, eer gij u onderwindt wonden van het hoofd te behandelen zal je merken en bezien die toevallen van de zieke of ze kwaad of goed zijn. En wat kwade toevallen zijn; de zieke verliest zijn verstand en valt in onmacht en verliest zijn spraak en zijn stem onvalt hem en zijn aanzicht is rood is en de puisten uit borrelen en als hij zijn appetijt verliest en hij in het lichaam ziek wordt en te monde komt met bittere kleuren en hij valt in hete gal en in onmacht en krijgt kramp en diergelijke. En daarom als ge ziet al deze tekens of sommige, zonder twijfel de zieke zal niet genezen en daarom vliedt van hem en onderwindt u niet, dat is mijn raad. Maar zie je goede tekens aan hem zo en ontziet u niet. En menigmaal heb ik gezien dat harde hersenvlies door was en de kwade toevallen openbaarden zich niet en de zieke genas met de voorzegde behandeling en ik durf koen te zeggen vanwege getuige van voorbeelden die ik menigmaal heb gezien en genezen die doorgaat hadden het harde hersenvlies. Maar de kwade toevallen heb ik weinig zien genezen. Nochtans heb ik ze zien genezen die het dunne hersenvlies doorgaat hadden al schijnt het onmogelijk, maar dat was alzo weinig dat de hersens niet door het dunne hersenvlies mochten. En GALENUS getuigt ook in het convent van het aforisme dat hij het vaak gezien had. Maar ik zeg u voor waar komt de kwetsing door beide vliezen tot in de substantie van de hersens, zonder twijfel zal de zieke sterven. En men leest in pantegni constantini (1) in het volgende traktaat als merg van de hersens is gekwetst dat is aanleiding van de dood. Daarom is het kwaad en vals dat deze kwade ongeleerde zotten zich beroemen te zeggen en te klappen dat ze genezen hebben niet alleen het harde maar ook het zachte hersenvlies gekwetst en doorgaat. Maar dat noch meer is ze zeggen ze enige kamer verdeeld hebben van het brein en hebben het weer ingelegd en gevuld en genezen wat zeer sterk gelogen is. En ik was te Diest in Brabant daar een leek meester was en macht van geestelijkheid en hij was geheten meester Roelin van Sint-Truiden en beroemde zich daar we zaten met veel edele mannen ter tafel en aten dat hij genas een man die de hersens waren uitgeschoten alzo groot als een dooier van een ei en hij zei niet waar. Te Namen was ook een meesteres en heette dame Juliane en haar dochter dameseele maghiin (zalige dame en maagd?) en beroemde zich van een man die de hersens alle uitgeschoten waren en ze namen de hersens en legden die in een zilveren schaal en wasten ze in warme wijn en legden ze weer in het hoofd en die man genas en leefde daarna menig jaar. En ik zeg dat sommige tijd verrotting van boven tot onder de schedel loopt en met het werk der natuurlijke hitte wordt verrotting verteerden daarna komt de wonderlijke edele natuur en werpt dat uit door de wond. En dan wanen die zotten ongeleerde chirurgen die niet weten wat dat is en zeggen dat de hersens zijn en andere leken lieden die dat zien wanen dat die zotte ongeleerde chirurgen waar zeggen. Maar ze liegen openbaar. En gij zal dat weten alzo gelijkerwijs dat het hoofd is verdeeld in 3 partijen en dat is in vlees en in been en in merg. Alzo zijn de hersens gedeeld in 3 delen, dat is in vliezen, in merg en in buideltje die men ventercerebry noemt. En dit zegt Avicenna en de vensters zijn 3 anteryoer medius et posterioer en daar liggen 3 krachten in alzo voor beschreven is, virtus imaginativa, (verbeeldingskracht) virtus cogitativa, (cognitief, met betrekking tot kennis of intellect) virtus memorial. (memorie kracht)

[Vanden hersenbecken alst ghebroken is].

Vanden ghebroken hersenbecken.

Nu seldi weten dat Galienus seit als dat hersenbecken ghebroken es soe eest sorgheliker dan van anderen beenen want als dat hersenbecken ghebroken es soe en machment niet weder ghenesen ende daerom moet ment uuijt doen van den beenen dat ghebroken is. Ende daerom segghen sulke oude vroede meesters dat mense [s]al uuiit doe alsmen alder eerst mach datmen te somer niet langher beiden en mach dan vii daghen ende te winter x daghen. Ende alsoe men langher beit soe quader es nochtan ghenas ic enen te rosiers [noster damme] die iii weken lach dat hi niet en sprack noch verstandenisse en hadde ende hadde accedencien eer ic die beene uuiit dede ende alsoe vroech als die beene uuiit waren ende die liesen ghesuvert waren vanden bloede ende ic die wonde ende die liese ververste met wermer olie van rosen soe begonste hi te spreken ende te verstane. Ende ghi [27] sult weten dat hi was gheslaghen met enen cluppel met enen groten hoefde [in den slape van den hoefde] soe dat in die side vanden hoefde thersenbecken al ontween ghemortelt was tot onder die ore dat in alle die side gheen been heel en bleef men mosse al uuijt doen. Ende doen hi gheslaghen was dat vleesch en hadde gheen wonde. Ende om dat hersenbecken al ontween ghemortels tot onder die oren metter hulpen gods cureerdict hem volcomeliic ende leefde daerna een langhe wile ende hi was ghesont ende ras nochtan waest leden meer dan xvi jaer eer ic dit boek toten goeden eynde brochte. Ende diesghelike es mi menich voerhanden comen dicke ende menich werven in brabant ende int lant van namen ende over barch [gheneve op die zee] ende op die ryviere [van geneven] die ic al ghenas metter voerseider curen. Ende ghi sult oec weten dat dat hooft mach werden ghewont in menigher manyeren nadat die wapen siin daer mede datmen wert ghequets. Ende van allen wonden die int hersenbecken siin die alder vreeseliix siin ende alder sorgheliixst dat siin dieghenen die met carlen gheworpen siin of met scerpen orden van messen of diesghelike want si gaen henen al doer die hersenen. Ende siin die wonde enghe ende clein aen te sien van buten ende herde heimeliic het moghen oec wonden siin int hersen becken die smal siin ende ghecloven alsoe cleine als een haer ende diesghelike es gheheten van den surginen fractura capillaris. Ende als ghi vint alsulke curen int hersenbecken soe suldise ontdecken ende scoen wisschen ende vaghen ende giet daer int op daermen mede scriift ende dat maect die clove swart ende tekense hoe verre dat dat hooft ghescoert es ende dan suldi vander cloven scaven met uwen instermenten enen roc vanden hersenbecken. Ende bliift die clove noch altoes swart dat es een teeken dat die score noch al doer gaet al toter liesen. Ende en bliift in die clove geen teeken vanden inte soe en gaet si niet dore. Ende als dese wonde die de surginen heeten fractura capillaris es sonder wonde int vleesch soe [28] seldise bekennen met desen accidencien die hem toe vallen dats appoplexia scothomia ende dat hi siin stemme alte mael verliest ende dat hi gheenen appotiit en heeft ende dat niet en digereert noch ghenen camerganc en heeft ende dat hi valt in heete onmachte ende dies ghelike ende dan vliet van hem ende beveelten gode dat es miin raet. Ende en siin daer der accedencien gheene soe seldi coenliic querteleren ende den hoeck af steken vanden hersenbecken dat ghewont es ende tangherliic dat bloet stempen ende verbinden ende laten alsoe ligghen den derden daghe ende dan seldi die wonde ontbinden tangherliic ende wachtense van bloede als ghi u plaesteren afdoet. Ende dan seldi in elken hoeck enen draet twee vout ghedraet daerghise mede ontlicht ende ghi sult die hoeken salven met ghescaefden speke dat die plaester te lichteliker afgaet. Ende dan seldi u pinen die beenen lichteliic uuijt te doene. Ende ghi selt u hoeden dat ghi die beene op den selven dach niet uut en doet als ghi ghequerteleert hebt. Ende ghi sult u oeck hoeden dat ghi op den selven dach niet en querteleert dat ghequets was. Ende dat es daer omme dat ghi altoes sult aensien die cracht uwer sieken. Waer alsoe gheringhe als ghi coemt toten sieken seldi u pinen bloet te stempen. Want querteleerdi hem op den selven dach dat die quetsinghe ghedaen was ende die quetsinghe groot ware soe mochte die sieke sincopieeren ende in onmachte vallen ende dat waer quaet. Maer latetet toten derden daghe dat es veel beter ende soe moechdi coenliic comen om den orber te doene. Ende men vint oec alsulke sotten die de hoeken af sniden ende werpense wech dwelke es groote dwaesheit ende daeraf seldi u hoeden ende selse metten draden suverliic oplichten. Ende als ghi u wieken hebt gheleit soe neemt die hoeken metten drade ende legse suverliic te gader ende vergaderse metten palmen ende vindise geswollen ende ghedronten dat es een goet teeken ende dat seit IPOCRAS in den amphorosme want het betekent dat dat let onfaet goede voedinghe metter geesteliker natueren ende humoren. Ende vintmense oec in die hoeken ghemindert ende vercrompen dat es een quaet teiken want dat betekent dat dat let heeft [29] verloren siin natuerlike hitte ende gheen voedinghe en ontfaet om ghebrec vanden geesteliken humoren. Item mindert oec sanies eer tiit [is] dats een teeken vander doot. Ende eest [oec dat sake] dat sanies meerdert ende dicht dats een goet teeken want dat beteekent dat natuere goet ende starck es want dat siin geestelike humoren die daer teghenwordich comen. Nu suldi weten dat galienus seit datmen niet meer beens uuten hoofde en sal doen dan behoefeliic is want het es niet orbeliic datmen alle weghe die cure volcht. Alsoe doen konstige surginen. Ende waert oeck dat u groot noot daertoe dwonghe als dat sanies niet uut vloyen en mocht soe doet dat been uut ende wiit die clove want anders en mach men die hersene niet wel ruijmen. Ende Galienus seit dat hi enen ghenas daer hi niet meer beens uut en dede dan alsoe vele dat sanies uut mochte vloyen. Ende op die liese die ontdect was dede die natuere vleesch wassen. Ende galienus seit oeck mede moghen wi sanies verdroghen sonder been uut te doene dats beste want het staet in die hersenen. Ende hoet u oeck dat u niet en doet dolen dat sommighe surginen enen hebben gheseit datmen die cloeven inden hersenbecken sal in beiden siden doerboren want het en dunct mij niet redeliic. Ende waert oeck redeliic ende goet duncken der vroeder meesteren si hadden yet in haer boeken daer af gheseit maer ic en vinder niet af in gheenen boeken. Ende gheen dinc en dincke mi beter wesen dan datmen doe als galienus ende hali ende avicenna [ende constantyn] segghen dat es alsmen hevet dat been uut ghedaen soe volchter gheerne na harde appostemen ende ander quade accedencien die den sieke geerne brenghen ter doot. Ende dat es omdatter bi tiiten onder thersenbecken leghet een stuck vanden beene dat scerp is ende quets die liese ende die hersene of dat het es omdat te stiif ghebonden es ende die wieken quetsen of het es comen van couden of van veel etens ende drinckens [of] van wine of het es van heimeliken occusoene. Ende [siede] dat coemt van openbaren occusoene soe doeten af ende coemet van heimelike [30] occusoene soe doeten laten daert u best dunct ende en laeten niet veel eten noch drincken ende regeertene alsoe men hem regeert die in heeten cortse ligghen en cureerce als die ghene die heete appostemen hebben dats datmen sal gieten werm olie rosaet in die wonden of men sal daer in gieten water daer in ghesoden sal siin bismalve ende camomillen ende venigrieck ende liinsaet ofte plaester van garsten mele ende water ende olie rosarum. Ende salvet thooft ende den hals ende dat rugghebeen met ghesmolten hoender smout. Ende in die oren seldi gieten werm olie rosarum ende en vergheet dus niet die heete apposteme soe suldien ter camer doen gaen met medecinen laxativen opdat hi niet te cranc en es want ypocras lidet. Ende als ghi siit versekert van heeten appostemen soe seldi voert werken met medecinen creativam carnis dat es die vleesch doen wassen in die wonden ende die moet siin herde droghe ende haer natuere sonder corroderen ende dit es pulvis capitalis dats ghemaect van cercocollen ende van cleinen wieroek ende van merren ende van sanguinis draconis ende van yrios ende van arestologia ende van rogghen mele ende met dies ghelike. Dit pulver salmen doen op die liese ende die wonde met linen doeken of met goeden cleinen werke tot int eynde. Ende hoet u van verschen dinghen in alsulke cueren. Noch en laet geen quaet gaderen in die wonde dat die liese niet en verrotte want quade accedencien mochten daer af comen. Die vroede meesters segghen dat duremater sumtiit versweert. Ende dat mach sumtiit comen van medecinen die de natuere in hem hebben [dat sy zwerten]. Ende dan seldi nemen een deel seems ende drye deel olie rosarum ende daerin netten enen doeck en dien legghen op dure mater tot die sweeringhe es vergaen. Ende quame die sweeringhe van haer selven ende ghinghe tot den oghen ende sonderlinghe tot den ogen met quaden teekenen alsoe ic voren gheseyt hebbe dan moet hi sterven want dat betekent dat die natuerlike hitte verstorven is ende al verteert. Item het pleghe oeck dicke overtolich vleesch op dure mater te was\sen [31] dat seldi merken of des vleesch [te] veel es of [luttel] en es. Ende eest luttel soe seldiit verdriven met zeespongen die luttel siin ghewasschen. Ende es daer veel overtolichs vleesch soe seldi daerop stroyen pulver van hermodatteli maer dat sal siin bi maten want [het] es sterck. Ende en hebdiis niet soe seldi nemen dies ghelike dat niet alsoe starck en es. Ende ungentum viride dat ic sal scriven inden antidotarius dat es sonderlinghe goet. Item cockox loock dat men heet int lattijn allelua j luijula (sic) ghedroecht ende ghepulverseert ende op wonden gheleit dat verdriift doot vleesch. Item pulver van aluijne succarim. Item neemt [flos eris dats] spaens groen ende zeem ende wiinedick ende siedet alte gader dit doet ghenesen die wonden ende corrodeert doot vleesch. Item neemt litergirum ende pulverseert [herde] cleine ende doeter toe olie van oliven ende wiinedich ende menghet te gader ende stoetet alsoe langhe dat wit werde ende meerder wasse ende werde salve. Item dan neemt es ustum dat es ghebrant coperroot cadinnie argenti dat es die nuemine daer men silver af maect blaeusteen galle sanguis draconis aluijn spaens groen alsoe vele vanden enen als vanden anderen. Ende van alle gader tsestendeel alsoe vele als vanden anderen salven die voren gheseit es vanden lidergirum ende vander olie ende vanden aceto. Alle dit dit salmen cleen pulverseren ende menghent al te samen metter salven. Dese salve salmen legghen op die wonde si doet die wonde ghenesen ende verdroecht overtollich vleesch ende verscheijt ende si corrodeert doot vleesch.

Van de schedel als het gebroken is.

Van de gebroken schedel.

Nu zal je weten dat Galenus zegt dat als de schedel gebroken is zo is het zorgelijker dan van andere benen want als de schedel gebroken is zo kan men het niet weer genezen en daarom moet men het been dat gebroken is eruit doen. En daarom zeggen sommige oude verstandige meesters dat men het geheel uitdoet zo gauw men kan en dat men te zomer niet langer afwachten mag dan 7 dagen en te winter 10 dagen. En alzo men langer wacht hoe kwader het is, nochtans genas ik een te Rosiers [Notre Dame] die 3 weken lag dat hij niet sprak noch verstand had en had toevallen eer ik die benen eruit deed en alzo gauw als de benen uit waren en de vliezen gezuiverd waren van het bloed en ik de wond en de vliezen ververste met warme rozenolie zo begon hij te spreken en te verstaan. En ge zal weten dat hij met een knuppel een grote wond in de slaap van het hoofd geslagen was zodat in die zijde van het hoofd de schedel geheel stuk vermorzeld was tot onder het oor zodat in die gehele kant geen been heel bleef, men moest alles eruit doen. En toen hij geslagen was had dat vlees geen wond. En omdat de schedel geheel stuk vermorzeld was tot onder het oor behandelde ik hem met Gods hulp volkomen en leefde daarna een lang tijd en hij was gezond en ras, nochtans was het meer dan 16 jaar geleden eer ik dit boek tot een goed einde bracht. En diergelijke is me menige voor handen gekomen, vaak en menigmaal in Brabant en in het land van Namen en over Barch, nevens de zee en op de rivier van Geneve die ik allen genas met de voorgezegde behandeling. En gij zal ook weten dat het hoofd gewond mag worden in menige manieren nadat de wapens zijn waarmee dat men gekwetst wordt. En van alle wonden die in de schedel zijn en de aller vreselijkste zijn en aller zorgelijkste dat zijn diegenen die met carlen (pijlen of stenen?) geworpen zijn of met scherpe oorden van messen of diergelijke want ze gaan al door de hersens heen. En zijn de wonden aan te zien van buiten eng en klein en erg heimelijk, het mogen ook wonden zijn in de schedel die smal zijn en gekloven alzo klein als een haar en diergelijke en die is geheten van de chirurgen fractura capillaris. En als ge vindt als zulke handeling in de schedel zo zal je het openen en schoon wissen en vegen en giet daarin inkt op daar men mee schrijft en dat maakt de kloof zwart en teken het hoever dat het hoofd gescheurd is en dan zal je van de kloof schaven met uw instrumenten een vel van de schedel. En blijft de kloof noch altijd zwart dat is een teken dat de scheur noch al door gaat al tot de vliezen. En blijft in de kloof geen teken van de inkt dan gaat het niet door. En alle deze wonden die de chirurgen fractura capillaris noemen is zonder wond in het vlees en zo zal je het herkennen met deze toevallen die hem toevallen, dat is apoplexia (zo genoemd omdat plotseling dood ervan komt) scothomia (omdat plotselinge schaduwen oplichten op de ogen, vergezeld van een draaiende kop) en dat hij zijn stem helemaal verliest en dat hij geen appetijt heeft en dat niet digereert noch geen toilet heeft en dat hij valt in hete onmacht en diergelijke en vliedt dan van hem en beveel hem tot God, dat is mijn raad. En zijn daar geen toevallen dan zal je het koen vierendelen en de hoek van de schedel afsteken dat gewond is en veerkrachtig dat bloed stelpen en verbinden en laat het alzo liggen de derde dag en dan zal je de wond veerkrachtig losmaken en wachten ze van bloeden als ge uw pleisters afdoet. En dan zal je in elke hoek een tweevoudig gedraaide draad daar ge ze mee oplicht en ge zal de hoeken zalven met geschaafd spek zodat de pleister er gemakkelijk afgaat. En dan zal je u pijnen de benen licht eruit te doen. En ge zal u hoeden dat ge de benen op dezelfde dag niet uitdoet als ge gevierendeeld hebt. En ge zal u ook hoeden dat ge op dezelfde dag niet vierendeelt dat gekwetst was. En dat is daarom dat ge altijd de kracht van uw zieke zal aanzien. Was het alzo gering als ge tot de zieke komt zal je u pijnen bloed te stelpen. Want vierendelen hem op dezelfde dag dat de kwetsing was gedaan en de kwetsing groot was zo mocht de zieke bezwijmen en in onmacht vallen en dat was slecht. Maar laat het tot de derde dag, dat is veel beter en dan mag je koen komen om het oorbaar te doen. En men vindt ook al zulke zotten die de hoeken afsnijden en werpen het weg wat grote dwaasheid is en daarvan zal je u hoeden en zal ze met de draden zuiver oplichten. En als ge uw doeken gelegd hebt zo neem de hoeken met de draden en leg ze zuiver tezamen en verzamel ze met de palmen en vind je ze gezwollen en opgezwollen dat is een goed teken en dat zegt HIPPOCRATES in de aforisme want het betekent dat het lid goede voeding ontvangt met de geestelijke natuur en vochtvermenging. En vindt men ze ook in de hoeken verminderd en gekrompen dat is een kwaad teken want dat betekent dat dat lid zijn natuurlijke hitte heeft verloren en geen voeding ontvangt en de geestelijke vochtvermenging ontbreekt. Item, vermindert ook pus eer het tijd is, dat is een teken van de dood. En is het ook zaak dat pus vermeerdert en dicht, dat is een goed teken want dat betekent dat natuur goed en sterk is want dat zijn geestelijke vochtvermengingen die daar tegenwoordig komen. Nu zal je weten dat Galenus zegt dat men niet meer benen uit het hoofd zal doen dan nodig is want het is niet gebruikelijk dat men allerwege die behandeling volgt. Alzo doen kunstige chirurgen. En was het ook dat grote nood u daartoe dwong zoals dat pus niet uitvloeien mocht zo doe dat been eruit en maak de kloof wijder want anders mag men de hersens niet goed ruimen. En Galenus zegt dat hij er een genas waar hij niet meer been uitdeed dan alzo veel dat het pus eruit mocht vloeien. En op de vliezen die open waren liet de natuur vlees groeien. En Galenus zegt ook mede; mogen we pus verdrogen zonder been uit te doen dat is het beste want het staat in de hersens. En hoed u ook dat u niet laat dolen dat sommige chirurgen hebben gezegd dat men de kloven in de schedel aan beide zijden zal doorboren want het lijkt mij niet redelijk. En was het ook redelijk en goed en leek het de verstandige meesters ook redelijk en goed en hadden ze daarvan iets van in hun boeken gezegd, maar ik vind er niets van in geen boeken. En geen ding lijkt me beter te wezen dan dat men doet zoals Galenus en Haly en Avicenna en Constantinus zeggen, dat is als men dat been heeft uit gedaan zo volgt er graag na harde zweren en ander kwade toevallen die de zieke graag ter dood brengen. En dat is omdat er soms onder de schedel een stuk van het been ligt dat scherp is en kwets het vlies en de hersens of dat het is omdat te stijf gebonden is en de doeken kwetsen of het is gekomen van koude of van veel eten en drinken of van wijn of het is van heimelijke oorzaak gelegenheid. En zie je dat het komt van openbare oorzaak zo doe het eraf en komt het van heimelijke oorzaak zo laat hem daar bloed laten waar u het beste lijkt en en laat hem niet veel eten noch drinken en regeer hem alzo men hem regeert die in hete koorts liggen en behandel hem zoals diegenen die hete zweren hebben, dat is dat men warme rozenolie in de wonden zal gieten of men zal daarin gieten water waarin gekookt zal zijn bismalva (Malva alcea) en kamille (Matricaria chamomilla) en fenegriek (Trigonella foenum-graecum) en lijnzaad ( Linum usitatissimum) of pleister van gerstemeel en water en rozenolie. En zalf het hoofd en de hals en de ruggengraat met gesmolten hoender vet. En in de oren zal je gieten warme rozenolie en vergeet dus niet de hete zweer dan zal je ter toilet laten gaan met laxerende medicijnen opdat hij niet te zwak is want Hippocrates belijdt het. En als ge verzekerd bent van hete zweren zo zal je voorts werken met medicijnen creativam carnis, dat is die vlees laat groeien in de wonden en die moet erg droog zijn en van natuur zijn zonder bijten en dit is pulvis capitalis, dat is gemaakt van Astragalus sarcocolla en van kleine wierook (Boswellia thurifera) en van mirre (Commiphora myrrha), van drakenbloed (Daemonorops draco) en van Iris en van Aristolochia en van roggemeel en met diergelijke. Dit poeder zal men doen op de vliezen en de wond met linnen doeken of met goed klein werk tot in het einde. En hoed u van vochtige dingen in al zulke behandeling. Noch laat geen pus verzamelen in de wond zodat de vliezen niet verrotten want kwade toevallen mochten daarvan komen. De verstandige meesters zeggen dat het harde hersenvlies soms verzweert. En dat mag soms komen van medicijnen die de natuur in zich heeft dat ze zweren. En dan zal je nemen een deel honing en drie deel rozenolie en daarin natten een doek en die leggen op het harde hersenvlies totdat de zweer is vergaan. En kwam die zweer weer van zichzelf en ging tot de ogen en vooral tot de ogen met kwade tekens alzo ik tevoren gezegd heb dan moet hij sterven want dat betekent dat de natuurlijke hitte verstorven is en geheel verteerd. Item, er plag ook vaak overtollig vlees op het harde hersenvlies te groeien, dat zal je merken of het vlees te veel is of te weinig is. En is het weinig zo zal je het verdrijven met zee sponzen die weinig gewassen zijn. En is daar veel overtollig vlees dan zal je daarop strooien poeder van herfsttijloos (Colchicum autumnale) maar dat zal met mate zijn want het is sterk. En heb je het niet dan zal je nemen diergelijke dat niet alzo sterk is. En groene zalf dat ik zal beschrijven in de antidotarium, dat is bijzonder goed. Item, klaverzuring (Oxalis acetosella) dat men in het Latijn alleluja j luijula noemt, gedroogd en verpoederd en op wonden gelegd dat verdrijft dood vlees. Item, poeder van aluin succarim (versuikerd?). Item, neem flos eris, dat is Spaans groen, en honing en wijnazijn en kook alles tezamen, dit laat de wonden genezen en bijt af dood vlees. Item, neem loodmonoxide en verpoederd het erg klein en doe er toe olie van olijven en wijnazijn en meng het tezamen en stamp het alzo lang zodat het wit wordt en meer was en zalf wordt. Item , neem dan es ustum, dat is gebrand koperrood, cadinnie argenti, (Litargirum argenti) dat is de nieuwe mijn daar men zilver van maakt, blauwsteen, gal, drakenbloed (Daemonorops draco) aluin, Spaans groen alzo veel van de ene als van de anderen. En van alle samen het zesde deel alzo veel als van de andere zalven die tevoren gezegd zijn van het Litargirum en van de olie en van de azijn. Alles dit zal men klein verpoederen en het alle tezamen mengen met de zalf. Deze zalf zal men leggen op de wond, het laat de wond genezen en verdroogt overtollig vlees en scheidt het en bijt af dood vlees.

[Medicyn die versachten doen alle zweringhe van wonden.]

Van wonden die sweeren.

Het ghevalt dicwil dat wonden seer sweeren ende dan moetmen die sweeringhe verdriven met medecinen die versachten. Ende dan seldi nemen een medecine [die] heet licium in medecinen. Ende es ghemaect van bladeren van caprifolien mer neemt tsap van bladeren van caprifolien ende die bloemen ende menct daer mede [32] aloe epaticum ende dan laetment droeghen tot dat hert wert ende dat heet licium ende dat salmen pulveren ende menghent met swinen smeer. Item dese salve salmen smeeren op werken plaesteren die ghenet si in cout water ende legghent op die wonden die sweeren want si versacht die sweeringhe. Item die wortel van nasscaden cleene ghestoten met swinen smoute ende inder selver manyeren alsoe voerseit es daer op gheleit dat versacht oeck die wonden ende verdriift gheswel ende quade heete complexie doet [het] veranderen.

Ghi sult dat weten [hoe] datmen quade heete complexie sal veranderen beide heete ende coude die sonder overtollicheit siin van quaden humoren. Ende die quade complexie met humoren salmen doen die humoren digereren ende daer na purgeren met medecinen die daer toe dienen maer dat behoert toe den meesteren van pisica. Item paritarie ghesoden in wiin ende werm op gheswel vanden handen ende vanden voeten gheleijt doese ontswellen. Item daer groot gheswel es daer seldi nemen tsap van adicke ende van vliere ende timperen daer mede meel van liinsade of van venigriecken of van beiden te gader ende timperent te samen ende legghent al werm opt gheswel of op die wonde. Item neemt broot ende stotet wel ende timperet met sap van eppen ende legghet op die wonde dat doet oeck die sweeren herde zeer versachten ende verdriven gheswel. Item teghen gheswel ende frussuere suldi nemen ghebrande beenen ende siedense in wiin ende dan suldise wel stampen ende incoruperse met seeme ende wermen in een panne ende legghen dat op die weedomme si sullen wel vergaen ende tgheswel sal minderen. Item verkensdreck in wiin ghesoden ende daerop gheleit. Ende coyen dreck in wiin ghesoden dat doet oeck dat selve. Item neemt bolus [armicum] ende bonen meel ende weghebreede ende incorroperse met sterken wiinedick dat verdriift oeck de weedom ende doet ontswellen. Waert oeck dat sake datmen tgheswel hier mede niet en konst verdriven dan moet ghi nemen plaesteren [33] die riipen doen ende trecken ende ontluijken ende dat es dese neemt boter ende seem ende olie ende wiin ende met desen seldiit temperen garsten meel ende taruwen meel ende al en eest niet ghesoden daer en leit niet an mer dat werm si gheleet daer op dat opent ende doet rijpen ende trect ende als die sweeringhe es gheriipt ende tquade uut es dan suldi maken salve van zeeme ende van [plumen van] aluijne ende in die salve salmen netten die wieken ende men salse steken in die gront [van den wonde] wilt ghiit suver hebben want anders blivet quaet gront want si mondificeert die wonde ende behoetse van fistelen ende van kanckeren.

Medicijnen die verzachten laat alle zwering van wonden.

Van wonden die zweren.

Het gebeurt vaak dat wonden zeer zweren en dan moet men die zwering verdrijven met medicijnen die verzachten. En dan zal je nemen een medicijn die in Latijn lycium heet in medicijnen. En is gemaakt van bladeren van Lonicera caprifolium, maar neem het sap van bladeren van Lonicera caprifolium en de bloemen en meng daarmee Aloë perryi, de vorm epaticum, en dan laat men het drogen totdat hard wordt en dat heet lycium en dat zal men verpoederen en mengen het met zwijnenvet. Item; deze zalf zal men smeren op pleisters van werk die genat zijn in koud water en leg het op de wonden die zweren want het verzacht de zwering. Item, de wortel van nachtschade (Solanum nigrum) klein gestampt met zwijnenvet en op dezelfde manier alzo voorgezegd is daarop leggen dat verzacht ook de wonden en verdrijft gezwel en kwade hete samengesteldheid laat het veranderen.

Ge zal dat weten hoe dat men kwade hete samengesteldheid zal veranderen, beide hete en koude, die zonder overtolligheid zijn van kwade vochtvermenging. En de kwade samengesteldheid met vochtvermenging zal men de vochtvermenging laten verteren en daarna purgeren met medicijnen die daartoe dienen, maar dat behoort toe de meesters van physica. Item, Parietaria gekookt in wijn en warm op het gezwel van de handen en van de voeten gelegd laat ze ontzwellen. Item, daar groot gezwel is daar zal je nemen het sap van kruidvlier (Sambucus ebulus) en van vlier en daarmee mengen meel van lijnzaad of van fenegriek (Trigonella foenum-graecum) of van beiden tezamen en meng het tezamen en leg het al warm op het gezwel of op de wond. Item, neem brood en stamp het goed en meng het met sap van peterselie (Petroselinum crispum) en leg het op de wond, dat laat ook de zweren erg zeer verzachten en gezwel verdrijven. Item, tegen gezwel en kneuzing zal je nemen gebrande benen en kook ze in wijn en dan zal je ze goed stampen en meng het met honing en warmen in een pan en leg dat op de pijnen, ze zullen wel vergaan en het gezwel zal verminderen. Item, varkensmest in wijn gekookt en daarop gelegd. En koeienmest in wijn gekookt dat doet ook datzelfde. Item, neem bolus armeniacus, bonenmeel en weegbree en meng het met sterke wijnazijn, dat verdrijft ook de pijn en laat ontzwellen. Was het ook zaak dat men het gezwel hiermee niet kon verdrijven dan moet ge pleisters nemen die laten rijpen, trekken en openen en dat is deze, neem boter en honing en je zal gerstemeel en tarwebloem mengen al is het niet gekookt dat maakt niets uit maar dat er warm daarop gelegd dat opent en laat rijpen en trekt en als de zwering gerijpt en het kwade eruit is dan zal je een zalf maken van honing en van bloem van aluin en in die zalf zal men natten de doeken en men zal ze steken in de grond van de wond, wil ge het zuiver hebben want anders blijft een kwade grond want het zuivert de wond en behoedt het van fistels en van kanker.

[Camp. 8 dat ghelijct contrarie alder ouder vroeder meesters].

Wat thomaes gheboert es.

Lieve kinder nu hebdi ghehoert auctoriteiten van veel ander vroede meesteren die over menich jaer voer ons siin gheweest vanden wonden int hooft ende van haren accedencien die hem toe moghen vallen. Nu wil ic u segghen wat mi ghevallen es tot menigher stat dat al gheliic contrarie es van haren ghedachten. Het gheviel int iaer ons heeren doemen screef dusent driehondert ende xvii xiiii daghe voer clein vastelavent te peteren by geldernaken dat een goet riic man was ende hiet heiimer van jansgeest ende dede siin huijs afbreken. Ende een siinder suster[s] sone stont daer ende hem viel een balck [metten eynde] op siin hooft ende voerde hem een ront stuck [wel] een palm breet vanden hersenbecken tot onder ghesonde been [dat] alsoe vast hinc datment niet en conste gheroeren ende dat ment nerghent mede en konst ghenaken daerment mede hadde moghen uut doen sonder wonde int vleesch. Daertoe was ic ghehaelt des anderdaechs ende ic querteleerdet voetstaens. Ende doen ic hem verbonden hadde doen wilde icken verdinghen ende iesch hem een pont groot ende het hadde hem onwaert ende ontboden den besten meester van luijdeke meester geeraert doen en woude ic mi niet meer onderwinden ende liet hem ghewerden. Ende doen hi ontboden was ende hi sach dat stuck dat inghescoten onder tghesonde been doen [34] vermat hi hem dat hiit uut soude doen [comen] met plaesteren. Ende nam doeken bestreken met fuscum ende volde die wonde daermede vanden hersenbecken tot miins ondanckens ende daer stonden herde veel lieden bi meer dan. c. ende het docht hem [herde] goet dat hi seide. Doen hoerde ic die sotte reden die hi seide. Ende dies hi hem vermat voer die lieden diet goet dochte dat hi seide. Doen en const ic niet langher gheswighen ende ic seide voer alle die lieden gaen wi eten ende als wi gheten hebben soe willen wi onsen sieken besien. Ende ghi selt hem vinden ontsteken met hitten ende met dier curen en sal hi niet leven acht daghe. Doen ghinghen wi eten ende doen wi geten hadden ghinghen wi tot onsen sieken ende wi vonden hem ontsteken met der hitten int aensicht ende alle siin liif alsoe heet als een vier ende sinen pols sloech sterkeliic. Doen dat die vrienden sagen baden si mi dat icken onderstonde men soude den meester van luijdick ghenoech doen van sinen weghen ende si gaven hem j pont groot ende deden hem siins quite. Doen nam ic een driele ende drielde hem een gat int ghesonde been vander eender siden. Al scriif ic dat ic een gat boerde ic boerder vele al vast aen malcanderen ende doen ghinc ic al suverliic ende lichte dat stuc ende dede dat stuck lichteliic uut. Ende een deel van duremater volchder mede daer pia mater metten hersenen uut volchde mer pia mater was ghesont. Doen ghenas icken metter voerseider curen ende cuerreerden. Ende ic most tot elken verbinden hebben miin plaesteren ghereet. Ende als ic die eene af nam soe leidick die ander op ende dat most ic haesteliic doen omdat pia mater uut scoot. Ende die knape leefde daerna menich jaer ende was vroom ende starck ende leefde met wive ende met kinderen een langhe wile. Ende in den selven hove ghevielt op enen cleenen vastelavont dat alle die ionghe lieden quamen ten spele vanden dorpe ende speelden ende dansten ende het was doncker ende dat hof was meest gheworpen al vol stroos. Ende doen quam een k(n)ape ende brocht een bornende kaerse ende nam een pike die dijser hadde wel een elle lanc ende waende steken midden inden dans om die keerse daer aan te clevene ende hi gheraecte enen jonghen knecht van xv jaren [35] die gheborghen lach int stroo in die een side vanden hoofde tot in die ander side dattet al doer ginc ende metten uuiit trecken wranck hi met crachte die boerde ende scoerde ende scoerde dat hersenbecken al om. Doen quam eens berbiers wiif ende scoer hem dat haer af al om die wonde ende vanct die wonde cleene [ende enghe] want tijser vanden piickstave was cleine ende smal ende si en waende niet dat diep in ghinghe ende si achterwaerde dus twee weken met haere salven ende waenden aldus ghenesen. Ende daertoe waert ic gheroepen ende sach dat die wonde cleene was van buijten ende ic stac daer in miin tinte ende si scoet al in dweers dore ende hadse langher gheweest si hadde noch dieper in ghegaen ende dat behaechde mi qualiicken. Doen onderstont icken voer doot ende querteleerde die wonde ende dat vlees ende hilt niet aent been ende ic sneet vast voert ende ic vant dat hersenbecken al droghe ende daer en hilt nerghens vleesch aent been. Doen mostic sniden dat vleesch al om ende om met cleinen cloven. Ende doen dedick maken scaven die harde scerp waren [ende ene scaven met scarpen tanden] want ic en const met gheender scaven comen toten bloede sonder metter ghetander scaven [doen effendic metter ander scaven]. Ende in die wonde vanden beene goot ic alle weghe werm olie rosarum ghement met doren van eyeren ende daerop gaderde ic weder die stat vanden vleesche suverliic metten palmen. Ende daerboven als in die voerst cuere gheseit ende dat kint ghenas scone ende wel ende leefde langhe ende wert een scoen man ende vroem.

Item int jaer dat men screef. m.iiic. ende xxxiiij doen quam een knape van overbarch ende was ghoboren van vabeernen ende hiet hoesteliic van walhem ende bracht een wonde in siin hooft die hem overbarch was gheslaghen met eender cusen dat die slach aldoer ghinc. Doen quam een meester ende dede die wonde al [toe sluten] ende hi waende dat si al ghenesen waer. Ende haesteliic quam hi te lande waert ende die wonde brac weder op op den wech van bergoengien ende hi bleef daer bi enen surgiin een stuck tiits maer hi en [36] conde hem niet ghehelpen. Doen quam hi al voert tot na sieres ende lach daer oeck langhe bie nen meester ende die en conde hem [oec] niet ghehelpen. Doen voer hi voert tot dinant ende vant daer meester eustasse van geniblies [enen groten beschitere] ende die sneeten ende waenden ghenesen maer hi dede die wonde toe sluten vanden vleessche bi na ende seide gaet tot uwen lande waert ghi siit ghenesen ende draecht dese busse salven met u ende gheeft mi miin loen. Doen quam hi haesteliic tot namen ende hoerde segghen dat daer die grave van sorssam mijn heere [jan] van beemont waere alst waer was ende dat meester colaert van valecijn der graven meester van henegouwe ende siin broeder heer ians daer ware. Ende hij haesteliic [ghinc] tot meester colaert ende bat hem dat hi hem woude onderstaen ende hi besach hem ende waende datter niet en ware. Ende seide gane ende haelt meester thomaes van tienen die de stat van namen besworen meester es ende [ic] wil met hem drincken. Hi haelde mi ende [ic] ginc met hem in die taveerne ende hi sprac my vriendeliic toe ende dede siin hoescheijt soe dat hi mi langhe begheert hadde te siene want hi hadde horen segghen veel doechden van mi. Doen bat hi mij dat ic die wonde besaghe ende ondersochte. Ende ic nam miin tiinte ende stacse in die wonde ende si en conste daer niet in comen want si was al vol doot vleesch. Doen seide ic meester colaert dat overtollich vleesch en laet ons den gront niet vinden maer laet [ons] legghen corosiven dat ons den wech opene. Doen leijde ic daerin vitrolum romanum dwelke ons die canduijten ontdecte. Doen vonden wi een canduijt daer die tinte alte mael in scoot totten paletten. Ende doen si daer in was keerde men se doer ende doer dat hooft als in enen jdelen pot. Ende doen ic die tinte uut track daer volchde na veel wits quaets dat noch te dicke noch te dunne en was ende quam met groten stucken uut vloyende ende het sceen dat die hersen altemael uut souden vloyen. Doen wy beede dat saghen doen seide [37] meester colaert die man waer doot. Doen sprac die man haesteliic datmen hem helpen soude ende datmen hem coenliic soude querteleren ende seide ic hebbe een goet herte ende ic hebbe liever dat ic sterve dan langher aldus te leven het es meer dan een jaer dat ic aldus ghequets was. Doen bat mi meester colaert dat icken onderstonde voer enen doden man want hi moste siinen heer volghen dat was doemen te rode waert voer. Doen querteleerde ic hem ende ontdecte hem dat hersenbecken ende vant een stuc beens ontween ende dat dedic hem uut. Doen quam daer alsoe veel wits quaets uut vallende dat allen diet saghen seiden die man waer doot ende hi en mochte niet leven toten avende toe ende dat quaet quam van besiden uuijt. Doen most ic dat ghesonde hersenbecken drielen al toten daer dat quaet uut quam. Ende dede hem uut vallen van den ghesonden beene wel.iiii.vingher breet. Ende doen vant ic dure mater verrot alsoe verre als ic tghesonde been uut dede nochtan en hadde pia mater gheenen noot. [Ende alle diegheene diet saghen seide dat hi doot ware. Ende niet leven en soude totten avonde]. Ende hi en dorste hem niet laten legghen te murbilen in siin huijs van vreesen dat hij sterven soude mer die meyer leende hem een yedel huijs [der nyement in en woende] ende daer lach hi toter tiit dat hi versekert was vander quetsueren ende hi ghenas volcomeliic ende wel ende was langhe daerna vroem ende sterck ende voer weder overbarch om soudie te winnene ende quam weder te lande ende diende een langhe wile heeren. Item int jaer m.iii.c. ende .xxxvi. gheviel te landines in gielenshof [dat] siin knape die met hem plach te ridene sloech siin der joncvrouwen die met met hem plach te dienen int hoft met enen groten clippel dat si neder viel ende gaf haer metten clippel soe menegen slach soe dat si bleef ligghen over doot ende die knape waende dat si doot was ende vloot wech. Ende doen sie weder bequam doen bracht mense te namen ende men ontboot mi daer si was doen icse sach die wonde was herde cleene ende ic stacker in die tinte al tote paletten toe als in enen yedelen pot ende keer\dese [38] aldoer dat hooft ende daer viel quaet recht oft die hersen waren. Ende daer was een [lanc] stick vanden hersenbecken in ghescoten tot onder tghesonde been dat men niet lichteliic en conde twee vingher daer onder ghesteken tussen [den] stick ende tghesonde been ende altoes horten die hersenen alsoe zeere dat tot elken male als icse verbant het sceen dat die hersen uut liepen of uuijt vielen. Ende dat stick dat daer onder ghescoten was was wel .v. dumen lanck ende meer dan drie dumen breet. Ende dat wiif en hadde gheen vriende daer om en dorste icse niet querteleren. Ende ic hadde vreese haddic haer dat stuck uut ghedaen die hersen souden al uut ghescoten hebben tot enen male ende die wonde die int vlees was was herde cleene. Maer daer omtrent wast een deel [vleisch] ghefrotseert ende al ontween ghemortelt ende dat smeerde ic al toter wonden [ende cureerde die wonde] die doer thersenbecken ginc al met olie rosarum want het was in die hontsdaghen ende metter voerseider curen wert dat wiif ghesont ende heeft sint ghedient int gasthuijs van namen te buekenen. Ende dat stick dat diep onder ghescoten was leghet herde vaste gheconsolideert ende dat dal es diepe al doer int hooft. Lieve kinder daerom hebbe ic u dese quetsinghe ghescreven omdat si scinen den anderen meesters contrarie ende daerom en seldi u niet onthopen al siedi grote wonde elke quetsinghe int hooft daer ghi gheen quade accedencien en siet toe vallen. Ende daer die sieke heeft goet herte ende starck. Want dat helpt allen sieken herde zeere te ghenesen. Ende metter vorseider curen en sach ic nye gheenen ghequetsten sterven daer gheen quade accedencien toe en quamen die voren gheseit siin want mij es dees gheliix veel voer oghen ghecomen dicke ende menich werven.

Kapittel 8 dat lijkt contrarie al de oude verstandige meesters.

Wat Thomaes gebeurd is.

Lieve kinderen, nu heb je gehoord autoriteiten van veel andere verstandige meesteren die over menige jaren voor ons zijn geweest van de wonden in het hoofd en van zijn toevallen die er toe mogen vallen. Nu wil ik u zeggen wat me gebeurd is te menige plaats dat geheel contrarie is van hun gedachten. Het gebeurde in het jaar onze Heer toen men schreef duizend driehonderd en zeventien, 14 dagen voor kleine Vastenavond te Peteren bij Geldenaken dat er een goede rijke man was en heette Heiimer van Jansgeest en liet zijn huis afbreken. En een van de zonen van zijn zusters stond daar en op hem viel een balk met het eind op zijn hoofd en voerde hem een rond stuk van wel een palm breed van de schedel tot onder het gezonde been dat alzo vast hing dat men het niet kon beroeren en dat men het nergens mee kan aanraken daar men het mee had mogen uitdoen zonder wond in het vlees. Daartoe was ik de volgende dag gehaald en ik vierendeelde het gelijk. En toen ik hem verbonden had toen wilde ik hem afkopen en ik eiste hem een pond groot (muntstuk) en het was hem onwaardig en ontbood de beste meester van Luik, meester Geeraert, toen wilde ik me niet meer onderwinden en liet hem geworden. En toen hij ontboden was en hij zag dat stuk dat ingeschoten onder het gezonde been was toen vermat hij hem dat hij het eruit zou laten komen met pleisters. En nam doeken bestreken met donkerbruine zalf en vulde de wond daarmee van de schedel tegen mijn wil en daar stonden erg veel lieden bij, meer dan 100, en het leek hen erg goed dat hij zei. Toen hoorde ik de zotte rede die hij zei. En dus hem vermat hij hem voor de lieden die het goed dachten dat hij zei. Toen kon ik niet langer zwijgen en ik zei voor al die lieden ԧaan we eten en als we gegeten hebben dan willen we onze zieke bezien. En ge zal hem vinden ontstoken met hitte en met die behandeling zal hij geen acht dagen leven.’ Toen gingen we eten en toen we gegeten hadden gingen we tot onze zieke en we vonden hem ontstoken met de hitte in het aanzicht en zijn hele lijf alzo heet als een vuur en zijn pols sloeg sterk. Toen dat de vrienden zagen baden ze mij dat ik hem bijstond, men zou de meester van Luik genoeg doen vanwege hem en ze gaven hem 1 pond groot en lieten hem weggaan. Toen nam ik een dril en drilde hem een gat in het gezonde been aan de ene zijde. Al schrijf ik dat ik een gat boorde ik boorde er veel al vast bij elkaar en toen ging ik al zuiver en lichtte dat stuk en deed dat stuk er licht uit. En een deel van harde hersenvlies volgde daar het dunne hersenvlies met de hersens uit volgde, maar het dunne hersenvlies was gezond. Toen genas ik hem met de voorgezegde behandeling en behandelde hem. En ik moest tot elk verband mijn pleisters gereed hebben. En toen ik de ene af nam zo legde ik de andere erop en dat moest ik haastig doen omdat het dunne hersenvlies er uitschoot. En die knaap leefde daarna menige jaren en was dapper en sterk en leefde lange tijd met wijf en met kinderen.

En in dezelfde hof gebeurde op een kleine Vastenavond dat alle jonge lieden tot het spel van het dorp kwamen en speelden en dansten en het was donker en die hof was meest al vol stro geworpen. En toen kwam een knaap en bracht een brandende kaars en nam een piek die het ijzer wel een el lang had en waande te steken midden in de dans om die kaars daaraan te kleven en hij raakte een jonge knecht van 15 jaren die in het stro verborgen lag in de ene zijde van het hoofd tot in de andere zijde zodat het geheel doorging en met het uittrekken wrong hij met kracht de boort en scheurde de schedel geheel om. Toen kwam een wijf van een barbier die hem al dat haar om de wond afschoor en vond de wond klein en eng want het ijzer van de piekstaaf was klein en smal en ze waande niet dat het diep inging en ze verzorgde hem dus twee weken met haar zalven en waande hem aldus te genezen. En daartoe werd ik geroepen en zag dat de wond klein was van buiten en ik stak daarin mijn peilstok en het schoot geheel in en dwars erdoor en was het langer geweest het was er noch dieper in gegaan en dat behaagde me kwalijk. Toen verstond ik hem voor dood en vierendeelde de wond en dat vlees hield niet aan het been en ik sneed vast voort en ik vond de schedel geheel droog en daar hield nergens vlees aan het been vast. Toen moest ik dat vlees alom en om snijden met kleinen kloven. En toen liet ik schaven maken die erg scherp waren en een schaaf met scherpe tanden want ik kon met geen schaaf tot het bloed komen uitgezonderd met de getande schaaf en toen effende ik het met de andere schaven. En in de wond van het been goot ik allerwege warme rozenolie gemengd met dooiers van eieren en daarop verzamelde ik weer de plaats van vlees zuiver met de palmen. En daarboven zoals in de voorste behandeling gezegd is en dat kind genas mooi en goed en leefde lang en werd een mooie man en dapper.

Item, in het jaar dat men schreef 1334 kwam een knaap van aan de andere kant van de Alpen en was geboren van Vabeernen en ligt oostelijk van Walem en bracht een wond in zijn hoofd die hem aan de andere kant van de Alpen was geslagen met een kussen (?) zodat de slag geheel doorging. Toen kwam een meester en liet de wond geheel dicht sluiten en hij waande dat het geheel genezen was. En haastig kwam hij te land waart en de wond brak weer open op de weg van Bourgondië en hij bleef daar bij een chirurg een tijdje, maar die kon hem niet helpen. Toen kwam hij al voort tot naar Sieres en lag daar ook lang bij een meester en die kon hem ook niet helpen. Toen ging hij voort tot Dinant en vond daar meester Eustasse van Gibles [een grote bedrieger] en die sneed en waande hem te genezen, maar hij liet de wond bijna van vlees dicht maken en hij zei; ‘ga tot uw land waart want ge bent genezen en draag deze bus met zalf met u en geef me mijn loon.’ Toen kwam hij haastig te Namen en hoorde zeggen dat daar de graaf van Sorssam, mijn heer Jan van Beemont, was zoals het waar was en dat meester Colaert van Valencia, de graaf en meester van Henegouwen en zijn broeder heer Jans, daar was. En hij ging haastig tot meester Colaert en bad hem dat hij hem wilde bijstaan en hij bezag hem en waande dat het er niet was. En zei ‘ga en haal meester Thomaes van Tienen die de stad van Namen gezworen meester is en ik wil met hem drinken.’ Hij haalde mij en ik ging met hem in de taveerne en hij sprak me vriendelijk toe en deed zijn hoffelijkheid dat hij me lang begeerd had te zien want hij had veel deugden van mij horen zeggen. Toen bad hij mij dat ik die wond bezag en onderzocht. En ik nam mijn peilstok en stak het in de wond en het kon daar niet in komen want het was geheel vol dood vlees. Toen zei ik, ‘meester Colaert dat overtollig vlees laat ons de grond niet vinden maar laat ons bijtmiddelen leggen dat ons de weg opent.’ Toen legde ik daarin Romeinse vitriool wat ons de zaak (?) opende. Toen vonden wie een zaak daar de peilstok helemaal inschoot tot het kapje. En toen het daarin was keerde men het door en door dat hoofd zoals in een lege pot. En toen ik de peilstok uittrok volgde daarna veel wit pus dat noch te dik noch te dun was en kwam met grote stukken uitvloeien en het scheen dat de hersens er helemaal uit zouden vloeien. Toen we beiden dat zagen toen zei meester Colaert’ die man is dood.’ Toen sprak de man haastig dat men hem helpen zou en dat men hem koen zou vierendelen en zei,’ ik heb een goed hart en ik heb liever dat ik sterf dan langer aldus te leven, het is meer dan een jaar dat ik aldus gekwetst ben.’ Toen bad me meester Colaert dat ik hem bijstond voor een dode man want hij moest zijn heer volgen, dat was toen men te Rode waart ging. Toen vierendeelde ik hem en opende hem de schedel en vond een stuk been stuk en dat deed ik hem eruit. Toen kwam daar alzo veel wit pus uit vallen dat allen die het zagen zeiden; ‘Die man is dood en hij mag niet leven tot de avond toe,’ en dat pus kwam van bezijden uit. Toen moest ik de gezonde schedel drillen al tot daar er pus uit kwam. En liet hem van het gezonde been wel 4 vingers breed. En toen vond ik het harde hersenvlies verrot alzo ver als ik het gezonde been uit deed, nochtans had het dunne hersenvlies geen nood. En al diegene die het zagen zeiden dat hij dood was. En niet leven zou tot de avond. En hij durfde hem niet laten liggen te murbilen (murmeren?) in zijn huis van vrees dat hij sterven zou, maar de burgemeester verleende hem een leeg huis waar niemand in woonde en daar lag hij tot de tijd dat hij verzekerd was van de kwetsing en hij genas volkomen en goed en was lang daarna dapper en sterk en voer weer over de Alpen om loon te winnen en kwam weer te land en diende een lange tijd heren.

Item, in het jaar 1336 geviel te Landines in Gielenshof dat zijn knaap die met hem plag te rijden zijn jonkvrouw sloeg die met hem plag te dienen in de hof met een grote klepel zodat ze neer viel en gaf haar met de klepel zo menige slag zodat ze voor dood bleef liggen en die knaap waande dat ze dood was en vloog weg. En toen ze weer bijkwam toen bracht men haar te Namen en men ontbood mij daar ze was en toen ik haar zag was de wond erg klein en ik stak er de peilstok in al tot aan de kapje toe zoals in een lege pot en keerde het aldoor dat hoofd en daar viel pus recht of het de hersens waren. En daar was een lang stuk van de schedel ingeschoten tot onder het gezonde been zodat men er niet gemakkelijk twee vingers daaronder steken kon tussen het stuk en het gezonde been en altijd stootte het de hersens alzo zeer dat tot elke keer als ik het verbond scheen het dat de hersens er uitliepen of uit vielen. En dat stuk dat daaronder was geschoten was wel 5 duimen lang en meer dan drie duimen breed. En dat wijf had geen vriend en daarom durfde ik haar niet vierendelen. En ik had vrees dat als ik haar een stuk uitdeed dat de hersens er in een keer geheel uitgeschoten zouden worden en de wond die in het vlees was erg klein. Maar daar omtrent was een deel vlees gekneusd en geheel stuk vermorzeld en dat smeerde ik al tot de wond en behandelde de wond die door de schedel ging al met rozenolie want het was in de hondsdagen (20 juli- 20 augustus) en met de voorgezegde behandeling werd dat wijf gezond en heeft sinds gediend in het gasthuis van Namen te Buekenen. En dat stuk dat diep ondergeschoten was lag erg vast samen gevoegd en dat dal was diep en geheel door in het hoofd. Lieve kinderen, daarom heb ik u deze kwetsing geschreven omdat ze schijnen de andere meesters contrarie te zijn en daarom zal u niet wanhopen al zie je een grote wond in elke kwetsing in het hoofd daar gij geen kwade toevallen ziet aankomen. En daar de zieke een goed hart heeft en sterk is. Want dat helpt alle zieken erg zeer te genezen. En met de voorgezegde behandeling zag ik nooit een gekwetste sterven daar geen kwade toevallen toe kwamen die tevoren gezegd zijn want mij is dit geheel veel, vaak en menigmaal voor ogen gekomen.

Novum pigmentum domini hugonis de luca.

Ende om des wille dat aldus ghedane hooftwonden daer dura mater en pia mater doer siin ende quade accedencien toevallen siin te onthopen soe seit theordicus dat de heere [39] hugo van luydic ordeneerde enen dranck die es ghemaect van iiii cruden ende van eender wortelen ende van specien die ghi horen selt ende dit pigmentum es een dranck ghemaect al ghi horen sult ende es een claereit.

Dit is die resepte ghi sult nemen goeden caneel .j. o. goeden witten genghebae .j. o. grayn de paradiis .j. o. cardomum dat tam is galighalanghen peper elck .j. o. groffels nagle .xii. swarte peper .xv. corne alle dese specien salmen cleene pulverseren ende teemsen ende dan salmen nemen .v. lb. goeden wiin ende .j. lb. seems ende den seem salmen sieden met een luttel wiins ende dan salment vanden vier doen ende men sal daer in doen vander voerseider specien alsoe te maten dat si van goeden smake es dat niet te starc en si vander specien. Daerna seldi nemen den anderen wiin die niet ghesoden en es ende sulten menghen toten anderen wine daer die specien in ghesoden siin ende roerent al te gader die specien ende den wiin. Daer na suldiit clarificeren als men clareit clarificeert. Van dese pigmenten seldi nemen xv toghen ende daer mede seldi menghen dit weerdighe pulver dat ghemaect es van .iiii. cruden ende van eender wortelen. Dat eerste cruit es pilosella [dats musen ore in duytsche] ende pimponelle ende glorifilaet ende vaelriaen ende die wortel van ganciaen. Maer ghy sult nemen tweewerven alsoe veel vanden eersten als vanden anderen ende die cruyden seldi droeghen ende harde wel pulverseren ende teemsen. Ende van desen pulver seldi nemen alsoe veel als ghi met drie vinger nemen moecht ten iii malen ende sullet menghen metten pigmenten alst gheclaerificeert es ende sullet daer op stroyen cruijswiis ende sullet segghen In nomine patris et filii et spiritus sancti. Amen. In nomine sancte et individue trinitatis dextera domini fecit virtutem non moriar sed vivam et narrabo opera domini castigans castigavit me dominus et morti non tradidit me. Ende aldus salmen iii werven doen ende seggen die oracie met groter begheerten tot onsen heere dat hem god ghesonde verleene met desen pulver. Nu sal ic u seggen hoemen den sieken den dranc gheven sal [40]ghi en selten hem niet gheven op den eersten dach noch op den anderen dat hi ghequets is. Maer inden derden of inden vierden als ghi siet dat hi beghint tetene ende hi te drincken eyst soe seldi hem den dranck ten eersten geven enen cleinen toghe vanden pigmentum met den weerdighen pulver van u cruden die voren gheseit siin ende als ghiit hem gheeft soe seldi maken een cruijs ende die oracie die ghi seit doen ghiit pulver mencdet metten pigmenten. Ende dat sal siin des morghens ende des avens ende telken male seldi segghen die oracie. Ende aldus seldiit hem gheven drie daghe tennen een metter seegheninghe ende metten oracien. In desen pulver es veel merx te hebbene opdat die sieke niet weder en keert binnen iii daghen. Ende hout hiit drie daghe binnen sonder overgheven soe vaert voert met deser curen ende met desen drancke tot int einde.

Nieuwe kruiderij van Hugonis de Luca.

En omdat dusdanige hoofdwonden daar het harde hersenvlies en dunne hersenvlies door zijn en er geen kwade toevallen zijn zo zegt Theodoricus dat de heer Hugo van Luik een drank beval die gemaakt is van 4 kruiden en van een wortels en van specerijen die ge horen zal en van deze kruiderij is een drank gemaakt zo ge al horen zal en is een kruidenwijn.

Dit is het recept; ge zal nemen goede kaneel, 1 ons, goede witte gember, 1 ons, paradijskorrels, (Aframomum melegueta) 1 ons, Cardamomum elettaria, dat gekweekt is, galigaan (Alpinia galanga) peper, elk 1 ons, kruidnagels, 12, zwarte peper, 15 korrels en al deze specerijen zal men klein verpoederen en zeven en dan zal men nemen 5 pond goede wijn en1 pond honing en de honing zal men koken met een beetje wijn en dan zal men het van het vuur doen en men zal daarin doen van de voorzegde specerijen alzo voldoende dat het van goede smaak is zodat het niet te sterk is van de specerijen. Daarna zal je andere wijn nemen die niet gekookt is en zal het mengen bij de andere wijn daar de specerijen in gekookt zijn en roer alles tezamen, de specerijen en de wijn. Daarna zal je het zuiveren zoals men kruidenwijn zuivert. Van deze kruiderij zal je 15 teugen nemen en daarmee zal je mengen dit waardige poeder dat gemaakt is van 4 kruiden en van een wortel. Dat eerste kruid is Hieracium pilosella [dat is muizenoor in Duits] en pimpinella (naam van twee planten, Pimpinella en Sanguisorba) en Geum urbanum en de wortel van gentiaan. Maar ge zal nemen tweemaal zoveel van de eerste als van de anderen en de kruiden zal je drogen en erg goed verpoederen en zeven. En van dit poeder zal je nemen alzo veel als ge met drie vinger nemen mocht te 3 keer en zal het mengen met de kruiderij als het gezuiverd is en zal het daarop kruisvormig strooien en zal zeggen; Լ/span>In de naam van de Vader, Zoon en Heilige Geest. Amen. In de naam van de Heilige en onverdeelde Drievuldigheid geef recht van macht om niet sterven, maar leven en deed dat de gekastijde niet dat hij me heeft gegeven? En aldus zal men 3 maal doen en zeggen dat gebed met grote begeerte tot onze Heer dat hem God gezondheid verleent met dit poeder. Nu zal ik u zeggen hoe men de zieke de drank geven zal en ge zal het hem niet geven op de eerste dag noch op de volgende dat hij gekwetst is. Maar op de derde of op de vierde als ge ziet dat hij begint te eten en te drinken, is het zo dan zal je hem de drank ten eerste geven een kleine teug van de kruiderij met het waardige poeder van uw kruiden die tevoren gezegd zijn en als gij het hem geeft dan zal je een kruis maken en het gebed die ge zegt doen als ge het poeder mengt met de kruiderij. En dat zal zijn ‘s morgens en ԥs avonds en elke keer zeg je dat gebed. En al de kruiderij zal je hem geven drie dagen ten einde met de zegeningen en met het gebed. In dit poeder is veel merk te hebben opdat de ziekte niet terug keert binnen 3 dagen. En houdt hij het drie dagen binnen zonder overgeven zo ga door met deze behandeling en met deze drank tot in het einde.

Item een coniuraci die herde ghemein is om wonden te genesen.

Tres boni fratres obviaverunt domino et dominus noster jhesus christus interrogavit et dixit: Tres boni fratres quo itis? Domine nos ymus ad montem oliveti ad col[l]igendum arbos placacionis doloris et sanacionis. Ende (sic) dominus noster jhesus christus dixit eis: ite et ponatus supra vulnere lanam succidam madefcatam in olio olivarum et dicatis hanc coniuracionem: sicut vulnera domini nostri in cruce pendentis non putruerunt nec doluerunt nec rancielaverunt sic vulnus istud nec putruat nec doleat nec ransulet sed dominus noster ab omni mAloë accidente custodiat et defendat: In nomine patris + et filii + et spiritus santi + amen.

Nu hebdi ghehoort lieve kinder van desen hooftwonden [die] diversiteit maer hout u altoes aen dat sekerste dat es mijn raet. Ic segghe u voerwaer dat sulke gheneest van groter quetsinghen dier van hondert niet een ghenesen en souden. Ic rade u oec dat ghi u niet te zeer en verlaet op die segheninghe metten wollen metten yeken in groten widen ende diepen wonden want ghi worter bi bedroghen. Maer cleene wonden moghen daer lichteliic mede ghenesen want die yeke metten wollen es resolatiif ende behoedet die apstumeringhe ende die olie olive versacht die wonden ende alle quetsueren. [41]

Item, een bezwering die erg algemeen is om wonden te genezen.

(Ongeveer zo) Drie broers hebben de goede Heer Jezus Christus ontmoet en hij vroeg en zei: ‘Drie broers gaat het goed? ‘Meneer Jezus, aan de olijfberg was ge hersteld van pijn en genezen en hersteld.’ En heer Jezus Christus zei tegen hen:’Ga en doe op de wond ongewassen wol en goede olijfolie en zeg dan deze bezwering, toen de wonden van onze Heer aan het kruis hing stonk het niet, noch pijn noch zweren, deze wond zal niet rotten, geen pijn of zweren, maar heren wij behoeden u van alle kwaad en ongeval en om het te verdedigen: + In de naam van de vader + en van de zoon + en van de Heilige geest, amen.’

Nu heb je gehoord, lieve kinderen, van deze hoofdwonden de verschillen maar houd u altijd aan het zekerste, dat is mijn raad. Ik zeg u voor waar dat sommigen genezen van grote kwetsing die er van een honderd niet een genezen zou. Ik raad u ook aan dat ge u niet te zeer verlaat op die zegeningen van de ongewassen wol in grote wijde en diepe wonden want ge wordt er bij bedrogen. Maar kleine wonden mogen daar licht mee genezen want de ongewassen wol is oplossend en behoedt de ontsteking en de olijvenolie verzacht de wonden en alle kwetsingen.

Camp. 9 vanden scorfden hoofden ende van moertdranc.

Nu willic u voert scriven van scorfden hoefden ende segghen u dat scorftheit somtiit coemt overmits den arsartre die sulctiit leghet plasteren die alte heet siin ende alte droge die die versheit vander huijt verteeren ende maken die huijt hert soe dat die haren uut vallen ende en conen niet weder ghewassen om die droechheit ende om die hertheit vander huiit. Item plaesteren die te langhe ligghen doen tselve. Item somtiit comet van salsum flegma ende die es met groten juecsele ende maect veel scellen omdat die materie ghemaect es van flegma ende van colera. Item sulctiit comet van melancolien ende dan en eest niet met soe groten joecsele omdat die materie cout es ende dat die humoren grof siin soe maken si puijsten als buylen inden genen die wel eten ende luttel arbeyden ende niet en baren [of zweten] Ende die comen van menigherhande humoren. Eest dat sake dat die plaesteren quaet gheven soe coemse van heeten bloede alre meest. Ende siin sij cleine ende droeghe dat es van bloede ende van coleren. Ende siin die puysten grof ende groot soe comen si van bloede ende siin si [cleen ende] scerp soe comen si meest van coleren. Ende siin si oec sonder quaet te gheven noch dat si niet en juecken noch seer en doen soe comen si van swarten coleren. Isser oec vele met joecten soe comen si van souten flumen. Nu hebdi ghehoert waer af dat scorftheit coemt [ende die werken daerof]. Nu seggic dat kinder moghen scorft siin ende si siint aldermeest ende moghen oec siin jonge ende oude beide. Die ionghe ende die oude als die scorftheit verandert si moeten ghepurgeert siin vanden humoren daer die scorftheit af coemt op dats te doen es. Ende daer om eest [dat sake] dat coemt van bloede so salmen die natuere [doen] digereren met oxisakeren ende men sal doen laten die ghemeen adere [dats die middel adre] inden arm ende daerna salmen purgeren met cassia fistula ende met [42] manna ende met tamarinden dese medecine salmen hem geven met watere dae[r] fioletten in ghesoden sullen siin ende daer af salmen hem gheven te drincken een werf [sdaghes] ende als hi ghepurgeert is soe sal hij baden of stoven ende wel sweeten ende alle daghe sal hi drincken sierope van fumus terre. Coemt oec scorftheit van salsum flegma soe suldi die materie digereren met oximelle ende purgeren met yeraruffiin ende met cateracum limperiale want dese medecine purgeren verbrande humoren. [Ende dernae sal hi stoven ende dairnae wasschen met ghesouten watere wa[n]t het suvert ende opent die poren ende droecht. Deze medicin die syn ghemeen in die humoren die verbrant syn]. Daer na salmen dat hooft doen weeken met water daerin ghesoden sal siin malve ende violetten cruijt ende soete boter salmer toe doen. Ende als dat hooft gheweect es soe salmen dat cruiit stoten ende daerop legghen dit salmen dicke doen ende thooft wassen metten selven water. Ende als dat hooft gheweict ende ghebat es soe salmen die quade haren uut trecken met enen noepjser of met psilacrum. Ende ghedoecht hi alte grote smerte soe seldien smeeren metter salven die alle siecte versoet ende versacht ende si es oec goet tot wonden die verdroecht siin. Neemt olie violaet ende rosaet ende ii doren van eyeren ende ghesmolten barghensmeer ende inco[r]poreet al te gader ende maect daer salve af ende smeert thooft dermede want si versacht bernende smerte. Daer na suldiit verdroeghen metter medecinen. Ghi sult nemen mostaert saet ende tsaet van staphisagere ende sulse pulverseren ende temperen met seeme ende salven thooft daer mede maer men en salse niet langhe laten opt hooft want si mochte hem doen hebben [den] rede. Item duven quaet ghemenct met wiin edic ende met zeeme es oec goet. Ende dese plaester es oec goet den voeten die gheswollen siin van watere ende oec van gane. Item neemt seepe ende levende sulpher ende peper ende piritrum ende stafisagere ende gheblust quicsilver metter spe\kelen [43]van elx even vele maer min vanden quicsilver dan van den anderen dit salmen alte gader conficeren met swinen smoute of met wasse hier mede salment thooft salven want si suvert ende verdriift scorftheit van den hoefde.

Kapittel 9 van de schurftige hoofden en van drank tegen zweren.

Nu wil ik u voortschrijven van schurftige hoofden en zeggen u dat schurft soms komt vanwege de dokters omdat sommigen pleisters leggen die al te heet zijn en al te droog die de vochtigheid van de huid verteren en maken de huid hard zodat de haren uitvallen en die kunnen niet weer groeien vanwege de droogte en om de hardheid van de huid. Item, pleisters die te lang liggen doen hetzelfde. Item, komt het van zoute flegma (flumen=snot) en die is met grote jeuk en maakt veel schilfers omdat de materie gemaakt is van flegma en van gal. Item, soms komt het van melancholie en dan is het niet met zo’n grote jeuk omdat de materie koud is en dat de vochtvermenging grof is zo maken ze puisten als builen in diegenen die goed eten en weinig arbeiden en niet baren of zweten. En die komen van menigerhande vochtvermenging. Is het zaak dat de pleisters pus geven zo komt het allermeest van heet bloed. En zijn zij klein en droog dat is van bloed en van gal. En zijn de puisten grof en groot dan komen ze van bloed en zijn ze klein en scherp dan komen ze meest van gal. En zijn ze ook zonder pus te geven noch dat ze niet jeuken noch pijn doen dan komen ze van zwarte gal. Is het ook veel met jeuk dan komen ze van zout snot. Nu heb je gehoord waarvan dat schurft komt en de werken daarvan. Nu zeg ik dat kinderen schurftig mogen zijn en ze zijn het allermeest en mogen ook beide jong en oud zijn. De jonge en de oude als de schurft verandert moeten ze gepurgeerd worden van de vochtvermenging daar de schurft van komt opdat het te doen is. En daarom is het zaak dat het van bloed komt dan zal men de natuur laten verteren met suikerwater en men zal bloed laten de gewone ader [dat is de middelste ader] in de arm en daarna zal men purgeren met Cassia fistula en met manna en met Tamarindus indicus, deze medicijn zal men hem geven met water daar violen in gekookt zullen zijn en daarvan zal men hem geven te drinken eenmaal per dag en als hij gepurgeerd is dan zal hij baden of stoven en goed zweten en alle dagen zal hij drinken siroop van siroop van aardrook (Fumaria officinalis). Komt schurft ook van zoute flegma dan zal je de materie verteren met oxymel (water, honing en azijn) en purgeren met yeraruffiin (yera; heilig en ?) en met kartaticum imperiale (keizerlijk laxeren) want deze medicijnen purgeren verbrande vochtvermenging. En daarna zal hij stoven en daarna wassen met gezouten water want het zuivert en opent de poriën en droogt. Deze medicijnen die zijn algemeen in de vochtvermenging die verbrand zijn. Daarna zal men dat hoofd laten weken met water daarin gekookt zal zijn Malva en violen kruid en zoete boter zal men ertoe doen. En als dat hoofd geweekt is zo zal men dat kruid stampen en daarop leggen en dit zal men vaak doen en het hoofd wassen met hetzelfde water. En als dat hoofd geweekt en gebaad is zo zal men die kwade haren eruit trekken met een tang of met psilacrum (?). En gedoogt hij al te grote smart dan zal je die besmeren met de zalf die alle ziekten verzacht en het is ook goed tot wonden die verdroogd zijn. Neem violenolie en rozenolie en 2 dooiers van eieren en gesmolten speenvarkenvet en meng het alle tezamen en maak daarvan zalf en besmeer het hoofd daarmee, want het verzacht brandende smart. Daarna zal je het drogen met deze medicijnen. Ge zal nemen mosterdzaad en het zaad van Delphinium staphisagria en zal het verpoederen en mengen met honing en zalven het hoofd daarmee, maar men zal het niet lang op het hoofd laten want het mocht hem de koorts laten hebben. Item, duivenmest gemengd met wijnazijn en met honing is ook goed. En deze pleister is ook goed de voeten die gezwollen zijn van water en ook van gaan. Item, neem zeep en levende zwavel en peper en Anacyclus pyrethrum en Delphinium staphisagria en geblust kwikzilver met speeksel, van elk even veel maar minder van het kwikzilver dan van de anderen dit zal men alle tezamen bereiden met zwijnenvet of met was, hiermee zal men het hoofd zalven want het zuivert en verdrijft schurft van het hoofd.

Ung[u]entum.

Ungentum tegen mormael ende es goet ende orbeliic ten moerdrancke ende den scorfden hoefden. Neemt ongheblust calc ende orpiment ende pulverseret ende incopereret met morwer seepen ende oliif smout ende salvet daermede want het es herde goet ten mormale want het droecht herde zeere. Item neemt storax liquida .vi. dr. ende menghet met wiin edic ende met oliifsmout ende salvet thooft daer mede want het es sonderlinghe goet teghen salse flumen. Item neemt litergierum .ii. dr. ende pulverseert herde cleine ende .j. dr. olie ende .j. dr. wiin edic dit menct alte gader ende maecter salve af ende salft daer mede scorfde hoofde het cureert die scorftheit ende malum mortuum ende alle ruijdicheit die van couden coemt. Item neemt lappacium acutum dats wortel van perdicken ende scabiose ende sietse in wiin of in asiin van wine of in olie al met alle den sope ende daer mede salmen distepereren litergirum cleene ghepulvert of met pulver van stafisageren ende salvent hooft daer mede. Item dese salve es goet teghen malum mortuum ende den puijsten die niet en siin verandert. Item neemt ongheblust calc ende orpiment ana ende pulverseert ende timpert met olysmout dat cureert die scorftheit sonder haer uut te trecken ende sonder verliesen. Item dit experment is herde goet ieghen scorftheit ende crausel ende malum mortuum ende ieghen die luijsen ende iegen die clieren die inden hals ligghen ende ieghen die clieren vanden hoefde. Neemt .ii. o. litergierum clein ghepulvert olie van okernoten .j. o. tsap van affadillis dats cruijt dat ghelu bloemen draecht ende es gheheten in medecine affodili of centum capita om dat veel hoofden heeft jari enule campana brioni celedonie van allen desen cruijden salmen nemen tsap van elken [44] even vele ende alsoe veel edix ende menghet al te gader ende incopererent metten litergierum ende sulter mede bestriken die onghemaken die ic u ghenoemt hebbe want het es een medecine daer toe die goet es ende edel. Item neemt viridi dats spaens groen ende swinen smeer ende incopereret te gader ende salfter scrofde hoefde ende dan seldi nemen pulver van ouden ghebranden solen ende beide dese pulver te gader menghen te weten pulver van coeyen stronte ende pulver van ouden solen ende daer opt hooft stroijen totdat thooft ghesocht es ende aldus salmen doen enen dach of twee ende daer na salment wasschen met ghesouten wermen water ende daer na droeghen met linen doeken ende daer na salment weder salven met groender salven ende bestroyent metten pulver van solen ende vanden coestront ende aldus salment doen tot dat al ghenesen es. Item neemt gheroest sant ende roet ende moru pec ende olie ende menghet al te gader ende maect daer af salve ende salfter mede want si es goet teghen scorftheit ende malum mortuum ende cancrum ende si verdriift quaet overtollich vleesch van den wonden want het verdroecht herde zere ende corrodeert alle dese voerseit medecinen siin om scorftheit mede te verdriven.

Unguentum (zalf).

Zalf tegen moermaal (gezwel aan de benen) is goed en gebruikelijk te zwerendrank en de schurftige hoofden. Neem ongeblust kalk en auripigmentum (arsenicum), verpoederen en meng het met murwe zeep en olijvenvet en zalf het daarmee want het is erg goed tegen moermaal want het droogt het erg goed. Item, neem vloeibare Storax orientalis 6 drachme en meng het met wijnazijn en met olijvenvet en zalf het hoofd daarmee want het is bijzonder goed tegen zout snot. Item, neem Litargirum 2 drachmen en verpoeder het erg klein en 1 drachme olie en 1 drachme wijnazijn, meng dit alles tezamen en maak er zalf van en zalf daarmee schurftige hoofden, het geneest de schurft en verrotting van het been en alle ruigheid die van koude komt. Item, neem scherpe zuring, dat is de wortel van peadike (Rumex patientia) en Scabiosa arvensis en kook het in wijn of in wijnazijn of in olie geheel met al het sap en daarmee zal men klein verpoederd loodmonoxide mengen of met poeder van Delphinium staphisagria en zal het hoofd daarmee. Item, deze zalf is goed tegen verrotting van het been, (Ulcis cruris) en de puisten die niet zijn veranderd. Item, neem ongeblust kalk en auripigmentum (arsenicum), gelijk, verpoeder en meng het met olie-vet dat geneest de schurft zonder haar uit te trekken en zonder te verliezen. Item, dit experiment is erg goed tegen schurft en jeuk en verrotting van het been en tegen de luizen en tegen de klieren die in de hals liggen en tegen de klieren van het hoofd. Neemt 2 ons Litargirum klein verpoederde olie van walnoten 1 ons, het sap van affodillen, dat is een kruid dat gele bloemen draagt en is geheten in medicijnen Asphodelus of centum capita omdat het veel hoofden heeft, jari, (Pulicaria?) Inula campana, Bryonia en Chelidonium, van al deze kruiden zal men het sap nemen en van elk evenveel en alzo veel azijn en meng het alle tezamen en vermeng het met de Litargirum en je zal er de kwalen mee bestrijken die ik u genoemd heb want het is een medicijn die daartoe goed is en edel. Item, neem viridi, dat is Spaans groen en zwijnenvet en meng het tezamen en zalf er schurftige hoofden mee en dan zal je nemen poeder van oude gebrande zolen en beide deze poeders tezamen mengen, te weten poeder van koeienstront en poeder van oude zolen en dat op het hoofd strooien totdat het hoofd verzacht is en aldus zal men een dag of twee doen en daarna zal men het wassen met gezouten warm water en daarna drogen met linnen doeken en daarna zal men het weer zalven met Spaans groen en bestrooien het met de poeder van zolen en van de koeienstront en aldus zal men het doen tot dat geheel genezen is. Item, neem geroosterd zand en roet en murwe pek en olie en meng het alle tezamen en maak daarvan zalf en zalf er meer want het is goed tegen schurft en verrotting van het been en kanker en het verdrijft kwaad overtollig vlees van de wonden want het verdroogt erg zeer en bijt af alles, deze voorgezegde medicijnen zijn om schurft mee te verdrijven.

[Camp. 10 van hair weder te doen wassen].

Haer te doen wassen.

Nu wil ic u leeren hoemen haer sal doen wassen ghi sult eerst werf wriven die huijt met enen scarpen linen doeke sterkeliic totdat begint te bloeden ende siedi dat daer uut gaet bloed soe salder wel haer wassen ende oec anders niet. Dan suldi nemen boter ende alsen ende egelgars dat flammula heet in latine ende gersorie dats fumus terre dit salmen alte gader sieden in water ende men salt eerst al ontween stoten ende hier mede salmen hem dicwil thooft wassen dat die porren ontluken ende doet uut comen die lucht ende den roeke toter huijt trecken dat haer doet wassen. Item doetet haer afsceeren ende salvet hooft met den seeme ende stroijt daer op pulver van ouden solen [45] ende van coestront. Ende aldus suldiit laeten staen tot dat pulver af droecht. Daer na seldi thooft wassen met water daer in ghesoden sal siin fumus terre dit doet oec ghenesen scorfde hoofden ende doet haer wassen. Item siedet perdike en lapacium [a]cute [al] metter wortelen in goeden wiin ende wasset thooft daermede dat doet haer dic wassen ende vele ende latet haer [niet] uut riisen. Ende en latet niet soe seer grau werden. Ende dit selve doet agrimonie. Item om haer te doen wassen ghi sult nemen byen ende doense in enen pot ende bernense ende maken daer pulver af ende incorporeert met zeeme ende salven die placken daer mede daer gheen haer en wast. Maer men salt eerst wriven met seeme of met ajune alsoe sterkeliic dat die witte huiit al[bloet] root wert ende het eseen sonderlinghe goet experment om haer mede te doen wassen hier af en wil ic niet meer segghen mer ic wil u voert scriven die dieten vanden ontsiene hooft wonden.

Kapittel 10 van haar weer te laten groeien.

Haar te laten groeien.

Nu wil ik u leren hoe men haar zal laten groeien, ge zal de eerste keer de huid sterk wrijven met een scherpe linnen doek totdat het begint te bloeden en zie je dat er bloed uitgaat dan zal er wel haar groeien en anders ook niet. Dan zal je nemen boter en alsem en egelgars, dat Ranunculus flammula heet in Latijn, en gersorie, dat is aardrook (Fumaria officinalis) dit zal men alles tezamen koken in water en men zal eerst alles stuk stampen en hiermee zal men hem vaak het hoofd wassen zodat de poriën openen en de lucht laat uitkomen en de rook tot de huid trekt dat haar laat groeien. Item, laat het haar afscheren en zalf het hoofd met honing en strooi daarop poeder van oude zolen en van koeienstront. En aldus zal je het laten staat totdat het poeder afdroogt. Daarna zal je het hoofd wassen met water waarin gekookt zal zijn aardrook (Fumaria officinalis) dit laat ook schurftige hoofden genezen en laat haar groeien. Item, kook Rumex patientie en Rumex obtusifolius geheel met de wortels in goede wijn en was het hoofd daarmee, dat laat haar dik en veel groeien en laat het haar niet uitvallen. En laat het niet zo zeer grauw worden. En ditzelfde doet Agrimonia. Item, om haar te laten groeien zal ge bijen nemen en doe ze in een pot en verbrand ze en maak daar poeder van en meng het met honing en zalf die plekken daarmee daar geen haar groeit. Maar men zal het eerst wrijven met honing of met uien alzo sterk dat de witte huid geheel bloedrood wordt en het is een bijzonder goed experiment om haar mee te laten groeien en hiervan wil ik niet meer zeggen maar ik wil u voortschrijven de diten van de te ontziende hoofdwonden.

[Capm. 11. Die dieten van den hoeft wonden].

Die dieten.

Die diete sal siin int eerste als die wonden int hooft sorgheliixt siin ende dat hersenbecken al doer es ende men ontsiet vander liesen. Ende oec die wonde vanden pesen ende die sieke cranc es. Soe salmen hem gheven broeseme van broede ghebroesemt en de .x. werven ghewassen met wermen water inden winter. Ende daer naer met couden .iii. werven ende dan salmen daerop stroyen wit suker. Te somer sal ment wassen met couden water. Men sal hem oec wellinghe maken van ghesoden gersten die sal siin gheweyct ende ghestoten ende ghesicht dat men sieden sal ende peniit daer in doen of suker rosaet of amandelmelc op dat die wonde niet tonsiene en es. Maer es si tontsiene ende thersenbecken al doer is ende men ducht voer die liese soe es hem die amandelmelc quaet. Ende en coendi geen ronde garste ghecrighen soe neemt grote van evenen. Of minct tarwen starkeliic ende gietet op water dat werm es ende siedet ende coudet met peniit of met suker rosaet. Ghevet hem oec appelen ge\braden. [46]

Waer die sieke zeer cranck van natueren soe moech di hem gheven jonghe hoender ghesoden met verguijs of met baken vleessche of met verkensvoeten ende al met verjuijs of met wine van appelen van garnaten. Siin dranc sal siin teseine op gerste ghesoden of water ghemenct met x deel wiins van prumen garnaten of water ghemenct met claren verjuijs dat niet ghesouten en es. Maer dat siin die ghene die niet sorgheliic ghewont en siin int hooft of in die pesen. Of men sal hem gheven desen goeden dranc die de maghe seer conferteert ende wederstaet die quade lucht ende roec vander maghen int hooft op te vaerne. Ende en stopt met den lichaem ende blust die quade hitte. Item ghi sult nemen ronde garste .ii. o. broesem van brode j. o. suker rosaet .j. o. die keernen van prumen granaten .j. o. ende .x. prumen van damaske. j. o. Alle dit salmen sieden in .x. pont waters toter helft ende dan salment cleesen ende houdent in een glasen vat. Ende desen dranc salmen cout gheven drincken. Van anderen wonden die alsoe zeer sorgheliic niet en siin machmen gheven tot .ix. daghen teseine ende dunne bierken. Ende na die .ix. daghen machmen hem gheven wiin ghemenct met water op dat hi gheenen rede en heeft of quade hitte ende die wonde versekert es van heeten appostemen. Want binnen .ix. daghen siin ghemeenliic alle wonden versekert van heeten appostemen ende van der cortse ende en siin si niet versekert dat coemt bi die scult der sieken dat hi sinen meester niet ghehoersam en heeft gheweest ende hi en heeft hem selven niet ghewacht. Of het es smeesters scult omdat hi mach hebben plaesteren gheleit die niet orberliic en siin op die wonde. Men mach hem oec wel gheven vleesch ende ander spiise die goede voedinghe maken.

Kapittel 11. De diëten van de hoofdwonden.

De diëten.

Het dieet zal zijn in het eerste als de wonden in het hoofd zorgelijk zijn en dat de schedel geheel door is en men ontziet van de vliezen. En ook de wond van de pezen en als de zieke zwak is. Dan zal men hem geven broodkruimels van brood verkruimelt en die 10 maal gewassen met warm water in de winter. En daarna met koud 3 maal en dan zal men daarop strooien wit suiker. Te zomer zal men het wassen met koud water. Men zal hem ook welling maken van gekookt gerst die zal zijn geweekt en gestampt en gezeefd dat men koken zal kandijsuiker daarin doen of rozensuiker of amandelmelk opdat de wonde niet te ontzien is. Maar is het te ontzien en de schedel geheel door is en men vreest voor de vlies zo is hem de amandelmelk slecht. En kan je geen ronde gerst krijgen zo neem grote haver. Of meng het sterk met tarwe en giet er op warm water en kook het en verkoel het met kandijsuiker of met rozensuiker. Geef hem ook gebraden appels.

Was de zieke zeer zwak van naturen dan mag je hem geven jonge hoenders gekookt met verjus (sap van onrijpe druiven) of met varkensvlees of met varkensvoeten en alles met verjus of met wijn van granaatappels. Zijn drank zal zijn ptisane op gerst gekookt of water gemengd met 10 delen wijn van granaatappels of water gemengd met heldere verjus dat niet gezouten is. Maar dat zijn diegene die niet bezorgd gewond zijn in het hoofd of in de pezen. Of men zal ze geven deze goede drank die de maag zeer versterkt en de kwade lucht weerstaat en rook van de maag om in het hoofd op te stijgen. En stopt de loop en blust de kwade hitte. Item, ge zal nemen ronde gerst 3 ons, broodkruimels van brood 1 ons, rozensuiker 1 ons, de kernen van granaatappels 1 ons en 10 pruimen van Damascus 1 ons. Dit alles zal men koken in 10 pond water tot op de helft en dan zal men het zeven en houden het in een glazen vat. En deze drank zal men koud geven te drinken. Van andere wonden die niet alzo zeer zorgelijk zijn mag men geven tot 9 dagen ptisane (gerstewater) en dun bier. En na die 9 dagen mag men hem geven wijn gemengd met water opdat hij geen koorts heeft of kwade hitte en de wond verzekerd is van hete zweren. Want binnen 9 dagen zijn gewoonlijk alle wonden verzekerd van hete zweren en van de koorts en zijn ze niet verzekerd dat komt door de schuld van de zieke dat hij zijn meester niet gehoorzaam is geweest en hij zichzelf niet gewacht heeft. Of het is de meester zijn schuld omdat hij pleisters gelegd mag hebben die niet gebruikelijk zijn op de wond. Men mag hem ook wel geven vlees en andere spijs die goede voeding maken.

Capm. xii bloet te stelpen [dat uten wonde comt].

Die leerer tuycht ende het es openbaer dat bloet dat die wonden bloeden al comet uut den aderen het coemt uut groten aderen of uuijt cleinen die met vleesche siin ghespreet. Daer om wil ic [47] u leeren hoe ghi bloet stelpen selt. Ghi sult merken uut wat aderen dat bloet coemt of vloijt want daer siin sulc aderen die niet en slaen ende die siin lichteliic te stelpen ende siin onsorgheliic. Ende daer siin sulke die slaen ende heeten arterien ende siin den andere contrarie. Ende alle arteryen comen uuiit der herte ende daer om slaen se. Ende alle die ander die niet en slaen die comen uut der lever. Nu suldi bekennen die arteryen als dat bloet vloyt al springhende ende trect weder achterwaert ende dicwil comet weder ghespronghen haesteliic. Ende tbloet es veel rooder [dan] dat uuiit den anderen aderen coemt ende dat ander loept eenpaerliic sonder springhen ende sonder rusten ende alsoe comet uuiit den anderen aderen die ghesneden siin. Avicenna seit als een te seere wort verbloet van arterien die ghewont siin ende tbloet vervolcht ende hem toe coemt spasmus sonder twifel hi moet sterven. Ende wert siin glottende soe sterft hi oec siin glotten dat es nocken of hicken metter kele. Ende sincopeert hi ende siin glot beide te samen soe sterft hi saen. Ende verandert hem siin reden dat siin oec quade teeken. Ende daer om moetmen haesteliic bloet stelpen.

Kapittel xii bloed te stelpen dat uit de wond komt.

De leraars getuigen en het is duidelijk dat bloed dat de wonden bloeden geheel uit de aders komt, het komt uit grote aders of uit kleinen die met vlees zijn bedekt. Daarom wil ik u leren hoe ge bloed stelpen zal. Ge zal merken uit welke aders dat bloed komt of vloeit want daar zijn sommige aders die niet slaan en die zijn licht te stelpen en zijn niet zorgelijk. En daar zijn sommigen die slaan en heten slagaders en zijn de andere contrarie. En alle slagaders komen uit het hart en daarom slaan ze. En alle de anderen die niet slaan die komen uit de lever. Nu zal je de slagaders herkennen als dat bloed al springend vloeit en trekt weer achteruit en vaak komt het weer haastig gesprongen. En het bloed is veel roder dan dat uit de andere aders komt en dat andere loopt gelijk zonder springen en zonder rusten en alzo komt het uit de andere aders die gesneden zijn. Avicenna zegt; als een te zeer bloedig wordt van slagaders die gewond zijn en het bloed vervolgt en hem kramp toe komt, zonder twijfel hij moet sterven. En wordt hij hikkend dan sterft hij ook, glotten dat is nokken of hikken met de keel. En bezwijmt hij en heeft hij ook hikken beide tezamen hij sterft hij gelijk. En verandert hem zijn koorts dat is ook een kwaad teken. En daarom moet men haastig bloed stelpen.

Nu wil ic u voert leeren die namen hoement stelpen sal ghi selt dat let datter bloet opwaert houden int beginsel ende selet begieten al om met couden water. Ende daerna seldi die wonde met medecinen die bloet stelpen daer op legghen ende maken plaesteren daeraf ende legghen se daer op alsoe dat niet te vast en si ghebonden soe dat hier geen weedom af en ghevoele. Ende Galienus tuijcht dat gheen dinc meer en deert noch en doet bloeden dan wee want si doet comen heeten appostemen. Ende van den medecinen die daer zeer goet toe siin ende orberliic ende wonder werken int bloet te stelpene. Dat es dat ghi sult nemen witten wieroek die clibberachtig is ende aloe epaticum sanguis draconis ende bolus arminicus van elken even vele ghepulverseert ende ghemenct met haer van hasen herde cleijne onttwee ghesneden ende ghemenct altegader met witte van eyeren also dat alsoe dicke si als zeem. Item dat sterkeliker stelpt ende beter es. Ghi sult nemen ongheblust calc [48] ende sanguis draconis ende gips dat is [plaester] daer men die huijse mede wit maect in lumbardijen of in vrankerike aloe epaticum, wieroc vitrolum van elken even vele ende menghet met haer van hasen ende met spinne webbe ende met wit vanden eijeren alsoe voerseit es. Item een ander dat harde machtich ende goet es. Ghi sult nemen sercocolle sumac ghebrande sponcien ghebrande teglen sulpher loot scuijm ende dat es alsmen tloot scuijmt dien dreck die daer boven leet al droghe dat heet int latiin scaria plumbi dat es loot scuijme dragantum dat es(!) viterolum tuijthije dat es van elken even vele ende dat salmen menghen met wit vanden eijeren alsoe voerscreven es. Item een goede medecine die ghemaect es neemt calcotha xx. dr. ende [cleinen witten wieroec 16. dr. aloes glu sicci(?) ana 8 arsenicum 4. dr. gipsi, 20. dr. van allen desen] maect daer pulver af ende teemsent cleine ende stroyent op die wonde [volhandich] sonder sparen ende die wieke wisen ende widen daer in want het es wonderlike goet. Ende eest dat sake datmen alle dese medecine niet ghecrighen en konst soe salmen nemen diemen ghecrighen can ende menghent met den wit van den eyeren ende met den hare van hasen alsoe voerseit es. Ghi sult leggen uwen vingher op die ader daer dat bloet uuijt coemt ende houden langen tiit daer op ligghende. Ende dan suldi daer op legghen u plaesteren ghenoech ende sonder sparen. Ende hoedt u als ghise weder ontbint des derden daghes dat ghi die plaester niet af en doet met crachte want het waer quaet ghedaen. Maer als ghise soe vint soe legter op vander selver medecinen veel morwer en weeker dan die ander waren of al[leen] ghenet int witte vanden eije alsoe vele ende alsoe langhe dat die ander [eerste] plaesteren doorweect siin dat si lichteliic af gaen sonder pine ende hoet u dat ghi se niet af en weect met wermen water als die ongheleerde sotten doen want dan sal die ader of die arterie siin gheconsolideert. Ende deser medecinen gheliic en gheliict gheen ander medecine of bloet te stelpen ende die aderen te consolideeren. Het [ghe]valt oec dicwil datter bloet vloijt [49] uut den cleenen aderen die int vlees siin ghespreet ende dan en behoefdi niet soe sterke medecine want men stelpse wel met witte van den eyeren. Ende des winters salmen doren metten witte menghen. Ghi sult weten alst bloet vloijt uuijt den arterijen of uut den groten aderen ende die voerseide medecinen niet en helpen dan suldi nemen die arterie of die grote ader daer dat bloet uut vloijt met enen haexken. Mer hoet u dat ghi die ader niet en doersteect ende nayse wel met eender naelden en knoepse vaste soe dat bloet daer niet uut en vloye. Ende alsoe salmen oec doen den anderen arterien. Daer na suldi enighen vanden anderen medecinen die voerseit daer op legghen ende suverliic binden toten derden daghe sonder ontbinden. Ende eest datmen dat niet ghedoen en can alsoe voerseit es soe en helpt gheen onscout ghi en bernt die ader of die arterie met enen ghegloijden jser alsoe diepe ende alsoe dicke dat het make een grote dicke [ende harde] korste [die langhe dueren ende] die niet haesteliic af en valle eer die ader wel ghestelpt si. Ende hoet u dat ghi gheen pesen en bernt.

Nu wil ik u voort de namen leren hoe men het stelpen zal. Ge zal dat lid dat er bloedt omhooghouden in het begin en zal het begieten alom met koud water. En daarna zal je de wond met medicijnen die bloed stelpen daarop leggen en er pleisters daarvan maken en leggen het daarop alzo dat het niet te vast is gebonden zodat hier geen pijn van gevoeld wordt. En Galenus getuigt dat geen ding meer deert noch laat bloeden dan pijn want het laat hete zweren komen. En van de medicijnen die daar zeer goed toe zijn en gebruikelijk en wonder werken in het bloed te stelpen. Dat is dat ge zal nemen witte wierook die slijmerig is en Aloe perryi, de vorm epaticum, drakenbloed (Daemonorops draco) en bolus armeniacus, van elk even veel, verpoederd en gemengd met hazenhaar erg klein stuk gesneden en alles tezamen gemengd met het wit van eieren alzo dat het alzo dik is als honing. Item, dat sterker stelpt en beter is. Ge zal nemen ongeblust kalk en drakenbloed (Daemonorops draco) en gips, dat is pleister daar men de huizen wit mee maakt in Lombardije of in Frankrijk, Aloë perryi, de vorm epaticum , wierook, vitriool, van elk even veel en meng het met hazenhaar en met spinnenwebben en met wit van de eieren alzo voorgezegd is. Item, een andere dat erg machtig en goed is. Ge zal nemen Astragalus sarcocolla, sumak, (Rhus coriaria) gebrande sponzen, gebrande tegels, zwavel, loodschuim, dat is als men het lood schuimt de drek die daarbovenop geheel droog ligt dat heet in het Latijn scaria plumbi, dat is loodschuim dragantum, dat is vitriool Tuchia, dat van elk even veel is en dat zal men mengen met wit van de eieren alzo voorschreven is. Item, een goede medicijn die gemaakt is, neem calcotha (kalk?) 20 drachmen en kleine witte wierook (Boswellia thurifera) 16 drachmen, Aloë perryi glu sicci (droog gemaakt?) gelijk 8, arsenicum 4 drachmen, gips 20 drachmen, maak van al dezen poeder en zeef het klein en strooi het op de wond met volle handen zonder sparen en de doek nemen en nat maken daarin want het is wonderlijk goed. En is het zaak dat men al deze medicijnen niet krijgen kan dan zal men nemen die men krijgen kan en mengen het met het wit van de eieren en met het hazenhaar alzo voorgezegd is. Ge zal uw vinger leggen op de ader daar dat bloed uit komt en daarop lange tijd houden leggen. En dan zal je daarop voldoende van uw pleisters leggen en zonder te sparen. En hoed u als ge het weer los maakt de derde dag dat ge de pleister er niet met kracht afdoet want dat was kwaad gedaan. Maar als ge het zo vindt zo leg er op van dezelfde medicijnen veel murwer en weker dan de anderen waren of alleen genat in het witte van een ei alzo veel en alzo lang dat de andere eerste pleisters doorweekt zijn zodat ze er gemakkelijk zonder pijn af gaan en hoed u dat ge ze niet afweekt met warm water zoals de ongeleerde zotten doen want dan zal de ader of de arterie zijn tezamen gevoegd. En deze medicijnen gelijk en gelijkt op geen andere medicijn om bloed te stelpen en de aderen tezamen voegen. Het gebeurt ook vaak dat er bloed vloeit uit de kleine anders die in het vlees zijn verspreid en dan behoef je niet zo’n sterke medicijn want men stelpt het wel met het wit van de eieren. En ‘s winters zal men dooiers met het witte vermengen. Ge zal weten als bloed vloeit uit de slagaders of uit de grote aders en die voorgezegde medicijnen niet helpen dan zal je die slagader of de grote ader nemen daar dat bloed uit vloeit met een haak. Maar hoed u dat ge die ader niet doorsteekt en naai het goed met een naald en knoop het goed dicht zodat het bloed er niet uit vloeit. En alzo zal men ook doen de andere slagaders. Daarna zal je enige van de andere medicijnen die voorgezegd zijn daarop leggen en zuiver vastbinden tot de derde dag zonder los te maken. En is het dat men dat niet doen kan alzo voorgezegd is zo helpt geen verontschuldiging, ge brand die ader of de slagader met een gloeiend ijzer alzo diep en alzo vaak dat het een grote dikke en harde korst maakt die lang duurt en die niet haastig afvalt eer die ader goed gestelpt is. En hoed u dat ge geen pezen brandt.

Nu wil ic u segghen wat mi eens gheviel te gemblies. Ic quam daer riden op mijn paert doer die stadt recht ieghen die vleeschhalle ende daer quamen [vele] lieden mi ieghen ende baden mi of ic af sitten woude ende dat ic met hem gaen woude. Ende si leiden mi op een sale die al vol lieden was en der op lach een man die ghewont was in siin hant ende meester jan van gembloes hadde hem onderstaen ghehat meer dan vi weken. Ende die hant was soe seer verrot dat der een ader al doer gherot was. Ende bloede alsoe zeere dat het op spranc alsoe hoghe ende alsoe seere als een man die seere piste. Ende daer stonden drie oude meesters ende heeten drie isers met hoefden ende bernden die ader. Ende soe sij meer bernden soe si sterkeliic meer bloede ende die man lach of hi doot gheweest hadde want die ader was met den bernen alsoe verscoert ende verhit dat die man was ghescepen onder haer hande als een dode ende alsoe bleec int aensicht als die eerde Doen ginc ic tot hem ende leide [50]minen vingher op die ader ende stoptese ende dede haesteliic comen .ii. papen metten heilighen sak[r]amente ende metten heylighen olisel ende ic gaf die ader den eenen pape ende ic dedese hem stoppen tot dat hem die ander pape hem siin biechte ende sakarment ende siin olisel ghegeven hadde. Ende die wile dedic halen ongheblust calc ende ghepulverseert ende maecte veel plaesteren van werke ende nettese in dat wit vanden eyeren ende ic werp die wonde al vol van den levenden calcke ende leyder op die plaesteren ghenet in dat wit van den eyeren. Ende ic bonse daer op suverliic ende die man ghenas ende en hadde ic daer niet ghecomen die man en hadde niet gheleeft iii of iiii pater noster tiits.

Nu wil ik u zeggen wat me eens gebeurde te Gembloux. Ik kwam daar rijden op mijn paard door de stad recht tegen de vleeshal en daar kwamen vele lieden me tegemoet en baden me of ik afstijgen wilde en dat ik met hen gaan wilde. En ze leiden me naar een zaal die al vol lieden was en daarin lag een man die gewond was in zijn hand en meester Jan van Gembloux had hem bijgestaan gehad meer dan 6 weken. En de hand was zo zeer verrot dat de ene ader geheel door verrot was. En bloedde alzo zeer zodat het opsprong alzo hoog en alzo zeer als een man die zeer piste. En daar stonden drie oude meesters en verhitten drie ijzers met hoofden en branden die ader. En zo ze meer brandden zo sterker bloedde en die man lag of hij dood was geweest want de ader was met het branden alzo gescheurd en verhit dat die man onder hun handen geschapen was als een dode en alzo bleek in het aanzicht als de aarde. Toen ging ik tot hem en legde mijn vinger op de ader en stopte het en liet haastig komen 2 papen met het heilige sacrament en met het heilige oliesel en ik gaf de ader de ene paap en ik liet het hem stoppen totdat de ander paap hem zijn biecht en sacrament en zijn oliesel gegeven had. En die tijd liet ik ongebluste kalk halen en verpoederen en maakte veel pleisters van werk en natte ze in het witte van eieren en ik wierp de wond al vol van de ongebluste kalk en legde er op de pleisters genat in het witte van de eieren. En ik bond het zuiver daarop en die man genas en was ik daar niet gekomen die man had niet geleefd 3 of 4 pater noster tijd.

Ulceren.

Capm. xiij vander ghemeender disputacien der wonden ende vanden sweeren die men heet ulcera.

Al es dat sake dat ic ghenoech hebbe gheseit vanden wonden ende vanden sweeren diemen heet ulcera in haren properen staet nochtan wil ic om te lichter ende te beter kennisse te hebben daer af[segghen] een ghemeen dispotacie na galienus. Daer om segic dat alle die wonden ende ulceren van beginsel coemt soe siin droghe medecine orbeliic sonder in die wonden die van quetsueren comen maer als sij siin gheriipt ende ghemondificeert int einde dan behoevense medecine die droghen. Ende behoert oec in al sulke wonden die vander lucht verandert en verderft siin. Alsoe als wiit vinden vanden wonden die int vleesch siin dat voren int capittel es geseit. Item oec die wonden van pesen of biden pesen salmen vlien als vanden viere dat es in haer proper stat gheseit. Maer vanden wonden ende van den ulceren daer een stuck al af es es onse ghedachte vleesch te doen wassen. Maer dat en sal niet wesen dan met etene ende met drinckene met goeden bloede ende met medecinen die droghen ende niet te zeere en mondificeren. Ende Avicenna seit dat alle die medecinen die droghen sonder corroderen siin vander natueren datse vlees doen wassen in die wonden ende in die ulceren. Maer in ouden wonden daert stuck niet [al] af en es ende salmen anders niet legghen [51] dan medecinen die de huijt doen wassen ende die moet wesen seer stiptich ende seer verdroeghende die wonden die bloedich siin ende versch ende die de lucht niet en heeft verandert. Ende die[t] stuck metter huijt ende metten vleesche niet af en es ghehouwen en salmen anders niet doen dan die lippen doen vergaderen ende dat siin met medecijne seer droghende ende stiptich. Ende die oec hebben die natuer te mundificerene. Waer oec dat sake dat in dese wonden overtollich vleesch wiese soe suldi daerop legghen medecinen corsiif die heet ende droghen siin van natueren. Ende waer oec verrotte ulceren daer corosive medecine niet ghenoech en conde ghewerken soe seldi nemen medecinen die bernen als vier. Ende die wonden die veel quaets gheven suldi mundificeren met medecinen die veel machtigher siin dan die gene die vlees doen wassen. Ende ghi [sult oec weten] ende gheloeven dat die onrein wonden die alte veel quaets geven es orberliic die medecine die seer mondificeert ende suvert meer dan in dander wonden die moeten wesen een luttel corosiifs. Vindi oec wonden of ulceren met quaden complexien soe sullen wise cureren met medecinen die contrarie siin der quader complexien dat es die droghen metten verschen ende die heeten met den couden. Ende aldus sullen wy verstaen in allen anderen. Ende wy sullen alle weghen verhoeden die complexie vanden vleesche ende vanden leden dier ghewont siin.

Blaren.

Kapittel xiij van de gewone disputatie der wonden en van de zweren die men blaren noemt.

Al is het zaak dat ik genoeg gezegd heb van de wonden en van de zweren die men blaren noemt in hun goede staat, nochtans wil ik om te lichter en te beter kennis te hebben daarvan een gewone regel zeggen naar Galenus. Daarom zeg ik dat alle wonden en blaren die van het begin komt zo zijn droge medicijnen gebruikelijk, uitgezonderd in de wonden die van kwetsingen komen, maar als zij gerijpt zijn en gezuiverd in het einde dan behoeven ze medicijnen die drogen. En behoort ook in al zulke wonden die van de lucht veranderd en bedorven zijn. Alzo als wij het vinden van de wonden die in het vlees zijn dat tevoren in het kapittel is gezegd. Item, ook de wonden van pezen of bij de pezen zal men vlieden als van het vuur dat in zijn goede plaats is gezegd. Maar van de wonden en van de blaren daar een stuk al af is onze gedachte vlees te laten groeien. Maar dat zal niet wezen dan met eten en met drinken met goed bloed en met medicijnen die drogen en niet te zeer veranderen. En Avicenna zegt dat alle medicijnen die drogen zonder bijten zijn van die natuur dat ze vlees laten groeien in de wonden en in de blaren. Maar in oude wonden daar het stuk niet geheel van af is zal men niets anders leggen dan medicijnen die de huid laten groeien en moet zeer bindend en zeer verdrogend wezen de wonden die bloederig zijn en vers en die de lucht niet heeft veranderd. En die het stuk met de huid en met het vlees niet af is gehouwen zal men niets anders doen dan de lippen laten verzamelen en dat zal zijn met medicijnen zeer drogend en bindend. En die ook hebben de natuur te zuiveren. Was het ook zaak dat in deze wonden overtollig vlees groeide dan zal je daarop leggen bijtende medicijnen die heet en droog zijn van naturen. En waren er ook verrotte blaren daar bijtende medicijnen niet genoeg konden bewerken dan zal je nemen medicijnen die branden als vuur. En die wonden die veel pus geven zal je zuiveren met medicijnen die veel machtiger zijn dan diegene die vlees laten groeien. En ge zal ook weten en geloven dat de onrein wonden die al te veel pus geven gebruikelijk is medicijnen die zeer veranderen en zuiveren en meer dan in de andere wonden die een weinig bijtend moeten wezen. Vind je ook wonden of blaren met kwade samengesteldheid dan zullen we ze behandelen met medicijnen die contrarie zijn de kwade samengesteldheid, dat zijn de droge met de vochtige en de hete met de koude. En aldus zullen we verstaan in alle anderen. En we zullen aller wegen behoeden de samengesteldheid van het vlees en van de leden die er gewond zijn.

Capm. xiiij. [Waer om ende bi wat sake dat die wonde merren te ghenesen langhe. Ende wat hem letten mach].

Alsoe als galienus seit ende tuiicht int boec de ingenio sanitatis dat die wonden merren langhen te ghenesen om die quade complexie van den vleesche daer die wonden in siin of om tquade bloet datter ghecorrumpeert es in qualitate of in quantitate. In qualitate dats dat die wonde soude gheven goede voedinghe ende en can want dat bloet es alte suptiil of alte grof of het es alte sterc ghecorosiift soe dat niet en deert den vleesche alleene datter ghewont es. Ende dat coemt meest van quaden complexien vanden lever of vander milten dat men bekennen mach bider varwen van des sieken lichaem. Dats als die varwe ghelu es of bleec [52] of met quaden ghedaenten. Ende dan moetmen die quade complexie vander lever of vanden milten pinen te beteren met medecinen die daer orbeliic toe siin ende met latene ende met spiisen die goet bloet doen wassen. Ende dan salmen die wonde cuereren. Ende es oec tbloets meer dant sculdich es te wesene dat salmen bekennen bi dien dat die lichaemen [ende daderen] vol siin van bloede. Ende es oec des bloets min dant sculdich es te sine dat machmen oec bekennen aen die magherheit des lichaems ende hi hevet lettel goeder varuwen. Dat es een teeken dat die natuere en vint geen materie daer si vlees af mochte ghenereren. Dan seldi dat let baden met warmen water tot dier stont toe dat beghint te heffen ende te swellen ende root te werden. Ende men sal hem doen eten goede spise ende goeden dranck doen drincken. Nu suldi weten dat die quade complexie vanden vleesche dat in die wonden es mach siin van hitten of van couden of van droechten of van verscheden. Eest dat sake dat coemt van hitten soe suldiit met desen teeken bekennen dat es dat lit root wert ende heet ende die wonde ghevet al te veel quaets. Ende comet van couder complexien soe siin alle die teeken contrarie. Ende comet van droechten soe es dat lit hert ende scerp ende gheeft luttel quaets. Ende comet van verscheiden dan eest het moru ende gheeft dicke quaet. Ende alle dese complexien salmen cuereren met medecinen die contrarie siin als die heete metter couder medecinen die natuere hebben te stelpene alst tsap van nasscaden of met wiin edic of met water daer scorsen van appel van garnaten in ghesoden siin ende met dies ghelike. Die coude metten heeten. Die droghe metten verschen als met baden met wermen water tot dat begint te swellenne ende root te werdene maer hoet u dat ghi niet te langhe en badet met wermen water want daer soude alte veel meterien toe trecken met groten hinder. Ende die plaesteren die men op dus ghedaen wonden sal legghen en selen niet alte droghe siin als met bolus arminicus ende met wiinedic ende met dies ghelike. Nu seldi weten dat dicwil wast quaet vlees in die wonden. Ende dat salmen verdriven met medecinen die corosiif siin [53] gheliic int capittel vanden fistelen want daer overtollich vleesch is daer en can die natuere niet wel ghewerken. Ende daer om en seldiit niet verschen als men doet daermen vlees doet wassen. Want vanden werken die de natuer werct wast goet vleesch in die wonden. Het ghevalt oec sulc tiit dat die lippen vanden wonden hert siin ende daer om en can in die wonden gheen goet vleesch ghewassen. Ende daerom salmen hicken met eender vliemen of met den oerde vanden scaerse of met enighen anderen instrumenten soe datter bloet uut vloijt. Siin si oec alte hert soe suldise af sinden toten goede vleesche ende dan suldi die wonde cureren. Het ghevalt oec somtiit dat in die wonden wassen persepeken ende dan moetmen se laten ende purgeren den lichaem met medecinen ende men moeten hoeden van grover spisen ende voeden met suptiiker. Ende sumtiit ligghen der enich stucken van beenen inden gront vander wonden ende dat en laetse niet ghenesen. Ende dat suldi u pinen met behendicheiden uut te doenen. Het ghevalt oec sumtiit dat die wonde niet en can ghenesen metter voerseider manieren ende dan moetmense cureren alsoe men ulceren cureert. Ende soe wie die cueren niet en can hi en weet niet alst qualiic ende wonderliic metten wonden gaet ende waer hi daer mede henen sal ende hoe hi die cueren veranderen ende beteren sal.

Kapittel xiiij. Waarom en bij welke zaak dat de wond lang dralen te genezen. En wat het letten mag.

Alzo als Galenus zegt en getuigt in het boek de ingenio sanitatis dat die wonden lang dralen te genezen vanwege de kwade samengesteldheid van het vlees daar die wonden in zijn of om het kwade bloed dat er bedorven is in kwaliteit of in kwantiteit. In kwaliteit, dat is dat de wond goede voeding zou geven en niet kan want dat bloed is al te subtiel of al te grof of het is al te sterk bijtend zodat het niet deert het vlees maar alleen dat er gewond is. En dat komt meest van kwade samengesteldheid van de lever of van de milt dat men herkennen mag bij de kleur van het zieke lichaam. Dat is als de kleur geel of bleek is of met kwade vorm. En dan moet men die kwade samengesteldheid van de lever of van de milt pijnen te verbeteren met medicijnen die daar geschikt toe zijn en met bloed laten en met spijzen die goed bloed laten groeien. En dan zal men de wond behandelen. En is ook het bloed meer dan het schuldig is te wezen dat zal men herkennen bij dat de lichamen en de aderen vol van bloed zijn. En is ook het bloed minder dan het schuldig is te zijn dat mag men ook herkennen aan die magerte van het lichaam en hij weinig goed kleur heeft. Dat is een teken dat de natuur geen materie vindt daar ze vlees van mocht genereren. Dan zal dat lid baden met warm water tot de tijd toe dat het begint te heffen en te zwellen en rood te worden. En men zal hem laten eten goede spijs en goede drank laten drinken. Nu zal je weten dat de kwade samengesteldheid van het vlees dat in de wonden is mag zijn van hitte of van koude of van droogte of van vocht. Is het zaak dat het komt van hitte dat zal je met deze tekens herkennen, dat is dat lid rood en heet wordt en de wond geeft al te veel pus. En komt het van koude samengesteldheid dan zijn alle tekens contrarie. En komt het van droogte dan is dat lid hard en scherp en geeft weinig pus. En komt het van vochtigheid dan is het murw en geeft dik pus. En al deze samengesteldheid zal men behandelen met medicijnen die contrarie zijn zoals de hete met de koude medicijnen die natuur hebben te stelpen zoals het sap van nachtschade (Solanum nigrum) of met wijnazijn of met water daar schorsen van granaatappels in gekookt zijn en met diergelijke. De koude met de hete. De droge met den vochtige zoals met baden met warm water totdat het begint te zwellen en rood te worden, maar hoed u dat ge niet te lang baadt met warm water want daar zou al te veel materie naar toe trekken met grote hinder. En de pleisters die men op dusdanige wonden zal leggen zullen niet al te droog zijn zoals met bolus armeniacus en met wijnazijn en met diergelijke. Nu zal je weten dat vaak kwaad vlees in de wonden groeit. En dat zal men verdrijven met medicijnen die bijtend zijn gelijk in het kapittel van de fistels want daar overtollig vlees is daar kan de natuur niet goed werken. En daarom zal je het niet verversen zoals men doet daar men vlees laat groeien. Want van de werken die de natuur bewerkt groeit goed vlees in die wonden. Het gebeurt ook sommige tijd dat de lippen van de wonden hard zijn en daarom kan in die wonden geen goed vlees groeien. En daarom zal men hakken met een vliem of met de boord van de schaar of met enige andere instrumenten zodat er bloed uit vloeit. Zijn ze ook al te hard dan zal je ze er af snijden tot het goede vlees en dan zal je de wond behandelen. Het gebeurt ook soms dat in de wonden perzikjes (peesjes?) groeien en dan moet men ze laten en het lichaam purgeren met medicijnen en men moet hem hoeden van grove spijzen en voeden met subtiele. En soms liggen er enige stukken van benen in de grond van de wond en dat laat ze niet genezen. En dat zal je u pijnen met handigheid eruit te doen. Het gebeurt soms ook dat de wond niet kan genezen met de voorgezegde manieren en dan moet men ze behandelen alzo men blaren behandelt. En zo wie die behandeling niet kan en hij weet niet alzo het slecht en wonderlijk het met de wond gaat en waar hij daarmee heen zal en hoe hij de behandeling veranderen en verbeteren zal.

[Capm. 15. Vanden wonden die in die lenden sijn, die die doot betekenen ende hoemense bekennen sal].

Die teeken vander doot als die mensche ghewont is.

Die leden die de doot beteekenen alsi siin ghewont. Dat es die blase. Die hersene. Die nijeren. Dat herte. Die lever. Die longhene. Die milte. [Die maghe]. Die dyafragma. Ende die clein smale darmen ende dat conserveert ypocras in sinen amphorijsine ende seghet als die blase es ghewont. Of die hersene. Of therte. Of die lendenen. Of dyafragma of enich van den smalen darmen. Of die maghe Of die milte. Of die lever. Of die longhene betekenen al die doot Ende Galienus seit ende expo\neert [54] die glose [ende int coment van den amphorismen] ende seit alst therte es ghewont soe eest bloet dat uter herten coemt swart ende die wonde es in die luchter side vander borst bider mammen ende die sieke sweet en duijstert [zwymt] ende die [uterste] leden siin cout. Ende dat beteekent die doot. Es oec die wonde in dijafragma soe es die wonde biden corten ribben ende dan hasemt die sieke sterkeliic ende dicwil ende met sterker weedom ende versucht al in een ende roert al in eene beede die oxselen als ghi siet alle dese teekene al sterckeliic es hem die doot bi. Ja op dat die wonde gaet ter pesen waert maer es int vleesch of ten vleesch waert soe seit galyenus datmense wel cuereren mach. Is oec die wonde in die longhene soe comet tbloet uut al scuymende [ende hi aessemt haestelike] ende siin varuwe wert verwandelt. Is die wonde oec in die maghe soe coemt die spise uter wonden. Ende es die wonde in die darmen soe volcht die stront uter wonden ende somtiit coemter sirbus dats smeer daer mede. Es oec die wonde in die hersenen soe suldiit bekennen [metten tekenen] int capittel vanden hooftwonden. Waer oec dat sake dat in allen voerseide leden en scenen gheen sterkelike teeken dan suldi soeken alle die behendicheit die ghi coent ende moecht om mede te cureren want metter hulpen van gode soe salse licht ghenesen. Ende siedi oec sterfelike teeken soe doeter u hant af ende beveelse gode. Ende Avicenna seit dat die ghene die ghewont es inden buijc ende hi wort walgende of nockende of veerdich inden lichaem dat hi sterft. Ende waert datter adem quame uuter wonden die in die borst waer ende dat herte bevede ende den adem cort wert soe sterft hi oec. Om dieswille dat die meesters hebben verredent ende hebben versproken vander wonden vander longhene soe wil ic yet daer af disputeren. Daer om seggic dat die longhene mach siin ghewont in .ii. manieren dats van binnen of van buijten. Wertse ghewont van binnen soe wert die mensche ptisicus. Ende serapio seit daertoe drierhande reden dats ptisicus en mach niet ghenesen. Die eerste reden es [55] dat die die cracht vander medicinen niet en can ghecomen toter longherne. Dander occusoen is dat die longen versch van haer selven is. Die derde reden is dat si niet rustelyc en es maer sij slaet altoes ende roert maer ghij sult weten dat serapionis menighen waren van ouden verrotten wonden. Ende Galienus seit waren die wonden van longhere versch eer sanies daer in begonde te vergaderen soe mach si wel ghenesen. Ende daerom en sal niement onthopen te cuereren. Nu seggic u vanden occusoene van buyten es die wonde versch soe mach si wel ghenesen ende consolideren alsment wel verwaert. Ende die wonde die van buijten coemt es veel beter te ghenesen ende te mondificeren dan die van binnen coemt alsoe ic u te voren gheseit hebbe dat die wonde vander longere niet en can ghenesen dat doet haer verschheit ende haer bloijenes. Ende Avicenna seit dat die leden die ghewont siin moeten hebben ruste sullen sij ghenesen. Ende en hebben si geen ruste soe en moghen si niet ghenesen. Item voert die wonden die comen uut den einde vanden laceerten dats iiii vingher [breet] boven den knijen ende iiii vingher beneden den knien of boven tgeweere vander hant [of] tusschen den ellenboghe ende den oxelen siin dootwonden. Ende [Galienus seit] Almansor seit dat muscula dats te seggene [in Dietschen] die muijs siin ghemaect vanden vleesche ende pesen ende vanden banden ende vanden instrumenten van begheerende beroerenisse nochtan es haer ghedaente crom als een boghe. Ende omdat haer beginsel eens deels coemt vanden hersenen ende eens deels vander herten daer om siin die wonden die in die muijs vallen sorgheliic ende quaet. Ende wanneer spasmus coemt vanden wonden die vallen op die laceerten dat es int wassene soe en moghen [sy] niet ghenesen. Ende dat seit Avicenna ende waert datmen die laceerten dweers over snede soe en machmen spasmus anders niet cureren dan metten lacerten te oversniden soe radic datmen se laet staen het es beter. Maer mach dat anders niet siin soe eest beter alsoe galienus seit datmen die lacerten dweers over snide ende cureert aldus den sieken van [56] spasme ghemeenliic. Alle die wonden die in die pesen siin ende in die gheweeren vanden leden [die] siin sorgheliic want dicwil volghen daer na quade accedencien als spasmus ende veranderinghe der reden ende verandert haer gedachte ende haer wesen ende dies ghelike ende waer dat die wonden siin in welke leden die herde diep siin en siin niet sonder vreese. Ende alle die wonden die int vlees siin daer luttel goet of pesen in siin of bande of liesen of ander die niet herde diep en siin noch niet veel bevaens en hebben siin seker te ghenesen. Roelandus seit als enighe lever of longhene uut der wonde coemt ende wij ontsien hem die wonde te widene soe selen wi hem aldus helpen. Ghi sult den sieken doen ligghen op sinen rugghe ende selten doen recken. Ende dan suldi nemen van boven die huijt metter hand vol dweers ende een ander salt nemen [tvel] van onder oec alsoe metter hant vol. Ende als ghien onder u beijden hebt soe saldaer een trecken opwaert ende die ander nederwaert. Ende dan suldi u pinen die lever ende die longhene in te doene op dat si niet verarcht en is vander lucht. Ende dan heete Roelant coutriseren met enen gheloyden jser. Ende seit als haer [alsoe sal] die wonde wel mondifiseren en suveren. Ende Roelant seide dat hi wert ghehaelt te balloengien in italien tot enen man die hadde gheleghen v daghe of .vi. ende vant een deel vander longhere uuijt ghescoten ende zo seer ghedrunten ende gheswollen datmen se niet in en conde ghedoen. Want die ribben hildense soe vast ende dwongense te gader datmense niet en mochte indoen. Ende daer om was die longhere verarcht vander lucht ende verstorven dat si was al te vol maden. Ende seide dat daer toe werden ghehaelt alle die besten van balloengien vander const van surgiien ende si judiseerden hem voer doot. Ende [hi] seit dat hien onderstont ende sneet dat stuc al af ende metten roden pulver ende met anderen medecinen ghenas hi den man. Ende leefde daer na menich iaer ende hi voer te jherusalem met sinen meester ende quam weder te lande ghesont ende wel varende. [57]

Galienus seit waer oec enich man die vraghen woude wat ic daer toe hadde ghedaen of ic daer toe gheroepen hadde gheweest int beginsel ic antwoerde weder ende seide dat ic die wonde hadde suverliic open ghedaen met enen beitele ende die longhere die uut was ghescoten haddic verwermt met enen hane of met eender hennen op den rugghe ghecloeft ende alsoe die longen daer mede in gheduwet ende hadde die wonde open ghehouwen tote dat si wel ende volcomeliic ghesuvert hadde gheweest. Galienus seit waer oec jement die vraghen woude hoe enich mochte leven sonder longen. Daer op antwoerde ic datter een deel vander longhene datter binnen bleef es ghewassen ende heeft ontfaen voedinghe van natueren dat ander deel vander longhen es weder ghewassen bider hulpen van natueren dat lichteliic ghesciet in die moruwe leden. Ende om dies willen dat die longhen es soe bider herten die fontein es der natuerliker hitten daer alle die leden ende den gheheelen lichaem mede wort ghevoet.

Kapittel 15. Van de wonden die in die lenden zijn die de dood betekenen en hoe men ze herkennen zal.

De tekens van de dood als die mens gewond is.

De leden die de dood betekenen als ze gewond zijn. Dat is de blaas. De hersens. De nieren. Dat hart. De lever. De longen. De milt. De maag. Het middenrif (diafragma). En de kleine smalle darmen en dat bevestigt Hippocrates in zijn aforisme en zegt als de blaas gewond is. Of de hersens. Of het hart. Of de lendenen. Of diafragma of enige van de smalle darmen. Of de maag. Of de milt. Of de lever. Of de longen betekenen allen de dood. En Galenus zegt en legt de glossaria uit in het commentaar van het aforisme en zegt als het hart gewond is zo is het bloed dat uit het hart komt zwart en is de wond in die linker zijde van de borst bij de borsten en de zieke zweet en bezwijmt en de buitenste leden zijn koud. En dat betekent de dood. Is ook de wond in diafragma dan is de wond bij de korte ribben en dan ademt de zieke sterk en vaak en met sterke pijn en verzucht al ineen en roert al ineen beide de oksels en als ge al deze tekens sterk ziet dan is hem de dood nabij. Ja, opdat de wond gaat ter pezen waart, maar is het in het vlees of ten vlees waart zo zegt Galenus dat men ze wel behandelen mag. Is ook de wond in de longen dan komt het bloed er al schuimend uit en hij ademt haastig en zijn kleur veranderd. Is de wond ook in de maag dan komt de spijs uit de wond. En is de wond in de darmen dan volgt er stront uit de wond en soms komt er zirbus (het net, omentum), dat is smeer, daarmee. Is ook de wond in de hersens dan zal je het herkennen met de tekens in het kapittel van de hoofdwonden. Was het ook zaak dat in alle voorgezegde leden geen sterke tekens schenen, dan zal je alle handigheid zoeken die ge kan en mag om er mee om te gaan te want met de hulp van God zo zal het licht genezen. En zie je ook stervende tekens zo doe uw hand eraf en beveel het tot God. En Avicenna zegt dat diegene die gewond is in de buik en hij begint te walgen of te hikken of vaardig ter toilet dat hij sterft. En was het dat er adem kwam uit de wond die in de borst was en dat hart beefde en de wordt adem kort, dan sterft hij ook. Omdat de meesters het hebben gelaakt en hebben besproken van de wonden van de longen zo wil ik daar iets van disputeren. Daarom zeg ik dat de longen gewond mogen zijn op 2 manieren, dat is van binnen of van buiten. Wordt het gewond van binnen dan wordt de mens ftisis (lijdt aan tuberculose). En Serapio zegt daartoe drievormige reden dat ftisis niet mag genezen. De eerste reden is dat de kracht van de medicijnen niet tot de longen kan komen. De andere aanleiding is dat de longen vochtig van zichzelf zijn. De derde reden is dat ze niet rustig zijn maar ze slaan altijd en roeren, maar gij zal weten dat Serapio’s meningen waren van oude verrotte wonden. En Galenus zegt, waren de wonden van longen vochtig eer pus daarin begon te verzamelen zo mag het wel genezen. En daarom zal niemand wanhopen te behandelen. Nu zeg ik u van de oorzaak van buiten, is de wond vers dan mag het wel genezen en verstevigen als men het goed verzorgt. En de wond die van buiten komt is veel beter te genezen en te zuiveren dan die van binnen komt alzo ik u tevoren gezegd heb dat de wond van de longen niet kan genezen, dat doet haar vochtigheid en haar beven. En Avicenna zegt dat de leden die gewond zijn rust moeten hebben zullen zij genezen. En hebben ze geen rust dan mogen ze niet genezen. Item, voert de wond die uit het einde van de spier komt, dat is 4 vingers breed boven de knieën en 4 vingers beneden de knieën, of boven het werk van de hand of tussen de ellenboog en de oksel zijn doodswonden. En Galenus zegt en Almansoris zegt dat muscula, dat is te zeggen in Diets muis (spieren), zijn gemaakt van het vlees en pezen en van de banden en van de instrumenten van begerende beweging, nochtans is haar gedaante krom als een boog. En omdat zijn beginsel eensdeels komt van de hersens en eensdeels van het hart daarom zijn de wonden die in de spieren vallen zorgelijk en kwaad. En wanneer kramp komt van de wonden die op de spieren vallen dat is in het groeien zo mogen ze niet genezen. En dat zegt Avicenna en was het dat men de spieren dwars over sneed zo mag men kramp niet anders behandelen dan met de spieren open te snijden, zo raad ik aan dat men ze laat staan, het is beter. Maar mag dat niet anders zijn zo is het beter alzo Galenus zegt dat men de spieren dwars over snijdt en behandelt aldus de kramp van de zieke algemeen. Alle wonden die in de pezen zijn en in de werking van de leden die zijn zorgelijk want vaak volgen daarna kwade toevallen zoals kramp en verandering der koorts en verandert hun gedachte en hun wezen en diergelijke en was het dat de wonden zijn in die leden die erg diep zijn, die zijn niet zonder vrees. En alle wonden die in het vlees zijn daar weinig goede pezen in zijn of banden of vliezen of andere die niet erg diep zijn noch niet veel omvatten hebben zijn zeker te genezen. Roelandus zegt als enige lever of longen uit de wond komt en wij ontzien hem de wond wijder te maken dan zullen we hem aldus helpen. Ge zal de zieke op zijn rug laten liggen en zal hem laten rekken. En dan zal je nemen van boven de huid met de hand vol dwars en een ander zal het vel nemen van onder ook alzo met de hand vol. En als gij onder u beiden het hebt zo zal daar een omhoog trekken en ander naar beneden. En dan zal je u pijnen de lever en de longen in te doen opdat het niet verergerd en is van de lucht. En dan zegt Roelant cauteriseren met een gloeiend ijzer. En zegt alzo zal de wond wel veranderen en zuiveren. En Roelant zei dat hij werd gehaald te Balloengien (Bologna?) in Italië tot een man die 5 dagen of 6 had gelegen en vond een deel van de longen uitgeschoten en zo zeer gedraaid en gezwollen zodat men ze niet in kon doen. Want de ribben hielden het zo vast en dwongen het tezamen zodat men ze niet in mocht doen. En daarom waren de longen verergerd van de lucht en verstorven zodat het geheel vol maden was. En zei dat daartoe werden gehaald al de besten van Bologna van de kunst van chirurgie en ze oordeelden hem voor dood. En hij zei dat hij hem bijstond en sneed dat stuk geheel af en met het rode poeder en met andere medicijnen genas hij de man. En leefde daarna menig jaar en hij voer te Jeruzalem met zijn meester en kwam weer te land gezond en welvarend.

Galenus zegt was er ook enige man die vragen wilde wat ik daartoe had gedaan als ik daartoe geroepen was geweest in het begin antwoordde ik hem weer en zei dat ik die wond zuiver had open gedaan met een beitel en de long die uit was geschoten had ik verwarmd met een haan of met een hen op de rug gekloofd en alzo de long daarmee ingeduwd en had de wond open gehouwen totdat het goed en volkomen gezuiverd was geweest. Galenus, was er ook iemand die vragen wilde hoe enige mocht leven zonder longen. Daarop antwoordde ik dat er een deel van de longen dat erbinnen bleef is gegroeid en heeft ontvangen voeding van naturen en dat andere deel van de longen is weer gegroeid met de hulp van de natuur dat licht geschiedt in de murwe leden. En omdat de longen zo bij het hart zijn die de fontein is van de natuurlijke hitte daar alle leden en het gehele lichaam mee wordt gevoed.

[Vanden wonden in die borst of inden rugghebeen].

Wonden [in] die borst.

Voert an die wonden die in die borst vallen of inden rugge of elre die al doer gaen die salmen aldus cureren. Galienus seit ghi sult u hoeden van medecine die bloet doen stelpen want alsoe als die vroe meesters van syencien segghen blivet bloet binnen ende keeret weder ter herten het soude den mensche doen sterven. Galienus seit maer men sal legghen medecinen die trecken ende ghi sult u oec hoeden van medecinen die weyken soe dat inden gront vander wonden geen verscheit en vergadere. Want aldus ghedane wonden siin herde quaet te suveren ende te mondificeren om des wille dat haer gront es diepe ende heimeliic. Ende daer om seit Galienus datmen in die wonde vander longhene of dyafracma of in siphac moet men alle weghe studeren soemen meest mach om te doen verdroghene of met plaesteren buijten gheleit of met drancke. Ende es dat sake dat ghi niet en hebt medecinen actractiven soe suldi daer op legghen cathoen die drinct ende suvert [58] die verscheit die uter wonden loept. Die wieken die ghy daer in steken sult sullen siin met groten hoofden soe datmen se niet en verliese in die wonden maer dat die hoofden buijten bliven. Want scoten sy daer in ende si daer in bleven die wonde soude binnen verrotten. Ende beveelt den sieken dat hi op die wonden slape soe datter geen quaet in en blive. Waer oec dat sake datmense moste wasschen soe seldi sieden seem met water ende daer mede sel dise wasschen. Ende hoet u als ghise wilt mondificeren van starken medicinen als flos eris [spaens groen coperose] ende viterolum of dier ghelike want die sieke souder af sterven. Ende als ghi niet en siit versekert van den bloede of vanden quaden drecke dat inden gront van der wonde is vergadert ende niet can gheruijmen noch werden ghemondificeert [noch ghezuveren] soe seldi hem doen drincken wiin of reghenwater daer in ghesoden sal siin terra siggillata of sumac balaustia ende spiden ende dies ghelike. Aldus ghedane medecinen siin harde orberliic in wonden die al doer gaen want si heelense ende consoliderense van binnen. Wildise oec heelen ende mondiferense van binnen met drancke soe suldi nemen diapenydum ende diadragantum met water daer in ghesoden sal siin liqerritie ijsope rosinen ende dies ghelike. Eest oec bi alsoe dat dusdanighe wonden langhe staen sonder ghenesen soe wordent fistelen. Ende dat seit albucasim dat dese herde qualiic ende selden ghenesen daer om seldi u haesten ende seer eernstich wesen aldus ghedaen wonden te cuerreren ende te ghenesen.

Van de wonden in de borst of in de ruggengraat.

Wonden in de borst.

Voorts aan de wonden die in de borst vallen of in de rug of elders die geheel doorgaan die zal men aldus behandelen. Galenus zegt; ge zal u hoeden van medicijnen die bloed laten stelpen want alzo als de verstandige meesters van wetenschap zeggen; blijft het bloed binnen en keert het weer ter hart het zou de mens laten sterven. Galenus zegt; maar men zal leggen medicijnen die trekken en ge zal u ook hoeden van medicijnen die weken zodat in de grond van de wonden geen vochtigheid verzamelt. Want dusdanige wonden zijn erg slecht te zuiveren en te veranderen omdat haar grond diep is en heimelijk. En daarom zegt Galenus dat men in de wond van de longen of diafragma of in siphac (buikvlies) moet men allerwege bestuderen zo goed men kan om te laten verdrogen of met pleisters buiten gelegd of met drank. En is het zaak dat ge geen aantrekkende medicijnen hebt zo zal je daarop leggen katoen dat drinkt en zuivert de vochtigheid die uit de wond loopt. De doeken die ge daarin zal steken zijn met grote hoofden zodat men ze niet verliest in de wonden, maar dat de hoofden buiten blijven. Want schoten ze daarin en ze daarin bleven zou de wond binnen verrotten. En beveel de zieke dat hij op de wonden slaapt zodat er geen pus in blijft. Was het ook zaak dat men ze moest wassen dan zal je honing koken met water en daarmee zal je ze wassen. En hoed u als ge het wil zuiveren met sterke medicijnen zoals flos eris (Spaan groen of koperrood] en vitriool of diergelijke want de zieke zou ervan sterven. En als ge niet verzekerd bent van het bloeden of van de kwade drek dat in de grond van de wond is verzameld en iets kan opruimen noch veranderd worden, noch gezuiverd dan zal je hem laten drinken wijn of regenwater waarin gekookt zal zijn terra sigillata (gestempelde aarde) of sumak, (Rhus coriaria) granaatbloemen en kandij (spinnenwebben?) en diergelijke. Dusdanige medicijnen zijn erg gebruikelijk in wonden die geheel doorgaan want ze helen en verstevigen het van binnen. Wilde je het ook helen en van binnen veranderen met drank dan zal je nemen sap van kandijsuiker met water waarin gekookt zal zijn zoethout, hysop, rozijnen en diergelijke. Is het ook alzo dat dusdanige wonden lang staan zonder genezen dan worden het fistels. En dat zegt Albucasis dat deze erg moeilijk en zelden genezen zijn en daarom zal u zich haasten en zeer ernstig wezen dusdanige wonden te behandelen en te genezen.

Capm. xvi vanden wonden [in den buuc] daer die darmen uut gaen hoemen doen sal.

Wonden der dermen.

Avicenna seit dat daer iiii dinghen toe behoeren. Dat jerste is datmen die darme weder in doen sal [in den lichaem]. Dander is dat men die wonden naijen sal. Dat derde is datmen daer op legghen sal medecinen die orberlic siin als medecinen incarnativen. Dat vierde es datmen sal neersteliic verhoeden dat gheen van den edelen leden en swellen dat is dat bloet binnen den lichaem niet en runne. Daer om seg ic corteliic waerdi ghereet inder ieghenwoerdicheit eer die dar\men [59] worden verandert van der lucht ghi soutse lichteliic weder in doen sonder pine maer siin si verandert vander lucht soe moet di verdriven die wint die daer in vergadert es om des couts wille vander lucht of ghi moet die wonde widen maer het dinct mij beter datmen den wint verdrive op dat ment doen mach. Ghi sult nemen zee sponghen ende nettense in werm water ende legghense [so] op die darmen ende men doe dat met ouden wine dat es beter dant water want het conferteert die darmen. Ende als die darmen siin ontswollen soe doet mense weder in den lichaem het ghevalt dicke dat weder cout es ende dat men den wint aldus niet verdriven en can dan sal men doen als Galienus leert ende ander goede gheproefde meesters als halij almansor ende seit dat men den sieken leiden sal in die stove ende op houden metten handen ende met den voeten soe dat dien rugghe uutwaert buijghe ende den buijc inwaert ende aldus salmen keeren ende weinden soe selen die darme lichteliic weder in gaen. Ende en canmen se aldus niet weder in ghedoen soe moetmen die wonde aldus meerderen ende widen met aldus danighen instrument dat aldus ghemaect es. Ende es dat sake dat sirbus met den darmen uut coemt alle datter swart of groen es salmen af sinden want bleeft daer in het soude verrotten altemale. Ipocras seit quaem sirbus metten darmen uut het souder verrotten haesteliic al waert onlanghe uut daer om [salmen] sirbus binden met enen drade van siden met alle sinen aderen suldiit gaderen ende bindent metten drade ende snident af op dat dat [uterste] sirbus dat es dat smeer uuter wonden hanct. Ende en deediit aldus niet soe soude dat lichaem altemael binnen verrotten om dat bloet datter in soude gloyen. Als dit al ghedaen es soe suldi die wonde toe te nayen. Galienus seit int boec van ingenio [sanitatis] dat men sal naijen te gader myrach ende siphac want mirach heeft veel pesen ende daer omme vergaderet node maer alst alsomet siphac te gader ghenaijt es soe vergaderet vollijc ende gheneest teer. Daer na suldi daer op leggen medecinen incaernatijfen die deen metten anderen doen conglutineren ende die sieke sal ligghen averrecht op sinen rugge soe dat hi ligghe crom [60] ende den buiic in volleghen. Ghi sult oec merken dat alle die wonden vanden buiicke die opwaert siin. Soen sen sieken doen nederwaert hanghen die beene aent hooft. Ende es die wonde nederwaert soe seldij den sieken legghen opwaert metten voeten Waer oec die wonde in die rechter side soe seldien doen leggen op die slincker side. Ende waer oec die wonde in die slincker side soe sal hi ligghen op die rechter side. Aldus salmen doen om dieswille dat die darmen niet en scieten ter wonden waert. Die sieke sal hem oec hoeden van spise die wint maken inden lichaem ende sal siin suptiile dijeten. Waer oec dat sake dat enich vanden darmen worde ghewont soe ghebieden die oude meesteren datmen settet een cliisterie met wermen roden wine want dat en salse niet laten verrotten ende sal verdriven die weedom ende versachten ende segghen sy voert in haren boeken worde enich van den groten darmen ghewont die souden lichteliker ghenesen dan die cleene maer die cleene daer die gheheeten es jenuum die en sal niet ghenesen als hi ghewont es. Ende dat segghen die meesteren dat es om dat hi veel aderen ende arterien heeft. Ende omdat hi es suptiil om dies wille dat hi legghet alder naest der lever. Nu wil ic u segghen die manieren vanden darmen die ghewont siin op dat si niet te seer ghewont en siin dat ghise sult naijen met eender cleender naelden met enen syden draet. Ende dan suldise weder inden lichaem doen ende sult die einden van den drade buijten laten vander wonden. Ende en laet die wonde buijten niet toe sluijten toot aender stont dat die wonde vanden darme si ghenesen. Ghi sult oec legghen op die wonde vanden darme medecinen incarnativen op dat ment ghedoen can. ALBUCASUS seit dat sulke meesters van expermenten hebben gheseit als die darmen siin ghewont soe salmen nemen mijeren met groten hoefden ende men sal vergaderen die lippen vanden wonden tsamen ende legghen die mieren daer op die eene neven dander tot int eijnde vander wonden tot dat die wonde toe ghesloten si metten hoofden vanden mijeren. Daer na suldi die darme inden lichaem doen ende die wonde buijten toe naijen die hoofden vanden mieren bliven aen die [61] darme gheknoept tot dat die wonde vanden darme al si ghenesen. Ende den sieken niet en mach ghescien noch deeren. Ende die expermenterers segghen dat die manier es goet ende seker. ALBUCASUS seit oec waer dat sake dat enich vanden cleinen darmen worde ghewont zeere het en baet konst noch list want hi en soude niet ghenesen watmen hem dede.

Kapittel xvi van de wonden in de buik daar de darmen uit gaan, hoe men doen zal.

Wonden der darmen.

Avicenna zegt dat daar 4 dingen toe behoren. De eerste is dat men de darmen weer in het lichaam zal doen. De volgende is dat men de wonden naaien zal. De derde is dat men daarop leggen zal medicijnen die gebruikelijk zijn zoals vlees generende medicijnen. De vierde is dat men vlijtig zal verhoeden dat geen van de edele leden zwellen, dat is dat bloed binnen het lichaam niet stremt. Daarom zeg ik kort, was je gereed in de tegenwoordigheid eer de darmen veranderd worden van de lucht ge zou ze licht weer in doen zonder pijn, maar zijn ze veranderd van de lucht zo moet je de wind verdrijven die daarin verzameld is vanwege de koude van de lucht of ge moet de wonde wijder maken, maar het lijkt mij beter dat men de wind verdrijft opdat men het doen mag. Ge zal nemen zee sponzen en ze natten in warm water en leggen ze zo op de darmen en men doet dat met oude wijn, dat is beter dan het water want het versterkt de darmen. En als de darmen zijn ontzwollen dan doet men ze weer in het lichaam. Het gebeurt vaak dat het weer koud is en dat men de wind aldus niet verdrijven kan en dan zal men doen zoals Galenus leert en andere goede beproefde meesters zoals Haly Almansoris en zegt dat men de zieke leiden zal in de badstoof en ophouden met de handen en met de voeten zodat diens rug uitwaarts buigt en de buik inwaarts buigt en aldus zal men keren en wenden en zo zullen de darmen er weer licht in gaan. En kan men ze aldus niet weer in doen zo moet men de wond aldus vermeerderen en wijder maken met dusdanig instrument dat aldus gemaakt is. En is het zaak dat zirbus (het net, omentum) met de darmen uitkomt zal men afsnijden alles dat zwart of groen is want bleef het daarin het zou helemaal verrotten. Hippocrates zegt kwam zirbus met de darmen uit het zou haastig verrotten al was het kort eruit en daarom zal men zirbus binden met een draden van zijde met al zijn aderen zal je het verzamelen en binden het met het draad en snijden het af opdat de uiterste zirbus, dat is dat smeer dat uit de wond hangt. En deed je dit aldus niet dan zou dat lichaam van binnen helemaal verrotten omdat het bloed er in zou gloeien. Als dit geheel gedaan is dan zal je de wond dicht naaien. Galenus zegt in het boek van ingenio sanitatis dat men tezamen zal naaien mirach (abdomen, buik) en buikvlies want mirach heeft veel pezen en daarom verzamelt het node maar als het alzo met het buikvlies tezamen genaaid is zo verzamelt het volledig en geneest te eerder. Daarna zal je daarop leggen vlees makende medicijnen die de ene met de anderen laten lijmen en de zieke zal liggen omgekeerd op zijn rug zodat hij krom ligt en de buik in de lengte. Ge zal ook merken dat alle wonden van de buik opwaarts zijn. Zo zal je de zieke nederwaarts laten hangen met het been aan het hoofd. En is de wond nederwaarts zo zal je de zieke opwaarts leggen met de voeten. Was ook de wond in de rechter zijde zo zal je hem laten leggen op de linker zijde. En was ook de wonde in de linker zijde zo zal hij liggen op de rechter zijde. Aldus zal men daarom doen omdat de darmen niet ter wonde waart schieten. De zieke zal hem ook hoeden van spijzen die wind maken in het lichaam en dat zullen subtiele diëten zijn. Was het ook zaak dat enige van de darmen gewond worden zo gebieden de oude meesteren dat men een klysma zet met warme rode wijn want dat zal ze niet laten verrotten en zal de pijn verdrijven en verzachten en voort zeggen ze in hun boeken wordt er enige van de grote darmen gewond die zouden lichter genezen dan de kleine, maar de kleine daar die geheten is jeninus die zal niet genezen als het gewond is. En dat zeggen de meesters dat is omdat het veel aders en slagaders heeft. En omdat het subtiel is en daarom omdat het ligt het aller dichts bij de lever. Nu wil ik u zeggen de manieren van de darmen die gewond zijn opdat ze niet te zeer gewond zijn dat ge ze zal naaien met een kleine naald met een zijden draad. En dan zal je ze weer in het lichaam doen en zal de einden van het draad buiten de wond laten. En laat de wond buiten niet dicht sluiten tot aan de tijd dat de wond van de darm is genezen. Ge zal ook op de wond van de darm medicijnen leggen die vlees genereren opdat men het doen kan. ALBUCASIS zegt dat sommige meesters van experimenten hebben gezegd dat als de darmen gewond zijn zo zal men mieren nemen met grote hoofden en men zal de lippen van de wonden tezamen verzamelen en leggen de mieren daarop, de ene nevens de ander tot in het einde van de wond totdat de wond dicht gesloten is met de hoofden van de mieren. Daarna zal je de darmen in het lichaam doen en de wond buiten dicht naaien en de hoofden van de mieren blijven aan de darmen geknoopt totdat de wond van de darmen geheel genezen is. En de zieke mag niets geschieden noch deren. En de onderzoekers zeggen dat die manier goed is en zeker. ALBUCASIS zegt ook was het zaak dat enige van de kleine darmen zeer gewond wordt er baat kunst noch list want hij zou niet genezen wat men hem deed.

Camp. xvii vander anthonomie [van den buycke ende] van den darmen.

Lieve kinder nu hebdi ghehoert hoemen die darme die uut den lichaem siin weder in doen sal ende watmen doen sal den darmen die ghewont siin. Nu wil ic u leeren vander anthonomie vanden buijke ende vanden darmen. Ende den buiic heet vulgo ende es ghemaect buiiten [van den velle] ende binnen van dunnen lijesen Ende die heet Galienus Amonica na desen liesen siin .ii. lacerten die besachtich siin ende dunne als liesen ende siin soe ghevoecht deen metten anderen dat mense niet ghesceijen can. Ende daer om alle die meesters van anthonomien tuijghen dat een lacerte es ende niet twee want sii siin alte dunne. Na desen siinder [noch] twee vleeschachtig die comen vander borst dalende tot beneden aenden ghemachte. Ende alle dese vergaderen te gader ende worden ghevoecht deen met den anderen. Ende alle dese conpositien siin gheheeten mijrach. Ende daer coemt pitoneum ende heet syphac ende alle dit omgaet den buijc ende heeft gheen bloet want het es besachtich. Nu seldi weten dat inden buyc siin sesterhande darmen. Die eerste es gheheeten jntestinum duodenum ende daer om es hi gheheeten duodenum om dat hi lanc es .xii. dumen vanden ghemeenen die hi es. Ende oec heet menne die overste poerte vander maghen ende es deerste vanden smalen darmen. Die ander es gheheten jenunum intestinum omdat hi alle weghe yedel es want men en vinter niet in. Ende es oec van den smalen darmen doch es hi grover dan duodenum ende cleinder ende smaelder dan die ghene die daer na volcht. Die iiide es gheheeten orobus dat en es [62] anders niet dan een sac ende es een vanden groten darmen. Die vierde die hier na volcht es gheheeten ylion ende es vander alder smaelsten darmen ende die alder meest leget ghewonden ende weder wonden ende die siin gheheeten in dietsche ghecronkelde darmen. Ende daer om siin sij gheheeten ylion om dat si keeren ende weinden deen jeghen den anderen ende maken confucen. Ende daer om die ghewont siin in die darmen die en moghen niet ghenesen. Die viifte es gheheeten colon omdat al dat in hem coemt wort alder volchxt uut gheseghen ende wel haesteliic ghedeijlt. Die seste ende die leste es gheheeten longaon ofte anus ende oec heet men intestinum rectum ende dese twee leste siin vanden 2 meesten. Daer om suldi weten als constantinus seijt in pantegni dat onser darmen siin .vi. drie die overste ende drie die onderste. Drie grove ende drie cleene smale. Ende als die smale ghewont siin soe siin sij quaet te ghenesen. Ende die grove machmen wel ghenesen in sulker manieren als ghi voren ghehoert hebt.

Kapittel xvii van de anatomie van de buik en van de darmen.

Lieve kinderen, nu heb je gehoord hoe men de darmen die uit het lichaam zijn weer in doen zal en wat men doen zal met de darmen die gewond zijn. Nu wil ik u leren van de anatomie van de buik en van de darmen. En de buik heet vulgo en is gemaakt buiten van vellen en binnen van dunnen vliezen. En die noemt Galenus Amonica en na deze vliezen zijn 2 spieren die besachtig zijn en dun als vliezen en zijn zo gevoegd de een met de anderen dat men ze niet scheiden kan. En daarom alle meesters van anatomie getuigen dat het een spier is en niet twee want ze zijn al te dun. Na deze zijn er noch twee vleesachtige die van de borst dalende komen tot beneden aan het geslacht. En al deze verzamelen tezamen en worden gevoegd de een met de anderen. En alle deze composities zijn geheten mirach. (abdomen, buik) En daar komt pitoneum en heet syphac en dit alles omgaat de buik en heeft geen bloed want het is besachtig. Nu zal je weten dat in de buik zijn zes soorten darmen. De eerste is geheten intestinum duodenum (twaalfvingerige darm) en daarom is het geheten duodenum omdat het lang is en 12 duimen van de gewone die het is. En ook noemt ment het de bovenste poort van de maag en is de eerste van de smalle darmen. De volgende is geheten jejunum intestinum omdat het allerwege leeg is want men vindt er niets in. En is ook van de smalle darmen doch is het grover dan duodenum en kleiner en smaller dan diegene die daarna volgt. Die 3^de is geheten orobus, dat is niets anders dan een zak en is een van de grote darmen. De vierde die hierna volgt is geheten ileum en is van de aller smalste darmen en die aller meest ligt gewonden en weer gewonden en die zijn geheten in Dietse gekronkelde darmen. En daarom zijn zij geheten ileum omdat ze keren en wenden de een tegen de anderen en maken verwarring. En daarom die gewond zijn in de darmen die mogen niet genezen. De vijfde is geheten colon omdat alles dat in hem komt wordt aller vlugst uitgezogen en wel haastig verdeeld. De zesde en de laatste is geheten longaon of anus en ook noemt men het intestinum rectum en deze twee laatste zijn van de 2 grootsten. Daarom zal je weten zoals Constantinus zegt in pantegni dat onze darmen zijn 6, drie de bovenste en drie de onderste. Drie grove en drie kleine smalle. En als de smalle gewond zijn zo zijn ze kwaad te genezen. En die grove mag men wel genezen in zulke manieren zoals ge voord gehoord hebt.

Capm. 18 vanden ghescutte van doerne ende van die ghelike.

Alsoe als die ghedaente siin menegherhande vanden ghescutten alsoe menegherhande es die manijere uut te trecken want som siin sij ghebaert dat is met wederhaken. Ende som hebbense langhe stelen ende som cort som ront ende som verhoect. Nu seldi weten dat sy som vallen in pesen oft in vlees of in been ende sulken tiit gaen si al doer inden gront vanden lichame ende sulken tiit en gaense niet doere. Oec suldi dat weten dat alsi al doer gaen ende die raken enich vanden edelen leden als die hersenen of dat herte of die lever of die longene of die maghe of enich lit dat die doot beteekent soe seldiit laten uut trecken. Eest oec dat sake dat ghi gheen dode teyken en siet dan suldi u aensicht daer toe keeren behendeliic want die sieke sal lichteliic ghenesen. Ende laet ghiit daer in steken die sieke sal sterven. Nu wilic u scriven die teekene daer ghi mede sult bekennen alst quareel ghevalt in die hersene. Heeft die sieke hooft sweer ende swimelinghe ende siin [63] oghen worden root ende siin aensicht al ontsteken ende hi verliest alle siin verstandenisse ende keert ter kelen bitter coleren. Ende bi aventueren vloyt hen tbloet ter nosen ende ten oren uut ende hem ontvalt siin sprake ende verliest siin stemme. Ende die verscheit die uuter wonde vloyt es also moru als pap. Alsmen dese teeken siet soe eest harde sorgheliic ende zeer tonsiene nochtan en eest niet alte male te onthopen want men heefter menich langhe sien leven die de careelen int hooft waren ghedronghen. Ende ic selven enen besach te geneven op die zee die miin ghebuer was diet langhen tiit hadde ghedraghen in siin hooft ende was vroem ende wel bedect. Ende siin meester hadde hem den scacht uut ghetoghen ende tyser was hem in siin hersen bleven. Ende hi was ghescoten op die zee uut eender gheleijen onder tbeckeneel int voerhoeft. Nu suldi bekennen die teeken alst ghescut valt int herte soe es die wonde inde slincker side onder die mamme ende die sieke voelt careel roeren ende waghen om die beroerenisse vander herten. Ende uut der wonden sal vloyen swart bloet ende uuterste leden selen sweeten cout sweet ende hi sal siin onmachtich. Ende als ghi dese teeken siet soe vliet van hem want die doot es hem bij. Als quareel valt in die longere soe vloijt daer uut scuijmachtich bloet. Ende den sieken verandert siin varuwe ende siin adem es hoghe ende groffeliic ende sweet ende begheert die coude lucht. Ende alst tcareel valt in dyafragma dat es in die liese vander borst soe es die wonde buijten den cleenen corten ribben ende dan ademt hi met groter pinen ende sweet sterkeliic ende verheft beyde die scuederen. Alst tcareel valt in die maghe soe coemt die spijse uut al rau met den careele. Valt hi oec inde buijc in zirbus ende inden stront of enich vanden darmen als int capittel voerseit es dat es zeer tonsiene. Valt hi oec in die blase ende coemter yet uute soe en mach hi niet ghenesen. Die ander leden als dien hals die scuederen die storte dat rugghebeen die darmen die dijen die been die scenkelen ende dier ghelike ghenesen alremeest. Die maniere van ghe\scutten [64] uut te treckene es niet een dinc dat [men] volcomeliic can begripen want die meesteren alle daghe met suptiilheden maken ende vinden [nuwe] instermenten [ende vinden nuwen manieren] quareelen mede uut te doene. Nu die eene maniere nu die ander. Ic wil nochtan setten enighe manier waer bij die onbehendighe surgienen moghen enighe maniere vercrighen daer si hem mede moghen helpen als si comen daert noot es om uut te doene. Ende daer om segic dat siin .ii. manieren van ghescutte om uut te doene trecken. Of men moet uut trecken ter selver stat daert in quam of op dander side jeghen daert in quam. Ende als men uut trecken moet ter selver stat daert in quam ende het quaet is uut te trecken soe moet men daer soe lange in laten tot dat tijser dat vlees verrotte ende dan salmen lichteliic uut doen. Ende eest int been vanden dien ende en canment niet uut ghedoen soe salment oec laten ende alle daghe suverliic roeren ende waghen al treckende. Ende en wilt aldus niet uut gaen soe salmen dat been al omme ende omme dat ijser daer boven met enen suverliken boerken als met eenre elsen of dies ghelike tot aen der stont dat quareel bereit sy lichteliic uut te doene als dat gat ghewiit es. Miin raet es soe waer een ghescut ghescoten es in des menschen live ende welker neven es ende in wat lede dat steect suldi u pinen met alder behendicheit die ghi vinden moecht met tanghen ende met anderen instrumenten suldiit uut trecken soe ghi alder lichteliixs moecht ende suverliicst. Hout dat jser int been vast ende es dat hout uten jser soe seldi nemen een foret dat ghewronghen es als die wiin tappers hebben ende dat sal [ghewronghen ende] welgetimpert siin van stale. Ende het sal siin alsoe grof dat niet en sal gaen ten gronde vanden yser ende dat foret salmen steken int huijs vanden ijser ende dan suldiit in draijen gheliic of ghiit wout doer boren. Ende alst niet diep en can in comen soe suldij dat foret uut trecken met crachte. Ende dat foret sal houden harde vaste. Ende eest dat sake dat tijser heeft wederhaken soe suldi die tanghe in steken ende gripen alsoe ghi alder wiiseliixst moecht ende gripen metter tanghen die [65] wederhaken vanden ijser wiseliic [ende dwinget die wederhaken metten quareel zuverlic metten tanghen]. Ende en can men des niet ghedoen soe salmen nemen piipkens van copere of van ysere. Ende en canmen die niet ghehebben soe salmen nemen gansen piipen ende steken die in die weder haken ende dan griipse metten tangen ende dwinghetse te gader ende trecse al te gader uut metten jser suverliic ende met behendicheiden ende roeret tijser harwaert ende darwaert soe langhe dat been daert tijser in steect widet. Ende die wonde vanden vleesche salmen laten verrotten al om ende om dat ijser. Ende ghi sult u hoeden met dat ghi dat ijser roert dat ghiit niet en breect int been. Ende ghij sult u oec hoeden dat ghi niet en quets met snidene al om dat ijser die pesen ende die aderen ende die corden ende die arterien ende sult soeken alle die behendicheit die ghi vinden moecht dat ijser mede uut te trecken uut wat leden dat het si. Es oec een ghescut in die hersenen of in die liese of int hersenbecken alleene opdat hem die sterke teeken niet en togen die voerseit siin soe en suldi u niet onthopen. Ende alst ghescut uut es ghetoghen op dat die sieke die macht heeft soe seldi u pijnen die wonde te cureren met der cueren vanden hoeft wonden die voerscreven siin. Al hebbe ic ghescreven alst ghescut in die hersen is ende in die liesen men dat uut sal trecken dat en es miin raet niet wat datmen scriift of leert. Want ic hebber voetstaens sien sterven alsoe scier alsdat ijser uut was maer ic rade bet datment der in laet ende men trecke dat hout uut of men saghet af soe men suptijlste mach naest den vleesche ende laet der natueren gebaren [ende gode] dat es miin raet. Waer oec tghescut inde borst of inden rugghe soe salmen cuereren alsoe alst int capittel es gescreven vanden wonden die indie borst doergaen tot inden gront. Ende vallet oec in die darmen soe seldiit cuereren alsoet int capittel es ghescreven vanden wonden inden buiic ende in die darmen. Waer oec dat ghescut gheveniint waer dat suldi bekennen met desen teekene. Dat es dat dat vleesch al om swart es ende bleec ende al verstorven ende verandert siin varuwe. Ende dan [66] moeti al dat vleesch dat begrepen es metten fenine of snijden toten gronde. Ende daer na cuereren die wonde met medecinen die daer orberliic toe siin. Nu wil ic u scriven hoe ghedaen dat die tanghe sullen siin daer mede datmen tghescut uut doen sal. Die tanghe siin ghescepen voren als [die] bec van enen vogel [die langhe becken hebben] ende voren ghemaect als een saghe met tanghen die sullen siin ghemaect van finen stale ende wel ghetempert alsoet tijser heeft begrepen alsoe dat hem niet en ontga. Ende daer moeter veel siin ende menigherhande som clein som groot ende som middelbaer na dat die ghescutten siin clein of groot ende die wonde wiit es of nauwe. Nu willic u scriven int einde van desen capittel een experment dat mij zeer goed dunct want het es met gode onsen heere die alle dinc machtich [is]. Als ghi coemt daer die sieke es ende ghi dat ijser uut wilt trecken soe suldi vallen op u knijen ende segghen .iii. pater noster ende iii ave maria. Ende als die gheseit siin soe seldi nemen dat yser met beiden handen ende segghen noch Nicodemus extraxit clavos ex manibus et pedibus domini nostri jhesu christi. Sic trahatur sagitta ista de corpore huius pacientis. In nomine patris et filij et spiritus sancti amen. et statim per virtutem dey exibit.

Kapittel 18 van het geschut, van dorens en diergelijke.

Alzo als de gedaante menigerhande zijn van het geschut alzo menigerhande is de manier om uit te trekken want soms zijn ze baardig, dat is met weerhaken. En soms hebben ze lange stelen en soms kort, soms rond en soms hoekig. Nu zal je weten dat ze soms vallen in pezen of in vlees of in been en sommige tijd gaan ze geheel door in de grond van het lichaam en soms gaan ze niet door. Ook zal je weten als ze geheel doorgaan en ze enige van de edele leden raken zoals de hersens of dat hart of de lever of de longen of de maag of enig lid dat de dood betekent dan zal je ze laten uittrekken. Is het ook zaak dat ge geen doodstekens ziet dan zal je uw aanzicht handig daartoe keren want de zieke zal licht genezen. En laat gij het daarin steken zal de zieke sterven. Nu wil ik u schrijven de tekens daar ge mee zal herkennen als de pijl in de hersens valt. Heeft de zieke hoofdpijn en bezwijming en zijn ogen worden rood en zijn aanzicht geheel ontstoken en hij verliest al zijn verstand en geeft over ter keel bittere gal. En bij avonturen vloeit het bloed ter neus en te oren uit en hem ontvalt zijn spraak en verliest zijn stem. En de vochtigheid die uit de wond vloeit is alzo murw als pap. Als men deze tekens ziet dan is het erg zorgelijk en zeer te ontzien, nochtans is het niet helemaal te wanhopen want men heeft er menige lang zien leven die de pijlen in het hoofd waren gedrongen. En ik zelf bezag te Geneve op de zee die mijn buur was die het lange tijd had gedragen in zijn hoofd en was dapper en goed bedekt. En zijn meester had hem de schacht uit getrokken en het ijzer was hem in zijn hersens gebleven. En hij was geschoten op de zee uit een gelei onder de schedel in het voorhoofd. Nu zal je de tekens herkennen als het geschut in het hart valt zo is de wond in de linkerzijde onder de borsten en de zieke voelt de pijl roeren en bewegen vanwege het roeren van het hart. En uit de wond zal zwart bloed vloeien en uiterste leden zullen koud zweet zweten en hij zal onmachtig zijn. En als ge deze tekens ziet zo vliedt van hem want de dood is hem bij. Als de pijl in de longen valt dan vloeit daaruit schuimachtig bloed. En de zieke verandert zijn kleur en zijn adem is diep en grof en zweet en begeert de koude lucht. En als de pijl valt in diafragma, dat is in het vlies van de borst, dan is de wond buiten de kleine korte ribben en dan ademt hij met grote pijnen en zweet sterk en verheft beide de schouders. Als de pijl in de maag valt dan komt de spijs er al rauw uit met de pijl. Valt het ook in de buik in zirbus (het net, omentum) en in de stront of enige van de darmen zoals in het kapittel voorgezegd is dat is zeer te ontzien. Valt het ook in de blaas en komt er iets uit zo mag hij niet genezen. De andere leden zoals de hals, de schouder, de strot, de ruggengraat, de darmen, de dijen, die benen en de schenkels en diergelijke genezen aller meest. De manier van geschut uit te trekken is niet een ding dat men volkomen kan begrijpen want de meesters maken en vinden subtiele nieuwe instrumenten en nieuwe manieren om pijlen mee uit te doen. Nu de ene manier en nu de andere. Ik wil nochtans enige manier zetten waarbij de onhandige chirurgen enige manier mogen krijgen dat ze zich mogen behelpen als ze komen daar het nood is om uit te doen. En daarom zeg ik dat er 2 manieren van geschut zijn om uit te laten trekken. Of men moet uit trekken terzelfder plaats daar het in kwam of aan de andere zijde daar het in kwam. En als men uittreken moet terzelfder plaats daar het in kwam en het moeilijk uit te trekken is zo moet men het daarin zo lang laten totdat het ijzer dat vlees verrot en dan zal men het er licht uit doen. En is het in het been van de dijen en kan men het er niet uitdoen dan zal men het ook laten en alle dagen goed beroeren en wagen al trekkende. En wil het er aldus niet uit gaan zo zal men dat been alom en om dat ijzer daar boven met een zuiver boortje als met een els of diergelijke tot aan de tijd dat de pijl bereid is en licht uit doen als dat gat verbreed is. Mijn raad is zo waar een geschut geschoten is in het mensen lijf en welke er neven is en in wat lid dat steekt zal je u pijnen met alle handigheid die ge vinden mocht met tangen en met andere instrumenten zal je het uittrekken zo ge het aller lichtste en zuiverste kan. Houdt dat ijzer in het been vast en is dat hout uit het ijzer dan zal je een boortje nemen dat gewrongen is zoals die wijn tappers hebben en dat zal gewrongen en goed getemperd zijn van staal. En het zal zijn alzo grof dat het niet ten gronde zal gaan van het ijzer en dat boortje zal men steken in het huis van het ijzer en dan zal je het erin draaien gelijk alsof ge het wilde doorboren. En als het niet diep in kan komen dan zal je dat boortje er met kracht uittrekken. En dat boortje zal je erg vast houden. En is het zaak dat het ijzer weerhaken heeft dan zal je de tang erin steken en het grijpen zo wijs als ge kan en grijp wijs met de tang de weerhaken van het ijzer en dwing de weerhaken met de pijl zuiver met de tang. En kan men het niet doen dan zal men pijpjes van koper of van ijzer nemen. En kan men die niet krijgen dan zal men ganzen pijpen nemen en steken die in de weerhaken en grijp ze dan met de tang en dwing ze tezamen en trek ze alle tezamen uit met het ijzer zuiver en met handigheid en roer het ijzer herwaarts en derwaarts net zo lang totdat het been daar het ijzer in steekt breder wordt. En de wond van het vlees zal men laten verrotten al om en om dat ijzer. En ge zal u hoeden met dat ge dat ijzer roert dat gij het niet breekt in het been. En gij zal u ook hoeden dat ge niet kwetst met snijden al om dat ijzer de pezen en de aders en de koorden en de slagaders en zal alle handigheid zoeken die ge vinden mag om dat ijzer er mee uit te trekken uit wat leden dat het is. Is ook een geschut in de hersens of in de vlies of in de schedel alleen opdat zich de sterke tekens niet tonen die voorgezegd zijn zo zal je u niet wanhopen. En als het geschut uit is getrokken, opdat de zieke de macht heeft, zo zal je u pijnen de wond te behandelen met de behandeling van de hoofdwonden die voorschreven zijn. Al heb ik geschreven als het geschut in de hersens is en in de vliezen dat men dat uit zal trekken dat is niet mijn raad wat dat men schrijft of leert. Want ik heb er op staande voet zien sterven alzo snel als dat ijzer eruit was, maar ik raad beter aan dat men het daarin laat en men trekt dat hout uit of men zaagt het af zo subtiel men kan naast het vlees en laat de natuur gebeuren en God, dat is mijn raad. Was ook het geschut in de borst of in de rug zo zal men het behandelen alzo als het in het kapittel is geschreven van de wonden die in de borst doorgaan tot in de grond. En valt het ook in de darmen dan zal je het behandelen alzo het in het kapittel is geschreven van de wonden in de buik en in de darmen. Waar ook een geschut vergiftigd was dat zal je herkennen met deze tekens. Dat is dat het vlees al om zwart is en bleek en geheel verstorven en verandert zijn kleur. En dan moet je al dat vlees dat begrepen is met het venijn afsnijden tot de grond. En daarna de wond behandelen met medicijnen die daar gebruikelijk toe zijn. Nu wil ik u schrijven hoedanig dat de tangen zullen zijn waarmee dat men het geschut uit zal doen. De tangen zijn geschapen van voren als de bek van een vogel die een lange bek heeft en voren gemaakt als een zaag, de tangen die zullen zijn gemaakt van fijn staal en goed getemperd alzo het ijzer het heeft begrepen alzo dat het hem niet ontgaat. En daar moeten er veel zijn en menigerhande, soms klein, soms groot en soms middelbaar naar dat het geschut klein of groot is en de wond wijd is of nauw. Nu wil ik u schrijven in het einde van dit kapittel een experiment dat mij zeer goed lijkt want het is met God onze heer die alle ding machtig is. Als ge komt daar de zieke is en ge dat ijzer uit wil trekken dan zal je op je knieën vallen en zeggen 3 pater nosters en 3 ave Maria’s. En als die gezegd zijn dan zal je dat ijzer nemen met beide handen en zeggen noch ‘Nicodemus, hij trok de spijkers uit de handen van onze Heer Jezus Christus en uit de voeten van de Heer. Zo kan dat een voorbeeld zijn van het lichaam dat getekend is in het lichaam van de patiënt. In de Naam van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest, amen. En eenmaal uit de macht der onderdrukking.’

Van doren of splinteren uut te trekken.

Doren ende splinteren ende al sulke dinghen die den mensche int liif steken mach men uijt doen met plaesteren ende met medecinen die uyt reckende siin. Neemt armoniacum ende menct met zeeme ende legt daer op. Item cepe narcisci dats een maniere van aiuyne dat ghestoten met zeeme ende daer op gheleit. Item die wortel van ryede ghestoten ende met zeer ghemenct ende daer op gheleyt. Die alle dese medecine mengede te gader ende daer op leide si souden sterkeliic trecken ende werken. Avicenna seit dat een ghevilt vorsch daerop gheleit trect wonderlike zeer of die den vorsch stiete te pulver ontween ende leiden daer op. Ende alsoe doet den creeft ghestoten. Item thooft van den laceerten alst of ghesneden is met langher hoelwortel ende wortel van riede ende aijuun te gader ghestoeten ende daer op ghelijt [67] trect wonderlike zeer. Ende macer seit dat riet arundo met smeere daar op gheleit dat trect wonderlike zeer doren ende splinteren uut op dat si niet te vast en steken. Item ghescut ende aldat int liif steect trect uut bladeren beeten ende diptamus te gader ghemenct. Ende macer seit dat aristologie rotundum ghestoten ende daer op gheleit trect uuiit alle dinc. Ende hi seit dat die wortel van eraca dats vanden witten peper dat in der lieden hove wast [als ander wermoes] dat ghesoden ende daer op gheleit trect die beene uut die verrot siin. Ic segghe u oec dat spolium serpentum dat es der slanghe sluiif ghestoeten met swinen smeere ende daer op gheleit doet tselve dat alle die ander doen. Item een plaester appostolicum dat na siin recht ghemaect es na de resepte vanden antidotarius es sonderlinghe goet quareele uuiit te treckene ende alle dinc dat int liif steect.

Van doren of splinteren uit te trekken.

Dorens en splinters en al zulke dingen die de mens in het lijf steken mag men uit doen met pleisters en met medicijnen die uitrekkend zijn. Neem Dorema ammoniacum en meng het met honing en leg het daarop. Item, bol van narcis, dat is een soort van uien, dat gestampt met honing en daarop gelegd. Item, die wortel van riet gestampt en met honing gemengd en daarop gelegd. Die alle deze medicijnen tezamen mengde en daarop legde die zouden sterk trekken en werken. Avicenna zegt dat een gevilde kikker daarop gelegd wonderlijk zeer werkt of stoot de kikker tot poeder stuk en leg het daarop. En alzo doet de kreeft gestampt. Item, het hoofd van de hagedis als het afgesneden is met lange holwortel (Aristolochia longa) en wortel van riet en uien tezamen gestampt en daarop gelegd trekt wonderlijk zeer. En Macer zegt dat het riet Arundo met vet daarop gelegd dat trekt wonderlijk zeer dorens en splinters uit opdat ze niet te vast staken. Item, geschut en al dat in het lijf steekt trekt uit bladeren van biet en Dictamnus tezamen gemengd. En Macer zegt dat Aristolochia rotunda gestampt en daarop gelegd alle dingen uittrekt. En hij zegt dat de wortel van Eruca, dat is van witte peper dat in de lieden hof groeit zoals ander warmoes. en dat gekookt en daarop gelegd trekt de benen uit die verrot zijn. Ik zeg u ook dat spolium serpentum, dat is de slangen huid gestampt met zwijnenvet en daarop gelegd hetzelfde doet dat al de anderen doen. Item, een pleister apostolicum dat naar zijn recht gemaakt is naar het recept van de antidotarium is bijzonder goed pijlen uit te trekken en alle dingen die in het lijf steken.

Capm. [18]. van allen ulceren int gemeen ende hoemense bekennen sal.

Het tuijghet Galienus ende Avicenna dat alle die ulceren werden gegenereert van wonden ende vanden appostemen die qualiic verwaert siin ende die siin ghecorrumpeert ende sij comen oec van puiisten want alsoe ic gheseit hebbe wanneer dat die wonden gheven meer quaets dan si gheven souden met rechte dan salmen se heeten ulcus. Avicenna seit dat geen dinc in die wonde of apposteme maken pus dan die spise daer die sieke of soude ontfaen [die] voedinghe dat wert ghetoghen daer toe ende wert ghecorrumpeert om die crancheit van den leden daer die wonden in siin of om die salven of om die plaesteren die doent mollificeren ende dat het versachten met haerre groter verscheit ende vetheit. Avicenna seit oec dat pus dat suptiil es ende dunne dat gheheeten es virus ende dat dic is ende grof dat es gheheeten sordicies of sanies ende es gheronnen quaet ende es een luttel swartachtich of het es als heffen Virus waert ghegenereert van subtilen humoren ende van verschen ende van heeten. Ende sordicies ghegenereert van groven humoren ende hadt te doene te mo[n]dificeeren als virus. Ghi sult oec weten dat men alle fistelen ende kankeren mogen heeten ulcus. Maer ulcus [68] en es niet fistula of cancker want fistel of canker siin quader te regeeren of te cuereren dan ulcera. Ende daerom en wil ic anders in dit capittel niet spreken ende scriven dan van ulceren die niet en siin gheliic den fistelen ende den canckeren. Avicenna seit dat die ulceren siin openbaer of si siin verborgen diep ende hol. Ende vanden ghenen die diep siin ende hol ende haer vleesch al om ende om verherd es salmen noemen fistula. Want het es een pipe die doer dat lit gaet. Het siin oec alsulke ulceren die reijn siin van quaden ende sulc onreijn van quaden. Want in hem es veel ontallichs humoren ende verscheit al en siin si niet quaet. Die ulceren die openbaer siin dat siin die niet diep en siin die en behoeven anders niet dan datmense consolidere met medecinen die niet te sterc en siin mer ulceren die niet te diep en siin behoeven datmense doet vullen met vleesche met medecinen die vleesch doen wassen. Ghi sult oec weten ende des gheloeven dat galienus seit dat gheen vleesch en mach wassen dan van bloede [allene] dat alle die leden doergaet ende goede voedinghe te maken. Daer om suldi voer alle dinc die complexie vanden leden diermen vleisch in moet doen wassen ende die complexie vanden lichaem verhoeden. Ghi sult doen eten lichte spijse die lichteliic doet veranderen die maghe ende maken goede digestien. Ende daer na seldi werken met medecinen die zeer droeghen ende mondificeren. Galienus seit hoe dat ulcus meere ende dieper es soe hi dan behoeft sterker medecinen om te verdroeghen om des wille dat daer veel bloets invloyt nochtan seldij u hoeden van medecinen die alte heet siin om des wille dat dat suptiil niet en wert gheconsolideert ende dat grove niet hert en wert. Ende hoet u dat die stat dat ulcus [op] staet U niet en bedrieghe dat vijrus inden gront niet en scuijle. Ende ghi weet wel daer voer daer af ghenoech hebben gheseit int capittel vanden [wonden]. Noch [tan] willic u een luttel daer af vertrecken ende toe doen want hier ist te doene. In de ulceren die diep siin daer virus in scuijlt tot inden gront suldi alsoe legghen dat die mont vander wonden han[g]t nederwaert ende den gront opwaert [69] soe sal die virus te lichteliker uut vloijen. Ende en canmen des niet ghedoen dan salment clieven tot inden gront vander wortelen soe dat daer niet in en blive dan den sack daer virus in mach scuijlen. Dan suldi beginnen binnen op den mont vanden ulcus. Ende voert vindi toten gronden alsoe verre als het ontdect es al hadt gheweest contrarieert doent ontdect ende ghecloven was. Es oec dat sake dat mens niet clieven en mach dan moetmense wassen binnen met syrurgyen of met clistorien. Ende die medecinen daermen mede wassen sal sal siin seem ghemenct met wine ende met loeghen ghemaect met water van asschen van wiingaerde of met loeghen ghemaect van weede asschen ende dit wassen is herde sterck soe dat die ulceren die niet herde onreijn en siin noch herde veel vijrus en geven en consten niet ghedoeghen. Mer die ghene die seer vloijen van quaden die eest orberliic. Ende zee water of ghesouten water daer sout in gesoden waer want het verdroecht seer ende doet ghenesen. Waer oec veel vijrus daer in soe suldiit wasschen met water daer in ghesoden sal siin aluijn want het es utermaten goet ende het wascht wel ende mondificeert ende droecht. Ende is repercussiif ende verbiedt dat geen humoren daer toe en trecken. Ende avicenna seit dat alle deze wassinghe deeren den ulceren op datter mede is apposteme. Daer na alse wel siin ghewassen soe seldi wieken metter medecine die vleesch doet wassen ende daer in steken. Ic segge u dat voerwaer dat die ulceren die diep siin ende hol ende daer geen medecine in en can comen toten gronde diet vleesch doen wassen si en siin vloijende ende wassende ende men gietse in toten gronde met cliisterien of met wieken. Ende oec ghevallet in sulke ulceren dat medecinen die vlees doen wassen moeten siin viscoijs liimachtich soe dat si cleven ende sulc siin dunne. Ende ghi sult u hoeden dat gi geen medecine en sult orbaren die vleesch doen wassen tot aender stont dat ghi se wel hebt ghemondificeert die ulceren ende ghi hebt ghetoghen die voedinghe toten leden daer ulcus is op dat die voedinghe ghemindert es int lit in wat leden dat is. Ende waer dat het es als dat ulcus es ghemondifi\ceert [70] ende ghesuvert suldi u hoeden van sterker medecinen die mondificeren. Ghi selt oec merken vroedeliic die complexie vanden leden die ghewont siin of daer ulcus in is ende die complexie van alle den lichaem als ic dicwiil eer hebbe geseit. Ghi sult oec considereren of daer ulcus is gheconglutineert wael ende volcomeliic. Ende dat suldi weten of daer luttel quaets uut coemt. Ende quaet dat goet is dats wit ende licht ende effen noch te dicke noch te dunne ende dan gheneset sekerliic op dat niet en sciint. Ende ic sal u noch scriven vanden quaden dat uut den wonden gaet int capittel vanden fistelen na dat u te doen es. Galienus seit dat die menschen die vlusch ghenesen van ulceren siin van goeder complexien ende haer bloet es goet ende si en hebben geen overtollich verscheit. Ende alle die ghene die overtollich verscheit hebben ende overtollich droecheit haer ulceren ghenesen node. Al is dat sake dat der kinder lichaem siin versch ende ontfaen vulken ulceren ende quade zeere dan oude lieden ulceren en moghen niet ghenesen. Ende daerom dat si luttel goets bloets hebben dat goed is. Ende der kinder verscheit is natuerliic. Ende ic spreec vander onghenatuerder verscheit. Ende daer om siin die ghene diet water hebben quaet te ghenesen want haer verscheit is overtallich ende vremde. Ende die ulceren vanden wiven die kinder draghen siin oec quaet te genesen. Ende alle vrouwen die gheen menstrum en hebben tot haren tiden. Nu wil ic u leeren kennen die beste uuijtvercorenste medecine ende die gheproefde diet vlees doen wassen in die diepe wonden ende ulceren doen vollen van goeden vleessche. Ende dat siin dese die ic u noemen sal. Dats sarcolle sentaura plumbum ustum antijnamum combustum limatura [ferri] combusta vel cupra dat is dat ghewiist is van isere of van copre stof meel van der molen ende liim van vissche. Mer ic rade u lieve kinder dat ghi u hoet van medecinen die vlees doen wasschen datse niet en siin alte corosiif want si souden vleesch doen smelten ende souden maken verscheit dat die ongheleerde surginen souden wanen dat virus waer. Ende daer om [71] souden si daer noch sterker medecinen toe doen die noch seerder souden mondificeren ende dat soude die ulceren alte mael bederven. Ende dat seldi bekennen met desen teeken dat dese verscheit coemt van sterker medecinen. Dat is als die ulceren worden soe lanc soe dieper ende wider ende holre ende heet ende root. Ende die verscheit die daer uut vloijt is [dunne ende] rootachtich ende coemt vanden vleesche dat smelt om die stercheit vanden medecinen ende siint sonderlinghe als die sieke is cranc van der medecinen die vleesch doen wassen soe suldi die medecine minderen die mondificeren. Die ulceren die veel virus geven die hebben te doene datmen eerstwerven medecinen sal openbaren die droeghen ende mondificeren virus. Ende als virus ghemondificeert is dan seldi legghen die vleesch doen wassen. Ende ist dat sake dat virus niet en mindert ende die ulceren werden hoe lanc hoe verscher dan suldi weten dat die medecinen niet en siin droeghe ghenoech tot des lichaems behoef. Ende daerom salmen pinen den lichaem te conferteren. Ende dan suldi u pinen te mondificeren als met zeeme ende medecinen die stiptich siin dat is die stelpen als balaustie ende aluijn. Waer oec dat sake dat ulcus waer soe zeer verdroecht dan suldi minderen die cracht vander medecinen die droeghen ende mondifijceren ende stempense. Ic seg u dat voerwaer soe wie dat die canum niet en verstaet noch en weet noch en can wat dat hi doet dat es quaet te aventueren. Ende die medecinen verdroghen die ulceren die veel virus hebben. Dat siin balaustie galle psidra die scorse vanden boemen die wieroc gheeft litergirum die bloem vanden roden olien dat men heet in latijn papaver rubium ende garsten meel ende wasset met zeewater ende met water daer aluijn in ghesoden is dat es herde goet virus mede te verdroeghen. Ende conponeerten medecine es wonderlike goet en sonderlinghe der pesen siin die salve die herde zeer prisen avicenna ende almansor. Ende eest dat ghi sult nemen litergirum ghepulvert ende ghemenct met olie rosarum ende met wiin edic sal sonderlinghe menghen ende incoporerent soe langhe dattet beghint te dicken ende wit te werden ende dan menghet antimonium ustum dat [72] es ghebernt coper calc cuminum dats ghebernt vitrolum blau steen pieringhe galnoten sanguis draconis aluijn cadunie argenti dats mine van silver van elken alsoe veel als dat sestendeel vander salven ende dat salmen al pulverseren ende werpent inden mortier ende vergaderent al te samen ende maken daerof salve. Avicenna seit dat plaesteren ghemaect van notelteeren bladeren groen ghestoten ende daer op gheleit. Of vanden groenen noten alsoe al si siin of vanden scorsen ghestoten ende in wiin ghesoden is herde goet het verdroecht ende ververscht sonder enich deeren. Onrein wonden ende ulceren die veel quaets geven die moet men met medecinen die sterc siin eerst werven mondificeren ende suveren tot aen der stont dat die onrein drec die quaet siin al ghemondificeert ende ghesuvert siin. Daer na suldij allencken u medecinen versachten dat si niet en sullen siin alsoe bitende sterck. Ende als si wel siin ghesuvert ende ghereinicht dan suldi werken met medecinen die vleesch doen wassen.

Kapittel [18]. van alle blaren in het algemeen en hoe men ze herkennen zal.

Het getuigt Galenus en Avicenna dat alle blaren werden gegenereerd van wonden en van de zweren die slecht bewaard zijn en die zijn bedorven en zij komen ook van puisten want alzo ik gezegd heb wanneer dat de wonden meer pus geven dan ze geven zouden met recht dan zal men ze ulcus noemen. Avicenna zegt dat geen ding in de wond of zweer pus maakt dan de spijs daar de zieke voeding van zou ontvangen dat daartoe werd getrokken en wordt bedorven vanwege de zwakheid van de leden daar de wonden in zijn of vanwege de zalven of om die pleisters die het laten vermurwen en dat het verzacht met hun grote vochtigheid en vetheid. Avicenna zegt ook dat pus dat subtiel en dun dat is geheten virus en dat dik is en grof dat is geheten sordicies of pus en is gestold pus en is een beetje zwartachtig of het is als grondsop. Virus wordt gegenereerd van subtiele vochtvermenging en van vochtige en van hete. En sordicies gegenereerd van grove vochtvermenging en had te doen te aan te passen als virus. Ge zal ook weten dat men alle fistels en kankers ulcus mag heten. Maar ulcus is geen fistula of kanker want fistel of kanker zijn kwader te regeren of te behandelen dan blaren. En daarom wil ik niets anders in dit kapittel spreken en schrijven dan van blaren die niet zijn gelijk de fistels en de kankers. Avicenna zegt dat de blaren zijn openbaar of ze zijn verborgen diep en hol. En van diegenen die diep en zijn hol zijn en hun vlees alom en om verhard is zal men noemen fistula. Want het is een pijp die door dat lid gaat. Er zijn ook al zulke blaren die rein zijn van pus en sommige zijn onrein van pus. Want daarin is ontelbaar veel vochtvermenging en vochtigheid al zijn ze niet kwaad. De blaren die openbaar zijn dat zijn die niet diep zijn en die behoeven niets anders dan dat men ze tezamen voegt met medicijnen die niet te sterk zijn, maar blaren die niet te diep zijn behoeven dat men ze met vlees laat vullen en met medicijnen die vlees laten groeien. Ge zal ook weten en dus geloven dat Galenus zegt dat geen vlees mag groeien dan van bloed alleen dat alle leden doorgaat om goede voeding te maken. Daarom zal je voor alle ding de samengesteldheid van de leden waar men vlees in wil laten groeien en de samengesteldheid van het lichaam behoeden. Ge zal licht spijs laten eten die de maag licht laat veranderen en die goede digestie maken. En daarna zal je werken met medicijnen die zeer drogen en zuiveren. Galenus zegt hoe dat ulcus groter en dieper is zo het dan behoeft sterkere medicijnen om te verdrogen omdat daar veel bloed invloeit, nochtans zal je u hoeden van medicijnen die al te heet zijn omdat het subtiele niet tezamen wordt gevoegd en dat grove niet hard wordt. En hoed u dat de plaats daar ulcus op staat u niet bedriegt dat het virus niet in de grond schuilt. En ge weet wel dat ik daarvoor genoeg van heb gezegd in het kapittel van de wonden. Nochtans wil ik u een weinig daarvan verhalen en bij doen want hier is het te doen. In de blaren die diep zijn daar virus in schuilt tot in de grond zal je alzo leggen dat de mond van de wond nederwaarts hangt en de grond opwaarts en zo zal de virus te lichter uit vloeien. En kan men dat niet doen dan zal men het klieven tot in de grond van de wortel zodat daar niets in blijft dan de zak daar virus in mag schuilen. Dan zal je beginnen binnen op de mond van de ulcus. En voorts vind je tot de grond alzo ver als het geopend had geweest tegenover gestelde toen het geopend en gekloven was. Is het ook zaak dat men het niet klieven mag dan moet men ze wassen binnen met chirurgie of klysma. En de medicijnen daar men mee wassen zal zijn honing gemengd met wijn en met loog gemaakt met water van as van wijngaard of met loog gemaakt van wede as (Isatis) en dit wassen is erg sterk zodat de blaren die niet erg onrein zijn noch hard en veel virus geven het niet kunnen gedogen. Maar diegene die zeer vloeien van pus die is het gebruikelijk. En zee water of gezouten water daar zout in gekookt was want het verdroogt zeer en laat genezen. Was ook veel virus daarin zal je het wassen met water daarin gekookt zal zijn aluin want het is uitermate goed en het wast goed en zuivert en droogt. En is repercussief (repercussive dat zijn diegene die een lid koud en ongevoelig maken) en verbiedt dat geen vochtvermenging daartoe trekt. En Avicenna zegt dat al deze wassingen deren de blaren opdat er mede een zweer is. Daarna als ze goed zijn gewassen dan zal je doeken natten met de medicijnen die vlees laat groeien en daarin steken. Ik zeg u dat voorwaar dat de blaren die diep en hol zijn en daar geen medicijnen in kunnen komen tot de grond die het vlees laten groeien dat ze vloeiend zijn en groeien laten en men giet ze in tot de grond met klysma’s of met doeken. En ook gebeurt het in zulke blaren dat medicijnen die vlees laten groeien slijkerig of lijmachtig moeten zijn zodat ze kleven en zulke zijn dun. En ge zal u hoeden dat ge geen medicijnen zal gebruiken die vlees laten groeien tot aan de tijd dat ge de blaren goed hebt veranderd en ge hebt de voeding tot de leden getrokken daar ulcus is opdat de voeding verminderd is in het lid of in wat leden dat het is. En waar dat het is als dat ulcus is veranderd en gezuiverd zal je u hoeden van sterkere medicijnen die zuiveren. Ge zal ook verstandig bemerken de samengesteldheid van de leden die gewond zijn of daar ulcus in is en die samengesteldheid van het hele lichaam zoals ik vaak eerder heb gezegd. Ge zal ook aandacht geven of daar ulcus goed en volkomen is gelijmd. En dat zal je weten of er weinig pus uitkomt. En pus dat goed is dat is wit en licht en effen noch te dik noch te dun en dan geneest het zeker opdat het niet schijnt. En ik zal u noch schrijven van de pus dat uit de wonden gaat in het kapittel van de fistels naar dat het u te doen is. Galenus zegt dat die mensen die vlug van blaren genezen zijn van goede samengesteldheid en hun bloed is goed en ze hebben geen overtollige vochtigheid. En al diegene die overtollige vochtigheid hebben en overtollige droogte hun blaren genezen node. Al is het zaak dat de lichamen van de kinderen vochtig zijn en vuile blaren ontvangen en kwaad pus dan oude lieden, die blaren mogen niet genezen. En daarom dat ze weinig goed bloed hebben dat goed is. En de kinderen vochtigheid is natuurlijk. En ik spreek van de onnatuurlijke vochtigheid. En daarom zijn diegene die het water hebben slecht te genezen want hun vochtigheid is overtallig en vreemd. En de blaren van de wijven die kind dragen zijn ook slecht te genezen. En alle vrouwen die geen menstruatie hebben op hun tijd. Nu wil ik u leren kennen die beste uitgelezenste medicijnen en de beproefde die het vlees laten groeien in de diepe wonden en blaren en laten vullen met goed vlees. En dat zijn deze die ik u noemen zal. Dat is Astragalus sarcocolla, Centaurium erythraea, loodoxide, antimonium, combustum limatura ferri, combusta vel cupra, dat is dat vijlsel van ijzer of van koper, stofmeel van de molen en lijm van vissen. Maar ik raad u aan lieve kinderen, dat ge u hoedt van medicijnen die vlees laten groeien dat ze niet te zeer bijtend zijn want ze zouden vlees laten smelten en zouden vochtigheid maken wat de ongeleerde chirurgen zouden wanen dat het virus was. En daarom zouden ze daar noch sterkere medicijnen toe doen die noch meer zouden veranderen en dat zou de blaren helemaal bederven. En dat zal je herkennen met deze tekens dat deze vochtigheid komt van sterkere medicijnen. Dat is als die blaren hoe langer hoe meer dieper en wijder en holler en heet en rood worden. En de vochtigheid die daaruit vloeit is dun en roodachtig en komt van het vlees dat smelt vanwege de sterkte van de medicijnen en dat is het vooral als de zieke zwak is van de medicijnen die vlees laten groeien, dan zal je de medicijnen verminderen die veranderen. De blaren die veel virus geven die hebben te doen dat men eerste keer medicijnen zal openbaren die drogen en virus veranderen. En als virus veranderd is dan zal je leggen die vlees laten groeien. En is het zaak dat het virus niet vermindert en de blaren worden hoe langer hoe vochtiger dan zal je weten dat die medicijnen niet droog genoeg zijn tot de behoefte van het lichaam. En daarom zal men pijnen het lichaam te versterken. En dan zal je u pijnen te veranderen als met honing en medicijnen die bindend zijn, dat is die stelpen zoals bloem van granaatappel en aluin. Was het ook zaak dat ulcus zo zeer verdroogd was dan zal je de kracht van de medicijnen verminderen die drogen en veranderen en ze stelpen. Ik zeg u dat voorwaar zo wie dat de canum (zaak?) niet verstaat noch weet noch kan wat dat hij doet, dat is kwaad avonturen. En die medicijnen verdrogen de blaren die veel virus hebben. Dat zijn bloemen van granaatappels, gal psidra, (granaatappels?) de schors van de boom die wierook geeft, loodmonoxide, de bloem van de rode olie dat men in Latijn Papaver somniferum noemt en gerstemeel en was het met zeewater en met water daar aluin in gekookt is, dat is erg goed virus mee te verdrogen. En samengestelde medicijnen zijn wonderlijk goed en vooral de pezen die de zalf erg zeer prijzen zijn Avicenna en Almansoris. En is het dat ge zal nemen verpoederde loodmonoxide en gemengd met rozenolie en met wijnazijn zijn bijzonder goed te mengen en zo lang dooreen mengen zodat het begint te dikken en wit te worden en dan meng het met antimonium ustum, dat is gebrand kopen, kalk, cuminum, dat is gebrande vitriool, blauwsteen, pieren (wormen?), galnoten, drakenbloed (Daemonorops draco) aluin, cadunie argenti , dat is van zilvermijn, van elk alzo veel als dat zesde deel van de zalf en dat zal men al verpoederen en werpen het in de mortier en verzamel alles tezamen en maak daarvan zalf. Avicenna zegt pleisters gemaakt van walnoot bladeren groen gestampt en daarop gelegd. Of van de groene noten alzo al ze zijn of van de gestampte schors en in wijn gekookt is erg goed, het verdroogt en bevochtigt zonder enig deren. Onreine wonden en blaren die veel pus geven die moet men met medicijnen die sterk zijn eerste keer veranderen en zuiveren tot aan de tijd dat het onreine drek, die kwaad zijn, geheel veranderd en gezuiverd zijn. Daarna zal je geleidelijk aan uw medicijnen verzachten dat ze niet alzo bijtend sterk zullen zijn. En als ze goed gezuiverd en gereinigd zijn dan zal werken met medicijnen die vlees laten groeien.

Nu wil ic u scriven die medecinen die die onrein ulceren mondificeren ende suveren. Dat is jrios met seem ende meel van vitsen orobi oec met zeem. Ende aristologie met zeem ende met wijn edic. Ende vanden campointen is wonderlike goet ungentum viridi Almansoris want het verdrijft quaet vleesch ende corrodeert ende dat salmen doen eerstwerven. Nem flos eris dat es spaens groen ende seem van elken een dr. dit seldi te gader menghen ende orberen want het es een sonderlinghe medecine die versachten. Hi sal nemen .ii. dr. zeems ende .i. dr. spaens groen. Item een ander salve die sonderlinghe goet is. Neemt droesene van heffen olie rosarum wiin edic zeem van elken .j. dr. viridi eris .iii. dr. al dit salmen te gader menghen ende maken daer af salve want si is herde goet. Ghi sult weten dat aristologie longa orberliker is in ulceren dan rotonda want die langhe suvert ende mondificeert bet dan die ronde. Mer die ronde es beter in wonden dan die lange. Nu suldi weten dat sulc ulceren siin die hem selven eten ende coroderen ende dan moetmen alte mael ende oec tlit daer ulcus in es met ventosen of met echelen die men daer op sal setten ende dit [73] salmen verstaen te cuereren dat niet quader en worde want het ghesciet somtiit dattet tlit soe wort ghecorrodeert al om ende om datment moet of sniden om den lichaem mede mede te behouden. Ghi sult oec weten dat sulke ulceren siin die corroderen sonder verrotten. Ende sulc corroderen ende verotten. Ende daerom moet gi besceedeliic merken welc die een of die ander siin eer ghi onderstaet die cuere. Ende die medecinen die orberliic siin den ulceren die corroderen sonder rotten. Dat is datmense sal doen baijen met water dat vercoelt ende droecht als rose water of water daer in ghesoden sal siin murta of reghen water met wiin edic of met water daer in ghesoden sal siin rose blader of eyken scorsen. Die ulceren die corroderen met verrotheit salmen wassen met zee water of met loeghen want het es orberliic ende goet daer toe. Avicenna seijt dat die beste curacie [met te cureerne] dat siin stiptich medecinen die vercouden ende verdroghen als psidia dat es die scorse van pumegarnaten ende mirtillen dats eenderhande keerneken of saet ende wast over barch ende over zee of eenderhande ende es winters en somers groen ende heeft bladeren als palm boemen ende ruijket uuter maten wel. Ende siin natuere es cout ende droghe ende stiptich ende men maect daer af olie mirtiin ende sirroop ende es herde stiptich. Ende antea dat es dat soet van rosen. Ende plaesteren ghemaect van accedula dat es van sucelen die ghesoden siin in wiinedic of met sijroop accetois te gader ghemenct. Of met droghen cucubiten ghebernt met edic of met sijroop accetois ghemenct. Ende ghi sult weten dat Galienus heet aldus ghedaen ulceren ignem persicum of formica ambulativa in die ulceren die corroderen. Die ulceren die quaet ende verrot siin die salmen den lichaem purgeren met medecinen ende dat lit met echelen. Men sal die cuere haesten ende niet merren want die verst doet die quaetheit meeren. Is oec dat sake dat aldus ghedaen ulceren overtollich zeer rotten dan moetmen se cautriseren met gheloijden jseren of met sterker corrosiven. Ende daerna versachten met soeter boteren. Oec dat die corsten die verbrandt siin worden verandert in pus. Ende [74] somtiit sniden wi die quaede vleeschen die verrot siin al af dat daer niet dan goet vlees en is ende dat machment bekennen aen dat bloet dat goet is ende aen siin hitten. Ende bi aventueren moet men dat lit af sniden soe dat die lichaem behouden blive. Ende Avicenna seit al en siin aldustanighe ulceren of fistelen of canckeren nochtan siin si quaet ende zeer tontsiene. Ende daer om salmense wasschen met zeewater ende [met capitellen ende] met sterker loeghen ende met dies gelike. Ghi sult oec weten lieve kinder dat dicwil coemt alsoe veel humoren toten ulceren ghevloijt dat die ulceren werden gheapstumeert ende dan salmen vulc pinen te weder staen ende den lichaem purgeren met medecinen of met fomiten. Ende Ipocras seit dat vomitus es herde orberliic daer toe want dat doet die materie verwandelen vanden enen toten anderen. Ende men legghe plaesteren daer op die apposteem weder staen als ic ghescreven hebbe int capittel vanden wonden. Ende en canmens niet weder staen soe beveelt die cuere gode want het es in pasibel datmen die apposteem cuerreren mach. Avicenna seit dat ulceren die quaet siin te cuereren ende te consolideren ende siin niet sonder corroderen noch sonder rotten die en siin niet te meer tonsiene dan ghemeen dinc sonder proper want sij siin [beide] wandelinge die corroderen ende rotten. Nu wil ic u seggen waer omdat si quaet siin te cureren ende te consolideren. Dat es om dat bloet quaet ende die medecine daermen se mede cureert ende siin niet orberliic want sien verdrogen niet genoech noch si en mondificeren niet ghenoch. Ende dat suldi bekennen met dien dat meer quaets [gheeft] dant plach. Of dat seer corrodeert ende diep wert dant plach als ic u te voren gheseit hebbe om dat te zeere mondificeert of dat die medecinen te zeer verhitten. Ende daer om wert die complexie vanden mensche zeer onttimpert. Of die complexie vercout of wert te moru of si verdroecht te zeere. Of dat vleesch wert [te] hert op die lippe vanden ulceren of binnen den ulceren. Of dat been is ghecorrumpeert inden gront vanden ulceren. Ende alle dit [75] hebbe ic ghenesen ende hoe ghedaen datmen sal cuerreren die quaetheit vanden bloede ende hoemen sal die quade complexie re[cti]ficeren met contrarien dingen ende dat overtollich vleesch verdriven ende therde vlees hoement cuereren sal is gheseit ende noch segghen sal. Avicenna seit dat overtollich vleesch en wast niet in die wonden of in die ulceren dan omdat verhaest is met medecinen die vleesch doen wassen eer si ghemondificeert siin. Nu suldi wete wel die medecinen die orberliic die quade ulceren mede te mondificeren ende te cuereren. Dats datmen viilt dat coper of van jser of van flos eris limatura eris. ana. j. dr. conglutina coins auri catine. ana. iii. gummi cipressi . dr. .iiii. gome . dr. ii. aristologie combusta thijris minuti alsoe veel dats ghenoech si mede te conferteren. Item een ander medecine die Avicenna makede. Item limaturam eris ende ferri van beiden even vele die salmen menghen met aluijn water ende men salt doen in roden leem ende bernen in enen heeten oven ende dan salmen af maken pulver ende orberent men maecter af van litergirum ende van oli mirtien of van olie mastici ende des gheliic plaesteren het es wonderlike goet. Ende ghi dat weten datmen en geen olie en sal doen in ulceren hi en si herde verdroghende ende houde stiptich als olie rosarum ende olie mirtinium ende olie masticium want alle medecinen daer men ulceren mede cureren sal moten hebben natuere die een te verdroeghen. Ende daer suldi u hoeden van medecinen die mollificeren het en waer in ulceren die comen waren van quetsueren als ic elre hebbe gheseit. Of ten waren ulceren met groter smerten die sweerende werden ende dan machmen orberen medecinen die mollificeren al scinet contrarie. Is oec dat sake dat aldus ghedaen ulcus niet en gheneest ende werdet tlit verhert ende corodeert ende rottet eer lanc soe meer ende heeft leden ½ jaer ende meer dan machment wel heeten fistula of kancker. [76]

Nu wil ik u beschrijven de medicijnen die de onrein blaren veranderen en zuiveren. Dat is Iris met honing en meel van vitsen, Vicia orobus, en ook met honing. En Aristolochia met honing en met wijnazijn. En van de campointen (Convolvulus scammonia?) is wonderlijke goede zalf groene Almansoris want het verdrijft kwaad vlees en bijt af en dat zal men doen de eerste maal. Neem flos eris, dat is Spaans groen, en honing, van elk een drachme, dit zal je tezamen mengen en gebruiken want het is een bijzondere medicijnen die verzacht. Hij zal nemen 2 drachmen honing en 1 drachme Spaans groen. Item, een andere zalf die bijzonder goed is. Neemt droesem van het grondsop van rozenolie, wijnazijn en honing, van elk 1 drachme, Spaans groen 3 drachmen, dit alles zal men tezamen mengen en daar een zalf van maken want het is erg goed. Ge zal weten dat Aristolochia longa gebruikelijker is in blaren dan Aristolochia rotunda want die lange zuivert en verandert beter dan de ronde. Maar de ronde is beter in wonden dan de lange. Nu zal je weten dat er sommige blaren zijn die zichzelf eten en bijten en dan moet men helemaal ook het lid daar de ulcus in is met koppen zetten of met bloedzuigers die men daarop zal zetten en dit zal men verstaan te behandelen dat het niet slechter wordt want het geschiedt soms dat het lid zo alom en om wordt afgebeten dat men het moet afsnijden om het lichaam daarmee te behouden. Ge zal ook weten dat er zulke blaren zijn die bijten zonder verrotten. En sommigen bijten en verrotten. En daarom moet ge verstandig opmerken welke de ene of de ander is eer ge die behandeling aanvangt. En de medicijnen die gebruikelijk zijn dat zijn de blaren die bijten zonder rotten. Dat is dat men ze zal laten baden met water dat verkoelt en droogt zoals rozenwater of water daarin gekookt zal zijn murta (mirt?) of regenwater met wijnazijn of met water daarin gekookt zak zijn rozenbladeren of eiken schorsen. De blaren die bijten met verrotting zal men wassen met zee water of met loog, want het is gebruikelijk goed daartoe. Avicenna zegt dat de beste curatie mee te bahnadelen dat zijn bindende medicijnen die verkoelen en verdrogen als psidia, dat is de schors van granaatappels, en mirre (Commiphora myrrha) , dat is een soort kerntje of zaad en groeit over de Alpen en over zee of ergens en is winters en zomers groen en heeft bladeren als palmbomen en ruikt uitermate goed. En zijn natuur is koud en droog en bindend en men maakt daarvan mirtenolie en siroop en is erg bindend. En antera, dat is dat stuifmeel van rozen. En pleisters gemaakt van accedula, dat is van Rumex acetosa die gekookt zijn in wijnazijn of met siroop van Rumex acetosa tezamen gemengd. Of met droge Cucurbita gebrand met azijn of met siroop van Rumex acetosa gemengd. En ge zal weten dat Galenus noemt al dusdanige blaren ignem persicum of formica ambulativa in de blaren die bijten. Die blaren die kwaad en verrot zijn die zal men met de loop purgeren met medicijnen en dat lid met bloedzuigers. Men zal die behandeling haasten en niet dralen want dat uitstel laat de kwaadheid vermeerderen. Is het ook zal dat al dusdanige blaren zeer overtollig rotten dan moet men ze cauteriseren met gloeiend ijzer of met sterkere bijtmiddelen. En daarna verzachten met zachte boter. Ook dat de korsten die verbrand zijn in pus worden veranderd. En soms snijden we dat kwade vlees dat verrot is geheel af zodat daar niets dan goed vlees is en dat mag men herkennen aan dat bloed dat goed is en aan zijn hitte. En bij avonturen moet men dat lid afsnijden zodat het lichaam behouden blijft. En Avicenna zegt al zijn al dusdanige blaren of fistels of kankers nochtans zijn ze kwaad en zeer te ontzien. En daarom zal men ze wassen met zeewater en met capitellen (?) en met sterkere loog en met diergelijke. Ge zal ook weten, lieve kinderen, dat vaak alzo veel vochtvermenging komt tot de blaren gevloeid dat de blaren worden ontstoken en dan zal men volledig pijnen het te weerstaan en het lichaam purgeren met medicijnen of met tondel. En Hippocrates zegt dat vomitus is erg gebruikelijk daartoe want dat laat de materie veranderen van de ene tot de andere. En men legt pleisters daarop die blaren weerstaan zoals ik geschreven heb in het kapittel van de wonden. En kan men ze niet weerstaan zo beveel de behandeling aan God aan want het is in plausibel dat men die blaren behandelen mag. Avicenna zegt dat blaren die slecht zijn te behandelen en te verstevigen zijn niet zonder bijten noch zonder rotten, die zijn niet te meer te ontzien dan gewone dingen, uitgezonderd goede, want ze zijn beide veranderd die bijten en rotten. Nu wil ik u zeggen waarom dat ze kwaad zijn te behandelen en te verstevigen. Dat is omdat kwaad bloed en de medicijnen daar men ze mee behandelt niet gebruikelijk zijn want ze zuiveren niet genoeg, noch ze veranderen niet genoeg. En dat zal je herkennen met die dat meer pus geven dan het plag. Of dat ze zeer afbijten en dieper worden dan het plag zoals ik u tevoren gezegd heb omdat ze te zeer veranderen of dat de medicijnen te zeer verhitten. En daarom wordt de samengesteldheid van de mens zeer ongetemperd. Of de samengesteldheid verkoeld wordt of te murw wordt of het verdroogt te zeer. Of dat vlees wordt te hard op de lippen van de blaren of binnen de blaren. Of dat been is verdorven in de grond van de blaren. En dit alles heb ik genezen en hoedanig dat men die kwaadheid van het bloed zal behandelen en hoe men die kwade samengesteldheid zal herstellen met contrarie dingen en dat overtollig vlees verdrijven en het harde vlees hoe men het behandelen zal is gezegd en noch zeggen zal. Avicenna zegt dat overtollig vlees groeit niet in de wonden of in die blaren dan omdat het verhaast is met medicijnen die vlees laten groeien eer ze veranderd zijn. Nu zal je wel de medicijnen weten die gebruikelijk zijn om kwade blaren mee te veranderen en te behandelen. Dat is dat men vilt dat koper of van ijzer of van Spaans groen of limatura eris gelijk 1 drachme, samen klevende coins auri catine (geschaafde gouden munt?, gelijk 3, cipresgom 4 drachmen, gom 2 drachmen, Aristolochia combusta verbrand (?) thijris minuti (wierook?) alzo veel dat het genoeg mee te versterken. Item een andere medicijnen die Avicenna maakte. Item, Spaans groen en ijzervijlsel , van beiden even veel die zal men mengen met aluin water en men zal het doen in rode leem en branden in een hete oven en dan zal men er van maken poeder en gebruiken het, men maakt er van loodmonoxide en mirteolie of mastiekolie en dergelijke pleisters, het is wonderlijk goed. En ge zal dat weten dat men geen olie zal doen in blaren of het is erg verdrogend en houdt het bindend zoals rozenolie en mirteolie en mastiekolie want alle medicijnen daar men blaren mee behandelen zal moeten een natuur hebben die verdrogen. En daar zal je u hoeden van medicijnen die vermurwen tenzij in blaren die gekomen waren van kwetsingen zoals ik elders heb gezegd. Of tenzij blaren met grote smart die zwerend worden en dan mag men medicijnen gebruiken die vermurwen al schijnt het contrarie. Is het ook zaak dat al dusdanige ulcus niet geneest en wordt het lid verhard en bijt en rot al gauw zo het meer dan een ½ jaar heeft geduurd en meer dan mag men het wel heten fistula of kanker. [76]

Capm. xix vander summen ende va[n]der ghemeender cueren van allen fistulen. waer dat sij sijn.

Fistula es een ulcus diepe en enghe in die mont ende weerachtig ende hert van vleesche datter om gaet. Ende es als een gansepipe die doer tlit ginghe. Ende waert ghenaemt fistula na aenscine die een pipe heeft daermen den adem mede in blaest in den balch daer uuiit is ende is daer occusuene [2. rehande maniere want hi] comet van binnen of van buijten. Die occusoene die van binnen coemt is van quaden ghecorrumpeerden humoren. Die occusuene die van buiiten coemt die coemt van wonden of van ulceren die qualiic ende onbesceideliic siin ghecurreert. Ende dat machmen bekennen in tween manieren of dat is met haer ghedaenten ende met accidente dat is met toevallen beide te gader met toevallen ende haer ghedaente machmen bekennen met desen teeken. Als dat vleesch dat al om die fistelen gaet hert is ende die mont enghe ende den gront wiit. Maer die coemt van accedencien alleene die teijkenen siin aldus ghedaen niet want in hem es veel sanies dat seer stinct ende quaet es ende onghenatuert ende dat sulc stont al teniet gaet ende verdroeghet al. Ende dat is [dieghene die niet en zijn vervult van quade] humoren noch die niet en siin van verscher complexien ende die anders ghesont siin van lichaeme ende die ghevoet siin met droegher spisen. Ende als men tlit verhoet daer die fistel in es van arbeide ende van vergrillene ende van die ghelike. Ende mach aldus .viij. daghe of .xiiij. daghe oft .xx. somtiit meer somtiit min. Ende breket weder uuiit. Ende vloijet sanies somtiit grof ende dicke ende somtiit suptiil ende dunne nader menichvuldicheit vanden leden. Ende hebbe u elders gheseit dicker dan eens hier te voren besceeden is van quaden dat uut den wonden vloyt ende van der ghedaenten ende hoemen se curereren sal elc na siin ghedaente. Ja met binden ende met leggen ende met doergaten ende met anderen manieren. Ende dat es oec hier ghenoech gheseit van dien [77] dat uiit den fistelen vloijt. Ende vander verscheit ende vanden fistelen. Mer vander curen van den fistelen om dier wil ic scriven ende seggen met haeste. Ende dat alsoe als die fistelen siin menegherhande na den leden daer si in siin alsoe menegerhande moten siin die curen. Want sulc is in moru vleesch. Ende sulc in pesen ende in die ander leden ende dan is hi quaet te ghenesen ende wederspenich. Ende sulc is in die herde beenen ende die ghemeen teekenen als die fistel is in enich van desen leden siin openbaer [te] bekennen Ende dat suldi bekennen met desen teekenen die niet en faelgeren Want ghi weet wel die peesachtige leden ende die beenachtighe. Ende ghi siet oec wel wat quaetheiden in hem is. Oec seldi weten hoe out si is vanden sieken want heeft hi iet langhe op die pese ghestaen of op herde been soe heeft hise sekerliic ghearcht ende ghecorrumpeert. Avicenna seit oec ander teijken na ghedaenten van den quaden datter uut coemt. Dat is als die fistel coemt op die pesen dat quaet datter uiit vloijt is suptiil ende dunne ende stinct ende dat coemt om die couthede wille vander pesen want die pesen siin cout van natueren. Ende als die fistel is op die herde beene dan ist quaet veel dunne[r] ende is als elsap. Ende alst coemt uiit die arterien ende aderen soe eest dicwil als heffene. Ende alst coemt int vleesch soe vloijter veel quaets uut dat es grof ende dicke ende droeve ende niet ghedigereert. Ghi sult oec wete dat die fistel die int vleesch is en doet niet alsoe wee noch en sweert niet alsoe zeer als die op die pese is. Ja alsmen die gront tast [metter tasten] ende dats daerom dat die pesen ghevoelachtich siin. Ende dat seit Galienus als die pesen ghequets siin soe gevoelsi dweers die ander leden. Ende die fistel die int herde been is en ghevoelt geen ghebeente om dat herde been en heeft gheen ghevoelenisse. Oec seldi bekennen die fistel die int herde been is dat vleesch boven dat been is moru ende oec datmen dat been metter tasten lichteliic tast. Ghij sult oec weten dat sulc fistel is out ende sulc versch. Ende die ghene die versch is ende niet out dat siin die ghene die niet verjaert en siin. Ende die out is ende een jaer heeft die is herde zeere [78] ghecorrumpeert diep inden gront vanden leden. Ende al sulke fistelen siin quaet te cuerreren. Dat gene dat alder orberliixte is tot alsulken fistelen die verout siin ende die sieke verout is van quaden humoren die die fistel letten te ghenesen dat is datmen se eerstwerven sal purgeren op dat die sieke alsulc is dat hiit mach verdraghen. Ende ghi sult consuderen welc humoren siin te purgeren. Al is dat sake dat in die fistelen alre meest hapundeert ghecorrumpeerde fluijma ende die consideraci is ghenomen vanden surginen die naect siin van konsten ende geen medecine en connen. Nu suldi considereren als fleuma habundeert soe is die stat daert fistel in is wit ende moru. Ende putredo die daer uut vloijt is grof ende wit achtich ende veel habundeert melancolie soe is die stat blauachtich ende swartachtich ende hert. Ende putredo [is] vaelachtich ende swart habundeert colera so is die stat gheelachtich met groter bernender steecten ende putredo vloijt daer uut gheelachtich habundeert oec bloet soe is die stat root ende die aderen van alle den lichaem siin vol ende ghedrunten. Ende putredo die daer uut vloijt is bloetachtich. Nu soe moeti die humoren ende kennesse wel met teeken die ic u voer hebbe gheseit ende ghescreven.

Kapittel xix van sommigen en van de gewone behandeling van allen fistels, waar dat zij zijn.

Fistula is een ulcus diep en eng in de mond en verweerd en hard van vlees dat er om is gezet. En is als een ganzenpijp die door het lid gaat. En is genoemd fistula naar de gelijkenis die een pijp heeft daar men de adem mee in blaast in de balg daaruit en is daar aanleiding van 2 soorten want het komt van binnen of van buiten. De oorzaak die van binnen komt is van kwade verdorven vochtvermenging. De oorzaak die van buiten komt die komt van wonden of van blaren die kwalijk en ongescheiden zijn te behandelen. En dat mag men herkennen in twee manieren of dat is met hun gedaanten en met accidenten, dat is met toevallen, beide tezamen met toevallen en hun gedaante mag men herkennen met deze tekens. Als dat vlees dat al om de fistels gaat hard en de mond eng en de grond wit is. Maar die van alleen toevallen komt zijn de tekens al dusdanig niet want in die is veel pus dat zeer stinkt en kwaad is en onnatuurlijk en dat te sommige tijd geheel teniet gaat en geheel verdroogt. En dat is diegene die niet vervuld zijn van kwade vochtvermenging noch die niet zijn van vochtige samengesteldheid en die anders gezond zijn van lichaam en die gevoed zijn met droge spijzen. En als men het lid behoedt daar de fistel in is van arbeid en van vergrammen en van diergelijke. En mag aldus 8 of 9 dagen of 20, soms meer en soms minder. En breekt weer uit. En vloeit pus soms grof en dik en soms subtiel en dun naar de menigvuldigheid van de leden. En heb u elders gezegd vaker dan eens hier tevoren geschied is van kwaad dat uit de wonden vloeit en van de gedaante en hoe men ze behandelen zal elk naar zijn gedaante. Ja, met binden en met leggen en met doorgaten en met anderen manieren. En dat is hier ook genoeg gezegd van die dat uit de fistels vloeit. En van de vochtigheid van de fistels. Maar van de behandeling van de fistels daarom wil ik schrijven en met haast zeggen. En dat alzo als de fistels menigerhande zijn naar de leden daar ze in zijn alzo menigerhande moet de behandelingen zijn. Want sommige is in murw vlees. En sommigen in pezen en in de ander leden en dan is het slecht te genezen en weerspannig. En sommige is in de harde benen en de gewone tekens zoals de fistel is in enige van deze leden zijn openbaar te herkennen En dat zal je herkennen met deze tekens die niet falen. Want ge weet wel de peesachtige leden en de beenachtige. En ge ziet ook wel welke kwaadheid er in is. Ook zal je weten hoe oud het is van de zieke want heeft hij iets lang op die pees gestaan of op hard been zo heeft hij het zeker verergerd en verdorven. Avicenna zegt ook andere tekens naar de gedaante van de pus dat er uitkomt. Dat is als de fistel op de pezen komt en dat pus dat er uitvloeit is subtiel en dun en stinkt en dat komt vanwege de koudheid van de pezen want de pezen zijn koud van naturen. En als de fistel is op de harde benen dan is de pus veel dunner en is als ander sap. En als het komt uit de slagaders en aders zo is het vaak als grondsop. En als het komt in het vlees dan vloeit er veel pus uit en dat is grof en dik en droevig en niet gedigereerd. Ge zal ook weten dat de fistel die in het vlees is doet niet alzo pijn noch zweert niet alzo zeer als die op de pees is. Ja, als men de grond tast met het tasten en dat is daarom dat de pezen gevoelig zijn. En dat zegt Galenus als de pezen gekwetst zijn dan voel je het dwars aan de andere leden. En de fistel die in het harde been is voelt geen gebeente omdat hard been geen gevoel heeft. Ook zal je herkennen de fistel die in het harde been is dat vlees boven dat been is murw en ook dat men dat been met het tasten licht tast. Gij zal ook weten dat sommige fistel is oud en sommige vers. En diegene die vers is en niet oud dat zijn diegene die niet verjaard zijn. En die oud is en een jaar heeft die is erg zeer verdorven diep in de grond van de leden. En al zulke fistels zijn slecht te behandelen. Diegene die aller oorbaarste is tot al zulke fistels die verouderd zijn en die ziekte verouderd is van kwade vochtvermenging die de fistel beletten te genezen, dat is dat men ze de eerste maal zal purgeren opdat de zieke al zulke is dat hij het mag verdragen. En ge zal onderzoeken welke vochtvermenging zijn te purgeren. Al is het zaak dat in de fistels allermeest overvloedig is van verdorven fluimen en de aandacht heeft genomen van de chirurgen die naakt zijn van kunsten en geen medicijnen kennen. Nu zal je considereren als fluim overvloedig is zo is de plaats daar de fistel in is wit en murw. En verrotting die daaruit vloeit is grof en witachtig en veel overvloedige melancholie zo is die plaats blauwachtig en zwartachtig en hard. En verrotting is vaalachtig en zwart met overvloed van gal dan is die plaats geelachtig met grote brandende steken en verrotting vloeit daaruit geelachtig en overvloed van bloed en soms is die plaats rood en de aderen van het hele lichaam zijn vol en gedrongen (?). En verrotting die daaruit vloeit is bloederig. Nu zo moet je die vochtvermenging en kennis wel met tekens die ik u voor heb gezegd en geschreven weten.

Nu wil ic u voert leeren hoemen se purgeren sal. Als fluma habundeert soe suldi eerstwerven purgeren ende didereren met oximelle ende dan purgeren met benedicta of met pillulen anee of met anderen medecinen lacsativen die fluijma purgeren. Ende waer die sieke soe cranc dat hi niet nemen en mochte die electuarie of pillen dan salmen met [desen] medecine purgeren nem turbit .ii. deel ghemalen genivaer ende pulver van suker .iii. deel ende dat salmen al te gader menghen ende daer af suldi den sieken gheven ½ dr. met [warmen] water. Ende des derden daeche na die purgacie suldi hem doen baden. Ende als hi uut den bade gaet dan seldi hem geven .j. dr. opiaten die heet is [als] triakle of medriacum ofte aurea alexandrina die noch beter is ende dese sal men gheven met wermen wine. Dopiaten medecinen gheeftmen om datse verteert die quade heffenen weder si heet [79] of cout siin die bleven siin in den lichaem Jeghen melancolie te digereren suldi geven oximelle compointe ende purgeren met yralogodion ende sulten doen baden des derden daechs ende als hi uut den bade gaet suldi hem geven triacle of metriacium ende en hebdi geen yralogodion soe suldi nemen ander medecinen die melancolie purgeren. Jeghen die colera te digereren sal di nemen exisatan met wermen water [ende purgiren] met tertacicum imperiale dat beide die coleren purgeren beide de rode ende die gheluwe. Ende daer na suldi hem gheven rubiam trosiscatam of ander dies gheliic. Alst bloet habundeert soe suldi doen laten ende dan suldi die fistel beginnen te cuereren. Mer eer ghi begint die fistel te cuereren soe suldi versien die iii dinghen. Teerste es datmen die fistel sal mondificeren met wassen. Dat ander is datmense sal droegen ende motificeren. Dat derde is datmen die gront ende die stat sal vollen van vleesche met medecinen diet vleesch doen wassen ende consolideren. Ende die fistel mondificeert men ende wast alsoe ic u hebbe ghetoent in die ulceren. Ende dat water daermen die fistel mede sal wasschen sal siin zeewater of water dat ghesouten es ende loeghe ende scerp water als seepwater [ende aluin water als ic u voren hebbe gezeit int Capm der ulceren]. Ende somtiit machment int water doen dat ic hebbe gheseit smelten armoniacum of flos eris ende wassent seer thangheliic. Nu suldij weten die maniere vanden wasschen. Ghi sult die fistel al vol gieten toten gronde met uwer behendicheit die ghi cont ende en condise niet ghevollen met anderen dinghen soe vulse met cliisterien [en] dan stop die mont vander fistelen ende latet daerin een ure ende dan dwinghet metten handen aldaer ghi weet den gront vander fistelen ende duwet uut al suverliic ende dan volletse weder als ghi eerst dedet ende stopse ende laetse daer in van des merghens toten avende ende van den avent tote den merghen. Ende dat salmen doen alsoe langhe totdat virus es ghemondifyceert. Die quaetheit vander fistelen machmen mortificeren ende verdriven in drie manieren. Dat is met [80] snidene dat vleesch aft dat ghecorrumpeert is of met sterker corsiven die ic in dit selve capittel noch scriven sal of met couterien van viere dat alre orberliicts es ende dat lichste ende dat alder beste. Den sack vander fistelen salmen vullen met medecinen die vleesch doen wassen die ic sal scriven int capitel ende daerom eest behoerliic int beginsel dat mense versoeke met tasten om te weten of hi recht gaet oft crom (e)s gaetse crom soe moet ghi tasten met eenre tenten van loede want si es ghevoechgheliker dan dander tasten want si boeghet na die cromheit van der fistelen. Ende ist dat si heeft veel gaten soe seldi tasten elc gat bisonderlinghe ende merken of si hebben een canduijt of elc gat siin canduijt ende sinen sack sonderlinghe heeft ende niet te gader en vergadert inden gront vander fistelen dan en eest niet een fistel mer meer dan een. Ende ALBUCASIS seit dat sulke niet en conen begripen metter tasten mer ghi sult moeten besoeken met cliisterien oft coemt ten anderen gaet uut soe en eest mer een fistel. Als ghi aldus die warheit bevonden hebt soe suldiit veel te lichteliker cuereren. Es oec die mont vander fistelen [te] enghe als si pleghen te sine soe suldien op sniden ende widen of ghi sult nemen merch van vliere ende verdriven soe dat smal werde ende stekent int gat of ghi sulter in steken vleijsch van musen of dies ghelike op dat die sieke ontsiet te snidene metten jser. Ende daer suldise mondificeren ende wassen also als ghiit weet tot aender stont dat virus al te niet es ghegaen. Daer na suldi wieken maken nader lenghen vander diepheit soe dat het gaet toten gronde vander fistelen ende die wieken selen siin ghewonden onder sterke medecinen die mortificeren doen. Ende dat suldi doen tot aender stont tot dat die fistel sal siin al verdroecht ende ghemondificeert Ende het ghevalt oec somtiit dat die wieke niet en can comen toten gronde vander fistelen metter medecinen om dieswille dat die fistel alte diep es of dat gat crom es ende niet recht en gaet ende menigherhande es. Ende ghij sult oec weten dat droeghe medecinen niet en moghen comen ten gronde ende daerom en mach die fistel niet worden ghemon\dificeert. [81] Ende daerom suldi u medecinen mede mortificeren menghen ende temperen met [goeden starken] wiinedic soe dat si vloijende siin ende dan gietse daerin met alder behendicheit die ghi weet soe dat si comen ten gronde ende dan stoppet tgat toe. Ende [doet] soe dat dat gat al opwaert ligge ende den gront nederwaert ende dan suldi van buten salven met couden dingen ende doet tlit vercoelen dats miin raet want het es herde orbaerliic. Ende als die fistel verdroecht is dan suldi versachten met soeter boteren of met [verschen] swinen smoute dat onghesouten is of dier ghelike tot dat die corsten siin verbrant ende af vallen ende die fistel begint haer quaet te geven. Ende als ghi siet vloijen sanies dat es goet ende ghedigereert ende si begint te minderen ende niet soe zeer en vloijt als het placht te vloien dat is een teeken dat hi ghemondificeert is ende daerna cureerse met medecinen die vleesch doen wassen tot int ende. Ende die edel IPOCRAS seit int boec vanden pronosticaten dat goet sanies es wit al doer ende doer even gheliic ende dat niet qualiic en riect ende dat is licht ende niet swaer ende dat is een teiken dat natuerlike hitte in haer werct ende maect goede digestie ende en laet niet meer corroderen of rotten van binnen der fistelen. Ende quade sanies stinct alle weghe ende dat is een teiken datse rotten doet ende datsi is contrarie der goeder digestien ende beteekent quade overtollighe hitte van binnen der fistelen. Waer oec dat sake dat die fistele en waer niet diep ende dat se niet en ginghe recht inwaert doer tlit mer datse volghede die huiit alleene dan suldi daer in steken een tente van houte al toten gronde ende clieven dat vleesch boven al tote den ende [van der taste] gedelinereert si ende sniden dat quade verrotte vleesch al of om ende om waer oec dat sake dat u dat bloet lette soe suldi stempe alsoe ic u voer gheseit hebbe int capittel vanden bloede te stempen ende daer na cuereerse met medecinen diet vleesch doen wasschen. Waer oec sake die sieke niet en conste ghedoghen datmen dat vleesch of snede als die fistel ghecloven is soe seldi daer in leggen medecinen die mortificeren doen. Ende daer na medecinen die ver\sachten [82] doen ende al om ende omme medecinen repercussiven ende daerna medecinen die vleijsch doen wassen. Es oec dat sake dat ghise [aldus] niet en cont ghecurreren soe suldise cautrijseren toten gronde. Ende ghi sult u oec hoeden dat ghi niet en wert bedroghen metten cutriseren inden gront want het ghesciet dicwile met versumenisse der ongheleerder meesters die niet en weten van medecinen. Want een fistel die mer een gat en heeft heeft veel onderscoten te cautriseren die een wert ghecautriseert ende die ander bliift te cautriseren soe en sullen u werken niet bescieten want alle die macht van den fistelen is datmen dien gront rake metter cauterien te mortificeren. Is oec dat sake dat die fistel alsoe diep is datmen ten gronde niet en can comen noch met cuterien noch met mortificative of datmen dan ontsiet dat die cauterie of mortificacie medecinen mochten comen tot enighe edelen leden van binnen of toten leden principale als tot der herten of toten hersenen of toten leveren of toter milten of toter blasen of toten cullen of toter darmen. Of dat lit daer die fistel in waer en mocht niet ghedoghen den snede dan laet der natueren gheworden ende god want het en mach niet ghenesen. Is oec dat sake dat die fistel coemt in enich lit van den rugge of in enich ribbe of in enich lit van den gheweere of in die hant of in die voet of in die pesen of in die grote aderen of arterien dat siin pols aderen die slaen of in den siphac van den lichame is incurabel mer die fistel die in die pese is dier gheliic en siin nerghent om incurabel dan dat men daer niet sniden en mach noch met bernen noch met sterken corosiven mortificeren noch men en salse niet onderstaen te cureren ten waer dat sake dat si waer herde versch nieuwelinghe aen[ghe]comen ende dan salmense mortificeren met sachten ende met soeten medecinen die verdroeghen. Is oec dat sake dat die fistel es int herde been ende is bedect metten vleesche soe suldi u pinen te ontdecken met alder behendicheit die ghi cont ende met instermenten die oberliic siin ende scavet al af datter ghecorrumpeert is es vanden been versweert ende verdroecht alle die verscheit want die verscheit en soude laten geen goet vlees opt been wassen. Ende [83] Avicenna seit dat alderzeerste vleesch doet wassen dat is dat men dat been droeghe sal houden vander verscheit. Waer oec die fistel in dat been van den dijen ende dies ghelike ende gaet tot int merch dan salment scaven toten merche alsoe verre alst ghecorrumpeert is. Ende daer na seldiit restaureren soe ghi best cont. Is oec tbeen te mael ghecorrumpeert soe en macht niet ghenesen men en doet alte mael uut. Ende waert oec uut den hoefde vanden dien of vanden hopen beene of vanden rugghe beene dan en seldiis u niet ondervinden om die vreese vanden halse ende vanden nacke.

Nu wil ik u voort leren hoe men ze purgeren zal. Als fluim overvloedig is zo zal je de eerste keer purgeren en digereren met oxymel (water, honing en azijn) en dan purgeren met Cnicus benedictus of met pillen anee (anijs?) of met anderen laxerende medicijnen die fluim purgeren. En was de zieke zo zwak dat hij niet nemen mocht die likkepot of pillen dan zal men met deze medicijnen purgeren; neem Ipomoea turpethum, 2 deel gemalen jenever en poeder van suiker 3 deel en dat zal men al tezamen mengen en daarvan zal je de zieke geven ½ drachme met warm water. En de derde dag na de purgatie zal je laten baden. En als hij uit het bad gaat dan zal je hem geven 1 drachme opiaten die heet zijn zoals teriakel of medriacum (van koning Mithridates) of aurea alexandrina die noch beter is en deze zal men geven met warme wijn. De opiaten medicijn geeft men omdat het de kwade grondsop verteert of ze heet of koud zijn en die gebleven zijn in het lichaam . Tegen melancholie te verteren zal je geven oxymel (water, honing en azijn) compost en purgeren met heilige logodion en zal hem laten baden de derde dag en als hij uit het bad gaat zal je hem teriakel of metriacium geven en heb je geen yralogodion dan zal je nemen andere medicijnen die melancholie purgeren. Tegen de gal te verteren zal je nemen exisatan met warm water en purgeren met tertacicum imperiale dat beide de gal purgeren, beide de rode en de gele. En daarna zal je hem geven rode likkepot of andere dergelijke. Als het bloed overvloedig is dan zal je hem bloed laten en dan zal je de fistel beginnen te behandelen. Maar eer ge begint de fistel te behandelen zo zal je je voorzien van 3 dingen. Ten eerste is dat men de fistel zal zuiveren met wassen. De volgende is dat men ze zal drogen en doden. De derde is dat men de grond en die plaats zal vullen van vlees met medicijnen die het vlees laten groeien en verstevigen. En de fistel verandert men en wast alzo ik u hebbe getoond in de blaren. En dat water daar men de fistel mee zal wassen zal zijn zeewater of water dat gezouten is en loog en scherp water als zeepwater en aluinwater zoals ik u voren heb gezegd in het kapittel der blaren. En soms mag men het in het water doen dat ik heb gezegd; smelt Dorema ammoniacum of Spaans groen en was het zeer veerkrachtig. Nu zal je de manier weten van het wassen. Ge zal de fistel al vol gieten tot de grond met uw handigheid die ge kan en kan je het niet vullen met andere dingen zo vul het met klysma’s en dan stop de mond van de fistel dicht en laat het daarin een uur en dan dwing het met de handen aldaar ge weet de grond van de fistel en duw alles zuiver uit en vul het dan weer zoals ge eerst deed en stop het en laat het daarin van Գ morgens tot de avond en van de avond tot de morgen. En dat zal men doen alzo lang totdat de virus is veranderd. Die kwaadheid van de fistel mag men doden en verdrijven in drie manieren. Dat is met dat vlees af te snijden dat verdorven is of met sterker bijtende die ik in ditzelfde kapittel noch schrijven zal of met cauterie van vuur dat aller gebruikelijkste is en het aller beste. De zak van de fistel zal men vullen met medicijnen die vlees laten groeien die ik zal schrijven in het kapittel en daarom is het behoorlijk in het begin dat men het verzoekt met tasten om te weten of het recht gaat of krom en gaat het krom zo moet ge tasten met een loden peilstok want dat is gevoeliger dan ander tasten want het buigt naar de kromming van de fistel. En is het dat het veel gaten heeft zo zal je elk gat apart tasten en merken of ze een kanaal hebben of elk gat zijn kanaal en zijn zak apart en heeft het niet tezamen en verzamelt in de grond van de fistel is het niet een fistel maar meer dan een. En ALBUCASIS zegt dat sommige met tasten niet gevoeld kunnen worden, maar ge zal het moeten onderzoeken met klysmaՠs of het komt te andere gat uit, dan is het meer een fistel. Als ge aldus de waarheid bevonden hebt dan zal je het veel lichter behandelen. Is ook de mond van de fistel te eng zoals ze plegen te zijn dan zal je die open snijden en wijder maken of ge zal merg nemen van vlier en drukken zodat het smal wordt en steek het in het gat of ge zal er in steken vlees van spieren of diergelijke opdat de zieke ontziet te snijden met het ijzer. En daar zal je het veranderen en wassen alzo als gij het weet tot aan de tijd dat het virus geheel te niet is gegaan. Daarna zal je doeken maken naar de lengte van de diepte zodat het gaat tot de grond van de fistel en de doeken zullen zijn gewonden onder sterke medicijnen die laten doden. En dat zal je doen tot aan de tijd tot dat de fistel geheel verdroogd zal zijn en veranderd. En soms gebeurt het ook dat de doek niet kan komen tot de grond van de fistel met de medicijnen omdat de fistel al te diep is of dat gat krom is en niet recht en gaat en menigerhande is. En gij zal ook weten dat droge medicijnen niet mogen komen tot de grond en daarom mag de fistel niet veranderd worden. En daarom zal je uw medicijnen mede met dodende mengen en mengen met goede sterke wijnazijn zodat ze vloeiend zijn en giet het dan daarin met alle handigheid die ge weet zodat ze komen ten grond en dan stop het gat dicht. En doe het zo dat het gat geheel opwaarts ligt en de grond nederwaarts en dan zal je van buiten zalven met koude dingen en laat het lid verkoelen, dat is mijn raad want het is erg gebruikelijk. En als de fistel verdroogd is dan zal je het verzachten met zachte boter of met verse zwijnenvet dat ongezouten is of diergelijke totdat de korsten verbrand zijn en afvallen en de fistel begint haar pus te geven. En als ge pus ziet vloeien is dat goed en verteren is begonnen te verminderen en vloeit niet zo zeer zoals het plag te vloeien dat is een teken dat het veranderd is en behandel het daarna met medicijnen die vlees laten groeien tot in het einde. En de edele HIPPOCRATES zegt in het boek van de voorspelling dat goed pus is wit geheel door en even gelijk en dat niet kwalijk ruikt en dat is licht en niet zwaar en dat is een teken dat natuurlijke hitte in haar werkt en maakt goede digestie en laat niet meer bijten of rotten van binnen de fistel. En kwaad pus stinkt aller wegen en dat is een teken dat het rotten laat en dat is contrarie de goede digestie en betekent kwade overtollige hitte van binnen de fistel. Was het ook zaak dat de fistel niet diep was en dat ze niet ging recht inwaarts door het lid maar dat het alleen de huid volgde dan zal je daarin steken een peilstok van hout al tot de grond en klieven dat vlees boven al tot het eind van het tasten getreden is en snijden dat kwade verrotte vlees al om en om af en was het ook zaak dat u dat bloed lette dat zal je stelpen alzo ik u voer gezegd heb in het kapittel van de bloed te stelpen en behandel het daarna met medicijnen die het vlees laten groeien. Was het ook zaak dat die zieke niet kan gedogen dat men dat vlees af sneed als de fistel gekloven is dan zal je daarin leggen medicijnen die laten doden. En daarna medicijnen die laten verzachten en al om en om terug slaande medicijnen en daarna medicijnen die vlees laten groeien. Is het ook zaak dat ge ze aldus niet en kan behandelen dan zal je ze cauteriseren tot de grond. En ge zal u ook hoeden dat ge niet wordt bedrogen met het cauteriseren in de grond want het gebeurt vaak met verzuim van de ongeleerder meesters die niets weten van medicijnen. Want een fistel die maar een gat heeft veel tussenschotten te cauteriseren en de ene wordt gecauteriseerd en de ander blijft te cauteriseren zo zullen uw werken niets opschieten want al de macht van de fistel is dat men die grond raakt met cauterien om te doden. Is het ook zaak dat de fistel alzo diep is dat men ten grond niet kan komen noch met cauterien noch met doden of dat men dan ontziet dat de cauterie of dodende medicijnen mochten komen tot enige edele leden van binnen of tot voorname leden als tot het hart of tot de hersens of tot de lever of tot de milt of tot de blaas of tot de ballen of tot de darmen. Of dat lid daar die fistel in is niet gedogen mag de snede, laat dan de natuur en God geworden want het mag niet genezen. Is het ook zaak dat de fistel komt in enig lid van de rug of in enige rib of in enig lid van het geraamte of in de hand of in de voet of in de pezen of in die grote aderen of slagaders, dat zijn pols aderen die slaan of in de buikvlies van het lichaam, dat is niet te genezen, maar de fistel die in de pees is en dergelijk zijn nergens om ongeneesbaar dan dat men daar niet snijden mag noch met branden noch met sterke bijtmiddelen doden noch men zal ze niet onderstaan te behandelen tenzij het zaak is dat ze erg vers was en net aangekomen en dan zal men ze doden met zachte en met zachte medicijnen die verdrogen. Is het ook zaak dat de fistel in het harde been is en bedekt is met het vlees dan zal je u pijnen te openen met alle handigheid die ge kent en met instrumenten die oorbaar zijn en schaaf alles af dat bedorven is van het zwerende been en verdroog alle vochtigheid want die vochtigheid zou geen goed vlees op het been laten groeien. En Avicenna zegt dat aller meeste vlees laat groeien, dat is dat men dat been droog zal houden van de vochtigheid. Was ook de fistel in dat been van de dijen en diergelijke en gaat tot in het merg dan zal men het schaven tot het merg alzo ver als het bedorven is. En daarna zal je het restaureren zo goed ge kan. Is ook het been helemaal bedorven en mag het niet genezen men doet het helemaal uit. En was het ook ten hoofde van de dien of van de heup benen of ruggengraat, dan zal je u niet onderwinden vanwege de vrees van de hals en van de nek.

Nu wil ic u scriven ende leeren kennen ende maken die medecinen die wonderlike goet siin die fistelen mede te mortificeren ende die canckeren ende alle ander quade ulceren ende quade onghemake die niet ghenesen en moghen sonder mortifiseren. Nem sal armoniaci arcenici citrini dat geel operment want men vint oec dat root is mer hier salmen nemen dat geel [is] sulpherum vivi dats ongeblust swevel flos eris .ana.i. dr. limature ferri dragaganti dats vitriolum romani aluuns jam cui antimonum .ana. ii. dr. argenti vivi .i. dr. calcis vivi. 1/2lib. al dat salmen cleen pulverzeren ende teemsen ende quicsilver gheblust metter spekelen salmen daer toe doen daer na salment te gader conficeren met loeghen die sterck is of met ghesouden water daer af salmen [maken] trosistos ende droghense in die sonne of in enen [heten] oven ende als si gedroecht siin soe salmense pulverseren ende legghent in enen alluchel ende sublimerent ende datter af ghesublijmeert is dat salmen houden in eenen glas. Ende dese medecine sal siin bernende als cautriseren met gloijden iseren. Ende ghi sult weten dat alluchel is een vat dat ghemaect is [aldus een decsel boven ende] onder als een pot als die meesters hebben die werken in alkemie ende is ghemaect van glasen of van eerden [mer die ghemaect is van eerden] sal siin binnen verloot soe dat die specie van der medecinen niet uut en mach vlieghen. Nu willic u scrijven die maniere van sublimieren. Ghij sult nemen die medecine diemen sublimieren sal dat is dat pulver doen inden bodem [84] vanden pot van alluchel dan suldien van buijten bestrijken metter medecinen diemen heet latum discrecionis ende die sal siin ghemaect van menschenhare herde cleen ontween ghesneden ende dan colen ontween ghestoten van esels strontte of van poteerden elc even vele ende dat te gader ghemenct ende that salmen daer mede alom ende omme beblecken op dat alluchel van gheliisder eerden es ghemaect mer ist alleen van glasen soe en derf ment anders niet doen dan dat decsel vanden aluchel te gader ende bestrikent met lutum sapiencie daert decsel ende alluchel vergaderen. Ende als si alsoe vergadert siin ende ghestopt decsel metten pot vanden alluchel sel die droegen biit fier van verre of in die sonne. Ende daer na int vernaijs ende maken daer onder een cleen vier ende sacht ende latent soe twee ueren vanden daghe staen. Ende daer na salment laten staen couden alden nacht. Ende des ander daechs salmen dat vat af doen ende dat men boven vint aent decsel dat salmen vergaderen ende dat in den bodem leet salmen wech werpen. Item een ander medecine die herde goet es neemt limatura ferri arcenici citrini calce cuminom eris usta coperrose van elx even vele dats ghenoech si dit salmen al te gader pulverzeeren ende conficieren met ghescuijmden seeme ende maken daeraf trosisken ende daer op leggen droghe ende dan salmense pulverseren ende conficieren met zeeme. Aldus salmen driewerven doen ende maken trociskos ende op leggen droeghe soe datse niet en corrumpeeren noch en smelten. Ende als ghise wilt orberen suldise pulverseren alsoe vele als ghij te doen hebt. Item een ander medecine diemen orberen sal daer pesen in siin nem tsap vander wortelen van selidonien ende kinders orine van elken . dr. .iiii. calcus vive . dr. .iii. arcenici citrini . dr. .i. Ende dit suldi aldus conficieren dat sap ende die orine suldi sieden in enen pot ende den calc wel dairmede incorporeren. Dairnae alst een luttel heeft ghesoden dairmede menghen den arcenicum en latent al zuverlike zieden ende niet [85]te zere ende latent couden ende dan formerent dair of trocisces. Item ende een ander die oic guet is selven elebori albi aristologie centaurea radic scolopendere yreos farine orobi ana. Dit salmen pulverizeren ende sal die fistel dair mede vollen dic wile want het sal den fistel dairmede vollen. Dit siin die medicijnen die tvleysch mynderen doen ende corodeeren ende siin herde absterstijf ende bitende dats vitrolum hermodattulen elleborus albiis flos eris ende vele ander die ic noch scriven sal int leste inden antidotarius van dese boke ende ghi weet dat elc guet is sonderlinghe dovertallich vleijsch mede te verdriven. Ende die wil machse menghen alte gader. Ende dat lichtste ende dat beste is van allen dats vitriolum romanum.

Want alsoe als Galienus seit indie voirseide wonden van den lichaem mijnret dovertallich vleysch ende in droge consolideert. Item een composite medicine die herde guet is ende seer corodiert. Niemt calcis vive . dr.3. arcenicum citerni . dr. .i. ende mijngt alte gader ende incorporeert mit warmen watere ende maecter of trocisces ende droechtse. Ende als ghise oirbaeren wilt pulverizeert enen ende oirbaerse.

Nu wil ik u schrijven en leren kennen en de medicijnen maken die wonderlijk goed zijn om de fistels mee te doden en de kankers en alle ander kwade blaren en kwaad kwaal die niet genezen mogen zonder te doden. Neem sal armoniaci arcenici citrini, dat is geel arsenicum want men vindt ook dat rood is maar hier zal men nemen dat geel is, sulpherum vivi, dat is ongebluste zwavel, Spaans groen, gelijk 1 drachme, ijzervijlsel, dragaganti, dat is Romeins vitriool, aluin, waarbij antimonium, gelijk 2 drachmen, kwikzilver 1 drachme, ongebluste kalk, 1/2lib. al dat zal men klein verpoederen en zeven en kwikzilver geblust met het speeksel zal men daartoe doen en daarna zal men het tezamen bereiden met loog die sterk is of met gezouten water en daarvan zal men maken koekjes en droog ze in de zon of in een hete oven en als ze gedroogd zijn dan zal men ze verpoederen en het in een distilleerketel leggen en sublimeren het en dat er van gesublimeerd is dat zal men houden in een glas. En deze medicijnen zal brandend zijn als cauteriseren met gloeiend ijzer. En ge zal weten dat alluchel is een vat dat gemaakt aldus is, een deksel boven en onder als een pot zoals die meesters hebben die werken in alchemie en is gemaakt van glas of van aarde, maar die gemaakt is van aarde zijn van binnen verlood zodat de specie van de medicijnen er niet uit mag vliegen. Nu wil ik u de manier schrijven van sublimeren. Ge zal nemen die medicijnen die men sublimeren zal, dat is dat poeder doen in de bodem van de pot van alluchel dan zal je die van buiten bestrijken met de medicijnen die men latum discrecionis noemt en die zal gemaakt zijn van mensenhaar erg klein stuk gestampt en dan kolen stuk gestoten van ezels stront of van potaarde, elk even veel en dat tezamen gemengd en dat zal men daarmee alom en om bekleden op die alluchel die van gezeefde aarde is gemaakt, maar is het alleen van glas zo behoeft men niet anders te doen dan dat deksel van de alluchel tezamen en bestrijk het met lutum sapiencie (speeksel?) daar de deksel en alluchel samen komen. En als ze alzo samen zijn zijn en gestopt deksel met de pot van de alluchel zal die drogen bij ver van het vuur of in de zon. En daarna in het fornuis doen waaronder een klein en zacht vuur en laat het zo twee uren van de dag staan. En daarna zal men het laten staan verkoelen de hele nacht. En de volgende dag zal men dat vat af doen en dat men bovenaan vindt van het deksel dat zal men verzamelen en dat in de bodem ligt zal men weg werpen. Item, een andere medicijnen die erg goed is, neem ijzervijlsel, geel arsenicum, kalk, cuminom (?) Spaans groen, koperrood, van elk even veel zodat het genoeg is en dit zal men al tezamen verpoederen en mengen met geschuimde honing en daarvan koekjes maken en daarop leggen drogen en dan zal men ze verpoederen en mengen met honing. Aldus zal men driemaal doen en maken koekje en leggen te drogen zodat ze niet bederven noch smelten. En als ge ze wil gebruiken zal je ze verpoederen alzo veel als ge nodig hebt. Item, een andere medicijnen die men gebruiken zal daar pezen in zijn; neem het sap van de wortels van Chelidonium en kinderen urine, van elk 4 drachmen, levende kalk 3 drachmen, gele arsenicum 1 drachme. En dit zal je aldus mengen, dat sap en de urine zal je koken in een pot en de kalk goed daarin mengen. Daarna als het wat heeft gekookt daarmee mengen de arsenicum en laat het geheel zuiver koken en niet te zeer en laat het koelen en vorm daarvan koekjes. Item, een andere die ook goed is, salie, Veratrum album, Aristolochia, Centaurea, (Centaurium erythraea?) Armoracia rusticana, Asplenium scolopendrium, Iris, meel van Vicia orobus, gelijk. Dit zal men verpoederen en zal de fistel daarmee vaak vullen want het zal de fistel daarmee vullen. Dit zijn de medicijnen die het vlees verminderen laten en bijten en zijn erg zuiverend en bijtend, dat zijn vitriool, Colchicum autumnale, Veratrum album, Spaans groen en vele anderen die ik noch schrijven zal in het laatste in de antidotarium van dit boek en ge weet dat elke goed is en vooral om het overtollige vlees mee te verdrijven. En die wil mag ze alle tezamen mengen. En dat lichtste en dat beste is van allen dat is Romeinse vitriool.

Want alzo als Galenus zegt in die voorgezegde wonden van het lichaam het vermindert alle overtollige vlees en in droogte samen gevoegd. Item een samengestelde medicijn die erg goed is en zeer bijt. Neem ongebluste kak 3 drachmen, gele arsenicum 1 drachme en meng alles tezamen en meng het met warm water en maak er koekjes van en droog ze. En als ge ze wil gebruiken wil verpoederd er een en gebruik het.

Capm. xx vander somme ende vanden cueren van allen den canckeren ende van haren occusoene.

Cancer is alsoe als Avicenna seit is een aposteme melancolien van ghebrander melancolien van coliken materien of dair die melancolie is ghebrant in. Ende met ghebrant reijnre melancolie mer van quader stinkende melancolie ende is cancker ghenoemt na den creeft. Want also als die creeft vaste cleeft dair hi in comt also doet dese aposteme int vleysch dair hi in is. Of om des wille dat hi hout die ghedaente van den creeften. Ende heeft vele aderen die gheliken den voeten van den creeften ende hi comt van melancolien van binnen of van buten. Der occuzoen die van binnen comt is van quaden ghecorrumpeerden humoren van melancolien ghesent int tlet metter craft van der natueren der occusoene die van buten comt is van wonden of van ulceren die qualic ghecureert siin ende dit siin die teijkenen dair of dair men den brant mede be\kennen [86] sal. Int beghinsel is ghescepen als een arwete of als een bone. Ende dairna wasset also groot also groot als een cauwoerde dair men betaelgen of maect. Die comen van provinchie wairt ende is ront ende herde hart ende is zwartachtich. Ende is in hem is hitte. Ende siin aderen al groene of blaeuachtich. Mer als hi is gheulceert so stinct hi ende siin lippen siin grof dic ende hart ende siin uutwaert ghekeert. Ende den mont van den kanker wijt ende ront van hem selven. Den kanker mach men besceiden na 3 rehande maniere van occuzoen ende na menichvoudicheit van den leden tiden. Na die besceidenisse van der occuzoene wanter een comt van natuerliken melancolien die cout is ende droge. Ende dan en ist niet zere gheulceert noch niet zere zwert. Ende dander comt van melancolie die die natuerliker colera heeft verbrant ende die is herde zeer gheulceert met groter weeten. Mer distigneerse oic na die menichvoudicheit van den leden wanter een is in die morwe leden als int vleisch. Ende dander in die middelber lede als in den pesen ende des gheliics. Ende die dorde in die herde bene. Mer die comt in die middelste lede die seit men dat hi incurabel is. Ende dat selve seit YPOCRAS dat hi seit so wie met den canker verborghen is beter onghecureert dan ghecureert. Want den ghenen die ghecureert siin het sij met sniden of met bernen of met starcke mortificate stervet vollic. Ende darmen laet te cuereren moge langhe dair na leven. Ende dit seit YPOCRAS in den boec van der pronostike. Mar distignare na den menichvoudicheit van der tide dat hi heeft dair sulc is nuwe ende sulc is out. Den ouden kent men dat hi is blaeuachtich zwert ende hart ende zeer ghecorrodeert. Ende canker wert oec ghedistigneert van den meesteren na der menichvoudicheit van der ghedaente want also als die meesreren willen heten se den enen noli metangere den anderen lupus dats den wolf. Ende den derden canker ende besceiden elc van desen siin stat. Ende segghen dat noli metangere comt van den knien opwairt. Ende sij besceijdense oic na dier ghedaente van der complexie. Want sij segghen dat canker ende lupus van vele [87] heter complexien dan noli metangere. Ende si maken oic differencie tusschen canckrum ende lupum Ende segghen dat lupus is vele heter van coleren dan canker om dies wille dat hi meer corodeert dan canker Mer ic en hebbe van aldus ghedane besceidenisse nerghent vonden in gheen boec van den ouden meesteren metter wairheit. Avicenna ende almansor segghen dat als canker beghint dat men mach wederstaen ende verhoeden dat hi niet quader en worde gheulcereert. Mer als ghi (!) beghint te wassen so bliift hi alle weghen also. Ende hi is quader veel als hi gheulcereert. Ende dair om int beghinsel eer hi begint te wassen ende te meren ende te ulceren. Suldine tangerlike wederstane. Ende dat sal siin met laten in die middel adere van den armen ende men sal purgeren met ephitmum acartartico imperiale ende dair na salmen hem gheven rubeam trociscatam metten vierendele van driacle. Ende hi sal hem oic hoeden van spisen die genereren zwerte colera als linalgel coijen vleijsch gheiten vleijsch gansen enden ende des gheliics. Ende hi sal hem oic hoeden voir groenen wine. Siin dijeten sullen siin jonc hamel velthoenrekieken doderen van eijeren ghesopen hi sal oic gueden raspen dunnen wiin drincke ende dies gheliic. Op ten cancker salmen legghen plaesteren van couden cruden als van weghebladen van nasscaden van spillum van porselainen van cyareynen van wilden caerden van desghelike. Of men salsse salven ende bestriken met olie rosarum ende met groven vernise dat werct herde zere ende verbiet den cancker te ulceren. Item een herde guede salve ten selve.

Rp. tuthie herde wel ghewasschen olibani ghewasschen ceruse ana dat sal men stoten alte gader met olie rosarum ende met groener vernise dat werct herde zere of metten voirseiden couden cruden te gader mijnget ende conficeren als een salve. Ende hier mede mach ment aventueren den cancker verhoeden van ulceerne. Es oic die cancker gheulcereert so en besaet niet die coude medicijn. Men moetse mundificeren met herde heeter medicine als cauterien met viere of met starcken bernende medicijn. Mer hoet u dat ghi u niet en onderwint te bernen met gloyenden ysere [88] noch met bernende medicine te mortificeren den cancker als hi is gheulcereert van ouden tiden. Ende dit seit albucasim. Ende die maniere van cancker te cureerne die gheulcereert is dat is dat men int eerste selden lichaem purgieren op dats te doen is. Ende dair na so suldi merken oft int let dair die canker in is is grote hitte. Ende dat suldi vercoelen met couden cruden mette zape dairna suldi den canker al of sniden. Avicenna seit dat men met ghenen dinghen en can distrueren men en snide alte male also verre als hi tlit bevaen heeft helpt god wat sals dat dan ghewerde als hi is in die peesachtige leden dair vele pesen siin dairmen sniden noch bernen en mach noch met starcken medicinen die distrueerne. Ende niet metten wortelen uut hebben en mach dan salmen den cancker nemen met enen hake al om ende om holen ende sniden al siin aderen ende uuttrecken so datter ghene in en blive noch niet van den canker. Ende hoet u dat ghi tbloet niet so vollic en stopt mer latet langhe ende ghenoech bloeden ende perset uut alom ende omme metten handen dat ghebent is ende ghescumen uut ga. Mer al dit en is noch niet ghenoech mede te cureerne dairom moet men naemaels bernen met gloeijede ijsere. Ende wat besaet dit en mach niet siin in die peesachtige leden of in die principael leden. Wair oic dat sake dat die zieke niet en mochte ghedoghen noch sniden noch bernen dan salmen met starcken medicijn die voren gheseit is int capm van den fistel werken ende cueren dairna met medicinen diet vleijsch doen wassen tot dan ghenesen si. Nu wildi weten en bekennen wanneer die canker gheblossen is ende guet vleijsch uut comt al omme ende om ende quade ende groene verwe al wech is dan is die canker sekerlic gheblossen. Ware oic dat sake dat die sieke niet en mochte ghedoghen starcke medicijnen dan latem gaen ende onderwindes u niet meer. Nochtan al ware dat sake dat canker ware in die peesachtige besteden of leden [al] heb ik gheseit dat hi is incurabile en zuldijs niet laten ghi en sultem succureeren met medicijn dair men den fistel mede succureert die in die peesachtige leden siin. Mair dat moet siin in beghinsel als die cancker comt. Nu wil ic scriven medicijnen die herde guet ende oirberlic siin ten cancker die [89]ic hebbe ghenomen uten meesters boeken. Ende is dat dese salve die Galienus maecte ende is gheheten unguentum diaponfolingen. Ende is oic guet te blussen wonden die onsteken siin. Ende sij is oic guet boven allen anderen den canker ende den onreinen ulceren te mundificeren. Ende sij is oic guet boven allen anderen medicijnen den quaden benen mede te ghenesen want sij voltse van vleysch ende vercoelse ende cycaterizeerze scoen lic. Nemt olie rosarum ende wit was ana o. 6 ent tsap van den hoefde van lupina . o. 4. salis nitri pulver van ghebernde lode ende dat ghewasschen . dr. .i. ponsi longi dat is spodij olibani ana . dr. .i. nu suldiit aldus conficeren ghi sult nemen die olie rosarum ende twas te gader smelten met enen cleynen viere. Ende sult dair in doen alle die specien cleyne ghepulveriseert. Ende doir enen dicken teems gheteemset ende sultet in enen mortier te samen ghemengen ende alsen zap ende uva lupina (?) ghieten dairop. Ende also alst wel ghemenget is zul dijt laten staen enen halven dach of meer. Ende dan suldi tsap dat dair boven vliet of ghieten ende dan oirberen als ghise te doen hebt. Item unguentum dat goet is ende oirberlic den fistelen ende den canker ende den onreijne ulceren Rp. axunge porcius . o. .2. olie rosaet dat herde out is . o. 3. aristolige yrios ana .3. . o. al dit pulverizeren met swinen smere al te gader minghen pulver metten smoute ende maker of salve. Item porcine vetussime .iii. dr. olie rosarum die out is .iii. o. auripigmenti .ii. o. vitroli .iii. o. aristologij yreos .iii. o. al dit pulverseert ende dat swinensmeer sel di smelten metter ouder olie ende al te gader menghen dat pulver metten smoute ende maken daer af salve.

Item mater seit dat ghestoten coel op oude wonden gheleit doese ghenesen ende op cancer. Mer die wonden ende cancer salmen eerst wassen met wermen wiin ende des daechs driewerven verbinden metten coel die sullen siin ghestoten. Item trifolium dat is die duiitsche seysmoer ghestoten ende op den cancer gheleit doeten ghenesen. Item assche vanden ghebranden dille [90] inden cancer gheleit ende in die onrein ulceren is herde orberliic ende cureert alle dese quade sweere. Item lolium dats dolc ghestoten met rafanum dat[s] met miradeke ende met een luttel souts dat gheneest wonden ende canceren versachtet ende gheneesten. Item draguncia is herde goet ten canceren. Item mater seit dat pulver ghemaect van ghebranden mans stront ende ghemenct met peper van elc even vele ende op cancer gheleit is seer goet ende geen dinc beter. Expliciunt Explicit primus tractatus istius librij.

Kapittel xx van sommigen en van de behandeling van alle kankers en van hun oorzaak.

Kanker is alzo als Avicenna zegt een melancholische zweer van verbrande melancholie van galachtige materie daar de melancholie is in verbrand. En niet van verbrande reine melancholie maar van kwade stinkende melancholie is kanker genoemd naar de kreeft. Want alzo als de kreeft vast kleeft waar het inkomt alzo doet deze zweer in het vlees daar het in is. Of omdat het de gedaante heeft naar de kreeft. En heeft vele aders die gelijken de voeten van de kreeften en het komt van melancholie van binnen of van buiten. De gelegenheid die van binnen komt is van kwaad verdorven vochtvermenging van melancholie dat in het lid gezonden is met de kracht van de natuur en de oorzaak die van buiten komt is van wonden of van blaren die slecht behandeld zijn en dit zijn de tekens daarvan waar men de brand mee herkennen zal. In het begin is het geschapen als een erwt of als een boon. En daarna groeit het alzo groot als een kauwoerde daar men gevechten van maakt. Die komen van provincie waart en zijn rond en erg hard en zwartachtig. En in hem is hitte. En zijn aderen al groen of blauwachtig. Maar als het met zweren is dan stinkt het en zijn lippen zijn grof, dik en hard en zijn naar buiten gekeerd. En de mond van de kanker is wijd en rond van zichzelf. De kanker mag men onderscheiden naar 3 soorten van gelegenheid en naar menigvuldigheid van de leden gaan. Naar het onderscheid van de gelegenheid want de ene komt van natuurlijke melancholie die koud en droog is. En dan is het niet zeer verzweert noch niet zeer zwart. En de volgende komt van melancholie die de natuurlijke gal verbrand heeft en die is er zeer verweerd met grote knobbels. Men onderscheidt ze ook naar de menigvuldigheid van de leden want de ene is in de murwe leden zoals in het vlees. En de ander in die middelbare leden zoals in de pezen en dergelijke. En de derde in de harde benen. Maar die in de middelste leden komt die zegt men dat het ongeneesbaar is. En datzelfde zegt HIPPOCRATES dat hij zegt zo wie met de kanker behept is beter onbehandeld dan behandeld is. Want diegenen die behandeld zijn, hetzij met snijden of met branden of met sterke dodelijke, sterven allen. En daar men het behandelen laat mogen daarna lang leven. En dit zegt HIPPOCRATES in het boek van de voorspelling. Maar onderscheiden naar de menigvuldigheid van de tijd dat het heeft daar zijn sommigen nieuw en sommigen zijn oud. De oude kent men omdat het blauwachtig zwart is en hard en zeer afgebeten. En kanker wordt ook onderscheiden van de meesters naar de menigvuldigheid van de gedaante want alzo als de meesters willen noemen ze de ene noli me tangere en de andere lupus, dat is de wolf. En de derde kanker, dat onderscheidt elk van deze naar zijn plaatst. En zeggen dat noli me tangere komt van de knieën opwaarts. En ze onderscheiden ze ook naar de gedaante van de samengesteldheid. Want zij zeggen dat kanker en lupus van vele hetere samengesteldheid komt dan noli me tangere. En ze maken ook verschil tussen kanker en lupus. En zeggen dat lupus is veel heter van gal dan kanker omdat het meer bijt dan kanker. Maar ik heb van dusdanige onderscheid nergens gevonden in geen boek van de oude meesters met de waarheid. Avicenna en Almansoris zeggen dat als kanker begint dat men het mag weerstaan en verhoeden dat het niet kwader wordt met blaren. Maar als het begint te groeien dan blijft het aller wegen alzo. En het is kwader als het veel blaren maakt. En daarom in het begin eer het begint te groeien en te vermeerderen en te blaren zal je het veerkrachtig weerstaan. En dat zal zijn met bloed laten in de middelste ader van de armen en men zal purgeren met ephitmum acartartico imperiale (Thymus epithymus ? keizerlijk ?) en daarna zal men hem geven rode likkepot met een vierendeel van teriakel. En hij zal hem ook hoeden van spijzen die zwarte gal genereren zoals linalgel (?), koeienvlees, geitenvlees, ganzen, eenden en dergelijke. En hi j zal hem ook hoeden voor groene (jonge) wijn. Zijn diëten zullen zijn jonge gesneden bok, veldhoenders kuikens, dooiers van eieren drinken, hij zal ook goede zure dunne wijn drinken en dergelijke. Op de kanker zal men pleisters leggen van koude kruiden als van weegbree bladeren, van nachtschade (Solanum nigrum) van Plantago psyllium, van postelein, van Cynara, van wilde kaarden (Dipsacus) en dergelijke. Of men zal ze zalven en bestrijken met rozenolie en met grove vernis, dat werkt erg zeer en verbiedt de kanker te blaren. Item, een erg goede zal tot hetzelfde.

Recept. Tuchia erg goed gewassen, Boswellia thurifera gewassen, ceruse (loodwit met wat kalk), gelijk gewicht, dat zal men alle stampen tezamen met rozenolie en met groene vernis, dat werkt erg zeer of met de voorgezegde koude kruiden tezamen mengen en bereiden als een zalf. En hiermee mag men het avonturen de kanker te verhoeden van zweren. Is ook de kanker als het veel blaren maakt dan baat niet de koude medicijnen. Men moet ze zuiveren met erg hete medicijn zoals cauterien met vuur of met sterke brandende medicijnen. Maar hoed u dat ge u niet onderwindt te branden met gloeiend ijzer, noch met brandende medicijnen de kanker te doden als het veel blaren maakt van oude tijden. En dit zegt Albucasis. En de manier van kanker te behandelen als het veel blaren maakt is dat men in het begin het lichaam zal purgeren opdat het te doen is. En daarna zo zal je merken of in het lid daar de kanker in is grote hitte is. En dat zal je verkoelen met het sap van koude kruiden en daarna zal je de kanker geheel afsnijden. Avicenna zegt dat men het met geen dingen kan vernielen, men snijdt het helemaal alzo ver af als die het lid bevangen heeft, helpt God, wat zal er van geworden als het in de peesachtige leden is daar vele pezen zijn daar men snijden noch branden mag noch met sterke medicijnen die vernielen. En die men niet met de wortel uit hebben mag, dan zal men de kanker met een haak nemen al om en om hollen en snijden en al zijn aders uittrekken zodat er niets in blijft noch niets van de kanker. En hoed u dat ge het bloed niet zo volledig stopt, maar laat het lang en genoeg bloeden en pers het alom en om met de handen uit dat gebrand is en het schuim er uit gaat. Maar al dit is noch niet genoeg om mee te cureren en daarom moet men later branden met gloeiend ijzer. En wat baat dit, het mag niet zijn in de peesachtige leden of in de voornaamste leden. Was het ook zaak dat de zieke niet mag gedogen noch snijden noch branden, dan zal men met sterke medicijn die voor gezegd zijn in het kapittel van de fistel werken en behandelen daarna met medicijnen die het vlees laten groeien totdat het genezen is. Nu wil je weten en bekennen wanneer de kanker geblust is en er goed vlees uitkomt al om en om en de slecht groene kleur geheel weg is en de kanker zeker geblust. Was het ook zaak dat de zieke geen sterke medicijnen mocht gedogen laat hem dan gaan en onderneem het u niet meer. Nochtans al was het zaak dat kanker in die peesachtige plaatsen of leden was al heb ik gezegd dat het ongeneesbaar is zo zal je het niet laten, ge zal hem helpen met medicijnen daar men de fistel mee helpt die in die peesachtige leden zijn. Maar dat moet zijn in het begin als de kanker komt. Nu wil ik schrijven van medicijnen die erg goed en heilzaam zijn ten kanker die ik heb genomen uit de boeken van de meesters. En is dat deze zalf die Galenus maakte en is geheten Unguentum diaponfolingen. En is ook goed te blussen wonden die ontstoken zijn. En het is ook goed boven alle anderen die kanker en de onreine blaren zuiveren. En het is ook goed boven alle andere medicijnen om de kwade benen mee te genezen want het vult het van vlees en verkoelt cauteriseer het zeer mooi. Neem rozenolie en wit was, gelijk 6 ons, en het sap van de hoofden van lupinen 4 ons, zout nitrum, poeder van gebrand lood en dat gewassen 1 drachme, ponsi longi, dat is spodium van wierook, gelijk 1 drachme, nu zal je het aldus bereiden, ge zal de rozenolie en was tezamen nemen en smelten met een laag vuur. En zal daarin doen alle specerijen klein verpoederd. En door een nauwe zeef gezeefd en zal het in een mortier tezamen mengen en alsem sap en bessen (?) van lupinen daarop gieten. En alzo als het goed gemengd is zal je het laten staan een halve dag of meer. En dan zal je het sap dat daarboven drijft afgieten en dan gebruiken als ge ze nodig hebt. Item zalf, dat goed is en heilzaam de fistels en de kanker en de onreine blaren. Recept varkensvet 2 ons, rozenolie dat erg oud is, 3 ons, Aristolochia, Iris, gelijk 3 ons en dit alles verpoederen met zwijnenvet en alles tezamen mengen, poeder met het vet en maak er een zalf van. Item varkensvet , 3drachmen, rozenolie die oud is 3 ons, auripigmentum of natuurlijk arseensulfide 2 ons, vitriool 3 ons, Aristolochia, Iris 3 ons, al dit verpoederen en dat zwijnenvet zal je smelten met de oude olie en alles tezamen mengen, dat poeder met het vet, en maak er een zalf van.

Item, Macer zegt dat gestampte kool op oude wonden gelegd laat ze genezen en op kanker. Maar de wonden en kanker zal men eerst wassen met warme wijn en per dag driemaal verbinden met kool (Brassica) en die zal gestampt zijn. Item Trifolium, dat is de Duitse seysmoer, gestampt en op de kanker gelegd laat het genezen. Item, as van de gebrande dille in de kanker gelegd en in de onreine blaren is erg gebruikelijk en cureert al deze kwade zweren. Item. Lolium, dat is dolik, gestampt met Raphanus, dat is mierikswortel, (Cochlearia armoracia) en een beetje zout dat geneest wonden en verzacht en geneest kankers. Item, adderwortel (Polygonum bistorta) is erg goed te kanker. Item, Macer zegt dat poeder gemaakt van gebrande mannen stront en gemengd met peper en van elk even veel en op kanker gelegd zeer goed is en geen ding beter.

Einde. Hier eindigt het eerste traktaat van de librije.

[Hier beghint dat anderde tractaet ende alre eerst wat een aposteme is ende van hoe menighe occuzoene of saken].

Hier beginnen die capittelen van den anderen tractaet van surgien van allen den appostemen ende van haren occusuene ende met haren namen sonderlinge [oic van allen ghebrokenen leden ende ontsette leden] ende die curen. Ende dat tractaet hout over al .xxxix. capittelen.

Capm. .i. van appostemen ende wat aposteme is ende van menighen occusune dat si comen.

Capm. .ii. van appostemen ende heet flegmon.

Capm. .iii. van couden appostemen te doen riipen.

Capm. .iiii. van antrax ende carbunkele.

Capm. .v. van herusipila te curreren.

Capm. .vi. van formica te cureren.

Capm. .vii. van igne persico dat is quaet fuer.

Capm. .viii. van noli me tangere te cureren.

Capm. .ix. van herpes estiomnes dat is die wolf.

Capm. .x. van couden appossemen van zimia.

Capm. .xi. van cancer ende sephiros die differencie.

Capm. .xii. van bubo dat siin claporen.

Capm. .xiii. van testudo die cureren.

Capm. .xiiii. van bocium dats den cossum.

Capm. .xv. van nata die cueren.

Capm. .xvi. van den scrufelen ende glandulam.

Capm. .xvii. van den scroffulen sonder sniden.

Capm. .xviii. van den scroffelen met sniden. [91]

Capm. .xix. van den glandulen te cureren.

Capm. .xx. van exteroghen te cureren.

Capm. .xxi. van allen ghebroken leden [ghemeenlic] te cureren ende hoemense vergaderen sal.

Capm. .xxii. van [allen] den ghebroken leden [sonderlinghe] ende ierst vanden kinnebacken.

Capm. .xxiii. van den halstevenen die curen.

Capm. .xxiiii. vanden ghebroken ribben.

Capm. .xxv. vander broken boven den ellenboghe.

Capm. .xxvi. van den ghebroken armen daer dat overste been af ontween is tussen den ellenboghe ende der hant.

Capm. .xxvii. vanden broken inden scenkel.

Capm. .xxviii. van den ghebroken beene beneden den dien.

Capm. .xxix. vanden leden die ontset siin uut den gheweere.

Capm. .xxx. vanden kinnebacken uuten gheweere.

Capm. .xxxi. vanden scuderen uuter leden.

Capm. .xxxii. vanden elleboghe uter leden.

Capm. .xxxiii. vander hant uut der leden.

Capm. .xxxiiii. van den vingheren uuter leden.

Capm. .xxxv. vanden rugghebeene uut den gheweere.

Capm. .xxxvi. vander hope uuter gheweere.

Capm. .xxxvii. vanden kinnen uuter leden.

Capm. .xxxviii. vander kniescijve ontset.

Capm. .xxxix. vanden voeten uut den gheweere.

Hier begint dat volgende traktaat en allereerst wat een zweer is en van hoe menige gelegenheid of zaken.

Hier beginnen die kapittels van het volgende traktaat van chirurgie van al de zweren en van hun gelegenheid en met hun namen vooral ook van allen gebroken leden en ontzette leden en de behandeling. En dat traktaat bevat 39 kapittels.

Kapittel .i. van zweren en wat zweer is en van menige gelegenheid waarvan ze komen.

Kapittel .ii. van zweren en heet flegma.

Kapittel .iii. van koude zweren te laten rijpen.

Kapittel .iiii. van antrax en karbonkel.

Kapittel .v. van erysipelas te behandelen.

Kapittel .vi. van formica te behandelen.

Kapittel .vii. van igne persico, dat is kwaad vuur.

Kapittel .viii. van noli me tangere te behandelen.

Kapittel .ix. van herpes estiomnes, dat is de wolf.

Kapittel .x. van koude blaren, van zimia.

Kapittel .xi. van kanker en sephiros, het verschil.

Kapittel .xii. van bubo dat kwaadaardig gezwel is in de klieren onder de oksels.

Kapittel .xiii. van testudo de behandeling.

Kapittel .xiiii. van bocium, (struma) dat is de cossum.

Kapittel .xv. van nata die behandeling.

Kapittel .xvi. van de klieren en klieren.

Kapittel .xvii. van de klieren zonder snijden.

Kapittel .xviii. van den klieren met snijden. [91]

Kapittel .xix. van den klieren te behandelen.

Kapittel .xx. van eksterogen te behandelen.

Kapittel .xxi. van alle gebroken leden algemeen te behandelen en hoe men ze zal verzamelen.

Kapittel .xxii. van allen gebroken leden en vooral eerst van de kinnebak.

Kapittel .xxiii. van de nekwervel de behandeling.

Kapittel .xxiiii. van de gebroken ribben.

Kapittel .xxv. van de breuk boven de ellenboog.

Kapittel .xxvi. van de gebroken armen daar dat bovenste been van stuk is tussen de ellenboog en de hand.

Kapittel .xxvii. van de breuk in de schenkel.

Kapittel .xxviii. van de gebroken benen beneden de dijen.

Kapittel .xxix. van de leden die ontzet zijn uit het gewricht.

Kapittel .xxx. van de kinnebak uit het gewricht.

Kapittel .xxxi. van de schouder uit het lid.

Kapittel .xxxii. van de ellenboog uit het lid.

Kapittel .xxxiii. van de hand uit het lid.

Kapittel .xxxiiii. van de vingers uit het lid.

Kapittel .xxxv. van de ruggengraat uit het gewricht.

Kapittel .xxxvi. van de heup uit het gewricht.

Kapittel .xxxvii. van de kin uit het lid.

Kapittel .xxxviii. van de knieschijf ontzet.

Kapittel .xxxix. van de voeten uit het gewricht.

Capm. i vanden appostemen sonderlinge met haren namen Incipit tractatus secundus wat appostema is. [Ende van hoe menigher occuzoene of saken dat si comen].

Apostema is een gheswel of alderhande ghedrontenis sonder natuer. Ende dat seit Galienus ende Avicenna dat alderhande apostemen occusunen siin tweederhande [dats] dat hi coemt van binnen en van buijten. Der occusunen die van binnen comen coemt van quaden ghecorrumpeerden humoren. Die occusune die van buijten coemt die coemt van [quetsinghe of van] vallen of van slane. Nu suldi weten dat alle apostemen siin .iiii. simpel [92] specien. Ende dat mach siin van bloede ende is gheheeten flegmon of het mach siin van roden coleren ende es gheheeten herijsipila dat es vier of het mach siin van fluijmen ende is gheheeten zimia of het mach siin ende comen van swarten verbernden coleren ende is gheheeten sephiros of cancer. Nu suldi bekennen van allen desen flegmon die van overtolich bloet coemt hi is met groter hitten ende met grote weewuten ende gheswelle. Dit siin die teeken[en] van erysipelaslen die van rooden coleren coemt hi is rootachtich ghemenct met gheelre varwen ende met sterker sweer[en] ende wast hart [ende breit hem] volc. Dit siin die teeken[en] van zimia die coemt van fluijmen dat is van witter varwen gheliic den ghesonden vleesche ende moru ende alst men tast ende duwet daer op metten vingheren soe bliift daer in een dal als oft waer in deech. Dit siin die teyken[en] van sephiros ende van cancer die comen van coleren die swart hebben ende grote hertheit ende siin swartachtich ende sonder ghevoelenisse. Ghi sult oec weten lieve kinder dat AVICENNA seit dat herde luttel appostemen siin van simpelen huijmoren. Mer sij siin meest van ghemen[g]der humoren. Dan siin si veel quader te bekennen omdat haer teiken siin ghemenct. Ende daerom seldi merken met alder behendicheit die ghi moecht daertoe keeren om te bekennen welc humoren siin alre meest of alre minst ende daerna suldi die curen ordineren. Daer omme wil ic u nu [maken vroet] na die macht van minen sinnen [ende] scriven ende leeren sonderlinghe ende besceideliic die curen van elker specien ende eerstwerven van flegmon.

Kapittel 1 van de zweren en vooral met hun namen. Start van het tweede traktaat wat een blaar is. En van hoe menige gelegenheid of zaken dat ze komen.

Apostema is een gezwel of allerhande opzwelling zonder natuur. En dat zegt Galenus en Avicenna dat allerhande zweren gelegenheid is tweevormig, dat is het komt van binnen en van buiten. De gelegenheid die van binnen komen komt van kwade verdorven vochtvermenging. De gelegenheid die van buiten komt die komt van kwetsing of van vallen of van slaan. Nu zal je weten dat alle zweren zijn van 4 eenvoudige soorten. En dat mag zijn van bloed en is geheten flegma of het mag zijn van rode gal en is geheten erysipelas, dat is vuur of het mag zijn van fluimen en is geheten zimia of het mag zijn en komen van zwarte verbrande gal en is geheten sephiros of kanker. Nu zal je herkennen dat al deze flegma die van overtollig bloed komt dat het is met grote hitte en met grote pijnen (?) en gezwellen. Dit zijn de tekens van erysipelas die van rode gal komt, die is roodachtig gemengd met gele kleur en met sterkere zweren en groeit hard en verspreidt zich snel. Dit zijn de tekens van zimia, die komt van fluimen, dat is van witte kleur gelijk het gezonde vlees en murw als men het aantast en duwt daarop met de vingers dan blijft daarin een dal alsof het in deeg was. Dit zijn de tekens van sephiros en van kanker die van gal komen, die zwart zijn en grote hardheid en zijn zwartachtig zonder gevoel. Ge zal ook weten, lieve kinderen, dat AVICENNA zegt dat er erg weinig zweren zijn van eenvoudige vochtvermenging. Maar ze zijn meestal van gemengde vochtvermenging. Dan zijn ze veel slechter te herkennen omdat hun tekens gemengd zijn. En daarom zal je opmerken met alle handigheid die ge daartoe mocht keren om te herkennen welke vochtvermenging er allermest is en daarnaar zal je de behandeling ordenen. Daarom wil ik u nu bekend maken naar de macht van mijn geest te schrijven en leren vooral en bescheid geven van de behandeling van elke soort en als eerste van flegma.

Capm. .ii. van flegmon.

Ic segghe dat flegmon mach comen beide van buijten of van buijten. Coemt hi van buten soe mach hi siin sonder habundancie of met habundacien van bloede. Ende comet sonder habundacie van bloede soe en seldi anders niet doen dan die appostemen cureren. Ghi sult oec weten dat alle appostemen hebben .iiii. tijden in principium dats int beginsel als die humoren beginnen te veranderen ende te vergaderen [93] tot eenre aposteme die tiit mach [dueren] drie daghe of een luttel meer. Ende dan salmen daer op leggen medecinen repercusive die die aposteme wederstaen. Ende die medecinen moeten cout ende droghe siin in haer natuer. Ende die siin als donder blaen ende nasscade ende wilde carden bladelose ende wiin edic ghemenct met water ende dies ghelike. Augmentum dat es die tiit dat die aposteme begint te wassen ende duert tot dat hi al volwassen is. Ende dan salmen leggen medecine resoletiven ende die siin heet ende droeghe in haer natuere. Ende die sal ik u alle noemen met haren namen int eijnde vanden curen van flegmon. Eritus dat es die tiit als die aposteme niet meer en wast ende dan moetmen legghen medecinen die risolveren ende doen ripen. Declinacio is die tiit als die aposteme riip ende vol quaet es ende dat hi uuiit ghebroken is ende begint te ghenesen. Ende dan behoeft medecinen die mondificeren dae[r] ic u afscriven sal in den anthidodarius van desen boeke. Den flegmon die van binnen coemt ende salmen niet wederstaen met couden noch met droghen medecinen die siin repercussiif. Mer men sal dat eerste beginsel den sieken doen laten [ter aderen] op dander side vander apostemen op dats te doen is men sal den lichaem purgeeren met medecinen op dat die lichaem alte zeer vervult is of die aposteme alte groot is ende alte veel bevaen heeft. Ende die lichaem purgeert aldus met laten ende met medecinen repercussiven het en waer dat enich van desen .vii. dinghen verbode. Dat jerste is of enich aposteme waer in jonghen kinderen. Dat ander in ouden luyden. Dat derde lude die ghenesen siin [cortelicken] van groter siecten. Dat vierde als die materie herde veel es. Tfiifte als die materie herde crachtich is. Dat seste als die aposteme onder die kele is of onder die oxele ende nevent tghemacht. Dat sevende als die aposteme coemt uten [edelen] leden als uut den hersenen of uut der herten of uuter lever of uut der cullen. Ende en latet ne geen van desen sevenen occusoenen soe moghet ghi coenliic die aposteem wederstaen met sape van couden cruden als met solatrum dats [94] nasscade die met eender heimeliker [re]solucien repercuseert dat is wederstaet die heete aposteem int beginsel ende met wilder portulainen met ombilicum veneris met olie rosarum ende een luttel wiinedic ende een luttel bolus arminicus te gader ghemenct. Dit siin die medecinen repercusiven sonder enich stoppenisse der poren dats olie rosarum ende solatrum. Dit siin die ghene die de poren een luttel stoppen als die tamme porseleine ende cauwoerden donderblaer crassula mayor dats smeercruiit. Dit siin die medecinen repercussiven die de leden doen versterven ende men niet ontberen en mach daer groot overtollich sweer is. Dat is tsap van tammer latuwen jusquiamus dats belsencruiit olie ende apie. Dit siin die medecine repercussive die herde goet siin ende orberliic die salmen pulverseeren dat siin die rosen ende alle drie d[i]e sandelen ende spodium ende bolus arminicus ende terra siggillata van allen desen moechdi elc sonderlingh bi hem selven alleen [bezighen ende] orbaren of gheminct. Mer wil di orbaren dese sape van desen medecinen ende wildi dat [te] bet doer slaen doet daer toe wat wiin edic soe salt te bat wederstaen. Wildi oec maken composiit repercussive die herde goet es ende orbeliic soe neemt tsap van enegen den voerseiden cruden .ii. o. olie rosarum .i. o. ende .½. o. wiinedic. Item olie rosarum .ii. o. bolus arminicus . 1/2 o. aseto .i 1/2 o. Ende onsiet gi u dat dat mach werden ghecorrumpeert doet daertoe .ii. o. terra siggillata dit repercussiif mach die coenliic legghen op elc lit daer ghi u af ontsiet datter enich humoren mach toe trecken. Ende is dat sake datter enich toe getrocken is ende die aposteem gheconvermeert is of dat hi gheulcereert is soe en doeter op gheen repercussive mer al om daerbi daert eerst begon te sweeren. Deze voerseide medecine repercussive sal men orbaren int beginsel als die aposteme die heet is begint dats in den eersten [tijden]. Nu suldi weten in den eersten wat men doen [sal] in augmento dats in den anderen tiit als die heete aposteme begint te wassen en te breiden dan salmen orberen medeciin [95] repercussiif ende resolvatiif te gader ghemenct als taruwen achterlinc in wiin edic ghesoden ende dit daer op gheleit. Nu suldi weten dat siin medecinen die resolveeren dats camomilla die bloemen daer of ende olie van anetum dats olie ghemaect van den bloemen [ende tzaet] van dille ende van olie smoute alsoe men maect olie rosarum ende dat saet van den dille is resolutiif ende penninc cruiit ende malve ende paritarie terwen achterlinc ende gansen smout hoender smout sambucus ebulus branca ursina coel ende haer saet storax liquide laudanum mastiic isopus humida. Dit is die jeke van der wollen ghesoden alsoe langhe dat si wert als zeem ende die salve es herde resolatiif ende heeten die curginen die geleert siin isapij humidi ende die wolle metter jeken ende menich ander die ic u nu niet noemen en wille mer ic salse bet noemen in den antidodarius. Als ghi enich orbaren wilt van allen desen medecinen te resolveren in augmento van heeten apostemen suldi iet menghen daer mede van den repercussiven medecinen die voerseit siin. Item een herde goede plaester mede te resolveeren. Ghi sult nemen peninc malve coelblader bloemen van camonilla van elken een hantvol dat salmen sieden in water ende stotent. Daerna salmen maken pulver van dillen sade ende van coelsade ende menghent met taruwen achterlinc ende maken plaester daer af ende leggent daer op. Item ungentum die herde goet is daertoe neemt olie camomille of olie anetini .vi. dr. swinensmout of hoendersmout ana .i. dr. dilsaet ende bloemen van camamille van allen te gader ghepulvert van elken .ii. dr. ende maect daer af salve.

Kapittel .ii. van flegma.

Ik zeg dat flegma mag komen beide van buiten of van binnen. Komt het van buiten dan mag het zonder overvloed of met overvloed van bloed. En komt het zonder overvloed van bloed zo zal je niets doen dan de zweren behandelen. Ge zal ook weten dat alle zweren hebben 4 belangrijke tijden, dat is in principium of in het begin als de vochtvermenging begint te veranderen en te verzamelen tot een zweer en die tijd mag duren drie dagen of wat meer. En dan zal men daarop leggen medicijnen repercussive (dat zijn diegene die een lid koud en ongevoelig maken) die de zweer weerstaan. En die medicijnen moeten koud en droog zijn in hun natuur. En die zijn zoals donderbaardbladeren en nachtschade en wilde kaarden, Sedum album en wijnazijn gemengd met water en diergelijke. Augmentum, dat is de tijd dat de zweer begint te groeien en duurt totdat het geheel volwassen is. En dan zal men oplossende medicijnen leggen en die zijn heet en droog in hun natuur. En die zal ik u allen noemen met hun namen in het einde van de behandeling van flegma. Eritus, dat is de tijd als de zweer niet meer groeit en dan moet men medicijnen leggen die oplossen en laten rijpen. Declinacio, is die tijd als de zweer rijp en vol pus is en dat het uitgebroken is en begint te genezen. En dan behoeft men medicijnen die zuiveren waar ik u van schrijven zal in de antidotarium van dit boek. De flegma die van binnen komt zal men niet weerstaan met koude noch met droge medicijnen die repercussive zijn. Maar men zal in het eerste begin de zieke doen laten ter ader op de andere zijde van de zweren opdat het te doen is, men zal het lichaam purgeren met medicijnen opdat het lichaam al te zeer vervuld is of de zweer al te groot is en al te veel omvangen heeft. En dat lichaam purgeert aldus met laten en met terugslaande medicijnen tenzij dat enige van deze 7 dingen het verbood. De eerste is of er enige zweer was in jonge kinderen. De volgende in oude lieden. De derde lieden die net genezen zijn van grote ziekten. De vierde als die materie erg veel is. De vijfde als die materie erg krachtig is. De zesde als de zweer onder de keel is of onder de oksels en nevens het geslacht. De zevende als de zweer uit edele leden komt zoals de hersens of uit het hart of uit de lever of uit de ballen. En laat nee geen van deze zeven oorzaken dan mag je koen de zweer weerstaan met sap van koude kruiden als met solatrum, dat is nachtschade (Solanum nigrum) die met een heimelijke oplossing repercussive is, dat is dat het weerstaat de hete zweer in het begin, en met wilde postelein en met Cotyledon umbilicus-veneris met rozenolie en wat wijnazijn en een beetje bolus armeniacus tezamen gemengd. Dit zijn die medicijnen repercussive zonder enig verstoppen van de poriën, dat is rozenolie en Solanum nigrum. Dit zijn diegene die de poriën wat stoppen zoals de tamme postelein en kauwoerden, donderbaard, Crassula major , dat is smeerkruid, Hylotelephium telephium. Dit zijn de terugslaande medicijnen die de leden laten versterven en men niet ontberen mag daar grote overtollige zweer is. Dat is het sap van tamme, sla, Hyoscyamus, dat is bilzekruid olie en Apium. Dit zijn de repercussive medicijnen die erg goed zijn en gebruikelijk en die zal men verpoederen, dat zijn de rozen, alle drie soorten sandaalhout en spodium en bolus armeniacus en terra sigillata, van al deze mag je elk apart op zichzelf alleen gebruiken en nuttigen of gemengd. Maar wil je het sap van deze medicijnen gebruiken en wil je dat beter doorslaan doe daartoe wat wijnazijn dan zal het beter weerstaan. Wil je ook een samengestelde repercussive maken die erg goed is oorbaar zo neem het sap van enigen van de voorgezegde kruiden, 2 ons rozenolie en 1½ ons wijnazijn. Item rozenolie 2 ons, bolus armeniacus1/2ons, azijn 1 ½ ons. En ontziet ge u dat het mag worden bedorven doe daartoe 2 ons terra sigillata, deze repercussive mag je koen leggen op elk lid daar ge u van ontziet dat er enige vochtvermenging mag toe trekken. En is het zaak dat er enige toe getrokken is en de zweer vermeerderd is of dat het als veel blaren maakt zo doe er geen repercussive op maar alom daarbij daar het eerst begon te zweren. Deze voorzegde repercussive medicijnen zal men gebruiken in het begin als de zweer die heet is begint, dat is in de eersten tijden. Nu zal je weten in het begin wat men doen zal in augmentum, dat is in de andere tijd als de hete zweer begint te groeien en verbreiden dan zal men repercussive medicijnen gebruiken en oplossende tezamen gemengd zoals tarwe achtste deel in wijnazijn gekookt en dit daarop gelegd. Nu zal je weten de oplossende medicijnen; dat is kamillen en de bloemen daarvan en olie van Anethum, dat is olie gemaakt van de bloemen en het zaad van dille en van olie en vet alzo men rozenolie maakt en dat zaad van dille is oplossend en penningkruid (Lysimachia nummularia) en Malva en Parietaria, tarwebloem en ganzen vet, hoender vet, Sambucus ebulus, Heracleum sphondylium en zijn zaad, vloeibare Styrax orientalis laudanum, (Cistus ladanifer) mastiek (Pistacia lentiscus) hysop humida (vochtige?). Dit in de ongewassen wol gekookt alzo lang dat het wordt als honing en de zalf is erg oplossend en noemen de chirurgen die geleerd zijn isapij humidi en die ongewassen wol en menige andere die ik u nu niet noemen wil, maar ik zal ze beter noemen in de antidotarium. Als ge enige gebruiken wil van al dezen medicijnen op te lossen in augmentum van hete zweren zal je iets daarmee mengen van de terugslaande medicijnen die voorgezegd zijn. Item, een erg goede pleister mee op te lossen. Ge zal nemen penningkruid, Malva, koolbladeren, bloemen van kamille, van elk een handvol en dat zal men koken in water en het stampen. Daarna zal men poeder van dille zaad maken en van koolzaad en mengen het met een achtste deel tarwe en daar een pleister van maken en leg het daarop. Item zalf die erg goed is daartoe; neem kamilleolie of dilleolie 6 drachmen, zwijnenvet of hoendervet gelijk 1 drachme, dillezaad en bloemen van kamille, allen tezamen verpoederen en van elke 2 drachmen en maak daarvan zalf.

Nu hebdi ghehoert wat medicinen dat men orberen sal in principio ende in augmento. Nu wil ic u scriven wat men doen sal in statu dat es in den derden tiit dat die aposteme stil staet dat si niet en mee[r]dert noch en mindert. Dan sal men orbaren medicinen die ripen doen ende sceeden ende werken. Dat is als tarwenheefsel ghemenct met hoendersmout daer op gheleit doet herde wel ripen ende sceyden. Dit siin medicinen die rypen doen malve die in die hove wast die vet is ende die wortel van bismalve ende die wortel van perduken [96] ende van lelien ende van loeke ende van aijune ende die wortel van palternake ende menich ander wortelen ende cruijden ende li[n]saet ende venigriec ende tarwendunst ende heefsel ende verkenssmout. Ende die een composite medicine hebben ghetimperde hitten met viscosiiteit. Item een goede plaester die ripen doet bloetachtighe apostemen die gemenct siin met heeten ende beroert siin quaet te gheven. Neemt malven blader ende fioletten cruut van elken .j. hantvol ende .ii. hantvol van der wortelen van bismalven ende sietse herde seer ende stootse herde seer al ontween. Dan neemt .j. lb. oude olie [smoute] of [out] swinensmout onghesouten ende meel van liinsade ende van venigrieke van elx. j. o. ende van tarwendunst .ii. o. al dat sal men te gader stoten ende menghent met den cruden ende met water daert in ghesoden si ende maect daer af plaesteren die niet te dic en si of te dunne. Mer ghi sult u hoeden dat ghi geenen venigriec daer toe en sult doen op dat ghi [u] ontsiet van te zeer te verhittene soe soutet doen ontsteken.

Nu heb je gehoord welke medicijnen dat men gebruiken zal in principium en in augmentum. Nu wil ik u schrijven wat men doen zal in statu, dat is in de derde tijd dat de zweer stil staat dat het niet vermeerdert noch vermindert. Dan zal men medicijnen gebruiken die laten rijpen en scheiden en werken. Dat is zoals; tarwe zuurdeeg gemengd met hoendervet en daarop gelegd doet erg goed rijpe en scheiden. Dit zijn medicijnen die laten rijpen, Malva die in de hof groeit die vet is en de wortel van bismalva (Malva alcea) en de wortel van Rumex patientia en van lelie en van knoflook en van bieslook en de wortel van pastinaak en menige andere wortels en kruiden en lijnzaad en fenegriek en tarwestof en zuurdeeg en varkensvet. En die compositie medicijnen hebben getemperde hitte met lijmerigheid. Item, een goede pleister die bloederig zweren laat rijpen die gemengd zijn met hitte en beroerd zijn pus te geven. Neem Malva bladeren en violen kruid, van elk 1 handvol en 2 handvol van de wortels van bismalva (Malva alcea) en kook ze erg goed en stamp ze zeer goed stuk. Neem dan 1 pond oude olie, vet of oud ongezouten zwijnenvet en meel van lijnzaad en van fenegriek, van elk 1 ons en van tarwestof 2 ons dat alles zal men tezamen stampen en mengen met de kruiden en met water daar het in gekookt is en maak daarvan pleisters die niet te dik of te dun is Maar ge zal u hoeden dat ge geen fenegriek daartoe zal doen opdat ge u ontziet van te zeer te verhitten, dan zou het laten ontsteken.

Capm. van couden apostemen [te doen rijpen].

Die couden apostemen salmen doen ripen met plaesteren. Ghi sult nemen een hooft ajunum ende een hoo[f]t loox ende 2 eyeren ende dat sal men braden in die ameren ende al te gader stoten ende nemen alsoe veel riip heefsels als alle die andere siin ende menghense te gader met olie smoute ende maecter af salve. Nu wil ic u laten ende swighen van den couden apostemen tot dier tiit dat ik u hebbe gheseit van heeten [apostemen] die occusuene ende die cure volcomeliic. Ende daerna wil ic u leeren die curen ende besceidenis van den couden apostemen. Nu hebdi ghehoert van flegmon wat men sal doen in principio ende in augmento ende in statu. Nu wil ic u leeren voert wat men doen sal in declinacione. Ghi sult merken of flegmon die van overtollighen bloede coemt als ander heete apostemen siin riip dan sal u ghedachten siin te doen uut breken met sniden of mit plaesteren. Nu wil ic u leren kennen of si volcomeliic riip siin dat is als die hertheit begint te [97] versachten ende rootheit bleict ende die sweeren ende die weedom te minderen ende dat niet meer en slaet of en clapt ende den reden is vergaan Nu suldi u pinen met neersticheit op te doen nochtan suldi dat weten dat sulke apostemen uut breken van haer selven ende dat siin dieghene die haer materie subtiil is ende sterck ende die niet herde diep en is ende die scerp siin int hooft ende hooch verheven. Ende daerom ist dat sake dat u dunct dat van haer selven uut sal breken alst tiit es so en dorfdiit niet snyden met vliemen noch met scaermessen. Waer oec dat sake dat men plaesteren uut mach doen breken dat es goet soe en derftment niet sniden. Alle goede meesters tuijghen dat alle die apostemen die vleeschachtig siin en salmen niet sniden noch uut doen breken si en siin al riip. Ende hier uut is ghenomen van den vleeschachtighen leden die apostemen [die int aerscat comen die] sal men sniden ende uut doen breken met wat behendicheit dat mach siin eer si vol riip siin. Albucasim seit dat men se uut sal doen breken of sniden al rau eer hi diep si om des wille dat hi niet te diep en sweert noch en rotte of en werde fistele int aerscat. In die apostemen die siin in die[pees]sachtige leden of biden geweere en sal men niet beiden tot dat si al riip siin mer eer si vol riip siin salmense sniden haesteliic of steken met vliemen. Waer oec dat sake dat men snede die aposteme of uut dede breken die in die vleeschach[tige] steden siin dat is int quade vleesch soe sout langhe siin eert quaet gave ende soe souden die lippen van den wonden hert worden ende souden veel quaets daerin gaderen. Ende al dit is contrarie den apostemen die in die peesachtighe leden siin ende biden gheweere als men beit tot dat si al riip siin. Want die pesen souden rotten ende herde quaet werden te ghenesen ende noch eweliic bliven verleemt. Als ghi al dit hebt versien ende onthouden neersteliic dan suldi u pinen die apostemen op te doen daer ghi siet dat hi alre hoochste is ende alder riipste ende hoet u van den arterien ende van den aderen ende corden. Ende sniit [98] alle weghe na die hertheit van den live nadat ghi siet dats te doen es. Dat opdoen vanden apostemen is menigherhande na die menichvoudicheit van den leden ende vanden steden daer si in siin want overal daert slecht is ende geen rimpen en siin daer salmen sniden lanc den rimpen [ende dair rimpen syn dair salmen sniden metten rimpen] sonder int voerhooft. Want alsoe als Avicenna seit volghede men den rumpen die int voerhoeft siin die wiinchbrauwen souten sincken ende vallen over die oghen. Ende daerom eest herde orbeliic dat die surginen conen anthonomien ende dier vint men herde luttel want si siin aldermeest leec ende ongheleert ende en kennen die besceidenisse van des menschen leden niet daer men apostemen moet sniden. Nochtan wil ic u leeren een besceidenisse vanden leden alle sonderlinghe daer apostemen siin die men sniden moet na die leere vanden ouden vroeden meesteren. Als die aposteme es int hoeft dan salmen sniden na der lancheit. Ende soude men sniden bi dat oghe soe soude men sniden dweers. Want die oghen staen dweers. Ende in die nase na der lancheit van der nasen. Ende in die kinnebac na der lancheit. Ende achter die ore sal men sniden na der lancheit effene want die stat is effen. Ende al dit mach men bekennen in ouden luijden om haer ruyschen die si hebben. Ende in die armen ende in die scenkelen ende in die dien ende in dien vede ende in den cullen ende in den lacerten van den buke ende in den rugge salmen sniden lanx ende in die handen ende in die vingheren ende in voeten salmen sniden effene na die lancheit onder de oxelen ende boven tgemacht dat siin die claporen ende bider stat salmen sniden ront dats dat yet begriipe van der dweersheit ende van der lancheit. Ende in die siden ende op die ribben siin dweers gheset. Ende voersiet alle weghe dat ghi niet en raect die pesen noch die lacerten noch die arterien noch die groote aderen. Ghi sult oec in die grote apostemen sniden grote gaten ende grote wonden ende in cleene apostemen cleene wonden. Ende Albucasim seit waer de huut van enen quaden sweere ghedunt ende doer gaet als een doeck ende al verstorven dan moet men sniden toten gronde want dat es een teyken dat die humoren [99] siin subtiil ende ghecorrumpeert ende en conen niet ghelosen van goeden vleesche om haar subtiilheit wille. Als ghi die apostemen hebt op ghedaen dan suldi al dat quade datter in es uut duwen ende den vingher daerin steken ende uut halen ende soeken alom met den vingher ende en sulter geen quaet in laten. Ja siedij dats te doen es. Nochtan segghe ic u dat waer die aposteme groot soe en seldiis niet tot enen male [al] uut doen maer allencken dat die sieke niet en sincopieere dats dat hi niet en valle in geen onghemac. Ende sonderlinghe waer die sieke cranck of herde out [of] jonghe kinder of vrouwen die kinder draghen. Daerna suldi hem binnen vollen met ouden linen doeken of met goeden cleenen werke ghenet in dat witte van den eyeren. Ende waert dat sake dat herde zeer bloede dan suldi nemen cout water ende wiin edic ende wit van den eyeren ende stelpet daer mede ende helpt u dit niet soe suldi doen als int proper capittel staet van den bloede te stelpen. Ende hoet u dat in die wonde geen water of geen edic of geen smout of geen vette dinc en come. Ende eest te doen te wasschen soe seldi sieden water met zeeme ende daermede wasset want dat wast ende mondificeert. Of men siede seem met wine ende wast daer mede want dat doet dat vlees vergaderen. Mer die wiin most siin stiptich of met zeeme ende met sarcocolle te gader ghemenct ende gesoden alsoe dicke als salve. Mer ghi sult dat zeem eerste sieden totdat dicke werde ende dan suldi daerin stroijen sarcocolle ghepulvert ende te gader menghen ende bi aventueren ten sal niet te doen wesen te wassen of te mondificeren. Mer men sal daerop legghen medicinen carnis cicaturam dat siin medicinen die vlees doen wassen tot dattet ghenesen is. Waer oec dat sake dat men die apostemen hadde op ghedaen eer hij riip waer om der occusuene die voerseit is soe sal men maken een broken dat siin plaesteren van taruwendunst ende van sape van eppen ende met seeme ende dat te gader ghesoden ende dat daerop gheleit dat digereert die materie ende resolveert ende mondificeert sanies. Ende weet dat [dit] es die rechte kennisse in achterwaren alle die apostemen na den werck ende na [100] die maniere van ripen. Daer om soe behout dit capittel met voersiennicheit want het es een goede heimelike behendicheit daer luttel goede surgien af weten noch en connen.

Kapittel van kouden zweren te laten rijpen.

De koude zweren zal men laten rijpen met pleisters. Ge zal nemen een hoofd bieslook en een hoofd knoflook en 2 eieren en dat zal men braden in de oven en al tezamen stoten en nemen alzo veel rijp zuurdeeg als alle andere zijn en meng ze tezamen met olie en vet en maak er zalf van. Nu wil ik u dit laten en zwijgen van de koude zweren tot die tijd dat ik u heb gezegd de gelegenheid van hete zweren en volkomen behandeling. En daarna wil ik u leren de behandeling en het bescheid van de koude zweren. Nu heb je gehoord van flegma wat men zal doen in principium en in augmentum en in statu. Nu wil ik u voorts leren wat men doen zal in declinacio. Ge zal merken of flegma die van overtollig bloed komt zoals andere hete zweren die rijp zijn dan zal uw gedachten zijn te te laten uitbreken met snijden of met pleisters. Nu wil ik u leren kennen of ze volkomen rijp zijn, dat is als de hardheid begint te verzachten en roodheid verbleekt en de zweren en de pijnen te verminderen en dat het niet meer slaat of klapt en de koorts is vergaan. Nu zal je u met vlijt pijnen open te doen, nochtans zal je dat weten dat sommige zweren van zichzelf uitbreken en dat zijn diegene waarvan hun materie subtiel en sterk is en die niet erg diep is en die scherp zijn in het hoofd en hoog verheven. En daarom is het zaak dat u denkt dat het van zichzelf zal breken als het tijd is, dan behoef je het niet te snijden met vliemen noch met scheermessen. Was het ook zaak dat men het met pleisters uit mag laten breken, dat is goed, dan behoeft men niet te snijden. Alle goede meesters getuigen dat alle zweren die vleesachtig zijn zal men niet snijden noch uit laten breken, ze zijn al rijp. En hier is uitgezonderd van de vleesachtige leden die zweren die in het aarsgat komen die zal men snijden en uit laten breken met wat handigheid, dat mag zijn eer ze volledig rijp zijn. Albucasis zegt dat men ze uit zal laten breken of snijden geheel rauw eer het diep is omdat het niet te diep zweert noch rot of een fistel wordt in het aarsgat. In de zweren die in de peesachtige leden of bij de gewrichten zijn zal men niet wachten totdat ze geheel rijp zijn maar eer ze volledig rijp zijn zal men ze haastig snijden of steken met vliemen. Was het ook zaak dat men de zweer sneed of uit liet breken die in die vleesachtige plaatsen zijn, dat is in het kwade vlees, dan zou het lang duren eer het pus gaf en dan zouden de lippen van de wonden hard worden en zou veel pus daarin verzamelen. En al dit is contrarie de zweren die in die peesachtige leden zijn en bij de gewricht als men wacht totdat ze geheel rijp zijn. Want de pezen zouden rotten en erg moeilijk worden te genezen en noch eeuwig verlamd blijven. Als ge dit alles hebt gezien en vlijtig onthouden dan zal je u pijnen de zweren open te doen daar ge ziet dat het aller hoogste en aller rijpste is en hoed u van de slagaders en van de aders en koorden. En snijdt aller wege naar de hardheid van het lijf nadat ge ziet dat het te doen is. Dat open doen van de zweren is menigerhande naar de menigvuldigheid van de leden en van de plaatsen daar ze in zijn want overal daar het slecht is en geen rimpels zijn daar zal men snijden langs de rimpels en daar rimpels zijn daar zal men snijden met de rimpels uitgezonderd in het voorhoofd. Want alzo als Avicenna zegt volgde men de rimpels die in het voorhoofd zijn dan zouden de wenkbrauwen zinken en over de ogen vallen. En daarom is het erg gebruikelijk dat de chirurgen anatomie kennen en die vindt men erg weinig want het zijn allermeest leken en ongeleerd en kennen het bescheid van de mensen leden niet daar men zweren moet snijden. Nochtans wil ik u leren een bescheid van alle leden en vooral daar zweren zijn die men snijden moet naar de leer van de oude verstandige meesters. Als de zweer is in het hoofd dan zal men snijden naar de lengte. En zou men snijden bij het oog dan zou men dwars snijden. Want de ogen staan dwars. En in de neus naar de lengte van de neus. En in de kinnenbak naar de lengte. En achter de oren zal men snijden naar effen lengte want die plaats is effen. En al dit mag men herkennen in oude lieden om het ruisen die ze hebben. En in de armen en in de schenkels en in de dijen en in de roede en in de ballen en in de spieren van de buik en in de rug zal men snijden in de lengte en in de handen en in de vingers en in voeten zal men effen snijden naar de lengte onder de oksels en boven het geslacht, dat zijn die klaporen (bocium) en bij de plaats zal men rond snijden, dat is dat het iets omvat van de dwarsheid en van de lengte. En in de zijde en op de ribben zijn dwars gezet. En voorzie aller wegen dat ge de pezen niet raakt noch de spieren noch die slagaders noch de grote aders. Ge zal ook in de grote zweren snijden grote gaten en grote wonden en in kleine zweren kleine wonden. En Albucasis zeg; was de huid van een kwade zweer dunner geworden en doorgaat als een doek en geheel verstorven dan moet men snijden tot de grond want dat is een teken dat de vochtvermenging subtiel is en bedorven en kan niet geloosd worden van goed vlees vanwege het subtiele. Als ge de zweren hebt open gedaan dan zal je alle pus dat er in is eruit duwen en de vinger daarin steken en uit halen en alom met de vinger zoeken en zal er geen pus in laten. Ja, zie je dat het te doen is. Nochtans zeg ik u dat was de zweer groot zo zal je het niet in een keer uit doen maar geleidelijk aan zodat de zieke niet syncope, (bezwijmt) dat is dat hij niet in een kwaal valt. En vooral als de zieke zwak was of erg oud of jonge kinderen of vrouwen die kind dragen. Daarna zal je het van binnen vullen met oude linnen doeken of met goed klein werk genat in dat witte van de eieren. En was het zaak dat het erg zeer bloedde dan zal je koud water en wijnazijn en wit van de eieren nemen en stelp het daarmee en helpt u dit niet dan zal je doen zoals in het proper kapittel staat van het bloed te stelpen. En hoed u dat in die wond geen water of geen azijn of geen vet of geen vette dingen komen. En is het te doen te wassen dan zal je water met honing koken en daarmee wassen want dat groeit en zuivert. Of men kookt honing met wijn en was daarmee want dat laat dat vlees verzamelen. Maar die wijn moet bindend zijn of met honing en met Astragalus sarcocolla tezamen gemengd en gekookt alzo dik als zalf. Maar ge zal de honing eerst koken totdat het dik wordt en dan zal je daarin strooien Astragalus sarcocolla verpoederd en tezamen mengen en bij avonturen het zal niet te doen wezen te wassen of te veranderen. Maar men zal daarop leggen medicijnen carnis cicaturam, dat zijn medicijnen die vlees laten groeien totdat het genezen is. Was het ook zaak dat men die zweren had open gedaan eer het rijp was vanwege de gelegenheid die voorgezegd is dan zal men maken een broken, dat zijn pleisters van tarwestof en van sap van peterselie (Petroselinum crispum) en met honing en dat tezamen gekookt en dat daarop gelegd dat digereert de materie en lost op en verandert pus. En weet dat dit is de rechte kennis in nazorg van alle zweren naar het werk en naar de manieren van rijpen. Daarom zou behoud dit kapittel met voorzienigheid want het is een goede heimelijke handigheid daar weinig goede chirurgen van weten noch kunnen.

Nu wil ic u scriven ende leeren die medicinen die de quade sweren ende apostemen doen uut breken. Dat es die wortel van maroscus ghesoden met water ende met seem ende maect plaesteren ende legse daer op die stadt daert alre haestichst es. Of ghi sult nemen mel anacordi ende olie ende morupec van elken even vele dat salmen altegader over tfier menghen ende daermede bestriken daerment wil doen uut breken het sal voetstaens uutbreken. Ende [dese] componite medicinen maecte almansar. Item neemt fermentum dats heefsel ende vitrum ende mostaertsaet ende duvenmes ende hoendermes of enden[mes] of mes van sporwaren Dit sal men al te gader menghen met doren van eyeren of met mostersaet- of hofkerssaet dat wael dic ghesoden ende maect daeraf plaesteren want het is sonderlinghe goet. Item ghebernt been [van] wat beesten dat gi wilt ende maect daer pulver of ende menghet met ouden swinensmoute ende legget daer op. Item neemt die keernen van appelen van peeren ende stoetse met seeme ende legse daer op het doet uutbreken. Ende wildiit sterker maken uut te doen breken neemt cantaride ende wriifse ontween met ouden olie smout ende [warmet een luttel ende] maect daer plaetseren ende legget daerop het doet herde wel uutbreken mer gi sult er toe doen wiinedic. Item neemt sal armoniacum ende vitrum ende flos eris van elken evenvele ende conficeert al met zeeme ende out oliesmout ende maecter of plaesteren ende legse daer op het is goet.

Nu wil ik u schrijven en de medicijnen leren die de kwade zweren en blaren laten uitbreken. Dat is de wortel van maroscus (Duitse tamarisk, Myricaria gallica) gekookt met water en met honing en maak pleisters en leg ze daarop de plaats daar het aller ergste is. Of ge zal nemen meel van Semecarpus anacardium en olie en murwe pek, van elk even veel en dat zal men alles tezamen over het vuur mengen en daarmee bestrijken daar men het wil laten uitbreken, het zal op staande voet uitbreken. En deze samengestelde medicijnen maakte Almansoris. Item, neem fermentum, dat is zuurdeeg, en vitrum (glas? beter Isatis) en mosterdzaad, duivenmest en hoendermest of eendenmest of mest van sperwer. Dit zal men al tezamen mengen met dooiers van eieren of met mosterdzaad of hofkerszaad dat goed dik gekookt is en maak daarvan pleisters, want het is bijzonder goed. Item, verbrande benen van wat beesten dat ge wilt en maak daar poeder van en meng het met oud zwijnenvet en leg het daarop. Item neem de kernen van appels, van peren en stamp ze met honing en leg ze daarop het laat uitbreken. En wilde je het sterker maken uit te laten breken neem canthariden (Lytta vesicatoriariden) en wrijf ze stuk met oude olie of vet en warm het wat en maak daar pleisters van en leg het daarop, het laat erg goed uitbreken, maar ge zal er toe doen wijnazijn. Item, neem zout van Dorema ammoniacum en Isatis en Spaans groen van elk evenveel en meng alles al met honing en oude olie en maak er pleisters van en leg het daarop, het is goed.

Capm. iiii van antrax van carbunculus die cueren ende die differencie.

Antrax ende carbunculus hebben grote besceidenis want antrax coemt van quaden ghemencden ende gheveniinden humoren ende daerom is hi herde sorgheliic. Ende carbunculus komt van heeten bernenden bloede ende dat quaet ende ghecorrumpeert is ende grof. Ende aldus ghedaen apostemen siin [root of] geel [of] groen of swart. Ende [101] Avicenna seit die rode es alder sekerste ende daerna die geel ende die swarte es alder quaets ende alder sorgheliicst ende daer en mach men niet af ghenesen ende sonderlinghe als si siin biden herten [of biden hersenen]. Ende Galienus seit lichteliic brenghen sulke apostemen quaetheit doer die arterien toter herten ende dan keert die sieke toter kelen aldat hi binnen heeft ende die sieke valt in onmachten ende dat siin alle quade teeken. Ghi sult dat weten dat dese apostemen siin gheheeten bonam vesicam. Ende van sommighen nijgra pustula ende in dietsche die kerschebloemen. Ende ghi sult dat weten int beginsel is cleenre minre dan [een] crocke ende is eerstwerven seer blauachtig daernaer root ende daerna swart. Nu suldi weten dat eerste remedie dat men daertoe doen sal dat sal siin dat men den sieken sal doen latenter ader in die selve side daer die aposteme staet ende doen houden subtiile dieten. Ende men sal hem gheven medicinen diet therte sterken ende conforteeren met vercoelnis die wel ruken als prumen garnaten die acetuns [syn ende appelen en peren ende hoenre kieken wel ghesoden met veriuse wijn edic. Ende men sal hem wel doen ruken welrukender dingen als rosen ende camphore]. Ende men sal hem gheven wiin met prume garnaten met tyenwerven alsoe veel waters ghemenct cout hi sal hem oec hoeden na siin macht van vleische [Ende en can hijs hem niet hoeden soe ete hi alsulc vleysch] als ic u te voren gheseit hebbe ghecruut met veriuse of met sterken wiinedic. Hem is oec herde orberliic goede trijakel. Waer oec dat sake dat hi altoes woude slapen soe sal men wecken met tamburen ende salse roepen met haren name. Men sal hem oec legghen plaesteren op therte van .j. o. rode rosen ende van al soe veel scandalen ende .ii. o. garstenmeels ende van .ii. dr. camphers ghedistempeert met rosen water. Is die aposteme van vore soe salmen die plaester leggen al om den navel op die borst. Is hi oec achter soe salmen die plaester leggen tusschen beide die scouderen. Op die aposteem sal men leggen plaesteren die resolveren ende doen rijpen ende uutbreken. Ende dat sal siin tarwendunst ende oliesmout ende sout te gader ghemencht of tarwe ghe\knuijt [102] op witte vighen met sempe of meel van liinsade. Of men stote vette vighen met vitrum ende legse daerop. Rosinen ghestoten met soute ende met olie van oliven doet uutbreken ende suvert. Ende doren van eijeren ghemenct met soute ende daerop gheleit is herdegoet ende doet uutbreken. Op den carbunkel sal men legghen een plaester van sape van eppen met seeme ende tarwendunst. Scabiose ghestoten ende gheleit op antrax siin toten uutbreken ende versterven binnen drien ueren ende geeft mense drincken met wijne soe purgeerse virus ende mondificeert antracem. Men seit dat die clene consolide die men heet medesuete ghestoten ende daerop gheleit verdriift antracem ende doeten ghenesen met eender goddeliker cracht. Mer mach hen oec doen ripen met plaesteren die ic hebbe gescriven int flegmon. Ende noch sal ic u scriven in den antidotarius van desen boec die speciael medicinen antrax ende carbunculus mede te doen rijpen. Ghi sult alom ende omme legghen medicine repercussiven. Ende als hi uutghebroken is dan suldien mondificeren metter medicinen die te voren gheseit siin ende cuereren metter medicinen die vleesch doen wassen ende die consolideeren. Waer oec dat sake dat ghi langhe merrede uut te breken soe suldi hem sniden ende dat quaet al uut duwen ende curreren alsoe als wi hebben geseit. Ic segge u dat voerwaer dat aldus ghedane apostemen als antrax ende carbunculus comen geerne in dien tiit van der pestelencien dan sienider vele.

Kapittel iiii van antrax van karbonkels de behandeling en het verschil.

Antrax en karbonkel hebben groot verschil want antrax komt van kwade gemengde en giftige vochtvermenging en daarom is het erg zorgelijk. En karbonkel komt van heet brandend bloed en dat kwaad en bedorven en grof is. En al dusdanige zweren zijn rood of geel of groen of zwart. En Avicenna zegt dat de rode is aller zekerste en daarna de gele en de zwarte is de aller kwaadste en aller zorgelijkste en daar kan men niet van genezen en vooral als ze bij het hart of bij de hersens zijn. En Galenus zegt; licht brengen zulke zweren kwaadheid door de slagaders tot het hart en dan braakt de zieke alles uit de keel dat hij binnen heeft en de zieke valt in onmacht en dat zijn allen kwade tekens. Ge zal dat weten dat deze zweren zijn geheten bonam vesicam. En van sommigen nigra pustula en in Diets kersenbloemen. En ge zal dat weten in het begin is de kleine minder dan een krok en is de eerste keer zeer blauwachtig en daarna rood en daarna zwart. Nu zal je weten dat de eerste remedie dat men daartoe doen zal dat zal zijn dat men de zieke zal doen laten ter ader in dezelfde plaats daar die zweer staat en laat houden subtiele diten. En men zal hem geven medicijnen die het hart versterken en aangenaam zijn met verkoeling die goed ruiken zoals granaatappel die scherp zijn en appelen en peren en hoenders kuikens goed gekookt met verjus en wijnazijn. En men zal hem goed laten ruiken welriekende dingen zoals rozen en kamfer. En men zal hem geven wijn met granaatappels met tienmaal alzo veel water gemengd, voor koude zal hij hem ook hoeden naar zijn macht van vlees. En kan hij hem niet hoeden dan eet hij al zulk vlees zoals ik u tevoren gezegd heb gekruid met verjus of met sterke wijnazijn. Hem is ook erg gebruikelijk goede teriakel. Was het ook zaak dat hij altijd wilde slapen dan zal men hem wekken met tamboeren en zal hem met zijn naam roepen. Men zal hem ook pleisters op het hart leggen van 1 ons rode rozen en van alzo veel sandaalhout en 2 ons gerstemeel en van 2 drachmen kamfer gemengd met rozenwater. Is de zweer van voren zo zal men de pleister leggen alom de navel op de borst. Is het ook van achter dan zal men die pleister leggen tussen beide de schouders. Op de zweer zal men leggen pleisters die oplossen en laten rijpen en uitbreken. En dat zal zijn tarwestof en vette olie en zout tezamen gemengd of tarwe gekneed op witte vijgen met sempe (zeep?)of meel van lijnzaad. Of men stampt vette vijgen met Isatis en leg het daarop. Rozijnen gestampt met zout en met olie van olijven laat uitbreken en zuivert. En dooiers van eieren gemengd met zout en daarop gelegd is erg goed en laat uitbreken. Op de karbonkel zal me leggen een pleister van sap van peterselie (Petroselinum crispum) met honingen tarwestof. Scabiosa gestampt en gelegd op antrax zijn tot het uitbreken en versterven binnen drie uren en geeft men ze te drinken met wijn dan purgeert het virus en zuivert antrax. Men zegt dat de kleine Consolida die men madelief noemt gestampt en daarop gelegd antrax verdrijft en laat het genezen met een goddelijke kracht. Maar mag het ook laten rijpen met pleisters die ik heb geschreven in het flegma. En noch zal ik u schrijven in de antidotarium van dit boek de speciale medicijnen om antrax en karbonkel mee te laten rijpen. Ge zal alom en om terugslaande medicijnen leggen. En als het uitgebroken is dan zal je die veranderen met de medicijnen die tevoren gezegd zijn en behandelen met de medicijnen die vlees laten groeien en die tezamen voegen. Was het ook zaak dat ge lang draalde uit te breken dan zal je het snijden en al de pus uitduwen en behandelen zoals we het gezegd hebben. Ik zeg u dat voorwaar dat dusdanige zweren zoals antrax en karbonkel graag in de tijd van de pest komen, dan zijn er veel.

Capm. v van herusipula [die cuere der of].

Herusipula is een herde quade aposteme gheveniint. Ende al is dat sake dat ic hebbe ghescreven besceidenisse int capittel van flegmon tussen flegmon ende herusipula. Nochtan wil ic u hier een luttel die redenen van den ondersceit overleggen hoe dat mense te bat mach bekennen die een voer den anderen. Ende daerom suldi weten bi wat teiken dat ghi sult bekennen flegmon voer herusipula. Ende ic segghe u dat der teiken siin vele ende openbaer want herisipula is root ende tonet hem open\baerliic [103] Ende die rootheit van flegmon is groenachtich ende zwartachtich. Ende die rootheit van herusipula is ghemenct met geelre varwen als van sofferaen. Ende als men tast herusipula soe vergaet die rootheit te niet ende wert al wit ende daerna wordet al weder wit root. Ende herusipula is meer buten in die huut. Ende flegmon is diep in dat vleesch. Ende herusipula verbrant van groten hitten die huijt boven ende bladert al om. Ende die sieke heeft den rede veel sterker ende veel eer van herisipula dan van flegmon. Ende die sweer es veel meere dan van herusipula want die weede comt van den groten persen van dien gheswelle van binnen int vleesch van flegmon. Nu soe wil ic voert[an] swighen van der besceydenis van hem beiden want het mach wel ghenoeghen Ende wil die cuere van herusipula beghinnen. Daerom suldi int beghinsel den lichaem purgeren ende rumen met medicinen die coleram purgeren sonder veel hitte. Daerna legget medicinen die vercoelen sterkeliic. Ende doet alle dat ic u ghescreven hebbe in die cuere van flegmon nochtan seit Avicenna dat men moet herusipula meer vercoelen dan flegmon. Ende in flegmon behoeft men meer purgacien dan in herusipula dat is daerom dat die humoren ende die materie veel grover ende quader te digereren ende te ripen siin. Ende dic coemt herisipula van quader gheveniinder materien. Ende dan sal mense wederstaen met couden medecinen dat die gheveniinde materie niet weder in den lichaam en slae. Maer men sal legghen alom repercussive medecinen ende hoet u dat ghi die materie niet te zeer en wederstaet want het soude grote sweringhe maken of die aposteem soude werden heet of groen of swart ende soude beginnen te corrumpeeren. Ende als ghi ijet siet van allen desen suldise cureren met medecinen die mollificeren. Ende als ghi u ontsiet dat dat lit beghint te corrumperen soe seldien doen hicken met vliemen [of met eckelen ende setten echelen diet quade bloet uut zughen. Nochtan als die aposteme groot is ende tlet groot so salmen die diepheit metter vliemen] ende is dat lit clein soe en derf mens en niet [al te] dicke hicken metter vliemen. [104]

Kapittel v van erysipelas (Sint Anthonis vuur), de behandeling daarvan.

Erysipelas is een erg kwade giftige zweer. En al is het zaak dat ik bescheid heb geschreven in het kapittel van flegma tussen flegma en erysipelas. Nochtans wil ik u hier een beetje de redenen van het onderscheid overleggen hoe dat men ze beter mag herkennen de ene voor de andere. En daarom zal je weten bij welke tekens dat ge flegma zal herkennen voor erysipelas. En ik zeg u dat er vele en openbare tekens zijn want erysipelas is rood en toont zich openbaar. En de roodheid van flegma is groenachtig en zwartachtig. En de roodheid van erysipelas is gemengd met gele kleur als van saffraan. En als men erysipelas betast dan vergaat die roodheid te niet en wordt geheel wit en daarna wordt het al weer wit rood. En erysipelas is meer buiten in de huid. En flegma is diep in het vlees. En erysipelas verbrand van grote hitten de huid boven en bladert al om. En de zieke heeft de koorts veel sterker en veel eerder van erysipelas dan van flegma. En de zweer is veel groter van erysipelas want de pijn komt van het grote persen van de gezwellen van binnen in het vlees van flegma. Nu zo wil ik voortaan zwijgen van het bescheid van hen beiden want het mag wel vergenoegen. En wil de behandeling van erysipelas beginnen. Daarom zal je in het begin het lichaam purgeren en ruimen met medicijnen die gal purgeren zonder veel hitte. Daarna leg medicijnen die sterk verkoelen. En doe alles dat ik u geschreven hebbe in de behandeling van flegma, nochtans zegt Avicenna dat men moet erysipelas meer verkoelen dan flegma. En in flegma behoeft men meer purgatie dan in erysipelas en dat is daarom dat de vochtvermenging en die materie veel grover en kwader te verteren en te rijpen zijn. En vaak komt erysipelas van kwade giftige materies. En dan zal men het weerstaan met koude medicijnen dat de giftige materie niet weer in het lichaam slaat. Maar men zal alom verkoelende medicijnen leggen en hoed u dat ge de materie niet te zeer en weerstaat want het zou grote zwering maken of de zweer zou heet of groen of zwart worden en zou beginnen te bederven. En als ge iets ziet van al dezen zal je het behandelen met medicijnen die vermurwen. En als ge u ontziet dat het lid begint te bederven dan zal je het laten hakken met vliemen of met bloedzuiger en bloedzuigers zetten die kwaad bloed uitzuigen. Nochtans als de zweer groot is en het lid groot dan zal men die diepte met de vliemen en is dat lid klein dan behoeft men ze niet al te veel hakken met de vliemen.

Capm. .vi. van formien te curreren.

Formica is een clein pustula ende comen van coleriken materien ende coemt met juecsel ende met sterken sweer ende met hitten ende somtiit wa(n)delt ende breidet hem ende ulcereert die stat ende siin varuwe is gheluachtich ende siin substancie is bont ende swartachtich. Mer die wortel daer af is breet. Ende in alle formiken ghevoelt men steken of de mieren hadden gheseict. Ende Avicenna seit dat alle die apostemen die in die huijt siin ende wandelen die heeten formica. Ende haer cueren siin dat men den lichaem sal purgeren ende daerna sal men die stat vercoelen metten medecinen die ic u seide in die cuere van flegmon. Maer waer die stat gheulcereert soe en salmen niet vercoelen dan alom ende om. Ende op die ulceren en salmen geen molificatiif legghen dan alle weghe siccatiif. Ende daertoe is goet dese salve die ghemaect is van seruse ende litergierum gheconfisiert met oleum rosarum ende men salse purgeren met medecinen die colera purgeren.

Kapittel .vi. van formica te behandelen.

Formica is een klein puistje en komt van galachtige materies en komt met jeuk en met sterke zweer en met hitte en soms verandert en verspreidt die blaar zijn plaats en zijn kleur is geelachtig en zijn substantie is bont en zwartachtig. Maar die wortel daarvan is breed. En in alle formica voelt men steken of de mieren hadden gestoken. En Avicenna zegt dat alle zweren die in de huid zijn en veranderen die heten formica. En hun behandeling zijn dat men het lichaam zal purgeren en daarna zal men die plaats verkoelen met de medicijnen die ik u zei in de behandeling van flegma. Maar was die plaats als het veel blaren maakt dan en zal men het niet verkoelen dan alom en om. En op de blaren en zal men geen vermurwende leggen dan aller wegen verdedigende. En daartoe is goed deze zalf die gemaakt is van was en litargirum gemengd met rozenolie en men zal ze purgeren met medicijnen die gal purgeren.

Capm. .vij. de igne persico [dats quade vier].

Ignis persicus dat es een aposteme ende coemt met ioccele ende met groter sterker bernender hitten ende alle die stat wert ghebladert ende die bladeren siin al vol duns waters ende dat es al veniin. Ende sulc stont is alle die stat ghevarwet als assen of swart als colen of vael als loec. Ende aldus ghedaen apostemen siin sorcheliic ende siin geheeten dat helsche vier. Ende oec heet mense carbo in medecinen. Ende tussen ignem persicum ende carbonem is differencie. Nochtan siin si beide coleren citrini die brant is al vuer ende is ghemenct met melancolien. Nochtan in igne persico regneert veel meer coleram dan in carbone. Ende in carbone regneert veel meer melancolien ende daerom wert si swart als een coel. Ende aldus ghedaen apostemen siin herde sorgheliic ende daerom seint mense tot sinte anthonus van vionoys of [te Walcuort] tot onser vrouwen ten nijvele of tot sinte geertruyden of te lin\teren [105] tot sinte genoliven. Ende die men aldus voert toten sancten seit men dat si lesschen in .ix. daghen ende dat es scoen mirak[e]l [van onsen here god van hemelrike] of si sterven binnen neghen daghen. Maer ic darf wel seggen voerwaer dat men aldus ghedaen vuer wel mach blussen in .ix. daghen met medecinen of min. Daerom wil ic u leeren hoe mense lesschen sal ende ghenesen. Dat eerste dat men doen sal men sal den sieken doen laten dat quade bloet uut datter ghemenct es met quaden coleren ende men sal diep sniden daert verbrant es dat quade veniin datter in vergadert es ende doent uut loepen. Ende daerna salmen legghen plaesteren van couden medecinen ende al omme repercussiven als met bolus arminicus ende met rosewater ende met wiinedic of met groenen gallen ende met wiinedic of met anderen medecinen repercussive die voer gheseit siin ende die ic scrive in den antidotarius van desen boeke. Op den brant suldi legghen medicinen die den brant doen rotten ende weiken. Ende als die brant af is ende ghi siet natuerliic vleisch dan salmen op die wonde legghen medecine die sachteliic droeghen als es cetorum dat men maect van serusen ende van witter wasse ende van olie rosarum ende van een luttel camphoren ende dit seit RASIS. Item ghi sult nemen scoriam plumbum dat is ghebrant loot ende tsap van rase ende olie rosarum ende was ende wit hers ende maken daer of plaesseren. Item neemt flos eris .ii. dr. was [ende] wit hars van elken .vii. dr. flos eris seldi stoten ende dat ander smelten met een luttel olien ende dan flos eris dan daer in doen ende bestriken daer mede daert gheulserreert es dese selve cuere sal men in formicam miliaren. Of men sal nemen galle van eenen buck met sout ende met wiin ende wiinedic. Dit salmen al te gader sieden ende den ulcus daer mede bestriken. Item neemt die hoefden van ghesouden vissche met wiin ende met aterment ende wiinedic dit suldi legghen op die ulceren. Nu wil ic dat ghi weet dat formica is van drie manieren. De eene is gheheeten formica ambulativa. Die ander formica manducativa of corrosiva dats alleleens. Dat derde es gheheeten formica [106] mirialis of granosa dats oec alleleens. Ende men vindet serpigo ende impetigo. Ende ghi sult dat weten dat formica ambulativa of corrosiva of impetigo siin van subtiilre coleren ende serpigo is van grover coleren. Ende formica mortificativa of corrosiva siin oec van grover coleren. Ende formica granosa of miliaris die siin noch van alre groofster coleren. In allen desen mag werden ghemenct flegmon ende verbrande melancolien ende wert gheheiten ignus persicus of carbunculus of priema. Ende dit seit serapio ende galienus seit dat alle apostemen die corroderen siin van verbrander melancolien. In alle dese apostemen salmen int beghinsel die colere materie purgeren met colagogum dats met medecinen die quade coleren purgeren of met latene. Ende daerna salmense vercoelen als te voren gheseit is ende daerna alst gheulcerreert is sal men legghen medicinen die resolveren of dulceren tweewerven des daechs ende eenwerven des nachs. Ende ghi sult weten dat men sterkeliic sal vercoelen van coleren ende van bloede.

Kapittel .vij. de ignis persicum, dat is kwaad vuur (Ignis sacer, Ergotisme).

Ignis persicum dat is een zweer en komt met jeuk en met grote sterke brandende hitte en de hele plaats blaart en die blaren zijn geheel vol dun water en dat is geheel venijnig. En sommige tijd is de hele plaats gekleurd als as of zwart als kool of vaal als look. En al dusdanige zweren zijn zorgelijk en zijn geheten dat helse vuur. En ook noemt men het carbo in medicijnen. En tussen ignis persicum en carbone is verschil. Nochtans zijn ze beide gele gal en de brand is als vuur en is gemengd met melancholie. Nochtans in ignis persicum regeert veel meer gal dan in carbone. En in carbone regeert veel meer melancholie en daarom wordt het zwart als een kool. En al dusdanige zweren zijn erg zorgelijk en daarom zend men ze naar Sint Antonius van Vionoys of te Walcourt tot onze vrouwe ten Nijvel of tot Sint Geertrui of te Lunteren tot Saint Genevieve. En die men aldus voert tot de Sinten zegt men dat ze verdwijnen in 9 dagen en dat is een mooi mirakel van onze heer God van hemelrijk of ze sterven binnen negen dagen. Maar ik durf wel te zeggen voor waar dat men al dusdanig vuur wel mag blussen in 9 dagen of minder met medicijnen. Daarom wil ik u leren hoe men ze lessen zal en genezen. Dat eerste dat men doen zal; men zal de zieke doen dat kwade bloed uitlaten dat er gemengd is met kwade gal en men zal diep snijden daar het verbrand is en dat kwade venijn dat er in verzameld is uit laten uitlopen. En daarna zal men pleisters leggen van koude medicijnen en alom terugslaande zoals met bolus armeniacus en met rozenwater en met wijnazijn of met groene gal en met wijnazijn of met andere repercussive medicijnen die voor gezegd zijn en die ik schrijf in de antidotarium van dit boek. Op de brand zal je medicijnen leggen die de brand laten rotten en weken. En als de brand af is en ge ziet natuurlijk vlees dan zal men op die wond medicijnen leggen die zachtjes drogen zoals cetorum is, dat maakt men van was en van witte was en van rozenolie en van een beetje kamfer en dit zegt RASIS. Item, ge zal nemen scoriam plumbum, dat is gebrand lood, het sap van rozen en rozenolie en was en witte hars en maak daarvan pleisters. Item, neem Spaans groen 2 drachmen, was en wit hars, van elk 7 drachmen, Spaans groen zal je stampen en dat andere smelten met een beetje olie en dan Spaans groen dan daarin doen en bestrijken daarmee daar het blaart en dezelfde behandeling zal men doen in formica miliaris. Of men zal nemen gal van een bok met zout en met wijn en wijnazijn. Dit zal men alles tezamen koken en de ulcus daarmee bestrijken. Item, neem de hoofden van gezouten vis met wijn en met inkt en wijnazijn en dit zal je leggen op die blaren. Nu wil ik dat gij weet dat formica is van drie soorten. De ene is geheten formica ambulativa. De volgende formica manducativa of corrosiva. Dat is allemaal gelijk. De derde is geheten formica miliaris of granosa, dat is ook allemaal gelijk. En men vindt serpigo en impetigo. En ge zal dat weten dat formica ambulativa of corrosiva of impetigo zijn van subtiele gal en serpigo is van grove gal. En formica mortificativa of corrosiva is ook van grove gal. En formica granosa of miliaris die zijn noch van aller grofste gal. In al dezen mag flegma vermengd wordeen verbrande melancholie en wordt geheten ignis persicus of carbunculus of priema. En dit zegt Serapio en Galenus zegt dat alle zweren die bijten zijn van verbrande melancholieën. In al deze zweren zal men in het begin de gal materie purgeren met colagogum, dat is met medicijnen die kwade gal purgeren of met laten. En daarna zal men ze verkoelen zoals tevoren gezegd is en daarna als het veel blaren maakt zal men medicijnen leggen die oplossen of de blaren tweemaal per dag en eenmaal in de nacht. En ge zal weten dat men sterk zal verkoelen van gal en van bloed.

Capm. .viij. van noli me tangere [die] cuere.

Nu wil ic u scriven van enen ulcus dat gheheeten noli me tangere om ii reden. Die een reden si soe men hem meer roert ende handelt soe hi arger ende quader wort. Die ander reden is om dieswille dat is morbus contagiosus dats tonghemac dat van den eenen gaet opt dander als cremsel lasarie ende dies gheliic.

Nu wil ic u leeren den occusuene kennen van nolimetangere. Ghi sult weten dat nolimetangere coemt van tweederhande coleren van roeden coleren ende van verbrande coleren. Die verbrande coleren comen van buijten ende daerom maecse buten swarte corsten. Ende alsmen die swarte corsten afdoet soe vint men daeronder root vleesch ende hert ende dat is die rode colere die niet verbernt en es. Ende ghi sult weten dat eerstwerven is ghescapen als een buijlken ende daerna wordet ulcus corrodens ende begint te corroderen ende wast int aensicht bider nasen. Ende ghi sult weten dat cancer meer corrodeert in enen daghe dan noli me tangere in tien daghen. Ende lupus meer in enen daghe [107] dan cancer in eenre maent. Miin eerste raet is dat ghi den sieken sult doen laten die hoeftader en daerna die materie doen vergaderen met oxisakere of sieroop acetens ende purgeeren met colagogum ruberbarum ghetimpert met gheitenweije ende mondificeert die humoren die bereet siin te bernen als bloet. Ende die coleren des derden daechs doen stoven met couden cruijden als [violetten cruut] nasscade witte wilghen bladeren wiingaertblaen ende papelblaen. Ende als hi uten stoven gaet suldi hem gheven goede triacle al soe veel als een swart tarnois mach weghen met wine daerin ghesoden sal siin liinnaria dats wilt vlas. Daerna suldi opdoen die corste ende sulter oplegghen pulver dat sal siin ghemaect van salgemma ende assen van ouden wiingaert rancken en sult al om ende om smeeren met popeljoen des ander daghes des morghens seldi weder die corst af doen ende wasschen metten sape van wegheblaen of met lauwen wiinedic. Ende daerna seldi stoten die blader van weghebreen of die blader van taxom barbatum met mastike. Item wast dat ulcus dicke met siins selfs orine ende daerna tempert aterment ende wiinedic tegader ende dropt daerop met eenre veren ende dan legt daerop taxum barbatum met mastiic ghestoten .ii. werven des daechs. Ende is dat sake dat ghiis aldus niet en coent ghecurreren dan suldi nemen aterment ende ongeblust calc ende tartrum van elx even vele ende maken daer af pulver en timperent met loeghen van asschen van [ouden] wiingaertrancken soe dat te dic noch te dunne en es ende leggent daerop alle den nacht ende salvet alom ende om met popelgoen Ende des ander daechs es daer veel corsten op die doet af ende timpert dan weder sal gemmen met sape van weghebreede [bladen] ende leggent daerop. Ende daerna suldiit wasschen metter voerseider loeghen ende sult stoten wegheblaen ende dat sap een luttel uutwringen ende dan suldise daerop legghen ende dat suldi negen daghe doen. Ende als die aposteme es ghemondificeert soe sal dat vleesch root siin. Ende soe sal daer uutdrupen bloetachtighe dropen ende dan suldi stoten liinaria ende sulse daerop legghen al metten [108] ape want het es sonderlinghe goet teghen noli me tangere te curreren als hi ghemondificeert is. Ende des ander daechs suldien wassen met der voerseider loeghen ende sulter op leggen pulver van rose ende van wieroec ende van mastiic. Ende als die ulcus ghevult is van goeden vleesche dan suldien consolideren ende ciicatrieren alsoe alsmen in die ander apostemen gheseit heeft ende die sieke sal hem hoeden van wiin ende van starken drank ende van allen somer coleren ende van allen vleisch dat melancolie genereert als runtvleesch geiten hasen gansen herten ende anden ende desgheliic. Ende hi moet scuwen alle dat die maghe rau helt ende verseren dat goede digestie maect als goet tarwenbroot jonghe hoender kieken ende die wael ghesoden ende alle sal siin cout ende ghetimpert. Ghi sult u hoeden dat ghi dat onghemac nerghent en ruert dan metter medecinen.

Kapittel .viij. van noli me tangere, de behandeling.

Nu wil ik u schrijven van een ulcus dat geheten wordt noli me tangere om 2 reden. De ene reden is zo men het meer roert en handelt zo het erger en kwader wordt. De andere reden is omdat het is morbus contagiosus, dat is de kwaal dat van de ene op de ander gaat zoals cremsel, (?) huidziektes en diergelijke.

Nu wil ik u leren om de gelegenheid te kennen van noli me tangere. Ge zal weten dat noli me tangere komt van tweevormige gal, van rode gal en van verbrande gal. De verbrande gal komt van buiten en daarom maakt het buiten zwarte korsten. En als men de zwarte korsten afdoet dan vindt men daaronder rood en hard vlees en dat is de rode gal die niet verbrand is. En ge zal weten dat het de eerste keer geschapen is als een builtje en daarna wordt het ulcus corrodens en begint te bijten en groeit in het aanzicht bij de neus. En ge zal weten dat kanker meer afbijt in een dag dan noli me tangere in tien dagen. En lupus meer in een dag dan kanker in een maand. Mijn eerste raad is dat ge de zieke zal doen laten de hoofdader en daarna die materie laten verzamelen met oxisaccarum (stroop, azijn granaatappel en suiker) of azijnsiroop en purgeren met gal purgerende rabarber getemperd met geiten wei en zuivert de vochtvermenging die gereed zijn te verbranden alle bloed. En de gal de derde dag laten stoven met koude kruiden zoals violen kruid, nachtschade, witte wilgen bladeren, wijngaardbladeren en populierbladeren. En als hij uit de stoof stoven gaat zal je hem geven goede teriakel alzo veel als een zwarte tournois (munt) mag wegen met wijn daarin gekookt zal zijn Linaria, dat is wild vlas. Daarna zal je de korst opendoen en zal er opleggen poeder dat gemaakt zal zijn van steenzout en as van oude wijngaard ranken en zal het al om en om smeren met populioen (zalf van populierknoppen) en de volgende dag ‘s morgens zal je weer de korst af doen en wassen met het sap van weegbree bladeren of met lauwe wijnazijn. En daarna zal je de bladeren van weegbree stampen of de bladeren van Verbascum met mastiek. Item, was de ulcus dik met zijn eigen urine en meng het daarna met inkt en wijnazijn tezamen en druppel het daarop met een veer en leg dan daarop Verbascum met gestampte mastiek 2 maal per dag. En is het zaak dat ge het aldus niet kan behandelen dan zal je inkt nemen en ongeblust kalk en wijnsteen, van elk even veel en maak daarvan poeder en meng het met loog van as van oude wijngaardranken zodat het noch te dik noch te dun is en leg het daarop de hele nacht en zalf het alom en om met populioen. En de volgende dag zijn er veel korsten op en doe die eraf en meng dan weer steenzout met sap van weegbree bladeren en leg het daarop. En daarna zal je het wassen voor de voorgezegde loog en zal weegbree bladeren stampen en dat sap wat uitwringen en dat zal je daarop leggen en dat zal je negen dagen doen. En als de zweer veranderd is dan zal dat vlees rood zijn. En dan zal daar uitdruppelen bloedachtige druppels en dan zal Linaria stampen en zal het daarop leggen al met het sap want het is bijzonder goed tegen noli me tangere te behandelen als het veranderd is. En de volgende dat zal je die wassen met de voorgezegde loog en zal er op leggen poeder van rozen en van wierook ( Boswellia thurifera) en van mastiek. En als die ulcus gevuld is van goed vlees dan zal je die verstevigen en cauteriseren alzo als men in de andere zweren gezegd heeft en de zieke zal hem hoeden van wijn en van sterke drank en de hele zomer van gal en van alle vlees dat melancholie genereert zoals rundvlees, geiten, hazen, ganzen, herten en eenden en dergelijke. En hij moet schuwen alles dat de maag rauw houdt en versieren dat goede digestie maakt zoals goed tarwebrood, jonge hoender kuikens en die goed gekookt zijn en alles zal koud en getemperd zijn. Ge zal u hoeden dat ge die kwaal nergens mee aanroert dan met de medicijnen.

Capm. ix. van herpos estiomnes dats die wolf.

Herpos estiomnes es een herde quade aposteeme ende es te segghen dat hem selven eet. Noch anders est gheheeten lupus dat is een wolf. Ende lupus coemt van herisipila die te voren gheweest heeft ende niet en heeft gheweest ghetempert ende daerom eest thelsche vuer of sinte anthoniis vuer ende coemt van heeter bernender coleren ende ghecorrumpeerder die ghetoghen es toten leden daert corrodeert ende eet ende breit hem starkeliic al corroderende. Ende int beginsel voelt die sieke grote steecten met bernender hitten. Ende als lupus verandert [so is hi blaeu] es soe bekennet men dat [tlet] hart is ende swart ende diep ghecorrodeert es. Ende dan moet men haesten tangherliic te cautriseren met gloijden jseren of men legghe daerop sterke medecinen die mortificeren als arsenicum sublimatum of realgar ghereperreert. Ende ghi sult weten dat men realgar aldus sal reperreren men sal nemen .ii. jseren platen of coperen ende salse gloijende heet maken ende sal dien realgar daer tussen legghen ende latent droeghen. Ende aldus sal men doen .iii. of vierwerven daermede salt blesschen ende verliesen siin veniintheit ende sal goet siin mede te mortificeren lupus cancer ende fiste\len [109] ende noli me tangere ende alle quade onghemake. Ende dan suldi legghen al om ende om repercussiven ende ghi sult nemen mose van wiinedic ende menghet [ende salve] daer mede al om. Ende alst swart es [ende weec] soe suldi daerop legghen sulpher met boteren ghemenct totdat die swarte corsten al afvallen. Ende dit suldi doen totdat dat quaet [doot] vleesch al af is ghevallen ende dan suldiit wassen met water ende met wiinedic ende dan suldien curreren met medecinen die vleesch doen wassen. Ende en haest men niet tangherliic te succureren ende te helpen hi soude al te zeer corroderen ende breiden. Ende ic segghe u dat voerwaer dat dit is dat beste dat men daertoe doen mach van curen dat is met arsenicum sublimatum want in herpes estiomnes doet voetstaens verdriven die sterke bernende steken ende scier maket een ander apposteme. Ende herpeten mortificeret ende beneemt hem te breijden. Ende alst al gheseit es soe is die cuere van cancer ende van herpeten alleleens.

Kapittel ix. van herpos estiomnes, dat is de wolf.

Herpos estiomnes is een erg kwade zweer en het betekent dat het zichzelf eet. Noch anders is het genoemd lupus, dat is een wolf. En lupus komt van erysipelas die tevoren geweest is en niet getemperd is geweest en daarom is het helse vuur of Anthonius vuur en komt van hete brandende bedorven gal en die getrokken is tot de leden daar het afbijt en verspreidt zich sterk al bijtende. En in het begin voelt de zieke grote steken met brandende hitte. En als lupus veranderd, dan is het blauw en zo herkent men dat het lid hard en zwart en diep afgebeten is. En dan moet men haasten veerkrachtig te cauteriseren met gloeiend ijzer of men legt daarop sterke dodende medicijnen zoals arsenicum sublimaten of geprepareerd rattenkruid (zwavelarsenicum). En ge zal weten dat men rattenkruid dus zal prepareren, men zal nemen 2 ijzeren platen of koperen en zal ze gloeiend heet maken en zal dat zwavelarsenicum daartussen leggen en laat het drogen. En aldus zal men doen 3 of viermaal en zal het blussen en dan verliest het zijn venijn en zal goed zijn om lupus, kanker en fistel en noli me tangere en alle kwade kwalen te doden. En dan zal je leggen al om en om terugslaande en ge zal nemen most van wijnazijn en meng het en zal het daarmee al om. En als het zwart en week is dan zal je daarop zwavel leggen met boter gemengd totdat de zwarte korsten geheel afvallen. En dit zal je doen totdat dat kwade dode vlees geheel afgevallen is en dan zal je het wassen met water en met wijnazijn en dan zal je die behandelen met medicijnen die vlees laten groeien. En haast men niet veerkrachtig bij te staan en te helpen het zou al te zeer bijten en verspreiden. En ik zeg u voor waar dat dit is dat beste dat men daartoe doen mag van behandeling, dat is met arsenicum sublimaten want in herpes estiomnes laat het voetstoots verdrijven de sterke brandende steken en maakt snel een andere zweer. En het doodt en beneemt het uit te breiden. En zoals het al gezegd is zo is de behandeling van kanker en herpos alles gelijk.

Capm. .x. van couden apostemen ende [die] sinia [hieten].

Nu hebdi ghehoert alle die occusuene ende besceidenis met haren teiken ende die cueren van den heeten apostemen. Nu wil ic u voert scriven van couden apostemen ende eerstwerven van sinia daer ghi af hebt ghehoert int beginsel die teiken van den apostemen. Ende ic segge dat men int beginsel den lichaem sal purgeren met medecinen die flegmon purgeren. Ende is die lichaem herde seer vervult soe suldien laten ende sulten doen hoeden van veel etens ende van veel waters te drincken ende van alderhande spise die flegmon voeden. Ende dan suldi die aposteme cureeren ende die medicinen moeten dan siin van natueren datse verdroeghen ende resolveren. Ende men en sal niet wederstaen met couden medecinen die droghen ende repercussiven als die heete aposteme int beginsel mer medecinen die resolveren. Ende die medecinen die daertoe herde orbaerliic siin dat is loeghe van asschen van wiingaertrancken ghemenct met wiinedic ende I sponse daerin ghenet of eenen doeck .ii. vout of .iii. ende daerop gheleit of [110] men nette sponse in seepwater of in aluijnwater. Ende de medecinen die ic gheproeft hebbe siin herde goet ende orbaerliic dat is aluijn mirre ende sout ende sulpher al te gader ghemenc met olie rosarum ende wiinedic ende oude gheitenstront is herde goet met edic ghetempert ende soe is coijenstront. Men sal oec nemen coelen ende dille ende alsene ende siedense in water ende netten daer een sponse in ende legghense daerop. Of nemet aloe ende sofferaen ende bolis armenicus ende achacie ajuijn ende mirre ende conficeert al te gader met wiinedic ende coelsade. Of make een plaester met bolus [armenicum] ende olie ende sout. Ende men salt alsoe binden dat die bant die aposteeme begriipt al om ende om soe dat die aposteme niet en sincke die materie [ter ander siden wert. Ende] in die middelt van der aposteme salmen strecken ende binden. Ende ghi sult weten dat in die aposteme van rechter natuerliker flegmon sien gaderen selden quaet mer si worden alre dicste te niet gheresolveert. Ende waer oec dat sake dat mense niet en conste [te niet] doen gaen met medecinen die resolveren soe suldi u pinen te doen rijpen. Ende dat siin die medicinen die ripen doen apostemen van flegmon ende oec van melancolien ende alderhande coude apostemen die van couden humoren comen. Ghi sult nemen dat sap van vliere ende van adeke ende van parellen ende van loeghenstocken ende vanckel ende siedent wel met dianteijt ende met zeem ende met olien ende met boteren altegader dat doet apostemen utermaten wel ripen Item die blader van poerloeke ende van cardum benedictum ende die wortel van bismalven ende alsene. Ende als dit altemael is ghesoden in water salment stoten met swinensmoute ende dit is een weerdich maturatiif. Ende ghi sult weten die herden apostemen en sal men niet plaesteren met medecinen die herde heet siin ende herde droeghe want si souden noch droger werden ende herder mer met medecinen die molificeren doen ende dissolveren als march van herten ende van runderen van calveren van bucken van leuwen mer men salder mede men[ghen] storax liquida. [111]

Kapittel .x. van koude zweren en die zimia heten.

Nu heb je alle gehoord alle gelegenheid en bescheid met hun tekens en de behandeling van de hete zweren. Nu wil ik u voort schrijven van koude zweren en eerste maal van zimia daar ge van gehoord hebt in het begin van de tekens van de zweren. En ik zeg dat men in het begin het lichaam zal purgeren met medicijnen die flegma purgeren. En is het lichaam erg zeer gevuld dan zal je die bloed laten en zal hem latenhoeden van veel eten en van veel water te drinken en van allerhande spijzen die flegma voeden. En dan zal je die zweer behandelen en de medicijnen moeten dan zijn van naturen dat ze verdrogen en oplossen. En men zal niet weerstaan met koude medicijnen die drogen en terugslaande zoals de hete zweren in het begin, maar medicijnen die oplossen. En die medicijnen die daartoe erg gebruikelijk zijn dat is loog van as van wijngaardranken gemengd met wijnazijn en 1 spons daarin genat of een doek 2voudig of 3 en daarop leggen of men nat een spons in zeepwater of in aluinwater. En de medicijnen die ik beproefd heb zijn erg goed en gebruikelijk, dat is aluin, mirre (Commiphora myrrha) en zout en zwavel alles tezamen gemengd met rozenolie en wijnazijn en oude geitenstront is erg goed met azijn gemengd en zo is konijnenstront. Men zal ook kool, dille en alsem nemen en in water koken en daarmee natten een spons in en leg het daarop. Of neem Aloë perryi en saffraan en bolus armeniacus en achacie, (Acacia?) uien en mirre (Commiphora myrrha) en meng alles tezamen met wijnazijn en koolzaad. Of maak een pleister met bolus armeniacus en olie en zout. En men zal het alzo binden dat de band die zweer omvat al om en om zodat de materie van de zweer niet ter andere zijde waart zinkt. En in het midden van de zweer zal men het strekken en binden. En ge zal weten dat in de zweer van rechte natuurlijke flegma zelden zien verzamelen pus, maar ze worden aller dikst te niet opgelost. En was het ook zaak dat men ze niet te niet kon laten gaan met oplossende medicijnen dan zal je u pijnen te laten rijpen. En dat zijn die medicijnen die rijpen laten zweren van flegma en ook van melancholie en allerhande koude zweren die van koude vochtvermenging komen. Ge zal nemen dat sap van vlier en van Sambucus ebulus en van parellen (parelkruid?) en van maggi (Levisticum officinale) en venkel en kook het goed met dianteit (hoeveelheid?) en met honing en met olie en met boter alles tezamen dat laat zweren uitermate goed rijpen Item, de bladeren van prei en van Cnicus benedictus en de wortel van bismalva (Malva alcea) en alsem. En als dit allemaal gekookt is in water zal men het stampen met zwijnenvet en dit is een waardige rijpende. En ge zal weten dat men de harde zweren zal men niet doen met pleisters en medicijnen die erg heet zijn en erg droog want ze zouden noch droger worden en harder, maar met medicijnen die vermurwen en oplossen zoals merg en van herten en van runderen van kalveren, van bokken, van leeuwen, maar men zal er mee mengen vloeibare Storax orientalis.

Capm. .xi. van cancer ende saphiros van beiden [die differencie].

Als ghi vint een herde aposteme van swarten coleren soe is hi gheheeten saphiros of cancer mer daer is differencie tussen want in den cancer ghevoelt men sweer ende weedom ende gheswelle slaet [ende] alom ende om daer legghen aderen al[st] warent voeten [van spinnen of] van creeften ende die siin swartachtich of groen. Ende dit en es niet in saphiros want saphiros en heeft gheen ghevoelenisse of sweer. Ende ghi hebt gehoert die cueren van cancer ulceratim int proper capitel ende dat is u ghenoech. Mer ic wil u scriven die cure van sephiros. Ghi sult int beginsel den lichaem purgeren met medecinen die swarte coleren purgeren ende ende doen hoeden van spisen die swarte coleren voeden. Ende daerna suldi beginnen te werken in den aposteme met medicinen die resolveren ende versachten te gader want men behoevet niet dat ment cureert simpele met dien dat resolveert ende verdroecht want het soude worden hert als een steen ende dat subtiil is soude te niet gaen metter resolucien ende dat grof is soude metter droecheit werden hert als een steen. Ende hi sal hem oec hoeden van baden want dat bat resolveert die subtiil materie ende die dicke materie maket hert. Ende die medecinen die resolveren ende sachten tegader dat siin die medecinen die ic alre gheseit hebbe als alle die smoute die marghe ende die saden van venigrecum ende van liinsade. Item armoniacum bidellum storax ende lapdanum ende out olive olie ende olie van lelien ende dies ghelike. Ende int leste soe gheliict die cuere van sephiros de cuere van scroffelen. Ende daer om laet u duncken die curen van sephiros als ghiis hebt te doen ende soekentse int capittel van den scroffelen.

Kapittel .xi. van kanker en saphiros, van beiden het verschil.

Als ge een harde zweer vindt van zwarte kleur dan is het geheten saphiros of kanker, maar er is verschil tussen want in de kanker voelt men zweer en pijn en de gezwel slaat alom en om en daar liggen aderen alsof het waren voeten van spinnen of van kreeften en die zijn zwartachtig of groen. En dit is niet in saphiros want saphiros heeft geen gevoel of zweer. En ge hebt gehoord de behandeling van kanker blaren in het goede kapittel en dat is u genoeg. Maar ik wil u de behandeling schrijven van saphiros. Ge zal in het begin het lichaam purgeren met medicijnen die zwarte gal purgeren en laten hoeden van spijzen die zwarte gal voeden. En daarna zal je beginnen te werken in de zweer met medicijnen die tezamen oplossen en verzachten want men behoeft niet dat men het behandelt met enkelvoudige maar met die dat oplost en verdroogt want het zou hard worden als een steen en dat subtiel is zou te niet gaan met de oplossing en dat grof is zou met de droogte hard als een steen worden. En hij zal hem ook hoeden van baden want dat lost beter op de subtiele materie en de dikke materie maakt hard. En de medicijnen die oplossen en verzachten tezamen dat zijn die medicijnen die ik alreeds gezegd heb als alle vet, het merg en de zaden van fenegriek en van lijnzaad. Item, Dorema ammoniacum, bdellium (Commiphora africanum) Styrax orientalis en laudanum (Cistus ladanifera) en oude olijven olie en olie van lelies en diergelijke. En in het laatste zo gelijkt de behandeling van sephiros op de behandeling van klieren. En daarom laat u denken de behandeling van sephiros als ge het nodig hebt en zoek het in het kapittel van de halsklieren.

Capm. .xii. van bubo dat siin claporen.

Bubo is een aposteme die gheerne coemt onder doxele of [in] inguine dats boven den ghemachte. Ende dicwil wort men daermede bekeert van heeten onghemaken. Ende daerom en sal men niet weder staen met medecinen repercussiif dat haer materie niet weder en keere toten edelen [112] leden principael ende currumpeerse. Want bubo die onder oxel coemt haer materie coemt uter herten [ende diese repercusseerde si soude weder keren toter herten] ende souden den sieken doen sterven. Ende bubo coemt neven den ghemachte haer materie coemt uter lever. Ende diese dede wederkeeren met medecinen repercussiif haer materie soude wederkeeren toter lever ende soude die lever doen verherden ende doen hebben die quade geelsucht of die materie soude wederkeeren ten gemachte ende soude die cullen doen swellen ende corrumperen. Daerom suldi u hoeden dat ghi niet en legt medecinen repercussiif. Ghi sult weten dat dese aposteme is gheheeten na enen voghel ende bubo dats een ule die bi nachte vliecht. Ende metten daghe leit hi verborgen in sinen nest alsoe leet dese aposteme diep ende groot ende hert vergadert. Ende haer materie is uten edelen principael leden verdreven met groter verbernender hitten. Nu suldi weten die cuere. Ende ic seg u dat boven alle dinc soe suldi ierstwerven den lichaem purgeren ende suveren. Ende siin diete sal siin subtiil. Ende ghi sult [en] doen laten op die hant die leverader op dander side van der aposteme. Ende dan suldi u pinen die aposteme te resolveren met medecinen die sachteliic resolveren ende sulc stont doet resolveren olie van camomille alleene. Ende hoet u dat ghi niet en piint te resolveren ghi en hebt den lichaem eerst ghepurgeert met medecinen of met laten. Want het waer te ontsiene dat daer veel humoren toe mochten trecken. Ende is dat sake dat na die materie niet en worde gheresolveert ende die hitte meerdert ende begint te slane dan siidiit seker dat sanies daerin begint te vergaderen. Ende moechdi u pinen te doen ripen ende dan op te doene. Ende ghi sult maken een ronde snede ende sult cureren totdat hi ghenesen sij. Ende is dat sake dat ghi en aldus niet en cont ghenesen soe suldien cutriseren met gloyden jseren of sulte cureren met sterken corosiven als arcenicum sublimatum met gheblusschen realgar als te voren gheseit is. Ende ghi sult weten dat bubonis siin claporen in duijtsche ende in walsch. [113]

Kapittel .xii. van bubo, dat is een kwaadaardig gezwel in de klieren onder de oksels.

Bubo is een zweer die graag onder de oksels komt of in inguine, dat is boven het geslacht. En vaak wordt men daarmee bekeert van hete kwalen. En daarom zal men het niet weerstaan met repercussive medicijnen zodat haar materie niet terug keert tot de voornaamste edele leden en verbasterd ze. Want bubo die onder de oksel komt zijn materie komt uit het hart en die ze repercussive liet zou het weer tot het hart keren en de zieke laten sterven. En de bubo die komt neven het geslacht en haar materie komt uit de lever. En die het terug liet keren met repercussive medicijnen zou haar materie weer terug laten keren tot de lever en zou de lever laten verharden en laten hebben de kwade geelzucht of de materie zou tot het geslacht terug keren en dat zou de ballen laten zwellen en bederven. Daarom zal je u hoeden dat ge niet legt repercussive medicijnen. Ge zal weten dat deze zweer is geheten naar een vogel bubo, dat is een uil die bij nacht vliegt. En met de dag ligt het verborgen in zijn nest alzo ligt deze zweer diep en groot en hard verzameld. En haar materie is uit de edele voornaamste leden verdreven met grote verbrandende hitte. Nu zal je de behandeling weten. En ik zeg u dat boven alle dingen zo zal je eerst het lichaam purgeren en zuiveren. En zijn dieet zal subtiel zijn. En ge zal hem doen laten op de hand de leverader aan de andere zijde van de zweer. En dan zal je u pijnen om de zweer op te lossen met medicijnen die zachtjes oplossen en zulke tijd laat oplossen als alleen olie van kamille. En hoed u dat ge niet pijnt op te lossen ge hebt eerst het lichaam gepurgeerd met medicijnen of met laten. Want het was te ontzien dat daar veel vochtvermenging naar toe mocht trekken. En is het zaak dat na de materie niet opgelost wordt en de hitte vermeerdert en begint te slaan dan is het zeker dat sanies (pus) daarin begint te vergaderen. En mag je u pijnen te laten rijpen en dan open te doen. En ge zal maken een ronde snede en zal het behandelen totdat hij genezen is. En is het zaak dat ge hem aldus niet kan genezen dan zal je hem cauteriseren met gloeiend ijzer of zal hem behandelen met sterke bijtmiddelen zoals arsenicum sublimaten met gebluste zwavelarsenicum zoals te voren gezegd is. En ge zal weten dat bubo zijn klaporen in Duits en Waals.

Capm. .xiij. testudo dats een bollior.

Testudo is een bolloijr in walsche en dat coemt gheerne kinderen int hooft ende is quaet te ghenesen want het heeft enen sack als die scrofelen ende glandelen daerom moet men querteleren ende den sack al uut doen want bleve daer yet van den sacke soe en mocht niet ghenesen ende daerom salment dan corroderen al uut met corosive.

Kapittel .xiij. testudo, dat is een bollior.

Testudo is een bolloijr in Waals en dat komt graag kinderen in het hoofd en is slecht te genezen want het heeft een zak zoals de halsklieren en klieren en daarom moet men het vierendelen en de zak geheel uitdoen want bleef daar iets van de zak dan mocht het niet genezen en daarom zal men het dan geheel uitbijten met bijtmiddel.

Capm. xiiij van bossum, (struma) dat is de cossum.

Bocium is een vleeschachtighe aposteme ende coemt in die kele ende is gheheeten in duiitsche croppen onder die kele ende coemt aldermeest den wiven aen ende is gheheten der onder huit. Nu suldi weten dat sulc comet van natueren ende sulc van aventueren. Albucasus seit dat dieghene die van natueren coemt ende mach men niet ghenesen noch en besciet geen medecine. Maer die comt van aventueren die mach men ghenesen op dat hi clein is. Ende die cuere is datmen sal sniden ende metten sack uut trecken soe datter niet en blive vanden sacke. Dan seldiit naijen ende daerop legghen werc ghenet in dat witte van den eye of in water of in wiinedic dat die humoren niet doer en trecken ende dat bloet dick werde daerna cureret totdat ghenesen sij. Maer ghi sult u hoeden dat ghi niet en sult sniden met jser daert in pesen es [vergadert] ende in aderen ende arterien ende oec in geenen groten bocium. Mer men sallen wederstaen metten lichaem te purgeren. Als ghi beghint die flegmon te purgeren asetosum (?) Ende dat is pulver van turbit ende hi sal luttel eten ende drincken ende hi sal hem hoeden van water te drincken ende van alderhande grover spisen die node smelten in die maghe ende die cout siin. Ende siin spise die sal siin wel ghesoden ende wel ghebraden. Ende siin broot sal siin wel ghehovent ende licht ende siin vleesch sal siin van jonghe hamelen j jaer out ende gheiten ende kieken ende paertrisen ende dies ghelike ende haren wiin sal siin root ende claer ende van goede roke ende smake. [114]

Kapittel xiiij van bossum, dat is de halskwab.

Bocium is een vleesachtige zweer en komt in de keel en is geheten in Duits kroppen onder de keel en komt allermeest de wijven aan en is geheten de onderhuid. Nu zal je weten dat sommige van natuur komt en sommige van avontuur. Albucasis zegt dat diegene die van naturen komt mag men niet genezen noch helpt geen medicijnen. Maar die komt van avonturen die mag men genezen opdat het klein is. En de behandeling is dat men zal snijden en de zak uittrekken zodat er niets over blijft van de zak. Dan zal je het naaien en leg daarop werk genat in het witte van een ei of in water of in wijnazijn zodat de vochtvermenging niet doortrekt en dat bloed dik wordt, behandel hem daarna totdat het genezen is. Maar ge zal u hoeden dat ge niet met ijzer zal snijden daar het in pezen is verzameld en in aderen en slagaders en ook in geen grote bocium. Maar men zal het weerstaan met het lichaam te purgeren. Als ge begint de flegma te purgeren met asetosum, dat is poeder van Ipomoea turpethum, hij zal weinig eten en drinken en hij zal hem hoeden van water te drinken en van allerhande grove spijzen die node smelten in de maag en die koud zijn. En zijn spijs die zal zijn goed gekookt en goed gebraden. En zijn brood zal zijn goed gebakken en licht en zijn vlees zal zijn van jonge gesneden bokken van een jaar oud en geiten en kuiken en patrijzen en diergelijke en zijn wijn zal zijn rood en helder en van goede reuk en smaak.

Capm. .xv. van nata [die curen].

Nata is een gheswel alsoe groot als een campernoel ende is van overtolighen vleesche ende moru ende en sweert niet noch en doet niet herde seer noch en is niet heet noch en slaet. Ende sulc werden alsoe [groot datse meere worden dan] als eens mans hooft of dan enich ander lit dat een mensche heeft. Ende brunus longobrunensis [seit] dat een quam tot hem te beloynien die hadde natam in siin scouderen op siin assele ende doen hem brunus sach waende hi dat hi een cussen hadde op siin scouderen. Doen hiit ontdecte ende sach dat onghemac doen ontsach hiit hem te onderstane omdat soe groot was ende senden weder tot sinen heere ende ontseiden. Ende hi ginc tot enen surgiin die hi wel kende ende die ghenas hem herde wel ende hi deden weghen ende hi woech .vii. lb. Mer des en vint men niet vele. Ende die cuere van hem es dat men sal sniden al om ende om ende om [of] villen ende daerna sal men herde wel cautriseren met gloijden isere om dat bloet te stelpen. Ende het soude rechte voert weder wassen ende wert niet ghecautriseert. Hadde oec nata al te groote wortelen soe waert vreese te sniden. Nochtan salment half afsniden ende die ander helft cautriseren. Ende sulc hebben die wortelen soe clein ende soe subtiil dat se hangen als cullen ende dan en derf men [se] niet villen [mer] al te mael of sniden met enen breeden gloyden iser tot neven den lichaem. Ende ghi sult u hoeden dat ghi niet en sniit die nata die swartachtich is ende luttel ghevoelenisse heeft want het is een aposteme cancrosum.

Kapittel .xv. van nata, de behandeling.

Nata is een gezwel alzo groot als een kampernoelje en is van overtollig vlees en murw en zweert niet noch doet niet erg zeer noch is niet heet noch slaat. En sommigen worden alzo groot dat ze groter worden dan een mannenhoofd of enig ander lid dat een mens heeft. En Bruno van Longoburgo zegt dat een kwam tot hem te Bourgondi (Belonje ?) die had nata in zijn schouder op zijn oksel en toen Bruno hem zag waande hij dat hij een kussen had op zijn schouder. Toen hij het bloot legde en de kwaal zag toen ontzag hij hem bij te staan omdat het zo groot was en zond weer tot zijn heer en ontzei hem. En hij ging tot een chirurg die hij goed kende en die genas hem erg goed en hij liet het wegen en het woog 7 pond. Maar die vindt men niet veel. En de behandeling van hem is dat men zal snijden al om en om en om of villen en daarna zal men erg goed cauteriseren met gloeiend ijzer om dat bloed te stelpen. En het zou recht voort weer groeien werd het niet gecauteriseerd. Had ook nata al te grote wortels dan was het vrees te snijden. Nochtans zal men het half afsnijden en de ander helft cauteriseren. En sommigen hebben de wortels zo klein en zo subtiel dat ze hangen als ballen en dan en behoeft men ze niet te villen maar helemaal afsnijden met een breed gloeiend ijzer tot neven het lichaam. En ge zal u hoeden dat ge niet snijdt de nata die zwartachtig is en weinig gevoel heeft want het is een kankerachtige zweer.

Capm. .xvi. van scrofelen ende van gla[n]dulen.

Scrofelen comen gheerne in den hals onder die kele ende onder de oxele ende boven tghemachte ende comen van quaden digestien. Ende Avicenna seit datse nerghent om en siin gheheeten scrofelen dan datse veel ghevallen den verkenen om haer geellicheit ende om des wille [dat] van een waster vele. Ende als onder die scrofulen wassen int smenschen lichaem onder dinghen die den scrofelen gheliic siin als glandelen nodus bubo testudo bocium cancer. Ende haer der alder differencie wil ic u doen [115] verstaen in dien dat ghi ghenoech doet denghenen dier [u] af vraghen. Daerom seg ic u dat die scrofelen hebben tbeste diverse van den glandulen want scrofelen houden hem al te gader ende si en siin niet ghesceiden van den vleesche maer si siin daerin ghewonden alte male ende met groten sweer. Glandulen dat siin clieren dier isser luttel goet int ghetal. Ende al tast mense si en doen niet seer. Ende men doese gaen van der eender stat tot der ander [als] of si van den vleijsche gesceyden waren want si en hebben gheen wortelen noch beginsel int vleesch. In die glandulen is meer flegmon dan melancolie. Ende [in] die scrofelen regneert meer melancolie [dan] flegmon. Ende ghi sult weten dat nodus heet in dietsche overber ende is ghesceiden van den anderen ende coemt alre meest in den rugghe of in die hande of in die voeten. Ende oec comet geerne in die wonden van den gheweere ende daerom en hevet gheen ghevoelen ende en doet enen niet (zere). Ende het is ront ende herder dan enich van den anderen sonder cancer. Testudo heeft oec besceidenis van allen den anderen die voergheseit siin want het is meerder ende moruwer. Ende dat meeste deel daeraf coemt van fleuma ende dat minste deel daer het af comen mach is melancolie. Bubo heeft oec besceidenis van alle den anderen. Want ten is niet ghesceiden van den vleesche mer het is daerin ghewonden sterkeliic als die cancer ende en coemt nergent elre dan onder doxele ende nevent tghemacht ende is gheheeten bubo na den voghel ule om datter veel heeft ende een groot hooft ende bi nachte vliecht ende des daghes leghet verborghen in siin holen. Alsoe heeft deze aposteme een hooft uutgaende ende diep int vleisch verborghen ende houter in herde vaste ende comet in die verkens stede als onder doxel ende neven tghemachte. Bocium heeft oec besceidenisse van alle den anderen want het coemt alle weghe onder die kele ende wast ende meerdert dat die ander niet en doen [ende het wast] van overtoligher couden versche vleesche ende fleumatiick is dat coemt vanden hersenen dalen drupende onder die kele van reuma ende die aposteme ge\valt [116] meest in die landen die droeghe siin ende viscous ende luttel wiins drincken ende water herde cout ende dat drincken sonder wiin. Ende dat is int gheberchte ende in calaberen ende in dier ghelike. Ende dairom suldi weten ende merken dat van allen desen apostemen die voer ghenoemt siin soe si moruwer siim soe si meer hebben van fluijmen. Ende oec siin sulc dat si houden van bloede ende die siin rootachtich ende sweeren zeerder dan dander doen ende die ripen dicke ende trecken te quade ende die ghenesen. Cancer heeft oec groot besceidenisse te bekennen tegen alle die ander die voerseit siin ende dat vindi int capittel van cancer. Nu hebdi wel ghehoert die differencie van allen den apostemen ende haerder alder cueren sonderlinghe. Ende nu wil ic u scriven die proper cueren van den scrofelen ende eerstwerven sonder sniden. Ende ghi sult oec weten over waer dat een ghe[recht coninc] is in vranckeriick dat ghi metter cracht van gode al ghenesen doet. Ende daerom seit men alle kerstenheit dore dats coninx onghemac van vranckerike. Nochtan en scrivet[gheen] auctoer in sinen boeken. Mer ic hebber menich ghesien overbarch die ghenesen waren des coninx weghen van vranckerike.

Kapittel .xvi. van scrofulen en glandulen.

Scrofulen (opgezwollen lymfeklieren) komen graag in de hals onder de keel en onder de oksel en boven het geslacht en komen van slechte digestie. En Avicenna zegt dat ze nergens om zijn geheten scrofulen dan dat ze in vaak de varkens vallen om hun gele kleur en omdat van een er veel groeien. En onder die scrofulen groeien in het menseljke lichaam dingen onder die de scrofulen gelijk zijn zoals glandulen, nodus, bubo, testudo, bocium en kanker. En al hun verschillen wil ik u laten verstaan indien dat ge het genoegen laat diegenen die u er van vragen. Daarom zeg ik u dat de scrofulen hebben het beste verschil van de glandulen want scrofulen houden zich geheel tezamen en ze zijn niet gescheiden het vlees maar ze zijn daarin helemaal gewonden en met grote zweer. Glandulen dat zijn klieren en van die zijn er weinig goed in het getal. En al betast men ze ze doen niet zeer. En men laat ze gaan van de ene plaats naar de andere alsof ze van vlees gescheiden waren want ze hebben geen wortels noch begin in het vlees. In de glandulen is meer flegma dan melancholie. En in de scrofulen genereert meer melancholie dan flegma. En ge zal weten dat nodus heet in Dietse overber en is gescheiden van de anderen en komt allermeest in de rug of in de handen of in de voeten. En ook komt het graag in de wonden van de gewrichten en daarom heeft het geen gevoel en doet niet zeer. En het is rond en harder dan enige van de anderen, uitgezonderd kanker. Testudo heeft ook verschil van alle de anderen die voorgezegd zijn want het is groter en murwer. En het grootste deel daarvan komt van flegma en dat kleinste deel daar het van komen mag is melancholie. Bubo heeft ook verschil van al de anderen. Want het is niet gescheiden van het vlees, maar het is daarin sterk gewonden zoals de kanker en komt nergens anders dan onder de oksel en nevens het geslacht en is geheten bubo naar de vogel uil omdat het vaak een groot hoofd heeft en bij nacht vliegt en op de dag ligt het verborgen in zijn hol. Alzo heeft deze zweer een uitgaand hoofd en diep in het vlees verborgen en houdt er erg in vast en komt in de varkens plaatsen zoals onder de oksel en neven het geslacht. Bocium heeft ook verschil van al de anderen want het komt aller wegen onder de keel en groeit en vermeerdert wat de anderen niet doen en het groeit van overtollig vers vlees en is flegmatisch en dat komt van de hersens druppelend dalend onder de keel van reuma en die zweer valt meest in die landen die droog en lijmerig zijn en weinig wijn drinken en erg koud water en dat drinken zonder wijn. En dat is in het gebergte en in Calabrië en in diergelijke. En daarom zal je weten en merken dat van al deze zweren die voor genoemd zijn zo ze murwer zijn zo ze meer fluimen hebben. En ook zijn sommigen dat ze van bloed houden en die zijn roodachtig en zweren meer dan de andere doen en die rijpen vaak en trekken tot pus en die genezen. Kanker heeft ook groot verschil te herkennen tegen al de anderen die voorgezegd zijn en dat vind je in het kapittel van kanker. Nu heb je wel het verschil gehoord van alle zweren en al hun aparte behandeling. En nu wil ik u schrijven de goede behandeling van de scrofulen en eerste keer zonder snijden. En ge zal ook weten voor waar dat er een rechte koning van Frankrijk is dat ge met de kracht van God alles genezen laat. En daarom zegt men alle christenheid door dat het konings kwaal is van Frankrijk. Nochtans beschrijft het geen auteur in zijn boeken. Maar ik heb er menige over de Alpen gezien die genezen waren vanwege de koning van Frankrijk.

Capm. .xvij. van den scrofelen te cuereren sonder sniden met medecinen.

Scrofelen te ghenesen sonder sniden seggen alle die oude vroede meesters in den beginsel sal men den lichaem purgeren ende een luttel goets doen eten ende drincken ende groten hongher doen overliden. Ende den lichaem te purgeren sal siin in twee manieren. Dat sal siin met medecinen die camer doen hebben ende met latene. Ende die proper medecinen die de camer doen hebben dat siin die de grove fleuma purgeren als pulver dat men maect van goeden turbit ende gingebar ende sucute want alsoe als avicenna seit het en verhert noch ende verliest die darmen. Ende ic segge dat niet so goet en es als vemitus dats die maghe te rumene met keerne ter kelen ende te laten die hooftader. Men sal oec doen overliden groten hongher ende daerna niet laten sat eten. Noch hi en sal niet eten [117] grove spise noch water drincken hi sal hem hoeden veel sprekens ende lachens ende dies ghelike want van alsulken dinghen trecken veel materien daertoe ende hi sal hem hoeden soe hi meest mach van hooft sweer. Ende als hi slaept sal hi siin hooft leggen leeghe ende niet hoghe. Ende Avicenna seit dat ventosen niet orbaerliic en siin denghenen die scrofelen hebben want si en conen niet getrecken uut den scrofelen. Mer sie trecken meer die materie toten scrofelen ende maken se grover. Als dat es ghedaen sal men beginnen aen die scrofelen te werken. Ende dat es met medecinen die tegader resolveren ende molificeren als fenigrecum ende metten sade van malvavistum ende van liinsade [ende van lelien] ende met alrehande marghe ende smout [ende] dat beste smout dat is van beeren ende van leuwen van dassen van wolven ende van vossen. Ende dit siin die medecinen die noch sterker resolveren. Armoniacum galbanum bidellum storax mastiic ende laudanum. Ende ghi sult u oec hoeden dat ghi niet en selt resolveren met medecinen die droghen want die dunne materie ende die subtiile soude te niet gaen ende die grove soude werden hert als ic hebbe gheseit. Nu wil ic u scriven die composite medecinen die gheproeft siin ende die sonderlinghe goet siin alle herde dinghen mede te resolveren binnen drien daghen of binnen een weke ten lanxten ende dit seit Galienus in thotagenis. Neemt mostaert netelsaet sulpher seescuijmen aristologie van elx. i. dr. bidellum armoniacum out oliesmout ende was ende maect daeraf een plaester. Item diapulon is goet dat die oude meesters plaghen te maken. Neemt litergierum ghepulvert .i. o. ende doet in een panne ende doeter toe .iii dr. olismout ende menghet tegader in een panne ende doet over een cleen vuer ende latet suverliic sieden soe dat niet en berne tot dat litergierum ghesmolten si ende daerna nemet tsap malvavisce .j. o. ende liinsaet ende venigrieck elx .ii. o. ende menghet altegader ende siedet totdat begint te dicken dan doet van den viere ende rueret totdat cout es ende dicke ende dan maecter af trosisken ende houdet totdat ghiis te doen hebt. Item een ander plaester dat [118] wonderlike goet es om te resolveren neemt picis liquide ende out oliesmout ende duve mes ende aluimen tamini ende die wortel van capparis ende verkenssmout van elken even vele. Dit salmen altegader in een panne doen over tvier met seeme ende maken daeraf een plaester. Item farine arabi farine fabarum out geitenmes van elk .ii. o. verkenssmout .½. o. ende dit salmen altegader conficeren met zeem of met orinen of met wine[edic] Item geitenmes met wiinedic ghemenct es goet ende scapenmes es goet. Item een plaester dat gheproeft is ende dat herde goet is tot allen herden apostemen armoniacum bidellum ende galbanum ana doetter toe sulphur ende maect daeraf een plaester. Dit mach men oec alleen doen met armoniacum. Avicenna seit dat een wonderliic plaester is die men maect van der wortel van lelien ende liinsaet ende duven mes alst men altegader conficiert met wine. Is oec dat sake dat dit al niet en besciet soe moet men met iser daeraen werken sal die sieke ghenesen. Maer dat moste siin een goet meester ende gheproeft. Als die scrofelen siin in den hals onder die kele. Ende nu wil ic u voert leeren hoe men werken sal met sniden.

Kapittel. xvij. van den scrofulen te behandelen zonder te snijden met medicijnen.

Scrofulen te genezen zonder snijden zeggen al de oude verstandige meesters, in het begin zal men het lichaam purgeren en een weinig goed laten eten en drinken en de grote honger laten overgaan. En het lichaam te purgeren zal zijn in twee manieren. Dat zal zijn met medicijnen die toilet doen hebben en met laten. En die goede medicijnen die toilet laten hebben dat zijn die de grove flegma purgeren zoals poeder dat men maakt van goede Ipomoea turpethum en gember en sucute (cichorei of suiker?) want alzo als Avicenna zegt het verhard noch verliest de darmen. En ik zeg dat het niet zo goed is zoals overgeven, dat is de maag te ruimen met braken ter keel en te laten de hoofdader. Men zal ook de grote honger laten overgaan en daarna niet zat laten eten. Noch zal hij geen grove spijzen eten noch water drinken, hij zal hem hoeden van veel spreken en lachen en diergelijke want van al zulke dingen trekken veel materies daartoe en hij zal hem hoeden zo goed hij kan van hoofdpijn. En als hij slaapt zal hij zijn hoofd laag leggen en niet hoog. En Avicenna zegt dat koppen zetten niet oorbaar zijn diegene die scrofulen hebben want ze kunnen het niet uit de scrofulen trekken. Maar ze trekken meer de materie tot de scrofulen en maken ze grover. Als dat is gedaan zal men beginnen aan de scrofulen te werken. En dat is met medicijnen die tezamen oplossen en vermurwen zoals fenegriek en met het zaad van Althaea officinalis en van lijnzaad en van lelies en met allerhande merg en vet en dat beste vet dat is van beren en van leeuwen, van dassen, van wolven en van vossen. En dit zijn de medicijnen die noch sterker oplossen. Dorema ammoniacum, Ferula galbaniflua, bdellium , (Commiphora africana) Styrax orientalis, mastiek (Pistacia lentiscus) en laudanum (Cistus ladanifera). En ge zal u ook hoeden dat ge niet zal oplossen met medicijnen die drogen want de dunne materie en de subtiele zouden te niet gaan en de grove zouden hard worden zoals ik heb gezegd. Nu wil ik u schrijven van de samengestelde beproefde medicijnen en die vooral goed zijn alle harde dingen mee op te lossen binnen drie dagen of binnen een week ten hoogste en dit zegt Galenus in thotagenis. Neem mosterd, zaad van netels, zwavel, zeeschuim, Aristolochia, van elk 1 drachme, bdellium, Dorema ammoniacum, oude vette olie en was en maak daarvan een pleister. Item, diapulon is goed dat de oude meesters zo plagen te maken. Neem litargirum verpoederd 1 ons en doe het in een pan en doe er toe 3 drachmen vette olie en meng het tezamen in een pan en doe het over een laag vuur en laat het goed koken zodat het niet aanbrandt totdat litargirum gesmolten is en neem daarna het sap van Althaea officinalis 1 ons, en lijnzaad ( Linum usitatissimum) en fenegriek (Trigonella foenum-graecum) elk 2 ons en meng alles tezamen en kook het totdat het begint te verdikken en doe het dan van het vuur en roer het totdat het koud is en maak er dan koekjes van en hou het totdat ge het nodig hebt. Item, een andere pleister dat die wonderlijk goed is om op te lossen, neem vloeibare pek en oude vette olie en duivenmest en aluimen tamini (gelooid aluin?) en de wortel van Capparis spinosa en varkensvet, van elk even veel. Dit zal men al tezamen in een pan doen over het vuur met honing en daarvan een pleister maken. Item, Arabisch meel, meel van Vicia faba, oude geitenmest, van elk 2 ons, varkensvet ½. ons en dit zal men alle tezamen bereiden met honing of met urine of met wijnazijn. Item, geitenmest met wijnazijn gemengd is goed en schapenmest is goed. Item, een pleister dat beproefd is en dat erg goed is tot alle harde zweren; Dorema ammoniacum, bdellium en galbanum, gelijk gewicht en doe er zwavel bij en maak daarvan een pleister. Dit mag men ook alleen doen met Dorema ammoniacum. Avicenna zegt dat een wonderlijke pleister is die men maakt van de wortel van lelies en lijnzaad ( Linum usitatissimum) en duivenmest als men het allemaal tezamen met wijn mengt. Is het ook zaak dat men dit alle niet hebt dan moet men met ijzer daaraan werken zal de zieke genezen. Maar dat moet zijn een goede en beproefde meester als de scrofulen zijn in de hals onder de keel. En nu wil ik u voort leren hoe men werken zal met snijden.

Capm. .xviij. van den scrofelen hoe men werken sal met sniden.

Int beginsel sal men die scrofelen nemen metter [eenre] hant ende houdense vast ende dan sniit die huijt op die scrofelen na der lengden van den lichaeme. Ende hoet u dat ghi niet verder en sniit dan si gaet die huijt op van den scrofelen want waer dat sake dat daer die sack waer ghesneden soe soudse men herde qualiic uut moghen trecken Ende dan ontpluijct beede die siden met scerpen haken ende vilt af al om ende omme den sack van den scrofelen. Ende dan neemt dese scrofele met enen hake ende trekse uut alte mael gheheel soe dat er niets in en blive opdat ghescien mach weder van den sacke noch een clein scrofelken. Ende waer dat sake dat u dat bloet lette te werken soe vullet die wonde met medecinen die bloet stelpen. Ende als dat bloet is ghestelpt dan suldi nemen waer af is iet in bleven van den sack. Ende is daer iet in bleven soe en suldi daer niet meer met [119] jser in werken om die vreese van den pesen of van arterien mer gi sulter in legghen sterke medecine ende corosive totdat al verrot es datter in bleven is ende dat te niet gaet of die scrofelen souden weder wassen. Daerna suldi daerin legghen botere totdat die corsten al verrot siin ende dattet quaet gheeft. Ende als die scrofele is wael ghemundificeert dan suldi u pinen te consolideren. Ende ghi sult oec weten dat sulke lieden siin die liever dat onghemac hebben te draghen dan hem te laten helpen omdat si dat sniden ontsien of datse gheen goede meesters en vinden. Ende daerom dieghene die dat sniden soe ontsien sal men dese cuere doen. Men sal legghen op die scrofelen corosiif dat die huut doet vleyschen als duvenquaet of met cantariden ghemenct met edic. Ende als die huut af is suldi daerop leggen sterke medicinen die rotten doen ende te niet gaen als calc viva ghemenct met seepen of met dies ghelike. Ende dit is een experment dat herde goet is. Neemt calcis vive .ii. o. arcenici citrini .ii. o. realgar .½. o. dit sal men al stoten ende menghen met seeme ende maken magliones totdat des te doen es ende die huut af es ghevleescht soe legt die medecinen daerop ende siit neerstich ende repercusseerten al om ende om met couden medecinen. Ende doet den sieken hoeden dat die medecine niet af en riset op een ander stadt ende dattet tvleijsch niet en verberne daert niet te doen en es ende dect den stanc al omme ende omme voer den scrofele met wasse of met deeghe daer maect enen rinc af daer die medecine in ligge. Ende hoet u dat die scrofele niet vast en clevet ende gheknocht [sy] aen pesen of aen arterien want dan en besciet dese sterke medecine niet men mocht er niet uut hebben sonder grote quetsinge ende scade van den leden noch met snidene. Ende als die scrofele is ghecorrumpeert ende gheconsumeert ende verbrant dan suldise met botere ende met speeksel doen rotten dat verbrant met sterker medecinen ende [die] corsten af doen vallen. Ende men moet [voir] sien dat die sterke medecine niet te veel noch te luttel en si want hoeveel datter siin sal [120] te punte des en can ic niet ghescriven besceideliic mer dat leghet aen den meister van besceidenisse die wel kent die stat ende disposicien van den onghemaken ende die sterckheit van medecinen ende des gheliic. Ende dat aldersekerste dat men doen mach dat is datmen die sterke medecine dicke vernieuwe met een luttel daerop te leggen dan tot enen mael [te] vele. Het ghevalt oec dat men vint scrofelen ghemenct met [bloede] die te quade willen trecken ende die sal men doen ripen met liinsade ende met fenigriec ende met dies ghelike. Ende daerna suldise op doen ende in die wonde een wieke doen ghenet in sterke medicine soe dat alle die overtollicheit uut corrodeert ende dan dat verbrant is met der sterker medecinen sal men doen af rotten met soeter boteren ende daerna cureren met medecinen die daer orbaerliic toe siin daer men ander wonden mede cureert totdat si ghenesen siin.

Kapittel .xviij. van de scrofulen hoe men werken zal met snijden.

In het begin zal men de scrofulen nemen met de ene hand en ze vast houden en dan snij de huid open bij de scrofulen naar de lengte van het lichaam. En hoed u dat ge niet verder snijdt dan het gaat op de huid van de scrofulen want was het zaak dat daar de zak was gesneden dan zou men het er erg moeilijk uit mogen trekken. En open dan beide zijden met scherpe haken en vil af al om en om de zak van de scrofulen. En neem dan deze scrofule met een haak en trek het er helemaal uit zodat er niets in blijft opdat geschieden mag nog zak noch een klein scrofeltje. En was het zaak dat bloed lette u te werken zo vul de wond met medicijnen die bloed stelpen. En als dat bloed gestelpt is dan zal je waarnemen of er iets in de zak gebleven is. En is daar iets in gebleven dan zal je daar niet meer met ijzer in werken vanwege de vrees van de pezen of van slagaders maar ge zal er sterke medicijnen en bijtmiddel in leggen totdat het geheel verrot is dat er in gebleven is en dat het te niet gaat of de scrofulen zouden weer groeien. Daarna zal je daarin boter leggen totdat de korsten geheel verrot zijn en dat het pus geeft. En als de scrofule goed gezuiverd is dan zal je u pijnen te verstevigen. En ge zal ook weten dat er sommige lieden zijn die liever die kwaal hebben te dragen dan hen te laten helpen omdat ze dat snijden ontzien of dat ze geen goede meesters vinden. En daarom diegene die dat snijden ontzien zal men deze behandeling doen. Men zal op de scrofulen bijtende leggen dat de huid ontvleest zoals duivenmest of met canthariden (Lytta vesicatoriaden) met azijn gemengd. En als de huid af is dan zal je daarop leggen sterke medicijnen die laten rotten en te niet gaan zoals ongebluste kalk met zeep of met diergelijke. En dit is een experiment dat erg goed is. Neem ongebluste kalk en gele arsenicum 2 ons, zwavelarsenicum.½ ons, dit zal men alles stampen en mengen met honing en magliones (?) maken totdat het nodig is en het vlees van de huid af is leg dan de medicijnen daarop en wees vlijtig met repercussive al om en om met koude medicijnen. En laat de zieke hoeden dat de medicijnen niet afvallen op een andere plaats en dat het vlees niet verbrandt daar het niet nodig is en bedek de plaats al om en om voor de scrofule met was of met deeg en maak daar een ring van daar de medicijnen in liggen. En hoed u dat de scrofule niet vast kleeft en geknoopt is aan pezen of aan slagaders want dan helpen deze sterke medicijnen niet en men mocht het er niet uit hebben zonder grote kwetsing en schade van de leden noch met snijden. En als de scrofule bedorven en afgegeten en verbrand is dan zal je het met boter en met speeksel laten rotten dat verbranden met sterkere medicijnen en die de korsten af laten vallen. En men moet voorzien dat de sterke medicijnen niet te veel noch te weinig zijn want hoeveel dat er zijn zal te punt dat ik niet goed beschrijven maar leg dat voor aan de meester die het bescheid wel kent en de plaats en de positie van de kwaal en de sterkte van medicijnen en dergelijke. En dat aller zekerste dat men doen mag dat is dat men de sterke medicijnen vaak vernieuwt met een beetje daarop te leggen dan tot een maal te veel. Het gebeurt ook dan men scrofulen gemengd met bloed vindt die ten kwade willen trekken en die zal men laten rijpen met lijnzaad en met fenegriek en met diergelijke. En daarna zal je ze open doen en in de wond een doek steken genat in sterke medicijn zo dat alle overtolligheid er uit is en afbijt dat verbrand is en de sterke medicijnen zal men laten af rotten met zachte boter en daarna behandelen met medicijnen die daar gebruikelijk toe zijn daar men andere wonden mee behandelt totdat ze genezen zijn.

Capm. .xix. van glandulen te cuereren met snidene.

Nu suldi weten dat gla[n]delen siin clieren ende nodi dat siin overbeene die en sullen anders niet worden ghecureert dan met sniden als ic te voren gheseit hebbe van den scrofelen. Den glandulen en sal men anders niet doen dan mense sal op sniden ende uuttrecken. Mer die overbeen die men heet nodus die mach men int beginsel ghenesen sonder sniden. Ende dat sal siin dat men sterkeliic daerop sal dwinghen met groter persen ende wrijven sterkeliic soe langhe dattet al te niet gae ende die stat al idel siin ende effen. Ende daerna salmen daerop leggen van medecine stiptich ende dat is [als] aloe ende acacie mirra ende olibanum sarcocolle ende dies ghelike. Ende dese medecine salmen pulverseren ende sal dat pulver menghen met den witte van den eie of met wiinedic of men sal daerop maken plaesteren ende daerop leggen ende bindent sterc ende latent daerop liggen ende dicke vernieuwen of men make een plate van loode ende bintse daerop wel vaste ende laetse. aldus langen tiit ghebonden want het es herde goet.

Kapittel .xix. van glandulen te behandelen met snijden.

Nu zal je weten dat glandulen zijn klieren en knodi, dat is uitwas, die zullen niet anders worden behandeld dan met snijden zoals ik tevoren gezegd heb van de scrofulen. De glandulen zal men niet anders doen dan dat men ze open zal snijden en uittrekken. Maar die uitwas, die men nodus noemt, die mag men in het begin genezen zonder snijden. En dat zal zijn dat men sterk daarop zal dwingen met grote druk en sterk wrijven zodat het geheel te niet gaat en die plaats zal geheel leeg zijn en effen. En daarna zal men daarop leggen bindende medicijnen en dat is als Aloë perryi en Acacia mirre, Commiphora myrrha) en wierook (Boswellia thurifera) Astragalus sarcocolla en diergelijke. En deze medicijnen zal men verpoederen en zal dat poeder mengen met het witte van een ei of met wijnazijn of men zal daarop pleisters maken en daarop leggen en het sterk verbinden en laat het daarop liggen en vaak vernieuwen of men maakt een plaat van lood en bind het daarop goed vast en laat het aldus lange tijd gebonden want het is erg goed.

Capm. .xx. van exteroghen te cureren.

Clavus dit is een exteroghe in dietsche ende in walsche heetet vinnit dagutse (?) [121] ende is een hert vleesch als enen nagel ende wast geerne aen die voeten of aen die teen. Ende het let den mensch herde seer aen siin gaen. Ende dit is die cuere daer af men salt al om ende om of sniden ende dat herde doen sceiden van den vleesche ende allencken af lichten ende uut den vleesche trecken ende dan cautriseren met enen heeten jser of legt in die wonde een luttel ongheblust calck ghemenct met moruwer seepen ende met capittel ende daerna salment versoeten met soeter boteren of met verschen swinensmoute totdat die corste dier verbrant is afvalle ende dan curreert alsoe u dunct dats te doen is si siin sere volliic ghenesen. Item exterogen of doren af te doene sal men den voet ierstwerf wassen ende weiken in warm water ende honich ende dan salment boven een luttel op scaven of sniden ende dan sal men op dien doren leggen een plaester van onghepiinder hersen op een leder.

Kapittel .xx. van eksterogen te behandelen.

Clavus, dat is een eksteroog in Dietse en in Waals heet het vinnit dagutse en is een hard vlees als een nagel en groeit graag aan de voeten of aan de tenen. En het let de mens erg zeer in zijn gaan. En dit is de behandeling daarvan, men zal het al om en om afsnijden en dat harde van het vlees laten scheiden en geleidelijk aan aflichten en uit het vlees trekken en dan cauteriseren met een heet ijzer of leg in de wond een beetje ongebluste kalk gemengd met murwe zeep en met loog van zeep en daarna zal men het verzachten met zachte boter of met vochtig zwijnenvet totdat de korst die er verbrand is afvalt en behandel het dan alzo u denkt dat het te doen is totdat geheel genezen is. Item, eksterogen of dorens af te doen zal men de voet eerst wassen en weken in warm water en honing en dan zal men het boven een beetje opschaven of snijden en dan zal men op die doren een pleister leggen van het beste hars op een leer.

Capm. .xxi. van allen ghebroken leden [ende ghemeenlic te cureren].

Ghy hebt ghehoert van den wonden ende van den apostemen. Nu wil ic u scriven van allen den ghebroken leden die uten gheweere siin ende van den ontsetten leden. Ende segge dat miin meeninghe ende ghedochte daertoe te cueren es dat men dat lit gerechteliic sal vergaderen ende suverliic ende wel houden met binden ende dat waert ghe[res]taureert met porro sarcoydes dat is metten knoope die de been tegader doet knopen ende vesten ende daerom wil ic [u in dit] capitel corteliic voerdencken ende leeren van allen den ghebroken leden hoe ghedaenwiis dat mense sal rechten ende vergaderen ende restaureren. Mer ic wil eerstwerven haer teiken aensien dat er niet in en come grote twyfel ende dolinghe van den onbesceiden meesteren ende onkonstighe. Ende daerom seg ic u dat als enich lit ghebroken is het toent hem openbaerliic ghenoech want het is goet te tasten ende te siene. Want het hevet op die ene side ene hovel. Ende op die andere side een dal. Ende alsment neersteliic tast soe hoert ment lude cassen ende die beene die ghebroken siin tegader clateren. Daerom als ghi dit siet dat een lit ghebroken is soe en suldi boven enen dach niet beiden te vergaderen. Want soe ghi langher beit soe het swaerder sal [122] siin ende herder te vergaderen ende te restaureeren want die beene verherden ende men en soudse niet moghen rechten noch vergaderen het en soude siin met overtolighen trecken ende dat en mochte niet wesen sonder vreese ende dat oec langhe te vergaderen ware daer mocht veel quaets af comen als apostemen ende dies ghelike. Alle die manieren van den trecken ende vergaderen. Dat lit sal men nemen met beiden handen ende in beide die siden van den leden ende sueteliic trecken ende recken soe dattet een deel wart ghevoecht met den anderen. Ende dat sal men doen herde suverliic want woudement met crachte doen het mochte daeraf apostemeren. Ende daerna suldiit tlit tasten oft effen staet ende dan salment binden met sachten lusschen dat die sieke geen pine daeraf en ghevoele. Ende men en salt oec niet soe slap binden hi en ghevoelt niet [Ende recht] daert ghebroken es daer salment sterkeliic[er] binden bet dan daert ghesont es. Ende soet vorder gaet van der broken soe ment slapper binden sal. Ende ghi sult u ghevoech nemen in beiden siden van den ghesonden. Ende der lijtschen sal siin drie of viere na dats te doen es. Ende die veeschen sullen siin teghen dat lit is groot of lanc of cort. Ende Galienus seit in die borste sullen die lasschen siin groot mer dat en sellense niet in die hant of in die vinger. Ende hi seit oec tot allen staden sullen die veesschen siin soe sy breetste moghen. Ende men sal hoeden datter niet in ghevouden en sal siin. Ende op die veesschen sal men legghen spaenre om datter gheen hovel en blive in die broke op dat niet en es gheapstumeert noch gheswollen. Albucasus seit als een ghebroken lit groot es dan en sal men die spaenre niet af doen binnen .vij. dagen of meer teghen dat men versekert es van heeten apostemen. Ende die spaenre sullen siin behendeliic ghemaect ende subtiiliic ende sullen siin van dunnen houte of van wilgenhoute ende dies ghelike. Ende die lencte van den spaenderen sullen siin na die grootheit of na die cleinheit van den leden. Ende dat een spaen en sal niet liggen [123] van den anderen niet breeder dan enen vingher breet. Ende daerna suldi binden die spaenre nadat ghi ghesien hebt met cordekens ende met pipen wreijelen ende niet te vaste want het mochter of ontsteken. Ende waer dat sake dat dat [ghesonde] vleijsch worde ghequets met den enden van den spaenderen soe suldi overbinden die spaenre met werke of met dies ghelike. Ende Avicenna seit dat men niet en sal haesten die spaenre af te doene tot dier tiit dat die ghebroken beene worden gheconglutineert ende gheneest soe dat om die crancheit van den leden dat ghebroken is dat dat lit niet crom en blive. Maer het is beter dat si daerop blive langher dan haer behoerte is dan dat mense af dede eer eert haer behoerte ware. Ende tot hoe menighen daghe dat men se ontbinden sal sal men versien of dat lit heeft enighe sweer of groot jucsel of enighe heete aposteme. Ende siedi dat daer gheen en siin soe en derfdiis niet verbinden voer des derden daechs. Ist in die hant of in die vingher des vierden daechs. Ende ist in den armen den viiften of den sevenden daghe. Ende ist in die dien van den knien opwaert soe salmen laten .xii. daghe of meer. Ende ist van den knien nederwaert int been ten .vii. of ten .ix. dagen. Ende en siet men geen quade accidencien binnen dese tiden soe mach ment coenliic laten staen te verbinden totdat gheristaureert is ende gheknoept. Ende Galienus seit dat goet ende orbaerliic is dat ment laet staen te verbinden totdat gheknoept sij ende ghenesen op datter en gheen van der voorseider accedencien toe en comen. Ende waert sake dat haer enich van den quaden accedencien hem toenden soe waert orbaerliic dat ment alle dage verbonde. Ende waren daer in sweeren soe salmen daerop legghen wolle metter ieken ghenet in olie rosarum ende men en salt niet soe vast binden alst ten eersten ghebonden was. Ende waer daer in groot jucsel soe salment baden met wermen water want dat water resolveert die materie daer dat jucsel af coemt. Ende daerna sal men doeken netten in olie rosarum ghemenct met wiinedic ende daerna opgheleit [124] tot aen der stont dat dat jucsel si vergaen. Ende waer daer aposteme soe salmen haesteliic laten op die ander side ende al in een vercouden tlit met medecinen repercussive totdat tlit altemael vercoelt. Ende ghi moeter op legghen blau doeken ghenet in olie rosarum ende olie [van] camomille tegader ghemenct ende daerop gheleit. Of doeken ghenet in roden wiin die stiptich si want hi conferteert tlit herde zeer ende stercket het conferteert herde seer ende resolveert oec die apostemen. Ende dan en salmen niet vaste binden dan al suverliic dat die plaester daerop blive behouden die den aposteem wederstaen. Ende als ghi siit versekert van der aposteme dat hi te niet is ghegaen ende die swere al vergaen soe suldiit dan wederbinden van eersten suverliic ende niet te sterc totdat ghi siit versekert dat alle die quade accedencien siin te niet ghegaen. Ende duncket u dan orbaerliic soe bindet weder sterc alst van eersten was. Nochtan suldi u hoeden dat ghi niet en bindet soe sterck dat die voedinghe niet en mach comen toter broken. Ende dan suldi bekennen alst tlit begint te verdroeghen ende te versmalen. Ende als ghi dat siet so suldi dat lit beghinnen te baden met wermen water. Ende ghi sult den bant allenken slappen soe dat die voedinghe beghint te comen ter broken dan bindet als van eersten.

Kapittel .xxi. van alle gebroken leden en gewoonlijk te behandelen.

Ge hebt gehoord van de wonden en van de zweren. Nu wil ik u schrijven van alle gebroken leden die uit het gewricht zijn en van de ontzette leden. En zeg dat mijn mening en gedachte daartoe te behandelen is dat men dat lid goed zal verzamelen en zuiver en goed houden met binden en dat als het hersteld is met porro sarcoydes, dat is met de knoop die het been tezamen laat knopen en vestigen, en daarom wil ik u in dit kapittel kort inleiden en leren van alle gebroken leden hoedanig dat men ze zal rechten en verzamelen en herstellen. Maar ik wil eerst hun tekens bezien zodat er geen grote twijfel en doling komt van de onbescheiden meesters en onhandige. En daarom zeg ik u dat als enig lid gebroken is het toont zich openbaar genoeg want het is goed te tasten en te zien. Want het heeft op de ene zijde een heuvel. En op de andere zijde een dal. En als men het vlijtig betast dan hoort men luid krassen en de benen die gebroken zijn tezamen klappen. Daarom als ge dit ziet dat een lid gebroken is dan zal je geen dag wachten te verzamelen. Want zo ge langer wacht zo het het zwaarder zal zijn en moeilijker te verzamelen en te herstellen want de benen verharden en men zou ze niet recht mogen maken noch verzamelen, het zou zijn met overtollig trekken en dat mag niet zonder vrees wezen en dat ook lang te verzamelen was daar mocht veel kwaad van komen als zweren en diergelijke.

Alle manieren van het trekken en verzamelen. Dat lid zal men nemen met beide handen en in beide zijden van de leden en zachtjes trekken zodat het ene deel gevoegd wordt met de andere. En dat zal men erg zuiver doen want wilde men het met kracht doen het mocht daarvan zweren. En daarna zal je het lid betasten of het effen staat en dan zal men het binden met zachte lussen zodat de zieke geen pijn daarvan voelt. En men zal het ook niet zo slap binden dat hij niet voelt dat het gebroken is en daar zal men het sterker binden dan daar het gezond is. En zo het verder gaat van de breuk zo men het slapper binden zal. En ge zal uw gevoeg nemen aan beiden zijden van de gezonde. En de verschansing (?) zal zijn drie of vier naar dat het te doen is. En de banden (?planken) zullen zijn tegen dat lid is groot of lang of kort. En Galenus zegt in de borst zullen die lassen groot zijn maar dat zullen ze niet in de hand of in de vinger. En hij zegt ook te alle plaatsen zullen de banden zo breed zijn als ze mogen. En men zal hoeden dat er niet ingevouwen zal zijn. En op die banden zal men spaanders leggen zodat er geen heuvel in de breuk blijft opdat niet het niet is ontstoken noch gezwollen. Albucasis zegt als een gebroken lid groot is dan zal men die spaanders niet af doen binnen 7 dagen of meer tegen dat men verzekerd is van hete zweren. En de spanen zullen handig en subtiel gemaakt zijn van dun hout of van wilgenhout en diergelijke. En de lengte van de spanen zullen naar de grootte of kleinheid zijn van de leden. En dat een spaan niet breder uit elkaar zijn dan een vinger breed. En daarna zal je de spaan binden nadat ge voorzien hebt met koorden en met pijpen wreijelen (wrijven?) en niet te vast want het mocht er van ontsteken. En is het zaak dat het gezonde vlees gekwetst wordt met het eind van de spanen dan zal je die spaan overbinden met werk of met diergelijke. En Avicenna zegt dat men niet zal haasten de spanen af te doen tot die tijd dat het gebroken been gelijmd is en geneest zodat vanwege de zwakte der leden dat gebroken is dat het lid niet krom blijft. Maar het is beter dat ze daarop blijven langer dan het behoort dan dat men ze er af deed eer het haar behoorde. En tot hoe menige dagen dat men ze ontbinden zal dat zal men bezien of dat lid enige zweer of grote jeuk heeft of enige hete zweer. En zie je dat er geen zijn dan behoef je het niet verbinden voor de derde dag. Is het in de hand of in de vinger de vierde dag. En is het in de armen de vijfde of de zevende dag. En is het in de dijen van de knieën dan zal men ze 12 dagen of meer laten. En is het van de knieën nederwaarts in het been 7 of 9 dagen. En ziet men geen kwade toevallen binnen deze tijden dan mag men het koen laten staan te verbinden totdat het hersteld en verknoopt is. En Galenus zegt dat het goed en gebruikelijk is dat men het laat staan te verbinden totdat het verknoopt is en genezen opdat er geen van de voorzegde toevallen toe komen. En was het zaak dat er enige van de kwade toevallen zich toonden dan is het gebruikelijk dat men het alle dagen verbond. En waren daarin zweren dan zal men daarop ongewassen wol genat in rozenolie leggen en zal het niet zo vast binden zoals het ten eersten gebonden was. En was daarin grote jeuk dan zal men het baden met warm water want dat water lost de materie op daar dat jeuken van komt. En daarna zal men doeken natten in rozenolie gemengd met wijnazijn en daarna opleggen tot aan de tijd dat het jeuken vergaan is. En was daar een zweer dan zal men haastig bloed laten op de andere zijde en al ineen het lid verkoelen met repercussive medicijnen totdat het lid helemaal verkoeld is. En ge moet er op leggen blauwe doeken genat in rozenolie en kamilleolie tezamen gemengd en daarop leggen. Of doeken genat in rode wijn die bindend is want het versterkt het lid zeer erg en versterkt en verbetert erg zeer en lost ook op de zweren. En dan zal men niet vast binden dan al zuiver zodat die pleister daarop blijft behouden die de zweren weerstaan. En als ge verzekerd bent van de zweer dat het te niet is gegaan en de zweer geheel vergaan dan zal je het weer binden en eerst zuiver en niet te sterk totdat ge verzekerd bent dat alle kwade toevallen te niet zijn gegaan. En lijkt u het dan oorbaar zo bindt het weer zo sterk zoals het eerst was. Nochtans zal je u hoeden dat ge niet zo sterk bindt zodat de voeding niet mag komen tot de breuk. En dat zal je herkennen als het lid begint te verdrogen en te versmallen. En als ge dat ziet dan zal je dat lid beginnen te baden met warm water. En ge zal de band geleidelijk aan verslappen zodat de voeding begint te komen ter breuk en dan bindt het zoals eerst.

Die medecinen die orbaerliic siin mede te restaureeren die ghebroken leden ende die uut den gheweer siin ende ghewronghen. Dit siin die ghene die in haer natuer droghe siin ende een luttel liimachtich ende heet als wieroc mirre ende dies ghelike. Ende ghi sult weten dat ipocras verbiet dat men niet en sal leggen consolidatiif voer .vii. daghen of voer dies maels dat men versekert es van apostemen ende van gheswelle. Ende galienus seit dat men tlit niet en can brenghen te punte men legghe int beginsel consolidatiif. Mer begonde tlit root te werden ende te swellen ende te sweeren dat raet galienus dat mens niet en doe. Mer hi raet dat men die materie trect van der eender stat tot der ander dat wi dat lit vercoelen soe wi meest moghen met medecinen repercussiven. Ende dese plaester siin goet tot allen broken ende dissolacien ende [125] torcien dats dat dat lit uten geweere es ende niet alte male ende dat heet torcio ende dat is ghewronghen. Dit plaghen die ander [oude] meesters te orbaren. Ende dat is dat men neemt meel dat ghestoven is aen die want van der molen want het is orbaerliic tot menigherhande complexien ende sonderlinghe den wiven ende den kinderen want het is ghetempert in heeten ende in couden. Ende die maniere van den plaesteren te maken dat es dat men meel sal tempereren metten witten van den eijeren soe dat dicke si in goede mate. Item een ander plaester dat sonderlinghe goet is want het ristaureert die beene die ghebroken siin volliic. Ende es herde orbaerliic tot menigherhande complexien. Neemt aloe epaticum bolus armenicus thurus mirre acacie sanguis draconis sipressij dragantij mastiic van elx even vele dit sal men altegader menghen metten witten van den eyeren ende men salder toe menghen een luttel meels van der molen daer voer af gheseit es ende niet soe te dicke noch te dunne. Ende dat sal men breiden op een starc linen laken ende daerop leggen. Ende die sieke sal houden int beghinsel subtiil dijete van eten ende van drincken totdat hi versekert is van swellinge ende van heeten apostemen. Ende daerna sal hi eten grove spise ende viscouse daer die broke af sal werden volliic gheconglutineert ende ghek[n]ocht. Ende dit is die spijse die grof es als daertoe goet als taruwe wel ghesoden ende riis ende die hoofden ende die voeten van quecken die groen ende vers siin. Ende melc van verschen kase ende groven wiin ende dies ghelike. Porus sarcoydes dat is een hert vleesch als een knoop dat ghemaect es van den voetsel daert been af es ghevoet als van des beens materie ende van natueren als van occusoene daert af ghemaect is ende dat is die ghemeen materie te consolideeren als dander lede als vleijsch ende pesen. Dat been wort ghegroot van groven dicken bloede ende daerom salment voeden met grover spisen ende dranc als ic voer gheseit hebbe. Ende ghi sult u oec hoeden van allen dien dat bloet maect dunne Als dunnen wiin ende claer ende dies ghelike. Ende waer dat sake dat porus sarcoydes worde al te groot alst [126] dicwile ghevalt ende dan moet men laten die grove spise ende dranc ende weder beginnen te voeden met subtiilre dieten ende weder sterker te binden. Ende men sal daerop legghen plaesteren die stiiptich siin als prumen garnaten ende blader van mirten ende van mispelen ende van eyken ende dies gheliic ende van olie van mirten ende van olie rosarum ende dies gheliic. Ende de dinghen verbieden die snode siin ende minderen die natuere ende materie. Ende het ghesciet oec somwiil dat aen tghebroken is met wonden ende dan moet men die wonde ontdect laten bliven ende hoeden dat die spaenre niet en ghenaken der wonden. Ende des avens ende des merghens legt in die wonde carpie dat van cleinen witten doeken es. Ende altoes houden die wonde suver ende reine dat er geen sanies in en vergader. Ende als gij dat versekert siit ende der aposteme dan suldi die wonde cuereren met medecinen carnis creatuere. Ende alst tlit dat ghebroken is is ghebonden na siin behoert met sinen veeschen dan sal mense decken soe dat niet en werde verandert van der lucht. Ende daerna als die wonde ghenesen is ist te doene soe moechdi die spaenre afdoen sonder vreese. Ende als die beene in die broke siin ontween ghemortelt dan en ist niet sonder vreese want en succureert men niet volliic met laten dat is dat men hict metter vliemen soe datter tbloet uut gaet dat lit soude versterven ende daer soude worden herpost estiomnes ende soude verrotten tlit ende corrumperen. Ende alst tbloet daeruut loept soe wederstaen alle dese vreese. Ende waren in die wonde stucken van beenen die al ghesceiden waren van den anderen die moet men met behendicheiden uuttrecken. Ende en waren si niet al af ghesceiden ende deden tlit versweeren ende seer doen met steecten soe salment clieven daer op ende ontdeckent soe men alder behendicht mach ende sal se uuttrecken. Waer oec dat sake dat quaet in die wonde meerderde dan minderde dat beteikent dat daer in waren bleven stucken van beenen al en tonense hem niet. Ende dan salment versoeken metter tas\ten [127] totdat mense vint ende sulse met behendicheit u pinen uut te doene. Ende alle weghe bereidet alsoe datter geen quaet in en blive mer dattet redeliic uut loepe. Ende ghi sult u oec hoeden dat ghi der wonden [met] gheen smout noch gheen vette dinghen en ghenaect. Want daer soude veel quaets uut comen datte tlit mochte corrumpeeren. Ende ghi sult dat weten dat leden breken in menigher manieren na die grootheit van haer quaetheit want als avicenna seit soe is die ronde broke quaetste te vergaderen ende te incarneren. Ende ipocras seit dat die broke die inwaert gaet is veel quader dan die uutwaert gaet. Ende dat is om die quetsinge van den pesen. Ende die broke met wonden daert tbloet uut vloyt ende met quetsueren ende die siin gheapstumeert dat siin die quaetste van allen. Ende die broke die coemt in die grote lede is quader te punte te brengen ende te vergaderen dan die coemt in de cleine leden. Ende als vercout ende niet soe werm is gheset soe moet ment met meere cracht recken ende strecken. Ende dies en hebben die clein leden gheen doen want een arm is beter te punte te brenghen dan een been dat ghebroken is ende volliker ghenesen ende gherestaureert. Ende dat been van den knie nederwaert dan die dijen van den knien opwaert. Ende ghi sult oec weten dat die broke van den beenen niet en wort alsoe gerechteliic gheristaureert alst sculdich waer te siin ende blivet crom ende onrecht. Ende het mach siin des meesters scult of dat eerstwerf was qualiic te punte gheset ende gherecht of het mach siin der spaenderen scult omdat mense te haest of te vroech heeft af ghedaen eert begonde te knopen. Of het mach siins selfs scout siin dat hi niet stillle en leget als hi sculdich es te doene. Ende dan pleghent som meesters weder te breken. Ende albucasim seit hadt orbaerliic gheweest die oude meesters hadden daer iet af ghescreven in haren boeken. Ende hi seit oec dattet beter es ghelaten dan ghedaen want daeraf mocht comen grote vreese ende dat lit mocht veel quader werden. Mer ghevielt alsoe dat siin moste ende dats te doen ware soe moetij besien waer porus sarcoydes dat gherestaureert es ende ghe\knoopt. [128] Ende ist herde groot ende sterck soe en suldiis niet weder breken dat [want Avicenna seit dat lichte niet weder en soude breken daert] eerstwerven ghebroken was mer het mocht andersins wel breken. Ende waert porus sarcoydes niet groot ende sterc soe salment consteliic baden met wermen water daerin ghesoden sal siin malva ende violetten ende milloete ende die wortel van bismalven ende dies ghelike [tot ander tyt] dat porus sarcoydes sal siin wael gheweict ende ghemorwet. Ende daerna suldiit breken ende weder rechten ende te punte setten ende bindent vast alsoe alst orbaerliic is. Ende als porus sterck es ende groot ende ment weder rechten moet soe salment boven sniden ende daert been crom staet salment ontdecken ende rechten dat lit. Ende alsoe alst orbaerliic is met groten neerste restaureren. Ende dan wil ic ist mogheliic dat men mach die broke cureren die qualiic is gherestaureert op dat si nijeut es ende niet out met plaesteren die mollificeren als bladeren die ic voer gheseit hebbe.

De medicijnen die gebruikelijk zijn om de gebroken leden mee te herstellen en die uit het gewricht zijn gewrongen. Dit zijn diegene die in hun natuur droog zijn en een wat lijmerig en heet zoals wierook, mirre (Commiphora myrrha) en diergelijke. En ge zal weten dat Hippocrates verbiedt dat men niet zal leggen verenigende voor 7 dagen of voor die keer dat men verzekerd is van zweren en van gezwellen. En Galenus zegt dat men het lid niet te punt kan brengen men legt in het begin eerst een verenigende. Maar begint het lid rood te worden en te zwellen en te zweren dat raadt Galenus aan dat men het niet doet. Maar hij raadt aan dat men de materie trekt van de ene plaatst tot de andere dat we dat lid verkoelen zo goed we kunnen met terugslaande medicijnen. En deze pleisters zijn goed tot alle breuken en ontbonden en torcien, dat is dat het lid uit het gewricht is en niet helemaal en dat heet torcio en dat is gewrongen. Dit plagen de andere oude meesters te gebruiken. En dat is dat men meel neemt dat gestoven is aan de want van de molen want het is gebruikelijk tot menigerhande samengesteldheid en vooral de wijven en de kinderen want het is getemperd in hitte en in koude. En de manier van de pleisters te maken dat is dat men meel zal mengen met het witte van de eieren zodat het in goede maat dik is. Item, een andere pleister dat bijzonder goed is want het herstelt het been dat gebroken is geheel. En is erg gebruikelijk in menigerhande samengesteldheid. Neem Aloë perryi, de vorm epaticum , bolus armeniacus, wierook, mirre (Commiphora myrrha) Acacia, drakenbloed (Daemonorops draco) Astragalus glycyphyllos, mastiek, van elk even veel en dit zal men alles tezamen mengen met het witte van eieren en men zal er toe mengen een beetje meel van de molen daar voor van gezegd is en niet zo dik noch te dun. En dat zal men verspreiden op een sterk linnen laken en daarop leggen. En de zieke zal houden in het begin een subtiel dieet van eten en van drinken totdat hij verzekerd is van zwellingen en van hete zweren. En daarna zal hij eten grove spijzen en lijmerige waar de breuk volledig gelijmd zal worden en geknoopt. En dit is de spijs die grof is als daartoe goed als goed gekookte tarwe en rijst en de hoofden en de voeten van kweek die groen en vers zijn. En melk van verse kaas en grove wijn en diergelijke. Porus sarcoydes, dat is een hard vlees als een knoop dat gemaakt is van het voedsel daar het been van gevoed is zoals van het benen materie en van naturen als van oorzaak daar het van gemaakt is en dat is de gewone materie tezamen voegen zoals de andere leden als vlees en pezen. Dat been groeit van grof dik bloed en daarom zal men het voeden met grovere spijzen en drank zoals ik voor gezegd heb. En ge zal u ook hoeden van alles dat bloed dun maakt. Als dunne en heldere wijn en diergelijke. En was het zaak dat porus sarcoydes al te groot wordt zoals het vaak gebeurt dan moet men laten die grove spijzen en drank en weer beginnen te voeden met subtiele diëten en weer sterker te binden. En men zal daarop leggen pleisters die bindend zijn zoals granaatappels en bladeren van mirt en van mispels en van eiken en diergelijke en van olie van mirt en van rozenolie en diergelijke. En de dingen verbieden die snode zijn en verminderen de natuur en materie. En het gebeurt ook soms dat aan het gebroken is met wonden en dan moet men de wond geopend laten blijven en hoeden dat de spanen niet de wonden genaken. En leg ‘s avonds en ‘s morgen in de wond carpie (versteviging?) dat van kleine witte doeken is. En altijd de wond zuiver en rein houden zodat er geen pus in verzamelt. En als gij dat verzekerd hebt en de zweer dan zal je de wond behandelen met vlees vermeerderende medicijnen. En als het lid dat gebroken is gebonden naar zijn behoren met zijn banden dan zal men het bedekken zodat het niet veranderd wordt van de lucht. En daarna als de wond genezen is en is het te doen dan mag je de spaanders er zonder vrees af doen. En als het been in de breuk stuk gemorzeld zijn dan is het niet zonder vrees want het men voldoet het niet volledig met laten en dat is omdat men hakt met de vliemen zodat er bloed uitgaat dat het lid zou versterven en daar zou herpes estiomnes (wolf) komen en zou het lid verrotten en bederven. En als het bloed daaruit loopt zo weerstaat het geheel deze vrees. En waren in de wonden stukken van benen die geheel gescheiden waren van de anderen die moet men met handigheid uittrekken. En waren ze niet geheel afgescheiden en liet het lid verzweren en zeer doen met steken dan zal men het daarop klieven en openen zo men het handigste kan en zal het uittrekken. Was het ook zaak dat de pus in de wond meer vermeerderde dan verminderde dat betekent dat daarin waren gebleven stukken van been al toont het zich niet. En dan zal men het verzoeken met het tasten totdat men ze vindt en zal ze met handigheid u pijnen uit te doen. En aller wegen bereid het alzo dat er geen pus in blijft maar dat het er redelijk uitloopt. En ge zal u ook hoeden dat ge de wonden met geen vet noch geen vette dingen genaakt. Want zou veel pus uitkomen dat het lid mocht bederven. En ge zal dat weten dat leden breken op vele manieren naar de grootte van hun kwaadheid want zoals Avicenna zegt zo is de ronde breuk het slechtste te verzamelen en te incarneren. En Hippocrates zegt dat de breuk die inwaarts gaat veel kwader is dan die uitwaarts gaat. En dat is om de kwetsing van de pezen. En de breuk met wonden daar het bloed uitvloeit en met kwetsingen en die zijn ontstoken dat zijn de slechtste van allen. En de breuk die in de grote leden komt is moeilijker te punt te brengen en te verzamelen dan die komt in de kleine leden. En als het koud en niet zo warm is gezet dan moet ment met meer kracht rekken en strekken. En dat hebben de kleine leden niet nodig want een arm is beter te punt te brengen dan een been dat gebroken is en volledig genezen en hersteld. En dat been van de knie nederwaarts dan de dijen van de knien opwaarts. En ge zal ook weten dat de breuk van de benen niet en alzo goed hersteld wordt zoals ze behoorden te zijn en blijven krom en onrecht. En het mag zijn de meesters schuld of dat het de eerste keer slecht te punt was gezet en recht gemaakt of het mag de schuld van de spaanders zijn omdat men ze te haastig of te vroeg heeft afgedaan eer het begon te knopen. Of het mag zijn eigen schuld zijn dat hij niet stil lag zoals hij behoorde te doen. En dan plegen sommige meesters het weer te breken. En Albucasis zegt, was het gebruikelijk geweest dan hadden de oude meesters daar iets van geschreven in hun boeken. En hij zegt ook dat het beter is gelaten dan gedaan want daarvan mocht komen grote vrees en dat lid mocht veel slechter werden. Maar gebeurde het alzo dat het zijn moest en dat het te doen was zo moet je bezien waar porus sarcoydes hersteld was en geknoopt. En is het erg groot en sterk dan zal je het niet weer breken dat want Avicenna zegt dat het licht niet weer zou breken daar het de eerste keer gebroken was maar het mocht anderszins wel breken. En was porus sarcoydes niet groot en sterk dan zal men het kunstig baden met warm water daarin gekookt zal zijn Malva en violen en duizendblad en de wortel van bismalva (Malva alcea) en diergelijke tot aan de tijd dat porus sarcoydes goed zal zijn geweekt en vermurwd. En daarna zal je het breken en weer rechten en te punt zetten en binden het vast alzo als het gebruikelijk is. En als porus sterk is en groot en men het weer rechten moet dan zal men het boven snijden en daar het been krom staat zal men het openen en rechten dat lid. En alzo zoals het gebruikelijk is met grote vlijt herstellen. En dan wil ik als het mogelijk is dat men de breuk kan behandelen die slecht hersteld is opdat het te nieuw is en niet te oud met pleisters die vermurwen zoals bladeren die ik voor gezegd heb.

Ende dese plaesteren siin daertoe goet die ghesoden siin als malva visca ende venigriec ende van liinsade ende dit mach men conficeren met endensmoute of met hoendersmoute of met olie van lelien ende van gheelen wasse. Ende plaesteren ghemenct [van merg] van coienscenkelen ende van endensmoute ende van botere ende van olie van lelien ende van geelen wasse si is daertoe herde orbaerliic. Ende het is oec een herde goet plaester van vetten vighen of van dattelen met duven mes. Ende daerna als dat lit is wel ghemolificeert dan suldij dat lit [recken ende] rechten ende te punte weder setten in siin stat. Het ghevalt oec somstont dat na die restauracie valt eenen knoop ende onsiert dat lit herde seere. Ende als die knoop is biden gheweere so benemet hi den leden siin natuerlike werken ende beroeren. Ende die occusuene waerom dat het es heb ic voer gheseit als van den porus sarcoydes dat die ghebroken been tegader bint ende knoopt. Ende ic heb u die cure gheseit niet vaste te binden ende met subtiilre dieten ende metten plaesteren die stiptich siin ende ver\bieden [129] die voedinghe daertoe te comen daer porus sarcoydes af wast dat overtolich ende zeer maket den knoop ende te groot. Ende die plaesteren siin als van natacien (?) ende mirren ende olibanum ende dies ghelike al[s]mense conferteert met wit van den eije of met stiptighen wiin of edic ghemenc met wine. Ende al dat die stiptiche medecinen [doen] dat doet een plate van loede sterc ghebonden op den knoop. Ende als gheworden is alte hart als een steen dan salment boven clieven ende die consolidacie vanden beene ontdecken ende sceeden den overtolighen knoop die sal men af sniden ende [af]scaven met instrimenten die daer orbaerliic toe siin. Ende daerna cureret die wonde alsoe als ghi weet dat men ander wonden cuerreert. Nochtan suldi weten dat na die restauracie sulc stont dat lit blivet cranc ende minder dant siin soude. Ende daerna omdat die restauracie niet vast en es. Ende die occusue die dat doet is menigher hande als dat al te sterck was ghebonden soedat die voedinghe daertoe niet en conde comen. Of het hadde teveel bande die dat lit verswaerden of het was te dicke verbonden of dat te veel ghebayt was met wermen water. Of dat dat lit dat ghebroken is teveel verleechde of verroerde eert tiit was of te luttel voedingen of te subtiil of het hadde teveel cleen ghebroken splinteren van den beene. Ende daerom al sulke versumen tlit ende cranc te cuerne ende te beteren moet men den sieken voeden met grover spisen die veel voedinghe geven ende grove ende dic moet siin. Mer ververschen totdat bloet begint te meerderen ende te wassen ende men sallen dicwil baden in wermen water ende dat niet te heet. Daerna suldi legghen op dat lit emplium pecium dat daertoe trecke veel voedinghen ende dat sal men daerop legghen langhe. Ende dat is emplium picium dat men neemt colophoniam ende swart pec dat men heet in latiin picis navalis ende resinam dats wit hers van elken even vele. Ende men sal een konsteliic werm water maken daert tlit in baden sal totdat die voedinghe ontfaet ende dat tot hem selven si ghecomen tot siinre ghe\daenten. [130] Ende die sieke sal hem oec hoeden van gramscappen ende van erren moede Ende alsoe als johannes dalmascenus seit alle dat deert hem die in gramscappen siin ende in doeghen volcht der complexien vanden lichaem des menschen.

En deze pleisters zijn daartoe goed die gekookt zijn als Malva, Viscum (?) en fenegriek en van lijnzaad en dit mag men bereiden met eendenvet of met hoendervet of met olie van lelies en van gele was. En pleisters gemengd van merg van koeienschenkels en van eendenvet en van boter en van olie van lelies en van gele was is daartoe erg gebruikelijk. En het is ook een erg goede pleister van vette vijgen of van dadels met duivenmest. En daarna als dat lid goed vermurwd is dan zal je dat lid rekken en weer te punt zetten in zijn plaats. Het gebeurt soms ook dat na de restauratie een knoop valt en ontsiert dat lid erg zeer. En als de knoop is bij het gewricht dan beneemt het de leden zijn natuurlijke werken en beweging. En de gelegenheid waarom dat het is heb ik voor gezegd als van de porus sarcoydes dat de gebroken benen tezamen bindt en knoopt. En ik heb u de behandeling gezegd niet vast te binden en met subtiele diëten en met de pleisters die bindend zijn die verbieden de voeding daartoe te komen daar porus sarcoydes van groeit dat overtollige zeer en maakt de knoop en te groot. En de pleisters zijn als van natacien (?) en mirre (Commiphora myrrha) en wierook en diergelijke als men ze versterkt met het witte van een ei of met zure wijn of azijn gemengd met wijn. En al dat de bindende medicijnen doen dat doet een loden plaats sterk gebonden op de knoop. En als het al te hard als een steen is geworden dan zal men het boven klieven en de vereniging van de benen bloot maken en scheiden van de overtollige knoop die men af zal snijden en afschaven met instrumenten die daar gebruikelijk toe zijn. En behandel daarna de wond alzo als ge weet dat men andere wonden behandelt. Nochtans zal je weten dat na de herstelling zo ՠn lid een tijd zwak blijft en minder dan het zijn zou. En daarom omdat de herstelling niet vast is. En de gelegenheid die dat doet is menigerhande als dat het al te sterk was gebonden zodat de voeding daartoe niet kon komen. Of het had teveel banden die dat lid verzwaarden of het was te dik verbonden of dat te veel gebaad was met warm water. Of dat het lid dat gebroken is teveel verlaagde of verroerde eer het tijd was of te weinig voedingen of te subtiel of het had teveel klein gebroken splinters van het been. En daarom al zulk verzuim verzwakt het lid en om te behandelen en te verbeteren moet men de zieke voeden met grovere spijzen die veel voeding geven en grof en dik moeten zijn. Maar bevochtigen totdat bloed begint te vermeerderen en te groeien en men zal zich vaak baden in warm water en dat niet te heet. Daarna zal je op het lid emplium pecium leggen dat daartoe veel voeding trekt en dat zal men daarop lang laten liggen. En dit is emplium pecium dat men colofonium en zwarte pek neemt dat men in Latijn piscis navalis (scheepspek) en resina noemt, dat is witte hars, van elk evenveel. En men zal een kunstig warm water maken daar het lid in baden zal totdat het voeding ontvangt en dat tot zichzelf gekomen is en tot zijn vorm. En de zieke zal hem ook hoeden van gramschap en van geërgerd gemoed. En alzo als Johannes Dalmascenus zegt alles dat hem deert die in gramschappen en in deugden zijn volgt de samengesteldheid van het lichaam der mensen.

Capm. .xxij. van allen den ghebroken leden sonderlinghe te cuerreren ende eerste vander kinnebacken.

Nu hebdi ghehoert dat ghemeen capittel van den ghebroken leden nu wil ic u voert scriven van elken lede sonderlinghe te cureren ende eerstwerven vander kinnebacken. Ende ic segge dat wel mach ghevallen dat die kinnebacken breect inwaert ende dat es te breken goet. Ende als ghi wilt ranficeren soe suldiit considereren oft inwaert es ghevoecht sonder breken in tween stucken. Ende dan suldi steken den voersten vingher van uwer rechter hant in den mont opdat die broke is in die luchter side. Ende is die broke in der rechter side soe seldi steken den voersten vingher van uwer luchter hant in den mont ende duwen uutwaert dat buijlken vander broken dat inwaert steet gheboghen ende metter ander hant effenen suverliic dattet staet effen als het plach te stane. Ende dat suldi bekennen aen die tanden als si effen voeghen tegader in haer staen. Ende is die kinnebacken vaneen ghesceiden in tween stucken dan sal mense van beiden siden recken ende aen der stont dat si natuerliic staen effen alst plach te stane. Ende ist dat die tanden wagghelen soe bindet den enen tant aen den anderen met enen gulden drade of met eenen silveren of met eenen starken siden draet. Ende waer oec dat sake dat ghi u ontsaecht van hecte apostemen dan suldi cattoen of wolle met der ieken ende olie van rosen ende wit vanden eijeren daerop legghen ende dan bindet alsoe u dunct dat men alderbeste binden mach. Ende en ontsiet ghi u niet van heete apostemen soe en suldi voetstaens daer niet op legghen plaesteren van ghestoven meel vander molen dat aen die want han[c]t ende [131] ghemenct ende ghetimpert met witte vanden eijeren ende dat sal men breiden op enen doeck tweevout ghevouden ende daerboven salmen legghen een breet spaen na de breide vander kinnebacken of een stuc van enen soel van enen ouden scoen ende aldus salment laten lighen ghebonden tot dat ghenesen sy. Ende waer dat sake dat weder apostumeerde of datter in quame grote sterke sweer of grote juecte. Ende waert dat enich van desen accedencien gheviele dan seldi doen als ic u voerseide int ghemeen capitel van den ghebroken leden tot aen der stont dat die quade accedencien vergaen siin. Ende daerna gaet weder plaesteren ende verbinden totdat ghenesen. Ende saechdi dat niet effen en stonde soe ontbindet ende effent weder soedat natuerlike staende is. Ende waer dese broken met wonden soe besiit of daer siin enich stucken van beenen die of ghesceiden siin soe suldi u pinen met instrumenten die daer orbaerliic toe siin uut te doene. Ende waer die wonde soe cleine soe suldise meerderen alsoe als u dunct dats te doen es ende daerna cureerse totdat ghenesen es ende ghi sult oec den sieken bevelen dat hi hem hoet van onvrede ende houde siin rust ende siin ghemac. Ende siin spise sal siin dunne ende licht als supen. Ende die oude vroede meesters seghen dat dese broke dicwil wort ghecureert ende gheristaureert ende al ghenesen binnen drie weken. Ende dat seit haly dat is daerom dat been vander kinnebacken is no ende heeft march binnen.

Kapittel .xxij. van alle gebroken leden apart te behandelen en als eerste van de kinnenbak.

Nu heb je het algemene kapittel gehoord van de gebroken leden en nu wil ik u voort schrijven van elk lid apart te behandelen en als eerste van de kinnenbak. En ik zeg dat het wel mag gebeurden dat de kinnenbak inwaarts breekt en dat is te breken goed. En als ge het wil ranficeren (bekrachtigen (?) dan zal je aanschouwen of het inwaarts gevoegd is zonder te breken in twee stukken. En dan zal je de voorste vinger van uw rechter hand in de mond steken opdat de breuk in de linker kant is. En is de breuk aan de rechter kant dan zal de voorste vingers van uw linker hand in de mond steken en dat builtje van de breuk naar buiten duwen dat inwaarts staat gebogen en met de andere hand zuiver effenen zodat het effen staat zoals het plag te staan. En dat zal je herkennen aan de tanden als ze effen tezamen voegen in hun staan. En is de kinnebak vaneen gescheiden in twee stukken dan zal men ze van beide zijden rekken tot aan de tijd dat ze natuurlijk en effen staan zoals het plag te staan. En is het dat de tanden waggelen zo bindt de ene tand aan de andere met een gouden draad of met een zilveren en met en sterke zijden draad. En was het ook zaak dat ge u ontzag van hete zweren dan zal je katoen of ongewassen wol en rozenolie en het witte van eieren daarop leggen en bindt het dan alzo u denkt dat men het allerbeste binden mag. En ontziet ge u niet van hete zweren dan zal op staande voet daar geen pleisters op leggen van gestoven meel van de molen dat aan de wand hangt gemengd en getemperd met het witte van eieren en dat zal men verspreiden op een doek tweevoudig gevouwen en daarboven zal men leggen een brede spaan naar de breedte van de kinnebak of een stuk van een zool van een oude schoen en aldus zal men het laten liggen gebonden totdat het genezen is. En was het zaak dat het weer zweerde of dat er in kwam een grote sterke zweer of grote jeuk. En was het dat enige van deze toevallen gebeurde dan zal je doen zoals ik u eerder zei in het algemene kapittel van de gebroken leden tot aan de tijd dat de kwade toevallen vergaan zijn. En daarna ga weer tot pleisters en verbinden totdat het genezen is. En zag je dat het niet effen stond zo maak het los en effen het weer zodat het natuurlijk staat. En was deze breuk met wonden bezie dan of er enige stukken van benen zijn die afgescheiden zijn dan zal je u pijnen met instrumenten die daar gebruikelijk toe zijn ze er uit te doen. En was de wond zo klein dan zal je het vergroten alzo als u denkt dat het te doen is en behandel het daarna totdat het genezen is en ge zal ook de zieke bevelen dat hij hem hoedt van onvrede en houdt zijn rust en zijn gemak. En zijn spijs zal zijn dun en licht als soep. En de oude verstandige meesters zeggen dat deze breuk vaak wordt behandeld en hersteld en geheel genezen binnen drie weken. En dat zegt Haly en dat is daarom dat het been van de kinnebak is no en heeft merg binnen.

Capm. .xxiij. vanden ghebroken halskake ende die cuere.

Die halskake is gheheiten in latiin furcula pectoris die waert dicwile ghebroken ende dat mach men lichteliic bekennen ende tasten. Alst ghebroken is ende ghi daertoe gheroepen siit soe suldi daertoe roepen twee hulpe daer een ophouden sal ad iutorum dat es den arm boven den ellenboghe ende sullen trecken achterwaert ende opwaert ende die ander sal recken den hals ter ander siden waert dat die hals scanene niet ghebroken en es. Ende dan suldi die broke effenen met uwen vingheren al\soe [132] lst betaemliic is soe datter geen oneffen[heit] en blive noch gheen dale. Ende dan seldi legghen onder die oxcel een cussen van wolle of van doeken suverliic ende groot na dats te doen es. Ende recht den ellenboghe dat hi den ribben ghenake. Ende waer dat sake dat die eijnden vanden halskake waer inwaert ghebroken soe dat men die eijnden niet uutwaert en conde ghetrecken om datse diep in is ghesteken dan doet hem averrecht liggen op sinen hals ende legt onder sine scouderen een cussen. Ende u helpers sullen u scuederen dwinghen inwaert tot dat eijnde vanden halskake dat diep in leget ghesteken opwaert ghelicht ende dan rechtet suverliic. Is oec dat sake dat die sieke ghevoelt steecte alsment tast metten vinger dan siidiis seker datter in siin splinteren van beenkens. Ende dan suldij haesteliic clieven op die broke ende sult die splinteren uutdoen. Ende hielder enich stuc aen enighe side vander broken soe suldi over tbeen enighe instrument van houte steken soedat syphac niet en worde ghescoert ende daerop suldi sniden ende uutdoen. Ende waer die wonde groot soe suldise naijen ende tegader vergaderen ende incarneren. Maer ontsaech di u erghent of soe en suldiis niet doen. Mer ghi sulten cureren soe ghi sachteliicste moecht met olie rosarum ende met wiinedic ende met dies ghelike. Ende als die broke es sonder wonde ende sonder snede dan suldi leggen plaester van ghestove van der molen of enich restauratiif ende legter op sacht werck ende boven dat werc enen twevoldighen doec ende daerboven suldi leggen een dunne spaen dat sal siin drie vingher breet ende vier vingher lanc. Daerna seldi binden met eenre vesschen die sal siin .iii. vinger breet of vier ende sulse laten gaen over den hals ende bren[c]se weder onder beide die oxelen. Ende daerna bindet den arm aen den hals ende onder die oxel legt een cleijn oercussen des nachs al[s] hi [slaept. Ende hi] sal slapen op sinen rugge. Ghi en sult oec niet verbinden voer viif of vii daghen ten waer of daer enich [quade] accedencien toequamen als apostemen of sweeren of juecsel. Ende daerna doet die plaester af totdat ghenesen si. Ende ghi moet besien alle daghe oft [dien bant] niet en slapt ende ist [hi] gheslapt soe [133] suldiit weder van nyens verbinden. Die oude meesters hebben gheseit dat men die halscanene moet cureren met groter behendicheit ende subtiilheit want si is herde piinliic te binden ende te restaureeren. Ende selke vroede meesters seiden dat die halscane waert gherestaureert ende wel ghenesen ende gheneset binnen .xxviii. daghen of binnen .xxx. daghen. Ende selke lieden werden wel haesteliic ghenesen. Ende dat is miin seggen want ic des menichwerven hebbe gheproeft aen menighe die te lanxsten binnen 3 weken waren genesen.

Kapittel .xxiij. van de gebroken hals kaak en de behandeling.

De hals kaak is geheten in Latijn furcula (vorkbeen) pectoris en die wordt vaak gebroken en dat mag men licht herkennen en tasten. Als het gebroken is en ge daartoe geroepen bent dan zal je daartoe roepen twee helpers waarvan de ene ophouden zal ad jutorum, dat is de arm boven de ellenboog, en zal die achteruit en omhoog trekken en de andere zal de hals ter andere zijde rekken zodat de hals scheen niet gebroken wordt. En dan zal je de breuk effenen met uw vinger alzo als het betamelijk is zodat er geen oneffenheid blijft noch geen dal. En dan zal je onder de oksel een kussen van wol of van doek zuiver leggen en groot naar dat het te doen is. En recht de ellenboog zodat die de ribben genaakt. En was het zaak dat de einden van de hals kaak inwaarts waren gebroken zodat men de einden niet uitwaarts kon trekken omdat ze diep in gestoken waren laat hem dan omgekeerd liggen op zijn hals en leg onder zijn schouders een kussen. En uw helpers zullen u scuederen(schouders, bijstaan?) dwingen inwaarts tot dat einde van de hals kaak die diep in ligt gestoken en opwaarts lichten en dan zuiver recht. Is het ook zaak dat de zieke steken voelt als men het met de vingers tast dan ben je zeker dat er splinters van beentjes in zijn. En dan zal je haastig klieven op de breuk en zal die splinter uitdoen. En hield er enig stuk aan enige zijde van de breuk dan zal je over het been enig houten instrument steken zodat syphac niet gescheurd wordt en daarop zal je snijden en eruit doen. En was de wond groot dan zal je het naaien en tezamen verzamelen en incarneren (vlees laten groeien). Maar ontzag u zich ergens van dan zal je het niet doen. Maar ge zal hem behandelen zo zacht ge kan met rozenolie en met wijnazijn en met diergelijke. En als de breuk zonder wond is en zonder snede dan zal je een pleister leggen van het stuifsel van de molen of enig herstellende en leg er op zacht werk en boven dat werk een tweevoudige doek en daarboven zal je leggen een dunne spaan en dat zal zijn drie vingers breed en vier vingers lang. Daarna zal je binden met een inwikkeldoek die zal zijn 3 vingers breed of vier en zal ze laten gaan over de hals en breng ze weer onder beide de oksels. En bind daarna de arm aan de hals en leg onder de oksel een klein oorkussen ‘s nachts als hij slaapt. En hij zal op zijn rug slapen. Gen zal het ook niet verbinden voor vijf of zes dagen tenzij of er enige kwade toevallen toekwamen zoals zweren of zweren of jeuk. En doe daarna de pleister af totdat het genezen is. En ge moet alle dagen bezien of die band niet verslapt en als het slapper is geworden dan zal je het weer opnieuw verbinden. De oude meesters hebben gezegd dat men de hals kaak moet behandelen met grote handigheid en subtiel want het is erg pijnlijk te binden en te herstellen. En sommige verstandige meesters zeiden dat de hals kaak hersteld en goed genezen wordt en geneest binnen 28 dagen of binnen 30 dagen. En sommige lieden worden wel snel genezen. En dat is mijn zeggen want ik heb het menigmaal beproefd en menigeen die ten langste binnen 3 weken waren genezen.

Capm. .xxiiij. van ghebroken ribben die cuere.

Alst ghevalt dat een ribbe breect soe en ist niet verborghen als men die stat soect metten vingher ende taster na so seldiit vinden onneffen ende bi aventueren men hoert de beene crijselen. Ende een ribbe mach breken in twee manieren hi mach breken inwaert ende uutwaert ende dieghene die inwaert breect is lichter ende beter te cuereren dan dieghene die uutwaert breect ende rechter ende effender soedattet stae alsoe effen als het plach te stane. Daerna suldiit baden met water daerin ghesoden sal siin goet cruijt als weghebladeren ende alle die consolideren ende dies ghelike. Ende dan sal men een spaen daerop binden op dats te doen is. Ende waer oec dat sake dat een ribbe waer inwaert ghebroken dat suldi bekennen [dat] die sieke ghevoelt grote weedum ende grote steecten als dieghene die hebben dat vledersiin. Galienus seit pleuresis is een aposteme die van binnen coemt op die ribben ende met groten weedum ende met groten steecten ende met heeten onghemake. Ende oec sterven daer meer luijden af dan ghenesen. Ende omdat die sieke alsoe grote steecten voelt dat is daerom dattet [denden] van der ghebroken ribben dwinct op die liesen van diafragma. Ende oec die sieke heeft den adem cort ende heeft den hoest ende keert ter kelen zeer veel bloets. Ende dan en can ment niet gherechten metter hant. Nochtan hebben gheseit sulke oude meesters ende raden dat men den sieken gheen spisen teten en gheve die veel wints voeden ende den lichaem doen swellen want dat gheswel vanden li\chaem [134] driift die broke vanden ribben uut[wert]. Ende al ist dat dit som stont orbaerliic ghevalt om ghebrec vanden anderen behendicheden nochtan dunct mi quaet ende ic en priis niet want het soude volliic doen comen heete apostemen. Het seiden oec sulke meesters die vroet waren dat men daerop soude setten ventosen ende trecke zeere tot hem ende dit dunct mi veel beter ten waer dat si teveel materien soude toetrecken. Het waren oec sulke anderen die seiden dat men daerop soude legghen wolle metter jeken ghenet in werm olivensmout ende dat men tussen die ribben soude legghen werc of doec soedat die bant effen legghe al om den lichaem. Ende si seiden oec noch waert sekerliker dinc dat die sieke niet en mochte ghedraghen den steke omdat vander ghebrokender ribben noopt diafragma ende steect. Dan moet men daerop clieven ende die ghebroken ribbe ontdecken ende afsniden met behendicheit die stucken die diafragma noept ende steect. Ende waer die wonde groot soe suldise naijen ende tegader vergaderen. Ende dan suldise cuerreren alsoe als men die wonden cureert ten waer of daer enighe heete apostemen toe quamen. Ende waer daer heete aposteme so salmen daerop leggen plaester ghenet in werm olie. Ende dan salment cuereren met medecinen daer men heete apostemen mede cureert van binnen. Ende men sal hem voeden met spise ende met drincken die daertoe behoerliic siin. Ende hi sal slapen op die side daer hiit alderbeste ghedoghen mach tot aender stont dat hi ghenesen sij. Ende een ghebroken ribbe mach wel ghenesen ende worden gherestaureert binnen .xx. daghen.

Kapittel .xxiiij. van gebroken ribben de behandeling.

Als het gebeurt dat een rib breekt dan is het niet verborgen als men die plaats met de vinger zoekt en er naar tast dan zal je het oneffen vinden en bij avonturen hoort men de benen knarsen. En een rib mag breken op twee manieren, het mag breken inwaarts en uitwaarts en diegene die inwaarts breekt is lichter en beter te behandelen dan diegene die uitwaarts breekt en rechter en meer effen zodat het staat alzo effen als het plag te staan. Daarna zal je het baden met water daarin gekookt zal zijn goed kruid zoals weegbreebladeren en allen die verstevigen en diergelijke. En dan zal men een spaan daarop binden opdat het te doen is. En was het ook zaak dat een rib was inwaarts gebroken dat zal je herkennen dat de zieke grote pijn voelt en steken zoals diegene die jicht hebben. Galenus zegt pleures is een zweer die van binnen komt op de ribben en met grote pijn en met grote steken en met hete kwaal. En ook sterven daar meer lieden van af dan genezen. En omdat de zieke alzo grote steken voelt dat is daarom dat het einde van de gebroken ribben op de vliezen dwingt van het diafragma. En ook heeft de zieke korte adem en heeft de hoest en braak ter keel zeer veel bloed. En dan kan men het niet recht maken met de hand. Nochtans hebben sommige oude meesters gezegd en raden aan dat men de zieke geen spijzen te eten geeft die veel wind voeden en het lichaam laten zwellen want dat gezwel van het lichaam drijft de breuk van de ribben uitwaarts. En al is het dat dit sommige tijd oorbaar valt vanwege gebrek van andere handigheden, nochtans lijkt het me kwaad en ik prijs het niet want het zou volledig hete zweren laten komen. Het zeiden ook zulke meesters die verstandig waren dat men daarop koppen zouden zetten en dat trekt het zeer tot hen en dit lijkt me veel beter tenzij dat ze teveel materies zouden toetrekken. Er waren ook sommigen anderen die zeiden dat men daarop zou leggen ongewassen wol genat in warme olijvenvet en dat men tussen de ribben leggen zou werk of doek zodat de band om het hele lichaam lag. En ze zeiden ook noch was het een zeker ding dat de zieke niet de steken mocht verdragen omdat van de gebroken ribben noopt en steken diafragma. Dan moet men daarop klieven en de gebroken rib openen en afsnijden met handigheid de stukken die het diafragma nopen en steken. En was de wond groot dan zal je het naaien en tezamen verzamelen. En dan zal je het behandelen alzo als men die wonden behandelt tenzij er enige hete zweren toe kwamen. En was daar een hete zweer dan zal men daarop leggen een pleister genat in warme olie. En dan zal men het behandelen met medicijnen daar men hete zweren mee behandelt van binnen. En men zal hem voeden met spijs en met drinken die daartoe behoorlijk zijn. En hij zal slapen op de zijde die hij het allerbeste gedogen mag tot aan de tijd dat hij genezen is. En een gebroken rib mag wel genezen en hersteld worden binnen 20 dagen.

Capm. .xxv. van ghebroken adiutorium.

Albucasus seit dat adiutorium is die arm tussen den ellenboghe ende thooft van der asselen. Ende Avicenna seit als die broke soe breect si breect lichter uutwaer[t] dan inwaert. Ende als men wil rectificeren ende te punte setten soe moetene haere twee siin ende die een sal den arm recken ende die ander sal die hant houden op die broke. Ende ghi sult tasten die broke metten vinger ende effenen daerna [135] suldier oplegghen plaesteren consolidatieven opdat ghi u niet en ontsiet van heete apostemen. Ende binten soe dat die veesche opwaert ga tot biden scouderen ende nederwaert tot biden ellenboghe opdat die broke in die middelt is vanden adiutorium. Ende waer die broke bi den lichaem dan suldi die veesche laten gaen over die scouderen ende bindent daermede. Ende waer die broke bider ellenboghe dan suldiit binden met den ellenboghe ende die veesche sal siin drie vingher breet of viere. Ende ghi sult laten te verbinden tot .vii. daghen ten waer ofter iet lette. Ende dan suldi weder binden met den spaenre die soe lanc sullen siin datse in elke side vander broke over sullen gaen drie vinger. Ende en ontsiet ghi u niet van enighen accedencien soe suldi verbinden over den anderen dach. Ende het dunct ipocras herde goet ende orbaerliic want het behoet alle weghe quade accedencien. Ende men mach se te lichteliker wederstaen alle quade accedencien die te ontsien die restaureren moghen letten. Ende waer oec dat sake dat ghi int beginsel ontsaecht van heeten apostemen dat giit saecht root ende gheswollen dan en suldi niet [vaste] binden met plaesteren [noch met spaenren] voer seven daghen of langer totdat ghi siit versekert van heeten apostemen ende legter op dat versacht als wolle metter ieken ghenet in olie rosarum ende wiinedic tegader gemenct. Ende daerna als ghi versekert siit van heeten apostemen dan suldiit seer ende vast binden. Ende doen als ic u ghescreven hebbe int ghemeen capittel vanden broken. Ghi sult oec alle daghe besien of die bant iet slapt ende of dat lit qualiic staet ende dan suldiit vaster binden ende tlit weder rechten. Ende doet den sieken ligghen op sinen rugghe ende siin hant legt op siin maghe ende een moru oercussen over adiutorium. Ende siin diete sal siin alsulc als ic hebbe gheseit int ghemeen capitel vanden broken ende dat sal siin lichte spise ende suptiil int beginsel totdat die broke begint te restaureren ende te knopen. Ende daerna sal siin spise grof siin ende viscouse. Het hebben gheseit vroede meesters dat een ghebroken adiutorium ende een ghebroken been vander knien nederwaert mach wel ghenesen [136] binnen .xl. daghen. Ende dan suldiit ontbinden ende badent met wermen water. Ende dunct u die restauracie niet vast ghenoech dan suldiit weder vastbinden metten spaenderen ende latent tot .l. daghen of [tot] twee maenden.

Kapittel 20. .xxv. van gebroken adiutorium.

Albucasis zegt dat adiutorium is de arm tussen de ellenboog en het hoofd van de oksels. En Avicenna zegt als de breuk zo breekt het breekt lichter uitwaarts dan inwaarts. En als men wil rectificeren en te punt zetten zo moeten er twee zijn en de ene zal de arm rekken en de ander zal de hand houden op de breuk. En gij zal de breuk betasten met de vinger en effenen en daarna zal je er verenigende pleisters opleggen opdat ge u niet ontziet van hete zweren. En binden zodat de banden opwaarts gaan tot bij de schouder en nederwaarts tot bij de ellenboog opdat de breuk in het midden is van de adiutorium. En was de breuk bij het lichaam dan zal je de banden laten gaan over de schouder en binden het daarmee. En was de breuk bij de ellenboog dan zal je het binden met de ellenboog en de band zal zijn drie of vier vingers breed. En ge zal het laten te verbinden tot 7 dagen tenzij of er iets lette. En dan zal je het weer binden met de spaanders die zo lang zullen zijn dat ze elke zijde van de breuk drie vingers over gaan. En ontziet ge u niet van enige toevallen dan zal je het verbinden om de andere dag. En het lijkt Hippocrates erg goed en gebruikelijk want het behoedt aller wegen kwade toevallen. En men mag licht alle kwade toevallen die te ontzien zijn die het herstellen mogen letten. En was het ook zaak dat ge in het begon ontzag van hete zweren dat ge het zag rood worden en gezwollen dan zal je het niet vast binden met pleisters noch met spanen voor zeven dagen of langer totdat ge verzekerd bent van hete zweren en leg er dan op dat verzacht als ongewassen wol genat in rozenolie en wijnazijn tezamen gemengd. En daarna als ge verzekerd bent van hete zweren dan zal je het zeer vast binden. En doen zoals ik u geschreven heb in het algemene kapittel van de breuken. Ge zal ook alle dagen bezien of de band iets verslapt en of dat lid kwalijk staat en dan zal je het vaster binden en het lid weer rechten. En laat de zieke op zijn rug liggen en zijn hand ligt op zijn maag en een murwe oorkussen over de adiutorium. En zijn dieet zal al zulke zijn zoals ik heb gezegd in het algemene kapittel van de breuken en dat zal licht spijs zijn en subtiel in het begin totdat de breuk begint te herstellen en te knopen. En daarna zal zijn spijs grof zijn en slijmerig. Het hebben verstandige meesters gezegd dat een gebroken adiutorium en een gebroken been van de knieën nederwaarts mag wel genezen binnen 40 dagen. Ende dan zal je het los maken en baad het met warm water. En lijkt u die herstelling niet vast genoeg dan zal je het weer binden met de spanen en laat het 50 dagen of tot twee maanden.

Capm. .xxvi. van ghebroken armen vanden elleboghe nederwaert.

Die vroede meesters segghen dat dien arm van den ellenboghe toter hant is ghemaect van ii beenen ende siin beede gheheeten focilia ende die eene is clein ende die ander meerder. Ende die cleine steect boven ende volcht den dume. Ende dat meeste is dat onder den cleinen vinger steect Ende het ghevalt somstont dat die eene alleene breect of het es groot of het es cleine. Ende somtiit breken si beide tegader. Nu suldij weten als dat cleine boven den duijme is ghebroken es beter te ranficeren ende te ghenesen dan dat grote. Ende alsdat grote breect dat onder steect is herde swaer ende quaet te ghenesen ende veel quader dan offe beide ghebroken waren. Ende alst clein boven is ghebroken soe salmen suverliic rechten ende suverliic trecken. Ende waert [tgrote] ghebroken dat onder steect dat moet men sterkeliic trecken ende effenen. Ende warense beede ghebroken tegader dan soude mense trecken veel sterkeliicker ende effenen. Ende dat mach men met medecinen carnis cicaturam lichteliken te ghenesen. Ende alsmen gheneest adiutorium sal men cuereren den arme. Ende men sal op een ghebroken arm doen seven spaenre soe worden deen of dander van den focilen ghebroken siin of beide of spaen dat men legghe op die broke sal siin sterker ende breeder dan die ander. Ende ghi weet wel dat ik u gheseit hebbe int ghemeen capittel van[den] broken hoe men se sal binden sterker op die broke ende soe men vorder gaet van der broken soe ment slapper binden sal. Ende [ghi] sult alle weghe verhoeden die materie te trecken vanden bloede toter broken datter geen aposteme en come. Mer als ghi die voedinghe wilt trecken toter broken dan suldiit sterker ende vaster binden van der broken [137] dan op die broke. Ende waer dat sake dat hem enich stuc vanden beene toende in die broke dat niet al af en ware ghesceiden dan suldi u pinen dat stuc weder te setten in siin stat na uwer machten. Ende waer dat stuc al afghesceiden ende dat steke in die huijt dat siit seker dat niet en mach worden gherestaureert ghi en snidet op en windet stuck uut. Ende ghi sult den sieken den arm doen hanghen aen sinen hals in een dwale of in enen doeck Die sal siin soe breet dat hi alle den arm bevaet dat hi effen ligge ende doeten hoeden van wandelinghen totdat den arm is gheknoept ende ghenesen ende doeten slapen op sinen rugge. Die vroede oude meesteren seggen dat dese broke worde gheristaureert binnen .xxx. daghen of sulc tiit binnen .xxviii. daghen. Ende dat is nadat die sieke siin complexie is goet ende siin machte.

Kapittel .xxvi. van gebroken armen van de ellenboog nederwaarts.

De verstandige meesters zeggen dat de arm van de ellenboog tot de hand is gemaakt van 2 benen en zijn beide geheten focilia en de ene is klein en de andere groter. En de kleine steekt boven en volgt de duim. En de grootste is dat onder de kleine vinger steekt. En het gebeurt soms dat de ene alleen breekt of het is groot of het is klein. En soms breken ze beide tezamen. Nu zal je weten als de kleine boven de duim is gebroken is het beter te herstellen en te genezen dan de grote. En als de grote breekt dat er onder steekt is erg zwaar en moeilijk te genezen en veel slechter dan als beide gebroken waren. En als de kleine boven is gebroken zal men het zuiver rechten en zuiver trekken. En was de grote gebroken dat er onder steekt dat moet men sterk trekken en effenen. En waren ze beide tezamen gebroken dan zou men ze veel sterker trekken en effenen. En dat mag men met medicijnen carnis cicaturam licht genezen. En als men adiutorium geneest zal men de arm behandelen. En men zal op een gebroken arm doen zeven spaanders en als de ene of de ander van de focilia die gebroken is of beide dan legt men op de breuk spaanders en die zullen sterker en breder zijn dan de andere. En ge weet wel dat ik u gezegd heb in het algemeen kapittel van de breuk hoe men ze sterker zal binden op de breuk en zo men verder gaat van de breuk zo men het slapper binden zal. En ge zal aller wegen verhoeden dat de materie trekt van het bloed tot de breuk zodat er geen zweer komt. Maar als ge de voeding wil trekken tot de breuk dan zal je het sterker en vaster binden van de breuk dan op de breuk. En was het zaak dat zich enig stuk van het been toonde in de breuk dat niet geheel was afgescheiden dan zal je u pijnen dat stuk weer te zetten in zijn plaats naar uw macht. En was dat stuk geheel afgescheiden en dat stak in de huid dan is dat zeker dat dit niet hersteld mag worden en ge snijdt het open en draai dat stuk eruit. En ge zal de zieke de arm aan zijn hals laten hangen in een halsdoek of in een doek. Die zal zo breed zijn dat het de hele arm omvat zodat het effen ligt en laat hem hoeden van wandelingen totdat de arm is geknoopt en genezen en laat hem op zijn rug slapen. De verstandige oude meesters zeggen dat deze breuk hersteld wordt binnen 30 dagen of sommige tijd binnen 28 dagen. En dat is nadat de zieke zijn samengesteldheid goed is en zijn macht.

Capm. [xxvij] vanden ghebroken dien.

Als die dien ghebroken siin dat mach men bekennen met tasten ende si mach breken inwaert ende uutwaert want dat been vanden dien is breet van natueren. Ende die dije heeft mer een been ende dat sal men aldus restaureren. Men sal den sieken doen ligghen op sinen buijc metten aensicht ter eerdenwaert ghestrect. Dan sal men aen beide siden die dije met banden winden of in ander manieren dat men die dije trecken mach aldermeest met tween ministeren die sterkeliic trecken aan beiden siden ende sult die broke effenen met beiden handen. Ende vindi metten tasten enich been ghesceiden vanden anderen dat steect int vleesch [sodoet] als ic u dicwil gheseit hebbe. Ist al afghesceiden vanden anderen soe snidet af ende doeghet uut. Ende ist niet al af soe rechtet ende settet in siin stat weder ende daerna bindet. Ende mensal hem regieren met dieten alsoe ic u gheseit hebbe in die broken vanden adiutorium. Avicenna seit dat dieghene die siin coxa ghebroken heeft dat hi moet een luttel houten. Ende daerom moet ghi studeren met uwer behendicheit te binden waele. Ende sulc stont is die broke herde groot ende dan sal men leggen boven den bant een groot bort ende lanc toten voeten ende bindet boven die veesche. Ende dat [138] doet men daerom dat die voete niet en mach roeren noch dat been als hi slaept. Mer dat en sal men niet doen als men ontsiet die heete aposteme. Mer men sallen ontbinden ende cureren met dien dat ghi wael weet. Die vroede meesteren seggen dat men die broke mach restaureren binnen .l. daghen luttel min of meer.

Kapittel xxvij van de gebroken dijen.

Als die dijen gebroken zijn dat mag men herkennen met tasten en het mag inwaarts en uitwaarts breken want dat been van de dijen is breed van naturen. En de dij heeft maar een been en dat zal men aldus herstellen. Men zal de zieke op zijn buik laten liggen met het aanzicht ter aarde gestrekt. Dan zal men aan beide zijden de dij met banden winden of in andere manieren dat men de dij allermeest trekken mag met twee bedienden die sterk trekken aan beide zijden en zal de breuk effenen met beide handen. En vind je met het tasten enig been gescheiden van de andere dat in het vlees steekt doen dan doe zo zoals ik u vaak gezegd heb. Is het geheel afgescheiden van de andere zo snij het af en doe het uit. En is het niet geheel af zo recht het en zet het weer in zijn plaats en verbind het daarna. En men zal hem regeren met diëten alzo ik u gezegd heb in de breuk van de adiutorium. Avicenna zegt dat diegene die zijn coxa gebroken heeft dat hij moet een beetje onthouden. En daarom moet ge met uw handigheid studeren om goed te binden. En sommige tijd is de breuk erg groot en dan zal men boven de band een groot bord en lang tot de voeten leggen en bind het boven de banden. En dat doet men daarom dat de voeten niet mogen verroeren noch dat been als hij slaapt. Maar dat zal men niet doen als men ontziet de hete zweer. Maar men zal het ontbinden en behandelen met dien dat ge wel weet. Die verstandige meesters zeggen dat men die breuk mag herstellen binnen 50 dagen wat meer of minder.

Capm. xxviii van ghebroken been beneden die knien.

Int been vanden knien nederwaert siin twee beenen. Een been dat groot is ende is gheheeten crux. Dat ander is cleyn ende is gheheeten focila. Ende het ghevalt dat een breect alleene [ende somtijt beide te gader. Ende alst cleine breect] soe est beter te ghenesen ende te ristaureeren dan dat grote. Ende dat clein breect inwaert ende dat grote breect uutwaert. Ende als si beede breken soe siin si veel quader ende swaerder te ghenesen ende te ristaureren. Ende alser een ghebroken is dat is herde goet te bekennen want het voeghet tot welker siden dat men wille. Ende men sal dat been alsoe cuereren als men den arm cuerreert want haerder beider broken ende haerder beider curen siin alleleens. Nochtans wil Albucasus seggen dat men enen ghebroken been maken sal twee spaenre alsoe lanc als dat been is vanden knien nederwaert tot den voeten toe. Ende dat een spaen leggen op die een side vanden beene ende dat ander spaen op die ander side. Ende die sal men boven die banden binden met drie banden op elc eijnde een ende in die middewaert eene opdat hi dat been niet roeren en sal als ic u hebbe gheseit vanden ghebroken dijen. Ende die vroede meesters seggen dat men dat been sal legghen in een kiste van houte ghemaect na die lencte vanden beene omt beroeren vanden beene. Ende ghi sult dat weten lieve kinder al ist dat ic niet en hebbe ghescreven sonderlinghe van alle den ghebroken leden. Nochtan moechdi herde wel nemen exsempel aen alle dese [die ic] daeraf ghescreven ende gheseit hebbe. [139]

Kapittel xxviii van gebroken been beneden die knieën.

In het been van de knieën nederwaarts zijn twee benen. Een been dat groot is en is geheten crux. De andere is klein en is geheten focila. En het gebeurt dat er een alleen breekt en soms beide tezamen. En als de kleine breekt zo is het beter te genezen en te herstellen dan de grote. En de kleine breekt inwaarts en de grote breekt uitwaarts. En als ze beide breken zo zijn ze veel moeilijker en zwaarder te genezen en te herstellen. En als er een gebroken is dat is erg goed te herkennen want het voegt tot welke zijde dat men wil. En men zal dat been alzo behandelen zoals men de arm behandelt want hun beide breuken en hun beide behandeling zijn allen gelijk. Nochtans wil Albucasis zeggen dat men voor een gebroken been maken zal twee spanen alzo lang als dat been is van de knieën nederwaarts tot de voeten toe. En dat een spaan ligt op de ene zijde van het been en de andere spaan aan de andere zijde. En die zal men boven die banden binden met drie banden op elk einde een en in de midden een opdat hij dat been niet verroeren zal zoals ik u heb gezegd van de gebroken dijen. En de verstandige meesters zeggen dat men dat been zal leggen in een kist van hout gemaakt naar de lengte van het been vanwege het roeren van het been. En ge zal dat weten, lieve kinderen, al is het dat ik niet apart heb geschreven van alle gebroken leden. Nochtans mag je wel erg goed een voorbeeld nemen aan deze waarvan ik geschreven en gezegd heb.

Capm. .xxix. van leden die ontset siin uut den gheweere hoe mense weder insetten sal ende curerense.

Dislocacio dat is een sceidenisse dat een lit versceet deen vanden anderen uten gheweer of dat tgheweer uut siinre stat is ende verbiet beroerdenisse vanden leden dat uut den gheweer is ende ontsiert dat lid. Ende alst ghevalt dat enich vanden leden werden ontset uut den gheweere dan suldi eerstwerven voersien ofter enich ander onghemac toe is ghemenct als met wonden of met ulceren of met heeten apostemen. Ende is die dislocasie simpel soe suldise haesteliic weder insetten eer die stadt vercoude of apostimeerde. Ende waerse ghenct met anderen onghemaken soe en suldise niet weder insetten. Mer ghi sult dat onghemac cuereren want waert ingheset eert onghemac waer ghecureert bij aventueren die sieke mochte spasmeren. Ende Avicenna seit dattet sceeren is ende seit aldus als die dislocacie is sulc dat mense mach lichteliic insetten sonder grote weuwet. Al waer dat sake dat die dislocacie waer ghemenct met ander siecheit men mocht coenliic weder insetten. Ende dan die wonde of die aposteme of wat onghemac datter ware soe salmense cureren alsoe als ghi weet in die ghebroken leden. Ende in die gheweere siin sulc dislocacie die goet siin weder in te setten alst gheweer vander hant ende vanden vingheren. Ende daer siinder sulc die herde quaet siin weder in te setten alst gheweer vanden ellenboghe ende dat es die piinliixste vander dislocacie. Ende die dislocacie die piinliicste is weder in te setten dat is dieghene daer die eijnde vanden gewrichte ende van den beenen medeghebroken siin.

Kapittel .xxix. van leden die ontzet zijn uit de gewrichten, hoe men ze weer inzetten zal en behandelen.

Dislocatie dat is een scheiding dat een lid scheidt de ene van de andere uit het gewricht of dat het gewricht uit zijn plaats is en verbiedt beweging van de leden dat uit het gewricht is en ontsiert dat lid. En als het gebeurt dat enige van de leden ontzet worden uit het gewricht dan zal je eerst voorzien of er enig andere kwalen bij gemengd is als met wonden of met blaren of met hete zweren. En is de dislocatie eenvoudig dan zal je het haastig weer inzetten eer die plaats verkoelt of zweert. En was het met andere kwalen gemengd dan zal je het niet weer inzetten. Maar ge zal die kwaal behandelen want was het ingezet eer de kwaal behandeld was mocht bij avonturen de zieke kramp krijgen. En Avicenna zegt dat het scherts is en zegt aldus als die dislocatie zulke is dat men ze licht mag inzetten zonder grote pijn. Al was het zaak dat de dislocatie gemengd was met andere ziekte men mocht het koen weer inzetten. En dan de wond of die zweer of wat kwaal dat er was dan zal men het behandelen zoals ge weet in de gebroken leden. En in de gewrichten zijn zulke dislocatie die goed zijn weer in te zetten zoals het gewricht van de hand en van de vingers. En er zijn sommigen die erg moeilijk zijn weer in te zetten zoals het gewricht van de ellenboog en dat is de pijnlijkste van de dislocatie. En de dislocatie die het pijnlijkste is weer in te zetten dat is diegene daar de einden van de gewrichten en van den benen mee gebroken zijn.

Capm. .xxx. vander kinnebacke uten gheweere.

Dislocacie mandibile dat is die kinnebac die selden uut den gheweere gaet. Ende alst ghevalt dat se uut gaet dat mach men bekennen dat die onderste tande oneffen staen tegen die overste tande ende hi en can niet wel ghespreken. Nu suldi weten hoe mense weder in sal setten ghi sult nemen beide die eijnden van der kinnebac onder die oren opdat die dislocacie is in beiden [140] siden. Mer en is si niet dan op deen side soe sal men die kinnebac nemen metten enen eijnde. Ende dan suldise lichteliic trecken uutwaert totdat si voeghen weder te gader. Ende dat is als die tanden weder te gader comen ende den mont toeluiict daerna sal men daerop leggen doeken die sullen siin ghemaect van wasse ende olie rosarum die doeken daerin ghenet. Ende daerna suldi dat binden lichteliic ende sult den bant laten gaen onder die kinne ende over thooft. Ende siin spise sal siin supene ende hi en sal niet knauwen voer dies male dat die weute al vergaen es ende die kinnebac ghesuvert es. Ende het ghevalt sulcstont dat die dislocacie vander kinnebac alsoe hinghe heeft gheweest ontset uut den gheweer dat mense niet weder in en can ghebrenghen ende dan moet mense salven met [oli] violaet in een bat. Ende ghi moetse baden veel ende ghenoech met wermen water soe lange datse moru worde ende die hertheit vergae. Ende daerna suldi doen als ic gheseit hebbe te voren ende ghi sulse dan lichteliker insetten wilt god. Mer ghi sult dat weten als beide die kinnebacken siin uut den gheweere tegader dan moet mense voetstaens weder insetten of daer sullen al te quade accedencien toe vallen als dien rede ende ansteliic den hooftsweer ende dat is omdat die laceerten die te zeer verrect siin. Ende bi aventueren ghevielt dat hi siec worde in den lichaem ende keert toter kelen dese coleren soe moet hi sterven.

Kapittel .xxx. van de kinnebak uit het gewricht.

Dislocacie mandibile, dat is de kinnebak die zelden uit het gewricht gaat. En als het gebeurt dat het er uit gaat dat mag men herkennen dat de onderste tanden oneffen staan tegenover de bovenste tanden en hij kan niet goed spreken. Nu zal je weten hoe men ze weer in zal zetten, ge zal nemen beide de einden van de kinnebak onder de oren opdat de dislocatie is in beide zijden. Maar is het niet dan op de ene zijde zo zal men de kinnebak nemen met het ene einde. En dan zal je het licht uitwaarts trekken totdat ze weer tezamen voegen. En dat is als de tanden weer tezamen komen en de mond sluit en daarna zal men daarop leggen doeken die gemaakt zullen zijn van was en rozenolie, die doeken daarin genat. En daarna zal je dat licht binden en zal de band laten gaan onder de kin en over het hoofd. En zijn spijs zal soep zijn en hij zal niet knauwen voor die keer dat alle pijn is vergaan is en de kinnebak gezuiverd is. En het gebeurt sommige tijd dat die dislocatie van de kinnebak alzo hing en ontzet is geweest uit het gewricht dat men ze niet weer in kan brengen en dan moet men het zalven met violenolie in een bad. En ge moet het baden veel en genoeg met warm water zo lang dat het murw wordt en de hardheid vergaat. En daarna zal je doen zoals ik gezegd heb tevoren en ge zal het dan gemakkelijk inzetten, wil God het. Maar ge zal dat weten als beide de kinnebakken zijn uit het gewricht tezamen dan moet men ze op staande voet weer inzetten of er zullen al te kwade toevallen toe vallen zoals de koorts en angstige hoofdpijn en dat is omdat de spieren te zeer verrekt zijn. En bij avonturen gebeurde het dat hij ziek wordt in het lichaam en braakt ter keel deze gal zo moet hij sterven.

Capm. .xxxi. vanden ontsetten scouderen.

Dislocacie humeri dat siin die scouderen ende dat seggen die vroede meesters dat die scouderen moghen worden ontset in .iii. manieren. Die eerste is opwaert die ander is vorwaert die derde is nederwaert. Achterwaert en machse niet ontset worden ende dat es om des scouderblats wille dat weert. Ghi sult weten dat humerus selden wert ontset uut den gheweer opwaert om des wille dat [se] hanct nederwaert. Ende het ghevalt oec selden uutwaert omdat die pesen weeren. Mer het ghevalt alredicste inwaert ende dat is sonderlinghe in magheren lieden. Ende het ghevalt in hem herde lichteliic ende in [141] vetten lieden herde selden. Dat teijken van dislocacie is een ronde uut gaen onder doxelen ende een diepheit op die asselen. Ende een besceidentheit teghen die ghesonde scouderen. Ende die sieke en can siin hant niet gherechten op tot sinen oren. Ende hi en mach den arm niet lichteliic roeren. Ende als ghi daertoe gheroepen siit soe suldi doen uwen minister opwaert richten metter hant en dan setten uwen dume onder doxele of legter onder een hart ront dinc als een bolle ghemaect van doeken of van werke ende licht daermede dat been dat uut den lede is sterkeliic opwaert tenwaer dat die sieke waer een kint. Of dat die dislocacie versch waer ende niet verout. Ende waert oec alsoe swaer dat mense aldus niet en mocht weder insetten omdat verout waer. Dan salmen die stat baden met wermen water daerin ghesoden sal siin cruden die weiken doen ende mollificeren als malve ende fioletten ende die wortel van bismalve ende millaete ende dies ghelike ende daerna suldi den sieken legghen op sinen rugghe ende ghi sult nemen enen ronden cloot of een bal van doeken ghemaect als ic te voren gheseit hebbe ende legt onder doxele. Ende ghi sult u strecken tegen hem ende setten uwen voet op den cloot. Ende ghi sult nemen siin hant met uwer hant ende trecken den arm sterkeliic na u ende duwen metten voet sterkeliic den cloot die onder doxel leghet. Ende men sal hem thooft vaste houden dat hi niet en roere. Ende aldus sal die scouder lichteliic in worden gheset. Of men sal doen aldus men sal nemen eenen starken man die langher sal siin dan die sieke ende hi sal setten siin scouder onder die sieke assele ende sal sterkeliic opwaert heffen met al siinder macht soe dat die sieke altemael ghelicht si vander eerden op tot in der lucht. Ende dus sal een ander siin die siin hant sal trecken nederwaert ten lichame. Ende waer die sieke licht soe sal men een swaer dinc aen hem hanghen soedat hi te swaerder si. Ende aldus wort hi voetstaens in gheset ende die scoudere te punte ghebracht. Ende oec mach mense weder insetten ghi sult nemen een leeder ende sult legghen adiutorium op een sporte die omwonden sal siin met sachten doeken. Ende dan suldi des sieken hant sterkeliic [142] neder duwen ende trecken op deen side. Mer ghi sult weten dat hiermede lichteliic mochte breken adiutorium. Ende daerom sal men legghen die sporte recht onder de oxele neven thooft van adiutorium eer men begint te trecken. Ende dies gheliixs brenghen groot verdriet toe die ic nu swighen wille want het soude mijn boeck te seer verlenghen ende mi verdriet des. Als die scouder weder is ingheset in haer stat dan sal men legghen onder doxele een cloot van wollen ghemaect of van wercke of van doeken. Ende dan suldi daerna legghen plaesteren van stove vander molen ghemenct met wit vanden eye ende met wierock ende dat gheleit op die scouderen ende dan bindet alsoe alst behoerliic si. Ende men moet die hant binden aen den hals. Ende hi sal binnen den eersten luttel goets eten ende lichte spise totdat die dislocacie ghenesen is ende ghesterct tot .vii. daghen ende ghi en dorves niet verbinden. Ende waer dat sake dat die scouder bevoelde enich swaernisse nadat si ghenesen waer ende qualiic mochte beroeren dan moet ghi hem baden alsoe langhe dat die scouder tot haer selven come [can].

Kapittel .xxxi. van de ontzette schouder.

Dislocacie humeri , dat zijn de schouders en dat zeggen de verstandige meesters dat de schouders ontzet mogen worden op 3 manieren. De eerste is opwaarts, de volgende voorwaarts en de derde is nederwaarts. Achterwaarts mag het niet ontzet worden en dat is vanwege het schouderblad dat het weert. Ge zal weten dat het opperarmbeen zelden ontzet wordt uit het gewricht opwaarts omdat het nederwaarts hangt. En het gebeurt ook zelden uitwaarts omdat de pezen het weren. Maar het gebeurt aller meest inwaarts en dat is vooral in magere lieden. En het gebeurt hen erg gemakkelijk en vette lieden erg zelden. Dat teken van dislocatie is een rond uitgaan onder de oksels en een diepte op de oksels. En een scheiding tegen de gezonde schouder. En de zieke kan zijn hand niet oprichten tot zijn oren. En hij kan zijn arm niet gemakkelijk bewegen. En als ge daartoe geroepen bent zo zal je uw handlanger het laten oprichten met de hand en zet dan uw duim onder de oksel of leg er een hard rond ding onder als een bol gemaakt van doeken of van werk en licht daarmee dat been dat uit het lid is sterk opwaarts, tenzij dat de zieke een kind was. Of dat die dislocatie vers was en niet verouderd. En was het ook alzo zwaar dat men het aldus niet weer inzetten mocht omdat het verouderd was. Dan zal men die plaats baden met warm water waarin gekookt zal zijn kruiden die laten weken en vermurwen zoals Malva en violen en de wortel van bismalva (Malva alcea) en duizendblad en diergelijke en daarna zal je de zieke op zijn rug leggen en ge zal nemen een ronde kloot of een bal van doeken gemaakt zoals ik te voren gezegd heb en leg het onder de oksel. En ge zal u strekken tegen hem en zetten uw voet op de kloot. En ge zal zijn hand nemen en trek die hand sterk naar u en duw met de voet sterk de kloot die onder de oksel ligt. En men zal hem het hoofd vast houden zodat het niet beweegt. En aldus zal de schouder licht in gezet worden. Of men zal doen aldus, men zal een sterke man nemen die langer zal zijn dan de zieke en hij zal zijn schouder onder de zieke zijn oksel zetten en zal sterk opwaarts heffen met al zijn macht zodat de zieke helemaal opgelicht wordt van de aarde op tot in de lucht. En dus zal er een ander zijn die zijn hand naar beneden het lichaam zal trekken. En was de zieke licht dan zal men een zwaar ding aan hem hangen zodat hij te zwaarder is. En aldus wordt hij op staande voet ingezet en te punt gebracht. En ook mag men het weer inzetten, ge zal een ladder nemen en zal de adiutorium leggen op een trede die omwonden zal zijn met zachte doeken. En dan zal je de hand van de zieke sterk neer duwen en trekken aan de ene zijde. Maar ge zal weten dat hiermede het adiutorium licht mocht breken. En daarom zal men de trede recht leggen onder de oksel neven het hoofd van adiutorium eer men begint te trekken. En diergelijke brengen groot verdriet toe die ik nu verzwijgen wil want het zou mijn boek te zeer verlengen en mij dit verdriet doen. Als de schouder weer is ingezet in zijn plaats dan zal men onder de oksel een kloot leggen van wol gemaakt of van werk of van doeken. En dan zal je daarna leggen pleisters van stof van de molen gemengd met het witte van een ei en met wierook en leg dat op de schouder en dan bindt het alzo behoorlijk is. En men moet de hand aan de hals binden. En hij zal in het begin weinig goeds eten en lichte spijs totdat de dislocatie genezen is en versterkt tot 7 dagen en ge behoeft het niet verbinden. En was het zaak dat de schouder enige bezwaar voelde nadat het genezen was en slecht mocht bewegen dan moet ge hem baden alzo lang totdat de schouder tot zichzelf kan komen.

Capm. .xxxii. vanden ontsetten ellenboge.

Dislocacie cubite dat is den ellenboghe als hi uut den lede is soe is hi swaer te ghenesen ende weder in te setten dan alle dander. Ende dat is om die grote cracht vanden cleinen peeskens diet tgheweer houden te gader ghebonden ende dat si cort siin. Ende oec om tweder stanenisse dat si hol is. Ende den ellenboghe mach tot allen siden worden ontset. Ende sonderlinghe achterwaert ende vorwaert. Ende tquaetste is dat hi achterwaert is ontset ende dat is om dat vleesch dat men dat qualiic te punte brenghen mach. Ende het is goet te bekennen als hi uut den lede es want het es openbaer om des wille dat op die een side es hoghe. Ende die ander side es neder. Ende die sieke en can siin arm niet ghevouden noch hi en can siin hant niet ghebrenghen op siin scouder. Ende oec moechdi mercken aen den ghesonden arm teghen den sieken. Ende men en macht niet vercueren mer insetten alsoe warm dat niet en vercoude want het soude volc apstumeeren om die grote weeute die de sieke [143] hebben soude. Ende waert gheapstumeert men soudet cume weder in conen ghesetten ende cume soudet ghenesen ja waert achterwaert ontset. Ende bi aventueren die sieke mochter af sterven om die grote weeudom ende sweer. Ende alst men alsoe werm in heeft gheset eert vercout is soe eest goet ende licht in te setten. Ende u minister sal sinen arm legghen op den sieken assele. Ende daerna suldi legghen u op sinen ellenboghe ende duwent tlit met uwen dume of met den palmen totdat weder in is gheset te punte in siin stat. Ende waer dat sake dat inwaert uut waer ontset dan sal men doen als ipocras leert. Ende dat is dat haer twee den arm sullen recken alsoe als ic hebbe gheseit. Ende daerna sal men nemen die hant vanden sieken arme soedat hi die hant legghe op die scouderen. Ende aldus salt siin voetstaens ghenesen. Ende waer dat sake dat waer ontset achterwaert dan en ist niet alsoe goet weder in te setten. Dan suldi den arm recken met groter cracht ende keeren tot allen siden. Ende ghi sult u handen salven met olien ende selten met dien ghesalfden handen sterkeliic indoen met groter cracht soe dattet in come. Ende daerna salment winden met plaesteren gherestaureert alsoe alst behoerliic is. Ende ghi sult den arm doen hanghen aen den hals. Ende latent alsoe ghebonden tot dattet gheweer es ghevest in siin stat. Ende dan ontbinten. Ende dunct u dat niet ghevest en is dan suldiit weder binden met plaesteren totdat ghevest werde. Ende bliifter enich swaerheit of traecheit in den gheweere van den beroernisse nadat ghenesen is dan suldi den arm doen baden [in wermen watere] ende wriven suverliic totdat [hi] versacht is ende salvent met scapenruet ende met botere tegader ghemenct voert badet hem daerna. Ende als ghiit salven wilt soe wermt die salve ende niet te heet.

Kapittel .xxxii. van de ontzette ellenboog.

Dislocacie cubite, dat is de ellenboog als die uit het lid is dan is het moeilijker te genezen en weer in te zetten dan alle de anderen. En dat is om de grote kracht van de kleine peesjes die het gewricht tezamen gebonden houden en dat ze kort zijn. En ook om de weerstand dat het hol is. En de ellenboog mag aan alle zijden ontzet worden. En vooral achterwaarts en voorwaarts. En het kwaadste is als het achterwaarts ontzet en dat is om dat vlees dat men dat slecht te punt brengen mag. En het is goed te herkennen als het uit het lid is want het is openbaar omdat op de ene zijde hoog is. En de andere zijde is laag. En die zieke kan zijn arm niet vouwen en hij kan zijn hand niet tot de schouder brengen. En ook mag je het merken aan de gezonde arm tegen de zieke. En men mag het niet behandelen, maar inzetten alzo warm zodat het niet verkoelt want het zou geheel ontsteken vanwege de grote pijn die de zieke hebben zou. En was het ontstoken men zou het nauwelijks er weer in kunnen zetten en nauwelijks zou het genezen, ja was het achterwaarts ontzet. En bij avonturen mocht de zieke er van sterven vanwege de grote pijn en zweer. En als men het alzo warm in heeft gezet eer het verkoeld is dan is het goed en licht in te zetten. En uw handlanger zal zijn arm leggen op de oksel van de zieke. En daarna zal je u leggen op zijn ellenboog en het lid duwen met uw duim of met de palmen totdat het te punt gezet is op zijn plaats. En was het zaak het inwaarts er uit was ontzet dan zal men doen zoals Hippocrates leert. En dat is dat twee mannen de arm zullen rekken alzo als ik heb gezegd. En daarna zal men de hand van de zieke nemen zodat hij de hand op de schouders legt. En aldus zal op staande voet genezen. En was het zaak dat het achterwaarts ontzet was dan is het niet alzo goed weer in te zetten. Dan zal je den arm met grote krachtrekken en keren tot alle zijden. En ge zal uw handen zalven met olie en zal het met die gezalfde handen sterk indoen met grote kracht zodat het erin komt. En daarna zal men het winden met herstellende pleisters alzo als het behoorlijk is. En ge zal de arm laten hangen aan de hals. En laat het alzo gebonden totdat het gewricht gevestigd is in zijn plaats. En dan ontbinden. En lijkt u dat het niet gevestigd is dan zal je het weer binden met pleisters totdat het gevestigd wordt. En blijft er enige zwaarheid of traagheid in de gewrichten van de beweging nadat het genezen is dan zal je de arm laten baden in warm water en goed wrijven totdat het verzacht is en zalf het met schapenvet en met boter tezamen gemengd voor het bad en daarna. En als ge het zalven wil zo verwarm de zalf en niet te heet.

Capm. .xxxiii. vander hant uut den lede.

Disuntaura manus dat is die hant als si uut den lede is soe mach mense lichteliic weder in setten. Ende ghi sulten [arme] recken achterwaert ende nemen die hant ende reckense vorwaert ende sult trecken elken vingher sonderlinghe. Ende sult beginnen [144] aen den dume ende alsoe voerwaert tot den cleinen vingher toe ende aldus salse worden gheeffent. Ende dit is noch een ander maniere ghi sult legghen tgheweer van der hant op een bort ende dan suldi legghen u hant op den hovel vanden gheweere ende dwinghen dat dien hovel effen werde. Ende daerna dwinct met plaesteren restauratiif ende latet alsoe ghebonden met plaesteren viif daghe lanc of .vii. ende dan ontbindet. Ende en ist alsoe niet ghenesen soe doet alsoe ic u voer seit hebbe met baden ende met salven.

Kapittel .xxxiii. van de hand uit het lid.

Disuntaura manus, dat is de hand als het uit het lid is en dan mag men ze weer gemakkelijk inzetten. En ge zal de arm achterwaarts rekken en de hand nemen en rek ze voorwaarts en zal elke vinger apart trekken. En zal aan de duim beginnen en alzo voorwaarts tot de kleine vinger toe en aldus zal het geëffend worden. En dit is noch een andere manier, ge zal het gewricht van de hand op een bord leggen en dan zal je uw hand op de heuvel van het gewricht leggen en dwingen zodat die heuvel effen wordt. En dwing het daarna met herstellende pleisters en laat het alzo gebonden met pleisters vijf dagen lang of 7 en dan ontbindt het. En is het alzo niet genezen zo doe alzo ik u voor gezegd heb met baden en met zalven.

Capm. .xxxiiij. vanden vingheren uut den lede die cure.

Dislocacie digitorum als enich vanden vingher uut den lede siin dan suldiin recken ende insetten ende duwen met uwen dume op dat onneffen tot dat hi is in siin stat [ende dat in setten] van den vingher vanden handen ende vanden teen vanden voeten die uut den lede siin is alleleens.

Kapittel .xxxiiij. van de vingers uit het lid, de behandeling.

Dislocacie digitorum, als enige van de vingers uit het lid zijn dan zal je rekken en inzetten en duwen met uw duim op dat oneffen totdat het in zijn plaats is en dat zetten van de vinger ,van de handen en van de tenen en van de voeten die uit het lid zijn is allemaal gelijk.

Capm. .xxxv. van den rugbeen uut den gheweer die cure.

Dislocacie spondelium dat is vanden rugghebeene als dat uut den lede is soe eest herde sorgheliic. Waert dat sake datter een volcomeliic uut den gheweer waer ontset. Ende ghi sult dat weten waert dat hem voetstaens niet gheholpen en waer ende al werm ingheset werde sonder twijfel die sieke sterft om die grote perse van den halse. Ende sterc bedwanc dat machmen bekennen dat hi hem bescijt ende bepist ende sonder lust ende sonder weten dat coemt van der crancheit vander blasen ende vanden aersgate. Om des wille dat die laceerten vanden aersgate ende vander blasen hebben haer natuer verloren ende worden ghecranct. Sulc ander leden als die armen ende die beene ende die voeten [worden oic ghecranct]. Ende ist deerste spondile vanden halse dat den necke volcht soe vervolt den adem ende [hi] sterft voetstaens. Ende ghi sult weten dat constantinus in pantegni [seit] dat die hals sesse spondila heeft met ghetale. Ende den rugghe .xii. ende der laceerten is v^c ende .lxxx. Ende van alle desen siin sulke dat hooft ende sulke die oghen ende sulke dat aensicht ende sulke die ander leden doen roeren. Ende daerom gaen die pesen opwaert ende nederwaert [145] Ende sulc halen te menigher stede daert die leden af hebben. Ende daerom als die spondila vanden halse is uut de gheweere dan suldi doen recken den sieken hoeft opwaert al suverliic ende dan suldi spondilia recken ende effenen alsoe als ghi alderbest cont metten handen. Ende als ghiit te punte hebt gheset ende gheeffent dan suldi daerop leggen plaesteren restauratiif ende daerboven een spaen breet ende lanc na die breide ende na die lencte van den halse. Ende dat suldi dan aent hooft sien ende aen adiutorium [binden] dat niet en roere ende weder ontset en werde in siin stat. Ende die drade daer ment mede sal binden en sullen niet siin ront mer plat omdat si niet en quetsen. Ende het sullen siin scrodelen van doeken. Waer oec dislocacie in die spondilen vanden ruggebeene soe suldi conside[re]ren tot welker siden dat ontset [is]. Want het mach werden ontset te vier siden waert. Ende ist ontset inwaert ter borsten soe en bescietet te gheen behendicheit die men daertoe doen can noch dieghene die ontset is te beide siden waert. Ende dieghene die ontset is uutwaert die is daer boelte ende het ghesciet kinderen soe en can mens niet ghenesen of hi sal daeraf sterven of hi bliift daeraf onghesont. Ende dit seit IPOCRAS mer dat ghesciet van vallen of van slane of van al sulken saken dat mach men wel cureren. Ende dan suldi doen als ipocras seit ende dats dat men den sieken sal doen ligghen op sinen buijc ende men salder onder doen legghen yet dat sacht is dat die borst niet en quetse. Ende sult gaen staen op hem ende duwent been in dat uutghescoten is met den versenen soe langhe dat weder come in siin stat ende dan effenent met den palmen. Of ghi sult daerop legghen een bort ende sult daerop treden met den voeten ende in duwen. Ende en condiit aldus niet inghebrenghen dan suldi nemen een tafel op een voet ende maken in die want een gat daer die sieke sal bi ligghen op sinen buijc. Ende steken dat bort met den eenen einde in dat gat vanden want soe dat die helft vanden borde comt liggen recht op die bulte vanden rugghebeen. Ende ghi sult staen metten voeten op [dander] deijnde vanden borde ende treden daerop soe\dat [146] weder in siin stat come. Daerna alst wel is gheeffent dan suldier op legghen plaesteren restauratiif ende daer boven wercs ghenoech ende daerboven een spaen drie vingher breet ende lanc teghen dat die bult groot is soe dat een luttel op come toten ghesonden. Ende daerna suldiit binden soe dattet spaen ende plaester hout. Ende waer dat sake dat er iet onneffens bleve na de restauracie dan suldi langhe daerop doen leggen medecinen die doen mollificeren ende versachten ende alle weghe spaenre daer boven. Ende oec waer herde goet daerop ghebonden een plate van loode.

Kapittel .xxxv. van de ruggengraat uit het gewricht, de behandeling.

Dislocacie spondelium, dat is van de ruggengraat als dat uit het lid is dan is het erg zorgelijk. Was het zaak dat er een volkomen uit het gewricht was ontzet. En ge zal dat weten was hem niet op staande voet geholpen en was het al warm ingezet, zonder twijfel sterft de zieke vanwege de grote druk van de hals. En sterke bedwang dat mag men herkennen omdat hij hem beschijt en bepist en zonder lust en zonder het te weten en dat komt vanwege de zwakte van de blaas en aarsgat. Omdat de spieren van het aarsgat en van de blaas hun natuur hebben verloren en verzwakt worden. Sommige andere leden zoals de armen en de benen en de voeten worden ook verzwakt. En is het de eerste wervel van de hals dat de nek volgt zo vervult den adem en hij sterft op staande voet. En ge zal weten dat Constantinus in pantegni zegt dat de hals zes wervels heeft bij getal. En de rug 12 en de spieren zijn 500 en 80. En van al dezen zijn sommigen voor dat hoofd en sommige de ogen en sommigen dat aanzicht en sommigen laten de andere leden beroeren. En daarom gaan de pezen opwaarts en nederwaarts. En sommigen halen te menige plaatsen daar het de leden van hebben. En daarom als de wervel van de hals is uit het gewricht dan zal je de zieke zijn hoofd laten rekken al zuiver opwaarts en dan zal je het gewricht rekken en effenen alzo als ge het aller beste kan met de handen. En als ge het te punt hebt gezet en geëffend dan zal je daarop herstellende medicatie leggen daarboven van een spaan breed en lang naar de lengte van de hals. En dat zal je aan het hoofd zien en aan adiutorium binden zodat het niet beweegt en weer ontzet wordt in zijn plaats. En de draden daar men het mee zal binden zullen niet rond zijn maar plat omdat die niet kwetsen. En het zullen stukken van doeken zijn. Was ook de dislocatie in de gewrichten van de ruggengraat dat zal je onderzoeken aan welke kant het ontzet is. Want het mag ontzet worden te vier zijden waart. En is het ontzet inwaarts ter borsten zo bestaat er geen handigheid die men daartoe doen kan noch diegene die ontzet is te beide zijden waart. En diegene die ontzet is uitwaarts die is daar boelte (ontbloot?) en het geschiet kinderen en zo kam men ze niet genezen of hij zal daarvan sterven of hij blijft daarvan ongezond. En dit zegt HIPPOCRATES, maar dat van vallen of van slaan gebeurt en al zulke zaken dat mag men wel behandelen. En dan zal je doen zoals Hippocrates zegt en dat is dat men de zieke zal laten liggen op zijn buik en men zal er iets onder laten leggen dat zacht is dat de borst niet kwetst. En zal op hem gaan staan en duw dat been dat er uitgeschoten is met de hiel en zo lang zodat het weer in zijn plaats komt en effen het dan met de palmen. Of ge zal daarop een bord leggen en zal daarop treden met de voeten en induwen. En kan je het aldus niet inbrengen dan zal je een tafel nemen op een voet en maken in de wand een gat daar de zieke bij zal gaan liggen op zijn buik. En steken dat bord met het ene einde in dat gat van de wand zodat de helft van het bord komt te liggen recht op de bult van de ruggengraat. En ge zal staan met de voeten op het andere einde van het bord en daarop treden zodat het weer in zijn plaats komt. Daarna als het goed geëffend is zal je erop herstellende pleisters leggen en daarboven werk genoeg en daarboven een spaan van drie vingers breed en lang naar dat de bult groot is zodat het een beetje opkomt tegen het gezonde. En daarna zal je het binden zodat de spaan en pleister houdt. En was het zaak dat er iets oneffens bleef na de herstelling dan zal je daarop laten leggen medicijnen die laten vermurwen en verzachten en aller wegen spaanders daarboven. En ook was het erg goed daarop een loden plaat gebonden.

Capm. .xxvi. vander hopen si uut den gheweer is die cure.

Dislocacie anteancha in latine dat is die hope in dietsche die mach werden ontset in vier manieren inwaert uutwaert vorwaert ende achterwaert. Dat teiken daerment mede sal bekennen dat inwaert uut den lede es dat is als men beide die beene tegader voeghet ende leghet den voet bi den ghesonden dien voet is langher dan dat ghesonde been. Noch die sieke en mach dien voet niet brenghen [ten] ghemachtewaert. Ende die knije vanden sieken been coemt oec langher nederwaert dant ghesonde been ende al om tghemachte ist gheswollen. Ende daerom dat [t]hooft van der hopen coemt daertoe. Dat teyken daer men mede bekennen mach dat uutwaert uut den lede is dat is contrarie van den anderen want dien voet die ontset is is ghecort. Ende daert int ander te voren gheseit tghemachte gheswollen is dat is hier deelachtich ende diepe ende daer jeghen hoghe ende volachtich. Ende dat teiken dat vorwaert uut den lede is dat is dat die sieken been bughet tot allen siden waert nochtan is die knie sonder grote weedom niet ende hi en mach niet wandelen op tbeen hi en tredet op [die] versene ende hi en can niet siin orine ghemaken ende het es gheswollen al om tghemachte. Ende dat teijken dat achterwaert is uut den lede dat is dat hi die knie niet en mach bughen ende thoeft dat daer opwaert staet doet swellen. Nu moeti considereren eer ghi [147] die hant daertoe doet of dese dislocacie vercout sij of veroudert. Ende siin si veroudert soe en onderwindes u niet. Ende siin si nu soe mach men se wael cureren. Ende die cuere van allen dese vier manieren van dislocacien die voerseit siin die orbaerliic siin dat siin diegene die IPOCRAS leerde dat ghi sult nemen al reckende die einden ende voeghen tgheweer ter rechter siden waert ende ter slincker siden waert soe langhe dat weder come in siin gheweer. [Ende] dese cuere leert IPOCRAS. Ende dits een ander ghemeen cuere dat is dat die minister sal sterkeliic dat been trecken met den handen inwaert ende nederwaert. Of men sal dat been binden boven die knie met eenre dwalen en een ander minister sal dat been sterkeliic houden. Ende ghi sult staen ter siden ter slincker die ghequets es en selt uwen dume setten neven den bant neven tghemacht ende sult dat einde vanden bande sterkeliic trecken ende een ander salt trecken metten anderen einde vanden bande die op dander side staet. Ende aldus suldi beede tegader trecken soe dattet tgheweer tegader dwinghe. Ende ghi sult op u side siin neerstich in te duwen metten handen ende metten voeten. Ende dat teiken dat in es dat is als ghi beide die beene tegader voeghet van den sieken even effen ende gheliic tegader even lanck. Ende daerna legter plaesteren op ende dwinghet alsoet behoerliic is. Item ghi sult den sieken bevelen dat hi stille ligge soedat die hope niet en roere ende latet alsoe ligghen twee daghe ende daerna suldien ontbinden ende die plaester of doen ende voeghet dat been met den anderen. Ende siedi dat si beide effen ligghen soe is die dislocacie wel ghevest. Ende dan suldi dicwil doen baden ende en waren se niet wel ghevest soe legghet weder plaesteren als [van eersten noch] .iii. of vier daghe. Ende daerna ontbindet ende hi en sal hem niet verhaesten met wandelen totdat wel ghevest is. Waer oec die dislocacie van alte veel verscher humoren soe suldiit cautriseren alst in gheset is in siin stat alsoe als ic u sal leeren. [148]

Kapittel .xxvi. van de heup die uit het gewricht is, de behandeling.

Dislocacie anteancha in Latijn, dat is de heup in Dietse en die kan ontzet worden op vier manieren, inwaarts, uitwaarts, voorwaarts en achterwaarts. Dat teken daar men het mee zal herkennen dat het uit het lid is dat is als men beide benen tezamen voegt en legt de ene voet bij de gezonde, die voet is langer dan dat gezonde been. Noch de zieke mag mach die voet niet brengen te geslacht waart. En de knie van het zieke been komt ook langer nederwaarts dan het gezonden been en al om het geslacht is het gezwollen. En daarom omdat het hoofd van de heup daartoe komt. Dat teken daar men mee herkennen mag dat het uitwaarts uit het lid is dat is contrarie van de andere want die voet die is ontzet is en gekort. En daar het in het andere tevoren gezegd het geslacht gezwollen is dat is hier dalachtig en diep en daartegen hoog en gevuld. En dat teken dat voorwaarts uit het lid is dat is dat de zieke het been buigt tot alle zijden waart, nochtans is de knie niet zonder grote pijn en hij mag niet wandelen op het been en hij treedt op de hielen en hij kan zijn urine niet maken en het is gezwollen alom het geslacht. En dat teken dat het achterwaarts uit het lid is dat is is dat hij de knie niet mag buigen en het hoofd dat dat opwaarts staat laat zwellen. Nu moet ge considereren eer ge de hand daartoe doet of deze dislocatie verkouden is of verouderd. En is het verouderd zo onderneem het u niet. En zijn ze nu zo niet dan mag men ze wel behandelen. En de behandeling van al deze vier manieren van dislocaties die voorgezegd zijn die gebruikelijk zijn dat zijn diegene die HIPPOCRATES leerde dat ge zal nemen al rekkende de einden en voegen het gewricht ter rechter zijden waart en ter linker zijde waart zo lang dat ze weer komen in hun gewricht. En deze behandeling leert HIPPOCRATES. En dit is een andere algemene behandeling, dat is dat de helper dat been sterk zal trekken met de handen inwaarts en nederwaarts. Of men zal dat been binden boven de knie met een halsdoek en een andere helper zal dat been sterk vast houden. En gij zal staan ter zijden ter linker die gekwetst is en zal uw duim zetten neven de band neven het geslacht en zal dat einde van de band sterk trekken en een ander zal het trekken met het andere eind van de band die op de andere zijde staat. En aldus zal je beiden tezamen trekken zodat het gewricht tezamen dwingt. En gij zal op uw zijde zijn om vlijtig in te duwen met de handen en met de voeten. En dat teken dat het in is dat is als ge beide de benen van de zieke tezamen voegt even effen en gelijk tezamen en even lang. En leg er daarna pleisters op en dwing het alzo het behoorlijk is. Item, ge zal de zieke bevelen dat hij stil ligt zodat de heup niet beweegt en laat hem alzo liggen twee dagen en daarna zal je het ontbinden en de pleister af doen en voeg dat been met de andere. En zie je dat ze beiden effen liggen zo is de dislocatie goed gevestigd. En dan zal je hem vaak laten baden en waren ze niet goed gevestigd zo leg er weer pleisters in zoals van eerst noch 3 of vier dagen. En daarna ontbindt het en hij zal zich niet haasten met wandelen totdat het goed gevestigd is. Was ook de dislocatie van al te veel vochtige vochtvermenging dan zal je het cauteriseren als het in gezet is in zijn plaats alzo als ik u zal leren.

Capm. .xxxvii. vander knie dat uut den lede es.

Disuntura genu dat is die knie die uut den lede es Die oude vroede meesters hebben gheseit dat die mach werden ontset in drie manieren sy mach werden ontset inwaert [uutwert ende achterwert]. Voerwaert mach si niet werden ontset ende dat is om die kniescive diet bewaert. Ende dit is daer ment mede bekennen mach dat is dat been niet en weghet metten dijen ende men salse weder in setten alsoe men in set den ellenboghe ende alsoe cureren.

Kapittel .xxxvii. van de knie dat uit het lid is.

Disuntura genu, dat is die knie die uit het lid is. Die oude verstandige meesters hebben gezegd dat die mag worden ontzet op drie manieren, het mag ontzet worden inwaarts, uitwaarts en achterwaarts. Voorwaarts mag het niet ontzet worden en dat is om de knieschijf die het bewaart. En dit is daar men het mee herkennen mag, dat is dat been niet beweegt met de dijen en men zal ze er weer inzetten alzo men ze inzet de ellenboog en alzo behandelen.

Capm. .xxxviij. vander kniescive die uut den lede is die cure.

Dislocacie rotule rotula dat is die kniescive als die wert ontset soe sal men die voet setten op die eerde ende metten handen weder insetten ende legghen doecken of werc op rotula daerse uut waer ghescoten ende een spaen daerop binden soedat niet weder uut en sciete. Ende als ghiit aldus hebt bereit soe en laet hem die knie niet lichteliic bughen noch haesteliic totdat ghesacht sij.

Kapittel. xxxviij. van de knieschijf die uit het lid is, de behandeling.

Dislocacie rotule rotula, dat is de knieschijf als die ontzet wordt dan zal men de voeten op de aarde zetten en met de handen weer inzetten en leg er doeken of werk op de rotula daar het uit is geschoten en een spaan daarop binden zodat het niet weer uitschiet. En als ge het aldus hebt bereid zo laat hem de knie niet licht buigen noch haastig totdat het verzacht is.

Capm. .xxxix. vanden voet als hi uut den lede es die cure.

Dislocacie pedes als die voet ontset is uut den lede. Ist dat verandert is ende verout ende vercout dan suldien baden ende salven ende sult den voet sterkeliic doen recken ende den hovel induwen dat effen staet alst eerst stont. Ende dan suldi den voet veeschen met plaesteren ende met spaenderen alsoe als u dunct dats te doen es. Ende dat ic u scrive vanden voete dat selve suldi verstaen van den knoselen. Ic hebbe gheseit ende ghescreven vanden dislocacien dat is vanden ontsetten leden die uut den gheweer siin hoe ghedaen wiis dat mense weder setten sal te punte in hoe gheweere ende cureren alsoe ic menich jaer heb gheproeft. Mer dier meer of wil weten die soeke Avicenna ende albucasim dier ghenoech af segghen. Ende ic hadde u daer meer af ghescreven mer het dunct mi ghenoech mettien dat ic gheproeft hebbe. Ende die behendich is hi mach daer af ende toe doen na dat hem dunct dats te doen es. [149]

Kapittel .xxxix. van de voet als het uit het lid is, de behandeling.

Dislocacie pedes, als die voet ontzet is uit het lid. Is het dat het veranderd en verouderd en verkoeld is dan zal je het baden en zalven en zal de voet sterk laten rekken en de heuvel induwen zodat het effen staat zoals het eerst stond. En dan zal je voet binden met pleisters en met spanen zoals u denkt dat het te doen is. En dat ik u schrijf van de voet datzelfde zal je verstaan van het kraakbeen. Ik heb gezegd en geschreven van de dislocatie, dat is van de ontzette leden die uit het gewricht zijn op hoedanige wijze dat men ze weer te punt zal zetten in hun gewricht en behandelen alzo ik menig jaar heb beproefd. Maar die er meer van wil weten die zoekt Avicenna en Albucasis die er genoeg van zeggen. En ik had u daar meer van geschreven maar het lijkt me genoeg met dat ik beproefd heb. En die handig is hij mag daarvan en nadoen naar dat het hem lijkt dat het te doen is.

Explicit secundus tractatus istius liberij.

Hier eindet die ander tractaet van desen boec als van den apostemen ende van allen ghebroken leden ende van dislocacien. Nu wil ic u int derde tractaet scriven ende leeren van allen anderen onghemaken beide die van binnen ende van buten comen. Ja die der surginen toe behoeren. Ende met der gracien van onsen lieven heere wil ic beginnen ende ierstwerven van sommighen onghemaken van den oghen ende van anderen onghemaken die daerna volghen als vander nasen ende vanden oren ende ander onghemake die int aensicht comen ende in die kele ende in den mont. Ende van menighen anderen onghemaken als vanden ghescorden ende vanden steene ende van der laserijen ende van ydropensij dats van watere ende vanden cautriseren dat is van branden te maken.

Hier eindigt het tweede traktaat van de librij.

Hier eindigt het volgende traktaat van dit boek als van de zweren en van alle gebroken leden en van dislocaties. Nu wil ik u in het derde traktaat schrijven en leren van alle andere kwalen, beide die van binnen en van buiten komen. Ja, die de chirurgen toebehoren. En met der gratie van onze lieve Heer wil ik beginnen en de eerste van sommige kwalen van de ogen en van andere kwalen die daarna volgen zoals van de neus en van de oren en andere kwalen die in het aanzicht komen en in de keel en in de mond. En van menige anderen kwalen als van de breuk en van de steen en van de huidziektes en van hydropsie, dat is van water en van de cauteriseren, dat is van branden te maken.

Hier begint capitel van den derden boec.

Capittel [.i.] van der anathomie vanden oghen ende van optalmen. Van lopenden oghen die alle weghe ....ipen die cure daeraf. Van der liese die op doghe wast. Van naglen op doghen. Van bloede in die oghen. Van catharacten in die ogen uut te doen. Capm. tweede van allen onghemaken vander nasen. Van polipus van stinkenden [nose] die cure daeraf. Van bloeden te stelpen die cure. Capm. .iii. van den onghemaken in die lippen vanden tantvleesche ende vanden tantsweere die cure daeraf. Capm. .iiii. van allen onghemaken der tonghen dat menegher hande es. Ende ierstwerven van ranula. Van uvula dat is dat hoeft ontset die cure vanden brancij ende van amigdale die cure. Capm. .v. vanden spinancien ende van haren specien. Van beenen of graten of ander dinghen die in die kele moghen siin. Capm. [.vi. van alden onghemake van den monde van siecheit der tonghen. Van puus telen in die mont van vula of den huuf. Van swellinge biden wortel van der tonghe. Van squinancie. Capm. .vii.] van allen onghemaken inden oren [eerstwerven die wormen of steenkine of ander dinc die [150] n doren vallen] vander doofheit vanden oren die rusen [of pipen] vanden bloede dat uut den oren loept ende vau anderen quade vanden oren daer veel quaets sanies uutloept. Capm. .vii. van allen waringhen die int aensicht comen. Capm. .viii. van serpigo ende squinancie (Angina, keelontsteking) die cure daeraf. Capm. .ix. van morfea die cure. Capm. .x. vanden crausele. Capm. .xi. vanden lusen. Capm. .xii. vander laserijen [ende] van den pocken. Capm. .xiij. van den gheveniinden beesten die biten ende steken van verwoeden hontsbeten van byen steken van scorpioens steken. Capm. .xiii. van ydropresen dats vanden watere. Capm. .xv. vanden emerroyden dat siin spenen [ende] vanden aersdarmen die uutgaet van den fistelen inden aers. Capm. .xvi. vanden steenen [in die blase vander stenen] inder wivenblasen vanden ghescoerden onder den navel. Van den ghescoerden als die darmen nederwaert sincken van den ghescoerden te cureren [met cauterien] vanden selven met sniden. Van darmen alsi si scieten in den culbalch dats hernia intestinalis. Capm. .xvij. van hernia dat gheheeten is in walsche scornufelen ende van haren spenen. Capm. .xviij. vanden veden. Capm. .xix. van hermofrodia dats van denghenen die hebben mans en wiifs sceppenisse. Capm. .xx. vanden cauterien dats van den branden. Capm. .xxi. van die verbrant ende verscout siin. Capm. .xxii. van spasme.

Hier begint het kapittel van het derde boek.

Kapittel 1 van de anatomie van de ogen en van ophthalmie. Van lopende ogen die aller wegen ....lopen, de behandeling daarvan. Van de vlies die op de ogen groeit. Van nagels op de ogen. Van bloed in de ogen. Van cataracten in de ogen uit te doen. Kapittel twee van alle kwalen van de neus. Van poliep en van stinkende neus, de behandeling daarvan. Van bloeden te stelpen die behandeling. Kapittel 3 van de kwalen in de lippen van het tandvlees en van de tandpijn, de behandeling daarvan. Kapittel 4 van alle kwalen der tong dat menigerhande is. En eerst van ranula. Van uvula, dat is dat hoofd ontzet, de behandeling van de brancij en van amandelen de behandeling. Kapittel 5 van de spinancien en van haar soorten. Van benen of graten of andere dingen die in de keel mogen zijn. Kapittel 6 van alle kwalen van de mond en van ziekte der tong. Van pus telen in de mond van uvula of de huig. Van zwelling bij de wortel van de tong. Van squinancie, (Angina, keelontsteking). Kapittel 7 van alle kwalen in de oren en eerst de wormen of steentjes of andere dingen die in de oren vallen, van de doofheid van de oren, het ruisen of piepen, van bloed dat uit de oren loopt en van ander kwaad van de oren daar veel pus uitloopt. Kapittel 7 van alle vlekken die in het aanzicht komen. Kapittel 8 van serpigo en impetigo, de behandeling daarvan. Kapittel 9 van morfeem, de behandeling. Kapittel 10 van de crausele. Kapittel .11 van de luizen. Kapittel 12 van de huidziekte en van de pokken. Kapittel 13 van de giftige beesten die bijten en steken en van dolle hondenbeten, van bijen steken en van schorpioenen steken. Kapittel 14 van hydropsie, dat is van het water. Kapittel 15 van de hemorroïden, dat zijn aambeien en van de aarsdarm die uitgaat van de fistel in de aars. Kapittel 16 van de stenen in de blaas van de stenen, in de wijven blaas, van de breuk onder de navel. Van de breuk als de darmen nederwaarts zinken, van de breuken te behandelen met cauterien, van die met snijden. Van darmen als ze schieten in de balzak, dat is hernia intestinalis. Kapittel 17 van hernia, dat geheten is in Waals scornufelen en van hun aambeien. Kapittel 18 van de roede. Kapittel 19 van hermafrodiet, dat is van diegenen die een mannen en vrouwen schepping hebben. Kapittel 20 van de cauterien, dat is van het branden. Kapittel 21 van die verbrand en verschroeid zijn. Kapittel 22 van kramp.

Capm. .i. vanden anathomien vanden oghen die cure.

Dit derde tractaet van onsen boeke wil ic u scriven ende leeren eerstwerf van den oghen. Mer eer ic beginne van den onghemake vanden oghen wil ic u een luttel scriven van den anathomien vanden oghen. Ende segge dat de oge herde wonderliic ende herde behendeliic ghemaect met der natueren ende geeste alsoe onbekent als die onghemaken siin vanden oghen om des wille dat si soe subtiil siin ende soe wonderliic ghemaect als ic u te voren gheseit hebbe van den seven rocken ende van .iii. humoren. Ende dit siin die drie onghemake vanden oghen die men alrebest bekennen mach ende die alreghemeenste siin ende dat is opstalmia pructus lacrime inflacio ende rubedo macule ungula chataractara [151] dese comen dicwil den surginen te cureren.

Kapittel .1. van de anatomie van de ogen de behandeling.

Dit derde traktaat van ons boek wil ik u schrijven en eerst van de ogen leren. Maar eer ik begin van de kwalen van de ogen wil ik u wat schrijven van de anatomie van de ogen. En zeg dat de ogen erg wonderlijk en erg handig gemaakt zijn door de natuur en geest en alzo onbekend als de kwalen zijn van de ogen omdat ze zo subtiel zijn en zo wonderlijk gemaakt zoals ik u tevoren gezegd heb van de zeven rokken en van 3 vochtvermengingen. En dit zijn de drie kwalen van de ogen die men allerbest herkennen mag en de algemeenste zijn en dat is ophthalmie, pructus lacrime inflacio en rubedo macule ungula cataract, dezen komen de chirurgen vaak te behandelen.

Het derde tractaet van onsen boeken wil ic u scriven ende leren. Eerstwerven van den oghen. Mer eer ic beghinne vanden onghemake van den oghen wil ic u een luttel scriven vander anathomie vanden oghen. Ende ic segghe dat doghe is herde wonderlic ende herde behendelic ghemaect metter natueren gheestelic. Want si is ghemaect van .7. tunicas. Tunyca in latijn dats een roc in Duutsche. Ende si is oic ghemaect van 3 humoren als menseit in asagogis. Die 3 voerste rocken syn vele subtijlre dan die 4 achterste. Ende dair om syn si vele claerre want in die drie voerste wordet tsien volmaect. Ende dachterste syn vele grover ende dicker ende doncker. Nu suldi weten hoe dese seven tunica ghemaect syn. Deerste tunica is gheheten retina. Dander secundina. Die derde roc sclyrosis. Die 4 tela aranea. Die eerste humore vanden 3 is gheheten vitr[e]us. Die ander cristallinus. Die ander derde albugines. Nu suldi weten dat cristallinus humoers es rechts in die midden lichtende ende claerre als een cristal want hi is een alte machtich instrument vanden ziene. Ende hi is dat men niet lichtelic mach quetsen ende hi is ront want hi is alle wege bernende. Ende hi is omdat hi alrehande verwe begripen mach. Na cristallinus humore comt vitreus sonder enich middelheit. Ende hi en is niet also hart als cristallinus humore. Ende dats dairom dat hi tempert die van cristallinus ende is gheheten vitreus om dies wille dat hi licht als glas want vitrum in latine is glas in dietsche. Ende dese humore morwet die comt van den cristallinum. Na vitrum humore comt retina tunica van den hersenewairt ende comt sprutende uut pia mater ende is bedect met pesen ende met aderen ende met arterien als met enen nette dat mijnct in die oghe. Die retina volcht secundina ende dese comt sprutende uut dura matre. Na secundinam volcht sclirosis ende dese comt sprutende uut den hersenbecke ende het is hert van voren. Na cristallinum volcht arane tunica om des wille dat hi is subtyl ende dunne als [152] spinnewebbe. Want tela aranea dats in dietsche een spinnewebbe. Na aranea volcht albuginea omdat ghelijc is wit van eyeren ende dese humoren werct die witheit van den oghe ofte zwertheit. Want is vele ende dicke van desen humoren ende clare so wort doghe wit. Ende ist in die middelmate dats noch te vele noch te luttel noch te dicke noch te dunne so wert doge middelber noch te wit noch tezwert. Albugineahumore volghet uvea tunica ende is gheheten uvea tunica om des wille dat ghelijc in synre claerheit als een wijnbeyen uvea in latine dats een wijnbeye in dietsche. Na uveam tunicam volcht corneca die licht als een horen. Die sevende tunica die en besluut niet alle dander in midden. Mer nochtan bevaet sise al om ende omme. Ende is gheheten tunicam om des wille datsi alle dander al omme ende omme bevaet ende ghevoecht hair metten anderen ende si is in den midden doergaet. Nu suldi weten dat fantasticam cellulam comt sprutende opticus nervus beide uut dura mater ende uut piamater. Ende oic comter uut aderen ende pesen ende arterien so clene ende subtile ende som grovere die hem recken toten oghe dair die tunice mede werden ghemaect herde besceidelike dunre ende grovere. Ende dat selve suldi weten van den 3 humoren ende diesghelijc moechdi sien dat van eenre wortel comen sprutende beide van cruden ende van bomen menigherhande beide telgen ende stocke ende lovere ende bloem ende vrucht ende elc heeft sonderlinghe sine bescheidenisse. Alse comen uut fantasticam cellulam sprutende pesen aderen ende arterien ende oblicus nervus dat hol is ende heeft .2. telgen deen gaet tot int sien vanden rechter oghe. Ende dander telligh gaet in die slinker oghe ende doer die hole pesen obticos comt int zwerte van den oghe. Ende wordet tzien verwarmt ende ghestarct. Ende dan keert die gheest van ziene in fantasticam dair die zieke in leghet ende gheeft die zieke te verstaen wat dat hi buten vernomen heeft. Ende dan metten ordinancien vanden zielen so begripet syn verwe ende ghedaente ende grootheit ende cleynheit van allen dinghen. Ende als men den oge toe luuct so keert dat sien int an\der [153] oge. Ende so ontfaet deen oge tzien van beiden den ogen ja als doghen ghesont syn. Nu suldi weten dat nervi obtici mogen worden verstopt van grover humore so dat die craft vanden ziene niet en can ghecomen toten pipullam oculi dats toten sien vanden ogen. Ende dan verliest die mensche syn siene nochtan heeft hi die ogen claer ende scone ende sonder wete ende zwere ende dat heet gutta serena ende dat en mach men niet ghenesen met ghenen medicinen van buten ende qualic van bynnen. Ende dairom wil icker of swigen want het hoert den phisiken toe ende niet ter cirurgien. Mer ic wil u scriven die cure vanden onghemake van den ogen die dicwile den curgine te hande ende die alreghemynste syn ende alrebest bekent want ghi sult dat weten dat een geen onghemac en is van allen leden des menschen lichaem. Also onbekent also donghemake syn vanden ogen om des wille datse so subtilijc ende so wonderlic ghemaect syn. Als ic u te vore gheseit hebbe vanden 7 rocken ende vanden 3 humoren.]

Het derde traktaat van ons boek wil ik u schrijven en leren. Eerst van de ogen. Maar eer ik begin van de kwaal van de ogen wil ik u wat schrijven van de anatomie van de ogen. En ik zeg dat het ook is erg wonderlijk en erg handig gemaakt met de geestelijke natuur. Want het is gemaakt van 7 tunica’s. Tunica in Latijn dat is een rok in Duits. En het is ook gemaakt van 3 vochtvermengingen zoals men zegt in asagogis. De 3 voorste rokken zijn veel subtieler dan de 4 achterste. En daarom zijn ze veel helderdere want in de drie voorste wordt het zien volmaakt. En de achterste zijn veel grover en dikker en donker. Nu zal je weten hoe deze zeven rokken gemaakt zijn. De eerste rok is geheten retina. De volgende secundina. De derde rok sclyrosis. De 4^de tela aranea. De eerste vochtvermenging van de 3 is geheten vitreus. De volgende cristallinus. De volgende derde albugines. Nu zal je weten dat cristallinus vochtvermenging is recht in het midden oplichtend en helder als een kristal want het is een al te machtig instrument van het zien. En het is dat men het niet licht mag kwetsen en het is rond want het brandt aller wegen. En dat is omdat het allerhande kleuren begrijpen mag. Na cristallinus vochtvermenging komt vitreum zonder enige midden. En het is niet alzo hard als cristallinus vochtvermenging. En dat is daarom omdat het tempert die van cristallinus en is daarom geheten vitreum dat het licht op als glas want vitrum in Latijn is glas in Dietse. En deze vochtvermenging vermurwt die van cristallinus komt. Na vitreum vochtvermenging komt retina rok van de hersens waart en komt spruitend uit het dunne hersenvlies en is bedekt met pezen en met aderen en met slagaders als met een net dat mengt in de ogen. Die retina volgt secundina en deze komt spruiten uit het harde hersenvlies. Na secundina volgt sclirosis en deze komt spruiten uit de schedel en het is van voren hard. Na cristallinus volgt aranea rok omdat het subtiel en dun is als een spinnenweg. Want tela aranea dat is in Diets een spinnenweb. Na aranea volgt albuginea omdat het gelijk is als het witte van eieren en deze vochtvermenging werkt de witheid van de ogen of zwartheid. Want is er veel en dik van deze vochtvermenging en helder dan wordt het oog wit. En is het in de middelmaat, dat is noch te veel, noch te weinig, noch te dik en noch te dun dan wordt het oog middelbaar, noch te wit noch te zwart. Na albuginea vochtvermenging volgt uvea rok en is geheten uvea rok omdat het lijkt in zijn helderheid als een wijnbes, uvea in Latijn en dat is in Diets een wijnbes. Na uvea rok volgt cornea, (hoornvlies) die licht als een horen. De zevende rok die besluit niet alle de anderen in het midden. Maar nochtans omvat ze al om en om. En is geheten rok omdat ze alle anderen al om en om bevangt en voegt zich met de anderen en het is in het midden doorgaat. Nu zal je weten dat fantasticam cellulam komt spruiten en opticus nervus, beide uit het harde hersenvlies en uit het zachte hersenvlies. En ook komen er uit de aderen en pezen en slagaders zulke kleine en subtiele en soms grovere die zich tot de ogen rekken daar de rokken mee worden gemaakt en erg gescheiden dunnere en grovere. En datzelfde zal je weten van de 3 vochtvermengingen en diergelijke mag je zien dat van een wortel komen spruiten beide zoals van kruiden en van bomen menigerhande beide twijgen en stammen en lover en bloemen en vruchten en elk heeft zijn aparte onderscheid. Zoals komen uit fantasticam cellulam pezen spruiten, aders en slagaders en oblicus nervus, dat hol is, en heeft 2 twijgen, de ene gaat tot in het zien van de rechter oog. En de andere twijg gaat in de linker oog en door de holle pees, obticos, komt het in het zwarte van het oog. En wordt het zien verwarmt en versterkt. En dan keert de geest van zien in fantasticam daar de zieke in ligt en geeft de zieke te verstaan wat dat het buiten vernomen heeft. En dan met de orde van de ziel zo omvat het zijn kleuren gedaante en grootte en kleinheid van alle dingen. En als men het oog dicht sluit zo keert dat zien in het andere oog, En zo ontvangt het ene oog het zien van beide de ogen ja, als de ogen gezond zijn. Nu zal je weten dat de nerven van obticos verstopt mogen worden van grove vochtvermenging zodat de kracht van het zien niet kan komen tot de pipullam oculi, (oogpupillen) dat is tot het zien van de ogen. En dan verliest de mens zijn zien, nochtans heeft hij de ogen helder en mooi en zonder weten en zweren en dat heet gutta serena en dat mag men niet genezen met geen medicijnen van buiten en moeilijk van binnen. En daarom wil ik er van zwijgen want het behoort de dokters toe en niet ter chirurgie. Maar ik wil u de behandeling schrijven van de kwaal van de ogen die vaak de chirurg ter handen en de aller gewoonste zijn en aller beste bekend want ge zal dat weten dat er geen kwaal is van alle leden des mensen lichaam. Alzo onbekend alzo de kwalen zijn van de ogen omdat zo subtiel en zo wonderlijk gemaakt zijn. Zoals ik u tevoren gezegd heb van de 7 rokken en van de 3 vochtvermengingen.

Van den optalmia.

Optalmia is een aposteme of eenen loop van humoren toten oghen die somtiit is cleine ende somtiit is groot ende somtiit alte quaet. Die cleine comt van luttel goede humoren en somstont alleen van quader heeter complexien en die hitte vander sonne of van ghescubbe of van roke of van wakene. Ende dese minste optalmia mach men lichteliic ghenesen ende verdriven met ghetemperder dieten ende met witte vanden eijeren wel gheclapt ende ghescuijmt ende in doghe ghedropt. Ende dese medecine is jeghen die hitte ende ieghen die rootheit ende ieghen die steecten ende ieghen menigherhande onghemac van den oghen dat van hitten coemt want twitte vanden eyeren is cout ende wederstaet die hitte ende suvert die oghen binnen. Ende het heeft eenrehande natuere dat conglutineert ende dat hevet en geene simpel medecine. Die grote optalmie is als dat oghe heeft grote sweeren ende die contrarie coniunctura is root ende sterke hitte die ogen tranen. Die alre grootste ende die alre quaetste bekent men met dien [154] dat die coniunctura tunica haer niet en tonet mer het esser op ghewassen veel roots vlees ende die oghe scedelen siin gheswollen ende omghekeert ende dat oghe alte mael gheswollen. Ende dese optalmie wert volken gheulcerreert in doghe. Nu suldi weten dat in die grote optalmia ende in die meeste ende in die quaetste na die grootheit ende die cleinheit is orbaerliic laten die hooftader ende purgeren die heete humoren ende doen houden die suptiil dieten als die ghene die ligghen in heete onghemake. Ende colirium album ghetempert met vrouwensponne die een meijsken soecht droppet daerin. Ende plaesteren daerop legghen totdat gheswel al wech sij. Ende die plaester sal siin ghemaect van roden rosen ende van roden sandelen van elken .j. o. ende garstenmeel ende camphora .j. dr. dit salmen alle temperen met rosewater ende maken daeraf plaesteren ende legghense op dat oghe. Ende als die humoren hebben ghelaten haren loop ende doghe niet meer en sweert dan suldise baden met water daerin ghesoden sal siin rosen met een luttel souts. Ende en gheneset aldus niet soe moet ghi daerin drupen colirium dat riipen doet. Ende dat is ghemaect van wierock ende daerin pulver citrini om doghe te mondificeren. Ende waer dat sake dat daerna weder ulcus in doghen quame dat men bekennen mach also in die coniunctiva is een rode plecke [ende in cornea een witte plecke] dan soe suldi weder in dropen colirium album om die sweere ende die weute mede te verdriven. Of waer die ulcus herde groot dat ghi u ontsaghet dat uvea tunica mocht uut den oghen opscieten ende worden een onghemack dat gheheeten is bothor ende dat es ghedaen als een wiinbeyer ende leget opt doghe ende dan moet men daerin dropen [colirium dat ripen doen. Ende dat is ghemaect van wieroec ende dat moeti dair in drupen] colerium helesir dat is te seggen doergaet. Ende en ontsiet ghi u daeraf niet dat ghi den ulcus wilt consolideren dan suldier in dropen colirium de plumbo. Waer oec dat sake dat na die consolidacie bleve twitte op die oge dat suldi verdriven ende cureren met colirium van den stronte van den lacerten. Nu suldi weten hoe dat men alle colirium maken sal. Ende [155] eerstwerf colirium album. Ghi sult nemen ghewasschen seruse .x. dr. opii .i½. dr. ende al dit sal men pulverseren herde cleine ende incoperreret met scoenen claren reghenwater ende maken daeraf cleene ronde clotterkiins minre dan crocken. Ende als te doen is sal men een ontempereren met vrouwensponne van eenre dochter ende dat sal men int oghe drupen met eenre vederen. Colirium van wierock dat rijpen doen der oghen aposteme maect men aldus R. thurus .x. dr. anthimony sarcocolle ana .ij. dr. dit sal men conficeren met imallaginen (?) malvavistij fenigrecij ende crocij ende maken daeraf colirium ende doent int oghe. Dit is die confex van den pulver citrini. R. sarcocolle .x. dr. aloes .ii . dr. croci .ii. dr. mirre .i. dr. liinsaet .ii. dr. al dit sal men pulverseren ende budelent ende orbaren. Colirium plumbi dat mondificeert ende suvert die oghen ende consolideert die ulceren vanden oghen R. plumbum usti anthimonii thutie ablute eris usti gummii arabicij dragacanti ana . dr. viii. opi . 1/2 dr. Colirium helesir. R. anthimonii lapidis ematicis ana .x. dr. acacie aloe ana .i. dr. al dit sal men wriven ontween ende conficeren metten sape van verbena of metten sape van corrogiola ende formeren daerof cleene formen als peper coren ende droghent. Ende als ghiit orbaren wilt ontimpert een met wit van eyeren. Dit colirium is herde goet alsoe gi u ontsiet dat vanden ulcus vanden oghen uut ghinghe uvea tunica ende worde int oghe bothor. Ghi sult oec int beginsel van optalmia doen laten die hooftader tusschen den dume ende den vorsten vingher. Ende ghi sult hem doen setten ventosen in den necke. Item ghi sult maken plaesteren ende daerop legghen int beginsel. Ghi sult nemen tsap van violettencruijt ende wit van eyeren ende rosewater ende hiermede salmen temperen garstenmeel of van bonen ende dit selve mach men doen metten sape van weghebreeden of van donderbaer of van nasscaden int beginsel van sweeren. Item tegen den sterken ende den groten oghesweer suldi maken plaesteren van broesemen van brode ghestoten ende ghetempert met vrouwensponne ende met rosewater ende met doren van eyeren ende daerop legghen. Dit colirium is ghemeen ende sonder\linghe [156] [guet] teghen die bernende hitte in die oghen ende die grote steken ende die grote sweer[e] ende verdriift die rootheit ende die wederkeerende oghe scedele: R. thurus mastiic dragaganti albi gummi arabici amidi rosarum thutie.ana. ende dit sal men subtiiliic pulverseren ende met rosewater ende met vrouwensponne ende met den sape lacteken temperen ende hieraf sal men .iii. dropelen drupen in die hornic van den oghen des avens als ghi slapen gaet. Item een ander colirium dat men in dies ghelike ende in wonden vanden oghen moet orbaren: R. le mathicis amidi tlichte coralle albi [et] rubei dragagantij gummi arabici sandali albi ende rubei ana. Al dit sal men clein pulverseren ende ontemperen met rosewater ende met vrouwensponne ende daerin netten catoen ende leggent opt doghe. Al es dat sake dat men int beginsel moet leggen repercussiven dat en sal niet siin alte sterc mer het sal siin sachte. Men en sal[in] doge geen maturatiif doen dattet de oghe niet en doet rotten: Item om tsien te verclaren ende teghen die bedeckenisse vanden siene van den oghen is dit collirium alte goet. R. mirre aloes olibanum mastiic sarcocolle castorij croci ireos. ana al dit sal men pulverseren ende met claren witten wine te gader menghen ende temperen ende in den hornic van den oghen drupen. Het mochte enich man twivelen ende vraghen want optalmia coemt van couden humoren alsoe wel als van heeten. Al coemt hi van heeten dicwil dan van couden waerom heet apostema calida dat wil ic u besceiden ende seggen dat coude humoren moghen int oghe wel maken heete apostemen. Dat is als die coude humoren liggen bedwonghen in de liese vanden oghen soe makense een sterke weude ende sweer. Ende om tgrote verkeernisse vanden geesten ende daeraf worden die coude humoren verrot. Ende Galienus seit dat alle dat verrot is is heet. Ende hierom heetment optalmia calidum apostema al comet hi oec van couden humoren.

Van den ophthalmie.

Ophthalmie is een zweer of een loop van vochtvermenging tot de ogen die soms klein is en soms groot en soms al te kwaad. De kleine komt van wat goede vochtvermenging en soms alleen van kwade hete samengesteldheid en de hitte van de zon of van geschut of van rook of van waken. En deze kleinste ophthalmie mag men licht genezen en verdrijven met getemperde diten en met witte van de eieren goed geklopt en geschuimd en in de ogen gedruppeld. En deze medicijn is tegen de hitte en tegen de roodheid en tegen de steken en tegen menigerhande kwalen van de ogen dat van hitte komt want het witte van eieren is koud en weerstaat de hitte en zuivert de ogen binnen. En het heeft een soort natuur dat lijmt en dat heeft geen eenvoudige medicijn. De grote ophthalmie is als dat oog heeft grote zweren en die contrarie conjunctura is rood en sterke hitte en de ogen tranen. Die aller grootste en de aller kwaadste herkent men met die dat de conjunctura rok zich niet toont, maar er is veel rood vlees opgegroeid en de oogleden zijn gezwollen en omgekeerd en dat oog helemaal gezwollen. En deze ophthalmie wordt vol als het veel blaren maakt in het oog. Nu zal je weten dat in de grote ophthalmie en in de grootste en in de kwaadste naar de grootte en kleinheid gebruikelijk is bloed te laten de hoofdader en purgeren de hete vochtvermenging en laat subtiel diëten houden zoals diegene die liggen in hete kwaal. En colirium album getemperd met moedermelk die een meisje zoogt daarin gedruppeld. En pleisters daarop leggen totdat het gezwel geheel weg is. En die pleister zal zijn gemaakt van rode rozen en van rood sandaalhout en van elk 1 ons en gerstemeel en kamfer 1 drachme en dit zal men alles mengen met rozenwater en daarvan pleisters maken en ze leggen op dat oog. En als de vochtvermengingen hun loop hebben gelaten en het oog niet meer zweert dan zal je het baden met water daarin gekookt zal zijn rozen met een beetje zout. En geneest het aldus niet dan moet ge daarin druppelen een oogzalf dat rijpen laat. En dat is gemaakt van wierook en daarin poeder van citrini om het oog te zuiveren. En was het zaak dat daarna weer ulcus in het oog kwam dat men herkennen mag alzo dat in de conjunctiva een rode plek is en in cornea een witte plek dan zo zal je er weer in druppelen colirium album om die zweer en de pijn mee te verdrijven. Of was de ulcus erg groot dat ge u ontzag dat de uvea rok mocht uit de ogen opschieten en een kwaal worden dat geheten is bothor en dat is gevormd als een wijnbes en ligt op het en dan moet men daarin druppelen een oogzalf dat laat rijpen. En dat is gemaakt van wierook (Boswellia thurifera) en dat moet ge daarin druppelen colerium helesir, dat is te zeggen doorgaat. En ontziet ge u daarvan niet dat ge de ulcus wil verstevigen dan zal je daarin druppelen een oogzalf van lood. Was het ook zaak dat na de vereniging het witte op het oog bleef dan zal je dat verdrijven en behandelen met een oogzalf van vuilheid van de spieren. Nu zal je weten hoe dat men alle oogzalven maken zal. En eerst colirium album. Ge zal gewassen was 10 drachmen, opium 1½ drachme en al dit zal men verpoederen erg klein en mengen met helder schoon regenwater en daarvan kleine klompjes maken kleiner dan een krok. En als het nodig is zal men het oplossen met vrouwenmelk van een dochter en dat zal men in het oog druppelen met een veer. Colirium van wierook dat rijpen laat de zweer van de ogen maakt men aldus Recept; wierook 10 drachmen, Antimonium. Astragalus sarcocolla, gelijk 2 drachmen en dit zal men bereiden met imallaginen (?) malvavistij (wel bismalva, Malva alcea) fenegriek en Crocus (saffraan) en daarvan een oogzalf maken en doe het in het oog. Dit is de confectie van het poeder citrini. Recept; Astragalus sarcocolla 10 drachmen, Aloë perryi 2 drachmen, Crocus 2 drachmen, mirre (Commiphora myrrha) 1 drachme, lijnzaad (Linum usitatissimum) 2 drachmen, dit alles zal men verpoederen en builen en het gebruiken. Colirium plumbi, dat verandert en zuivert de ogen en voegt samen de blaren van de ogen. Recept; loodoxide, antimonium, tuchia, ablute eris usti (soort metaal?) Arabische gom, Astragalus glycyphyllos, gelijk 8 drachmen, opium 1/2drachme. Colirium helesir. Recept antimonium, hematiet, gelijk 10 drachmen, Acacia, Aloë perryi gelijk 1 drachme, dit alles zal stuk wrijven en bereiden met het sap van Verbena of met het sap van Corrigiola en vorm daarvan kleine vormen zoals peperkorrels en droog het. En als ge het gebruiken wil ontmeng het met het witte van eieren. Deze oogzalf is erg goed alzo ge u ontziet dat van de ulcus van de ogen uit gingen de uvea rok en wordt in het oog bothor. Ge zal ook in het begin van ophthalmie bloed laten van de hoofdader tussen de duim en de voorste vinger. En ge zal hem koppen laten zetten in de nek. Item, ge zal pleisters maken en daarop in het begin leggen. Ge zal nemen het sap van violenkruid en wit van eieren en rozenwater en hiermee zal men gerstemeel of van bonen mengen en ditzelfde mag men doen met het sap van weegbree of van donderbaard of van nachtschade (Solanum nigrum) in het begin van zweren. Item, tegen de sterke en de grote oogzweer zal je pleisters maken van broodkruimels van brood gestampt en gemengd met vrouwenmelk een met rozenwater en met dooiers van eieren en daarop leggen. Deze oogzalf is algemeen en vooral goed tegen de brandende hitte in de ogen en de grote steken en de grote zweer en verdrijft de roodheid en het terug kerende ooglid: Recept; wierook, mastiek, Astragalus glycyphyllos, Arabische gom, amandelen, rozen, tuchia, gelijk, en dit zal men subtiel verpoederen en met rozenwater en met vrouwenmelk en met het sap van sla mengen en hiervan zal men 4 druppels in de hoeken van de ogen druppelen ‘s avonds als ge slapen gaat. Item; een andere oogzalf dat men in diergelijke en in wonden van de ogen moet gebruiken: Recept; le mathicis amidi (amandelen?) het lichte, witte koraal en rode, Astragalus glycyphyllos , Arabische gom, witte en rode sandaal, gelijk gewicht. Al dit zal men klein verpoederen en oplossen met rozenwater en met vrouwenmelk en daarin natten katoen en leg het op het oog. Als het zaak dat men in het begin terugslaande moet leggen dat zal niet al te sterk zijn maar het zal zacht zijn. Men zal in de ogen geen rijpende doen zodat het oog niet laat rotten: Item, om het zien te verhelderen en tegen het verduisteren van het zien van de ogen is deze oogzalf al te goed. Recept; mirre (Commiphora myrrha) Aloë perryi, wierook, mastiek, Astragalus sarcocolla, bevergeil, Crocus, Iris, gelijk gewicht. Dit alles zal men verpoederen en met heldere witte wijn tezamen mengen en temperen en in de hoek van de ogen druppelen. Er mocht enige man twijfelen en vragen want ophthalmie komt van koude vochtvermenging alzo wel als van hete. Al komt het van hete en dan vaak van koude waarom heet het apostema calida, dat wil ik u verklaren en zeggen dat koude vochtvermenging in het oog wel hete zweren mogen maken. Dat is als de koude vochtvermenging ligt bedwongen in de vlies van de ogen dan maken ze een sterke pijn en zweer. En om het grote verandering van de geesten en daarvan wordt de koude vochtvermenging verrot. En Galenus zegt dat alles dat verrot heet is. En hierom noemt men het optalmia calidum apostema al komt het ook van koude vochtvermenging.

Capm. vanden lopenden oghen die tranen die cure.

Dits vanden lopenden oghen ende die tranen. Ghi sult [157] weten dat die tranen vanden ogen moghen comen van den occusoene van buijten of van binnen. Die occusuene van binnen als van waterrachtighen humoren die vanden hoefde comen ghedropen tot in die oghe. Die occusuene die van buten coemt die is al van blijscappen of van rouwe want daeraf wort eenderhande complexie in die hersenen daer water af wert ghediisteleert. Ende ghi sult weten die tranen die van binnen comen in die aderen die onder thersenbecken liggen. Ende dit wil ic u besceideliic te kennen gheven. Wanneer dat si comen van binnen ende van onder thersenbecken of van boven thersenbecken. Als si van onder comen dan nijest die sieke dicwil daermede. Ende als si comen doer die aderen daer boven dan voelt die sieke in die aderen van den voerhoefde ende van den slape crupen herwaert ende darwaert [oft waren mieren die crupen ende wandelen]. Nu hebdi wel ghehoert die occusuene van tranen wanen dat si comen ende die besceidenisse daeraf. Nu wil ic u voert leeren hoe mense cureren sal. Ghi sult eerstwerven dan hooft vanden sieken doen sceeren ende daerna suldi den hals doen dwinghen met eenre dwalen of elwaer mede al suverliic soe dat haer die aderen vanden hoefde toenen. Ende dan suldi nemen twee naelden ghevademt met cleinen draden ende ghi sulse beide steken onder die aderen al doer mer hoet u dat ghi die aderen niet en raect noch en wondet. Ende die een naelde sal steken drie ving her verre vander ander. Ende dan suldi tussen beide die naelden recht in die middelt over sniden dweers die ader ende sulter later dat bloet dweers (?) uut lopen al soe vele dats ghenoech si. Ende alst ghenoech heeft ghebloet dan suldi die ader binden metten draden vander naelden ende knopen die einden van den drade soe dat tbloet ghestelpt si. Ende daerna seldi leggen catoen of werc ghenet in dat wit van den eyeren om dat bloet te stelpen. Ende ist te doene soe leghet men daerop medecinen die bloet stelpen. Ende voert soe cureert die wonde alsmen ander wonden cureert. Ende aldus salmen doen in die aderen vanden slape als dat onghemac is in [158] die [side] dan salmen die ader oversniden in die [selve] side. Item het siin goet cauterien die ic u sal scriven in siin proper capittel: Item plaesteren die herde goet siin ende orbaerliic daertoe die men sal legghen opt voerhoeft ende op den slaep om die tranen te doen verdroeghen ende tbloet: R. aloes thuris mastiic bolus armenicus acacie mirre ana perte equales die salmen altegader pulverseren ende conficeren met rosewater ende maken plaesteren ende legghense opt voerhooft ende op den slaep: Item collirium ten selven dat sonderlinghe goet es: R. thuris mastic aloe epatici ematicis litergirum ana. dat sal men al conficieren met reghenwater. Item waer int oghe groot juecsel dan suldi ontempere aloe epaticum met wine ende met rosewater ende dat drupen in die ogen. Nu suldi weten wat men doen sal als die tranen comen daer die aderen vanden hersenbecken die onder thersenbecken staen dan eest orbaerliic dat men purgeer thooft met pillen ieraphigra of met pillen aureus. Ende oec moet hem die sieke hoeden van verscher spisen totdat hi ghenesen is. Ghi sult u oec hoeden dat u niet en bedrieghe onghenatuerde haren die in die oghebrauwen wassen som die doghen tranen ende loepen [want si steken dogen ende taensicht]. Ende als ghi dat vint soe seldi die oghescedelen omkeeren ende met enen instrument uut trecken ende metten wortelen. Dat is van den oghen die root siin ende gheswollen alsulke oghen seldit dat haer eerstwerven afsceeren van den voerhoefde ende sult .iii. vinger boven tfoerhoeft [houden die huut effen. Ende daerna] sniden dweers vanden enen hornic vanden slape tot den anderen hornic vanden slape. Nochtan hoet u dat ghi niet en quets die laceerten vanden slape. Mer als daer ghenoech bloets uut es gheloepen dan suldiit bernen met enen gloijden iser ende daerna suldier op leggen boter ende des ghelike totdat die corst afvalle ende daerna cureert die wonde als men ander wonden cureert.

Kapittel van de lopende ogen die tranen, de behandeling.

Dit is van de lopende ogen en die tranen. Ge zal weten dat de tranen van de ogen mogen komen van de oorzaak van buiten of van binnen. De gelegenheid van binnen als van waterachtige vochtvermenging die van het hoofd komen gedruppeld tot in de ogen. De gelegenheid die van buiten komt die is al van blijdschap of van rouw want daarvan wordt een soort samengesteldheid in de hersens daar water van wordt gedistilleerd. En ge zal weten dat de tranen van binnen komen in de aderen die onder de schedel liggen. En dit wil ik u duidelijk te kennen geven. Wanneer dat ze komen van binnen en van onder de schedel of van boven de schedel. Als ze van onder komen dan niest de zieke vaak daarmee. En als ze door de aderen komen naar boven dan voelt de zieke het in de aderen van het voorhoofd en van de slaap herwaarts en derwaarts kruipen alsof het mieren waren die kruipen en wandelen. Nu heb je wel gehoord de gelegenheid van tranen waarvan ze komen en het bescheid daarvan. Nu wil ik u voort leren hoe men ze behandelen zal. Ge zal eerst het hoofd van de zieke laten scheren en daarna zal je de hals laten dwingen met een halsdoek of ergens anders mee al zuiver zodat zich de aderen van het hoofd tonen. En dan zal je twee naalden nemen omvangen met kleine draden en ge zal ze beide steken onder de aderen al door maar hoed u dat ge die aderen niet raakt noch verwondt. En de ene naald zal je drie vingers ver van de andere steken. En dan zal je tussen beide die naalden recht in het midden de ader oversnijden dwars en zal er laten zodat het bloed er dwars (?) uitloopt al zoveel dat het genoeg is. En als het genoeg gebloed heeft dan zal je de ader binden met de draden van de naalden en knopen de einden van de draden zodat het bloed gestelpt wordt. En daarna zal je er katoen op leggen en werk genat in dat witte van de eieren om dat bloed te stelpen. En is het te doen zo legt men daarop medicijnen die bloed stelpen. En voort zo behandel de wond zoals men ander wonden behandelt. En aldus zal men doen in de aderen van de slaap als de kwaal is aan die kant dan zal men die ader oversnijden in dezelfde zijde. Item, het zijn goede cauterien die ik u zal beschrijven in zijn goede kapittel: Item; pleisters die erg goed zijn en daartoe gebruikelijk die men op het voorhoofd zal leggen en op de slaap om de tranen te laten verdrogen en het bloed: Recept; Aloë perryi, wierook, mastiek, bolus armeniacus, Acacia, mirre (Commiphora myrrha) gelijke parten, die zal men al tezamen verpoederen en bereiden met rozenwater en pleisters maken en leggen ze op het voorhoofd en op de slaap: Item , oogzalf tot hetzelfde dat bijzonder goed is: Recept; wierook, mastiek, Aloë perryi de vorm epaticum, hematiet, loodmonoxide, gelijk gewicht, dat zal men mengen met regenwater. Item; was er in het oog grote jeuk dan zal je het oplossen met Aloë perryi, de vorm epaticum, met wijn en met rozenwater en dat druppelen in de ogen. Nu zal je weten wat men doen zal als de tranen komen daar de aderen van de schedel die onder de schedel staat daar is het gebruikelijk dat men het hoofd purgeert met pillen jera pigra of met pillen aureus. En ook moet de zieke zich hoeden van vochtige spijzen totdat hij genezen is. Ge zal u ook hoeden dat u niet bedriegt onnatuurlijke haren die in de wenkbrauwen groeien en soms de ogen laten tranen en lopen want ze steken de ogen en het aanzicht. En als ge dat vindt dan zal je de oogleden omkeren en met een instrument uittrekken en met de wortels Dat is van de ogen die rood zijn en gezwollen, al zulke ogen zal je eerst dat haar afscheren van het voorhoofd en zal 3 vingers boven het voorhoofd de huid effen laten. En daarna zal je dwars snijden van de ene hoek van de slaap tot de andere hoek van de slaap. Nochtans hoed u dat ge niet de spieren van de slaap kwetst. Maar als daar genoeg bloed is uitgelopen dan zal je het branden met een gloeiend ijzer en daarna zal je er boter opleggen en dergelijke totdat de korst afvalt en behandel de wond daarna zoals men andere wonden behandelt.

Capm. vander liesen die op doghen wast.

Penxans oculorum dat is die liese die op die oghe wast. [159] Constantinus [seit] als coemt van wonden of van pocken of van dies ghelike soe ist incurabel. Mer alst coemt van humoren die tusschen uveam tunicam ende cristalinum humoren leghet gheconglutineert soe machment wel cureren. Als ghi dat wilt cureren soe moet ghi considereren ende vernemen oft nijeuwelinghe aen comen is of van outs. Ende of dat dicke ende grof is of dunne ende suptiil is. Want alst nijeu ende suptill dan machment wael cureren [met] medicinen. Mer alst out ende hert ende grof es dan en mach mens niet cureren met medecinen mer men cureret somtiit met medecinen. Als die liese is versch ende suptiil dan salmen dese medecine daertoe orbaren. Ghi sult nemen tsap van roden papaver dats van roden coelen ende tsap van wilden caerden van elken even vele ende dit sal men in die oghen drupen: Ist oec te doen sterker medecine maect pulver van sarcocolle ende van sukoreije ende van amidum ende van camphoren van elken even vele ende doet in doghen: Item neemt thuijtije .I.3. spume maris ende eyerscalen van elken .ii.3. anthimoni ceruse .½.3. dit sal men herde suptiil pulverseren ende in die oghen doen: Item een ander pulver ten selven dat herde goet is als die meesters segghen: R. die vilinghe van coper ende legse seven daghe te weiken in goeden wiin edic ende daerna legt in die sonne te droeghen ende maecter af suptiil pulver ende doet in dat oghe. Item teghen twitte ende die liese op die oghe ghi sult nemen tsap van [van wortelen van] ve[nne]coel ende doet in een coperen vat ende latet daerin staen neghen dagen ende drupent in doghen. Item ieghen dat selve suldi sieden venckelwortelen in goeden witten wiin toter helft of meer ende dan suldiit cleesen ende in doghen drupen: Item contra pannum et manctaz oculorum dat is te segghen dat witte ende die liese op die oghen suldi nemen blau bloemen die int coren wassen ende die suldi hanghen in enen ordenael in die sonne ende dat water datter uut diisteleert sal men in doghen drupen want het verdrivet twitte ende die liese op die oghen met groter cracht. Item [160] utermaten een goet colirium teghen twitte vanden oghen ende teghen juecsel ende teghen den naghel ende teghen alderhande decsel vanden oghen R. arcenicum rubeum vitri .i. dr. sal armoniaci .ii. dr. calcanti usti .vi. dr. flos eris .iii. dr. Ghi sult sal armoniaci [legghen] int sap van ruijten en alle die ander salmen pulverseren ende met den sape van ruten daer sal armoniaci in is ghesmolten [dit] sal men al te gader menghen ende maken collirium ende doent in die oghen. Item teghen die oghen die scinen dat si altemael uut den hoofde scieten souden ende groot uut siin ghescoten. Dan suldi nemen blader van agrimonie ende stotense met wit van den eyeren ende legghense op doge hi sal ghenesen.

Kapittel van vlies die op de oog groeit.

Penxans oculorum, dat is de vlies die op de ogen groeit. Constantinus zegt als het komt van wonden of van pokken of van diergelijke dan is het ongeneesbaar. Maar als het komt van vochtvermenging die tussen uvea rok en cristalinum vochtvermenging ligt gelijmd dan mag men het wel behandelen. Als ge dat wil behandelen dan moet ge aanschouwen en vernemen of het net aangekomen is van ouds. En of dat dik en grof is of dun en subtiel is. Want als het nieuw en subtiel is dan mag men het wel behandelen met medicijnen. Maar als het oud, hard en grof is dan mag men het niet behandelen met medicijnen maar men behandelt het soms met medicijnen. Als de vlies vers is en subtiel dan zal men deze medicijnen daartoe gebruiken. Ge zal het sap nemen van de rode papaver, dat is van rode mankop en het sap van wilde kaarden, van elk even veel en dit zal men in de ogen druppelen. Is het ook te doen sterkere medicijnen, maak poeder van Astragalus sarcocolla en van Cichorium, van zetmeel en van kamfer, van elk even veel en doe het in de ogen: Item, neem thucia, I.3, zeeschuim en eierschalen van elk ii.3. antimonium, ceruse (loodwit met wat kalk)½.3, dit zal men erg subtiel verpoederen en in de ogen doen: Item, een ander poeder tot hetzelfde dat erg goed is zoals de meesters zeggen: Recept, het vijlsel van koper en leg het zeven dagen te weken in goede wijnazijn en leg het daarna in de zon te drogen en maak er subtiel poeder van en doe het in de ogen. Item, tegen het witte en de vlies op de ogen, ge zal nemen het sap van de wortel van venkel en doe het in een koperen vat en laat het daarin negen dagen staan en druppel het in de ogen. Item, tegen datzelfde zal je venkel wortels koken in goede witte wijn tot op de helft of meer en dan zal je het zeven en in de ogen druppelen: Item, contra pannum et manctaz oculorum, dat is te zeggen dat witte en de vlies op de ogen, je zal nemen blauwe bloemen die in het koren groeien (Centaurea cyanus) en die zal je hangen in een ordenael (distilleer kan?) in de zon en dat water dat er uit distilleert zal men in de ogen druppelen want het verdrijft het witte en vlies op de ogen met grote kracht. Item, een uitermate goede oogzalf tegen het witte van de ogen en tegen jeuk en tegen de nagel en tegen allerhande bedekking van de ogen. Recept; rode arsenicum vitri (wede of vitriool?)1 drachmen, zout ammoniak 2 drachmen, calcanti usti (ongebluste kalk?) 6 drachmen, Spaans groen 3 drachmen. Ge zal het zoute ammoniak leggen in het sap van wijnruit en alle anderen zal men verpoederen en met het sap van wijnruit daar zal men het zoute ammoniak in smelten en dal men alle tezamen mengen en oogzalf maken en doen het in de ogen. Item; tegen die ogen die schijnen dat ze helemaal uit het hoofd zouden schieten en groot uit zijn geschoten. Dan zal je nemen bladeren van Agrimonia en ze stampen met het witte van eieren en leg het op de ogen, hij zal genezen.

Capm. van naglen op die oghe die cure daeraf.

Angula in oculo dat is die nagle int oghe ende is vierderhande. Die een is hert ende peesachtich dat seit albucasis ende gheliict harden syphac. Die ander en is niet peesachtich ende is gheliic eenre witte versc[h]eit die beroerende is. Ende ungula begint te wassen in den enen hoornic vanden oghe ende dan wasset allenxkens totdat doghe al overdect es ende tsien benemet. Die maniere vander curen is dat mense af sceiden sal metter surgien. Nochtan dwerc metter surgien is sorgheliic in die oghen want is te ontsiene dat men mocht gheraken corneam tunicam ende doergaten pupillam oculi dats tsien vanden oghen. Ende al ist dat sake dat ic er niet ghedoen en can noch mi niet en wille onderwiinden van alsulken cueren nochtan wil icse u leeren cuereren na miin[e]r konst. Ende segge u dat ghi den sieken sult doen legghen siin hooft in uwen scoot ende daerna suldi met uwer hant den oghescedel op houden. Ende dan suldi den naghel grijpen met enen haecxken dat een luttel sal siin gheboecht opt deinde. Ende daer suldi ungulam op lichten ende dan suldi nemen een naelde ende doen daerin peerts haer of een coyen haer of eenen sterken vaden ende die naelde sal op deinde een luttel gheboghen siin. Ende daer na suldise steken doer ungulam metten drade of met den hare ende trect ungulam daermede opwaert. Ende wilt ungulam metten drade tot den [161] einde dat pupillam volcht tot opt dander einde. Ende als ghiit altemael hebt ghevilt dan snidet al toten gronde met enen cleinen sceerken of elwaer mede. Ende hoet u nochtan dat ghi niet en sniit vleesch want daeraf soude comen dat die oghe alle weghe soude lopen ende tranen. Ende somstont ghevallet datmen ungulam mach grijpen met haexkens alleen of metten draden alleen als te voren gheseit is. Ende trect men ungulam opwaert ende villet metten instrumenten die de oude meesters plaghen te heeten spatumen. Ende als ghi ghedaen hebt soe werpt een luttel souts in doghe soe dattet smelte dat vanden nagel ghebleven is of sout ende commyn te samen ghewreven ende met water ghemenct ende in die oge ghedropen ende daerboven seldi leggen catoen ende wit van eyeren ende in olie rosarum ghenet totdat ghi versekert siit van heten apostemen. Des anders daghes soe besiet oft begint te verhitten dan legter op dat vercoele ende versacht der aposteme. Ende is die niet soe cureret met medecinen die orbaerliie siin totdat ghenesen sij. Dese medecine sal men doen als dat vel of die liese op dat oghe veroudert is ende verhert dan mach men coenliic werken met deser medecine. Ende waer dat sake dat men in dien naghel op doghe niet en mochte steken een naelde noch dat men geen haexken daerin en mochte steken omdat noch te moru waer ende te weeck om dies wille dat te peesaehtich is dan moechdiit wel cureren metter medicinen die voerseit es.

Kapittel van nagels op de ogen de behandeling daarvan.

Angula (lunula) in oculo, dat is de nagel in het oog en is viervormig. De ene is hard en peesachtig, dat zegt Albucasis, en gelijkt erg op syphac. De volgende is niet peesachtig en is gelijk een witte vochtigheid die beweegt is. En ungula begint te groeien in de ene hoek van de oog en groeit geleidelijk aan totdat het oog geheel bedekt is en het zien beneemt. De manier van de behandeling is dat men ze scheiden zal met de chirurgie. Nochtans is het werk van de chirurgie zorgelijk in de ogen want het is te ontzien dat men cornea rok mocht raken en doorgaat de oogpupil, dat is het zien van de ogen. En al is het zaak dat ik het niet doen kan noch me niet wil onderwinden van al zulke behandeling nochtans wil ik ze u leren behandelen naar mijn kunst. En zeg u dat ge de zieke in uw schoot zijn hoofd zal laten liggen en daarna zal je met uw hand de oogleden open houden. En dan zal je de nagel grijpen met een haakje dat wat gebogen zal zijn op het einde. En daar zal ungula mee oplichten en dan zal je een naald nemen en doe daarin paardenhaar of een koeienhaar of een sterke draad en die naald zal op het eind wat gebogen zijn. En daarna zal je het steken door ungula met de draad of met het haar en trek ungula daarmee opwaarts. En wil het ungula met de draad tot het einde volgen de pupil tot op het andere eind. En als ge het helemaal hebt gevilt dan snij het geheel tot de grond af met een klein schaartje of ergens anders mee. En hoed u nochtans dat ge niet vlees snijdt want daarvan zou komen dat het oog aller wegen zou lopen en tranen. En soms gebeurt het dat men ungula mag grijpen met haakjes alleen of met de draden alleen zoals tevoren gezegd is. En trekt men ungula opwaarts en vilt het met de instrumenten dat de oude meesters plagen te heten spatumen. En als ge het gedaan hebt zo werp wat zout in de oog zodat smelt dat dat van de nagel gebleven is of zout en komijn tezamen gewreven en met water gemengd en in het oog gedruppeld en daarboven zal je leggen katoen en het witte van eieren in rozenolie genat totdat ge verzekerd bent van hete zweren. De volgende dag zo bezie of het begint te verhitten en leg er dan op dat verkoelt en de zweer verzacht. En is die niet zo behandel het dan met medicijnen die gebruikelijk zijn totdat het genezen is. Deze medicijnen zal men doen als dat vel of de vlies op dat oog verouderd en verhard is, dan mag men koen werken met deze medicijnen. En was het zaak dat men in die nagel op het oog niet mocht steken met een naald noch dat men geen haakje daarin mocht steken omdat het noch te murw en te week is omdat het te peesachtig is dan mag je het wel behandelen met de medicijnen die voorgezegd zijn.

Capm. vanden bloede int oge die cure.

Als dat oghe al vol bloets is van quetsinghe of van elwaer af ende dies veel is dan suldi den sieken doen laten die hooft adere ende sult legghen opt oge medecinen repercussiif totdat bloet al wech is van den oghe. Ende en gatet alsoe niet af dan suldaer opleggen medecinen die sceyden doen ende resolveren. Ende vander medecinen die resolveren ende sceyden tegader alse comin ghepulvert ende ghemenct met wasse ende [ghewarmt] opt oghe [ghe]leit. Ende dit is die maniere daer op te leggen ghi sult opt oghe legghen een wit sindael ende sult maken een [162] plaester vanden wasse ende vanden comine ende sult die plaester doergaten te menigher stat met eenre griffien off dies ghelike ende sulse werm leggen opt oghe ende tsindael daeronder ende dit suldi dicwil verwermen tot dattet altemael vergaen sij. Het ghevalt somstont dat uvea tunica scoert ende sciet uten oghenscedel al oft waer een rosenbeijer. Ende haly seit dat die sieke met dien oghe tsien nemmermeer en mach vercoeveren. Mer die groote smerte ende weute ende steecten vergaen ende dat oghe bliift leeliic ende overtset. Ende dit is die cure daeraf dat men een naelde steken sal van onder opwaert in die wortel vanden uvea tunica en een ander ghevademt met eenen tweevoudighen drade ende stekense doer die wortel van uvea tunica op den hornic vanden oghe ende die een seldi laten steken [dair in] ende dan suldi metten eenen drade dat een deel van uvea binden opwaert ende metten anderen deel van den drade dat onderste deel uvea binden nederwaert. Ende alst al ghebonden is dan salmen die naelde uuttrecken. Ende dan salmen daerop legghen dat die aposteme versacht. Ende dit salmen laten alsoe langhe dat uvea [tunica met] die drade al afvallen van hem selven ende dan voert an cureren soe dattet ghenesen si. Ende het ghevalt oec somstont dattet doghe altemael uutsciet ende nochtan en lettet hem niet aen tsien. Ende wildise dan weder insetten soe doet den sieken laten die hoeftader todat die wonde is gheresolveert van den oghen. Ende daerna suldi doen setten ventosen sonder vliemen in den necke ende legt plaesteren opt oghe van stiptigher medecinen als van acacien ende van aloe ende van olibanum ende van sarcocolle. Ende dwinct die plaester soe vast als doghe ghedoghen mach [met vele plaesteren] ende latet tplaester ligghen [vaste ghebonden] enen dach ende enen nacht. Ende daerna besiet of dien bant ontslapt is ende is dien bant ijet gheslapt soe suldi dien bant nog vaster binden. Ende alst alsoe heeft gheleghen ghebonden eenen nacht soe suldi dat oghe ontbinden. Ende is dat oghe weder gheset in siin stat [163] alset plach te staen natuerliic dat es goet. Ende en ist niet weder in siin stat alst sculdich is te stane natuerliic soe beginnet weder als van eerst metten plaesteren ende met den dwinghen ende metten ventoijsen in den necken sonder vliemen. Ende dit doet soe langhe dat doghe weder stae in sien stat natuerliic.

Kapittel van het bloed in het oog, de behandeling.

Als dat oog al vol bloed is van kwetsing of van wat anders en van die zijn er veel dan zal je de zieke bloed laten aan de hoofdader en zal op het oog leggen repercussive medicijnen totdat het bloed geheel weg is van het oog. En gaat het alzo niet af dan zal je daarop leggen medicijnen die laten scheiden en oplossen. En van de medicijnen die oplossen en scheiden zoals komijn verpoederd met was gemengd en gewarmd op het oog gelegd. En dit is die manier daarop te leggen, ge zal op het oog leggen witte sandaal en zal een pleister maken van was en van komijn en zal die pleister doorgaten te menige plaats met een griffel of iets dergelijks en zal het warm leggen op het oog en het sandaal daaronder en dat zal je vaak verwarmen totdat het helemaal vergaan is. Het gebeurt soms dat uvea rok scheurt en uit het ooglid uitschiet alsof het een rozenbottel was. En Haly zegt dat de zieke met die ogen nimmermeer van het zien mag herstellen Maar de grote smart en pijn en steken vergaan en dat oog blijft lelijk en loens. En dit is de behandeling daarvan dat men een naald steken zal van onder opwaarts in de wortel van de uvea rok en een ander gevouwen met een tweevoudige draad en steek ze door de wortel van uvea rok op de hoek van het oog en die zal je laten steken daarin en dan zal je met een draad binden dat ene deel van uvea opwaarts binden en met het andere deel van de draad dat onderste deel van uvea binden nederwaarts. En als het geheel verbonden is dan zal men de naald uittrekken. En dan zal men daarop leggen dat de zweer verzacht. En dit zal men alzo lang laten dat uvea rok met de draad van zichzelf afvalt en dan voortaan behandelen totdat het genezen is. En het gebeurt ook soms dat het oog helemaal uitschiet en nochtans let het hem niet in het zien. En wil je het dan weer inzetten zo laat de ze zieke bloed laten in de hoofdader totdat de wond is opgelost van de ogen. En daarna zal je koppen laten zetten zonder vliemen in de nek en leg pleisters op het oog van zure medicijnen als van Acacia en van Aloë perryi en van wierook en van Astragalus sarcocolla. En dwing de pleister zo vast als het oog gedogen mag met vele pleisters en laat de pleister vast gebonden liggen een dag en een nacht. En bezie daarna of de band verslapt is en is de band iets verslapt dan zal je die band nog vaster binden. En als het alzo heeft gelegen gebonden een nacht dan zal je dat oog ontbinden. En is dat oog weer in zijn plaats gezet zoals het natuurlijk plag te staan, dat is goed. En is het niet weer in zijn plaats zoals het natuurlijk behoort staan zo begin het weer opnieuw als van pleisters en met het dwingen en met koppen te zetten in de nek zonder vliemen. En doe dit zo lang totdat het oog weer in zijn natuurlijke plaats staat.

Capm. vanden catharacteren in dogen [uut te doen].

Het coemt int oghe eenderhande onghemac ende es es gheheeten catharacteren ende het es eenderhande water dat vergadert is op pupilla ende bedecket tsien ja alst veroudert is ende verhert. Ende alsmen pupillam besiet nauwe sie scinet bestopt siin. Ende dit water mach siin tweederhande dat eene mach men cureren ende dat andere niet. Ende dat men cureren mach mach men bekennen met desen teiken. Als men dat oghe besiet soe eest binnen claer ende als ghi den sieken dat oghe toe doet luuken ende dan dwinct dat oghescedel met den dume ende wriift doghe in beijden siden ende als hise dat op luijct ende ghi dat water dat ghesceiden is weder siet vergaderen tot eene hoepe dan mach ment wel cureeren. Ende dat water dat swart is ende alsmen dat oge wriivet ende dat water dat ghesceiden is niet voetstaens weder en vergadert ende daerna weder overlanc vergadert dat en machmen niet ghenesen. Ende dit is die cure die men ghenesen mach. Ghi sult den sieken doen baden tghesonde oge ende hi sal siin hant daerop doen en daerna sal hi dat sieke ogheop luijken ende dat sal siin daert herde claer is. Ende dan suldi hebben u instrumenten ghereet daer die meesteren plaghen aldus ghedaen water mede af te doen ende te cureren. Ende si siin ghemaect na der vormen van der naelden mer si moeten op deen side siin dicke. Ende die naelde daer men mede weeken sal sal siin op een einde dicke ende overwonden met garen om te bet te keeren met den vinger ende op dander einde salse siin scarp. Ende dit instrument sal men steken in conjuncturam tunicam [dats int witte van den ogen bij corneam tunicam] ende keeren dweers alsoe ligghe also men siet dat oert vander naelden suldi inwaert steken toten oort vander [164] naelden coemt op die corneam tunicam daert jedel is ende daert water leghet voert tgat vanden siene [ende tziene beneemt. Ende dien suldi sniden metten oerde vanden naelde Դ water ende sultet u pinen nederwert te brenghen vanden ziene]. Ende siedi dat water blive ende niet weder en keere ende die sieke siet besceideliic wat dat men hem toent. Ende siedi dat water wederkeert soe doet weder anderwerf totdat niet weder en keere ende dan trect u instrument uut. Ende dan suldi in die oge drupen [water] daer in gheleghen sal hebben comiin ende sout of water daerin gheleghen sal hebben scoen claer sal gemi[n]e. Ende dan suldi legghen opt oge catoen ghenet in dat wit vanden eyeren ende olie rosarum ende legten daert doncker is .x. daghe. Ende gi sult hem bevelen dat hi hem niet en roere binnen die tien dagen noch en hoest of en nijese. Ende hi sal hem nauwe houden van grover spisen. Ende ghi sulten hoeden van drincken. Ende ghi sulten ontbinden eens [sderden daghes] ende hem toenen alrehande dinc ende ghi sult hem toenen ende laten sien ende dan suldien weder verbinden alsoe ic u gheseit hebbe. Ende laten hem alsoe liggen seven daghe eer ghi hem verbint ten waer dat oge verswoer ende grote hitte ghevoelde ende grote steecten dan suldiit verbinden eer die seven dage liden. Ende en ghevoelt hiis niet soe laeten liggen eer ghi hem verbindt die seven dagen al uut. Ende als coemt die sevende dach ontbinten ende toent hem alrehande dinghen. Mer dat en suldi niet doen voetstaens als ghi u instrument uutghetoghen hebt want dat water soude weder om keeren sterkeliic ten siene [waert]. Ende ic segge u dat dese cure es swaer ende sorgheliic. Een meester hebse sien werken enen goeden meester die dat water conen verdriven ende cuerreren ende haer instrumenten daer sij dit mede werken nochtan diet al ghesien heeft het is herde bedriechgeliic want blijft herde selden [ghenesen] het en coemt weder. Nochtan sacht ict bliven in die stat van thienen aen eenen ouden man die was ouder dan .c. jaer ende het was een ketelboeter ende hi hadde siin sien verloren meer dan seven iaer. [Ende meester] [165] simons sone van bergien die curreerdet hem die te namen woende ende ic was daer ieghen waerdich ende ic holp hem. Nu suldi weten dat die catharactara die niet gheconfermeert en siin noch verhert die sal men nemen ende cureren met dicwil thooft te purgeren met pillen cochie ende te derven wiin te drincken ende van alderhande spise ende dranc die root maken ende climmen int hooft ende oec met collirium van voghelsgallen. Ghi sult nemen die gallen [van] voghelen die leven van prijen .x. dr. die sullen siin ghedroecht ende euforbium ende coloquintida ende seraphini van elken .j. dr. van allen desen suldi maken collirium met den sap van vennecoel.

Kapittel van de cataracten in de ogen uit te doen.

Er komt in de ogen een soort kwaal dat is geheten cataract en het is een soort water dat verzameld is op de pupil en bedekt het zien, ja, als het verouderd is en verhard. En als men de pupil beziet schijnen ze nauw verstopt te zijn. En dit water mag tweevormig zijn en de ene mag men behandelen en de andere niet. En dat men behandelen mag kan men herkennen met deze tekens. Als men dat oog beziet zo is het van binnen helder en als ge de zieke dat oog laat sluiten en dan dwingt dat ooglid met de duim en wrijf het oog aan beide zijden en als hij het open doet en ge ziet dat het water is gescheiden weer ziet verzamelen tot een hoop, dan mag men het wel behandelen. En dat water dat zwart is als men dat oog wrijft en dat water dat gescheiden is niet op staande voet weer verzamelt en daarna weer dwars verzamelt dat kan men niet genezen. En dit is de behandeling van die men genezen mag. Ge zal de zieke het gezonde oog laten baden en hij zal zijn hand daarop doen en daarna zal hij dat zieke oog sluiten en dat zal zijn daar het erg helder is. En dan zal je uw u instrumenten daar gereed hebben die de meesters plegen al dusdanig water mee af te doen en te behandelen. En ze zijn gemaakt naar de vorm van de naald, maar ze moeten op de ene zijde dik zijn. En de naald daar men mee werken zal die zal op het einde dik en overwonden zijn met garen om te beter te keren met de vinger en op het andere einde zal het scherp zijn. En dit instrument zal men steken in de conjuncturam rok [dat is in het witte van de ogen bij het hoornvlies] en keren dwars alzo licht alzo men ziet dat het punt van de naald zal in en naar binnen steken tot het punt van de naald komt op het hoornvlies daar het leeg is en daar het water ligt voor het dat van het zien en het zien beneemt. En die zal je snijden met de punt van de naald en het water zal je u pijnen nederwaarts te brengen van het zien. En zie je dat het water blijft en niet terug keert en de zieke ziet redelijk wat dat men hem toont. En zie je dat het water terugkeert zo doe het een volgende keer weer totdat het niet terug keert en trek dan uw instrument er uit. En dan zal je in dat oog druppelen water daarin gelegen zal hebben komijn en zout of water daarin gelegen zal hebben mooi helder gewoon zout. En dan zal je op het oog leggen katoen genat in het witte van eieren en rozenolie en leg hem daar het donker is 10 dagen. En ge zal hem bevelen dat hij zich niet verroert binnen die tien dagen noch hoest of niest. En hij zal hem nauw hoeden van grove spijzen. En ge zal hem hoeden van drinken. En ge zal hem ontbinden eens de derde dag en hem allerhande dingen tonen en ge zal hem tonen en laten zien en dan zal je hem weer verbinden alzo ik u gezegd hee. En laat hem alzo liggen zeven dagen eer ge hem verbindt, tenzij dat het oog verzworen was en grote hitte voelde en grote steken, dan zal je hem verbinden eer die zeven dagen voorbij zijn. En voelt hij het niet zo laat hem liggen eer ge hem verbindt die zeven dagen al uit. En als de zevende dag komt ontbindt hem en toon hem allerhande dingen. Maar dat zal je niet voetstoots doen als ge uw instrument uitgetrokken hebt want dat water zou sterk terug keren tot het zien waart. En ik zeg u dat deze behandeling zwaar is en zorgelijk. Een meester heb ik zien werken en een goede meester die dat water kon verdrijven en behandelen hun instrumenten daar zij dit mee bewerkten, nochtans die alles had gezien is het erg bedrieglijk want het blijft erg zelden genezen en het komt weer. Nochtans zag ik het blijven in de plaats Tienen aan een oude man die ouder was dan 100 jaar en het was een ketelboeter en hij had zijn zien verloren meer dan zeven jaar. En meester Simonszoon van Bergen die behandelde hem die te Namen woonde en ik was daar tegenwoordig en ik hielp hem. Nu zal je weten dat de cataract die niet aangepast zijn noch verhard die zal men nemen en behandelen met vaak het hoofd te purgeren met pillen Cochiae (waarin hiera picra, kolokwint en andere bestanddelen in voorkwamen) en te derven wijn te drinken en van allerhande spijs en drank die rood maken en in het hoofd klimmen en ook met oogzalf van vogel gal. Ge zal nemen de gal van vogels die van prooi leven 10 drachmen, die zullen gedroogd zijn en Euforbium (Excoecaria agallocha) en kolokwint en sagapenum (Ferula persica), van elk 1 drachme en van al deze zal je een oogzalf maken met het sap van venkel.

Der namen vanden onghemaken vanden oghen siin vele als macula albugo dat twit op die oghen ungula dat is die nagle. Ende catharactara dat is twater daer ghi af hebt ghehoert. Nu suldi weten dat macula coemt in cornea van den [oghe] int doergate in eenen van tunica ende es sulc van eenre bleeker varuwen ende eerden ende coemt van meerder occusuene dan dat van menighen humoren coemt die ghemenghet siin. Ende die macula is incurabel. Ende ghi sult oec weten dat albugo niet anders en es dan een verouderde macula. Pannus coemt van liimachtighen humoren in die oge. Ende pannus in doghe is in walsche ende in dietsche die liese die de oghe overdect als oft waer een doocke ende dat mach men [op lichten ende] afvillen. Ungula coemt in den eenen hoornic vanden oghe ende wast al over dat oghe [tot in den anderen hornic. Ende is som stont in die substancie vanden oghe] Ende coemt van eenrehande humoren die int oghe habundeertende dat mach men afsniden ende villen [als pannus] alse ja alse is bi der tunicam die meer verscheiden ansiet van humoren danse soude daert af dict eene verhertheit. Catharactara coemt van humoren die comen vloyende in die oghen ende vloyen nederwaert tussen uveam humoren ende cristallinum ende dan en toenet hem niet van buijten ende dan en bescietet niet wat men van buijten daerop doet. Mer moet hem [166] van binnen curreren alsoe ghi te voren hebt ghehoert ende met pillule aurea ghemenct met esula. Ende met pulver ghenomen met den monde dat ic u in dit boec niet en wille scriven want het behoert der phisiken. Mer ic salse u noch alle leeren ganst mi god onse heere. Nu suldi weten dat somstont vloyen humoren tusschen cristallinum ende albugiinum ende dat mach mensomstont cureren ende somstont niet ende dat mach men aldus bekennen die sieke sullen dat sieke oge toeluijken ende wrivent met den vinger den oghescedel ende lichten haesteliic weder op ende siedi [dan] pupillam openbaerliic breiden ende sceiden dan salment wel cureren.

De namen van de kwalen van de ogen zijn veel zoals macula albugo, dat is het wit op de ogen, ungula dat is de nagel. En cataract, dat is het water daar ge van gehoord hebt. Nu zal je weten dat macula komt in cornea van het oog in het kijkgat in een rok is sommigen zijn van een blekere kleuren en aarde en komt van meer gelegenheid dan dat van menige vochtvermenging komt die gemengd zijn. En de macula is ongeneesbaar. En ge zal ook weten dat albugo niets anders is dan een verouderde macula. Pannus komt van lijmachtige vochtvermenging in het oog. En pannus in het oog is in Waals en in Diets het vlies van de ogen bedekt alsof het een doek was en dat mag men oplichten en afvillen. Ungula komt in de ene ooghoek van het oog en groeit over dat hele oog tot in het andere ooghoek. En is sommige tijd in de substantie van het oog. En komt van een soort vochtvermenging die in het oog overvloedig is, dat mag men afsnijden en villen zoals pannus, als het is bij de rok die meer verschillend aanziet van vochtvermenging dan het zou daarvan vaak een verharding komt. Cataract komt van vochtvermenging die vloeiend komt in de ogen en vloeit nederwaarts tussen uvea vochtvermenging en cristallinum en dan en toont het zich niet van buiten en haalt het niets uit wat men van buiten daarop doet. Maar moet het van binnen behandelen alzo ge tevoren hebt gehoord en met pillule aurea gemengd met Euphorbia esula. En met poeder genomen met de mond dat ik u in dit boek niet wil beschrijven want het behoort de geneesheren. Maar ik zal ze u noch allen leren gunst het me God onze heer. Nu zal je weten dat soms een vochtvermenging vloeit tussen cristallinum en albugo en dat mag men soms behandelen en soms niet en dat mag men aldus herkennen, de zieke zal de ogen sluiten en wrijf het met de vinger het ooglid en licht het haastig weer op en zie je dan de pupil duidelijk verbreiden en scheiden dan zal men het wel behandelen.

Capm. vander nasen cuere.

Nu hebdi ghehoert die curen vanden onghemake van den oghen nu wil u sriven die onghemaken vander nasen ende eerstwerven van eenen onghemake heet polipus ende is overtollich vleesch dat hem tonet van binnen der nasen. Ende die occusuene daeraf is een grove humore viscoijs die coemt ghemorificeert vanden hoofde dalen ter nasen [so] dattet vleysch wert. Ende dat mach men bekennen dat die nase ghesopt es soe datter gheen adem uutlosen en mach. Ende die roke is quaet die daeruut coemt ende stinct ende men siet daerin vleesch. Ende oec coemter uten nasegaten somtiit een dinc gescoten al oft waer een blase. Ende somtiit meerdert die nase van desen onghemake ende wort al waterachtich. Ende dese sieken ghevoelt niet goets ende die nase wort al hart. Ende dat quade vleesch dat in die nase is en comt niet uutwaert ende dan en suldier niet toe doen want het es een maer van cancer. Ende waer dat sake die nase ghesont scene van buyten ende moru ende dat mense wel mochte handelen ende dat hi niet en waer swartachtich dan cureerten coenliic sonder vreese dan suldi die nase opluijken ende sult dat vleesch nemen met eenen haec ende treckent uutwaert ende snident alte mael of ende waert dat giit niet altemael of en const ghesniden ende datter aenbliift suldi altemael af scaven met enen subtilen instrument [167] soe dat wel ghesuvert si. Ende daerna suldiit cautriseren ende die wortel uutbernen met eenen gloijden iser of legter op sterke corosive dat [al] af ete ende daerna legter op boter tot dat die corste afvalle ende dan suldiit cureren tot dat ghenesen si: Ic heb oec dicke polipus ghenesen met sterken corosiven sonder sniden. Het ghevalt oec somtiit dat dat vleesch was doer dat opperste been dat doergaet is daer gheen instrument toe comen en mach noch en can. Ende dat suldi bekennen als ghi hem averrecht doet liggen op sinen rugge ende als ghi hem giet in siin nasegaten edic of wiin of water en gheen verscheit daer af en come in die kele. Ende dit is daeraf die cure. Ghi sult nemen enen draet die een luttel grof sal siin ende sulter aen knoepen veel knoepen ende den eenen knoep vanden anderen een vingherbreet. Ende sal die sieke steken dat een einde van onder opwaert met eenre tasten of met eenen subtilen iser of met enighen anderen subtilen dinghen tot dat hi come tot den oppersten gate ende dan trect den adem vander nasen opwaert totdat dat einde come in den mont ende dan suldi nemen beide die enden vanden drade ende trecken harwaerts ende darwaert al[s] men trect een saghe daer men hout mede saecht soe dattet vleesch afga metten knoepen. Daerna suldi den draet uuttrecken ende sult een wieke daerin steken die sal siin ghenet in sterke medecine dessiccatiif ende steect inden nase een looden pijpe todat ghenesen sij. Quame oec in die nase enich ander onghemac als oft waer een wratte of diesghelike soe suldi se cureren alsoe men polipus doet.

Kapittel van de behandeling van de neus.

Nu heb je de behandeling gehoord van de kwaal van de ogen en nu wil ik u schrijven van de kwalen van de neus en eerst van een kwaal die poliep heet en dat is overtollig vlees dat zich vertoont binnen de neus. En de gelegenheid daarvan is een grove slijmerig vochtvermenging die vermurwd komt van het hoofd dalen ter neus zodat het vlees wordt. En dat mag men herkennen dat de neus verstopt is zodat het geen adem mag uitlozen. En de geur is kwaad die daaruit komt en stinkt en men ziet daarin vlees. En ook komt er uit de neusgaten soms een ding geschoten alsof het een blaas was. En soms vermeerdert de neus van deze kwaal en wordt geheel waterachtig. En deze zieke voelt niet goed en de neus wordt geheel hard. En als dat kwade vlees dat in de neus niet naar buiten komt dan zal je er niets toe doen want het is een maar van kanker. En was het zaak dat de neus gezond scheen van buiten en murw en dat men ze wel mocht behandelen en dat het niet zwartachtig is dan behandel je het koen zonder vrees en dan zal je de neus openen en zal dat vlees nemen met een haak en naar buiten trekken en het helemaal afsnijden en als was het dat ge het niet geheel kon afsnijden en dat er aanblijft dat zal je helemaal afschaven met een subtiel instrument zodat het goed gezuiverd is. En daarna zal je het cauteriseren en de wortel uitbranden met een gloeiend ijzer of leg er op sterke bijtmiddelen dat alles afeet en leg er daarna boter op totdat de korst afvalt en dan zal je het behandelen totdat het genezen is: Ik heb ook vaak poliep genezen met sterke bijtmiddelen zonder snijden. Het gebeurt ook dat het vlees was door dat opperste been dat doorgaat is daar geen instrument toe komen mag noch kan. En dat zal je herkennen als ge hem omgekeerd laat liggen op zijn rug en als ge in zijn neusgaten azijn of wijn of water giet en er geen vochtigheid daarvan in de keel komt. En dit is daarvan de behandeling. Ge zal een draad nemen die wat grof zal zijn en zal er aan knopen veel knopen en de ene knoop van de andere een vinger breed. En zal de zieke dat ene einde steken van onder opwaarts met een tasten of met een subtiel ijzer of met enige andere subtiele ding totdat het komt tot het opperste gat en trek dan de adem van de neus opwaarts totdat het einde in de mond komt en dan zal je beide de einden van de draad nemen en herwaarts en derwaarts trekken zoal een zaag daar men hout mee zaagt zodat het vlees eraf gaat met de knopen. Daarna zal je de draad eruit trekken en zal een doek daarin steken die genat zal zijn in sterke verdedigende medicijnen en steek in de neus een loden pijp totdat het genezen is. Kwam ook in de neus enig andere kwalen alsof het een wrat was of diergelijke zo zal je die behandelen alzo men poliep doet.

Capm. vanden stanc vander nasen [die curen der of].

Die stanc die vander nasen coemt als Galienus seit die coemt van ghecorrumpeerder humoren die uut den hoofde comen int knoeselvleesch vander nase daert in vertaijt ende verliimt dan worden die humoren verrot met eenrehande hitte daeraf coemt eenrehande ghecorrumpeerde lucht ende stinct ende die sal men aldus cureren. Men sal purgeren thooft met iralogodian of met pillulen daeraf ghemaect. Men sal oec thooft salven met wermer olien. Ghi sult oec nemen calami aromatici anteras dat is dat saet van rosen [168] gariofilorum ana I. dr. galle mirre ana. ½. dr. musci. 1/2 dr. Al dit sal men pulverseren ende in die nase doen. Item tsap van eerculle dit daerin ghedaen is herde goet. Item neemt spika nardi gallie muscate gario fiolarum ana .ii. dr. dit sal men sieden in drie pinten goets wits wiins ende wel rukende ende dit sal hi gargarificeren ende wieken daerin netten ende steken die in die nase: Item neemt tsap van swarter menten ende van ruten ende gietent hem in die nase. Item doet hem drincken sentaura met wiin ghemenct ende die wortel van varen in water ghesoden ende tien daghe alle daghe daerin ghedaen dat es herde goet.

Kapittel van de stank van de neus, de behandeling daarvan.

De stank die van de neus komt zoals Galenus zegt die komt van verdorven vochtvermenging die uit het hoofd komt in het knoeselvlees (kraakbeen) van de neus daar het in verdikt en verlijmt en dan worden de vochtvermenging verrot met een soort hitte en daarvan komt een soort bedorven lucht en stinkt en die zal men aldus behandelen. Men zal het hoofd purgeren met yera logodion (?) of met pillen daarvan gemaakt. Men zal ook het hoofd zalven met warme olie. Ge zal ook nemen calami aromatici anteras, dat is dat stuifmeel van rozen, Geum urbanum, gelijk 1 drachme, gal, mirre (Commiphora myrrha) gelijk ½ drachme, mos, 1/2drachme. Al dit zal men verpoederen en in de neus doen. Item, het sap van eerculle, (Glechoma?) dit daarin gedaan is erg goed. Item, neem Nardostachys jatamansi, gal, notenmuskaten, Geum urbanum en violen gelijk 2 drachmen en dit zal men koken in drie pinten goede en goed ruikende witte wijn en dit zal hij gorgelen en doeken daarin natten en steken die in de neus: Item, neem het sap van zwarte munt en van wijnruit en giet het hem in de neus. Item , laat hem drinken Centaurium erythraea met wijn gemengd en de wortel van varen in water gekookt en tien dagen alle dagen daarin gedaan dat is erg goed.

Capm. van bloede te stelpen ter nasen.

Bloeden ter nasen mach siin van drie manieren hoet coemt van groter sterker hitten die bloet doen vallen of het coemt van veel overtolichs bloet of van groter cracht van natueren. Ist overkeerachtich bloet dan suldi maken wieken van cempenwerc ende nettent int witte van deneijeren ende [stroyen dair op] pulver van rosen ende mirtillen ende wieroc ende mastic van elx I. dr. ende steken die wieke in die nase: Item coemt dat bloet uter rechter nasen soe suldi nemen dat sap van weghebreeden ende wiinedic van beiden even vele ende tegader menghen. Of int sap van umbilicus veneris of donderbaer of nasscade ende netten daer een doec [van lynwaden] viervout of meer ghewonden ende legten op die lever in die rechter side. Ende vloijet uter slinker siden dan suldi die plaester legghen op die milte. Ghi sult oec ventosen doen setten sonder vliemen. Ghi sult oec binden den arm boven den ellenboghe ende die dien. Item verkensstront al werm ghehouden voer die nase ende gheroken stelpt bloet [haestelike]. Item blaeder van plompen ghehouden onder [die tonghe] stelpt dat bloet. Item manscullen gheleit in water ende in sterken wiinedic. Item der vrouwenborsten daermede ghewasschen stelpt bloet ter nase ten waer dat die natuer soe ondercomen waer ende ghecrenct dat sij niet onthouden [169] en conste dan en bescietet gheen medecinen ende dan ghevet god op.

Kapittel van bloed te stelpen ter neus.

Bloeden ter neus mag zijn van drie manieren hoe het komt, van grote sterke hitte die bloed laten vallen of het komt van veel overtollig bloed of van grote kracht van naturen. Is het van overtallig bloed dan zal je doeken maken van hennep werk en het natten in het witte van eieren en daarop strooien poeder van rozen en mirt en wierook en mastiek, van elk 1 drachme en die doeken in de neus steken; Item, komt dat bloed uit de rechter neus dan zal je nemen dat sap van weegbree en wijnazijn, van beiden even veel en tezamen mengen. Of in het sap van Cotyledon umbilicus-veneris of donderbaard of nachtschade en daarin een doek natten van linnen viervoudig of meer gewonden en leg het op de lever aan de rechter zijde. En vloeit het uit de linker zijde dan zal je die pleister op de milt leggen. Ge zal ook koppen laten zetten zonder vliemen. Ge zal ook de arm binden boven de ellenboog en de dijen. Item, varkensstront al warm gehouden voor de neus en geroken stelpt bloeden haastig. Item, bladeren van plompen gehouden onder de tong stelpt dat bloed. Item, mannenballen in water en in sterke wijnazijn gelegd. Item, de vrouwenborsten daarmee gewassen stelpt bloeden ter neus tenzij dat de natuur zo ten onder gekomen en verzwakt was dat ze het niet onthouden kon en dan helpt geen medicijnen en dan geef het God op.

Capm. van allen onghemaken die comen moghen in die lippen.

In die lippen in den mont ende in de kele comen menigherhande onghemaken. Ende ic wilse u hier al sonderlinghe noemen. Ende ic wil van elken sonderlinghe scriven die cuere volcomeliic. Ende ic segge dat van heeten ende van sterken humoren worden die lippen gheulcereert ende ghecloven. Ende dit siin die medecinen die daertoe goet siin ende openbaerliic: R. gumme dragagantij amidi pennidi ana pulverseert ende tempert met rosewater ende daermede suldise salven of met olie rosarum. Ende die medecinen die goet siin ten ghecloven lippen [dat is dat] Ghi sult nemen die keerne van okernoten ende bernense ende die wortel van porceleine van beiden even veel ende conficeert met seeme ende met olien dat uter ghebernder keernen vander okernoten coemt is oec utermaten goet ende spilium met ghesoden wine ende laten ventosen setten onder die kinne dat es goet ieghen ulceren vanden lippen ende ieghen ghecloven lippen. Ende als alle dese medecine niet en besciet[en] dan suldise cautriseren met gloyden iseren ende toten gronde ende dan cureert alsoe ghi cont.

Kapittel van alle kwalen die komen mogen in de lippen.

In de lippen, in de mond en in de keel komen menigerhande kwalen. En ik wil ze u hier allen apart noemen. En ik wil van elk apart de behandeling volkomen schrijven. En ik zeg dat van hete en van sterke vochtvermenging de lippen met blaren worden en gekloven. En dit zijn de medicijnen die daartoe goed zijn en openbaar. Recept; gom van Astragalus glycyphyllos, amandelen en kandij, gelijk gewicht, verpoederen en meng het met rozenwater en daarmee zal je het zalven of met rozenolie. En de medicijnen die goed zijn te gekloven lippen dat is dat ge zal nemen de kernen van walnoten en brandt ze en de wortel van postelein, van beiden even veel en meng ze met honing, en olie dat uit de gebrande kernen van de walnoten komt is ook uitermate goed en Plantago psyllium met gekookte wijn en laat koppen zetten onder de kin, dat is ook goed tegen blaren van de lippen en tegen gekloven lippen. En als alle deze medicijnen niet opschieten dan zal je het cauteriseren met gloeiend ijzer tot de grond en behandel het dan alzo ge kan.

Capm. vanden tantvleesche [dat verrot is of vervult of versworen] de cure.

Dit tantvleesch wordt somtiit verrot ende gheulcereert of tghehemelte ende dan salment wasschen met starken wiinedic ofte met ghesouten water ende daermede salment wriven [sterkelike] soe dat bloet ende die verrotte verscheit uut come ende daerna droghet [ende] stroijter dit pulver op: R. consolida maior groffels naglen rosen caneel scorsen van prumen garnaten ana. Dicwil verandert die verrotheit int tantvleesch ende int tghehemelte ende wart cancer of fistel ende dan salment wasschen met wiinedic ende met ghesouten water ende wriven alsoe ic u voerseide ende daerna sal men daerop stroijen dit pulver: R caneel groffels nagle noten miscaten rosen aluijn zuccarini pieritrum die hoofden ende die beenen vanden creeften die steenen vanden dattelen ghebernt ende die scorsen van prumen garnaten [170] van elken even vele. Ende en besciet dit al niet soe salment cautriseren toten gronde. Ende en gheneset niet metten cautriseren dan moet ment ontdecken ende dat been dat ghecorrumpeert is uut doen ende voertaen cureren totdat ghenesen sij. Ende wast daeruut overtollich vleesch dat sal men met eenen haexken af lichten ende al af sniden toten gronde ende latent wael bloeden. Ende daerna opstroien pulver desiccatiif. Mer om dies wille dat aldus danich overtollich vleesch pleghet gheerne weder te wassen soe eest beter dat men cautriseer dat al[st] afghesneden is.

Kapittel van het tandvlees dat verrot is of vervuilt of verzweert, de behandeling.

Dat tandvlees wordt soms verrot en blaart of het gehemelte en dan zal men het wassen met sterke wijnazijn of met gezouten water en daarmee zal men het sterk wrijven zodat het bloedt en die verrotte vochtigheid eruit komt en droog het daarna en strooi er dit poeder op: Recept. Symphytum officinale, kruidnagels, rozen, kaneel, schors van granaatappels, gelijk. Vaak verandert de verrotting in het tandvlees en in het gehemelte en wordt het kanker of fistel en dan zal men het wassen met wijnazijn en met gezouten water en wrijven alzo ik u voorzei en daarna zal men daarop strooien dit poeder: Recept, kaneel, kruidnagels, notenmuskaat, rozen aluin suiker, Anacyclus pyrethrum, de hoofden en de benen van de kreeften, de stenen van de dadels gebrand en de schors van granaatappels, van elk even veel. En schiet dit al niet op zo zal men het cauteriseren tot de grond. En geneest het niet met cauteriseren dan moet men het openen en dat been dat verdorven is er uit doen en voortaan behandelen totdat het genezen is. En groeit daaruit overtollig vlees dat zal men met een haakje aflichten en geheel afsnijden tot de grond toe en laat het goed bloeden. En daarna op strooien verdedigend poeder. Maar omdat al dusdanig overtollig vlees graag plag weer te groeien zo is het beter dat men het cauteriseert dat al afgesneden is.

Capm. vanden tantsweer [die comen mach van veel manieren] die cuere.

Het ghevalt dicwil dat die tanden harde seer sweren ende dat mach comen van heeten humoren ende van couden gereumatiseert vanden hoefde tot in die tanden weder het es van heeten humoren of van couden suldi doen setten ventosen in den nacke. Oec suldi nemen poerlooc saet ende doent sieden in water. Ende sult dien tant die swart is daermede roken in aldus daghiger manieren. Ghi sult nemen twater vanden poerlooc ende ghi sullet in eenen pot sieden ende daerop setten een trachter ende die pipe vanden trachter op den tant ende rooc ontfaen in den mont ende in den tant. Ende daer siin oec ghemaect dese veersen in latiin. Dentem sic sana poriaci collige grana inde per embotum dentem sub fumiga totum. Nec careas thure cum iusquiamus simul ore: Item die wortel van tintimalle in wiinedic ghesoden ende werm in den mont ghehouden is herdegoet teghen den tantsweer waer af dat hi coemt: Item comet hi van heeten humoren ende dat tantvleesch al vol bloets is ende al den lichaem vervult van heeten humoren dan suldi doen laten die hooftader. Ende en is dies niet ghenoech soe salmen doen laten onder die tonge. Item siet in wiin comijn ende olijven smout ende netter in een plaester al werm ende legse op die storte: Item teghen die verrotte tande die ghegaet siin die sulke ontfunken die stocken van origanum ende steken al bernende int gat. Item die wortel van tintimalle ghesoden in wiin toter helft met dunnen wine ende die tanden suldi wassen tweewerven ter maent ende [171] ghi en sult nemmermeer hebben tantsweer: Item teghen groten ende swaren tantsweer suldi sieden in wiinedic nassaden bislen saet ende wit coelsaet. Ende in dien wiinedic daer dit al in ghesoden sal siin suldi doen een luttel opiums ende daerin laten sincken. Ende die decoccie suldi den sieken doen houden in sinen mont op die side daer die tantsweer is: Item een goet versachtenis ieghen ten tantsweer siet die beieren van eertnelle of die bladeren in wiin ende dien wiin salmen langhe in den mont houden: Item waer die tant verrot soe salmen uuttrecken. Of ghi sult leggen in sterken wiinedic die wortel van eergal ende daerna salmen stoten ende legghent in die sonne te droghen totdat het werde als seem ende daermede sal men bestriken die wortel van den tande die men uut wil trecken ende hi sal uutvallen sonder pine. Of men make van eenen deel pulver. Ende [als] die wortel vanden tande die quaet is ghesalft is dan suldiit pulver vanden anderen deel daerop stroijen ende die ghesonde tande die daer bi staen suldi omwinden met wasse dat die medecine hem niet en ghenake want hi soude uutvallen: Item tempert taruwenduijst met melke ende maect daeraf plaesteren ende legt op die wortel vanden tanden ende ghi sult verhoeden die ander tanden. Ende [dit] siin expermenten die luttel [guet] surginen [noch] conen of weten.

Kapittel van de tandpijn die van veel manieren komen mag, de behandeling.

Het gebeurt vaak dat de tanden erg zeer zweren en dat mag komen van hete vochtvermenging en van koude reuma van het hoofd tot in de tanden, of het is van hete vochtvermenging of van koude dan zal je koppen zetten in de nek. Ook zal je zaad van prei nemen en laat het koken in water. En zal die tand die zwart is daarmee roken in al dusdanige manier. Ge zal het water van de prei nemen en ge zal het in een pot koken en daarop een trechter zetten en de pijp van de trechter op de tand en de rook ontvangen in de mond en in de tand. En daar zijn ook gemaakt deze verzen in Latijn. Ԅentem sic sana poriaci collige grana inde per embotum dentem sub fumiga totum. Nec careas thure cum iusquiamus simul oreպ (Hyoscyamus niger) Item , de wortel van tytimalus (Euphorbia titymalus nu Euphorbia segetalis) in wijnazijn gekookt en warm in de mond gehouden is erg goed tegen de tandpijn waar dat het van komt: Item, komt het van hete vochtvermenging en dat tandvlees is al vol bloed en het hele lichaam is vervuld van hete vochtvermenging dan zal men bloed laten in de hoofdader. En is dat niet genoeg dan zal men laten onder de tong. Item, kook in wijn komijn en olijven vet en nat er in een pleister al warm en leg ze op de strot: Item, tegen de verrotte tanden die gegaat zijn sommigen ontvonken de stengels van Origanum en steken het al brandende in het gat. Item, de wortel van Euphorbia gekookt in wijn tot op de helft met dunne wijn en de tanden zal je twee maal wassen per maand en ge zal nimmermeer tandpijn hebben: Item, tegen grote en zware tandpijn zal ge koken in wijnazijn nachtschade, bilzekruid zaden (Hyoscyamus niger) en wit koolzaad. En in die wijnazijn daar dit alles in gekookt zal zijn zal je een beetje opium doen en daarin laten bezinken. En het afkooksel zal je de zieke in zijn mond laten houden aan die kant daar de tandpijn is: Item, een goede verzachting tegen de tandpijn, kook de bessen van eertnelle (bevernel of aardgal?) of de bladeren in wijn en die wijn zal men lang in de mond houden: Item, was de tand verrot dan zal men het uittrekken. Of ge zal leggen in sterke wijnazijn de wortel van aardgal (Centaurium erythraea) en daarna zal men het stampen en leg het in de zon te drogen totdat het als honing wordt en daarmee zal men bestrijken de wortel van de tand die men uit wil trekken en het zal zonder pijn uitvallen. Of men maakt van een deel poeder. En als de wortel van de tand die slecht gezalfd is dan zal je dit poeder van het andere deel daarop strooien en de gezonde tanden die daarbij staan zal je omwinden met was zodat de medicijnen hen niet genaken want ze zouden uitvallen: Item meng tarwe stof met melk en maak daarvan pleisters en leg het op de wortel van de tanden en ge zal verhoeden de andere tanden. En dit zijn experimenten die weinig goede chirurgen noch kunnen of weten.

Capm. vanden onghemake van der tonghen van ranula die cuere.

Het ghevalt dicwil dat die tonghe wert siec ende wast daeronder eenderhande aposteme ende is gheheeten ranula daer om dat ghescapen is als een cleen vorsche ende let der tonghe aen de sprake. Ende somstont wasset alsoe zeere dat die mont al vol waert. Ende daerom int beginsel eer het groot werde salment wriven met deser medecinen. Ghi sult nemen arcenicum citrini ende ruber .½. dr. genber galle peper aluijn van elken .j. dr. ende menghet al met wiinedic ende conficeert daermede. Ende ghi moghet daeraf maken trosiscos wildi ende alst te doen is pulverseert een luttel ende wrivet daerme onder die tonghe. Ende daerna suldi dem sieken doen houden inden mont olie ro\sarum [172] totdat die smerte al vergaen is vander stercheit vander medecinen. Ende besciet dese medecine niet dan suldiit afsniden. Mer siedi dat soe verworden is ende versworen als een herde aposteme dat hem niet seer en doet dan en onderwindes u niet want het es van eenre manieren van melancolien die men niet cureren en mach. Mer die ranule die men afsniden mach sonder vreese is witachtich ende is niet sonder versche humoren. Ende dese moechdi coenliic afsniden in deser manieren. Ghi sult een haexken steken onder die tonghe ende al afsniden die aposteme ende wel af sceijden alom ende om ende treckent uut. Ende dan doet den mont wassen met wiinedic ende een luttel souts daerin ende dan suldiit voerdaen cureren [als ghi weet dat oirberlic tot dat ghenesen sy]:

Kapittel van de kwaal van de tong van ranula, de behandeling.

Het gebeurt vaak dat de tong ziek wordt en daaronder groeit een soort zweer en is geheten ranula en daarom dat het geschapen is als een klein kikkertje en belet de tong de spraak. En soms groeien er al zo veel zodat de mond geheel vol wordt. En daarom in het begin eer het groot wordt zal men het wrijven met deze medicijnen. Ge zal gele arsenicum nemen en rode ½ drachme, gember, gal, peper aluin, van elk 1 drachme en meng alles met wijnazijn en meng het daarmee. En ge mag daarvan koekjes maken wilde je en als het nodig is een beetje verpoederen en wrijf daarmee onder de tong. En daarna zal je de ziek in de mond rozenolie laten houden totdat de smart geheel vergaan is vanwege de sterkte van der medicijnen. En schiet deze medicijnen niet op dan zal je het afsnijden. Maar zie je dat het verworden is en verzworen als een harde zweer dat hem niet zeer doet dan onderwind u het niet want het is van een soort van van melancholie die men niet behandelen kan. Maar de ranula die men afsnijden mag zonder vrees is witachtig en is niet zonder vochtige vochtvermenging. En deze mag je koen afsnijden op deze manier. Ge zal een haakje onder de tong steken en de zweer geheel afsnijden en goed afscheiden alom en om en het uittrekken. En laat dan de mond wassen met wijnazijn en een beetje zout daarin en dan zal je het voortaan behandelen zoals ge weet dat het gebruikelijk is totdat het genezen is.

Van squinancie dats een aposteme wassende in die kele.

Squinancie is een aposteme deser stede apostemen worden in lacerten van buten sodat vanden materien niet en lijt inwairt. Of si wert in lacerten van binnen of inden substancien gheheten mery ysophogus die wech der mage. Of in eenre hande holheit tusschen canna pulmonis ende in die men heet hysmen. Ende si sijn alremeest sanguineus ende dicker flumatic ende selden coleric. Ende alre mynst melancolic. Die overvloeyende humoren wert ghekent bi haren teken. Ende die materie wesende in die uterste lacerten wort bekent bider blickinghe der apostemen. Ende dat die zwellinge of toe treckinghe der lucht niet belet en worde. Ende die materie in dindenste lacerte is bekent om dat een deel des ghezwels buten blijvet. Ende met pinen ghezwelget wort. Ende die materie wesende in hismen of dair bynnen wort bekent bi dat vanden ghezwelle buten niet en blijvet. Ende die en mach niet zwelgen ende qualic sinen adem uut ende in dragen. Ende worde die toevallende aposteme ghestijft die oge pulen hem uut hi en can die tonghe in sinen mont niet ghehouden noch spreken in gheenre manieren. Ende hem gaen scumen uten monde. Ende die lacerten pervoris dats ter borst zere pinen ende schinen springende. Dan en behoert den cururgien niet te seggen dan hem ontsine. [173] Mer in die bedecte hete materie niet die toevalle hebbende ghenesen in beghin met latene basilica dats die leveradere. Ende is die aposteme vele dagen begonnen omme dattie van eersten dairtoe niet gheropen en waerste dan laten die medianen twelke is sculdich te syn tot sincopis specialic als die lichaem is sterc van vleysch. Ende des ander dages die adere onder die tonge. Ende emmer en laet onder die tonge niet ten si dat die latingen der medianen ende cefalica voir gheweest heeft want anders ende dicke ghesciet haestige doot ende specialic is die sieke plectoricus dats van vulen live. tLaten ghedaen men gheve hem inden mont te houdene ghesoden rosewater sumac balaustra lenticlam ende gallen met ghetempert in diamoron ende houde in sinen mont starcus yerunduum ende ydromelle of starcus passarum stercus gallinarum starcus canis allene bene etende. Ende specialic starcus unius pueri lactencus die verdroecht is in die sonne. Item R. starcus canis allene bene etende gallarum satureije ana pulvert Ende dat ghecleynsde siedet met een luttel zeems. Ende scinct den sieken met peniden. Ende wair dat sake dat hijt niet ghezwelgen en conste so set een cleen ventose met viere int begin op de fonteijn des sonder catharusum van gruse in deser manieren R. tarwengruus een scotele met heten watere ende dect ende dan laet drogen enen wile dan wrivet in enen mortier ende cleynset. ende tempert met zeewater ende maect gargarismen of gagrisium. Ende drincken gheerstenwater. Ende en ete niet hals so sal hi zwelgen. Die storte ende den hals buten salft met olie camomillen ende legter op wolle metter yeken. Men legget oic op subtilic een plaester ghemaect van zwaluenneste dat ghemenc is der squinancien ende der apostemen der sturten ende des hals in elken manieren twelke men maect aldus: Nemt den nest der zwaluen ende doeten langhe wallen in watere dairna cleynstene met enen dunnen teemse sodat die grove paelgen wech gheworpen worde ende tzoete oft cleyne dat dair blijft ghehouden wort. Dan so walt in ander water radicem psillij radicem bismalve radicem brioni folia malvarum et viola\rum [174] ende paritaria die welken ghewaken men stoetse harde wel metten zwaluenwater voirseit. Ende met scerpen docten ende met mele van lijnzade dat het worde als zap. Ende men doeter toe oleum commune of out smeer sonder sout ende wallet al ende maect een confixie van ende plaesteren. Want die voirseide plaester ontbint hem selven bi miraculen of rijpt squinancien weder dat is bynnen of buten alsment spreect op lakene ende ment leit al heet op die kele of dairomtrent. Dit is guet den hals salven met olie van camomillen ghemenct met ouden botere onghesouten. Ende bewindet in wolle metter yeken. Dit is guet der aposteme es bynne of tmeeste deel van hare als die tijt wort verlinget. Dat si niet weder en slaet noch en ontbint dat men metten ripende gargarismen als dese R. droge vigen semen malve semen lini ende sietse in water ende gargarizeert. Of vigen met water met botere met wine ghemenct want het rijpt alle aposteme die bynnen syn in die storte of in die maghe of in die darmen ghewassen. Ende alst u kent dat rijpe is dat men kennen mach bi dien dat twee buten ghesocht is entie toe vallen. Dan bute met eenre vliemen doirstekende. Ende emmer hoeden van quetsinge der aderen der zenuwen ende der arterien ende nader openheit suvert. Ende ist binnen ende het niet en scort metten gargarisinen voirscriven men breect met subtile sinnen na die lere haly albatis met botere ende water van vigen ende met wine dats te wetene met gargarisinen stipticorum als decoctie gallarum achasie psidiarum balaustra aluminis jameni want dese tegader trecken die liese der stede ende daposteme wort ghescort. Ende die aposteme ghescort ende tetter uut ghelect met heten watere. Int welke men broke botere ende olium violarum ende gargarizeert tote al tetter uut ghescoten is. Dairna met water der liquerrissie in ghesoden is yere camarissi maect gargarisma. Die is guet doderen van eyeren ghesoden. Mer is die materie cout te myn wederslaet men ende te heter gargarissmen behoefmen torbaerne. Ende na der openinghe behoeft men starker vaghinghe met zuverenden dingen inden welke yet si van mirren van sarcocolle. [175]

Van squinancie (Angina, keelontsteking) dat is een zweer die in de keel groeit. (Onduidelijk)

Squinancie is een zweer die te deze plaats zweren worden in spieren van buiten zodat van de materie niets naar binnen komt. Of het wordt in spieren van binnen of in de substantie geheten mery ysophogus, (Oesophagus) de weg der maag. Of in een hand holte tussen canna pulmonis in die men hysmen noemt. En ze zijn allermeest sanguineus en van dikke flegma en zelden galachtig. En allerminst melancholisch. De overvloeiende vochtvermenging wordt gekend bij zijn teken. En de materie die in de uiterste spieren is wordt herkend bij de verdikking der zweer. En dat de zwelling of toe trekking de lucht niet belet wordt. En de materie in de binnenste spier is bekend omdat een deel van het gezwel buiten blijft. En met pijn gezwolgen wordt. En de materie die in de hysmen is of daarbinnen wordt herkend omdat van de gezwel buiten niets blijft. En die mag niet zwelgen en slecht zijn adem uit en in trekken. En wordt die toevallende zweer gestijfd de ogen puilen hem uit en hij kan de tong niet in zijn mond houden noch spreken in geen manier. En hem gaat schuim uit de mond. En de spieren pervoris, dat is ter borst, zeer pijnen en schijnen te springen. Dan behoort de chirurg niet te zeggen dan hem te ontzien. Maar izijn n de bedekte hete materie niet de toevallen genezen in begin met bloed laten in de basilica, dat is die leverader. En is de zweer vele dagen begonnen omdat hij in het begin niet daartoe geroepen was dan bloed laten te medianen wat schuldig is tot de bezwijming speciaal als het lichaam sterk van vlees is. En de volgende dag de ader onder de tong. En immer laat niet onder de tong tenzij dat het laten der medianen en cefalica voor geweest is want anders en vaak geschiedt haastige dood en speciaal als de zieke plectoricus is, dat is van vuil lijf. Het laten gedaan dan geeft men hem in de mond te houden gekookt rozenwater, sumak, (Rhus coriaria) granaatbloemen, lenticlam (?) en gal gemengd in sap van moerbei en houdt in zijn mond stercus yerunduum (?) en honingwater of stercus passarum, stercus gallinarum, stercus canis (stercus; mest, canis; hond etc?) en eet alleen been. En speciaal stercus unius pueri lactencus die verdroogt is in de zon. Item Recept; stercus canis alleen been eten, gal, Satureja, gelijk poeder. En dat verkleinde kook het met wat honing. En schenk het de zieke met kandij. En was het zaak dat hij het niet inzwelgen kon zo zet een kleine kop met vuur in het begin op de fontenel dus zonder catharusum (?) van gruis op deze manier. Recept; tarwegruis een schotel met heet water en bedek het en laat het dan drogen een tijdje en dan wrijf het in een mortier en verklein het en meng het met zeewater en maak een gorgel water of gagrisium. En drinken gerstewater. En eet niet hals (veel?) zo zal hij zwelgen. De strot en de hals buiten zalf je met olie van kamille (Matricaria chamomilla) en leg er op ongewassen wol. Men legt er ook subtiel op een pleister gemaakt van zwaluwnest dat gemengd is met de squinancie en de zweren der strot en de hals in elke manier dat men aldus maakt: Neem de nest van de zwaluw en laat het lang wellen in water en zeef het daarna met een fijne zeef zodat de grove schilfers weg geworpen worden en het zoete of het fijne daar gehouden blijft worden. Dan zo wel in ander water de wortel van Plantago psyllium en de wortel van bismalva (Malva alcea) , de wortel van Bryonia en blad van Malva en violen en Parietaria die geweekt en erg goed gestampt zijn met het voorgezegde zwaluwwater. En met scherpe zuring en met meel van lijnzaad zodat het als een sap wordt. En men doet er toe gewone olie of oud vet zonder zout en wel alles en maak er een confectie van en pleisters. Want de voorzijde pleister ontbindt zichzelf door mirakels of rijpt de squinancie weder dat is binnen of buiten als men het spreidt op laken en men het al heet op de keel of daar omtrent legt. Dit is goed de hals zalven met olie van kamille (Matricaria chamomilla) gemengd met oude ongezouten boter. En windt het in ongewassen wol. Dit is goed de zweer is het binnen of het grootste deel er van als de tijd wordt verlengd. Dat het niet terug slaat noch ontbindt dat men met het rijpende gorgelwater zoals deze. Recept; droge vijgen, zaad van Malva, zaad van vlas en kook het in water en gorgel. Of vijgen met water en met boter met wijn gemengd want het rijpt alle zweren die binnen in de strot of in de maag of in die darmen zijn gegroeid. En als u herkent dat het rijp is dat men herkennen mag bij die dat twee buiten verzacht zijn en de toevallen. Dan buiten met een vliem doorsteken. En immer hoeden van kwetsing der aderen, de zenuwen en de slagaders en na de opening zuiveren. En is het binnen en het niet scheurt met het voorschreven gorgelen men breekt het met subtiele zin naar de leer van Haly Albatis met boter en water van vijgen en met wijn, dat is te weten met zure gorgelwater als afkooksel van gallen, Acacia, schors van granaatappels, bloemen van granaatappels, aluin, jameni (?) want deze trekken tezamen de vlies van de plaats en de zweer wordt gescheurd. En als de zweer gescheurd is de etter uitlekken met heet water. Waarin men breekt boter en violenolie en gorgel totdat alle etter er uitgeschoten is. Daarna met water daar zoethout in gekookt is en yere camarissi (heilige Teucrium chamaedrys ?) en maak gorgelwater. Dat is goed gekookte dooiers van eieren. Maar is de materie koud het zal minder terug slaan en men te heter gorgelwater behoeft te gebruiken. En na de opening behoeft men sterker afvegen met zuiverende dingen waarin iets is van mirre (Commiphora myrrha), van Astragalus sarcocolla.

Van benen of lemen of ander dinc in die kele.

at ghevalt onderwilen dat in die storten mach verwarren of bliven een been of een graet of ander dinc dan lech den pacient die storte jegen die sonne. Ende duwet die tonge neder ende moghes cunt zien so trect subtijlic uut met engiene van crommen tangen. Ende condijt niet ghesien noch uutghetrecken so ghe[e]f hem te zwelgen grote brocke oft inwert gaen mochte. Ende helpt dat niet so doetene braken eer die spise in die maghe verteert is. Ende en helpt dat niet so doetene zwelgen een stic vleyschs dair een draet an is. Ende dan trecket weder uut metten drade. Of een spongestic inder manieren subtilic besmeert of metter velle van eenre prumen mach mense hebben dat bynnenste uutwert keert. Of pellen van ghebraden ape[l]sen te winter.

Van benen of graten of ander ding in de keel.

Dat gebeurt soms dat in de strot mag verwarren of blijven een been of een graat of ander ding, leg dan de patint met de strot tegen de zon. En duw de tong naar beneden en kan je het zien zo trek het subtiel uit met gereedschap van een kromme tang. En kan je het niet zien noch uittrekken zo geef hem te zwelgen grote brokken als het naar binnen mocht gaan. En helpt dat niet zo laat hem braken eer de spijs in de maag verteerd is. En helpt dat niet zo laat hem een stuk vlees zwelgen daar een draad aan is. En trek het er dan uit met de draad. Of een stuk spons in die manier subtiel besmeert of met de vel van een pruim kan men het hebben dat het binnen uitwaarts keert. Of vliezen van gebraden appels te winter.

Capm. 6 van al den onghemake van den mont.

Eerstwerven vanden anathomie vanden monde. Of dats die mont inden welken bynnen al omtrent gaet een velleken twelke is ghetunceert met mery ende metter mage wair omdat ghevalt. Als vele dingen ghenaken den roeste dat si den mensch doen broken Ende ter holhede vanden mont comen .2. wegen. Ende int overste is opyglotum twelke is ghescepen om die boce te volmakene. Ende omdat moet hebben yet van toeghetrecter lucht te ademe. Epyglotis is ghemaect van .3. cartillagines deen is blikende vore ende is gheheten clipialis. Ende van den leken den sturte of die crop vander kelen. Ende tander achter ghecontinueert metten bene alanda ende is gheheten sonder name. Die .3. wart gheheten simbalaris wart beroert met haren musclen. Wairom als een mensch eet so wert die wech der lo[n]gheren besloten. Ende dan so opent die van ysophagus dats mery of die wech der maghen. Ende als een mensch spreect so ondoet die canne of die wech der longen waer omme dat ghevalt als die mensche eet ende haestelike wil spreken of haestelic syn adem verhalen so scieter yet in die canne pulmonis of wech der longheren wairom die natuere beroert wort te hoestene ende niet en cesseert voirdat ute es ghehoest dat in die canne was ghegaen. Op dit [176] let so hanct vula of die huuf die welke is boven groot ende beneden cleen diewelke vula doet wel luden die voce die gheconfirmeert wert biden epiglotis biden welke epiglotis dat oic mede wort purgiert dovervloedichede vanden hersene. Ende in die holhede der mont wort ghescedelt die tonghe die welke is ghecomponeerde lit van wit morwen vleysch al vul zenuwen ende arterien der welken is nootsakelic hebben een let van synre grote. Ende dese tonge heeft in die wortel .2. fonteynen in die welke dat die specle wort vergadert bedouwende ende verschende die tonghe. Dit lit dient der natuerlic virtuut bedi het vervolt die stene vanden moelnare kerende ende wendende die spise onder die tanden. Ende dese voirscreven tonghe ghevoelt die smake wairom die die smake by hair wort ghesent ten ghemenen synne. Ende si dient oic ter redeliker virtuut wanneer sy wort beroert metten ghebiedene der virtuut omme te formere twoert ende te vervolne die termine der silleben. Der tanden syn inden meesten .32. dats in elken cake .I6. Ende in somme synre mer .28. dats .I4. in elken kaken. Dese tanden al ist dat sy syn van beenachtigher materien nochtan ghevoelen si. Al syn si bene dat dander bene niet en doen. Voir die tanden syn die lippen die welke syn anden mont als die dore ant huus ende gaen omtrent dese lede alse sturte tanden tonge gingive.

Kapittel 6 van alle kwalen van de mond.

Eerst van de anatomie van de mond. Of dat is dat de mond waarin binnen geheel omtrent gaat een velletje welke is omgeven met slijmvlies en met de maag waarin dat valt. Als vele dingen genaken het gehemelte dat het de mens laat braken. En ter holte van de mond komen 2 wegen. En in de bovenste overste is Epiglottitis welke is geschapen om het slikken te volmaken. En omdat het iets moet hebben van toegetrokken lucht om te ademen. Epiglottitis (strotklepje) is gemaakt van 3 kraakbenen, de ene blijkt voor en is geheten clipialis. En van de leken de strot of de krop van de keel. En de andere achter volgt erna met been alanda en is geheten zonder naam. Die 3 worden geheten simbalaris en worden bewogen met hun spieren. Waarom als een mens eet dan wordt de weg der longen gesloten. En dan zo opent die van esophagus, dat is de dat de slijmerige weg van de maag. En als een mens spreekt zo opent de kan of de weg der longen waarom dat het gebeurt als die mens eet en haastig wil spreken of haastig zijn adem ophalen dan schiet er iets in die kan pulmonis of weg der longen waarom de natuur beroerd wordt te hoesten en niet vermindert voordat het geheel uitgehoest is dan in die kan was gegaan. Op dit lid zo hangt uvula of de huig die is boven groot en beneden klein welke uvula goed de stem laat luiden die gevormd wordt bij den epiglottitis bij welke epiglotttits dat ook mede wordt gepurgeerd de overvloedigheid van de hersens. En in de holte van de mond is gezeten de tong die een samen gesteld lid is van murw vlees geheel vol zenuwen en slagaders die noodzakelijk een lid hebben van ijn grootte. En deze tong heeft in die wortel 2 bronnen waarin het speeksel wordt verzameld die bedauwen en bevochtigen de tong. Dit lid dient de natuurlijke kracht omdat het vervult de stenen van de molenaar die keert en wendt de spijzen onder de tanden. En deze voorschreven tong voelt de smaak waarom die smaak door haar wordt gezonden ten gewone geest. En het dient ook ter redelijke kracht wanneer het wort beroert met het gebieden der kracht om het woord te vormen en te vervullen de termijn van de syllaben. De tanden zijn in de meesten 32, dat is in elke kaak 16. En in sommige zijn er maar 28, dat is 14 in elke kaak. Deze tanden al is het dat ze zijn van beenachtige materie nochtans voelen ze. Al zijn ze benen dat de andere benen niet doen. Voor de tanden zijn de lippen die aan den mond zijn als de deur aan het huis en gaan omtrent deze leden als stevige tanden de tong omgeven.

Vander siecheit der tonghe.

Die tonghe ghedoecht veel siecheit als puisten zwellingen clievingen curtinghen bindingen spasmus ende relasacien of reckingen ende ramula. Ende dese ramula comt onder die tonge als voirseit is ende is dicke een coude fleumatike aposteme. Mer isse melancolic dat selde ghevalt so syn haer tekene bleke verwe met hartheden dan so doeter u hant in gheenre manieren an. Mer issie fleumatic ende clene so wrijfse starkelic met soute toter bloet uut come. Ende en ist also niet ghenoech so snijtse met enen scaerse ende dairna wrijfse Entie wrungen met heten saken is oic goet. Die puusten entie ulceren werden ghecureert ghelijc den alkohol van den monde dairof men seggen sel int selve capittel. Die zwellinge op apostemen est [177] dat si comen van heten humoren worden ghecureert bider latingen dats die hoeftader ende siedingen der vruchten. Ende metter dwaeing die men seggen sal in vula. Ende te houden inden mont tzap van latuwen. Mer si daposteme of die zwellinge comende van couden saken so purgeerten met pigrum galieni cochias die purgacie ghedaen dan useert uterende dwanigen. Die clievingen der tonge worden cureert met pulvis draganti ende mussalagen malve ende psillium ghesoden ende ghemenct met sukere. Item met scumen die comen vanden stocken van wanalven tegader ghewreven ende gheeft hem drincken tysane. Ende eten ghesoden voete van verke of scape ende wrive die tonge metten zenuwen vanden voete. Die draet die onder die tonghe is gaet onderwilen toten eynde vanden tonge onder ende trect deynde inwert so dat se inwert wort ghevonden wairom dat hi niet wel en wert beroert te sprekene die letten die cuere is te snidene. Ende dairnae te cauterzeerne nochtan ist beter dat men tene male snijt met enen goudinen instrumente ghemaect als een hakescare ghegloeyt int vier. Die spasme der tonge ende datse wert tegader ghetrect boven ten wortelen. Ende ghegroeft des welcx cuere is te houdene in den mont olium anetini ende camomille ende betten thooft ende den nacke met wermen watere ende metter voirseiden olium.

Van de ziekte der tong.

De tong gedoogt veel ziektes zoals puisten, zwellingen, kloven, kortingen, bindingen, kramp en relasacien of rekkingen en ranula. En deze ranula komt onder de tong zoals voorzegt is en is vaak een koude flegmatische zweer. Maar is het melancholisch, dat zelden gebeurt, dan zijn haar tekens bleke kleur met hardheid dan zo doe er uw hand op geen manier aan. Maar is het flegmatisch en klein zo wrijf het sterk met zout tot er bloed uit komt. En is het alzo niet genoeg zo snij het met een schaar en wrijf ze daarna. En het wringen met hete zaken is ook goed. De puisten en de blaren worden behandeld gelijk de alkohol (zie volgende) van de mond waarvan men zeggen zal in hetzelfde kapittel. De zwelling op zweren is dat ze komen van hete vochtvermenging worden ze behandeld met bloed laten, dat is de hoofdader, en kooksel van vruchten. En met het wassen die men zeggen zal in uvula. En te houden in de mond het sap van sla. Maar komt de zweer of zwelling van koude zaken zo purgeer hem met yera picra galieni en cochie, die purgatie gedaan dan gebruik dan uitwendige wassingen. De kloven van de tong worden behandeld met poeder van Astragalus glycyphyllos en uitgeperst sap van Malva en Plantago psyllium gekookt en gemengd met suiker. Item met schuimen die komen van de stokken van wanalven (bismalva?) tezamen gewreven en geef hem te drinken ptisane (gerstewater). En eten gekookte voeten van varkens of schapen en wrijf de tong met de zenuwen van de voeten. De draad die onder de tong gaat is ondertussen tot het einde van de tong onder en trekt ten einde inwaarts zodat het inwaarts wordt gevonden waarom dat het niet goed gevonden wordt en waarom dat het niet goed bewogen wordt te spreken die beletten de behandeling te snijden. En daarna te cauteriseren, nochtans is het beter dat men te ene maal snijdt met een gouden instrument gemaakt als een haakje gegloeid in het vuur. De kramp der tong en dat het tezamen wordt getrokken boven te wortel. En gegroefd welke behandeling is te houden in de mond dille olie en kamomille en betten het hoofd en de nek met warm water en met de voorzegde olie.

Van puustkijns inden mont.

Die mont ghedoech diverscheden allene als puustkine ende onthudinghe die welke is gheheten in arabijtschen altrohol die welke sijn onderwile heet ende onderwile cout. Die hete worden cureret mit flembothomie ende scarificacire onder den kin. Ende met siedinge der vruchten dicke geseit ende met deser gheproefde medecine R. spodium rosarum sumac coriandrum siccum gheperlde lentes sene semen portulace ana ende een luttel camfers ende maect pulver met welken ghi moet wriven den mont dairna dwaet cum aqua rosarum ende aceto al werm. Die coude worden ghenesen mit cochias purgierende ende met zeeme ende atuminte wrivende ende dicke [178] dwaende mit oximelle. Ende houden dicke inden mont mirabolani kebuli ende pieritrum.

De mond gedoogt verschillende soorten puistjes en ontvelling die in Arabisch altrohol (aften) genoemd worden en die zijn soms heet en soms koud. Die hete worden behandeld met flebotomie (aderlating) en scarificatie (inkerven) onder de kin. En met kooksel van vruchten vaak gezegd en met deze beproefde medicijnen Recept, spodium, rozen, sumak, (Rhus coriaria) Coriandrum, siccum (sumak, Rhus coriaria?), gepelde lens senna, zaad van postelein, gelijk en een beetje kamfer en maak poeder met waarmee ge moet wrijven de mond en was het daarna met rozenwater en azijn al warm. De koude worden genezen met cochie purgerende en met honing en inkt wrijven en vaak wassen met oxymel (water, honing en azijn). En hou vaak in de mond mirobalanen kebulen (Terminalia) en pyrethrum (Anacyclus.

Vanden huuf.

Die vula of humuyla of huuf wort onderwilen ghezwollen ende onderwilen gheapostumeert omme die lopinge der humoren. Ende hi wort onderwilen ghelaxeert ute ghetrect. Daposteme van vula comt onderwilen van hete humoren twelke wort bekent ende bider rootheden der steden ende bider hetten. Ende dan moet voren gaen die latinghe van sefalica ende purgieren van colera met siedinge der vruchten ende daerna moet volgen dese dwainge met welken dat men dicke gargarizeert R. lentes balaustien psidia galle rosen sumac alle of die meeste hoop siedet met .2. deel waters ende .I. deel asyns ende maecter of gargarisere. Item lecht anden roest van rosen balausten sandalen ende een luttel canfers ende duwet dairan metter tonge want dit helpt als is laxeert van heten humoren. Ende comet van couden humoren dair en is ghene hitten noch rootheden. Mer der is menichte van speclen dan purgierten met cochias teerste ende met pigra dairmede gargarizeert met deser siedinge R. acetum .2. deel zeem .I. deel ende siedet ende doeter zaet van mirtillen rasum pieretrum ende gingiber. Dairna maect pulver van peper ende sal armoniacum antimonium ende gallen ende blast pulver in die uutgherecte vula doer een pipe. Ende isser alte grote meersschede so wederstaet met verterende dingen als diamorum ende sape nucium ende diesghelijc. Ende ist dat die ghelaxeerde vula niet weder en keert te synre propere stede of vor men metten voirscreven dingen. So besiet of hi herde groot is. Dan en doeter die hant niet an specialic als hi gaet tote ander rode verwen of bleker. Mer issen boven herde subtijl als die stort van eenre muus so versnijt se tot des hi comt tzijnre natuerliker vormen. Mer dat wachtende dat ghijt en snijt boven natuerlike maten datter ghene onghemake na en bare diewelke volgen den ghesnede huuf dats te weten ewelike heesscede een properlike hoeste entie quetsinghe der longheren ende der borsten om die ghenomen bu\tenste [179] lucht of die quetsinghe der couder lucht comende onghetempert toter longheren Dese deringe werden belet of verhoet met niet te snidene.

Van de huig.

Die uvula of humuyla of huig wordt soms gezwollen en soms verzweert vanwege het lopen der vochtvermenging. En het wordt soms gelaxeerd en uitgetrokken. De zweer van uvula komt soms van hete vochtvermenging wat herkend wordt bij de roodheid van de plaats en bij de hitte. En dan moet voor gaan het bloed laten van de sefalica en purgeren van gal met kooksel van vruchten en daarna moet volgen deze wassing waarmee men dat vaak gorgelt. Recept; lens, granaatbloemen, schors van granaatappels gal, rozen, sumak, (Rhus coriaria) allen of de grootste hoop kook je met 2 deel water en 1 deel azijn en maak er gorgelwater van. Item, leg aan de bast van rozen granaatappelbloem, sandaal en een beetje kamfer en duw het daarin met de tong want dit helpt en laxeert van hete vochtvermenging. En komt het van koude vochtvermenging daarin is geen hitte noch roodheid. Maar er is menigte van speeksel en purgeer dan met cochie ten eerste en met pigra daarmee en gorgel met dit kooksel. Recept; azijn 2 deel, honing 1 deel en kook het en doe er zaad van mirt, rasum (?), pyrethrum en gember bij. Maak daarna poeder van peper en zout van Dorema ammoniacum, antimonium en gallen en blaas het poeder in die uitgerekte uvula door een pijp. En is er al te grote meersschede (weerstand?) zo weersta het met verterende dingen zoals sap van Morus en sap van nucium (noten?) en diergelijke. En is het dat de gelaxeerde uvula niet terug keert tot zijn goede plaats of voer met de voorschreven dingen. Zo bezie of het erg groot is. Dan doe er de hand niet aan en vooral als het gaat tot andere rode kleur of bleker. Maar is het boven erg subtiel als de strot van een muis zo versnijd het totdat het tot zijn natuurlijke vorm komt. Maar dat wacht dat gij het niet snijdt boven natuurlijke maten zodat er geen kwaal na komt die de gesneden huig volgt, dat is te weten eeuwige heesheid en goede hoest en de kwetsing van de longen en de de borsten om de genomen buitenste lucht of de kwetsing van de koude lucht die ongetemperd tot de longen komt. Deze deren worden belet of verhoed met niet te snijden.

Vanden branci ende vanden amigdalen die cure.

Dat ghevalt onder tiden dat omme den ranne (?) beetende vanden hoefde anden wortel vanden tonge an beide side wast ene uutwassinge die ghedaen scinen als .2. amandelen die diewelke beletten die arterien trachea dat duutganc ende dinganc te nauwe is dat welke men gheneest metten selven medecinen ende bider selver manieren ydelende wederslaende onbindende ende bi ordinen ripende als men seggen sal voir int capittel van den squinancien.

Van de branci en van de amandelen de behandeling.

Het gebeurt sommige tijden dat om de rand wacht van het hoofd aan de wortel van de tong aan beide zijn een uitwassing groeit die gevormd lijkt als 2 amandels die beletten de slagaders, trachea, de uitgang en ingang te nauw is dat men geneest met dezelfde medicijnen en op dezelfde manieren legen en terug slaande en ontbindende en bij orde rijpende zoals men zeggen zal voor in het kapittel van de squinancie.

Capm. 5. Vanden squinancie ende van haren specien van benen of benen of anderen inder kele

Onderwilen worden zweringe in doren om enig dinc die int ore ghinc als worm coren g . . nsteen (?) of water welke men kent bi den tekene ende vonnes des dogens. Nu wil ic u eerst scriven van dingen die in doren crupen mogen het ghevalt wel dat wormen crupen inder lieden oren die hem grote pine doen. Ende als ghi dairtoe geropen sijt so suldi stoten sentaurea alsen ende marubium ende mengen rosewater metten voirseiden cruden ende dat zap is herde goet den worm mede uut te doen ende elder oic dan in doren. Mer ghi sult u hoeden dat ghi gheen cout dinc in en drupet. Want doren syn van natueren cout ende droge ende houde die natuere in dese pesen. Ende dairom is tonsiene dat alle coude dingen dairin ghedaan syn ende ware ghewarmt sonder doren. Als die worm doot is suldine uuttrecken met enen haexkine dat ghecromt sal syn op deen eynde ofte elre mede ofte yement soghet uut mede. Quaem oic die dinge als van buten dat int ore ware ghevallen ende al sulke dingen syn menigherhande ofte het syn steenkine of yser of glas of het syn worme of vloeyende dingen als water of loghe ofte dies ghelyc. Synt als steenkine dan suldi den sieken doen nyesen ende sult hem nose ende den mont stoppen doen. Ende ghi sult hem dore nederwaert doen houden. Ende dairop setten [180] yet dat uutwaert soeghe ende uuttrecken met groter craft. Ende en comet aldus niet uut so trect uut met ene haexkine met groter cracht ende en canmens aldus niet uut ghehebben so trecket uut met enen clenen nopysere op met diesghelike. Ende en canment aldus niet uut ghehebben so suldi maken een subtile taste van houte ende wint opt eynde vander taste cathoen ende dende suldi netten in terre dairmen voghele mede vaet of met terbentine. Ende dat suldi steken in dore. Ende dat sal cleven an steenkine of ant saet of an so wat dat is so vaste dat der tasten volgen sal. Ende dairmede zuldijt alrebest uuttrecken. Ende en condijt aldus niet uut ghehebben dan suldijt moeten sniden tot dairt is eer dair come hete aposteme of spasmus ende dan trect uut ende nayt die wonde ende cureertse als men ander wonde cuereert. Warent oic dierkine die mach men lichtelike uuttrecken ja opdat sy syn cleyn als vloen of des ghelijc als ic u te voren gheseit hebbe met medicinen die wormen doen sterven. Ende dat sy doot syn zuldi weten ende bekennen. Ende dan suldise doen niesen ende den nose ende den mont doen stoppen dat salse uut doen vallen. Ende en ware die vloe oec niet doot. Ende datse en ware int hooft niet al te diep so suldi dair bi doen haer of wolle. Ende die vloe salre an cleven. Ende dan over een wile trecket uut of ghietet ore al vol waters ende dan leet metten oren. Ende sy sal vloeyen uut metten watere of men ghietse al vol orine dats vele beter dan yet anders teghen die vloeyen ende ander dierkine. Wair oic water met badene in dore ghevloeyt of loghe of diesghelijc so suldi nemen merch van biesen of ander desghelijc. Ende steken deen eynde in dore ende dander ontsteect totdat beiden oreghebernt sy. Ende dan suldijt uuttrecken ende een ander insteken. Ende dit so suldi dicke doen deen naden anderen tot dat al uut sy of ghi sult winden cathoen opt dende van eenre subtijlre tasten ende stekent int gat van den ore. Ende dairin sal twater trecken ende dan doen uut. Ende dit doet so langhe dattet al uut is. Ende doeten al in een niesen ende nose ende mont stoppen want het is herde [181] oirberlic. Isser oic zweringhe in tore omme die vergaderinghe der heter humoren dan salmen die zweringe versachten mede dairin te doen warme olie van rosen metten vierdeel azijns. Ende en helpet niet so doeter toe .j. luttel opiums dair na alst ghecesseert is sal men bloet laten in die hooftader an die selve side]. Item teghen squinancie: R. piritrum jsoep mostaertsaet honich ende siet in water ende gorghelt in die kele ende weder uut. Item een water tot seericheit inden mont ende tot ulceren ende cancer mede te dwaen: R. flos eris .j. dr. arcenicum .ii. dr. ende .j. pinte wiins dit sal men tsamen setten in een coperen becken .ix. daghen lanc ende roerent alle daghe eens om.

Kapittel 5. Van de squinancie (Angina, keelontsteking) en van haar soorten en van benen of anders in de keel.

Soms worden zweren in de oren om enig ding die in het oor ging zoals wormen, korrels, g . . steen of water welke men herkent bij de tekens en vorm der ogen. Nu wil ik u eerst schrijven van dingen die in de oren kruipen mogen. Het gebeurt wel dat wormen in de lieden oren kruipen die hem grote pijn doen. En als ge daartoe geroepen bent zal je stampen Centaurium erythraea, alsem en Marrubium en mengen rozenwater met de voorzegde kruiden en dat sap is erg goed de worm mee uit te doen en elders ook in de oren. Maar ge zal u hoeden dat ge er geen koude dingen in druppelt. Want de oren zijn van naturen koud en droog en houden de natuur in deze pezen. En daarom is het te ontzien dat alle koude dingen die daarin gedaan zijn gewarmd zijn, uitgezonderd de oren. Als de worm dood is zal je die uittrekken met een haakje dat gekromd zal zijn op het ene einde of ergens anders mee waar iemand het mee zou mogen uittrekken. Kwamen ook die dingen als van buiten dat in het oor was gevallen en al zulke dingen zijn menigerhande of het zijn steentjes of ijzer of glas of het zijn wormen of vloeiende dingen zoals water of loog of diergelijke. Zijn het zoals steentjes dan zal je de zieke laten niezen en zal hem de neus en de mond laten stoppen. En ge zal hem het oor nederwaarts laten houden. En daarop iets zetten dat het uitwaarts zoog en uittrekken met grote kracht. En komt het aldus niet uit zo trek het uit met een haakje met grote kracht en kan men het aldus niet uit hebben zo trek het eruit met een kleine nijptang en met diergelijke. En kan men het aldus niet uit hebben dan zal je maken een subtiele tast van hout en windt op het einde van de tast katoen en dat einde zal je natten in teer daar men vogels mee vangt of met terpentijn. En dat zal je in het oor steken. En dat zal kleven aan steentjes of aan het zand of aan zo wat dat het is en zo vast dat het de tast volgen zal. En daarmee zal je het allerbeste uittrekken. En kon je het aldus niet uit hebben dan zal je het moeten snijden tot daar eer er een hete zweer of kramp komt en dan trek het uit en naai de wond en behandel het zoals men andere wonde behandelt. Waren het ook diertjes die kan men licht uittrekken, ja, opdat ze klein zijn zoals vlooien of dergelijke zoals ik u tevoren gezegd heb met medicijnen die wormen laten sterven. En dat ze dood zijn zal je weten en herkennen. En dan zal je hem laten niezen en de neus en de mond laten stoppen, dat zal ze uit laten vallen. En was die vlooi ook niet dood. En dat ze in het hoofd niet al te diep waren zo zal je daarbij doen haar of wol. En die vlooi zal er aan kleven. En dan na een tijdje trek het uit of giet dat oor geheel vol water en dan trek aan de oren. En ze zal vloeien met het water of men giet het al vol met urine, dat is veel beter dan iets anders tegen de vlooien en andere diertjes. Was ook water met baden in het oor gevloeid of loog of diergelijke dan zal je merg van biezen nemen of andere dergelijke. En steken het ene einde in het oor en ontsteek het ander einde totdat beiden oren gebrand zijn. En dan zal je het uittrekken en een andere insteken. En dit zo zal je vaak doen, de een na de andere totdat het er geheel uit is of ge zal katoen winden op het einde van een subtiele tast en steken het in het gat van het oor. En daarin zal het water trekken en dan uit doen. En doe dit zo lang dat het er geheel uit is. En laat hem al door niezen en de neus en de mond stoppen want het is erg heilzaam. Is er ook zwering in het oor vanwege de verzameling van hete vochtvermenging dan zal men de zweer verzachten met daarin te doen warme rozen olie met een vierendeel azijn. En helpt het niet zo doe er toe een beetje opium en daarna als het verminderd is zal men bloed laten in de hoofdader aan dezelfde zijde. Item, tegen squinancie: Recept, pyrethrum, hysop, mosterdzaad en honig en kook het in water en gorgel in de keel en weer uit. Item, een water tot zeer in de mond en tegen blaren en kanker mee te wassen: Recept, Spaans groen 1 drachme, arsenicum 2 drachmen en 1 pint wijn, dat zal men tezamen zetten in een koperen bekken 9 dagen lang en roer het alle dagen eens om.

Capm. vander doofheit van den oren.

u hebdi ghehoert vander sweer vander tonghen ende den occuzoene ende die cuere. Nu wil ic u voirt scriven vander doofheit. Ende segghe dat die doofheit mach siin in drie manieren. Alsoe als Avicenna seit. Dat horen mach worden ghemiindert of het mach worden verandert of het mach altemael worden verloren. Dit seit Avicenna. Nu suldi weten dat dit mach comen van heeten of van couden. Ende comet van overtoligher hitten seldier in dropen tsap van prumen gernaten ghemenct met olie rosarum of tsap van nasscaden of van lachteken ghemenct met een luttel wierocs ende wiinedic dat ghenoech is aldaer wonde in is. Mer om des wille dat die doofheit dicker coemt van coude dan van hitten soe wil ic daer ieghen scriven meesterliic die cure dan dat van hitten coemt. Comet van couder materien tqualiic horen soe seldi die coude materie doen digereren ende alst ghedigereert is dan suldi cureren ende aldus thooft purgeren. Ende dan suldi van binnen beginnen te werken. Ende dit seit constantinus dan suldi doen sieden heete cruijden in water ende roken [doen] daer over. Ende die cruden sullen siin als levender satureya salvia bethonica absinsium ende dies gheliic. Ende men salse oec salven ende daerin druijpen met finen balseme [182] opdat hi riic is ende ment vercrighen mach of met olien costino of met olien van bitteren amandelen of ghi sult indropen galle van enen verre of van sinen orine ghemenct met mirre of ghi sult hem maken dit collirium. Ghi sult nemen tsap van beiden sentauren en tsap van poerloeke ende van aiuijne ende sterken wiinedic van elc even vele hier salmen in doen sieden eyere van mieren ende pieringhe ghemenct met bloede van alen ende hieraf sal men in die oren dropen al lau. Ende wat dat men in die oren drupet dat sal lau siin ende niet [te] cout noch [te] heet. Item in olie muscilinum is oec herde goet. Ende elke galle van voghelen die van proyen leven in dore ghedropen is herde goet: Item neemt een aiuijn ende hoelten binnen ende doet daerin tsap van aiuijne ende van poerloeke ende van alsene met olie muscilinum ende met vrouwensponne ende dan suldi die scorsen afdoen alom vanden aiuijne ende dat ander suldi wringhen doer eene sterken doeck ende daeraf suldi drupen enen dropel int ore. Ende dan suldi die ore toestoppen met catoen. Ende achtwerven suldiit daerin doen telken die ore suver ende rein maken binnen. Ende dan suldi weder over een wile daerin drupen ende aldus suldi doen dicwiille want ic weet wel dat dit herde orbaerliic is ende goet. Ghi sult nochtan hoeden als een mensche beheert van een heet onghemac of van anderen groten onghemaken dat ghi hem niet en sult drupen in die oren omdat die natuer mocht worden belet al worde hi oec al doef. Ende al hadde hi oec grote sweer in die oren want als die overtollighe humoren uut den lichaem ghepurgeert siin die oresweer sal altemael te niet gaen.

Kapittel van de doofheid van de oren.

Nu heb je gehoord van de zweer van de tong en de gelegenheid en de behandeling. Nu wil ik u voort schrijven van de doofheid. En zeg dat die doofheid mag zijn in drie manieren. Alzo zoals Avicenna zegt. Dat horen mag worden verminderd of het mag worden veranderd of het mag helemaal worden verloren. Dit zegt Avicenna. Nu zal je weten dat dit mag komen van hitte of van koude. En komt van overtollige hitte zal je er in druppelen het sap van granaatappels gemengd met rozenolie of het sap van nachtschade (Solanum nigrum) of van sla gemengd met een beetje wierook en wijnazijn dat genoeg is aldaar de wond in is. Maar omdat de doofheid vaker komt van koude dan van hitte zo wil ik daar meer de behandeling van schrijven dan die van hitte komt. Komt het slechte horen van koude materie dan zal je die koude materie laten verteren en als het verteerd is dan zal je behandelen en aldus het hoofd purgeren. En dan zal je van binnen beginnen te werken. En dit zegt Constantinus dan zal je hete kruiden laten koken in water en hem laten beroken daarover. En de kruiden zullen zijn als levende Satureja, Salvia, betonie (Stachys officinalis) absint en diergelijke. En men zal het ook zalven en daarin druppelen fijne balsem opdat hij rijk is en men het krijgen kan of met olie costino (Costus?) of met olie van bittere amandelen of ge zal er in druppelen gal van een vaars of van zijn urine gemengd met mirre (Commiphora myrrha) of ge zal hem deze zalf maken. Ge zal nemen het sap van beide Centaurea ‘s (Centaurea erythraea en Rhaponticum) en het sap van prei en van uien en sterke wijnazijn, van elk even veel en hierin zal men laten koken eieren van mieren en pieren gemengd met bloed van paling en hiervan zal men in de oren druppelen geheel lauw. En wat dat men in de oren druppelt dat zal lauw zijn en niet te koud noch te heet. Item, in muscilinum (mos of muskus?) olie is ook erg goed. En elke gal van vogels die van prooi leeft in het oor gedruppeld is erg goed: Item, neem een uien en hol het van binnen uit en doe daarin het sap van uien en van prei en van alsem met olie muscilinum en met vrouwenmelk en dan zal je de schors afdoen alom van de uien en dat andere zal j door een sterke doek wringen en daarvan zal je een druppel druppelen in het oor. En dan zal je dat oor dicht stoppen met katoen. En acht maal zal je het daarin doen en telkens dat oor zuiveren en rein maken van binnen. En dan zal je weer na een tijdje daarin druppelen en aldus zal je vaak doen want ik weet wel dat dit erg gebruikelijk is en goed. Ge zal nochtans behoeden als een mens lijdt van een hete kwaal of van andere grote kwalen dat ge hem niet zal druppelen in de oren omdat de natuur belet mocht worden geheeld te worden al wordt hij ook doof. En al had hij ook een grote zweer in de oren want als de overtollige vochtvermenging uit het lichaam gepurgeerd zijn zal de zweer van de oor helemaal te niet gaan.

Capm. van tunicus arum [van die oren die ruten ende blasen].

Nu hebdi ghehoert vander doofheit vanden oren ende wat daertoe behoert. Nu wil ic u voert leeren vanden oren die alle weghe pijpen ende blasen ende ruten ende screijen Ende segghe dat coemt van groter subtiilheit ende scerpheit van sinne of van groter crancheit van natueren inden mensche of van quader lucht ende wint die in die hersen leghet ende blaset. Dat van [183] groter subtiilheit coemt ende scerpheit van sinne ende dat is van groter droecheit vanden geesten in die hersenen. Dat van crancheit coemt van natueren dat coemt van quader complexien vanden hersenen daer lichteliic die cracht van den hersenen af wort ghemindert ende ghecrenct ende verandert van allen dinghen van buijten. Die wint ende die lucht die alle weghe piipt ende blaest ende ruut die coemt van heimeliken occusuene vanden hersenen of hi coemt uter maghen. Ende die wint mach oec comen van buijten ende van binnen. Dat van buijten coemt is van quetsingen of van keerne ter kelen of van overtolligen hongher daer die humoren onghemanie[r]liic af werden vervaert ende in die maghe ghetoghen. Of van alter groter couden. Of van alte groter hitten. Of het mach oec comen van dronkenscap. Ende dat van binnen coemt is van groter vervuijlenisse vanden hoefde of vanden lichaem of het coemt van humoren die rooken uter mage. Ende het coemt oec van crancheit van der natuerliker hitten of van sanien die daerin is of van opilacien dat is van verstoptheit. Nu hebdi ghehoert die occusuene die comen beide van binnen ende van buijten. Nu wil ic u leeren hoe men sal bekennen dat veel meer ruijst na dat tasten dan voer dat tasten. Ende dat rusen [dat] coemt van crancheit der natueren dat bekent men dat die sieke hadde ghequolen ende dat die natuere haer selven hadde altemael verijedelt met medecinen laxatiif. Ende dat van buijten coemt dat weet die sieke selve wel. Ende dat coemt van overtollighen humoren dat is goet te bekennen. Nu hebdi ghehoert die teiken. Nu wil ic u voert scriven die cueren. Ende segge dat hem die sieke eerstwerf sal hoeden van baden ende van sonnensciin ende van alre [hande] claerheit ende van veel roepens ende van vervultheit. Ende hi moet oec den raet doen dat hi den lichaem heeft alle weghe veerdich ende dit is ghemeene alle den occusuene vanden pijpen ende [184] vanden blasen ende vanden screien ende van dies ghelike. Comet oec van alten scarpen sinnen soe sal men daerin droppen olie rosarum met wiinedic ende met castorium of olie rosarum met usquiamus. Coemt het oec van crancheit van natueren soe salmen hem ordineren goede dieten die conforteren. Ende daerna sal men hem dropen in collirium in die oren. Ghi sult nemen gengebaer ende groffels nagle ende poerloocsaet van elken . dr. .i. musci .½. dr. dat sal men altegader menghen met wine ende wringent doer enen doeck of met sape van ruten ende daeraf suldi in dat ore drupen. Item men sal sieden in goeden wiin die blader van loerboem of die blader van balmen of die blader van prumen ende doren daermede wassen. Comet van buten soe salment conferteren alsoe te voren gheseit is. Comet oec van binnen als van groven humoren ende van sterken groven winde dat die natuerlike hitte te zeer gecranct is ende niet en can subtiil ghemaken dan salmen in die ore drupen dat colirium. Ghi sult nemen elleborum album .i.3. croci .v.3. mirre .x.3. Dit sal men temperen met wine of met sape van ruten. Het es oec herde goet ende orbaerliic dat men dicke wasse met wine ghewermt. Comet [oec van] blasen van verkeerden onghemake soe en salmen daer niet toe doen.

Kapittel van tunicus arum, van de oren die ruisen en blazen.

Nu heb je gehoord van de doofheid van de oren en wat daartoe behoort. Nu wil ik u voort leren van de oren die aller wegen pijpen en blazen en ruisen en schreien En zeg dat het komt van grote subtiele en scherpte van zin of van grote zwakte van de natuur in de mens of van kwade lucht en wind die in die hersens ligt en blaast. Dat van grote subtiele komt en scherpte van zin dat is van grote droogte van de geesten in de hersens. Dat van zwakheid komt van naturen dat komt van kwade samengesteldheid van de hersens daar licht de kracht van de hersens van wordt verminderd en verzwakt en verandert van allen dingen van buiten. De wind en de lucht die aller wege pijpt en blaast en ruist die komt van heimelijke gelegenheid van de hersens of het komt uit de maag. En de wind mag ook komen van buiten en van binnen. Dat van buiten komt is van kwetsingen of van braken ter keel of van overtollige honger daar de vochtvermenging ongemanierd van wordt getrokken en in de maag getrokken. Of van al te grote koude. Of van al te grote hitte. Of het mag ook komen van dronkenschap. En dat van binnen komt is van grote vervuiling van het hoofd of van het lichaam of het komt van vochtvermenging die dampen uit de maag. En het komt ook van zwakte van de natuurlijke hitte of van pus die daarin is of van opilacien, dat is van verstopping. Nu heb je gehoord de gelegenheid die beide komen van binnen en van buiten. Nu wil ik u leren hoe men zal herkennen dat het veel meer ruist na dat tasten dan voor dat tasten. En dat ruisen dat komt van de zwakte der natuur en dat herkent men dat die zieke had geleden en dat de natuur zichzelf helemaal leeg gemaakt had met laxerende medicijnen. En dat van buiten komt dat weet de zieke zelf wel. En dat komt van overtollige vochtvermenging dat is goed te herkennen. Nu heb je de tekens gehoord. Nu wil ik u voort schrijven de behandeling. En zeg dat de zieke zich eerst zal hoeden van baden en van zonneschijn en van allerhande helderheid en van veel roepen en van vervuldheid. En hij moet ook de raad doen dat hij het lichaam aller wege vaardig heeft en dit is het algemene van alle gelegenheid van het pijpen en van het blazen en van de schreien en van diergelijke. Komt het ook van scherpe zin zo zal men daarin druppelen rozenolie met wijnazijn en met bevergeil of rozenolie met Hyoscyamus. Komt het ook van zwakte van de natuur dan zal men hem ordineren goede diten die versterken. En daarna zal men hem een zalf in de oren druppelen. Ge zal nemen gember en kruidnagels en zaad van prei, van elk 1 drachme, mos ½ drachme en dat men allemaal tezamen mengen met wijn en wringen het door een doek of met sap van wijnruit en daarvan zal je in het oor druppelen. Item, men zal koken in goede wijn de bladeren van laurier of de blader van balsem (Melissa officinalis?) of de bladeren van pruimen en de oren daarmee wassen. Komt het van buiten dan zal men het versterken alzo te voren gezegd is. Komt het ook van binnen als van grove vochtvermenging en van sterke grove wind dat de natuurlijke hitte te zeer verzwakt is en niet subtiel kan maken dan zal men in de oren druppelen deze zalf. Ge zal nemen Veratrum album i.3, Crocus v.3, mirre (Commiphora myrrha) x.3. Dit zal men mengen met wijn of met sap van wijnruit. Het is ook goed en gebruikelijk dat men het vaak wast met gewarmde wijn. Komt het ook van blazen van veranderde kwaal dan zal men er niets toe doen.

Capm. vanden bloede dat uut den oren loept ende vanden quaden.

Als die oren bloeden of quaet gheven ende dat coemt van bekeerden onghemake dan en salmer niet toe doen ten waer dat utermaten seer vloijde ende quaet gave. Ende dat te seer vloijt dat mach comen bi dat die aderen te vol siin van bloede ende scoren. Of het coemt dat bloet te sterc es of te scerp. Of het mach comen van buijten of [alse] van vallen of van slane of van dies gheliic. Comet van vervoltheit soe suldi den sieken doen laten die hooftader. Of ghi sult setten ventosen tussen die scouderen of inden necke. Daerna suldi die oren binnen wael suveren van dien [quade] dat daerin is bliven ligghen dat horen niet ghe\stopt [185] en worde. Ende daerna suldi met stiptighen medecinen die stelpen ende vercoelen als met water ende met wiinedic daerin ghesoden sal siin galle spidia ende balaustien. Daerna salmer in blasen pulver van mastiic ende van wieroc. Item tsap van nasscaden of met het sap van wilden caerden met wiinedic daerin ghedropt is oec herde goet. Ende tsap van poerlooc met wiinedic daerin ghedropt is oec herde goet. Ende al dit selve is herde goet ieghen bloeden dat [hem] van buijten coemt. Coemt oec quaet uut den oren ghevloijt [ofte] dunne waterachtich dinc dan suldi pulverseren aterment ende sal nitrum ende in die oren blasen. Item nettet een wieke in galle van geijten ende steecse daerin. Item doet hem ligghen [die ore] op herde heete eerde want dat trect herde seer uutwaert. Item olie van bitteren amandelen daerin ghedropt is herde goet. Item olie van scorpionen suvert ende reinicht die oren herde seer ende oec ist gheproeft want het verdriift die doofheit ende doet wel hooren. Item een wieke ghenet in seem ghemenct met terbentiin ende in doren ghesteken trect uut ende suvert herde seer. Item een wieke ghenet int tsap van nasturcium dats van broeckerse met sal nitrium in doren ghesteken ende daerin ghelaten eenen dach ende daerna veerdeliken uut ghetoghen dat sal veel quaets doen uutvloijen.

Kapittel van het bloed dat uit de oren loopt en van het pus.

Als de oren bloeden of pus geven en dat komt van veranderde kwaal dan zal men er niets niet toe doen tenzij dat het uitermate zeer vloeide en pus gaf. En dat te zeer vloeit dat mag komen omdat de aderen te vol zijn van bloed en scheuren. Of het komt dat bloed te sterk of te scherp is. Of het mag komen van buiten of zoals van vallen of van slaan of van diergelijke. Komt het van volheid dan zal je zieke doen laten de hoofdader. Of ge zal koppen zetten tussen de schouders of in de nek. Daarna zal je de oren van binnen goed zuiveren van het pus dat daarin is blijven liggen zodat de oren niet verstopt worden. En daarna zal je met zure medicijnen die stelpen en verkoelen als met water en met wijnazijn daarin gekookt zal zijn gal, spidia (?) en bloem van granaatappels. Daarna zal men er in blazen poeder van mastiek en van wierook. Item, het sap van nachtschade (Solanum nigrum) of met het sap van wilde kaarden met wijnazijn daarin gedruppeld is ook erg goed. En het sap van prei met wijnazijn daarin gedruppeld is ook erg goed. En al ditzelfde is erg goed tegen bloeden dat van buiten komt. Komt ook pus uit de oren gevloeid of dun waterachtige ding dan zal je verpoederen inkt en zout nitrum en in de oren blazen. Item, nat een doek in de gal van geiten en steek het daarin. Item , laat het oor liggen op erg hete aarde want dat trekt erg zeer uitwaarts. Item, olie van bittere amandelen daarin gedruppeld is erg goed. Item, olie van schorpioenen zuivert en reinigt de oren erg zeer en is ook beproefd want het verdrijft de doofheid en laat goed horen. Item, een doek genat in honing gemengd met terpentijn en in de oren gestoken trekt uit en zuivert erg zeer. Item, een doek genat in het sap van Nasturtium, dat is van waterkers, zout nitrum in de oren gestoken en daarin een dag gelaten en daarna vaardig uitgetrokken dat zal veel pus laten uitvloeien.

Vanden oren die altoes veel quaets sanies uutgheven die cuere.

Nu hebdi ghehoert vanden oren die vloijen nu wil ic u voert scriven vanden oren die alle weghe veel quaets sanies gheven. Ende dit sanies coemt van apostemen van binnen of van buijten of van humoren die van binnen verrot siin. Of dat die hersenen gebrec hebben van voedenisse of thooft altemale. Die besceiden teikenen van aldus ghedaen occusune siin ghenoech openbaer te kennen. Want comet van ghebrec van voedinghen van allen den lichame soe wort dat lichame magher ende alle siin sinnen ghecrenct. Die aposteme die van binnen coemt is herde sorgheliic. Ende IPOCRAS seit dat die ionghe luden daer haesteliic af sterven om den sterken sweer. Ende die oude luijden en sterven daer soe haesteliic niet af. Die ghemeen [186] cure van desen sal siin dat men int beginsel sal ordineren goede dieten. Men sal hem gheven goede lichte spijse ende niet te veel die die goede humoeren genezen. Is dat sake dat die sweer is al te groot ende sterc soe sal men jerstwerven versachten soedat die cracht niet en gae altemaal te niet ende daerna salmen die oren beginnen te mondificeren ende te suveren. Alst coemt van heeten occusune soe suldise wassen met water ende met wiinedic. Coemmet oec van couden soe sal mense wassen met oximelle ende met water ende met wiin. Item men nette wieke van galle in verre of van honden ende doense in die oren. Als sanies te seer vloijt daerna sal men daerin dropen orine van kinderen. Item water daer ghesouten visch in ghesoden si suvert ende mondificeert herde zeer. Item men sal wieken netten in seem daerin ghemenct sal siin pulver van wieroc ende van mirren ende van mastiic ende al in een daer inhouden. Ende men sal den sieken verbieden dat hi niet en ligghe op die ghesonde ore omdat sanies niet inwaert en sincke. Men sal oec legghen op de ore herde heete eerde want het is actratiif in den oersweer die van quetsinghen coemt als van slane of van vallen of van quetsinghen of van gheswelle het is oec sonderlinghe goet die broeseme van tarwenbrode ghestoten met wermen wiin ende met sape van alsenen ende al werm daerop gheleit. Ende dat selve is goet op ghesteken pesen ende op articukelen die comen van couden occusune. Ende oec die niet en ware van alte hete occuzoene want het dissolveert herde seer ende versacht. In die fistelen van den oren salmen indropen die galle van voghelen ende van ossen want si mondificeert ende suvert utermaten zeere alderhande fistelen.

Van de oren die altijd veel pus uitgeven de behandeling.

Nu heb je gehoord van de oren die vloeien en nu wil ik u voort schrijven van de oren die aller wegen veel kwaad pus geven. En dit pus komt van zweren van binnen of van buiten of van vochtvermengingen die van binnen verrot zijn. Of dat de hersens gebrek hebben van voeding of het hoofd helemaal. Die onderscheiden tekens van al dusdanige gelegenheid zijn genoeg openbaar te herkennen. Want komt het van gebrek van voeding van het hele lichaam dan wordt het lichaam mager en al zijn zinnen verzwakt. De zweer die van binnen komt is erg zorgelijk. En HIPPOCRATES zegt dat jonge lieden daar snel van sterven vanwege de sterke zweer. En de oude lieden sterven daar niet zo snel van. De gewone behandeling hiervan zal zijn dat men in het begin zal ordineren goede diëten. Men zal hem geven goede lichte spijs en niet teveel die de goede vochtvermengingen genezen. Is het zaak dat de zweer al te groot en te sterk is dan zal men het eerst verzachten zodat de kracht niet helemaal te niet gaat en daarna zal men de oren beginnen te veranderen en te zuiveren. Als het van hete gelegenheid komt dan zal je ze wassen met water en met wijnazijn. Komt het ook van koude dan zal men ze wassen met oxymel (water, honing en azijn) en met water en met wijn. Item, men nat doeken van gal van vaars of van honden en doe het in de oren. Als de pus te zeer vloeit zal men daarna in druppelen urine van kinderen. Item, water daar gezouten vis in gekookt is zuivert en verandert erg zeer. Item, men zal doeken natten in honing waarin gemengd zal zijn poeder van wierook en van mirre (Commiphora myrrha) en van mastiek en alles ineen daarin houden. En men zal de zieke verbieden dat hij niet op het gezonde oor ligt zodat het pus niet naar binnen zinkt. Men zal ook op het oor erg hete aarde leggen want het is attractief in de oor zweer die van kwetsing komt als van slaan of van vallen of van kwetsingen of van gezwellen en het is ook bijzonder goed de broodkruimels van tarwebrood gestampt met warme wijn en met sap van alsem en geheel warm daarop gelegd. En datzelfde is goed op gestoken pezen en op spieren die komen van koude gelegenheid. En ook die niet waren van al te hete gelegenheid want het lost erg zeer op en verzacht. In de fistel van de oren zal men indruppelen de gal van vogels en van ossen want het verandert en zuivert uitermate zeer allerhande fistel.

Capm. .vii. van alle vlekken die in den aensicht pleghen te comen.

Nu hebdi ghehoert van allen den onghemaken vanden oren. Nu wil ic u voert scriven vanden weringhen die int aensicht comen als van rootheit van lentiginen ende van gutta rosacea ende van fistula in [187] mandibula ende van dies gheliic. Die rootheit van den aensicht die van buten coemt als van vier of dat vander sonnen coemt dat sal men aldus cureren. Ghi sult nemen meel van witten arwten of van siceren of van bonen of van garsten ende temperent met olie rosarum ende bestrikent dat aensicht daermede dat suvert ende verdriift die rootheit vanden aensichte ende van aller onreinicheit vanden aensichte. Het coemt oec int aensicht somtiit puijstela van fluijmen of van coleren of van bloede of van melancolien. Die van fluijmen comen siin weec ende moru. Ende die salmen aldus cureren. Ghi sult nemen serpentaria brionia ende die wortel van wilden trigonieren ende die wortel van malumterre ende hermodattali al dit sal men stoten ende conficeren met seem ende die puijsten daermede salven .ii. werven of .iii. werven des daechs. Waer oec dat sake dat si waren scelachtich ende root dan neemt die blader van lapacium acutum ende stotet tegader ende legget op die puijsten. Waren oec die puijsten van fluijmen ende van melancolien ende verandert alsoe als die lasersche soe suldien purgeren in den somer met vomitum. Ende in den winden met miralanen citrini. Ende daerna salmen die puij[s]tilen doen molificeren ende weiken .iii. of vier daghen al met olien salmen dicwil salven. Ende daerna suldij leggen die ruptorien. Ghi sult nemen caltuce cumenon flos eris gumme armoniacum van allen desen sal men maken pulver ende temperen met witter seepen ende en heeft men gheen seepe soe salmen die armoni[a]cum smelten met wiinedic over tfuer ende doen sieden ende doen daerin dat voerseide pulver ende maken als een salve ende leggent op die puijstelen ende latense aldaer corroderen toten gronde. Ende dan legter op consolidatiif als van pulver van rosen aloes ende olibanum. Of ghi sult nemen vitriolum auripigmentum ende calce viva ende sult al te gader pulverseren ende temperent met seeme. Ende dat suldi winden in eenen linen doeck die sal siin ghenet in water ende legghen onder die heete ameren ende latent [188] daeronder ligghen alle den nacht ende des merghens suldiit nemen ende maken daeraf subtiil pulver ende legghent op die puiisten. Mer men salse ten eerste op doen met eenre vliemen ende of sniden [of elre] mede ende dit pulver daerop doen alle daghe tweewerven of .iii. werven alsoe dattet overtolighe vleesch al af corrodeert. Ende daerna suldi legghen pulver van hermodattelen totdat dat overtolighe vlees alte mael af si ende uut ghegheten. Ende daerna consolideert als ic u te voren gheseit hebbe. Comen die puijsten oec van coleren of van bloede soe suldij nemen die wortel van lapacium acutum ende stotense met aloe ende bestriken die puijsten daermede. Of ghi sult nemen die scavelinghe van cauwoerden ende stotense met aloe ende doet daerop. Ende dat en cureert niet alleene die rode maculen vanden aensichte mer het verdriift oec die pockteikenen. Of ghi sult nemen oxicrocium ende stroient daerop caltuce cumenen dat is gheber[n]t coper dat legghent daerop. Mer en lates u niet vergeten comen die puijstelen van coleren purgierten inden somer met triiscoram sarcacenicam gheacureert met anderen laxativen of met oxilaxatiif of met electien van den sape van rosen. Comen si oec van bloede soe seldi hem doen setten ventosen onder die kinne of inden necke. Item van wat occusuene dat si comen salt laten goet siin [met ventosen] onder die kinne of ruptorien met cantariden ende met heefsele ende met wiinedic. Item in alrehande occusuene soe es goet dat men hiet van voren ende niet van achter in die braden ende bloet [uut] trecken want dat suvert ende reinicht dat aensicht van allen occusunen. Mer daer na salmen nemen pulver van bayen ende ghescuijmt seem ende menghent te gader daermede salment taensicht smeeren. Men sal ten eersten stoven met deser decoxien daerin ghesoden sal siin alsene ende caf van garste. Ende des merghens sal ment wassen met water daerin ghesoden sal siin taruwen achterlinc. Item rotula set menigherhande medecine ende experment dat dat aensicht mede te suveren ende te reinighen. Ende seit datmen sal temperen borax [189] ende meel van bonen metten sape van lijmonen ende met rosewater ende daer salmen toe doen een luttel musci hier mede sal men aensicht wasschen ende bestriken des avens ende des morghens. Item noch een ander dat herde goet is. Item entale [ende] dentale ende borax ende sercocolle ende wit cristal ende wit corale van elken even vele ende daertoe een luttel meels van witten siceren of arweten of bonen of kempsade. Ende dit sal men distemperen metten sape van lijmonen of met water van bloemen van bonen of met rosewater ende een luttel musci ende dit salmen droeghen in die scade ende maken daeraf trosisken ende dit mach men houden menich jaer. Ende alst men wil orbaren soe salmen een distemperen met rosewater of met water van bloemen van bonen. Ende dat aensicht des avens daermede bestrijken ende des merghens wasschen. Dese medicine mondificeert dat aensicht boven alle dinc. Item in gutta rosacea sal men dat aensicht salven met ouden swinensmeer dat gheleghen sal hebben drie daghe in sterken wiinedic ende operment ende quicsilver ende int sap van garuwen.

Kapittel .vii. van alle de vlekken die in het aanzicht plegen te komen.

Nu heb je gehoord van alle kwalen van de oren. Nu wil ik u voort schrijven van de vlekken die in het aanzicht komen als van roodheid, van lentiginen (linze) en van gutta rosacea (roos druppels) en van fistula in mandibula (kaakbeen) en van diergelijke. De roodheid van het aanzicht die van buiten komt als van vuur of dat van de zon komt dat zal men aldus behandelen. Ge zal nemen meel van witte erwten of van Cicer of van bonen of van gerst en meng het met rozenolie en bestrijk dat aanzicht daarmee, dat zuivert en verdrijft de roodheid van het aanzicht en alle onreinheid van het aanzicht. Het komt soms ook in het aanzicht van puistjes, van fluimen of van gal of van bloed of van melancholie. Die van fluimen komen zijn week en murw. En die zal men aldus behandelen. Ge zal nemen Persicaria bistorta, Bryonia en de wortel van wilde Trigonella en de wortel van malumterre (Cyclamen?) en Colchicum en dit alles zal men stampen en bereiden met honing en de puisten daarmee 2 of 3 maal per dag mee zalven. Was het ook zaak dat ze scheelachtig en rood waren dan neem de bladeren van Rumex acutus en stamp ze tezamen en leg ze op de puisten. Waren ook de puisten van fluimen en van melancholie en verandert alzo zoals de huidzieken dan zal je die purgeren in de zomer met braken. En in de winter met mirobalanen citrini. En daarna zal men de puisten laten vermurwen en weken 3 of vier dagen en al met olie zal men vaak zalven. En daarna zal je leggen bijtende geneesmiddelen. Ge zal nemen gebrand koper, Spaans groen, gom van Dorema ammoniacum van al deze zal men poeder maken en mengen met witte zeep heeft men geen zeep zo zal men die ammoniak smelten met wijnazijn over het vuur en laten koken en doen daarin dat voorzegde poeder en het maken als een zalf en leg het op de puisten en laat het aldaar bijten tot de grond. En dan leg er op die verenigen zoals van poeder van rozen, Aloë perryi en wierook. Of ge zal nemen vitriool, arsenicum en ongebluste kalk en zal alles tezamen verpoederen en mengen met honing. En dat zal je winden in een linnen doek die zal zijn genat in water en leggen onder de hete as en laat het daaronder de hele nacht liggen en ‘s morgens zal je het nemen en daarvan subtiel poeder maken en leg het op de puisten. Maar men zal ze ten eerste open doen met een vliem en afsnijden of ergens anders mee en dit poeder daarop doen alle dagen twee maal of 3 maal alzo dat het overtollige vlees geheel afbijt. En daarna zal je poeder van herfsttijloos ( Colchicum autumnale) leggen totdat dat overtollige vlees helemaal er af is en uit gegeten. En daarna samen voegen zoals ik u tevoren gezegd heb. Komen de puisten ook van gal of van bloed dan zal je nemen de wortel van Rumex acutus en stamp ze met Aloë perryi en bestrijk de puisten daarmee. Of ge zal het schaafsel nemen van kauwoerden en stamp het met Aloë perryi en doe het daarop. En dat geneest niet alleen de rode vlekken van het aanzicht, maar het verdrijf ook de poktekens. Of ge zal nemen oxicrocium (azijn en saffraan) en strooi daarop caltuce cumenen, dat is gebrand koper, en leg dat daarop. Maar dat u het niet vergeet komen de puistjes van gal purgeer het in de zomer met triiscoram sarcacenicam (?) behandeld met andere laxatieven of met zure laxatief of met likkepot van het sap van rozen. Komen ze ook van bloed dan zal je hem koppen laten zetten onder de kin of in de nek. Item van wat gelegenheid dat ze komen zal het bloed laten goed zijn met koppen te zetten onder de kin of bijtende geneesmiddelen met canthariden(Lytta versicatoriaden) en met zuurdeeg en met wijnazijn. Item, in allerhande gelegenheid zo is het goed dat men zegt van voren en niet van achter in de wenkbrauw bloed uit te trekken want dat zuivert en reinigt dat aanzicht van alle gelegenheid. Maar daarna zal men nemen poeder van laurier en geschuimd honing en meng het tezamen en daarmee zal men het aanzicht smeren. Men zal ten eersten stoven met dit afkooksel waarin gekookt zal zijn alsem en kaf van gerst. En ‘s morgens zal men het wassen met water daarin gekookt zal zijn tarwebloem. Item , Rotula zet menigerhande medicijnen en experiment om dat aanzicht mee te zuiveren en te reinigen. En zegt dat men mengen zal borax en meel van bonen met het sap van limoenen en met rozenwater en daar zal men toe doen een beetje mos en hiermee zal men het aanzicht wassen en bestrijken ‘s avonds en Գ morgens. Item, noch een andere dat erg goed is. Item, antalien dentali (1) en borax en Astragalus sarcocolla en wit kristal en wit koraal, van elk even veel en daartoe een beetje meel van witte Cicer of erwten of bonen of hennepzaad. En dit zal men ontmengen met het sap van limoenen of met water van bloemen van bonen of met rozenwater en een beetje mos en dit zal men drogen in de schaduw en daarvan koekjes maken en dit mag men houden menig jaar. En als men het wil gebruiken dan zal men het oplossen met rozenwater of met water van bloemen van bonen. En dat aanzicht ‘s avonds daarmee bestrijken en ‘s morgens wassen. Deze medicijn zuivert dat aanzicht boven alle dingen. Item in gutta rosacea zal men dat aanzicht zalven met oud zwijnenvet dat gelegen zal hebben drie dagen in sterke wijnazijn en arsenicum en kwikzilver en in het sap van duizendblad.

Capm. van impetigo ende serpigo.

Impetigo ende serpigo siin .ii. onghemaken ende comen van materien die siin heet ende droghe. Impetigo is nochtan van veel heeter materien ende haestigher dan serpigo ende breidet hem ende gaet op en neder. Serpigo is van grover materien ende niet alsoe heet daerom en gae[t]se niet opwaert als impetigo mer si breit haer al omme ende gaet nederwaert. Ghi sult weten datter differencie tussen dese twee ende laserie ende masersocht. Want die laserie ende masersocht comen van couden ende van drooghen materien impetigo ende serpigo comen van heeter materien. Ende daerom ghevoelen si bernende hitte met juecsel ende met herder huut. Nochtans seggen alsulke meesters dat impetigo ende serpigo comen als heete ende subtile humoren ende werden ghemenct met couden ende groven ende droghen humoren. Ende als die subtiil droghe humoren habunderen soe ist impetigo. Ende als de grove ha\bunderen [190] soe ist serpigo. Is dat sake dat die subtiil ende die grove te gader even gheliic habunderen soe wordet al gromelachtich als oft waer [eenrehande] saet ende heet milum ende dan machment heeten serpigo miliaris of serpigo granosa want om dies wille dat die subtiil materie ende humoren regneren [zeer] dan die grove is donghemac ende subtiilre ende tangere ende bernender dan die vol[li]ke ghenesen. Ende dat selve es te verstaen vanden groven humoren ende materien. Ghi sult weten bliift dat onghemack langhe duerende het ulcerreert om die grote bernende [hitte] met sterken juecsel buten der huijt ende maket roven ende breit hem ende dat heet in duijtsche wilt vier. Mer impetigo helt hem onder die huijt root met groten hitten. Ende alst coemt in den lichaem om die gordelstat soe eest gheheeten in dietsche [ommeleghe] ende in walsche der cingel. Ende daerom seit men alst alom die gordelstaet gaet ende te gader vergadert doet den sieken sterven. Nu wil ic u scriven ende leeren hoe mense cureren sal. Vanden beginsel sal men dat onghemac cureren met medecinen laxativen die die cameren[gang]doen hebben. Ende waer dat sake dat die sieke seer waer vervult van humoren dan salmen hem doen laten eer men hem gheeft enich laxatief. Ende als hi ghelaten es soe salmen hem gheven colagogum dat es medecine die coleren purgeren die ghemaect sal siin van prumen dalmascenen ende van iuiuben ende van violetten ende van couden saden ende van casafistelen ende van manna ende van mirabolanen citrini ende van mirabolanen indi. Alle dese medecinen mondificeren ende purgeren die verbrande humoren. Daerna sal men doen baden in warmen water dat die wermte opluket die poren ende maket die materie subtiil ende licht te digereren. Ende die verscheit vanden wermen [zoete] water die scheijt ende stelpt ende bedwinct ende tempert die materie van hare stercheit. Men sal den sieken doen houden ghetemperde dieten van eten ende van drincken. Ende alsoe als roegirius seit is die sieke herde seer vervult van quaden humoren ende die stat herde veel begrepen heeft [191] dat siin teeken dat alle die lede ende alle die humoren ghemeenliic bereet siin te corrumpeeren ende ter laserien. Daerom sal men die materie digereren met oxisakere en met sirope van fumusterre van elken even vele. Ende als die materie es ghedigereert soe sal men purgeren met twee deel cartacium imperiale ende dat derdendeel van ijeraruffiin. Ende des derden daechs sal men doen stoven met couden cruden ende daer sal men toe doen scabiose ende fumusterre ende lapacium acuijtum. Als hi uutten stoven gaet dan sal hi nemen rubeam trociscatam metten derdendeel van der goeder drieakle. Ende des ander daechs sal men doen laten die leverader. Als alle dit is ghedaen dan sal men salven met deser salve R. die wortel van lapacium acutum ende wassche wel ende dat hert dat daer binnen [is] dat werpt wech ende die wortel sal men al ontween sniden in cleenen stucken ende dit sal men laten ligghen ghestoten ende ghemenct met boteren .ii. dage lanck ende des derden daechs salment sieden ende doer enen sterken doeck wringhen ende daerin smelten was ende maken salve. Item een herde goed salve ieghen impetigo ende serpigo alse veroudert siin: Item neemt radicem lapaci acuti ende stoetse wel ontween ende doeter toe gheblust quicsilver ende menghent wel tegader metten pistelen. Daerna suldi smelten in een panne swinensmeer ende was ende dan doeter toe quicsilver ende lapaci acuti ende aterment ende maecter salve daeraf: Item olie van taruwe es oec herde doet ende dat salmen aldus maken. Ghi sult nemen twee jseren platen ende maken se gloijende heet ende legt die tarwe tussen beide die platen ende bernense tegader ende die olie sal daeruut loepen si doet ghenesen impetigo ende [serpigo ende] al dat verbrant is van vuere of van olien of van heeten water.

Kapittel van impetigo en serpigo.

Impetigo en serpigo zijn 2 kwalen en komen van materiën die heet en droog zijn. Impetigo is nochtans van veel hetere materiën en haastiger dan serpigo en verspreidt zich en gaat op en neer. Serpigo is van grove materiën en niet alzo heet en daarom gaat het niet opwaarts zoals impetigo, maar het verspreidt zich al om en gaat nederwaarts. Ge zal weten dat er verschil is tussen deze twee en melaatsheid en mazelen. Want de melaatsheid en mazelen komen van koude en van droge materiën en impetigo en serpigo komen van hete materien. En daarom voelen ze brandende hitte met jeuk en met harde huid. Nochtans zeggen sommige meesters dat impetigo en serpigo komen als hete en subtiele vochtvermenging en worden gemengd met koude en grove en droge vochtvermenging. En als die subtiele droge vochtvermenging overvloedig zijn dan is het impetigo. En als de grove overvloedig zijn dan is het serpigo. Is het zaak dat de subtiele en die grove tezamen even gelijk overvloedig zijn dan wordt het geheel rommelachtig alsof het een soort zaad was en heet milium en dan mag men het serpigo miliaris noemen of serpigo granosa want omdat de subtiele materie en vochtvermenging zeer regeren dan is van de grove de kwaal meer subtiel en kloeker en brandender dan die volledig genezen. En datzelfde is te verstaan van de grove vochtvermenging en materiën. Ge zal weten als de kwaal lang blijft duren en als het veel blaren maakt vanwege die grote brandende hitte met sterke jeuk buiten de huid en roven maakt en verspreidt zich en dat heet in Duits wild vuur. Mar impetigo houdt zich onder de huid rood met grote hitte. En als het in het lichaam komt onder de gordel dan is het in Dietse geheten ommeleghe en in Waals de cingel. En daarom zegt men als het alom de gordel gaat en tezamen verzameld het laat de zieke sterven. Nu wil ik u schrijven en leren hoe men ze behandelen zal. Van het begin zal men die kwaal behandelen met laxerende medicijnen die ter toilet laten gaan. En was het zaak dat de zieke zeer vervuld was van vochtvermenging dan zal men hem bloed doen laten eer men hem geeft enige laxatief. En als hij gelaten is zo zal men hem geven colagogum , dat is medicijnen die gal purgeren die gemaakt zullen van pruimen van Damascus en van jujube en van violen en van koude zaden en van Cassia fistula en van manna en van mirobalanen citrini en van mirobalanen indi. Al deze medicijnen zuiveren en purgeren de verbrande vochtvermenging. Daarna zal men laten baden in warm water zodat de warmte de porin opent en de materie subtiel maakt en licht te verteren. En die vochtigheid van het warme zoete water die scheidt en stelpt en bedwingt en tempert de materie van zijn sterkte. Men zal de zieke laten houden getemperde diëten van eten en van drinken. En alzo zoals Rogerius zegt is de zieke erg zeer vervuld van kwade vochtvermenging en die plaats erg veel begrepen heeft, dat zijn tekens dat alle leden en al die vochtvermenging gewoonlijk bereid zijn te bederven ter melaatsheid. Daarom zal men die materie verteren met oxisakere (water, honing en suiker) en met siroop van fumus terre (Fumaria), van elk even veel. En als de materie verteerd is dan zal men purgeren met tweede deel cartacium imperiale (keizerlijk laxeren) en dat derdedeel van yeraruffiin. (yera; heilig en ?) En de derde dag zal men laten stoven met koude kruiden en daar zal men toe doen Scabiosa en fumus terre (Fumaria) en Rumex acutus. Als hij uit de stoof gaat dan zal hij nemen rode likkepot met het derdedeel van de goede teriakel. En de volgende dag zal men hem bloed laten in de leverader. Als dit alles is gedaan dan zal men hem zalven met deze zalf. Recept; die wortel van Rumex acutus en was het goed en dat hart dat daarbinnen is werpt men weg en de wortel zal men geheel stuk snijden in kleine stukken en dit zal men laten liggen gestampt en gemengd met boter 2 dagen lang en de derde dag zal men het koken en door een sterke doek wringen en daarin smelten was en er zalf van maken. Item, een erg goede zalf tegen impetigo en serpigo als ze verouderd zijn: Item, neem Rumex acutus en stamp ze goed stuk en doe er toe geblust kwikzilver en meng het goed tezamen met het poeder. Daarna zal je smelten in een panne zwijnenvet en was en dan doe er toe kwikzilver en Rumex acutus en inkt in maak er zalf van: Item, olie van tarwe is ook erg goed en dat zal men aldus maken. Ge zal nemen twee ijzeren platen en maak ze gloeiend heet en leg de tarwe tussen beide platen en brand ze tezamen en de olie die daaruit loopt laat genezen impetigo en serpigo en alles dat verbrand is van vuur of van olie of van heet water.

Capm. van morpheam ende ictericiam.

Morphea is te segghen veroudenis van verwen als die natuerlike varwe des menschen van der huiit verandert ende onghenatuerde varwe. Ende het is differencie tusschen morpheam ende ictericiam. Yctericia is die geelsocht. Ende morphea dat siin witte [192] of swarte plecken. Ende serapheon seit dat boras dat is die witte morphea die coemt van bloetachtighen fleumen die is taij ende viscoijs want si veranderen ende voeden die natuerlike varwe vander huiit waer bi dat die huiit is wit ende placachtich. Ende dat seit seraphio ende het mach wel waer siin want als fluma wort verhert ende verbrant soe wortse taij ende viscoijs. Die swarte morphea is vander selver materien dat impetigo is want het is vander sterker bernender hitten dan die witte morphea. Nochtan beide die witte ende die swarte comen van crancheit der cracht. Ghi sult weten dat alle morphea [syn niet curabel. Ghi sult die placken van morpheam] stoeten met eenre naelde soe dat die huijt niet al doer en gae. Ende gaet daer dan uut dun quaet als eelsap soe ist incurabel: Is oec dat sake dat morpheam welkerhande dat het si is die stat becommert waer dat het si ende veel spacien begriipt ende haer breijt ende verandert die en mach niet ghenesen. Mer die luttel goede plecken heeft ende niet veroudert en is die mach wel ghenesen. Ende dit is die cuere daeraf men sal eerstwerven ordineren die dieten die contrarie siin sal den humoren daer morphea af coemt ende daerna salmen die materie digereren ende daerna purgeren. Die van fleumen coemt sal men purgeeren met ijera logidien of met theodoricon anacordion [empiscon of met dies ghelike. Die van melancolien comen salmen purgeeren met yera ruffini of met theodoricon elx even vele] of met flemagogeum ende melagogum of met ephitima ende met mirabolamum indi ende met polopodi ende met elleborum album ende nigrum ende dies ghelike dat fleuma ende melancolien beide tegader purgeren. Ende als die materie altegader ghedigereert es ende ghepurgeert dan suldi curreren. Ghi sult nemen elleborum album ende van gallen tegader ghetempert met sterken wiinedick ende die plecken van morpheam mede bestriken ende salven: Item een goede salve daer mense mede bestriken sal: R. mostaertsaet ende die scorsen van anabulla ende scamonea ende sebesten van elken even veel ende conficeert al tegader met bloede van scorpioen met bloede van swal[u]wen ende bestrikent daermede: Item [193] een ander: R. ghebernt sulpher euforbien elleborum album ana .ii. dr. anacordis .v. dr. piritrum cappara ana .ii. dr. pulvert ende conficeert met [starken] wiinedic: Item een ander: R. coelsaet ende mostaertsaet ende bornkerse van elken even vele ende conficeert tegader met sterken wiinedic. Albaras dat morphea nigra die salmen cureren als men cureert impetigo. Ghi sult weten dat morphea is een teijken van laserien. Mer morphea heeft die huiit ghecorrumpeert alleen ende niet dat vleesch. Ende laserie heeft die huijt ghecorrumpeert ende oec dat vleesch mede. Item men sal den sieken stoven ende met sueten water wassen ende wel wriven sterckeliic ende die plecken droghen: Item een herde goede salve. R. ongheblust calc ende wasschet neghenwerven ende dan menct met boxruete dat is herde goet daertoe: Item ungentum citrinum is herde goet ende orbaerliic al[s] ment dicke daer mede salvet. Item bloet van hasen daerop ghestreken is goet ende orbaerliic ende het is oec goet ieghen sproeten ende plecken die den wiven comen van menstruum die opghetoghen siin ende onthouden van langhen tijden. Mer die plecken van morphea sal men eerst hicken met eenre vliemen eer mense bestriict metten bloede vanden hase ende dat bloet sal siin werm. Ende daerna suldi daerop stroyen pulver van anacarden. Ende men sal den hase voeden ende alle daghe als men te doen heeft sal men tbloet trecken uut siinre oren of uut den voersten voeten daer dat bloet alre wermste es ende bestriken op die plecken van morphea ja welkerhande dat si isset wit of swart of van wat humoren dat sij is.

Kapittel van morfeem en ictericia (geelzucht).

Morphea is te zeggen verandering van kleur als de natuurlijke kleur van de mensen huid verandert in onnatuurlijke kleur. En er is verschil tussen morfeem en ictericia. Ictericia is de geelzucht. En morfeem dat zijn witte of zwarte plekken. En Serapio zegt dat boras, dat is de witte morfeem, die komt van bloederige fluimen en die is taai en slijmerig want ze veranderen en voeden de natuurlijke kleur van de huid waarom de huid wit is en plekkerig. En dat zegt Serapio en het mag wel waar zijn want als de fluim verhard en verbrand wordt dan wordt het taai en slijmerig. De zwarte morfeem is van dezelfde materie als impetigo is want het is van sterkere brandender hitten dan de witte morfeem. Nochtans beide de witte en de zwarte komen van zwakte van de kracht. Ge zal weten dat alle morfeem niet te genezen zijn. Ge zal die plekken van morfeem met een naald stoten zodat de huid niet geheel doorgaat. En gaat daar dan uit de huid dun pus zoals paling sap (?) dan is het ongeneesbaar: Is het ook zaak dat morfeem en welke dat het is waar die plaats bekommerd was dat het veel ruimte omvat en zich verspreid en verandert, die mag niet genezen. Maar die weinig goede plekken heeft en niet verouderd is, die mag wel genezen. En dit is de behandeling daarvan. Men zal eerst ordenen de diëten die contrarie zal zijn de vochtvermenging daar morfeem van komt en daarna zal men die materie verteren en daarna purgeren. Die van fluimen komt zal men purgeren met heilige logodion of met theodoriton (godsgeschenk) Semecarpus anacardium, empiscon (?) of met diergelijke. Die van melancholie komen zal men purgeren met heilige Rufus of met theodoriton, elk even veel of met flemagogeum en melagogum of met ephitima (???) en met mirobalanen indi en met Polypodium en met Veratrum album en Helleborus nigrum en diergelijke dat flegma en melancholie beide tezamen purgeren. En als de materie helemaal verteerd en gepurgeerd is dan zal je het behandelen. Ge zal nemen Veratrum album en van gallen tezamen gemengd met sterke wijnazijn en die plekken van morfeem er mee bestrijken en zalven: Item, een goede zalf daar men het mee bestrijken zal: Recept. mosterdzaad en de schorsen van Euphorbia en Convolvulus scammonia en sebesten, van elk even veel en meng alles tezamen met bloed van schorpioenen en bloed van zwaluwen en bestrijk het daarmee: Item, een andere: Recept. Gebrande zwavel, Euphorbia, Veratrum album, gelijk 2 drachmen, Semecarpus anacardium 5 drachmen, Anacyclus pyrethrum, Capparis, gelijk 2 drachmen, verpoeder het en meng het met sterke wijnazijn: Item, een andere: Recept, koolzaad en mosterdzaad en waterkers, van elk even veel en meng het tezamen met sterke wijnazijn. Albaras, dat is morfeem nigra, die zal men behandelen zoals men impetigo behandelt. Ge zal weten dat morfeem is een teken van melaatsheid. Maar morfeem heeft alleen de huid bedorven en niet dat vlees. En melaatsheid heeft de huid bedorven en mede ook dat vlees. Item, men zal de zieke stoven en met zacht water wassen en goed en sterk wrijven en de plekken laten drogen: Item, een erg goede zalf. Recept. Ongebluste kalk en was het negen maal en meng het dan met bokkenvet, dat is erg goed daartoe: Item, zalf citrinia (mirobalanen citrini of geel?) is erg goed en gebruikelijk als men het vaak daarmee zalft. Item, bloed van hazen daarop gestreken is goed en gebruikelijk en het is ook goed tegen sproeten en plekken die de wijven komen van menstruatie die opgetrokken zijn en onthouden van lange tijden. Maar de plekken van morfeem zal men eerst hakken met een vliem eer men ze bestrijkt met het bloed van een haas en dat bloed zal warm zijn. En daarna zal je daarop strooien poeder van Semecarpus anacardium. En men zal de haas voeden en alle dagen als men het nodig heeft zal men bloed uit zijn oren trekken of uit de voorste voeten daar het bloed het aller warmste is en strijken op de plekken van morfeem, ja welke soort dat het is, is het wit of zwart of van wat vochtvermenging dat het is.

Capm. .x. vanden crausel [of jocsel].

Scabies dat es juecsel of crausel in dietsche ende dat siin op alle tliif [of op een stat]. Ende dat mach comen van bloede of van coleren of van fleumen of van melancolien of van souten flumen. Als deze humoren habunderen ghemeenliic in den live ende die crancheit van der natueren wilse uut verdriven ende purgeren. Ende dese comen tussen die huijt ende dat vleesch ende [alsi] daer bliven soe doense die huijt rotten ende corrumperen om des wille dat die grofheit van [194] den humoren niet en can altemael uut verdriven noch te niet doen gaen soe blivense daertussen die huiit ende dat vlees verrotten ende corrumperen omdat die nature uut [te] verdreven [te] cranck es Ende oec een deels omdat die humoren grof siin. Nu suldi dat weten dat die humoren die aldus verrot siin ende ghecorrumpeert ende ghevenijnt soe moet hi hem seer crauwen ende doghen groote pine ende smerte. Ende als dit ghevalt ouden luden soe en moghen si daeraf niet ghenesen soe siin si alsoe maer als lasarien. Meir men machse wel versueten ende versachten met goeden dieten ende met anderen dinghen. Als dese scabies coemt van overtolighen bloede soe salmense bekennen dat die huiit root es ende die puijsten moru ende gheven veel quaets ende dat aensicht is root ende dies gheliic. Die scabies die van souten fluijmen comen die huiit ende puijsten siin witachtich ende met groten juecsel ende die puusten gheven veel quaets ende [dan] joecken die ellenboghen ende die dijen ende alle den lichaem ende dit coemt van souten flumen. Die scabies die coemt van melancolien maect die huiit ende die puijsten bleec ende vaelachtich ende donckerachtich ende swart ende droghe ende met cleinen joecsele ende luttel verscheit ende si hebben clieren [onder doxelen ende] in die liese bi tghemeacht ende elwaer ende dicwil hebben sij malum mortuum en al haer liif is qualiic ghevarwet. Die scabies die van bloede coemt die salmen eerstwerven cureren met latene die ghemeen adere. Ende die van coleren comet die purgeert met colagogum dats met medicinen die coleram purgeren ende met medecinen die tbloet mondificeren. Ende dan sal mense doen stoven ende met desen medecinen ende cruden: R malve lachteke perdelle grisorie scabiose violettencruut ende garstencaf ende haverenstroo ende blader van bonen ende die loveren of die wortel van neglentier ende smeercruut ende mesueten ende hontsribben ende pentafilon ende die blader van aelplumpen van allen desen suldi nemen even veel ende siedense in enen eerden pot wel ghestopt ende alle dat salmen gieten in een bade cupe [195] ende daerin stoven ende sitten langhe daerin ende wel ghedect dat hi langhe ende ghenoech sweete. Ende als hi langhe ghenoech ghesweet heeft ende uut wil gaen dan sal hi nemen rubeam trociscatam met wermen water. Ende dan salmen salven met ungentum citrinam ende ungentum alboleo rosarum of papeljoen tegader ghemenct van elken even veel. Ende men salder toe doen litergierum amidum ende seruse van elke ii. o. ende olie rosarum. ½. o. Ende alle maenden sal men hem doen laten .ii. of .iii. o. bloets ende alle weghe ten eersten stoven. Ende hi sal hem hoeden van ongansen eten ende drincken. Ende hi sal hem hoeden van sterken arbeit. Comet scabies van salten fleumen of van bernender coleren die swert is soe salmen ierstwerven oxamel squillitico ende siroepe van fumusterre van elken even veel beite tegader ghemenct ende ghevent hem ende daerna purgeren met oxi laxativo ende benedicta gheacueert met lacticia.

Kapittel .x. van het krabben of jeuk.

Scabies (schurft) dat is jeuk of krabben in Dietse en die zijn allen op het lijf of op een plaats. En dat mag komen van bloed of van gal of van flegma of van melancholie of van zoute fluimen. Als deze vochtvermenging algemeen overvloedig zijn in het lijf en de zwakte van de natuur ze wil uitdrijven en purgeren. En dezen komen tussen de huid en dat vlees en als ze daar blijven zo laten ze de huid rotten en bederven omdat de grofheid van de vochtvermenging ze niet allemaal uit kan verdrijven noch te niet laten gaan en zo blijven ze daar tussen de huid en dat vlees verrotten en bederven omdat de natuur om dat uit te drijven te zwak is. En ook eensdeels omdat de vochtvermengingen grof zijn. Nu zal je dat weten dat de vochtvermenging die aldus verrot en verdorven giftig zijn en zo moet hij zich zeer krabben en grote pijn en smart gedogen. En als dit gebeurt met oude lieden zo mogen ze daarvan niet genezen zo ze zijn alzo meer als de melaatsen. Maar men mag het wel verzoeten en verzachten met goede diten en met anderen dingen. Als deze schurft komt van overtollig bloed dat zal men herkennen dat de huid rood is en de puisten murw en geven veel pus en dat aanzicht is rood en diergelijke. De schurft die van zoute fluimen komt daar is de huid en puisten witachtig en met grote jeuk en de puisten geven veel pus en dan jeuken de ellenbogen en de dijen en het hele lichaam en dit komt van zoute fluimen. De schurft die van melancholie komt maakt de huid en de puisten bleek en vaalachtig en donkerachtig en zwart en droog en met weinig jeuk en weinig vochtigheid en de klieren onder de oksels en in de lies bij het geslacht en elders hebben vaak verrotting van het been en hun hele lijf is kwalijk gekleurd. De schurft die van bloed komt die zal men eerst behandelen met laten van de gewone ader. En die van gal komt die purgeert men met colagogum, dat is met medicijnen die gal purgeren en met medicijnen die het bloed zuiveren. En dan zal men ze laten stoven met deze medicijnen en kruiden: Recept; Malva, sla, ridderzuring, (Rumex sanguineus) grijsecom, (Fumaria officinalis) Scabiosa, violenkruid en gerstekaf en haverstro en bladeren van bonen en het lover van de egelantier (Rosa canina) en smeerkruid (Symphytum) en madelief en hondsribben (Plantago lanceolata) en vijfblad (Potentilla) en de bladeren van Nuphar lutea, van al deze zal je even veel nemen en kook ze in een aarden pot goed dicht gestopt en dat alles zal men gieten in een badkuip en daarin stoven en lang daarin zitten en goed bedekt zodat hij lang en genoeg zweet. En als hij lang genoeg gezweet heeft en er uit wil gaan dan zal hij nemen rode koekjes met warm water. En dan zal men zalven met gele zalf en witte rozenzalf of populioen (populier zalf) tezamen gemengd en van elk even veel. En men zal er toe doen litargirum, zetmeel en was, van elk 2 ons en rozenolie ½ ons. En alle maanden zal men hem bloed laten 2 of 3 ons bloed en aller wegen ten eersten stoven. En hij zal zich hoeden van ongans te eten en drinken. En hij zal zich hem hoeden van zware arbeid. Komt schurft van zoute fluimen of brandende gal die zwart is dan zal men hem eerst oximel van Urginea en siroop van Fumaria, van elk even veel en beide tezamen gemengd en geef het hem en daarna purgeren met laxerende oximel en Cnicus benedictus gemengd met sla.

Nu wil ic leeren corteliic alderhande crausel te cureren met salven. Ghij sult nemen tsap vander wortel vander adecke ende versche boter ende siedent altegader met seem. Ende alst cout is soe salmen den sieken daermede salven in die sonne of bi den vuer: Item een goede salve jeghen alderhande crausel nemet tsap van adec ende van vlier ende van fumusterre ende van lapacium acutum ende olie van oliven ende siedent altegader soe langhe dat die sapen verteert siin ende dan doetet vanden vuer ende doeter in pulver van wieroc ende van mastiic van litergierem ende van gebernden lode. Of ghi sult nemen die voer[r]seide sapen ende stotense met ouden swinensmere ende dan doeter toe die voerseide pulveren ende compereert wel te gader. Item goede salve teghen alderhande crausel ghi sult sieden die wortel van lapacium acutum ende van scabiosen in oliifsmout ende [of is smout van] okernoten dat wel verteert is ende sighet dan doer enen doeck ende doeter toe was ende pulver van wierock :Item een goede salve ieghen alderhande crausel ende ieghen serpiginen en impetiginen ende teghen [196] morpheam ende teghen alderhande ulceren die in die huiit comen: Item die wortel van lapacium acutum ghemondeert .ii. lb. die wortel van enula campana .j. o. ende sap van fumusterre ende sap van alsen ende sap van agrimonie ende seem ghedispumeert ende met ouden swinensmeer ghewasschen ende versche boter ende smout van gansen ende smout van hennen ende wiinedic ende olie van okernoten van elken .iiii. o. sulphur scapen ruet van elken .ii. o. gumme van kersbomen of van pruijmboemen ende picule dat es vloyende pec van elken .i. 1/2 o. ende 1/2 o. tartrum dats wiinsteen nitri olibani ceruse van elken .vi. o. litergierum argentum vivum ana .iiii. o. dit suldi aldus conficeren. Die wortel van lapacium [acutum ende van enula] die seldi langhe [wel wasschen ende] sieden in souten water soedat si moru worde ende dan sal men die scorsen wech werpen. Ende dat hert dat daer binnen is ende vanden morwen sal men stoten .ii. lb. ende salder toe doen swinensmeer ende die boter ende dat gansensmout ende dit sal men altegader wel menghen ende incorporeren ende die gummen sal men temperen met wiinedic enen dach ende enen nacht. Ende daerna sal men die sape menghen daermede ende salt over tfuer doen ende enula ende lapacium ghestoten daerin doen met den smeer ende daerna den zeem ende die olie altegader incorpereren daerna pec ende was ende sient. Ende dan salment weder doen te viere ende salder indoen tartrum ende sulphur ende olibanum ende die ceruse ende litergierum ende alle weghe cureren metter spatulen ende ten laetsten salmer toedoen quicsilver gheblust ende haesteliic vanden vuer doen ende wel menghen tegader ende houdent ende salven den sieken daermede biden vuere. Item goede salve teghen alderhande crausel daer men mede sal salven den pols vanden armen: R. aloe epatici .j. o. olie laurini 1/2 o. quicsilver . 1/2 o. gheblust metter speekelen ende dit sal men altegader incorporeren ende salven den sieken daermede sinen pols vanden armen ende hi sal ghenesen. Item een ander salve teghen alderhande crau\sel [197] daer men mede salvet die palmen vanden handen ende die planten vanden voeten teghen tfuer. Mer men salse eerst wasschen met urine ende daerna salven. Ende ghi sult weten dat dese salve is van sulker cracht datse doet die quade humoren purgeren met wakelen int liif: R. .ii. 1/2 o. verkenssmout ende .ii. 1/2 o. sape van weghebreeden ende alsoe veel van fumusterre ende .i. o. saep van lapacium acutum ende .i. o. wiinedic ende .i. 1/2 o. van witten wieroc ende .ii. o. souts ende .i. o. quicsilvers ende . 1/2 o. olie laurinum. Die sape suldi sieden metten edic ende met den swijnensmoute soe langhe dat die sape ende die wiinedic al te niet siin ghesoden ende daer niet meer en blive dan smout daerna suldi daerin doen twas ende den wieroc ende tsout ende daerna sieden ende daer[na] tquicsilver wel ghemenct ende ghetempert met olie laurini daerin doen ende dan suldiit altegader wael incorporeren ende menghen. Van deser salven [sal men] salven die palmen ende die planten vanden voeten si gheneset alrehande crausel dat vanden bloede comet ende van anderen toevallen sonder enighe vreese: Item een salve die ic gheproeft hebbe teghen versche crausel dat van bloede coemet of van fleumen of van souten fleumen: R. .ii. o. terbentiins .ix. werven ghewassen in claer water ende een quartier out swinensmout ende een doder van enen eije Ende dat ghemenct altegader ende daermede ghesalft totdat het heelt dat quade crausel dat van verscheden coemt: Nu wil ic u leeren een ander cuere teghen alderhande crausel die herde goet es mer si es swaer te doen. Gh sult nemen cantariden ghepulverseert ende menghense met heefsel ende met wiinedic ende maken plaesteren ende bindense tot menigher stat op tliif ende latense ligghen enen dach ende enen nach ende als ghise afdoet soe suldier op legghen plaesteren van ungentum album daertoe sal siin [ghemenct] pulver van ghebernt loot ende daer sulli si mede ghenesen die wonden vanden cantarijen ende die sieke sullen al ghenesen van wat crausel dat sij siec siin al waert alsoe meer als laserije.

Nu wil ik u kort leren allerhande jeuk te behandelen met zalven. Ge zal nemen het sap van de wortel van de kruidvlier (Sambucus ebulus) en verse boter en kook het tezamen met honing. En als het koud is dan zal men de zieke daarmee zalven in de zon of bij het vuur: Item, een goede zalf tegen allerhande krabben, neem het sap van de kruidvlier en van vlier en van fumus terre (Fumaria) en van Rumex acutus en olie van olijven en kook alles tezamen zo lang zodat het sap verteerd is en doe het dan van het vuur en doe er in poeder van wierook en van mastiek van litargirum en van gebrand lood. Of ge zal nemen die voorzegde sappen stamp ze met oud zwijnenvet en doe er de voorgezegde poeders bij en meng het goed tezamen. Item goede zalf tegen allerhande jeuk, ge zal de wortel van Rumex acutus en van scabiosa koken in olijven vet of vet van walnoten dat goed verteerd is en zeef het dan door een doek en doe er toe was en poeder van wierook: Item, een goede zalf tegen allerhande jeuk en tegen serpigo en impetigo en tegen morfeem en tegen allerhande blaren die in de huid komen: Item, de wortel van Rumex acutus gezuiverd 2 pond, de wortel van Inula helenium 1 ons en sap van Fumaria en sap van alsem en sap van Agrimonia en geschuimde honing met oud zwijnenvet gewassen en verse boter en vet van ganzen en vet van hennen en wijnazijn en olie van walnoten, van elk 4 ons, zwavel, schapenvet, van elk 2 ons, gom van kersenbomen of van pruimenbomen en picule, dat is vloeien pek, van elk 11/2ons en 1/2ons tartrum, dat is wijnsteen, nitrum, wierook, ceruse (loodwit met wat kalk), van elk 6 ons, litargirum van zilver, gelijk 4 ons, dat zal je aldus bereiden. De wortel van Rumex acutus en van Inula die zal je lang wassen en koken in zout water zodat ze murw worden en dan zal men de schorsen weg werpen. En dat hart dat er binnen is en van het murwe zal men stampen 2 pond en zal er toe doen zwijnenvet en de boter en dat ganzenvet en dit zal men alle tezamen goed mengen en incorporeren en de gommen zal men mengen met wijnazijn een dag en een nacht. En daarna zal men het sap mengen en daarmee zal men het over het vuur doen en Inula en Rumex stampen en daarin doen het vet en daarna de honing en de olie alle tezamen incorporeren en daarna pek en was en zeven. En dan zal men het weer doen op het vuur en zal er in doen wijnsteen en zwavel en wierook en die ceruse (loodwit met wat kalk) en litargirum en aller wegen roeren met de spatel en tenslotte zal men er toedoen gebluste kwikzilver en haastig van het vuur doen en goed tezamen mengen en houden het en zalf de zieke daarmee bij het vuur. Item, goede zalf tegen allerhande jeuk waar men mee zalven zal de pols van de armen: Recept; Aloë perryi de vorm epatica 1 ons, olie van laurier 1/2ons, kwikzilver 1/2ons geblust met der speeksel en dit zal men alles tezamen incorporeren en zalven de zieke daarmee zijn pols van de armen en hij zal genezen. Item, een andere zalf tegen allerhande jeuk waar men mee zalft de palmen van de handen en de voetzolen bij het vuur. Maar men zal ze eerst wassen met urine en daarna zalven. En ge zal weten dat deze zalf is van zoՠn kracht dat de kwade vochtvermenging laat purgeren met wankelen (veranderen?) in het lijf: Recept; 2 1/2ons varkensvet en 21/2ons sap van weegbree en alzo veel Fumaria en 1 ons sap van Rumex acutus en 1 ons wijnazijn en 11/2ons van witte wierook en 2 ons zout en 1 ons kwikzilver en 1/2ons laurier olie. Het sap zal je koken met de azijn en met het zwijnenvet en zo lang zodat het sap en de wijnazijn geheel te niet zijn gekookt en daar niets meer blijft dan vet en daarna zal je daarin doen de was en de wierook en het zout en daarna koken en daarna het kwikzilver goed gemengd en getemperd met laurier olie daarin doen en dan zal jet het allemaal tezamen incorporeren en mengen. Van deze zalf zal men zalven de palmen en de voetzolen, het geneest allerhande jeuk dat van de bloed komt en van andere toevallen zonder enige vrees: Item, een zalf die ik beproefd heb tegen verse jeuk dat van bloed komt of van flegma of van zoute fluimen: Recept, 2 ons terpentijn 9 maal gewassen in helder water en een kwartier, oud zwijnenvet en een dooier van een ei. En dat alles tezamen gemengd en daarmee gezalfd totdat het heelt de kwade jeuk dat van vochtigheid komt: Nu wil ik u leren een andere behandeling tegen allerhande jeuk die erg goed is maar moeilijk te doen. Ge zal nemen canthariden, verpoederen en meng ze met zuurdeeg en met wijnazijn en pleisters maken en binden ze op menige plaats op het lijf en laat het een dag en een nacht liggen en als ge het afdoet dan zal je er op leggen pleisters van witte zalf en daartoe zal gemengd zijn poeder van gebrand lood en daar zal je mee genezen de wonden van de canthariden en de zieke zal geheel genezen van welke jeuk dat ze ziek zijn als was het alzo meer dan melaatsheid.

Capm. .xi. van lusen.

Bediculi naszuntur die lusen wassen vanden quaden ghecorrumpeerden humo\ren [198] die die natuer uut den vleesche verdriift ende die humoren bliven tusschen die huiit ende dat vlees overtollich. Ende ghi sult dat weten als die luse overtollich comen soe wort die mensche laserus. Als ghi wilt die lusen verdriven dan suldien salven met deser salve: R. ongheblust sulphur wieroc aspaltum nitrum eris ustum piperis stafisagere ana .ii. o. picis resine cere ana .v. o. al dit sal men op een cleen vier doen ende daerna menghen die pulveren vanden anderen medicinen die men pulverseren moet ende maken daeraf salve ende salvent tliif daer mede: Item water daerin ghesoden sal siin lupini tliif daermede ghewasschen verdriift die lusen: Item quicsilver inder palmen metter speekelen gheblust ende alsoe metter palmen opt liif ghewreven verdriift die lusen.

Kapittel .xi. van luizen.

Bediculi naszuntur, de luizen groeien van kwaad verdorven vochtvermenging die de natuur uit het vlees verdrijft en die vochtvermenging blijft tussen de huid en dat vlees overtollig. En ge zal dat weten dat als de luizen overtollig komen dan wordt de mens melaats. Als ge de luizen wil verdrijven dan zal je die zalven met deze zalf. Recept, ongebluste zwavel, wierook, asphalt (bitumen) nitrum, gebrand koper, peper, Delphinium staphisagria, gelijk 2 ons, pek, hars, was, gelijk 5 ons, dit alles zal men op een laag vuur doen en daarna de poeders mengen van de andere medicijnen die men verpoederen moet en maak daarvan zalf en zalf het lijf daarmee: Item, water daarin gekookt zal zijn lupinen en het lijf daarmee gewassen verdrijft de luizen: Item, kwikzilver in de palm met speeksel geblust en alzo met de palm op het lijf gewreven verdrijft de luizen.

Capm. .xii. vander laserien die cuere daer af.

Lepora is corrupcio corporis exterius et interius lepora dat is laserie ende coemt van quaden onreinen humoren die den lichaem binnen ende buten hebben ghecorrumpeert altemael. Ende daerom seit galienus alsoe dat haer complexie is quaet ende ghecorrumpeert alsoe siin haer ghedachten ende haer ghepens is quaet ende gheveniint. Ende daerom salmense sceiden uut den ghesonden luijden. Ende men en salse niet laten comen bi noch na biden ghesonden noch wandelen onder hem. Want galienus seit dat van haren adem die lucht wort ghecorrumpeert ende vander lucht moghen die ghesonde luden worden laserich. Ende die lucht en mach niet worden verteert tensi met vuere. Nu suldi weten dat laserie is vierderhande ende is gheheeten olefancia na een dier dat heit olifant ende het es dat alrestercste dier dat men vint. Ende alsoe is dit onghemac ende coemt van melancolien ende die hebben puijsten int aensicht ende die oghen al ront. Die ander is gheheeten leoninana na eenen leeuwe omdat hij is anxteliic ende rampende ende die lede vanden vingheren ende vanden teen vallen gheerne af. Die derde is gheheeten tijria[na] na een serpent ende is gheheeten tijrus. Ende dat serpent doet dicke siin sluijf af alsoe doet die sieke [199] hem scellet dicke siin huiit ende siin wiinbrauwen vallen uut ende hi stinct herde seer. Die vierde is gheheeten allopicia na den wolf allopes dat siin wolven ende haer aensicht is root ende ghedronten ende die wiinbrauwen vallen uut. Elefancia comet van melancolien leonina comet van coleren tyria [comt van fleuma alopecia] comet van bloede. Nu wil ic u scriven besceideliic alle die teiken van laserijen haer stemme is doof ende heesch ende sie spreken doer die nase. Ende hebben gheerne den cancer onder thole van haren voeten of elwaer die hande vet. Al gote men daer water op si en souden niet nat werden. Al screve men met enen helme op haren hals sien souden niet ghevoelen: Item doet hem laten ende als siin bloet een luttel vercout is dan doeter in .iii. cor[n]en souts ende smeltet haest soe es hi laserus: Item doet een luttel bloets in u palme ende wriift metten vingher ende ist vetachtich soe is hi laserus. Item neemt siin bloet in eenen doeck en wasset metten doeke in een vlietende water soe langhe dat daer gheen bloet in en blive ende dat in den doeck blivet is scoen wit vlees soe is hi ghesont. Ende en ist niet als ghesont wit vleesch soe legget in u palme ende wrivet metten vingher. Ende ist scerp als savel soe es hi laserus ende dat en faelgeert u niet. Nu suldi weten dat men int beginsel dit onghemac mach cureren nochtan soe eest herde quaet te cureren. Nu wil ic u scriven die curen. Ghi selt hem int beginsel doen nemen alle merghen ende alle avonde sijrope van fumusterre of tsap van fumusterre. Maer hi sal daer voer nemen diaprunis ende diaboraginata of diasene. Want alle laserije comen van verbranden humoren daerom moetmense purgeren met medecinen die verbrande humoren purgeren ende dat is kartacico imperili ende met diasene ende met dies ghelike. Item men make cauterien in die beene ende in die arme ventosen salmen setten daer men se setten mach overal. Ende si selen hem hoeden van vrouwenspele. Item men sal hem gheven eens ter maent goede dryacle metten sape van fumus terre in deser manieren. Men sal hem tsap sieden ende int sap salmen hem [200] sieden pulver van thimum [sene] ende aristologie rotunda genciaen mirre bactas lauri caneele gengibre ende vleisch van serpenten aldus bereet. Ghi sult nemen een serpent die men vint in droghen bosschen daert niet en es waterachtich ende dat gheen swarte strijpen en heeft onder den buijc ende den rugge niet swart noch niet speckelachtich en is doet af dat hooft ende den steert ende die darmen [uut] ende dat middelste siet int voerseide sap van fumus terre soe langhe dat alsoe meer als te niet en waer ghesoden ende dan doeter toe suker ende make sijrope ende daeraf sal hi drincken over den derden dach een eijscale vol. Hij sal oec nutten dese electuarie aldus bereit. Ghi sult nemen van dien serpenten alsoe ghesoden ende ghewasschen in witten wiin ende sult die beenen wech werpen ende sulter toe doen dat derden deel [vleysch] vanden serpenten met tweedeel van dyassene terdedeel van rosaten novellen ende tander derdendeel van den serpenten dat men daertoe doen sal sal siin al ontween ghestoten ende metten anderen ghemenct. Ende dit electuarie aldus bereit sal hi nemen voer tsieroep alsoe groot als een hase[l]noot groot es.

Kapittel .xii. van de melaatsheid (huidziekte) de behandeling daarvan.

Lepra verbastert het lichaam van binnen en van buiten. Lepra, dat is melaatsheid en komt van kwade onreine vochtvermenging die het lichaam binnen en buiten helemaal heeft bedorven. En daarom zegt Galenus alzo dat zijn samengesteldheid kwaad en verdorven is en alzo zijn hun gedachten en hun gepeins is kwaad en venijnig. En daarom zal men ze scheiden uit de gezonde lieden. En men zal ze niet laten nabij komen noch bij de gezonden noch wandelen onder hen. Want Galenus zegt dat van hun adem de lucht wordt bedorven en van die lucht mogen de gezonde lieden melaats worden. En die lucht mag niet worden verteerd, tenzij met vuur. Nu zal je weten dat melaatsheid is viervormig en is geheten elefancia naar een dier dat olifant heet en het is het aller sterkste dier dat men vindt. En alzo is deze kwaal en komt van melancholie en die hebben puisten in het aanzicht en de ogen geheel rond. De volgende is geheten leoninus naar een leeuw omdat het angstig is en rampzalig en de leden van de vingers en van de tenen vallen graag af. De derde is geheten tyria naar na een serpent en is geheten tyrus. En dat serpent doet vaak zijn huid af en alzo doet de zieke die zich vaak zijn huid afschilt en zijn wenkbrauwen vallen uit en hij stinkt erg zeer. De vierde is geheten alopicia naar de wolf alopes, dat zijn wolven, en hun aanzicht is rood en opgezwollen en die wenkbrauwen vallen uit. Elefancia komt van melancholie, leonina komt van gal en tyria komt van flegma, alopecia komt van bloed. Nu wil ik u bescheid geven van alle tekens van melaatsheid, hun stem is dof en hees en ze spreken door de neus. En hebben graag de kanker onder de holte van hun voeten of ergens en de handen vet. Al goot men daar water op ze zouden niet nat worden. Al schroef men een helm op hun hals ze zouden het niet voelen: Item, laat hem bloed laten en als zijn bloed een beetje verkoeld is doe daarin een 3 korrels zout en smelt het snel dan is hij melaats: Item, doe een beetje bloed in uw palm en wrijf het met uw vinger en is het vetachtig dan is hij melaats. Item, neem zijn bloed in een doek en was het met de doek in stromend water en zo lang dat daar geen bloed inblijft en dat in de doek blijft is mooi wit vlees, dan is hij gezond. En is het niet alzo gezond wit vlees zo leg het in uw palm en wrijf het met de vinger. En is het scherp als zand dan is hij melaats en dat faalt u niet. Nu zal je weten dat men in het begin deze kwaal mag behandelen nochtans zo is het erg moeilijk te behandelen. Nu wil ik u de behandeling schrijven. Ge zal hem in het begin elke morgen en elke avond laten nemen siroop van Fumaria of het sap van Fumaria. Maar hij zal daarvoor nemen sap van pruimen en sap van Borago of sap van alsem. Want alle melaatsheid komt van verbrande vochtvermengingen en daarom moet men ze purgeren met medicijnen die verbrande vochtvermenging purgeren en dat is kartaticum imperiale (keizerlijke purgatie) en met sap van alsem en met diergelijke. Item, men maakt cauterien in de benen en in de armen zal men koppen daar men ze overal mag zetten. En ze zullen zich hoeden van vrouwenspel. Item, men zal hem geven eens ter maand goede teriakel met het sap van aardrook (Fumaria officinalis) op deze manier. Men zal hem het sap koken en in het sap zal men hem koken poeder van tijm, Senna en Aristolochia rotunda, gentiaan, mirre (Commiphora myrrha) bessen van laurier, kaneel, gember en vlees van serpenten aldus bereidt. Ge zal nemen een serpent die men vindt in droge bossen daar het niet waterachtig is en dat geen zwarte strepen heeft onder de buik en de rug niet zwart noch niet spikkelachtig is en doe af dat hoofd en de staart en de darmen uit en dat middelste kook je in het voorgezegde sap van aardrook (Fumaria officinalis) zo lang dat het alzo meer als te niet gekookt wordt en doe er dan toe suiker en maak er siroop van en daarvan zal hij drinken om de derde dag een eierschaal vol. Hij zal ook deze likkepot nuttigen die aldus bereid is. Ge zal nemen van die serpent alzo gekookt en gewassen in witte wijn en zal de benen weg werpen en zal er toe doen dat derde deel vlees van het serpent met het tweede deel van het sap van alsem en nieuwe rozen en het andere deel van het serpent dat men daartoe doen zal geheel stuk zijn gestampt en met de anderen gemengd. En deze likkepot aldus bereidt zal hij nemen voor de siroop alzo groot als een hazelnoot groot is.

Capm. van pocken ende masersocht.

Variole dat siin pocken ende comen al van quaden ghecorrumpeerden humoren ende bloede ende siin gheheeten variole om des wille datse die huiit veranderen van menighen teiken ende maecselen die men heet pocken. Ende die siin vierderhande. Som siin si wit ende gheven quaet ende comen van fleumen. Die ander siin cleene puijsten ende root die heeten properliic morbilli dats die macersocht ende die comen van valschen fleumen ende van coleren ende van bloede ende hebben elderghernst die kinder die in der moeder lichaem hebben gheweest ghevoet vanden onreijne bloede van menstrum dat in die matrix bleef ende daeraf comen pocken ende masersocht ende ander onreinicheit als fistelen canceren ende quade drope ende scorftheit ende menigherhande onrein onghemake. Of het mach comen van quader ghecorrumpeerder melc die de kinder suijghen alse [201] gheboren siin. Die derde is grof ende swart mer daer en is mer vier of vive inden lichaem. Ende dese sal men meer ontsien dan dander want si siin veel quader want si comen van onghenaetuerder melancolien. Ende in die heete onghemake daer die humoren in verbernen. Die vierde manier vanden pocken die is gheheeten lenticulo in latine ende die pocken siin al swartachtich als die lentilgen siin. Ende die pocken comen somstont met bernende rede ende somstont sonder bernenden rede. Ende dese pocken comen van quader bernender lucht ende van pestelencien ende van quader ghecorrumpeerder spisen. Ende si comen oec geerne aen van enen anderen die se heeft. Want het heet morbus contagiosus. Nu wil ic u scriven ende leeren kennen die voerteykenen die de pocken hebben sullen. Sij hebben groten hooftsweer ende si niesen vele ende die nase joect hem ende haer stemme is hem heesch haer kele is ghedronten ende hem walcht ende alle den lichaem is swaer. Ende si ghevoelen grote steecten int liif als van naelden om die grote materie van den pocken die doer dat vleijsch comen ende steect doer die huiit. Nu wil ic u scriven die curen. Sij moeten hem hoeden van couden die die poren niet toe en sluten ende materie werde beroeren. Haer diede al siin herde subtiil als dergheenre die ligghen in heete onghemake met bernende rede. Ende men salse doen laten opdat ment doen mach. Of men salse doen hicken met vliemen in die scouderen. Of men salse doen sweeten. Ende men salse winden in ronden wollen cleederen met grauwen ghevarwet. Sij sullen oec tsap van eppen ende van venckel nutten omdat die materie te lichteliker uut come [sel met oxisakeren. Ende dat sullen si drincken nuchteren tot des maels dat die pocken al uut comen syn]. Ende ist een kint dat die borst sughet soe sal haer die voester hoeden ende doen alle dat die sieke doen soude. Die kinder sal men binden die arme dat si niet en crauwen noch die huiit af en trecken noch die nase want si liden groot joecsel. Ghi sult oec bestriken met rosenwater daer\in [202] ghesoden sal siin spillum ende temperen tegader [ende stricken] om die oghen ende om den mont datse niet en benipen. Ende blivet oec int aensicht pockenteyken soe sal men dat aensicht met ungentum citrinum of olie tartrum besmeeren want dese twee verdriven pockteiken.

Kapittel van pokken en mazelen.

Variole, dat zijn pokken en komen geheel van kwade verdorven vochtvermenging en bloed en zijn geheten variole omdat ze de huid veranderen van menige tekens en vormen die men pokken noemt. En die zijn viervormig. Soms zijn ze wit en geven pus en komen van fluimen. De volgende zijn kleine puisten en rood en die heten beter morbillus, dat zijn de mazelen en die komen van valse fluimen en van gal en van bloed en hebben het allerliefste de kinderen die in het moeder lichaam gevoed zijn geweest van het onreine bloed van menstruatie dat in die matrix bleef en daarvan komen pokken en mazelen en andere onreinheid zoals fistels, kanker en kwade schurft en schurft en menigerhande onreine kwalen. Of het mag komen van kwade bedorven melk die de kinderen zuigen als ze geboren zijn. De derde is grof en zwart maar daar zijn er maar vier of vijf in het lichaam. En deze zal men meer ontzien dan de ander want ze zijn veel kwader want ze komen van onnatuurlijke melancholie. En in de hete kwalen ken daar de vochtvermengingen in verbranden. De vierde manier van de pokken die is geheten lenticulo in Latijn en die pokken zijn geheel zwartachtig zoals de lens is. En de pokken komen soms met brandende koorts en soms zonder brandende koorts. En deze pokken komen van kwade brandende lucht en van pest en van kwade verdorven spijzen. En ze komen ook graag aan van een andere die het heeft. Want het heet morbus contagiosus. Nu wil ik u schrijven en leren kennen de voortekens die de pokken hebben zullen. Ze hebben grote hoofdpijn en ze niezen veel en de neus jeukt hen en hun stem is hees en hun keel is opgezwollen en ze walgen en het hele lichaam is zwaar. En ze voelen grote steken in het lijf als van naalden vanwege de grote materie van de pokken die door dat vlees komt en door de huid steken. Nu wil ik u de behandeling schrijven. Zij moeten zich hoeden van koude die de poriën niet dicht sluiten en de materie gaan beroeren. Hun dieet zijn geheel erg subtiel zijn zoals diegene die in hete kwalen liggen met brandende koorts. En men zal ze bloed doen laten opdat men het doen mag. Of men zal ze laten hakken met vliemen in de schouders. Of men zal ze laten zweten. En men zal ze winden in ronde wollen klederen met grauw geverfd. Zij zullen ook het sap van peterselie (Petroselinum crispum) en van venkel nuttigen zodat de materie te lichter uit komen zal met suikerwater. En dat zullen ze nuchter drinken tot die keer dat de pokken geheel uitgekomen zijn. En is het een kind dat de borst zuigt zo zal de voedster zich hoeden en alles doen dat de zieke doen zou. De kinderen zal men de arm binden zodat ze niet krabben noch de huid aftrekken noch de neus wat ze lijden grote jeuk. Ge zal het ook bestrijken met rozenwater waarin gekookt zal zijn Plantago psyllium en tezamen mengen en strijken om de ogen en om de mond zodat ze niet knijpen. En blijft ook in het aanzicht de poktekens dan zal men dat aanzicht met gele zalf of olie van wijnsteen besmeren want deze twee verdrijven poktekens.

Capm. .xiij. van gheveniinden beesten die biten ende steken.

Menigherhande gheveniinde steken als serpenten scorpionen ende verwoede honden ende verwoede mannen ende wiven die catten [muushonden] bien ende wespen ende menigherhande ander gheveniinde beesten die haer veniin steken in eens menschen lichaem. Ende sulc veniin is heet ende sulc veniin is cout na dat der beesten natuer es. Theete veniin sal men bekennen in dien dat die stat herde root es of gheele ende gheswollen ende puijstelen als cornekens ende dies ghelike ende sweert sterkeliic. Ende cout feniin salmen bekennen dat die stat wit is of bleec ende swart ende sweert ende de sieke is al versuft ende verveert ende versaecht. Als men des ghewaer wort sal men haesten al [so] men eerst mach te purgeren met medicinen laxatiif ende met late ter ader op dander side daer die quetsinghe niet en is. Op den beet of op den steec sal men nemen die wortel van medesueten ghestoten ende daerop gheleit ja op dat tfeniin heet is: Item die wortel van der lelien ghestoten ende met wit van eye daerop gheleit is herde goet: Item pimpenelle met rosewater ghestoeten ende daerop gheleit ende dicwil daermede bestreken ende eenen doec daerin ghenet ende daerop gheleit is herde goet. Ende ghi sult weten dat alle dit selve is goet ende orbaerliic op anthrax ende op nolimetangere want sonder twijfel si siin beede herde veniint. Item int heete veniint sal men nemen okernoten ende vighen ende sout ende plaesteren ghemaect daeraf mach men daer coenliic op leggen: Item pulver van ronden aristologie ende van genciaen van elken even vele ende ghemenct met sape van loeke ende met een luttel seems ende daerop gheleit is herde goet weder het is heet of cout. Men sal hem ghe\ven [203] goede drijacle die galienus maecte of metridatum of esdrom. Ende dit selve is dat beste remedium in anthracen die men doen mach. Item in gheveniinde beten of steken seit johannes dalmansenus dat sonderlinghe goet is dese plaester die men maect van galbanum ende van bolus arminicus ende die ronde aristologie ende mirre ende rosen ende ganciaen van elken evenvele alle dese medecinen sal men conficeren metten sape [van rute of metten sape] van loecke alle tegader ghemenct ende op die beten of op die steken van allen ghevenijnden beesten geleit doe se ghenesen opdat se niet te seer en siin verandert want als si te seer siin verandert soe coemter af eenderhande onghemake dat is gheheeten ydroforbia ende die sieke ghevoelt met uren grote coude ende met uren grote hitte ende heeft grote corrumpee[r]inghe dat hem alle siin lede ende tliif hert crimpt ende scudt ende die uterste leden [als] die arme ende die hant ende die beenen ende die voeten siin verstorven van couden ende dan heeft hi met uren grote pine ende sweeren in die leden ende het vergaet hem bij uren. Daerom sal men den sieken haesteliic cureren met plaesteren ende met anderen dinghen. Ghi sult nemen .½. dr. van coloquintida of van asafetida ghesoden in wiin ende daermede ghetempert ende op den bete of op den steke gheleit. Het es oec herde goet daerop gheleit goede driacle met een luttel scamonien: Item men sal hem maken dese confexien: R. castorium ende die scorsen vander wortel van caperis ende piritrum ende aristologie longa van elken .I. dr. ganciaen .ii. dr. dit sal men al conficeren met seem ghedipuneert ende ghevens hem .ii. dr. met ouden wiin. Ghi sult weten dat men maect olie van scorpionen die die beten ende die steken gheneset van venijnden beesten als men die wonden daermede salvet ende bestriict ende in die wonde druiipt: R. Aristologie ganciaen die scorsen vander wortel van capperus ana .i. dr. alle dit sal men legghen in .i. lb. olie van bitter amandelen of in olie van keernen van perzixsteenen ende latent daerin liggen een [204] weke ende dan salment sieden ende salder in doen .x. scorpionen ende latent alsoe staen ter sonnen drie weken ende daerna salment sieden ende houdent in glasen vaten ende als te doen is soe orbaret.

Kapittel .xiij. van giftige beesten die bijten en steken.

Menigerhande giftige steken als van serpenten, schorpioenen en dolle honden en dolle mannen en wijven, de katten, vleermuizen, bijen en wespen en menigerhande andere giftige beesten die hun venijn steken in een mensen lichaam. En sommige venijn is heet en sommige venijn is koud naar dat de beesten natuur is. Het hete venijn zal men herkennen in dien dat de plaats erg rood is of geel en gezwollen en puistjes als korreltjes en diergelijke en zweert sterk. En koud venijn zal men herkennen dat de plaats wit is of bleek en zwart en zweert en de zieke is geheel versuft en angstig en bang. Als men dat gewaar wordt zal men haasten zo gauw men kan te purgeren met laxerende medicijnen en met laten ter ader aan de andere zijde daar de kwetsing niet is. Op de beet of op de steek zal men nemen de wortel van madelief gestampt en daarop leggen, ja, opdat het venijn heet is: Item, de wortel van de lelie getampt en met het witte van een ei daarop gelegd is erg goed: Item, Pimpinella met rozenwater gestampt en daarop gelegd en vaak daarmee bestreken en een doek daarin genat en daarop gelegd is erg goed. En ge zal weten dat al ditzelfde is goed en gebruikelijk op antrax en op noli me tangere want zonder twijfel zijn ze beide erg giftig. Item, in het hete venijn zal men walnoten nemen en vijgen en zout en pleisters daarvan gemaakt mag men daar koen opleggen: Item, poeder van ronde Aristolochia en van gentiaan, van elk even veel en gemengd met het sap van knoflook en met een beetje honing en daarop gelegd is erg goed of het is heet of koud. Men zal hem geven goede teriakel die Galenus maakte of mithidratum of esdras. En ditzelfde is de beste remedie in antrax die men doen mag. Item, in giftige beten of steken zegt Johannes Dalmansenus dat vooral goed is deze pleister die men maakt van galbanum (Ferula galbaniflua) en van bolus armeniacus en de ronde Aristolochia en mirre (Commiphora myrrha) en rozen en gentiaan en van elk even veel en al deze medicijnen zal men bereiden met het sap van wijnruit of met het sap van knoflook en alles tezamen mengen en op de beten of op de steken van alle venijnige beesten leggen laat ze genezen opdat ze niet te zeer zijn veranderd want als ze te zeer zijn veranderd dan komt er van een soort kwaal dat geheten is hydrophobia en de zieke voelt met uren grotere koude en met uren grotere hitte en heeft groot bederf zodat hem al zijn leden en het lijf erg krimpt en schudt en de uiterste leden zoals de armen en de handen en de benen en de voeten zijn verstorven van koude en dan heeft hij met uren grotere pijn en zweren in de leden en het vergaat hem bij uren. Daarom zal men de zieke haastig behandelen met pleisters en met andere dingen. Ge zal nemen ½ drachme van kolokwint (Citrullus colocynthis) of van Ferula asafoetida gekookt in wijn en daarmee gemengd en op de beet of op de steek gelegd. Het is ook erg goed daarop gelegd goede teriakel met een beetje Convolvulus scammonia: Item, men zal hem maken deze confectie: Recept, bevergeil en de schorsen van de wortel van Capparis en Anacyclus pyrethrum en Aristolochia longa, van elk 1 drachme, gentiaan 2 drachmen, dit alles zal men bereiden met geschuimde honing en geven het hem 2 drachmen met oude wijn. Ge zal weten dat men olie van schorpioenen maakt die de beten en de steken geneest van venijnige beesten als men de wonden daarmee zalft en bestrijkt en in de wond druppelt: Recept, Aristolochia, gentiaan, de schors van de wortel van Capparis, gelijk 1 drachme en dit alles zal men leggen in 1 pond olie van bittere amandelen of in olie van kernen van perzikstenen en laat het daarin een week liggen en dan zal men het koken en zal er in doen 10 schorpioenen en laat het alzo staan in de zon drie weken en daarna zal men het koken en houden het in glazen vaten en als het nodig is gebruik het dan.

Capm. van verwoeden hontsbeten.

Nu wil ic u scriven van ydroforbia wat te segghen is. Ghi sult weten dat ydroforbia is een herde sterck onghemac ende is gheseit van ydros in griexen dat es te segghen water ende forbias dat es vreese dat hem een mensche ontsiet. Of ydroforbia is een gheluut ende water dat ydroforbia horen in hem selven ende hem dunct dat hi int water verdrincken sal van dat si hooren. Ende dit onghemac coemt van beten ende van steken van menigherhande gheveniinde beesten ende sonderlingh van verwoeden honden. Ende oec vanden scuijme die [van hem] int water vallen soe werden alle beesten verwoet alsoe wel als die menschen. Die verwoetheit comet sulken aen binnen den jare sulc ter maent sulc vroech sulc spade na dat een sterc[er] is van natueren [dan die ander]. Ende oec teghen dat tfenijn sterc es of cranc. Die dit onghemac hebben alle weghe begeeren si water te drincken met groter vreesen ende met groten anxt sonder reden. Ende hem dunct alle weghe datse die honden biten ende daerom beven se ende siin bedroeft. Ende si en connen niet gheslapen. Ende na den eten ghevoelen si grote swaerheit in die maghe ende gheswel ende scuden ende beven ende haer stemme wort heesch. Ende den adem wort hem cort ende dat sien verdonkert hem. Ende gapen ende laten die tonghe hanghen uut den monde. Die lippen siin gheladen met scuijme sij laten dat hooft nederwaert hanghen si verliesen al haer macht ende haer eten. Ende somstont suchten si. Ende als si wandelen dan vallen si lichteliic ende hem comet grote coude aen met bevene of met sweete soe stervense. Daerom salmen se haesteliic pinen te cureren. Ende men sal hem gheven spijse ende dranc die goet siin ende lichte te digereren. Mer dat eten ende dat drincken dat men hem ghevet en sal men hem niet laten [syen]. Synse sterc ende sonder reden men salse doen laten soe men naest [205] mach den bete. Ende op den bete sal men legghen medecinen ende plaesteren actractiif als van loecke ende ajuijn ende met ruten ghetempert met olivensmout. Ende op die bete salmen setten een ventose met vuer ende ghevliemt. Men sal hem oec ghe[ven] drincken nuchteren ganciaen of drieacle met wiisn voer den eten ende savens daerna: Item men salse doen keeren ter kele ende men sal hem setten clijsterien laxatiif: Item die maghe van hasen ende die tonghe van honden [met] mede ghedronken is herde goet: Item als den lichaem gheruijmt es soe sal men doen stoven ende als hi uutter stoven gaet dan sal men hem gheven goede tryacle of metridatum. Ende en succurreert men [hem] niet haesteliic si werden maniaci. Mania is die si hebben is gheheiten mania demonica dats een quaet woet alsof si beseten waren metten viant ende daerna sterven se.

Kapittel van dolle hondenbeten.

Nu wil ik u schrijven van hydrophobia wat het betekent. Ge zal weten dat hydrophobia is een erg sterke kwaal en wordt genomen van hydros in Grieks en betekent water en forbias dat is vrees dat een mens zich ontziet. Of hydrophorbia is een geluid en water dat hydrophorbia hoort in zichzelf en hij denkt dat hij in het water verdrinken zal van dat ze horen. En deze kwaal komt van beten en van steken van menigerhande venijnige beesten en vooral van dolle honden. En ook van schuim die van hen in het water valt en zo worden alle beesten dol alzo wel als de mensen. Die dolheid komen sommigen binnen het jaar aan en sommigen ter maand en sommigen vroeg en sommigen laat naar dat de ene sterker is van naturen dan de ander. En ook tegen dat het venijn sterk of zwak is. Die deze kwaal hebben begeren aller wegen water te drinken met grote vrees en met grote angst zonder reden. En hij denkt aller wegen dat de honden hem bijten en daarom beven ze en zijn bedroefd. En ze kunnen niet slapen. En na het eten voelen ze grote zwaarheid in de maag en gezwel en schudden en beven en hun stem wordt hees. En de adem wordt hem kort en dat zien verduistert hem. En gapen en laten de tong uit de mond hangen. De lippen zijn geladen met schuim en ze laten dat hoofd nederwaarts hangen en ze verliezen al hun macht en hun eten. En soms zuchten ze. En als ze wandelen dan vallen ze gemakkelijk en hen komt grote koude aan met beven of met zweet en zo sterven ze. Daarom zal men ze haastig pijnen te behandelen. En men zal hem geven spijs en drank die goed zijn en licht te verteren. Maar dat eten en dat drinken dat men hem geeft zal licht te verteren zijn. Zijn ze sterk en zonder koorts dan zal men ze bloed laten zo men het dicht mag bij de beet. En op de beet zal men leggen medicijnen en aantrekkende pleisters als van knoflook en uien met wijnruit en gemengd met vet van olijven. En op de beet zal men koppen zetten met vuur en doorstoken met een vliem. Men zal hem ook nuchter geven te drinken gentiaan of teriakel met wijn voor het eten en ‘s avonds daarna: Item, men zal hem ter keel laten braken en men zal hem laxerende klysma’s zetten: Item, de hazenmaag en de tong van honden met mede gedronken is erg goed: Item, als het lichaam opgeruimd is zo zal men hem laten stoven en als hij uit het bad gaat dan zal men hem geven goede teriakel of metridatum. En staat men hem niet haastig bij dan wordt hij manisch. Mania is die ze hebben is genoemd mania demonica, dat is een kwade woede alsof ze bezeten waren van de vijand en daarna sterven ze.

Capm. vanden steken vanden byen.

Die[n die] byen of die wespen steken die doghen grote pine ende smerte want si laten haer anghelen daer si mede steken int liif: Item int beginsel vander curen sal men die anghelen uuttrecken ende legghen daerop plaesteren van coeyenstronte ende wiinedic al werm dat trect dat feniin uut ende doet te niet gaen: Item bestreken metten sape vander malven of van prumen garnaten is herde goet daer toe: Item bien ontween ghestoten ende opt ghevenijnde beten of steken gheleit is herde orbaerliic ende herde goet daer toe.

Kapittel van de steken van de bijen.

Die de bijen of de wespen steken die gedogen grote pijn en smart want ze laten hun angels daar ze mee steken in het lijf: Item in het begin van de behandeling zal men die angels uittrekken en daarop leggen pleisters van koeienstront en wijnazijn al warm, dat trekt dat venijn uit en laat te niet gaan: Item, bestreken met het sap van Malva of van granaatappels is erg goed daartoe: Item, bijen stuk gestampt en op de venijnige beet of steek gelegd is erg gebruikelijk en erg goed daartoe.

Capm. van steken van scorpijoenen [dշelker tweer natueren is].

Het siin twee manieren van scorpionen die eene houden haren steert opwaert ghecromt ende die vint men in spaengien ende in ytalien. Ytalien dat is alle dat lant van overberch tot grieken. Ende dit siin die meest[e ende die] gheveniint[ste] siin mer sy en sien niet die quaetste. Die ander maniere siin cleyne scorpyonen ende slepen haren steert na hem ende die vint men in oryenten bi dien lande daer men alexander in besloot ende magach ende die siin herde quaet ende gheveniint Scorpionen siin herde gheliic eenrehande dieren [206] ende heeten scarabey sonder den steert. Ende dit dier biit ende steect ende beide beten ende steken doen den mensche sterven. Die teiken daer mense mede bi bekennen mach die beten of die steken van scorpionen dat is dat dat vleesch wort alom ende om voetstaens hert ende ghepustuleert ende root ende met groten ende met sterken sweere. Ende die sieke ghevoelt grote coude ende bi wilen grote hitte ende sweet ende grote crimpinghe dat hem alle siin liif haer [ver]crimpt ende scuddet ende bevet. Ende alle die uterste lede [als] die arme ende die hande ende die beenen ende die voeten siin verstorven van couden. Ende dan heeft hi met uren grote piin ende sweer ende siin ghemachte ende met uren vergatet hem. Ende daerom salmen al[s]men dit siet den sieken haesteliic succureren met plaesteren ende met anderen dinghen. Ghi sult nemen .i.½. dr. van coloquintida of asafetida ghesoden in wiin ende [der mede] ghetempert ende op den steec of op den beet gheleit: Item het es oec herde goet daerop gheleit van goeder trijacle ende met een luttel scamoneien: Item men sal hem maken dese confeccie: Item castorium ende die scorsen van capparis ende piritrum ende aristologie longa van elken .i. dr. ganciaen .ii. dr. dit sal men conficeren met ghedispumeerden seem ende gheven hem. ii. dr. met ouden wiin. Ghi sult weten dat men maect olie van scorpionen die alle beten of steken van gheveniinden beesten doet ghenesen als men die wonde daermede bestriict of in die wonde ghedropt: R. aristologie ganciaen die scorse vander wortel van capparis ana .i. dr. ende .i. lb. olie van bitter amandelen of van keernen van perrixsteenen ende latent daerin ligghen een weke ende dan salmen tsieden [ende salre toe doen 10 scorpione ende latent also staen ter zonne .iii. weken. Ende daerna sal ment sien] ende houdent een glasen vat ende als te doen es soe orbaert.

Kapittel van steken van schorpioenen die van twee soorten is.

Er zijn twee soorten van schorpioenen, die ene houdt zijn staart opwaarts gekromd en die vindt men in Spanje en in Italië. Italië dat is al dat land aan de overkant van de Alpen tot Griekenland. En dit zijn de grootste en giftigste, maar ze zijn niet de kwaadste. De ander soort zijn kleine schorpioenen en slepen hun staart achter zich en die vindt men in de Oriënt bij die landen daar men Alexander in besloot en machtig en die zijn erg kwaad en giftig. Schorpioenen zijn erg gelijk een soort dier die men scarabee noemt zonder staart. En dit dier bijt en steekt en beide beten en steken laten de mens sterven. De tekens daar men ze mee herkennen mag de beten of de steken van schorpioenen dat is dat het vlees wordt alom en op staande voet hard en verzweert en rood en met grote en met sterke zweer. En de zieke voelt grote koude en soms grote hitte en zweet en grote krampen zodat hem zijn hele lijf verkrampt en schudt en beeft. En alle uiterste leden zoals de armen en de handen en de benen en de voeten zijn verstorven van koude. En dan heeft hij met uren grotere pijn en zweer en zijn geslacht en met uren vergaat het hem. En daarom zal men als men dit ziet de zieke haastig bijstaan met pleisters en met andere dingen. Ge zal nemen 1½ drachme van kolokwint of Ferula asafoetida gekookt in wijn en daarmee gemengd en op de steek of op de beet leggen: Item, het is ook erg goed daarop een goede teriakel te leggen en een beetje Convolvulus scammonia: Item, men zal hem maken deze confectie: Item, bevergeil en de schorsen van Capparis en pyrethrum en Aristolochia longa, van elk 1 drachme, gentiaan 2 drachmen en dit zal men bereiden met geschuimde honing en geven hem 2 drachmen met oude wijn. Ge zal weten dat men olie van schorpioenen maakt die alle beten of steken van venijnige beesten laat genezen als men de wond daarmee bestrijkt of in de wond druppelt: Recept, Aristolochia, gentiaan en schors van de wortel van Capparis, gelijk 1 drachme en 1 pond olie van bittere amandelen of van kernen van perzikstenen en laat het daarin een week liggen en dan zal men het koken en zal er toe doen 10 schorpioenen en laat het alzo in de zon staan 3 weken. En daarna zal men het zeven en houden in een glazen vat en als het nodig is dan gebruiken.

Capm. .xiiij. vanden water die cuere.

Nu wil ic u leeren vanden water dat in latijn is ghe\heeten [207] ydrapicis ende is gheseit van ydros in griexen [ende ptisis dat is tonghemac] dat is te seggen [vanden] water [ende] dat is vierderhande. Ende daer isser twee die heeten als alchistes ende timpanistes ende dese twee siin incurabel. Dese ander twee die comen van couden als lentofleumatica ende iposarta ende die mach men wel cureren. Men en salder gheen curreren met iser noch met bernen noch met sniden dan diegene die gheheeten siin alsistes daert wateraf leghet tussen tsiphac ende die darmen. Ende als ghi daertoe siit gheroepen te curreren met snijden dan suldi nemen den lichaem met beiden handen ende striken nederwaert soe dat alle dat water nederwaert sincke tot den ghemachtewaert. Ende daerna besiet ende merct herde nauwe oft water coemt vanden darmen of vander lever of vander milten: Is dat sake dat coemt vanden darmen soe sal men drie vingher breet onder den navel die huiit al doer sniden tot dat comet int ydel al tot den ciphac. Comet oec van der lever dat is vander rechter siden so seldi hem sniden ter slinker sidenwaert. Comet vander milten soe seldi hem sniden ter rechter siden. Men en sal niet sniden op die side daer die sieke wil ligghen dat die overtollicheit vanden water niet darwaert en vloyt. Ende alst ghesneden is soe seldi in die wonde steken een pype van coper of van silver daer twater doer loept. Ende hoet u dat ghiis niet te veel uut en laet loepen te eenen male want hi soude daerom sterven. Ende het esser menich om doot [ghebleven] mer ghi sult uut laten loepen teghen dat ghi siet dat siin macht verdraghen mach ende dan trect die pipe uut ende stoppet tgat. Ende des ander daghes ontstoppet weder ende laeter noch wat uut loepen. Ende aldus alle daghe totdat dat water al uut es gheloepenIs oec dat sake dat ghii u ont. siet en onderwindes u niet met sniden dat raet ic u. Nu wil ic u scriven die teiken van alchistes dat is dat al om den navel is groot ende gheswollen ende den lichaem uutgherecht ende alle die uterste leden worden smal als den hals ende die arme ende die beene. Ende haer [208] orijne is root ende si nemen af van live soe langher soe meer ende sij siin qualiic ghevarwet als van geelre varuwen of van groenere of swatachtich ende als men op den buijc clopt soe ludet [l]eech als een vat dat niet vol [waters] es. Ende alchitis is in griexe die buijc: In timpanisten is die buiic veel meerder uutgherect ende harder ende drogher om den wint daer die lichaem af vervult es. Ende alle die teiken die voerseit in alchistes sonder dat die lichaem als menre op clopt dan ludet als een tamboere. Ende daerom is dat water (!) gheheiten timpanistes na een tambuere: In leucofleumacia siin alle die leden gheswollen haer orine is vet ende dicke int beginsel. Ende in augmento ende in stata is die orine seer claer ende dunne omdat die lever noch meer is gheopileert om die grote coude ende om die grove humoren soe is die orine claer ende dunne alsoe claer als water ende si hebben goeden appentiit ende si hebben den lichaem veerdich. Ende al haer leden siin swaer ende traech ende si siin qualiic ghevarwet ende si slapen swaerliic ende hem droomt vele van water ende van baden ende van dies ghelijke: In yposarca siin teiken dat alle die huiit die staet vanden vleessche ende dat heet johannicium fetidum vulnus ydrapicorum dat is te seggen die idrapijken stinkende wonden ende dat es waer. Want haer liif stinct om des quaets roecs wille die ghecorrumpeert es vanden winde die besloten leghet tusschen tfleijs ende die huiit ende daeraf hevet den naem ontfaen yposarca. Want ypos te seggen in griexen is onder ende sarchos is te segghen vleisch ende daeraf coemt yposarca om des wille dat die onghema[ke] ligghen ende scuijlen onder die huiit. Ende die huiit licht ende haer maghe is herde rau om des wints wille is si rauwer dan in dander specien vanden water. Ende daerom hebben si groten dorst ende begeeren meer water te drincken dan anderen dranc. Nu suldi weten dat dieghene die twitte water hebben begeeren meer den dranc dan die dat rode water hebben ende dat sciint teghen reden want dat rode water coemt van heeten ende dat witte coemt van couden. Mer dat es daeromme dat si veel [209] rauwer siin die dat witte water hebben dan die dat rode water hebben. Ende om dies wille coudet seer haer natuere meer dan die wermde: In alchistes ende in timpanisten sal men maken cauterien ende laten die branden. Ende men sal hem maken dit syroep: R. succum solant dat is sap van nasscaden van weghebreeden van wilt vlas van citeren ende van latuwen alle dese sapen sal men sieden ende suker daertoe doen ende maken daeraf syroep ende dit sullen si drincken des morghens ende des avens met water daeringhesoden sal siin sandel ende die coude saden: Item seeum capernum dat is wey van scapencase of van geyten is hem herde goet alle merghen nuchteren ghedronken. Dieghene die dat witte water hebben sal men hoeden van drincken. Comet den wiven van ouden menstruum of van ouden spenen die pleghen te bloeden ende altemael ghestelpt siin of die hem plaghen te laten ende siin afghestaen dit salmen altiit doen. Men sal se laten onder den enckel van binnen den voet. Men sal oec laten met ventosen op die lenden: Item eenwerven of tweewerven sal men hem [sterken] cliisterien doen setten. Item alle die autoren seggen dat een lepel vol geyten orine of van eenen swarten scape daerin ghesoden sal siin spikanardi doet ghenesen vanden witten water. [Item die pureye van ciceren of van grauwer arweten dair in ghesoden syn mirradeke dats raphanum ende anijs ende bethonie ende ghemenct met witten wine ende dat ghedroncken]. Item men salse doen baden in souten water: Item esula ghedronken metten sape van vencel doet ghenesen vanden witten water: Item tsap vander wortel van adeke [doet ghenesen] ende vanden scorsen vanden vlieder een eyscale vol nuchteren ghedroncken purgeert beneden ende boven.

Kapittel .xiiij. van het water de behandeling.

Nu wil ik u leren van het water dat in Latijn is geheten hydropsie en komt van Grieks hydros en ptisis, dat is de kwaal, dat is te zeggen van het water en dat is viervormig. En daar zijn er twee die heten zoals alcites en timpaniste en deze twee zijn ongeneesbaar. Deze andere twee die van koude komen zoals leucofleuma (witte snot) en yposarka en die kan men wel behandelen. Men zal er geen behandelen met ijzer noch met branden noch met snijden dan diegene die geheten zijn alcites daar het water van ligt tussen het buikvlies en de darmen. En als ge daartoe bent geroepen te behandelen met snijden dan zal je het lichaam nemen met beide handen en strijken nederwaarts zodat al het water nederwaarts zinkt tot het geslacht waart. En bezie daarna en let erg goed op of het water komt van de darmen of van de lever of van de milt: Is het zaak dat het komt van de darmen dan zal men drie vingers breed onder de navel de huid geheel doorsnijden totdat het komt in het lege al tot de syphac. Komt het ook van de lever, dat is van de rechter zijde, dan zal je hem snijden ter linker zijde waart. Komt het van de milt dan zal je hem snijden ter rechter zijde. Men zal die snijden op die zijde daar de zieke wil leggen zodat de overtolligheid van water niet derwaarts vloeit. En als het gesneden is zo zal je in de wond steken een pijp van koper of van zilver daar het water doorloopt. En hoed u dat ge er niet teveel uit laat lopen in een keer want hij zou daarom sterven. En er is er menigeen om dood gebleven, maar gij zal er uit laten lopen tegen dat ge ziet dat zijn macht verdragen mag en trek dan de pijp eruit en stop het gat. En de volgende dag open het weer en laat er nog wat uit lopen. En aldus alle dagen totdat het water er geheel uit is gelopen. Is het ook zaak dat gij u ontziet, onderwind u niet met snijden dat raad ik u aan. Nu wil ik u de tekens schrijven van alcites, dat is dat al om de navel is groot en gezwollen en het lichaam uitgerekt en alle uiterste leden worden smal zoals de hals en de armen en de benen. En hun urine is rood en ze nemen af van lijf hoe langer hoe meer en ze zijn slecht gekleurd als van gele kleur of van groene of zwartachtig en als men op de buik klopt dan klinkt het leeg als een vat dat niet vol water is. En alcites is in Grieks de buik: In timpaniste is de buik veel meer uitgerekt en harder en droger vanwege de wind daar het lichaam helemaal mee vervuld is. En alle tekens zijn als die voorgezegd zijn in alcites, uitgezonderd dan het lichaam als men er op klopt dan klinkt het als een tamboer. En daarom is dat water geheten timpaniste naar een tamboer: In leucofleuma zijn alle leden gezwollen en hun urine is vet en dik in het begin. En in augmento en in staat is de urine zeer helder en dun omdat de lever noch meer is verstopt vanwege de grote koude en om de grove vochtvermenging zo is de urine helder en dun en alzo helder als water en ze hebben goede appetijt en ze hebben het lichaam vaardig. En al hun leden zijn zwaar en traag en ze zijn slecht gekleurd en ze slapen zwaar en ze dromen veel van water en van baden en van diergelijke: In yposarca zijn de tekens dat de hele huid staat als vlees en dan noem Johannicium foetidum vulnus ydrapicorum , dat betekent die ydrapicorische stinkende wonden en dat is waar. Want hun lijf stinkt vanwege de kwade damp die bedorven is van de wind die besloten ligt tussen het vlees en de huid en daarvan heeft het de naam ontvangen van yposarca. Want ypos betekent in Grieks onder en sarchos betekent vlees en daarvan komt yposarca omdat de kwaal ligt en schuilt onder de huid. En de huid is licht en hun maag is erg rauw vanwege de wind en is rauwer dan in de andere soorten van het water. En daarom hebben ze grote dorst en begeren meer water te drinken dan andere drank. Nu zal je weten dat diegene die het witte water hebben begeren meer de drank dan die dat rode water hebben en dat schijnt tegen de reden want dat rode water komt van hete en dat witte komt van koude. Maar dat is daarom dat ze veel rauwer zijn die dat witte water hebben dan die dat rode water hebben. En daarom verkoelt hun natuur zeer meer dan de warme: In alcites en in timpaniste zal men maken cauterien en laten die branden. En men zal ze maken deze siroop: Recept, succum solant, dat is sap van nachtschade (Solanum nigrum) van weegbree, van wild vlas, (Linaria) van Cicer en van sla en al dit sap zal men koken en suiker daartoe doen en daarvan siroop maken en dit zullen ze drinken ‘s morgens en Գ avonds met water daarin gekookt zal zijn sandaal en de koude zaden: Item, seeum capernum, dat is wei van schapenkaas of van geiten, is hen erg goed alle morgen nuchter gedronken. Diegene die dat witte water hebben zal men hoeden van drinken. Komt het de wijven van oude menstruatie of van oude aambeien die plegen te bloeden en helemaal gestelpt zijn of die hen plegen bloed te laten en hebben het afgestaan zal men dit altijd doen. Men zal ze bloed laten onder de enkel van binnen de voet. Men zal ook laten met koppen zetten op de lenden: Item, eenmaal of tweemaal zal men hen sterke klysma laten zetten. Item, alle auteurs zeggen dat een lepel vol geiten urine of van een zwart schaap waarin gekookt zal zijn Nardostachys jatamansi laat genezen van het witte water. Item, de puree van Cicer of van grauwe erwten daarin gekookt zijn mierik, dat is Raphanus (Armoracia rusticana) en anijs en betonie en gemengd met witte wijn en dat gedronken. Item, men zal ze laten baden in zout water: Item, Euphorbia esula gedronken met het sap van venkel laat genezen van het witte water: Item, het sap van de wortel van Sambucus ebulus laat genezen en van de schorsen van de vlier een eierschaal vol nuchter gedronken purgeert beneden en boven.

Capm. .xv. van den spenen.

Amorcoydes dat siin die spenen in duijtsche ende in walschen brockes ende siin .v. aderen vergaderen in den steert ende siin als viif tacken die comen spruten uut vera\bilis [210] ende dese .v. aderen ontfanghen dat overtollich bloet dat melancolius is ende grof ende swaer ende in alle den lichaem habundeert. Ende het ghevalt dat dese aderen opt deijnde swellen ende vervullen van dien overtollighen bloede. Ende het ghevalt somstont dat die aderen uutbreken ende comen van buten als het sweeren soude .i. of .ii. of .iii of sulke sieke van viven ende bloeden. Ende datse uutbreken dat mach comen van groter stercker droecheit die die aderen alsoe persen dat si moeten scoren. Emoroydes siin in .ii. manieren of si siin van binnen datse niet en comen van buten dan loepter uut als gheel water of een luttel bloets ende dat is alle wege consteliic ende siin ghenaemt als ghesonde leden. Ghi sult dat weten dat is een natuerlike purgacie diet heeft van maenden te maenden of seldender. Emoroydes wort gheseit van emos in griecken dat es bloet ende roys dat vloijt van bloede van binnen: Is oec dat sake dat se te zeer vloijen soe coemt[er] af ydropicis of ethica of ander quade siecheden. Ende siin si oec veroudert ende stelpense dat se nemmermeer en bloeden daer coemter quade onghemaken aen als ydrapicis of ptisis of mania dat is die woet. Ende dit seit IPOCRAS ende daerom en salmense al niet stelpen die vloijen meir men salse[ene] laten te ghenesen die vloijen. Ende daerom seit IPOCRAS die emoroydes die bloeden en sal men niet ghenesen. Mer men sal se laten bloeden want daer comen quade accedencien ane als ic te voren gheseit hebbe gheliic die wiven doen die gheen menstruum en hebben ende alte mael siin onthouden. Dese vloet machmen bekennen dat bloet coemt na die camer. Ende dat bloet dat van den anderen occusunen coemt dat soe coemt [alsoe wel] voer der camer ende daerna ende ghemenct met der camer. Als si onthouden siin ende niet en vloijen dan salmense doen laten die ader onder den enckel van beiden voeten buten beens ende men sal hem gheven diasene of diaboraginatum: Item siet in water calamentum [211] calendulum sal vitrum ende daeraf sal si ontfaen den roock doer eenen ghegaeten stoel: Jeghen alte grote vloet sal men laten in den rechten arm ende men sal hem gheven trypheram magnam met sanguis draconis ende men sal hem doen baden daerin ghesoden sal siin cruiit dat menstrum geert ende stelpt: Item men stote mille follum met wiin ende gevet hem drincken des merghens ende des avens lau: Item het ghevalt dat die voerseide aderen swellen ende si en conen niet ontpluijken noch bloeden ende die sieke liit grote pine ende sweer. Ende dan sal men doen laten op den voet of onder den [anclen van den] voet buten beens. Ende men legge daerop plaesteren van calamentum ende van colendelen ghesoden ende ghestoten ende daerop gheleit: Item tapsus barbatum ghesoden in wiin ende daermede ghebaedt al werm ende tcruiit int liif ghesteken ende alsoe in den aers ghehouden ende alsoe dit ghedaen doetet tgheswel te niet gaen. Ende en moghen si niet uutbreken so siet morabium ende ontfaen den roock daer af ende stove hem daer boven ende legt tcruijt in den aers ende doet dicwil alsoe sullen si uutbreken: Item apium emoroydarum ghesoden in wiin ende op die aersbillen gheplaestert dat doet tgheswel vanden emoroyden verdroghen ende te niet gaen. Item pulver van desen apium ghebernt ende ghemenct met seeme ende daerop gheleit doen die emoroyden ontswellen ende verdriifse ende daerom heitet apium emoroydarum.

Kapittel .xv. van de aambeien.

Hemorroïden dat zijn de spenen in Duits en in Waals brockes en zijn 5 aderen verzameld in de staart en zijn als vijf takken die komen spruiten uit verabilis en deze 5 aderen ontvangen dat overtollig bloed dat melancholicus is en grof en zwaar en in het hele lichaam overvloedig. En het gebeurt dat deze aderen op het ene einde zwellen en vervullen van dat overtollige bloed. En het gebeurt soms dat die aderen uitbreken en komen van buiten als het zweren zou 1 of 2 of 3 of sommige ziekte van 5 of van bloed. En dat ze uitbreken dat mag komen van grote sterke droogte die de aderen alzo persen dat ze moeten scheuren. Hemorroïden zijn er in 2 soorten, of ze zijn van binnen zodat ze niet buiten komen en dan loopt er uit als geel water of een beetje bloed en dat is aller wege kunstig en zijn genoemd als gezonde leden. Ge zal dat weten dat het een natuurlijke purgatie is die het heeft van maand tot maand of zeldener. Hemorroïden wordt gezegd van Grieks emos, dat is bloed en roys, dat vloeit van bloed van binnen: Is het ook zaak dat ze te zeer vloeien dan komt er van hydropsie of ethica of ander kwade ziekte. En zijn ze ook verouderd en stelpen ze zodat ze nimmermeer bloeden dan komt daarvan kwade kwaal zoals hydropsie of ptisis of mania, dat is de woede. En dit zegt HIPPOCRATES en daarom en zal men ze niet geheel stelpen die vloeien maar men zal het laten te genezen die vloeien. En daarom zegt HIPPOCRATES de hemorroïden die bloeden zal men niet genezen. Maar men zal ze laten bloeden want daar komen kwade toevallen aan zoals ik tevoren gezegd heb gelijk de wijven doen die geen menstruatie hebben en helemaal zijn onthouden. Deze vloed mag men herkennen dat het bloed komt naar de kamer. En dat bloed dat van de andere gelegenheden komt dat zo komt alzo wel voor de kamer en daarna gemengd met de kamer. Als ze onthouden zijn en niet vloeien dan zal men ze doen bloed laten de ader onder de enkel van beide voeten buiten het been en men zal hen geven sap van alsem of sap van Borago: Item, kook in water Calamintha, Calendula, zout van wede en daarvan zal ze de rook ontvangen door een stoel met gaten: Tegen al te grote vloed zal men ze bloed laten in de rechter arm en men zal hen geven tryphera magnam (zeer samengesteld middel) met drakenbloed (Daemonorops draco) en men zal hen laten baden waarin gekookt zal zijn kruid dat menstruatie genereert (?) en stelpt: Item, men stampt Achillea millefolium met wijn en geef het hem lauw te drinken ‘s morgens en ‘s avonds: Item, het gebeurt dat die voorzegde aders zwellen en ze kunnen niet openen noch bloeden en de zieke lijdt grote en zware pijn. En dan zal men doen laten op de voet of onder de enkels van de voet buiten de benen. En men legt daarop pleisters van Calamintha en van kolendelen (Brassica) gekookt en gestampt en daarop gelegd: Item, Verbascum barbatus gekookt in wijn en daarmee gebaad al warm en het kruid in het lijf gestoken en alzo in de aars gehouden en alzo dit gedaan laat het gezwel te niet gaan. En mogen ze niet uitbreken zo kook Marrubium en ontvang de rook daarvan en stoof het daarboven en leg het kruid in de aars en doe het vaak alzo, ze zullen uitbreken. Item Apium emoroydarum (speenkruid, Ficaria) gekookt in wijn en op de aarsbillen gepleisterd dat laat het gezwel van de hemorroïden verdrogen en te niet gaan. Item, poeder van dit speenkruid gebrand en gemengd met honing en daarop gelegd laat de hemorroïden ontzwellen en verdrijft ze en daarom heet het Apium emoroydarum.

Capm. vanden aersdarme die uutgaet.

Longaen dat is den aersdarm ende gaet som den luden uut ende aldergerinxte den jonghen kinderen ende dat coemt van groter persen datse hem te zeer voeden. Of hi mach uutgaen omdat die laceerten van hem siin ghelaxeert ende dat is paralicis ende dan en ghevoelen siis niet als hi uutgaet ende somstont gaet die stront mede uut. Ende dit onghemac sal men cureren met medecinen constrictiif. Sij sullen sitten in water daerin [212] ghesoden sal siin balaustie psidia glandes gallen sumac arnoglossa ende dies gheliic. Ende daerna salmen den darm salven met pix liquida of met sade van malven. Dat dic [ende] viscois is ende met olien van oliven. Ende dan doeten weder in ende ruetten met der stiptigher medecinen ghemaect ende stroijt daer op den steertbeen ende inden aers het es herde goet daertoe.

Kapittel van de aarsdarm die uitgaat.

Longaen, dat is de aarsdarm en gaat soms de lieden uit en allerminste de jonge kinderen en dat komt van het grote persen dat ze zich te zeer voeden. Of het mag uitgaan omdat de spieren van hen zijn gelaxeerd en dat is artritis of gewrichtsontsteking en dan voelen ze het niet als het uitgaat en soms gaat de stront mede uit. En deze kwaal zal men behandelen met constructieve medicijnen. Zij zullen zitten in water daarin gekookt zal zijn bloemen van granaatappels, granaatappels, glandes, (?) gallen, sumak, (Rhus coriaria) grote weegbree en diergelijke. En daarna zal men de darm zalven met vloeibare pek of met zaad van Malva. Dat dik en lijmerig is en met olie van olijven. En dan doet het weer in en in en vet het met zure medicijnen gemaakt en strooi het daar op de staartbeen en in de aars, het is erg goed daartoe.

Capitelum van fistelen int aersgat [die comen van wonden].

Het ghevallen fistelen int aersgat die comen van den wonden [die] qualiic ghecurreert siin of si comen van apostemen die buten comen bi den aersgate ja als men wil datse wel gheriipt siin ende dan infistelerense geerne si en werden haesteliic ghesuccureert. Ende int aersgat moghen fistelen comen vanden emoroyden die gheulcereert siin. Nu suldi weten dat sulke fistelen comen ende siin al doergaende ende de selke niet al doergaende. Die teyken daer mense mede bekennen sal die fistelen die al doergaende siin dat vanden stront yet daeruut comet ende wint ende somstont comen daer [orine ende somstont] wormen uut. Ende als ghi steket uwen vingher int aersgat ende dan die tast int gat vanden fistelen ende ghi tast doer die fistel metten vingher ende ghevoelt van binnen. Item vanden fistelen die al doer gaen sulke gaen al dore al bi dat aersgat ende die een meer ende die ander min vanden ghenen die ghenesen moghen. Ende sulke gaen doer die blase ende dan gaet die orine uut der wonden van den fistelen ende dan en mach mense niet consolideren al waer die fistel al ghemortificeert om die orine die se alle daghe versch hout. Ende sulc gaen doer toten herde beene vander dien ende toten knope vanden stertbeene. Ende dat mach men bekennen als men metter tasten tot daertoe is opdat die fistel niet en gaet herwaert ende darwaert ghecromt. Ende in allen desen fistelen die doergaen soude dieghene die bi den aersgate doergaen en es gheen cure te doene wantsi en mogen niet ghenesen. Ende albucasis seit dat dieghene die alsulke fistelen onderstaen te cureren die siin sot want en es anders niet dan [213] [pine ende] ijdelheit. Die fistelen int aersgat die niet al doer en gaen die mach men wel ende lichteliic cureren. Ende dat is alsoe ic u ghescreven hebbe int ghemeen capittel vanden fistelen. Nochtan prise ic meer dese fistelen te cureren met gheloyden yseren ende te cautriseren want het es veel orbaerliker ende beter dan metter starker medecinen. Ende men heefse veel eer ghecureert ende met minre smerten. Mer dien mont vanden fistelen moste siin eerstwerf ghewiit. Ende eernsteliic die gront siin versocht vander fistelen. Ende en hebbet niet tonwaert metten cauterien te mortifiseren. Die taste daer ghij mede sult besueken den gront die sal siin herde suptiil. Ende die cauterie oec daer mense mede sal besoeken ende cautriseren die sal siin smal ende subtiil na de wiide ende die breede vander fistelen. Ende die fistel die doergaet den aersdarme mach men cureren in twee manieren. Die een manier is met sniden met enen drade. Ende die ander manier met [snidene] ijsere. Die eerste met enen drade dat ghi sult nemen een taste van loede die op dat een einde doergaet als een naelde. Ende in dat gat vander tasten seldi steken enen draet van linen gaerne of van side ende daerna steken uwen voersten vingher ghesalft met olien in den aers ende die taste in den fistel al so diep als ghi comt toten gronde. Ende dat ghi die taste met den vingher ghevoelt ende dan voeghet ende tast metten vingher ende trecse uut den aerse. Ende daerna vergadert beide die eijnden van den drade ende trecse beede tegader soe vast dat den draet dat vleesch over snide dat begrepen is metden drade. Ende soe dien draet snidet soe ghien meer toe biinden selt ende dwinghen. Ende alle die wile moechdise mortifiseren met sterken medecinen ende helpen den vleesche dat het aen come. Ende daerna curreert se met anderen medecinen daer men wonden mede cureert. Die ander manier is dat men beide die eynden van den drade sal tegader cnoepen. Ende desen draet sal grover ende sterker siin dan den anderen die dat vlees soude oversniden. Ende daerna trect met der eender hant den draet uut ende metter ander hant snidet dat vleesch over dat [214] tussen beide die enden is van den drade met eenre scaren of met enen crommen instrument als een sekel [so] dat die draet ghelivereert si ende daerna suldi mortificeren. Al is dat sake dat sulke meesters seggen dats niet te doen en es al[s] dat vleesch overghesneden is ende dan te cureren met medecinen die vlees doen wassen ende dat dunct my herde onseker. Ende daerna sal mense cureren met medecinen die vleesch doen wassen ende die fistelen doen ghenesen. Ende ic segghe u dat voerwaer dat dese ander manier es beter ende sekerder dan die erste want sniden metten drade maect langhe wieken ende sweer ende het es costeliic ende daerom eest te ontsiene dat die sieke mocht spasmeren want die stat is cartulaginensachtich. Ende in die einde van den eerstdarme soe soemt lacertus in dien dat die eer[s]darm onthelt ende begriipt.

Kapittel van de fistels in het aarsgat die van wonden komen.

Het gebeurt dat fistels in het aarsgat komen van de wonden die slecht behandeld zijn of ze komen van zweren die van buiten komen bij het aarsgat, ja, als men wil dat ze goed gerijpt zijn dan komt de fistel graag naar binnen en worden haastig geholpen. En in het aarsgat mogen fistels komen van de hemorroïden die geblaard zijn. Nu zal je weten dat sommige fistels komen en die zijn geheel doorgaande en sommigen zijn niet doorgaande. De tekens daar men de fistels mee herkent die geheel doorgaande zijn dat iets van de stront daaruit komt en wind en soms komt daar urine en soms wormen uit. En als ge uw vinger steekt in het aarsgat en dan tast in het gat van de fistel en ge tast door de fistel met de vinger en voelt het van binnen. Item, van de fistel die geheel doorgaat, sommigen gaan geheel door bij dat aarsgat en de ene meer en de andere minder van diegenen die genezen mogen. En sommigen gaan door de blaas en dan gaat de urine uit de wonden van de fistel en dan mag men ze niet verstevigen al was die fistel geheel gedood vanwege de urine die het de hele dag vochtig houdt. En sommigen gaan door tot het harde been van de dijen en tot de knoop van het staartbeen. En dat mag men herkennen als men met het tasten tot daartoe is opdat de fistel niet herwaarts en derwaarts gekromd gaat. En in al deze fistels die doorgaan zou men diegene die bij het aarsgat doorgaan geen behandeling doen want ze mogen niet genezen. En Albucasis zegt dat diegene die al zulke fistels onderstaan te behandelen die zijn zot want het is niets anders dan pijn en ijdelheid. De fistels in het aarsgat die niet geheel door gaan die mag men wel en licht behandelen. En dat is alzo ik u geschreven heb in het algemene kapittel van de fistels. Nochtans prijs ik meer deze fistels te behandelen met gloeiend ijzer en te cauteriseren want het is veel gebruikelijker en beter dan met sterke medicijnen. En men heeft ze veel eerder behandeld en met minder smarten. Maar de mond van de fistel moet eerst verbreed zijn. En de grond ernstig zijn onderzocht van de fistel. En heb het niet onwaardig met de cauterie te doden. Dat tasten daar ge mee zal onderzoeken de grond dat zal erg subtiel zijn. En die cauterie ook daar men ze mee zal bezoeken en cauteriseren die zal zijn smal en subtiel naar de wijdte en de breedte van de fistel. En de fistel die doorgaat de aarsdarm mag men behandelen op twee manieren. Die ene manier is met snijden met een draad. En de andere manier met snijden met ijzer. De eerste met een draad dat ge zal nemen een tast van lood die op dat ene einde doorgaat als een naald. En in dat gat van de tast zal je steken een draad van linnen garen of van zijde en daarna steek uw voorste vinger die gezalfd is met olie in de aars en de tast in de fistel al zo diep totdat ge tot de grond komt. En dat ge die tast met de vinger voelt en dan voeg het en tast met de vinger en trek het uit de aars En verzamel daarna beide einden van de draad en trek ze beide tezamen zo vast dat de draad door het vlees doorsnijdt dat met de draad omvat is. En zo die draad snijdt zo ge die meer dicht binden zal en dwingen. En al die tijd mag je het doden met sterke medicijnen en helpen het vlees dat het aankomt. En behandel het daarna met andere medicijnen daar men wonden mee behandelt. De andere manier is dat men beide de einden van de draad tezamen zal knopen. En deze draad zal grover en sterker zijn dan de andere die dat vlees zou doorsnijden. En trek daarna met een hand de draad uit en met de andere hand snij dat vlees door dat tussen beide de einden is van het draad met een schaar of met een krom instrument als een sikkel zodat de draad bevrijd is en daarna zal je het doden. Al is het zaak dat sommige meesters zeggen dat het niet te doen is als dat vlees doorgesneden is en dan te behandelen met medicijnen die vlees laten groeien en dat lijkt me erg onzeker. En daarna zal men het behandelen met medicijnen die vlees laten groeien en de fistel laten genezen. En ik zeg u voor waar dat deze andere manier beter en zekerder is dan de eerste want snijden met het draad maakt lange doeken en zware en het is kostbaar en daarom is het te ontzien dat de zieke mocht verkrampen want die plaats is kraakbeenachtig En in het einde van de aarsdarm zo komen spieren daarin dat de aarsdarm onthoudt en omvat.

Capm. .xvj. vanden steen.

Die steen wort in die luden ghenereert in die lenden ende sulc in die blase. Ende als die autoren seggen den ouden ende den vetten luden waster alder gherincste in die lenden. Ende den kinderen ende den jonghen in die blase. Ende dat is daerom dat die crop van der blasen enghe is ende en can die materie vander blasen niet uut ghelosen daer die steen afwast. Vanden steen die in der lenden wast ende vergadert en dencke ic niet te scriven in mijn boec om dies wille dat mens niet en mach cureren met curgijenen. Mer vanden steene die in der blasen wast wil ic corteliic een reden scriven ende segghen miin ghedachte ende mijn meininghe. Ende daerom seg ic u na der sentencie der autoren dat die occusuene van den steene die in die blase wast coemt van grover ende lijmachtighen humoren. Die teyken daer men die steen mede bekennen mach is menigherhande den steen in die blase. Die orine is wit ende dunne van hem ende savelachtich ende si pissen met groter pinen ende smerten. Ende sij hebben weedom int ghemachte ende die kinder grijpen den vede met den handen ende wriven te stucken ende liden grote pinen. Ende die vede staet [215] hem dicwiil stiif. Ende die aersdarm gaet hem dicwiil uut. Ende alsmen die blase tast metter hant soe ghevoelt ment daer binnen al hart. Nu suldi weten dat die steene siin menigherhande. Die een is cleijn die ander is groot som sijn scerp ende som sacht ende som lanc ende som ront. Ende som traechachtich. Ende dieghene die sacht is ende ront is alderbeste ende lichst uut te doen. Mer dieghene die lanc is ende scarp ende tacachtich is alrequaets uut te doene. Ende die moet men uutdoen met sniden: Item Rasus seit dat sulke steen siin die gheerne breken ende sulc niet en breken. Ende daerom radie dat men eerstwerven proeve met medecinen die den steen doen breken eer men sniit. Nu wil ic u noemen die simpel medecinen die daertoe goet siin ende die compositen vanden simpelen medecinen dat siin acorus spica calamus aromaticus eppensaet petercelisaet cascalignea siperus saxsifragie milium solis petrecelinum macedonicum. Alle dese simpele medecinen siin aperitiif ende hebben grote cracht sulke steene te breken al[s]mense gheeft metten sape van eppen of van ruten of van venckel of metter poneien van swarten ciceren. Ende daer is sonderlinge goet toe die asschen van ghebranden scorpionen ende die asschen van crekelen. Ende oec eest sonderlinghe goet dat bloet vanden bucke. Nu hebdi ghehoert sum die simpele medecine die den steen doen breken. Nu wil ic u scriven die composite medecinen dat is electuarium ducis justinum adrianum filonum ende filoantropis ende litontripon dese electuarium sal men nemen ghemenct met opobalsemum. Ende men salse nemen in een badt of bi den vuere. Benedicta is goet want sy doet die camer hebben. Alle dieghene die den steen hebben ende es niet soe goet als lichteliken camerganc te hebben. Dat bloet van eenen bucke van drien jaren out die men in den oest slaet van drien jaren out ende ghemenct met mirren ende ghedroecht mach men houden menich jaer in groter viertuiit den steen mede te breken. Galienus vercoes dese medecine den steen mede te breken: R. polium montanum rubij speragi brusci niter [216] combusti lapides spongie en de acetum squilicitum. [Item merch van enen lamme ghesmouten op Դ fier ende ghemenct met olie van noten ende met wit suker ende disteleert op enen saterdach ghedronken brect den steen in die blase. Ende helpt dien Դ bloet pissen. Ende die pijn an hair vede hebben of inden blasen of inden nieren]. Item dat beste experment dat men maken mach den steen mede te breken is dit: R. sinamomi xilocassie spice celticemeufe ana .iii. dr. mirre camedrios semen curcurbite ana .vi. dr. al dit sal men pulverceren ende met ghescuumden seem conficeren. Ende daeraf sal men den sieken gheven alsoe groot als een bone. Sij pleghen oec te hebben grote smerte int hoeft vander roeden. Ende daer teghen sullen si nutten dese medecine: R. semen jusquiami albi .ii. dr. citruli cucurbite cucumeris papaveris albi portulace ana .iii. dr. seminis melonum mundatorum .xxx. dr. witten suker alsoe veel als alle die ander in ghewichte maket van allen desen pulver ende dit sal die sieke nemen des avens ende des merghens met j. o. syrop violaet

Kapittel. xvj. van de steen.

De steen wordt in de lieden gegenereerd in de lenden en sommigen in de blaad. En zoals de auteurs zeggen de ouden en de vetten lieden groeit het allerminste in de lenden. En de kinderen en de jonge in de blaas. En dat is daarom dat de krop van de blaas eng is en kan de materie van de blaas niet uitlozen waar die steen van groeit. Van de steen die in de lenden groeit en verzamelt denk ik niet te schrijven in mijn boek omdat men het niet mag behandelen met chirurgie. Maar van de steen die in de blaas groeit wil ik kort een reden schrijven en mijn gedachte en mijn mening zeggen. En daarom zeg ik u na de wetenschap van de auteurs dat de gelegenheid van de steen die in de blaas groeit komt van grove en lijmachtige vochtvermenging. De tekens daar men de steen mee herkennen mag van de steen in de blaas zijn menigerhande. De urine is wit en dun van hem en zandachtig en ze pissen met grote pijn en smart. En zij hebben weedom in het geslacht en de kinderen grijpen de roede met de handen en wrijven het stuk en lijden grote pijn. En de roede staat hen vaak stijf. En de aarsdarm gaat hen vaak uit. En als men de blaas tast met de hand dan voelt men het daarbinnen geheel hard. Nu zal je weten dat de stenen zijn menigerhande. Die ene is klein, de ander is groot en soms zijn ze scherp en soms lang en soms rond. En soms traag. En diegene die zacht is en rond is het allerbeste en lichtste uit te doen. Maar diegene die lang is en scherp en takachtig is aller slechtste uit te doen. En die moet men uitdoen met snijden: Item, Rasis zegt dat er sommige stenen zijn die graag breken en sommigen niet breken. En daarom raadt hij aan dat men eerst beproeft met medicijnen die de steen laten breken eer men snijdt. Nu wil ik u de enkelvoudige medicijnen noemen die daartoe goed zijn en de composieten van de enkelvoudige medicijnen, dat zijn; Acorus, (Swertia chirayita) spica (lavendel of Nardostachys) calamus aromaticus (Acorus calamus) zaad van eppe, (Apium) zaad van peterselie (Petroselinum crispum) Cinnamomum cassia, Cyperus, Saxifraga, Lithospermum officinale, Seseli macedonicum. Al deze enkelvoudige medicijnen zijn aperitief en hebben grote kracht zulke stenen te breken als men ze geeft men het sap van peterselie (Petroselinum crispum) of van wijnruit of van venkel of met de kandij van zwarte Cicer (Lathyrus niger). En er is bijzonder goed de as van gebrande schorpioenen en de as van krekels. En ook is bijzonder goed dat bloed van de bok. Nu heb je gehoord sommige van de enkelvoudige medicijnen die de steen laten breken. Nu wil ik u schrijven de samengestelde medicijnen, dat is; zoete likkepot, justinum adrianum filonum (?) en filantropos (mens ontfermend) en litontripon (steen verbrijzelend), deze likkepotten zal men gemengd nemen met Commiphora opobalsamum. En men zal ze nemen in een bad of bij het vuur. Cnicus benedictus is goed want het laat toilet hebben. Alle diegene die de steen hebben is niets zo goed als lichte kamergang te hebben. Dat bloed van een bok van drie jaren oud die men in augustus slaat en gemengd met mirre (Commiphora myrrha) en gedroogd mag men houden menig jaar in grote kracht om de steen mee te breken. Galenus verkoos deze medicijnen om de steen mee te breken: Recept. Teucrium montanum, rubij, (Rubia?) asperges, Ruscus, niter (nitrum?) poeder van stenen, spons en azijn van Urginea. Item, merg van enen lam gesmolten op het vuur en gemengd met olie van noten en met witte suiker en distilleer het en op een zaterdag gedronken breekt de steen in de blaas. En helpt die Դ bloed pissen. En die pijn aan hun roede hebben of in de blaas of in de nieren. Item, dat beste experiment dat men maken mag de steen mee te breken is dit: Recept, Cinnamomum cassia, spica celtica (Valeriana celtica) gelijk 3 drachmen, mirre (Commiphora myrrha), Teucrium chamaedrys, zaad van Cucurbita, gelijk 6 drachmen. Dit alles zal men verpoederen en met geschuimde honing bereiden. En daarvan zal men de zieke geven alzo groot als een boon. Ze plegen ook grote smart in het hoofd van de roede te hebben. En daartegen zullen ze nuttigen deze medicijnen: Recept, zaad van Hyoscyamus albus 2 drachme, Citrullus, Cucurbita, Cucumis, witte papaver, postelein gelijk 3 drachmen, zaad van meloenen mundatorum (gegarneerd?) 30 drachmen, witte suiker alzo veel als alle anderen in gewicht, maak van al dezen poeder en dit zal de zieke ‘s avonds nemen en ‘s morgens met 1 ons violensiroop.

Noch wil ic u scriven een goet experment dat sette die edel avenzear in sinen boeke daer hi mede ghenas des coninx hali van arabien sinen liefsten joncheere. Ende ghi sult weten dat die coninc hali van arabien was een groot meister van philosophien ende van medecinen. Ende avensor was een mate practisijn en practiseerde in arabien ende hadden vercreghen [grote] name alle dat conincrijke doer van arabien. Ende dit hadde die coninc onwaert dat men soe vele van hem hielt ende dede avensor vaen ende werpen in eenen kerker daer hi lach twee jaer tot sinen onghemake. Doen ghevielt dat die jonchere des coninx was bina op die doot comen vanden steene. Doen hi niet vorder en dochte ende hi dachte dat hi emmer sterven moste doen dochte hiem den [217] ghevanghen [meester] die de coninc hadde doen vanghen van nidicheit ende hi ghinc tot hem daer hi lach ghevanghen ende hi bad hem om gods wille dat hi hem gave raet vanden steene want hi en mocht niet langher ghedueren. Doen vraechde hem AVENSOR of hem siin meister die coninc niet en conste ghehelpen. Ende die sieke antwoerde hi hadde daertoe ghedaen alle siin const ende macht ende het en halp mi niet. Doen seide Avensor gaet toter apotheken ende segt dat men u gheve .½. o. olij [alquissemi] ende ghi sult staphans ghenesen. Ende die sieke ghinc ter appoteken ende namt ende alsoe vroech als hiit ghedroncken hadde soe piste hij den steen ghetempert metten water. Ende hi was voetstaens op die selve ure ghenesen. Doen liep hi van groter bliscap tot sinen heere den coninc daer hi sat over tafel ten eten ende seide heere ik ben ghenesen. Doen dede die coninc den ghevanghen voer hem comen ende vraechde hem of hi sinen knape hadde ghenesen. Ende Avensor antwoerde den coninc dede hi dat ic hem hiet soe es hi ghenesen. Doen vraechde hem die coninc of hi de conste hadde van hem selven of van wien. Doen antwoerde Avensor heere van mij selven en hebbe ic niet. Mer ic hebt vanden oversten gode ende van minen vader. Doen dede hem die coninc uut der vanghenisse laten. Ende liet hem gaen winnen daer hi konste ende mochte in siin conincrike. Doen ghinc hi maken siin boec van medecinen dat gheheeten is avensor dat ghetranslateert was uut den arabic in latine te genua op die zee van missier ghelui della toir die darabic conste ende alle die boeken hadde van philosophien in arabic. Ende hi corregeerden Avicenna. Ghi sult weten dat hi sette in sinen boec als men niet ghecrighen en can olium [alquissemi] soe sal men nemen daervoer siin apobalsamum want het doet al dat selve. Ghi sult oec weten dat averrois commentator priset in sinen boec van medicinen dat gheheeten is coliget Avensor voer alle die ander meesters van medecinen als voer hali ende Avicenna.

Noch wil ik u schrijven een goed experiment dat de edele Avenzoar in zijn boek zette waar hij mee genas van koning Haly van Arabi zijn liefste jonkheer. En ge zal weten dat de koning Hali van Arabi een grote meester was van filosofie en van medicijnen. En Avenzoar was een uitermate practicus en praktiseerde in Arabië en had grote naam verkregen door dat hele koninkrijk van Arabië. En dit had de koning onwaardig dat men zoveel van hem hield en hij liet Avenzoar vangen en in een kerker werpen daar hij twee jaar lag tot zijn ongemak. Toen gebeurde het dat de jonkheer van de koning bijna tot de dood was gekomen van de steen. Toen hij niet verder kon en dacht dat hij immer sterven moest toen dacht hij aan de gevangen meester die de koning had laten vangen vanwege nijdigheid en hij ging tot hem daar hij gevangen lag en hij bad hem om Gods wille dat hij hem raad gaf van de steen want hij kon het niet langer verduren. Toen vroeg hem AVENZOAR of hem zijn meester de koning niet kon helpen. En de zieke antwoordde dat hij daartoe al zijn kunst en macht had gedaan maar het hielp me niet. Toen zei Avenzoar ga tot de apotheek en zeg dat men u geeft ½ ons olie alquissemi en ge zal gelijk genezen. En de zieke ging ter apotheek en nam het en alzo gauw als hij het gedronken had zo piste hij de steen uit gemengd met water. En hij was op staande voet op dat zelfde uur genezen. Toen liep hij van grote blijdschap naar zijn heer de koning daar hij zat aan tafel te eten en zei; heer, ik ben genezen. Toen liet de koning de gevangene voor hem komen en vroeg hem of hij hem zijn knaap had genezen. En Avenzoar antwoordde de koning; deed hij dat ik hem zei dan is hij genezen. Toen vroeg hem de koning of hij die kunst van zichzelf had of van wie. Toen antwoordde Avenzoar; heer van mij zelf heb ik het niet. Maar ik heb het van de hoogste God en van mijn vader. Toen liet de koning hem uit de gevangenis gaan. En liet hem gaan winnen daar hij kon en mocht in zijn koninkrijk. Toen ging hij zijn boek van medicijnen maken dat geheten is Avenzoar dat vertaald werd uit Arabisch in Latijn te Genua op de zee van missier ghelui della toir (?) de Arabische kunst en alle boeken hadden van filosofie in Arabisch. En hij corrigeerde Avicenna. Ge zal weten dat hij in zijn boek zette dat als men niet krijgen kan olie alquissemi dan zal men daarvoor nemen Commiphora pobalsamum want het doet al datzelfde. Ge zal ook weten dat Averro commentator prijst in zijn boek van medicijnen dat geheten is ‘coliget Avenzoar’ voor alle andere meesters van medicijnen zoals voer Haly en Avicenna.

Nu suldi weten [218] datmen den sieken neersteliic cureert met medecinen een maent ende het niet en betert noch die orine te lichteliker en coemt of en comet gheen sant als savel soe seldi seker siin dat die steen is hert ende volwassen ende en mach niet breken. Dan moet men peinsen te werken metter surgienen ende dat is met snidene. Ghi sult u nochtan hoeden te sniden mannen die out siin noch steenen die al te groot siin. Want albucasis seit datmen iet snede vander blasen die sieke soude sterven of hi souden houden een lopende gat. Ende dit segghen die oude vroede meesters. Ende die cuere is herde licht te snidene vanden kinderen tot .xiiij. jaren. Ende sy is herde sorgheliic van ouden luden. Want alsoe als hali die coninc seit haer leden siin herde droghe daerom ghenesen si node. Als ghi den steen wilt uut doen soe sal men den sieken eerstwerven setten cliisterien die die darmen doen rumen vanden stronte dat men den steen te bat mach vinden als men soect of men laten vasten twee daghe ende luttel eten ende dat selve dat men eet sal siin supen. Mer kinderen die men niet en mach clisterien ende oec niet en mogen vasten die doet eenen dach of twee luttel goets eten. Ghi sult oec den sieken bevelen dat hi [van] hoghe springhe te dale [wart so] dat die steen nederwaert sincke ten cropwaert vander blasen. Ende daerna suldi setten enen disch daert claer is. Ende op dat ende [vanden] dissche sal sitten een man die den sieken sal voer hem houden Mer siin dien sullen siin ghebonden aen sinen hals met langhen veeschen soedat die blase nederwaert hanghe. Of eest een jonc kint soe sal die man diet hout houden metten dien ende treckense opwaert tot diesmale dat dien steen uut is ende die orbaer al voldaen es. Daerna sal die meester sinen voersten vingher van siinder slincker hant salven met olijen ende steken in des sieken aers. Ende met der ander hant suldi die blase opt tgeemachte boven sterkeliic duwen nederwaert ende sueken den steen metten vingher totdat ghien [vint ende] hout onder den vingher ende allenxkens nederwaert duwen ten halsewaert van der blasen recht al daer ghi sniden wilt. Ende dan suldi bevelen uwer meister [219] die u dient dat hi die cullen metten vede opwaert trecke ende hout die metter eenre hant ende [metter ander hant] doet tfel achterwaert dat onder die cullen is vander stat daer men sniden sal. Ende dan sniit recht op den steen tusschen den eers ende die cullen. Mer dat en sal niet siin recht in die middewaert mer ter slinker sidenwaert. Ende die snede sal siin lans ende buten sal die wonde siin wiit ende binnen enghe nadat die steen groot of clein is. Daerna suldi steken uwen lepel die die curgienen heeten precrare ende daer trect den steen mede uut. Ende het ghevalt wel dat men den steen met den vingher lichteliic uut trect die in den eers is sonder lepel ende sonder piin. Ende is der steenen meer dan eene soe seit albucasis dat men metter hant vast duwe nederwaert ten monde vander blasen ende sniit recht op den steen ende trecten uut. Ende aldus suldi doen al isser meer dan twee. Ende als dit ghedaen es dan seldi legghen op die wonde plaester van werke in olie rosarum ghenet ende ghemenc met water of met den witte vanden eyeren om te versekeren van heeten appostemen alsoe langhe dat ghi altemael siit versekert. Als ghi eerstwerven u plaesteren hebt gheleit soe suldi beide die dien tegader leggen eest een kint soe suldise tegader binden met veesschen suverliic dat die plaester daerop blive. Ende als ghi wael versekert siit van apostemen dan suldi die wonde baden des avens ende des merghens met wermen water daerin ghesoden sal siin malve of dies ghelike dat die smerte versacht vander orinen ende dat die conduten doet opluijken of daer ijet in bleven waer vanden steenen dat die lichtelike uut quame metter orinen: Ja [is] die wonde groot soe suldise naijen ende currerense met medecinen die se doen ghenesen ende consolideren. Ende ghi sult weten dat sumstont ghevalt dat dat bloet runt in die blase ende maket daer een aposteme soe dat die orine niet ghelosen en can. Ende dat mach men bekennen dattet tbloet volcht metter orinen. Ende dan suldi u haesten dat bloet uut te trecken opdat die wonde wiit ghenoech is ende met den vinger. Ende is die wonde enge soe suldise uuthalen metten wieken want bleve daer bloet in die blase [220] [si] soude rotten ende corrumperen soe waer die sieke verloren. Daerna suldi die wonde wasschen met wiinedic ende met water tegader ghemenct. Ende ghi sult u ghedachten daerop setten als ghi siit gheroepen om den steen te cureren dat ghi sult hebben al u ghereescap den steen mede te sniden eer ghi den steen besuect. Want dat besueken maect dicke wile meer pinen dan dat snijden. Daerom seldi hebben alle uwe ghereescap ende instermenten mede te ontcommeren. Ende ghi sult der instermenten hebben meer dan eene of twee. Die eene cleen die ander meerder na dats te doen is. Ende haer enden selen crom siin: Is oec den steen soe cleen dat hi voert sciet tot in die roede ende bestopt die conduten soe dat die orine niet en can gheliden soe seldi die roede binden met eenen drade over den steen soe dat hij niet weder en keere ter blasenwaert. Ende met enen andere draet soe seldi die roede binden boven den steen. Ende dan sniit op den steen tusschen die drade ende trecken uut. Ende dan ontbint die roede ende suvert die wonde vanden bloede. Ende als men die roede bint soe sal men dat vel achterwaert trecken want als die steen uut is soe dect dat vel die wonde ende soe is si te eer ghenesen.

Nu zal je weten dat men de zieke vlijtig een maand behandelt met medicijnen en als het niet verbetert noch de urine te lichter en er geen zand afkomt als zavel dan zal je zeker zijn dat de steen hard is en volwassen en mag niet breken. Dan moet men peinzen te werken met de chirurgie en dat is met snijden. Ge zal u nochtans hoeden te snijden mannen die oud zijn noch stenen die al te groot zijn. Want Albucasis zegt dat als men iets snede van de blaas de zieke zou sterven of hij zou een lopend gat houden. En dit zeggen de oude verstandige meesters. En de behandeling is erg licht te snijden van de kinderen tot 14 jaren. En het is erg zorgelijk van oude lieden. Want alzo zoals Haly de koning zei hun leden zijn erg droog en daarom genezen ze node. Als ge de steen wil uit doen dan zal men de zieke eerst klysma’s zetten die de darmen laten ruimen van het stront zodat men de steen te beter mag vinden als men ze zoekt of men laat hem twee dagen vasten en een beetje eten en datzelfde dat men eet zal soep zijn. Maar kinderen die men geen klysma mag zetten en ook niet mogen vasten laat die een dag of twee weinig goeds eten. Ge zal ook de zieke bevelen dat hij van hoog naar beneden springt zodat de steen nederwaarts zinkt ten krop waart van de blaas. En daarna zal je een tafel zetten daar het helder is. En op dat einde van de tafel zal een man zitten die de zieke voor hem zal houden. Maar zijn dijen zullen gebonden zijn aan zijn hals met lange banden zodat de blaas nederwaarts hangt. Of is het een jong kind dan zal de man die het houdt hem vast houden met de dijen en trekken hem opwaarts tot die keer dat de steen er uit is en dat gebruik geheel voldaan is. Daarna zal de meester zijn voorste vinger van zijn linker hand zalven met olie en in de aars van de zieke steken. En met de andere hand zal je de blaas boven het geslacht sterk nederwaarts duwen en de steen zoeken met de vinger totdat ge die vindt en hou het onder uw vinger en geleidelijk aan naar beneden duwen ten hals waart van de blaas recht aldaar ge snijden wil. En dan zal je uw meester bevelen die u bedient dat hij de ballen met de roede omhoog trekt en houdt die met de ene hand en met de andere hand doet hij het vel achteruit dat onder de ballen is van de plaats daar men snijden zal. En dan snij recht op de steen tussen de aars en de ballen. Maar dat zal niet zijn recht in het midden, maar ter linker zijde waart. En die snede zal zijn lang en buiten zal de wond breed zijn en binnen eng nadat de steen groot of klein is. Daarna al je uw lepel steken die de chirurgen precrare noemen en trek daarmee de steen uit. En het gebeurt wel dat men de steen met de vinger licht uittrekt die in de aars is zonder lepel en zonder pijn. En is de steen meer dan een dan zegt Albucasis dat men met de hand sterk nederwaarts duwt ten mond van de blaas en snij recht op de steen en trek het uit. En aldus zal je doen al zijn er meer dan twee. En als dit gedaan is dan zal je op de wond leggen pleister van werk in rozenolie genat en gemengd met water of met het witte van eieren om te verzekeren van hete zweren alzo lang totdat ge helemaal verzekerd bent. Als ge de eerste keer uw pleisters hebt gelegd dan zal je beide de dijen tezamen leggen en is het een kind dan zal je ze zuiver tezamen binden met banden zodat de pleister daarop blijven. En als ge goed verzekerd bent van zweren dan zal je die wond baden ‘s avonds en ‘s morgens met warm water waarin gekookt zal zijn Malva of diergelijke dat de smart verzacht van de urine en dat de wegen laat openen als daar iets in gebleven was van de stenen zodat die er licht uitkwamen met de urine: Ja, is de wonde groot dan zal je ze naaien en behandelen met medicijnen die ze laten genezen en verstevigen. En ge zal weten dat het soms gebeurt dat het bloed in de blaas stolt en daar een zweer maakt zodat het de urine niet lozen kan. En dat kan men herkennen dat het bloed volgt met de urine. En dan zal je u haasten dat bloed uit te trekken opdat de wond breed genoeg is met de vinger. En is de wonde eng dan zal je het eruit halen met doeken want bleef daar bloed in de blaas het zou rotten en bederven en dan was de zieke verloren. Daarna zal je de wond wassen met wijnazijn en met water tezamen gemengd. En ge zal uw gedachten daarop zetten als ge bent geroepen om de steen te behandelen dat ge al uw gereedschap zal hebben om de steen mee te snijden eer ge de steen zoekt. Want dat zoeken maakt vaak meer pijn dan dat snijden. Daarom zal je al uw gereedschap hebben en instrumenten om dat mede te ontgaan. En ge zal de instrumenten hebben meer dan een of twee. Die ene klein en de andere groter naar dat het te doen is. En hun einden zullen krom zijn: Is ook de steen zo klein zodat het voort schiet tot in de roede en verstopt de weg zodat het de urine niet kan begeleiden dan zal je de roede binden met een draad over de steen zodat het niet terug keert ter blaas waart. En met een andere draad zo zal je die roede binden boven de steen. En snij dan op de steen tussen de draden en trek het uit. En dan ontbind de roede en zuiver de wonde van het bloed. En als men de roede bindt zal zal men dat vel achteruit trekken want als die steen uit is zo bedekt dat vel de wond en zo is het eerder genezen.

Van de steene die inder wijven [blase] wast.

Die steen wast selden in der wiven. Ende Constantinus seit dat die materie daer die steen af wast en can in die wiven niet wel vergaderen om des wille dat die crop vander blasen is cort ende wiit vanden vrouwen ende slecht. Ende die steen in den wiven is piinliker te cureren dan in die mannen omdat die steen diep leghet vander stat daer men sniden moet. Ende daerom moet men herde diep sniden ende dat is te ontsiene. Alsoe als albucasis seit. Ende als ghi daertoe gheroepen siit soe moet men eerstwerf considereren of twiif maghet is of niet. Ende is si maecht soe steket die meester of meesterse den voersten vingher [vanden slinker hant] in den [aers] ende sueke den steen. Ende als hi vonden is soe sal men metten vingher duwen vast nederwaert tot der wortelen vanden dien. Ende dan snijt recht op den steen ende trecten uut als ic u te voren gheseit hebbe. Ende is [221] dat sake dat dat wiif gheen maghet en es soe bevelet der meisteren of een ander [vroede] vrouwe die haer wel behelpen can ende behendich is dat si haren vingher steke in des sieken wiifs conte op die blase ende duwen vast nederwaert ten dien waert ende als sie den steen vonden heeft soe trecten uut.

Van de steen die in de wijven blaas groeit.

De steen groeit zelden in de wijven. En Constantinus zegt dat de materie daar de steen van groeit in de wijven niet goed kan verzamelen omdat de krop van de blaas kort en wijd is van de vrouwen en recht. En de steen in de wijven is pijnlijker te behandelen dan in die van mannen omdat de steen diep ligt van de plaats daar men snijden moet. En daarom moet men erg diep snijden en dat is te ontzien. Alzo als Albucasis zegt. En als ge daartoe geroepen bent zo moet men eerst considereren of het wijf maagd is of niet. En is ze maagd dan steekt de meester of meesteres de voorste vinger van de linker hand in de aars en zoekt de steen. En als het gevonden is dan zal men met de vinger vast nederwaarts duwen tot de wortel van de dijen. En dan snij recht op de steen en trek het uit zoals ik u tevoren gezegd heb. En is het zaak dat het wijf geen maagd is dan beveel het een der meesters of een andere verstandige vrouw die zich goed behelpen kan en handig is dat ze haar vinger steekt in de kont van het zieke wijf op de blaas en duw het sterk naar beneden totdat einde waart en als ze de steen gevonden heeft trek het dan uit.

Capm. .xvi. vanden ghescoerden de cure.

Het ghevalt dicwil dat hem die syphac uut recht dat die lichaem [is] ghescoert dat is [dat] die liese die over den buijc is van binnen. Ende somstont soe comet hem oec boven tghemachte of boven den lichaem om den navele van aldus ghedaen recken. Of het coemt dat sijphac ghescoert es ende dan scieten die darmen uut of sirbus. Ende dat mach men bekennen als haer die butse van buten coemt ende men duwet ende perst inwaert datse te niet gaet. Ende als men die hant of doet soe toent si haer weder. Of als die sieke sinen adem hout ende inhaelt ende soe seer hoest ende dan hoert men groot gheluijt. Ende somstont als die adem uut ende in gaet. Ende oec macht ghescien van groten arbeide. Ende als hi leeghet averrecht soe gatet weder te niet. Ende als hi hem weder op recht ende wandelt soe gaet weder uut ende toent hem soe het eerstwerven dede.

Kapittel .xvi. van de breuk, de behandeling.

Het gebeurt vaak dat de syphac zich uitrekt zodat het lichaam gescheurd is en dat is de vlies die die over de buik is van binnen. En soms zo komt het hem ook boven het geslacht of boven het lichaam om de navel van al dusdanig rekken. Of het komt dat syphac gescheurd is en dan schieten de darmen uit of zirbus. (het net, omentum). En dat mag men herkennen als de buil van buiten komt en men duwt en perst inwaarts dat het te niet gaat. En als men de hand er af doet dan toont het zich weer. Of als de zieke zijn adem houdt en inhaalt en zo zeer hoest en dan hoort men groot geluid. En soms als de adem uit en in gaat. En ook mag het geschieden van zware arbeid. En als hij ligt omgekeerd zo gaat het weer te niet. En als hij zich weer opricht en wandelt zo gaat het er weer uit en toont zich zoals het de eerste keer deed.

Capm. vanden ghescoerden om den navel.

Nu wil ic u scriven eerstwerven die cuere vanden buke in den navel. Die sieke sal recht staen ende hem recken ende sinen adem inhalen ende soe langhe houden dat hem die navel uut recke ende die butse haer tone. Ende dan maket teiken om den navel met inte of met colen. Daerna doet den sieken liggen averrecht op sinen rugghe ende sniit den rinc al om den navel die ghi gheteijkent hadt metten inte. Ende dan nemet een haecsken ende steket in de middewaert vander butsen ende recket opwaert ende biindet met eenen drade sterkeliic al om ende om soe dat dien draet sy ghestrict. Ende daerna clieft die butse boven [ende] sniitse af. Ende ghi sult den vingher eerst steken in die wonde ende [222] sult tasten na den darm of hi ghebonden es metten drade of sirbus. Ende is den darm ghebonden soe ontbinten weder ende duwet den darm nederwaert uut den lichaem. Ende vindier sirbum sniit af datter overtollich is. Ende let u dat bloet yet om dat ghi hadt ghesneden enighe ader of arterien soe suldi u pinen te stelpen. Ende alst ghestelpt is soe suldi nemen twee naelden met tweevoude garens ghevessemt dat sterck is ende steecse int vleesch dat ghi eerst hadt ghesneden al doer ende al om ende om den navel cruijswiis ende bint den draet tot vier steden tegader ende doet die naelde af. Ende latet alsoe tote dat dat vleijsch verrot dat ghebonden is ende dat afvalle ende dan cureert die wonde totdat se ghenesen is.

Kapittel van de breuk om de navel.

Nu wil ik u eerst schrijven de behandeling van de bult in de navel. De zieke zal recht staan en zich rekken en zijn adem inhalen en zo lang houden dat de navel zich uitrekt en de bult zich toont. En maak dan een teken om de navel met inkt of met kolen. Daarna laat de zieke omgekeerd liggen op zijn rug en snij de hele ring al om de navel die ge getekend had met de inkt. En neem dan een haakje en steek het in het midden van de bult en rek het omhoog en bindt het met een draag sterk al om en om zodat die draad gestrikt is. En klief daarna de bult boven en snij het af. En ge zal de vinger eerst steken in de wond en zal tasten naar de darm of het gebonden is met de draad of zirbus (het net, omentum). En is de darm gebonden zo maak het weer los en duw de darm naar beneden uit het lichaam. En vind je er zirbus snij af dat overtollig is. En let u dat bloed iets omdat ge enige ader of slagader had gesneden dan zal je pijnen het te stelpen. En als het gestelpt is dan zal je twee naalden nemen met tweevoudig garen omvat dat het sterk is en steek het in het vlees dat ge eerst hat gesneden al door en al om en om de navel kruisvormig en bind de draad te vier plaatsen tezamen doe de naald er af. En laat het alzo totdat het vlees verrot dat gebonden is en dat afvalt en behandel dan de wond totdat het genezen is.

Capm. .xvij. van den ghescoerden de cure.

Nu wil ic u leeren ende scrijven die cueren vanden ghescoerden daer die darmen comen ten ghemachtewaert ende en scieten niet altemale te dale al in den culbach of dat se een luttel nederscieten in den culbach ende tot alle stonden keeren lichteliic weder in. Ende wildi u dat pinen te cureren met medecinen soe moetij consideren of die sieke zeer ghescoert si of [niet] en is. Ende ghi moet consideren den tiit of die outheit of die joncheit van den sieken. Want dese quetsinge en mach niet ghenesen met medecinen dan als die quetsinghe clein is ende niet veroudert en es ende die sieke ionc is. Ende nochtan eest piinliic ghenoech te ghenesen. Want tsijphac is peesachtich ende incarneert herde node. Ende alle dieghene die seggen dat sise ghenesen sullen dieghene die seer ghescoert siin ende dat veroudert is si lieghen ende siin quade bedriegers. Ende ghi sult weten dat dieghene die ghescoert siin soe haer lichaem verscher is van natueren soe si beter siin te ghenesen. Die cure te ghenesen met medecinen is dat men daerop bindet plaesteren die den wiint verdriven ende die herde stiptich siin ende conglutineren. Als is nux cypressi dragagantum mirre ende dies ghelike. Ende die plaester sal men legghen ende binden sterc ende die sieke sal ligghen op sinen rugghe .xl. daghe lanc. [223] Ende hi sal houden die dieten die ic u noch namaels scriven sal. Ende hi sal nemen in siin aet ende in sinen dranc alle daghe tsmerghens ende des avens dinghen die herde stiptich siin. Ende waert dat hi ontsaghe al te vaste te worden in den lichaem dan sal hi nemen ondertusschen van .iii. daghen tot drien daghen laxatiif. Ende als die .xl. daghe siin omleden dan sal hi opstaen ende nochtan en sal men die plaester niet ontbinden ende hi sal se noch .xl. daerop houden opdat hiis te doen heeft, Ende vanden besten plaesteren die men maken mach den ghescoerden mede te ghenesen dat is dese: R. pici [navelis] cere rubei colofonie ana .ii. o. litergieri armoniarci galbani terbentine masticis thyris radicis consolide maioris et minoris ana .j. o. visci quertini gipci mirre sarcocolle aloes occicrocium ana .v. dr. sanguis humani ad libidum. Dit sal men aldus conficeren: Neemt een scaepvel dat ghebloet is vander wolle ende siet in water soe langhe dat al smelte. Ende dan doet vanden vuer ende latet couden in .iii. ueren vanden daghe. Daerna suldi nemen al die voerseide medecinen clein ghepulvert ende ghebudelt doer een siden doeck ende menghet met des menschen bloede ende met den lime van den velle ende doet tegader sieden totdat dic werde ende swart ende dan doet vanden vuer ende maect daeraf plaesteren als te doen is. Dese plaesteren siin [so] goet [die een dropel dropet in eens honts oghe dat oghe soude so vaste] toe te heelen ende te sluten dat hiis nemmermeer en soude moghen luijken: Item een ander plaester dat herde goet is ende gheproeft R. achacie nucis cipresse galle balaustie ana .v. dr. dragagantum mirre sarcocolle thuris masticis gummi arabici ana .ii. dr. alle dit sal men stoten teemsen ende conficeren met wiinedic: Item een herde goede plaester die gheproeft is ende dat rasus set in libero divisionum: Item R. nucis cipressi sansuci gallarum achacie gallorum thuris gummie arabici van elken even vele. Dit sal men legghen in wiin ende daermede conficieren: Item ghebrande caneel ende die ghepulvert ende met ouden swinensmeer ghemenct doet ghenesen die ghescoerde: Item haer diete sal siin ghetimpert ende si selen hem wachten [224] van grover spisen die wint maken. Ende men sal hem gheven medicinen die wijnt verdriven. Ende si selen hem oec hoeden van overtollighen wanderen ende van sterken arbeid ende van lachen [van hoestene] ende van nijesen. Ende van te zeer te roepen ende van baden in heet water ende van luxuerien ende met vrouwen te siin. Want alle dies ghelike doet die darmen nederwaert sincken ende ontpluijken die conduijten: Nu suldi weten die manieren vanden medecinen te nemen metten ate ende met den drancke. Men sal nemen nucis sipressi ende men salt sieden in reghenwater. Ende men sal daermede sinen wiin temperen. Ende men sal pulver maken van wortelen vander groter consonden [die men in dietschen heet radecle] ende van mille folium. Dat sal hi drinken met wermen wiin: Item men make pulver van bolus arminicus ende van sanguis draconis ende van mommie ende gheefse met spisen die men supen mach of elc bi hem selven: Item eene goeden dranc daertoe: R. epaticum ende alle drie die consoliden metten wortelen ende metten cruden ende garofiolaten ende die wortel vanden bruscus of die wortel vanden lacea nigra. Dat sal men al sieden in sueten wiin ende daeraf sal hi drincken alle daghe. Of men sal hem maken dese electuarie: R. consolida maior nuces sypressi picis greci dragaganti masticis gummi arabici boli armenici sanguinis draconis mummie van elken even vele. Ende van hasenhaer clein ontween ghesneden alsoe veel als u goet dunc. Alle dit salmen pulverseren ende met ghescuumden seem conficeren. Van desen electuarien sal die sieke nemen des merghens ende des avens. Want het is wonderlike goet: Is dat sake dat ghi niet en coent ghenesen met medecinen alsoe ic u gheseit hebbe soe moet ghi u helpen metter surgien ende dat is tweederhande. Ende dat is met cauterien of met sniden. Ende dat wil ic u scriven van elken wat men doen sal na die maniere vanden ouden meesters.

Kapittel .xvij. van de breuk, de behandeling.

Nu wil ik u leren en de behandeling schrijven van de breuk daar de darmen komen ten geslacht waart en schieten niet helemaal ten dal in de balzak of dat ze een beetje neerschieten in de balzak en te alle tijden licht weer inkeren. En wilde ge u dat pijnen te behandelen met medicijnen dan moet je vast stellen of de zieke een breuk heeft of niet. En ge moet de tijd vast stellen van de ouderdom of de jeugd van de zieke. Want deze kwetsing mag niet genezen met medicijnen dan als de kwetsing klein is en niet verouderd en de zieke jong is. En nochtans is het pijnlijk genoeg te genezen. Want de syphac is peesachtig en incarneert (vlees worden) erg node. En al diegene die zeggen dat ze het genezen zullen diegene die zeer gescheurd zijn en dat verouderd is ze liegen en zijn kwade bedriegers. En ge zal weten dat diegene die een breuk hebben en zo hun lichaam vochtiger van naturen zo ze beter zijn te genezen. De behandeling om te genezen met medicijnen is dat men daarop bindt pleisters die de wind verdrijven en die erg bindend zijn en lijmen. Zoals de noot is van de cipres, Astragalus glycyphyllos, mirre (Commiphora myrrha) en diergelijke. En de pleister zal men leggen en sterk binden en de zieke zal op zijn rug liggen 40 dagen lang. En hij zal de diëten houden die ik u noch later schrijven zal. En hij zal nemen in zijn eten en in zijn drank elke morgen en avond dingen die erg bindend zijn. En was het dat hij ontzag al te vast te worden in de loop dan zal hij ondertussen nemen van 3 dagen tot drie dagen laxatief. En als die 40 dagen on zijn gegaan dan zal hij opstaan en nochtans zal men die pleister niet ontbinden en hij zal ze noch 40 dagen daarop houden opdat hij het nodig heeft. En van de beste pleisters die men maken mag om de breuk mee te genezen dat is deze: Recept, scheepspek, was, rode Griekse pek, 2 ons, litargirum, Dorema ammoniacum, Ferula galbaniflua, terpentijn, mastiek, (Pistacia lentiscus) thyris (?) wortel van Symphytum officinale en Bellis perennis, gelijk 1 ons, Viscum album, gips, mirre (Commiphora myrrha) Astragalus sarcocolla, Aloë perryi, gelijk 5 drachmen, mensenbloed ad libidum (facultatief?). Dit zal men aldus bereiden: Neem een schaapsvel dat ontbloot is van de wol en kook het in water zo lang dat geheel smelt. En doe het dan van het vuur en laat het verkoelen in 3 uur van de dag. Daarna zal je nemen al die voorgezegde medicijnen klein verpoederd en gezeefd door een zijden doek en het mengen het met mensen bloed en met de lijm van het vel en laat het tezamen koken totdat het dik wordt en doe het dan van het vuur en maak daarvan pleisters als het nodig is. Deze pleisters zijn zo goed en die een druppel drupt in een hondenoog zou dat oog vast toe helen en sluiten zodat hij het nimmermeer zou mogen openen. Item, een andere pleister dat erg goed is en beproefd. Recept, Acacia, noot van cipres, gallen, bloem van granaatappel, gelijk 5 drachmen, Astragalus glycyphyllos, mirre (Commiphora myrrha) Astragalus sarcocolla, wierook, mastiek, Arabische gom, gelijk 2 drachmen, dit alles zal men stampen en zeven en bereiden met wijnazijn: Item, een erg goede pleister die beproefd is en dat Rasis zet in libero divisionum: Item, Recept noot van cipres, sansuci (Sambucus?) gallen, Acacia, galappels, wierook, Arabische gom en van elk even veel. Dit zal men in wijn leggen en daarmee bereiden: Item, gebrande kaneel en die verpoederen en met oud zwijnenvet gemengd laat genezen de breuk: Item , hun dieet zal zijn getemperd en ze zullen zich hem wachten van grove spijzen die wind maken. En men zal hen geven medicijnen die wind verdrijven. En ze zullen zich ook hoeden van overtollig wandelen en van zware arbeid en van lachen, van hoesten en van niezen. En van te zeer te roepen en van baden in heet water en van wulpsheid en met vrouwen te zijn. Want alle diergelijke laat de darmen nederwaarts zinken en de wegen openen: Nu zal je weten de manier van de medicijnen te nemen met het eten en met de drank. Men zal cipresnoten nemen en zal het koken in regenwater. En men zal daarmee zijn wijn mengen. En men zal poeder maken van wortels van de groter consolida die men in Diets heet radecle (Symphytum officinale, toch niet van Armoracia rusticana?) en van Achillea millefolium. Dat zal hij drinken met warme wijn: Item, men maakt poeder van bolus armeniacus en van drakenbloed (Daemonorops draco) en van mummie en geef het met spijzen die men drinken mag of elk apart: Item, een goede drank daartoe: Recept, epaticum (Aloë of Hepatica en) Armoracia rusticana, alle drie die Consolidaՠs (Symphytum, Bellis en Prunella vulgaris) met de wortels en met het kruid en Geum urbanum en de wortel van Ruscus of de wortel van de Jacea nigra (Centaurea nigra). Dat alles zal men koken in zoete wijn en daarvan zal hij alle dagen drinken. Of men zal hem maken deze likkepot: Recept. Symphytum officinalis, cipresnoten, Grieks pek, Astragalus glycyphyllos, mastiek, Arabische gom, bolus armeniacus, drakenbloed (Daemonorops draco) mummie en van elk even veel. En van hazenhaar klein stuk gesneden alzo veel als u goed lijkt. Dit alles zal men verpoederen en met geschuimde honing bereiden. Van deze likkepot zal de zieke ‘s morgens en ‘s avonds nemen. Want het is wonderlijk goed: Is het zaak dat ge het niet kan genezen met medicijnen alzo ik u gezegd heb dan moet ge u behelpen met de chirurgie en dat is tweevormig. En dat is met cauterien of met snijden. En dat wil ik u schrijven en van elke wat men doen zal naar de manier van de oude meesters.

Capm. vanden ghescoerden te cureren met cauterien [of met snidene].

Als ghi wilt cureren met cauterien soe seldi den sieken bevelen dat hi sinen adem inhale ende soe langhe inhoude [225] dat haer die quetsinghe tone. Ende dan duwetse weder metter hant in ende dan teike[n]t met inte of elwaert mede onder die butse recht opt been van den ghemachte. Ende dat [teken] sal siin ghedaen als enen halven rinck ende die enden sullen staen opwaert ten liohaem waert ende daerna suldien legghen averecht op een tafel: Ende sijn hooft sal leegher ligghen dan sinen aers. Ende die dien sullen hogher ligghen wel eenen voet dan die scouderen. Ende men sal hem die handen binden op siin borst ende alle den lichaem metter tafel dat hi hem niet en roere Alle die wile dat ghi [an] hem werct ende maket effen daers te doen is. Ende dan doet uwen mijnister houden siin handen op die stat dat die darmen niet uut en scieten. Daerna suldi nemen u gheloyde jser ende sullet setten op dat teiken ende houdent tyser vast metter hant ende bernet tot den culbalch is ghescoten. Ende dan coemt den sieken aen een grote sweer ende weude ja als men den darm die in den culbalch is ghescoten wilt weder in den lichaem duwen. Ende hi sterft daer lichteliken af ende hiertoe en besciet gheen medecine dat met snidene ende dat is herde sorgheliic. Want het ghevalt harde lichteliic dat die sieke daeraf sterft. Daerom lieve kinder hoet u dat ghi aldus ghedaen sieke niet en onderstaet te cureren ghi en doet u ierstwerven versekeren [vanden sieken ende] van allen sinen vrienden. Ende aldus suldi doen van allen die ander onghemaken die quaet siin te cureren als vanden steen te snidene ende dies gheliic. Ende oude luden en sal men niet sniden mer men salse verhoeden met enen broeckrieme die sij draghen selen ende metten dieten. Die maniere met snidene te cureren dat is dat ghi den sieken sult heiten dat hi selve sijn darme met sinen handen opwaert drive tot inden lichaem. Ende sijn si vol van stronte dat mense niet weder en can opwaert ghebrengen dan moet men hem setten clijsterien die die darme doet verlichten ende yedelen vander overtollicheit die daer is inne. Daerna sal die sieke baden in wermen water ende salven die stat met sachten dinghen totdat die dermen sijn weder in haer stat opwaert in den lichaem. Daerna suldi doen den sieken averrecht liggen op [226] sinen rugghe op een tavel alsoe als ic u te voren gheseit hebbe alsoe dat die beene hoghe ligghen ende dat hoeft neder. Ende binten metter tafel met drije veeschen tot drie steden metter eenre die beene biden knoeselen. Ende met der ander die dien biden knyen. Ende met derde die borste ende die hande mede. Daerna drivet den culbach of die cul tot den ghemachte. Ende die minister sal houden sijn vingher op tghemachte ende weeren die darmen datse niet weder uut en scieten. Daerna suldi nemen die cullen tusschen u twee vingher vanden voersten ende den middelsten [ende] clievet tfel recht op die culbach lan[x]s soedat die cul mach doert tfel gaen. Ende als dien cul uut den vel is dan villet tfel af metten duumen toten ghemachte toe soe ghi hoechste moghet ende wringet die cul metten dume tot den ende ende hebt u naelde ghevessemt metten drade ende steecse doer den dindimen soe ghi hoechste cont ende knopet vast den dindimum met beide siden ende dan sniit den draet af. Ende laet beide die enden vanden drade soe lanc datse buten der wonden blive hanghende. Ende dan sniit den dindimum af metten culle ende trecket tfel weder te dale. Ende legt dat een eynde vanden drade buten der wonden op die een side ende dat ander op die ander side. Ende dan hebt u plaesteren ghereet al ghenet in dat witte vanden eyeren. Ende met olie rosarum tegader ghemencht. Ende in die plaester vanden werke suldi maken een gat daer die vede doer gaet ende bindet suverliic. Ende die oude vroede surginen plaghen den dindimum te bernen met gloyden jseren aen den draet ende het dunct mi herde orbaerliic. Want het doet dindimum crimpen ende die darmen bedwinghen soedat si te dalewaert niet en moghen. Daerna als ghi hem ghebonden hebt ende ghedaen dan suldien ontbinden die beene ende die dien ende den lichaem. Ende dan suldien doen draghen behendeliic op een bedde als een dode dat sacht is ende wel ghemaect. Ende die voeten selen ligghen hogher ende doet hem wel decken dat hi gheen coude en ghevoele Ende dat hem gheen quade accedencien toe en comen. Ende hi sal hem hoeden van gramscappen noch metter herten trecken daer hi mach worden verveert het [227] soude hem oec herde zeer deeren: Is oec dat sake dat dien draet niet af en valt binnen neghen daghen dan suldien baden met wermen water alleene of met der oly daermede ghemenct totdat dien draet afvallet. Ende dan en sullet ghi niet meer baden ende sult die wonde cureren met medecinen die droghen totdat ghenesen si. Ende ic rade u oec alsoe dicke als ghi die wonde verbint soe salvet tghemacht al om ende om met wermer olien.

Kapittel van de breuk te behandelen met cauterien of met snijden.

Als ge met cauterien wil behandelen dan zal je de zieke bevelen dat hij zijn adem inhaalt en zo lang inhoudt dat de kwetsing zich toont. En duw het dan met de hand weer in en teken het dan met inkt of ergens anders mee onder de bult recht op het been van het geslacht. En dat teken zal gedaan zijn als een halve ring en de einden zullen opwaarts staan te lichaam waart en daarna zal je hem averecht leggen op een tafel: En zijn hoofd zal lager liggen dan zijn aars. En die dijen zullen wel een voet hoger liggen dan de schouders. En men zal hem de handen binden op zijn borst en het hele lichaam met de tafel zodat hij zich niet verroert. Al de tijd dat ge aan hem werkt maak de aars effen daar het te doen is. En laat dan uw helper zijn handen houden op die plaats zodat de darmen er niet uitschieten. Daarna zal je een gloeiend ijzer nemen en zal het op het teken zetten en hou het ijzer vast met de hand en brand tot de balzak is uitgeschoten. En dan komt de zieke een grote zweer en pijn aan, ja, als men de darm die in de balzak is geschoten weer in het lichaam wil duwen. En hij sterft daar gemakkelijk van en hiertoe bestaat geen medicijnen dat met snijden en dat is erg zorgelijk. Want het gebeurt erg licht dat de zieke daarvan sterft. Daarom, lieve kinderen, hoed u dat ge al dusdanige zieke niet bijstaat te behandelen of ge laat u eerst verzekeren van de zieke en van al zijn vrienden. En aldus zal je doen van alle andere kwalen die kwaad zijn te behandelen zoals van de steen te snijden en diergelijke. En oude lieden zal men niet snijden maar men zal ze verhoeden met een broekriem die zij dragen zullen en met diëten. De manier met snijden te behandelen dat is dat ge de zieke zal zeggen dat hij zelf zijn darmen met zijn handen opwaarts drijft tot in het lichaam. En zijn ze vol van stront zodat men ze niet weer omhoog kan brengen dan moet men hem klysma’s zetten die de darmen laten verlichten en legen van de overtolligheid die daarin is. Daarna zal de zieke baden in warm water en die plaats zalven met zachte dingen totdat de darmen weer op hun plaats zijn in het lichaam. Daarna zal je de zieke omgekeerd laten liggen op zijn rug op een tafel alzo als ik u tevoren gezegd heb alzo dat de benen hoog liggen en dat hoofd omlaag. En bindt hem met de tafel met drie banden te drie plaatsen met een bij het been bij het kraakbeen. En met de volgende de dijen bij de knieën. En met derde de borst en de handen mede. Daarna drijf de balzak of de bal tot het geslacht. En de handlanger zal zijn vinger houden op het geslacht en weren de darmen zodat ze niet weer uitschieten. Daarna zal je de ballen nemen tussen uw twee voorste vingers en met de middelste klief het vel recht op de balzak zodat de bal door het vel mag gaan. En als die bal uit het vel is vil het dan af met uw duimen tot het geslacht toe zo hoog ge kan en wring die bal met de duim tot het einde en hebt uw naald gevestigd met het draad en steek het door de dindimen zo hoog ge kan en knoop het dindimum vast met beide zijden en snij dan de draaf af. En laat beide de einden van het draad zo lang zodat ze buiten de wond blijven hangen. En snij dan de dindimum af met de bal en trek het veel weer ten dal. En leg dat ene einde van de draad buiten de wond aan de ene zijde en de andere aan de andere zijde. En heb dan uw pleisters gereed geheel genat in het witte van eieren. En met rozenolie tezamen gemengd. En in die pleister van werk zal je een gat maken daar de roede doorgaat en bind het zuiver. En de oude verstandige chirurgen plagen de dindimum te branden met gloeiend ijzer aan de draad en het lijkt me erg gebruikelijk. Want het laat dindimum krimpen en de darmen bedwingen zodat ze niet te dal waart mogen. Daarna als ge hem gebonden hebt en gedaan dan zal je de benen ontbinden en de dijen en het lichaam. En dan zal je hem handig laten dragen op een bed als een dode dat zacht is en goed gemaakt. En de voeten zullen hoger liggen en laat hem goed bedekken zodat hij geen koude voelt. En dat hem geen kwade toevallen aankomen. En hij zal hem hoeden van gramschap noch met hard trekken daar hij bang van mocht worden en zou hem ook erg zeer deren: Is het ook zaak dat die draad niet afvalt binnen negen dagen dan zal hem alleen met warm water baden of met olie daarmee gemengd totdat die draad afvalt. En dan zal ge hem niet meer baden en zal de wond behandelen met medicijnen die drogen totdat het genezen is. En ik raad u ook alzo vaak aan als ge de wond verbindt zo zalf het geslacht alom en om met warme olie.

Capm. .xvij. van hernia die is gheheiten sconula ende van haren specien.

Hernia sonder hernia intestinalis die in die borsen van den cullen comen die siin .iii. der hande. Die eene heet hernia aquosa Die ander ventosa. Die derde hernia carnosa. Nu suldi weten dat hernia in latiin heiten dese leeke surgienen scronufele. Ende hernia intestinalis dat is als die darmen in den culbach ligghen ende dat is daer ghi af ghehoert hebt die curen. Nu wil ic u doen verstaen wat siin die drie ander hernia [Hernia] aquosa Ende dat en siin anders niet dan humoren die vergadert siin in den culbach ende dat coemt van crancheit vanden cullen ende daerom haesten hem die humoren te hem te trecken. Ende som comet van quetsinghen mee. Ende dit is die cuere daeraf. Ghi sult maken in die cullen een goede brede wonde na de lencte. Ende vlesschet die huiit af totdat ghi coemt tot den water ende snidet al doer ende latet twater uut loepen ende besiet of die cul ghecorrumpeert is ende verrot. Ende is hi verrot soe sniiten met eenen gloyden iser ende doeten uut ende dan cureert die wonde totdat se ghenesen is. Ende als die cul verrot is ende ghecorrumpeert ende men niet uut en doet soe coemt dat onghemac weder. Al en es die cul niet ghearcht nochtan comet dicwil weder. Daerom alst twater uut ghelaten is dan sal ment cautreseren. Hernia ventosa dats scornufele van wiinde ende die bekent men datse licht ende claer sijn alsoe claer als een horen van eenre lancteernen ende is vol [ute gherect] als een blase die al opgeblasen is. Ende die sieke en heeft daeraf gheen swaerheit ende die cul is licht aen te tasten ende sachte. Ende dat sal men cureren met medecinen die wint verdriven. Hernia [228] carnosa dat[s] scronufele van vleesche. Ende dat mach men bekennen dat die cul swaer is ende groot ende hert sonder weude. Dat comet van grover materien die inder substancien vanden cullen coemt ende doese wassen ende meeren. Of het mach comen van quetsinghen. Ende dit is die cure daeraf dat men sal sniden die huijt vanden cullen ende villen al af tot boven hoghe ende trecken uut dindimum met den cullen. Ende doet tfleesch al om ende om of. Ende is die cul met den [overtalligen] vleesche gheconsolideert soe salment al af moeten snijden met eenen gloyden iser om den anxt van den bloeden. Want als halij seit het es herde queat te verweren. Ende daerom worter menich mede bedroghen met die cure daerom suldi die wonde naijen ende cureren. Het ghevalt oec dat die cullen apstumeren ende sweeren van heeten of van couden. Alsi apstumeren ende sweeren van heeten dat machmen bekennen datse seer sweeren ende slaen ende herde hert siin aen te tasten ende si sijn root. Die coude apstumacie mach men bekennen dat die varwe is daer gheliic der huijt vanden ghesonden lichaem noch die sieke en ghevoelt gheen grote sweer. Den heeten apostemen sal men eerstwerven cureren met laten die leverader ende medicinen repercusiif. Ende alse niet meer en slaen dan salmense plaesteren met medecinen die resolveren ende versachten. Als met camomille millote ende met bonen ende met dies ghelike. Den couden apostemen met medecinen alleene die resolveeren ende repercussiven. Mer is die sieke vervult van quaden humoren soe sal mense purgeren beide die heete ende die coude met medecinen laxatiif. Ende ten lesten suldi hem doen laten onder den enckel vanden voet. Dat is sonderlinghe goet teghen alle onghemake vanden cullen ende ghemachte: ja ende vanden vede. Daerna suldi nemen alsen malve ende bivoet iusquiami belseme ende oude coelen. Dit sal men al sieden in water ende legghent op die heete aposteme, Ende is si cout soe salmen sieden in wiin. Ende hiermede sal men die cullen baden tweewerven des daechs. Daerna sal men die cruden stoten ende weder een luttel sieden met seem ende maken daeraf plaes\teren [229] ende legghense op die cullen. Item op coude apostemen sal men sieden tarwe achterliic in wiin ende daerop plaesteren al werm: Item gharstenmeel met seem is herde goet: Item rosen van over see daer die steenkens af siin uut ghedaen met wine ende met seeme ende met meel van bonen alle dit tegader ghesoden ende daeraf plaesteren ghemaect ende op eenen doec gheleit of op een leder is herde orbaerliic ende sonderlinghe goet. Item calendula dats primula veris ghesoden in water met soute ende daerop gheplaestert is oec herde goet. Mer men sal ten eersten baden metten water daert in ghesoden sal siin. Item pariteria of eupatorium dats wilde salie of pervinca: Item spolium serpentis gheroest in olijfsmout is herde goet teghen alle die onghemake vanden cullen: Item alle dat den apostemen goet is vanden cullen dat is goet den apostemen van des wiifs mammen: Item int beginsel is daertoe goet op gheleit meel van ouden bonen ghesoden met wiinedic is herde goet repercussiif ende in augmento sal mense sieden in wiin dat doet dissolveren ende consumeren: Item comet van groter overtoligher hitten soe suldise int beginsel bestriken met water timolea ghetempert met rosewater. Daerna sal men nemen vighen ende alsene ende siedense in water ende metten water baden ende maken van den anderen maken plaesteren. Item nu suldi weten als die aposteme vanden cullen veroudert is ende verandert in scrofulen dats een aposteme die hert is als een dot soe sal men cureren met eenen here die men steken sal onder den culbalch. Men sal die aposteme eerstwerven weiken met dianteit ende met boteren of met oliifsmout.

Kapittel .xvij. van Erina die is geheten sconula en van zijn soorten. (zakbreuk)

Hernia uitgezonderd hernia intestinalis die in de zak van de ballen komen die zijn drievormig. De ene heet erina aquosa. De volgende ventosa. De derde erina carnosa. Nu zal je weten dat hernia in Latijn de leken chirurgen scronufele noemen. En hernia intestinalis dat is als de darmen in de balzak liggen en dat is daar ge de behandeling van gehoord hebt. Nu wil ik u laten verstaan wat de drie ander erina zijn. En dat is niets anders dan vochtvermengingen die verzameld zijn in de balzak en dat komt van zwakte van de ballen en daarom haasten ze zich om die vochtvermenging tot zich te trekken. En soms komt het van kwetsing mede. En dit is de behandeling daarvan. Ge zal in de ballen een goede brede wond maken in de lengte. En vlees de huid af totdat ge komt tot het water en snij het geheel door en laat het water eruit lopen en bezie of de bal verdorven is en verrot. En is het verrot zo snij het met een gloeiend ijzer en doe het eruit en behandel dan de wond totdat het genezen is. En als die bal verrot is en verdorven en men het niet uit doet dan zo komt deze kwaal weer. Al is die bal niet verergerd nochtans komt het vaak weer. Daarom als het water uitgelaten is dan zal men het cauteriseren. Hernia ventosa, dat is zakbreuk van wind en die herkent men dat het licht en helder is en alzo helder als een horen van een lantaarn en is vol uitgerekt als een blaas die geheel opgeblazen is. En de zieke heeft daarvan geen zwaarheid en de bal is licht aan te tasten en zacht. En dat zal men behandelen met medicijnen die wind verdrijven. Hernia carnosa, dat is de zakbreuk van vlees. En dat kan men herkennen dat de bal zwaar is en groot en hard zonder pijn. Dat komt van grove materies die in de substantie van de ballen komt en laat het groeien en vermeerderen. Of het mag komen van kwetsingen. En dit is de behandeling daarvan dat men zal snijden de huid van de ballen en vil alles af tot boven hoog en trek uit dindimum met de ballen. En doe het vlees er al om en om af. En is die bal met het overtallige vlees samen gevoegd dan zal men alles af moeten snijden met een gloeiend ijzer vanwege de angst van het bloeden. Want zoals Haly zegt het is erg kwaad te verweren. En daarom wordt er menigeen mee bedrogen met die behandeling en daarom zal je die wond naaien en behandelen. Het gebeurt ook de ballen ontstoken zijn en zweren van hitte of van koude. Als ze ontstoken zijn en zweren van hitte dat mag men herkennen dat ze zeer zweren en slaan en erg hard zijn om aan te tasten en ze zijn rood. De koude ontsteking mag men bekennen dat de kleur daar gelijk is de huid van het gezonde lichaam, noch de zieke voelt geen grote zweer. De hete zweren zal men eerst behandelen met bloed laten de leverader en repercussive medicijnen. En als ze niet meer slaan dan zal men ze pleisteren met medicijnen die oplossen en verzachten. Als met kamille, melilote en met bonen en met diergelijke. De koude zweren met medicijnen die alleen oplossen en terugslaan. Maar is de zieke vervuld van kwade vochtvermenging dan zal men ze purgeren beide de hete en de koude met laxerende medicijnen. En tenslotte zal je hem bloed doen laten onder de enkel van de voet. Dat is bijzonder goed tegen alle kwalen van de ballen: ja en van de roede. Daarna zal je nemen alsem, Malva en bijvoet, Hyoscyamus of bilzekruid en oude kolen. Dit alles zal men koken in water en leg het op de hete zweer. En is het koud dan zal het koken in wijn. En hiermee zal men de ballen baden tweemaal per dag. Daarna zal men de kruiden stampen en weer een beetje koken met honing en daarvan pleisters maken en leg ze op de ballen. Item, op koude zweren zal men koken tarwebloem in wijn en daarop pleisters al warm: Item, gerstemeel met honing is erg goed: Item, rozen van over zee (Physalis?) daar de steentjes van zijn uitgedaan met wijn en met honing en met meel van bonen en alles dit tezamen gekookt en daarvan pleisters gemaakt en op een doek gelegd of op leer is erg gebruikelijk en bijzonder goed. Item, Calendula, dat is Primula veris, gekookt in water met zout en daarop gepleisterd is ook erg goed. Maar men zal ten eersten baden met water daar het in gekookt zal zijn. Item, Parietaria of Eupatorium cannabium, dat is wilde salie, of Vinca: Item, slangenhuid geroosterd in olijvenvet is erg goed tegen alle kwalen van de ballen: Item, alles dat de zweren goed is van de ballen en dat is goed de zweren van de vrouwenborsten: Item, in het begin is daartoe goed opgelegd meel van oude bonen gekookt met wijnazijn is erg goede repercussive en in groeitijd van de zweer zal men ze koken in wijn dat laat oplossen en consumeren: Item, komt het van grote overtollige hitte dan zal je ze in het begin bestrijken met water timolea (?) gemengd met rozenwater. Daarna zal men vijgen nemen en alsem en kook het in water en met het water baden en maak van de anderen pleisters. Item , nu zal je weten als die zweer van de ballen verouderd is en veranderd in scrofulen, dat is een zweer die hard is als een dot (stok?) dan zal men behandelen met een here (haar?) die men steken zal onder den balzak. Men zal die zweer eerst weken met dianteit (?) en met boter of met olijvenvet.

Capm. vanden onghemaken vanden vede die cuere.

Apostemen wonden ende ulceren ende canceren moghen comen in des mans vede. Ende dat mach comen van binnen of van buten. Van binnen dats van quaden humoren daer die lichaem af vervult is die nederwaert sincken in die roede. Ende dat van buten coemt dat is van quetsinghen. Ende het mach comen ende [230] ghevallen van onreinen wiven daer die sotte mede te doen hebben [als si by hem leggen]. Ende dat coemt daer bi dat die matrix den crop daer af is vol [ghe]bleven vander onreine materie als natuer vanden mannen dat men heet sperma int latiin dat ghecorrumpeert is ende vervuijlt ende is worden quaet ende onrein ende venijn soe doergaet die poren vanden vede die alle ontploken siin ende soe wert die vede seer. Ende oec mach dat veniin alle den lichaem siec maken ende gheveniint ende alsoe eest met den mannen die met dien wiven te doen hebben ghehat ende si worden oec wel laserus. Nu suldi weten dat alle die meisteren over een dragen dat men int beginsel sal legghen plaesteren of salve repercussiif ende daerna resulatiif ende repercussiif tegader ghemencghet in statu maturative soedat metten quaden die materie worde ghesuvert. Ende men sal alle weghe een wieke steken voer int canduijt van catoene of van werke dat dat conduijt niet en verstoppe soedat sanies lichteliic metter orinen mach uut vloijen. Comet die aposteme van hitten soe suldi sieden insquiamus in water ende daerna stoten met swinensmeere ende daeraf plaesteren want het is orbaerliic ende herde goet: Item liinsaet ghestoten cleine als meel ende ghesoden met swinensmeere ende lau daerop gheleit is herde goet. Item werm oliifsmout is oec herde goet. Item die wortel van bismalven is herde goet met carduum benedictum ghesoden in water ende ghestoten ende plaesteren daer af ghemaect ende daerop gheleit is oec herde goet. Item die wortelen van perdel[l]en ghesoden in water ende ghestoten in out swinensmeer ende daerop gheleit is oec herde goet ten couden herden apostemen vanden vede ende te weikene ende te ripene: Item poerloec ghesoden met ouden swinensmeere is oec herde goet: Item die wortel van lelien ghesoden ende daerna gheroest in olie ende daerin gheleit is wonderlike goet. Alle dese plaesteren doen apostemen quaet gheven ende ripen. Item ghemeen plaesteren die men maect van malven ende vander wortel van bismalven ende van liinsaet ende van venigriec ende van seneciones dat is cardus benedictus ghesoden ende ghestoten ende daerop gheleit is herde goet: [231] tem meel van liinsade met coien melc ghesoden ende met swinensmoute doet den vede ontswellen ende quaet gheven. Item jeghen quetsinghe van den vede is herde goet dat men bade [met warmen watere] daerin ghesoden sal siin rute sa[l]vie bivoet ende comijn. Sweeret oec herde zeere soe suldier op legghen dese salve die alle sweere doet versachten ende versueten: Item neemt vrouwensponne olium ro[sarum] doren van eijeren ende een luttel apium daertoe ende sofferaen ende maecter of plaesteren dit doet versachten alle weuten ende zweeren. Ende het es oec sonderlinghe goet teghen den groten sweer ende weute vanden artikel in den voet ende in die handen ende waer datse is in den lichaem.

Kapittel van de kwalen van roede, de behandeling.

Zweren, wonden en blaren en kanker mogen komen in de mans roede. En dat mag komen van binnen of van buiten. Van binnen is dat van kwade vochtvermenging daar het lichaam van vervuld is die nederwaarts zinkt in de roede. En dat van buiten komt dat is van kwetsingen. En het mag komen en gebeuren van onreine wijven daar de zotten mee te doen hebben als ze bij hen liggen. En dat komt daarom omdat de matrix en de krop daarvan vol gebleven is van de onreine materie als van de natuur van de mannen dat men sperma noemt in het Latijn dat verdorven is en vervuild en is kwaad geworden en onrein en venijn dan doorgaat het de poriën van de roede die allen geopend zijn en zo wordt die roede zeer. En ook mag dat venijn het hele lichaam ziek en venijnig maken en alzo is het met de mannen die met die wijven te doen hebben gehad en ze worden ook wel melaats. Nu zal je weten dat alle meesters overeen komen dat men in het begin pleisters zal leggen of repercussive zalven en daarna oplossende en repercussive tezamen gemengd in rijpende staat zodat met het kwaad de materie wordt gezuiverd. En men zal aller wegen een doek steken voor in het kanaal van katoen of van werk dat de weg niet verstopt zodat pus licht met de urine mag uitvloeien. Komt de zweer van hitte dan zal je Hyoscyamus in water koken en daarna stampen met zwijnenvet en daarvan pleisters maken want het is gebruikelijk en erg goed: Item lijnzaad (Linum usitatissimum) klein gestampt als meel en gekookt met zwijnenvet en lauw daarop gelegd is erg goed. Item, warme olijvenvet is ook erg goed. Item , wortel van bismalva (Malva alcea) is erg goed met Cnicus benedictus gekookt in water en gestampt en pleisters daarvan gemaakt en daarop gelegd is ook erg goed. Item, de wortels van Rumex sanguineus gekookt in water en gestampt in oud zwijnenvet en daarop gelegd is ook erg goed tot koude harde zweren van de roede en te weken en te rijpen: Item, prei gekookt met oud zijnenvet is ook erg goed: Item, de wortel van lelies gekookt en daarna geroosterd in olie en daarin gelegd is wonderlijk goed. Al deze pleisters laten zweren pus geven en rijpen. Item, gewone pleisters die men maakt van Malva en van de wortel van bismalva (Malva alcea) en van lijnzaad (Linum usitatissimum) en van fenegriek en van seneciones, dat is Cnicus benedictus, gekookt en gestampt en daarop gelegd is erg goed: Item, meel van lijnzaad met koeienmelk gekookt en met zwijnenvet laat de roede ontzwellen en pus geven. Item, tegen kwetsing van de roede is erg goed dat men baadt met warm water daarin gekookt zal zijn wijnruit, salvia, bijvoet en komijn. Zweert het ook erg zeer dan zal je er op leggen deze zalf die alle zweren laat verzachten en verzoeten: Item, neem vrouwenmelk, rozenolie, dooiers van eieren en een beetje Apium daartoe en saffraan en maak er pleisters van, dit laat verzachten alle pijn en zweren. En het is ook bijzonder goed tegen de grote zweer en pijn van de jicht in de voet en in de handen en waar dat het is in et lichaam.

Dit siin die curen vanden apostemen ende vanden sclijrosis vanden vede. Die apostemen ende sclijrosis vanden vede ende die ulceren worden somstont verkeert in cankeren. Ende dat mach men bekennen dat die stat die gheulcereert is is herde groenachtich ende swart [achtig]. Ghi sult considereren als ghi den cancer wilt cureeren of daer alleen si corosive of veel quaets doots vlees es vergadert: Ist alleene corosive soe suldi daerop legghen pulver van arceniic ende van blauwen wollen doecken ende met mensenstront tegader ghebernt in enen pot. Dit pulver moritifceert den cancer. Item pulver van scorsen van prumen garnaten met vitrum daerop gheleit is herde goet: Item aloe cicatrinum gheincorporeert met seeme is herde goet ende metten sape van mente daerop gheleit. Alle dese mortificeren den cancer vanden vede ende oec elre. Ende als hi ghemortificeert is dat is als dat vleesch root is soe salment alle daghe wasschen met wine ende daerna salven met witter salven. Ende daerna op stroien pulver van centum nodia ende van pimpinelle met wat serusen: Is daer oec op veel quaets doots vleesch soe suldi voetstaens daerop maken unguentum ruptorium. Item pulver van affodillen dat siin clappenoren ongheblusschet calc moru seepe ende bloet van enen cappoen ana .j.3. dit sal men temperen met capittele dat is met loeghen daer men die seepe af maect ende met sape van eppen ende van flammula dat [232] is salvaet: Item wiinsteen ghebernt in die ameren ende ghemenct met capittilum: Item dien brant die men scaeft onder enen cetel of onder een panne is goet corosiif. Item aterment ghebernt is goet corosiif ghemenct met zeeme. Alle dese medecinen coroderen ende verdrivent doot vlees. Ende het is oec goet in fistelen alse gheblust siin tot inden gront. Ghi sult oec consideren eer ghi u piint te bestaen den canker te cureren of des sieken lichaem es vervult van quaden humoren. Dat suldi purgeren met herodoricon anacardium ende met een luttel yeraruffiin tegader gemenghet. Daerna sal men stoten met fumus terre ende met scabiosen ende met lapacium acutum ende met alsene ende met adicke ende met dies ghelike. Daerna sal men die stat salven met vossensmoute. Ende daerna sal men doen als ic voer gheseit hebbe teghen den canker: Jegen die ulceren ende wonden vanden vede: R. pulver van caneele sanguis draconis bolus arminicus ende stroijent daerop dit pulver doet stelpen bloet ende suvert die wonden ende die ulceren. Item colofonie ende mirre doen die ulceren ende die corrosien ghenesen: Item litergirum ende serusa doen goet vleijsch wassen in diepe wonden ende suveren ende consolideren: Item pulver van sarcocolle ende wieroc ende van scaries lignorum dat is ghestubbe van ouden vermoelden eijkenhout. Dat pulver is utermaten goet want het suvert ende consolideert die wonden: Item neemt pulver van scorsen van busis dat heilt die corrosien vanden vede ende droecht ende consolideert: Item teghen tgheswel vanden vede: R. haverenmeel ende scapenroet ende met water tegader ghesoden alsoe dicke als een pappe ende breidet op enen doec ende bindet op den vede hi sal ontswellen: Is dat sake dat inden vede wort groot juecsel dan suldi daerop legghen edere tarostra ende alse ende rosen in water ghesoden: Item teghen tgheswel vanden vede is herde goet [pes] columbinus of tarwe achterlinc ende comijn ende wilghenbladeren of holenderen in water ghesoden ende daerop gheleit doet den vede ontswellen. Item teghen tgheswel vanden vede siet penninc malve in water ende wri\vet [233] dat water reijn uut soedat die malve al droghe is ende dan stoetse ende roe[rt]se in soete boter ende in swijnensmout ende legghet op coelblader ende legget op den gheswollen vede ende enen doec daerboven: Item tegen grote bernende smerte ende ulceracien vanden vede: R. leem ende tempert met wit vanden eyeren ende metten sape van weghebreeden of van honts ribben.

Dit is de behandeling van de zweren en van de sclerosis van de roede. Die zweren en sclerosis van de roede en de blaren worden soms in kanker veranderd. En dat mag men herkennen dat die plaats als het veel blaren maakt erg groenachtig is en zwartachtig, Ge zal considereren als ge de kanker wil behandelen of daar alleen bijtend of veel kwaad dood vlees is verzameld: Is het alleen bijtend dan zal je daarop leggen poeder van arsenicum en van blauwe wollen doeken en met mensenstront tezamen gebrand in een pot. Dit poeder doodt de kanker. Item, poeder van schorsen van granaatappels met vitriool daarop gelegd is erg goed: Item, Aloë perryi gemengd met honing is erg goed en met het sap van munt daarop gelegd. Al dezen doden de kanker van de roede en ook elders. En als het gedood is, dat is als dat vlees rood is, dan zal men het alle dagen wassen met wijn en daarna zalven met witte zalf. En daarna op strooien poeder van Plumbago europaea en van Pimpinella met wat was: Is daar ook op veel kwaad dood vlees dan zal je op staande voet daarop maken zalf van bijtende geneesmiddelen. Item poeder van affodillen, dat zijn klappenoren, ongebluste kalk, murwe zeep en bloed van een kapoen gelijk 3 drachmen, dit zal men mengen met kapittel, dat is met loog daar men de zeep van maakt en met sap van peterselie (Petroselinum crispum) en van Ranunculus flammula, dat is salvaet: Item, gebrande wijnsteen in de ameren (as of zetmeel?) en gemengd met loog van zeep: Item, de brand die men afschaaft onder een ketel of onder een pan is goed bijtend. Item, inkt gebrand is goed bijtend gemengd met honing. Al deze medicijnen bijten en verdrijven het dode vlees. En het is ook goed in fistels als ze geblust zijn tot in de grond. Ge zal ook considereren eer ge u pijnt te bestaan de kanker te behandelen of het zieke lichaam vervuld is van kwade vochtvermenging. Dat zal je purgeren met herodoricon Semecarpus anacardium en met een beetje yera ruffin (?) tezamen gemengd. Daarna zal men het stampen met aardrook (Fumaria officinalis) en met Scabiosa en met Rumex acutus en met alsem en met kruidvlier (Sambucus ebulus) en met diergelijke. Daarna zal men die plaats zalven met vossenvet. En daarna zal men doen zoals ik voorgezegd heb tegen de kanker: Tegen de blaren en wonden van de roede: Recept, poeder van kaneel, drakenbloed (Daemonorops draco) bolus Arminius en strooi het daarop, dit poeder laat bloed stelpen en zuivert de wonden en de blaren. Item , Grieks pek en mirre (Commiphora myrrha) laat de blaren en de bijtende genezen: Item, loodmonoxide en was laat goed vlees groeien in diepe wonden en zuiveren en verstevigen: Item, poeder van Astragalus sarcocolla en wierook en van scaries lignorum , dat is stof van oud vermolmd eikenhout. Dat poeder is uitermate goed want het zuivert en voegt samen de wonden: Item, neem poeder van schorsen van busis (?), dat heelt het bijten van de roede en droogt en voegt tezamen: Item, tegen het gezwel van de roede: Recept, havermeel en schapenvet en met water tezamen gekookt alzo dik als een pap en verspreidt het op een linnen doek en bindt het op de roede, het zal ontzwellen: Is het zaak dat in de roede grote jeuk komt dan zal je daarop leggen edere tarostra (Glechoma terrestris?) en alsem en rozen in water gekookt: Item, tegen het gezwel van de roede is erg goed pes columbinus (Geranium columbinum) of tarwebloem en komijn en wilgenbladeren of vlier in water gekookt en daarop gelegd laat de roede ontzwellen. Item, tegen het gezwel van de roede kook een penning Malva in water en wrijf dat water goed uit zodat de Malva geheel droog is en stamp het dan en roer het in zoete boter en in zwijnenvet en leg het op koolbladeren en leg het op de gezwollen roede en een doek daarboven: Item, tegen grote brandende smart en blaren van de roede: Recept, leem en meng het met het witte van de eieren en met het sap van weegbree (Plantago major) of van hondsribben. (Plantago lanceolata)

Capm. vanden ghenen die hebben beide mans ende wiifs sceppenisse.

Hermofrodissima alsoe als haly seit is een hateliic ende een onghenatuerde ende een onbequaem onghemac. Ende dat is drieerhande in die mannen ende in die wiven. Ende die eerste vanden mannen is tussen die huijt vanden cullen staet [alse] een conte van eenen wive. Die ander manier van den mannen dat is dat die orine daeruut coemt. Die derde is dier ghelike Mer daer en gaet gheen orine uut. Dat in die wiven is dat is dat boven die conte staet int tghemachte mans sceppenisse als twee cullen ende een cleen veken. Ende al machment wel cureren sonder des mans daer die orine uut gaet. Ende dit is de cure men sal dat overtollich vleijsch al af sniden ende cureren als men ander wonden cureert.

Kapittel van diegene die hebben beide mans en wijven schepping.

Hermafrodiet alzo als Haly zegt is een hatelijk en een onnatuurlijke en een onbekwame kwaal. En dat is drievormig in de mannen en in de wijven. En de eerste van de mannen is tussen de huid van de ballen staat als een kont van een wijf. De volgende manier van de mannen dat is dat de urine daaruit komt. De derde is diergelijk. Maar daar gaat geen urine uit. Dat in de wijven is dat is dat boven de kont staat in het geslacht een mans schepping als twee ballen en een kleine roede. En al mag men het wel behandelen, uitgezonderd de mannen daar de urine uitgaat. En dit is de behandeling, men zal dat overtollig vlees geheel afsnijden en behandel het zoals men andere wonden behandelt.

Capm. .xviii. van brande te maken.

Cauterium is een dinc dat herde orbaerliic is den lichaem want het conferteert ende sterct die leden ende en laetse niet corrumperen ende verdroecht die quade humoren die ghecorrumpeert siin. Ende het helpt oec dat bloet te stelpen om dattet maect een dicke herde corst. Ende het ontpluijct oec die weghe ende die poren dat die nature ende die overtollicheit vloien mach die eerst gheenen wech en hadde te vloijen. Ende metter hitten vanden bernen trecket tfuer na[er] hem ende maect die grove humoren suptiil. Ghi sult weten dat cauterien niet en resolveert dese heete ende droghe humoren mer die coude ende versche. Want dat fuer es natuerliic heet ende droghe daerom en eest niet orbaerliic [234] denghenen die colericus siin haer onghemac mede te cureren. Ghi sult weten dat cauterien is tweederhande het es cauterien actuale ende cauterien potenciale. Cauterium actuale dat is dat men maect met viere. Cauterium potenciale dat is dat men maect met sterker bernender medecinen als met canderiden ende dies gheliic. Ende albucasis seit dat cauterium actuale heeter is dan potenciale. Ende dats daerom dattet niet vorder en bernt noch en quets noch en bernt dan alsoe verre ende alsoe breet als tfuer ghereict heeft ende dat en deert gheenen anderen leden die daerbi siin. Mer dat cauterium potenciale dat sterc is ende bernende dat breit hem verre al om ende maket int lit onghemaken die quaet siin te ghenesen. Ende somstont doen si den sieken sterven. Ende dat doet cauterium actuale niet dat men metten vier maect ten waer dattet alte veel waer. Ende ghi sult weten dat ic dit in mijn boec niet en wil setten ander cauterien dan die des menschen lichaem alre orbaerliicst siin Die alre dicxte gevallen Ende die begheert te weten ende te connen alle die cauterien die des menschen lichaem orbaerliic siin mochten ende kennen die manier ende die vormen van instrumenten daer men die cauterien mede maect hi besiet ende besuect albucasus siin boec daert al in staet ende met redene bescreven wat men daertoe doen sal. Ende dat en mach men niet verbeteren: jeghen epylenciam dat es teghen tgrote onghemac dat men heet dat vallende evel sal men setten een cauterium onder dat achterste vanden hoefde recht inden necke: Jeghen maniam dat is jeghen den woet die uut haeren sinne siin ende uut haeren gereke siin sal men setten een cauterie op dat hooft op dat alre opperste: Jeghen den ouden [ende] den langhen hooftsweer sal men setten een cauterie op elken hoornic vanden hoefde. Alle dese cauterien siin orbaerliic ende goet ieghen peralisiin. Jeghen oghen die loepen sal men cauteriseren in beide den slapen vanden hoefde ja opdat beide die ogen loepen ende trane. Ende en traent mer dan die een oghe [235] soe en salmen niet meer setten dan op die een side: Jeghen maculam dats teghen dat wit op doghe sal men bernen in die middewaert vanden hoefde. Mer ghi sult weten dat dat gloijde iser niet langhe en sal merren opt hoeft ia opt hersenbecken soedat die hersen niet en valle in die liese ende niet en verderven: Jeghen die fistelen in lacrimali dat is in den hoornic vanden oghen die men niet en can ghecureren met medecinen die salmen tgat widen ende men salre insteken een pipe van copere of van isere ende daerdoor steken een gloyde iser toten gronde van den fistele. Jeghe die weeringhe vander lever ende teghen die weude sal men setten een cauterie recht op die lever: Jeghen die weude vanden navel settet cauterium drie vingher breet onder den navel: Jeghe asma dats den corten adem ende teghen die weringhe vander longhen suldi bernen bi der wortele vander stroten. Mer hoet u dat ghi toter stroten niet en bernet. Ghi sult bernen een luttel vander huijt. Jeghen die milte suldi cautriseren recht op die milte met enen jser met drien eggen ende met tween tacken of met drien. [Ende] dat sal al doer die huijt gaen toter ander siden doer: Jeghen die weude vander siden sal men cautriseren onder die side int dunne: Jeghen emorroydes dat is teghen die spenen sal men bernen opt steertbeen dat is dat uterste been vanden rugge [been]: Jeghen die weude vanden armen ende vanden gheweere vander hant sal men bernen drie vingher breet vanden knokelen: Jeghen die weude vander hopen sal men bernen met enen jser met drien eggen recht op die hope. Ende als die hope uut den lede is soe salmen se weder insetten. Ende alsi in es so suldi maken een teyken al om ende om die butse vander hopen met eenen jser dat sal siin een half rinc: Jeghen den artikel ende jeghen alle weude vanden oversten leden sal men setten een cauterie op die cnose butens voets: Jeghen alle die onghemake bi na die die mensche mach hebben inden lichaem is sonderlinghe goet een cauterie onder die knie .iii. vingher mael. Dese cauterien siin ghemeen bi na jeghen alle die weringhe vanden lichaem ende siin oec goet ieghen ydropesie. Ende ieghen alchistes. Ende daerteghen siin oec goet ghemaect cauterien op elc die. [236]

Hier nemet [eynde] tcapittel ende vanden cauterien. Ende ghi sult weten voerwaer dat ic daer meer af hadde ghescreven Mer op ten dach van huden vindic luttel goet enighe menschen hi en onsiet hem dat bernen ende daerom hebbe ic dat ghelaten. Ende ic en bens oec niet in wiis want men pleghet us luttel goets.

Kapittel .xviii. van brand te maken.

Cauterie is een ding dat erg gebruikelijk is in het lichaam want het versterkt en sterkt de leden en laat ze niet bederven en verdroogt de kwade vochtvermenging die verdorven zijn. En het helpt ook dat bloed te stelpen omdat het een dikke harde korst maakt. En het opent ook de wegen van de poriën zodat de natuur en de overtolligheid vloeien mag die eerst geen weg had te vloeien. En met het hitte van het branden trekt het vuur naar zich en maakt de grove vochtvermenging subtiel. Ge zal weten dat cauterien deze hete en droge vochtvermenging niet oplost maar de koude en vochtige. Want dat vuur is natuurlijk heet en droog en daarom is het gebruikelijk diegenen die galachtig zijn om hun kwaal mee te behandelen. Ge zal weten dat cauterien is tweevormig, het is cauterien actueel en cauterien potentiaal. Cauterie actueel dat is dat men maakt met vuur. Cauterie potentiaal dat is dat men maakt met sterke brandende medicijnen als met canthariden en diergelijke. En Albucasis zegt dat cauterie actueel heter is dan potentiaal. En dat is daarom dat het niet verder brandt noch kwetst noch brandt dan alzo ver en alzo breed als het vuur bereik heeft en dat deert geen andere leden die daarbij zijn. Maar de cauterie potentiaal dat sterk is en brandend dat verspreidt zich ver alom om en maakt in het lid kwalen die slecht zijn te genezen. En soms laat het de zieke sterven. En dat doet cauterie actueel niet dat men met het vuur maakt tenzij dat het al te veel was. En ge zal weten dat ik dit in mijn boek geen ander cauterien wil zetten dan die de mensen lichaam aller gebruikelijkst zijn. Die allermeeste gebeuren. En die begeert te weten en te kunnen alle cauterien die in het mensen lichaam gebruikelijk zijn en mocht en kent de manier en de vormen van instrumenten daar men de cauterien mee maakt hij beziet en bezoekt Albucasis zijn boek daar het al in staat en met reden beschreven en wat men daartoe doen zal. En dat mag men niet verbeteren: tegen epilepsie, dat is tegen de grote kwaal dat men dat vallende euvel noemt, zal men zetten een cauterie onder dat achterste van het hoofd recht in de nek: Tegen mania, dat is tegen de woede die uitzinnig zijn en uit zichzelf zijn, zal men een cauterie op dat hoofd zetten en op dat allerhoogste: Tegen de oude en de lange hoofdpijn zal men een cauterie zetten op elke hoek van het hoofd. Al deze cauterien zijn gebruikelijk en goed tegen paralisis (hoofdpijn). Tegen ogen die lopen zal men cauteriseren in beide slapen van het hoofd, ja, opdat beide ogen lopen en tranen. En traant maar het ene oog dan zal men niet meer zetten dan op de ene zijde: Tegen maculam, (maculeae cornea) dat is tegen dat witte op de ogen zal men branden in het midden van het hoofd. Maar ge zal weten dat het gloeiende ijzer niet lang zal dralen op het hoofd, ja, op de schedel zodat de hersens niet in het vlies vallen en niet bederven: Tegen de fistel in lacrimali, dat is in de hoek van de ogen die men niet met medicijnen kan behandelen, die zal men het gat wijder maken en men zal er insteken een pijp van koper of van ijzer en daardoor steken een gloeiend ijzer tot de grond van de fistel. Tegen de verwering (verdikking?) van de lever en tegen de pijn zal men een cauterie zetten recht op de lever: Tegen de pijn van de navel zet je cauterie drie vingers breed onder de navel: Tegen astma, dat is de korte adem, en tegen die verdikking van de longen zal je bij de wortel van de strot branden. Maar hoed u dat ge tot de strot niet brandt. Ge zal een beetje van de huid branden. Tegen de milt zal je cauteriseren recht op de milt met een ijzer met drie eggen (tanden) en met twee takken of met drie. En dat zal geheel door de huid gaan tot aan de andere zijde door: Tegen de pijn van de zijde zal men cauteriseren onder de zijde in het dunne: Tegen hemorroïde, dat is tegen de aambeien, zal men branden op het staartbeen, dat is het uiterste been van de ruggengraat. Tegen de pijn van de armen en van het gewricht van de hand zal men branden drie vingers breed van de knokkels: Tegen de pijn van de heup zal men branden met een ijzer met drie eggen recht op de heup. En als de heup uit het lid is dan zal men die weer inzetten. En als het in is dan zal je alom een teken maken om de bult van de heup met een ijzer en dat zal een halve ring zijn: Tegen de jicht en tegen alle pijn van de overste leden zal men een cauterie op de knokkels zetten buiten de voet: Tegen bijna alle kwalen die de mens mag hebben in het lichaam is bijzonder goed een cauterie onder de knie 3 vingers breed. Deze cauterien zijn bijna algemeen tegen alle pijn van het lichaam en zijn ook goed tegen hydropsie. En tegen alcites. En daartegen zijn ook goed gemaakt cauterien op elke dij.

Hier neemt het kapittel een einde en van de cauterien. En ge zal weten voorwaar dat ik daar meer van had geschreven. Maar op de dag van heden vind ik erg weinig enige mensen of hij ontziet hem dan branden en daarom heb ik dat gelaten. En ik ben er ook niet wijs in want men pleegt het weinig goed te doen.

Capm. .xix. vanden curen die verbrant siin [of verscroeyt van vier of van water].

Die brant van smoute van vuer of van sieden[de] water of elre af ende wilten cureren. Hi moet sonderlinghe twee ghedachte daertoe hebben alsoe als Avicenna seit. Die eerste sal siin dat hi sal wederstaen bladeren. Die ander dat men sal rectifiseren dat verbrant is. Als ghi die blader wilt verbinden soe moet ghi die stat meesterliic bestryken met couden medecinen die vercoelen ende die medecinen ende en salmen niet laten verdroeghen daerop. Mer men sal tot allen uren daerop legghen doecken in rosewater ghenet of in sap van nasscaden of endivi water of van wilden carden of dies gheliic. Ende vanden compositen medecinen is herde goet dese salve: R. die doderen van eyeren ende conficeerse met olie rosarum ende metten sape van nasscaden. Of ghij sult nemen garstenmeel of doderen van eieren ende conficeerse met olie rosarum of metten sape van endivien. Die doren van eieren versueten ende versachten den sweer. Of ghi sult nemen tweedeel van bolus arminicus ende van cerusen .j. deel van apium .½. deel ende conficeert met wiinedic ende met wit van den eieren. Of men make salve van olij rosarum ende een luttel arpium: Is dat sake dat ghi vint die stat zeer gheblaert dan suldij daerop legghen medicinen die suveren ende een luttel droghen sonder biten ende sonder smerten. Ende dat is thimolea ende dies ghelike: Item salve die daertoe herde goet is: R. een deel was ende olij rosarum .iiii. deel ende smeltet tegader over tfuer ende doeter toe ceruse alsoe vele dats ghenoech sij ende roeret neersteliic alom ende om. Ende daerna alst vercout is sal mer toe doen wit vanden eieren ende een luttel camfer ende roeret al in [237] een totdat dic wort. Ende waer dat sake dattet zeer waer gheulcereert soe ist herde seer te prisen die salve van calse viva ghewassen ende met olij rosarum tegader gheconficeert. Den calc sal men aldus wasschen. Ghi sulter op gieten cout water soedat dat calc sal siin bedect ende aldus sal hi staen drie uren totdat hi sal siin vercout. Ende dan sal men dat water af pueren ende anderwerf weder opgieten. Ende aldus wasschen .vii. werven totdat die hitte al gheblust si ende den calc al versuet is. Item duvenstront ghewonden in linen doeken ende ghebernt ende den pulver gheconficeert met olie van oliven: Item menghet thymoliam met bladeren van mirten of van rosen ende was ende conficeert ende olij rosarum of metten sape van porscheleinen: Item smout van doren van eieren is oec herde goet: Item nemet tarwencornen ende legghet tussen twee heete iseren platen daer sal uut sloepen smout ende daer salvet mede den brant. Item bernet scaepsstront ende menghet met geitenruete ende met soeter boteren ende salft den brant daermede: Item siedet scorsen van lindenbomen soe langhe datte dic werde ende salvet daermede den brant. Item int beginsel suldi leggen op enen doec moruwe seepe ende legghent op den brant dat trect alle den brant uut. Ende en laet den brant niet breiden noch inwaert gaen daerna suldien salven met deser salven: Item R. groen spec ende scaepsruet ende smeltet altegader in enen eerden pot met olien ende met wasse ende met eyeren ende daerna siedet in water: Item gansenstront met groenen swinensmoute ende gheroest in een panne ende doeter toe een luttel was ende sighet doer een doec ende salvet daermede.

Kapittel .xix. van de behandeling die verbrand of verschroeid zijn van vuur of van water.

Die verbrand van vet, van vuur of van kokend water of van wat anders en wil het behandelen. Hij moet vooral twee gedachten daartoe hebben alzo als Avicenna zegt. De eerste zal zijn dat hij blaren zal weerstaan. De volgende dat men zal herstellen dat verbrand is. Als ge de blaren wil verbinden zo moet ge die plaats meesterlijk bestrijken met koude medicijnen die verkoelen en de medicijnen zal men daarop niet laten verdrogen. Maar men zal te alle uren daarop leggen doeken in rozenwater genat of in sap van nachtschade (Solanum nigrum) of andijvie water of van wilde kaarden of diergelijke. En van de samengestelde medicijnen is erg goed deze zalf: Recept, de dooiers van eieren en meng ze met rozenolie en met het sap van nachtschade (Solanum nigrum). Of ge zal nemen gerstemeel of dooiers van eieren en meng ze met rozenolie of met het sap van andijvie. De dooiers van eieren verzoeten en verzachten de zweer. Of ge zal nemen tweede deel van bolus armeniacus en van was 1 deel en van Apium ½ deel en meng met wijnazijn en met wit van de eieren. Of men maakt zalf van rozenolie en een beetje Apium: Is het zaak dat ge de plaats zeer geblaard vindt dan zal je daarop leggen medicijnen die zuiveren en een beetje drogen zonder bijten en zonder smarten. En dat is thymolea (titimalli, Euphorbia?) en diergelijke: Item, zalf die daartoe erg goed is: Recept, een deel was en rozenolie, 3 delen en smelt het tezamen over het vuur en doe er ceruse (mengsel van loodwit en krijt) alzo veel dat het genoeg is en roer het vlijtig alom en om. En daarna als het verkoeld is zal men er toe doen wit van eieren en een beetje kamfer en roer het al ineen totdat het dik wordt. En was het zaak dat de zeer dat het veel blaren maakt dan is het erg zeer te prijzen die zalf van ongebluste kalk gewassen en met rozenolie tezamen gemengd. De kalk zal men aldus wassen. Ge zal er op gieten koud water zodat de kelk bedekt zal zijn en aldus zal het drie uren staan totdat het geheel verkoeld is. En dan zal men dat water er af gieten en andermaal weer opgieten. En aldus wassen 7 maal totdat de hitte geheel geblust is en de kalk geheel verzacht is. Item, duivenstront gewonden in linnen doeken en gebrand en het poeder gemengd met olijvenolie: Item, meng thymoliam met bladeren van mirt of van rozen en was en meng het met rozenolie of met het sap van postelein: Item vet van dooiers van eieren is ook erg goed: Item, neem tarwekorrels en leg het tussen twee hete ijzeren platen en daar zal vet uitlopen en zalf daarmee de brand. Item, brandt schapenstront en meng het met geitenvet en met zoete boter en zalf de brand daarmee: Item; kook schors van lindenbomen zo lang totdat het dik wordt en zalf daarmee de brand. Item, in het begin zal je op een doek leggen murwe zeep en leg het op de brand, dat trekt de hele brand uit. En laat de brand niet verspreiden noch inwaarts gaan, daarna zal je het zalven met deze zalf: Item, Recept, groen spek en schapenvet en smelt alles tezamen in een aarden pot met olie en met was en met eieren en kook het daarna in water: Item, ganzenstront met groen zwijnenvet en geroosterd in een pan en doe er toe een beetje was en zeef het door een doek en zalf daarmee.

Capm. .xx. van spasma.

Spasmus is een onghemac van pesen vanden welken onghemake worden die laceerten verveert ende die pesen werden ghetoghen ende is drierhande. Die eerste heet enthoconus ende vertrect die pesen van voren. Die ander heit ephicostonus dat is te seggen dat die pesen crimpen doet van achter. Die derde is gheheeten thetanus dats dat voer houdet ende achter. Die eerste die van voer crimpen doet [238] dat doet hebben die bulte achter op den rugge. Ende dander doet den bulte hebben van voren. Ende die derde doen den bulte hebben van voren ende van achter. Die twee eerste siin curabel ende die derde en mach men niet cureren. Ende daeraf staet die sieke metten hoofde rechtop gherecht ende metten bulte voer ende achter. Nu suldi weten dat spasmus coemt van vervoltheiden van humoren ende die coemt haestelinghe. Ende hi comet oec van ydelheit ende het coemt dat die sieke te seer ghedeylt heeft gheweest vanden buijc evel of van sterken medecijnen laxativen die hem te zeer doet gaen ter cameren ende alte yedel ghemaect heeft of dat hi hem verbloet hevet. Of van veel keerens ter kelen of van den rede of van dies geliic. Spasmus die coemt van ydelheit en mach men niet cureren. Ende ypocras seit dat spasmus die na die wonden coemt die en mach men niet ghenesen ende doet den sieken sterven. Ghi sult oec weten dat spasmus die van yedelheit coemt [alleynke en niet haestelike] en [ende al] mach men al niet cureren Nochtan rade ic dat ment doe. Men sal baden in wermen sueten water ende dat men dat ruggebeen salve met wermer olien violaet ende dat men regeer met dieten ende met verschen dinghen alsof hi hadde de rede. Ende met dien selven olie violaet sal men salven alle die gheweere van sinen leden. Hy sal alle weghe drincken suete melc ende wiin zeer ghemenghet met water. Dit is die cure van spasme die comt van vervulheden van humoren. Men sal dat hooft salven boven op den cop ende den hals ende dat ruggebeen ende alle den lichaem met heeter olien als euforbij castorij laurini ende dies ghelike. Item een edel salve R. castorij euforbii ana .iii. dr. pyretrum thurus masticis mirre aloes ana .v. dr. olie laurini olie sambucus olij pulegeni olij communis ana .vi. dr. cere dats ghenoech si. Ghij sult pulverseren dat men pulverseren mach ende dat pulver incoperreren metter olien ende menghent tegader ende smeltent over tfuer ende was daertoe doen ende maken daeraf salve. Item wijn daerin ghesoden sal siin castorium caneel peper calamentum sansucum salvie ende rute dit sal die sieke consteliic [239] drincken: Item hi sal oec gargariseren dese gargarisacie R. mostaertsaet pyretrum staphisagere van elken even vele. Ende dit sal men sieden in sterken wiin ende met seeme ende seighent. Ende dit sal die sieke dicke gargariseren. Item sal hem doen nijesen met pulver van peper ende van castorium tegader ghemenct ende ghepulverseert ende men salt hem in de nasen blasen. Men sal oec den sieken stoven ende laten hem langhe sweeten ende men sallen doen salven met der voerseide salve. Ende als dat ghedaen is sal men leggen op een moru bedde dat seer sacht sal siin ghemaect. Ende als hi een luttel heeft gherust dan sal hi weder in die stove gaen. Ende dit sal hi soe langhe doen tot dat hy sal siin ghenesen ende hi sal houden tussen siin tande eenen stoc dat hi metten scudden ende metten beven sijn tanden niet en quetse. Ende men hoede hem van couden dat hi niet sieker en werde dan hi te voren was.

Explicit tertius tractatus istius librij.

Kapittel.xx. van kramp.

Spasme is een kwaal van pezen van welke kwaal de spieren worden verschrikt en de pezen worden getrokken en is drievormig. De eerste heet enthoconus en trekt de pezen van voren. De volgende heet ephicostonus, dat is te zeggen dat het de pezen krimpen laat vanachter. De derde is geheten tetanus, dat is dat het van voor houdt en achter. De eerste die van voren krimpt die laat hebben de bult achter op de rug. En de volgende laat de bult hebben van voren. En de derde laat de bult hebben van voren en vanachter. De twee eerste zijn geneesbaar en de derde mag men niet behandelen. En daarvan staat de zieke met het hoofd rechtop gericht en met de bult voor en achter. Nu zal je weten dat kramp komt van vervuldheid van vochtvermenging en die komt haastig. En het komt ook van leegheid en het komt de zieke te zeer verdeeld, of heeft geweest van de buik ziekte of van sterke laxerende medicijnen die hem te zeer ter toilet laten gaan en alles leeg heeft gemaakt of dat hij hem verbloed heeft. Of van veel braken ter keel of van de koorts of van diergelijke. Kramp die van leegheid komt kan men niet behandelen. En Hippocrates zegt dat kramp die na de wonden komt die mag men niet genezen en laat de zieke sterven. Ge zal ook weten dat kramp die van leegheid komt, geleidelijk en niet haastig, kan men geheel niet behandelen. Nochtans raad ik aan dat men het doet. Men zal baden in warm zacht water en dat men de ruggengraat zalft met warme violenolie en dat men regeert met diten en met vochtige dingen alsof hij koorts heeft. En met diezelfde violenolie zal men zalven alle gewrichten van zijn leden. Hij zal aller wegen zoete melk drinken en wijn zeer gemengd met water. Dit is de behandeling van kramp die komt van vervuldheden van vochtvermenging. Men zal dat hoofd zalven boven op de kop en de hals en de ruggengraat en het hele lichaam met hete olie zoals Euforbium, (Excoecaria agallocha) bevergeil, laurier en diergelijke. Item, een edele zalf. Recept, bevergeil, Euforbium, gelijk 3 drachmen Anacyclus pyrethrum , wierook, mastiek, mirre (Commiphora myrrha) Aloë perryi, gelijk 5 drachmen, laurierolie, Sambucus olie, Mentha pulegium olie, olie van communis (Ricinus?) gelijk 6 drachmen, ceruse (loodwit) dat het genoeg is. Ge zal verpoederen dat men verpoederen mag en dat poeder mengen met de oliën en meng het tezamen en smelt het over het vuur en doe daartoe was en maak er een zalf van. Item, wijn daarin gekookt zal zijn bevergeil, kaneel, peper, Calamintha, majoraan, Salvia en wijnruit, dit zal de zieke kunstig drinken: Item, hij zal ook gorgelen dit gorgelwater. Recept, mosterdzaad, Anacyclus pyrethrum, Delphinium staphisagria, van elk even veel. En dit zal men koken in sterke wijn en met honing en zeven. En dit zal de zieke vaak gorgelen. Item, men zal hem laten niezen met poeder van peper en van bevergeil tezamen gemengd en verpoederen en men zal het hem in de neus blazen. Men zal ook de zieke stoven en laat hem lang zweten en men zal hem laten zalven met de voorgezegde zalf. En als dat gedaan is zal men hem op een murw bed leggen dat zeer zacht zal zijn gemaakt. En als hij een beetje gerust heeft dan zal hij weer in het bad gaan. En dit zal hij zo lang doen totdat hij zal zijn genezen en hij zal tussen zijn tanden een stok houden zodat hij met het schudden en met het beven zijn tanden niet kwetst. En men hoedt hem van koude zodat hij niet zieker wordt dan hij tevoren was.

Hier eindigt het derde kapittel van de librije.

Hier begint die vierde tractaet van onsen boeke ende is dat leste ende die anthidodaris van surgien.

Lieve kinder ontfanc dese anthydotariis die u int ende van desen boeke te menigher stat heeft gheloeft: Ende sullen siin medecinen die ic menichwerven hebbe gheproeft ende hebbe gheset in .viii. capittelen. Ende eerstwerven van der medecinen repercussiif. [Ende dairna vanden medicine resollitive ende maturativen]. Ende daerna vander medecinen mondificatiif. Ende daerna vander medicinen conglutinative ende regenerative ende consolidative. Ende daerna te mollificeren alle herde gheswellen. Ende daerna int leste vanden medecinen die corroderen ende cauteriseren. Nu leer ic u dat als ghi wilt leggen medecinen repercussiif soe dunct mi goet dat ghi eerstwerven purgeert die materie. Die heete materie met laten of met ventosen of sonder ventosen met hicken metter vliemen. Ende dese medecinen die herde goet siin ende seker. Ghi sult nemen .viij. prumen damasticum ende .j. o. violetten. Dit suldi sieden in een pont waters toter helft. Ende in [240] [een ander] .½. pont waters suldi sieden thamari[n]den ende manne. Ende dat ma[r]ch van cassiafistelen .ii. vallen van elken . 1/2 o. ende dit suldi metten handen sterkeliic uutpersen ende daerna suldiit menghen ende sulter toedoen scorsen van mirabolanen citrini ghepulverseert . 1/2 o. ende aldus suldiit laten staen alle den nacht. Ende des merghens vroech in den dagheraet suldiit weder sieden ende werment ende ghevent hem drincken. Of ghi sult hem gheven desen pillen: R. mirabolanen citrini rode rosen elx .j. o. aloes cicatrini .ii. dr. scamoneie . 1/2 dr. hieraf suldi maken pillulen ende gheefter hem drie. Ende als die materie ghepurgeert is soe suldi u helpen met desen simpelen medecinen of conpositen.

Hier begint het vierde traktaat van ons boek en is de laatste en de antidotaria van chirurgie.

Lieve kinderen, ontvang deze antidotaria die ik u in het einde van deze boeken te menige plaats heb beloofd: En zullen medicijnen zijn die ik menigmaal heb beproefd en heb gezet de 8 kapittels. En eerst van de repercussive medicijnen. En daarna van de oplossende en rijpende medicijnen. En daarna van de medicijnen die veranderen. En daarna van de lijmende medicijnen en regeneratieve en verenigende. En daarna te vermurwen alle harde gezwellen. En daarna in het laatste van de medicijnen die bijten en cauteriseren. Nu leer ik u dat als ge wil leggen repercussive medicijnen zo lijkt me goed dat ge eerst de materie purgeert. De hete materie met bloed laten of met koppen zetten of zonder koppen te zetten met hakken met de vliemen. En deze medicijnen die erg goed zijn en zeker. Ge zal nemen 8 pruimen van Damascus en 1 ons violen. Dit zal je koken in een pond water tot op de helft. En in een ander ½ pond water zal je koken tamarinden en manna. En het merg van Cassia fistula, 2 vellen van elk 1/2ons en dit zal je met de handen sterk uitpersen en daarna zal je het mengen en zal er toe doen schors van mirobalanen citrini verpoederen1/2ons en aldus zal je het de hele nacht laten staan. En ‘s morgens vroeg in de dageraad zal je het weer koken en warm het en geeft het hem te drinken. Of ge zal hem geven pillen: Recept, mirobalanen citrini, rode rozen, elk 1 ons, Aloë perryi 2 drachmen, Convolvulus scammonia 1/2drachmen, hiervan zal je pillen maken en geef hem er drie. En als de materie gepurgeerd is dan zal je u behelpen met deze enkelvoudige medicijnen of samengestelde.

Capittilum dat eerste [van den medicinen repercussive].

Dit siin die simpele medecinen die repercusiif siin sonder opileren die poren. Olij rosarum ende solatrum dat is die nasscade die heeft een heimeliike natuer in haer dat se resolveert ende repercusseert beide tegader. Dats te seggen datse wederstaet die heete humoren ende vercoelet tlit ende resolveret dat is dat doet ontpluken ende ontswellen. Daerom segge ic dat die nasscade is dat beste repercussiif simpele die ment vijnt. Ende dieghene die seiden openbaerliic te florensen in den cloester ende tegen mij argueerden voer alle dat convent dat solatrum cout ende droghe waer inden vierden graet ende sij loghen die helft. Want si is cout ende droghe inden anderen graet. Dit siin die simpele medecinen die heete humoren wederstaen ende een luttel stoppen die poren. Als umblicus veneris crassula maijor endivia citerea virgopastoris. Dit siin die medicinen repercussive die die poren stoppen Als porceleijne semper viva crasula maijor ende cucurbite. Dit siin die medecinen die tlit doen versterven die men niet en sal orbaren ten waer datter waer alte grote overtolighe sweer. Dats tsap van lachteken papaver mandragaca ende apium. Dit siin die medecinen die men stoten sal. Als rosen sandelen spodium bolus arminicus ende terra siggilate. Van allen [241] desen simpelen ende conpointen medecinen moechdi coenliic orbaren daers te doen es. Mer wildi orbaren die sapen die die cracht bet penetreren datse doergaet soe doeter toe een luttel wiinedix. Dit is een herde goede composite medecinen mede te wederstaen die heete humoren. Ghi sult nemen .ii. o. van enich vander voerseiden cruijden ende .j. o. olij rosarum ende .½. o. wiinedic: Item: R. olij rosarum .ii. o. bolus ar[menicus] . 1/2 o. acete . 1/2 o. Ende waer dat sake dat ghi ontsaecht of dat lit mocht corrumperen soe doeter toe .ii. o. terra siggillata. Dit repercussiif is herde goet mede te wederstaen die humoren ende die materie die trecken mochte in wat lit dattet waer. Ende waer dat sake dat die materie in enich lit ghetoghen waer ende gheconfermeert ter apostemen of dat die stat waer gheulcereert Dan en suldi daer gheen repercussiif op leggen mer al om ende om bi den sweer. Nu suldi weten dat men die coude apostemen niet en sal wederstaen met medicinen repercussiven. Want alle die medecinen die repercussiif siin siin cout ende droghe. Mer som stont int beginsel ist herde goet dat men die coude materie purgeert ende dat lit conferteert. Ende daertoe is herde goet dese medicine: R. turbit dat wit is [ende] clebberachtich .j. dr. hermodattalij .i. dr. ende maket daer af een trossisken met een luttel syroeps violaet: Item gingebar dat utermaten goet es genut alle morghen nuchteren dat doet verteren die overtolighe humoren ende die materie die bleven is na die purgasie ende teniet gaen: R. witten genoere ghemundeert .j. o. liquerissie ghescaven .j. dr. greinen van peradiis cardomomie cubeben groffels naglen ana .ii. dr. wit broot suker .i. lb. Dit siin medecinen die die lede conferteeren datse niet en moghen ontfaen enige quade coude materie. Als alsene squinancium abrotanum spica mastiic rosen oly rosarum. Want oly rosarum verwermt die leden die vercout siin. Ende die verhert siin vercoelse. Dese medecinen sal men sieden in oliifsmout in twee vaten: In dat een vat sal men doen die oly ende die medecinen te\gader [242] ende alsoe hanghen in eenen ketel met water ende latent alsoe wel sieden. Ende daerna sient doer een doec ende maken olie ende salve daermede. Of men siet se in wiin ende maect daeraf plaesteren. Of men pulverseer [ende mengtse] met olien ende met wine ende legse daerop. Ende dese medecinen conferteren die leden daer die coude humoren toe ghetoghen siin. Ende wederstaense ende verterense ende doense te niet gaen. Nu hebdij ghehoert vanden medecinen repercussiven.

Het eerste kapittel van repercussive medicijnen.

Dit zijn de enkelvoudige medicijnen die repercussive zijn zonder de poriën te openen. Rozenolie en Solanum, dat is de nachtschade, die heeft een heimelijke natuur in zich dat het oplost en repercussive is beide tezamen. Dat is te zeggen dat het weerstaat de hete vochtvermenging en verkoelt het lid en lost op, dat is dat het opent en ontzwelt. Daarom zeg ik dat de nachtschade is de beste repercussive enkelvoudige die men vindt. En diegene die openbaar te Florence in het klooster zeiden en tegen mij disputeerden voor dat hele convent dat Solanum koud en droog was in de vierde graad ze logen de helft. Want het is koud en droog in de tweede graad. Dit zijn de enkelvoudige medicijnen die hete vochtvermenging weerstaan en een beetje de porin stoppen. Zoals Cotyledon umbilicus-veneris, Hylotelephium telephium, andijvie, citera (?) Dipsacus virga-pastoris. Dit zijn de repercussive medicijnen die de poriën verstoppen Als postelein, Sempervivum, Hylotelephium telephium en Cucurbita. Dit zijn de medicijnen die het lid laten versterven die men niet zal gebruiken tenzij dat er een al te grote overtollige zweer was. Dat is het sap van Lactuca, papaver, Mandragora en Apium. Dit zijn die medicijnen die men stampen zal. Als rozen, sandaal, spodium, bolus armeniacus en terra sigillata. Van al deze enkelvoudige en samen gestelde medicijnen mag je koen gebruiken daar het nodig is. Maar wil je die sappen gebruiken die de kracht beter penetreren zodat het doorgaat zo doe er een beetje wijnazijn bij. Dit is een erg goede samengestelde medicijnen die hete vochtvermenging mee te weerstaan. Ge zal nemen 2 ons van de voorgezegde kruiden en 1 ons rozenolie en ½ ons wijnazijn: Item: Recept, rozenolie 2 ons, bolus armeniacus 1/2ons, azijn 1/2ons. En was het zaak dat ge ontzag of dat lid mocht bederven zo doe er toe 2 ons terra sigillata. Deze repercussive is erg goed mee te weerstaan de vochtvermenging en de materie trekken mocht in wat lid dat het was. En was het zaak dat de materie in enig lid getrokken was en gevormd ter zweren of dat die plaats was als het veel blaren maakte. Dan zal je daar geen repercussive op leggen maar alom en om bij de zweer. Nu zal je weten dat men de koude zweren niet zal weerstaan met terugslaande medicijnen. Want alle medicijnen die repercussive zijn zijn koud en droog. Maar soms in het begin is het erg goed dat men de koude materie purgeert en dat lid versterkt. En daartoe is erg goed deze medicijn: Recept, Ipomoea turpethum dat wit is en kleverig 1 drachme, Colchicum autumnale 1 drachme en maak daarvan koekjes met een beetje violensiroop: Item, gember dat uitermate goed is genuttigd elke morgen nuchter want het laat verteren de overtollige vochtvermenging en de materie die gebleven is na de purgatie en teniet gaan: Recept, witte gember gemunt (?) 1 ons, zoethout geschaafd 1 drachme, korrels van paradijs (Aframomum melegueta) kardemom (Elettaria cardamomum) cubeben (Piper cubeba) kruidnagels gelijk 2 drachmen, wit brood suiker 1 pond. Dit zijn medicijnen die de lede versterken zodat ze niet mogen ontvangen enige kwade koude materie. Als alsem, squinancium, (Urginea maritima?) Artemisia abrotanum, Lavandula spica, mastiek en rozenolie. Want rozenolie verwarmt de leden die verkoeld zijn. En die verhard zijn verkoelt het. Deze medicijnen zal men koken in olijvenvet in twee vaten: In dat ene vat zal men doen de olie en de medicijnen tezamen en alzo hangen in een ketel met water en laat het alzo goed koken. En zeef het daarna door een doek en maak olie en zalf daarmee. Of men kookt ze in wijn en maakt daarvan pleisters. Of men verpoederd en meng ze met olie en met wijn en leg ze daarop. En deze medicijnen versterken de leden daar de koude vochtvermenging toe getrokken zijn. En weerstaan ze en verteren ze en laten ze te niet gaan. Nu heb je gehoord van de terugslaande medicijnen.

Capm. .ij. vanden medicinen die resolveren [ende matureren].

Ghi sult weten al is dat sake dat die medecinen die resolveren ende rijpen doen hebben alsoe veel meer [als een] een natuer in hem om dies wille datse beide van natueren hebben ene goede ghetimperte hitte. Nochtan hebben si besceidenisse in dat die medecinen die resolveren die hebben haer supstancie in haer hitte ghetempert met groter suptiilheit daer si mede die poren ontpluijken daer die quade materie uut waert ghetoghen Ende sterken die natuerlike hitte die de quade materie resolveert ende te niet doet gaan. Nochtan is dat sake dat der materien veel es ende grof is ende sij niet uut den poren ghetoghen en can gheworden al te male soe doense die medecinen [die materie] resolveren ende sonstont ripen. Die medecinen die rijpen doen metter ghetemperder hetten die sij hebben haer supstancije is vyscoys Ende dan dat die poren [dair of] werden ghestopt [ende] alsoe werde die natuerlike hitte onthouden van binnen in die stat die rypen doet. Ghi sult oec weten [dat] vindense luttel goeder materien ende suptiilen ende resolveren[se] ende doen se te niet gaen. Daerom ghevallet wel dat een plaester somstont resolveert ende somstont doet rijpen. Nu hebdi ghehoert die differencie van den medecinen die resolveren ende rijpen ende van haren natueren. Nu wil ic u leeren kennen welke datse siin met haren namen. Dit siin die simpele die resolveren. Als camomille ende haer bloemen olium anetum dat es saet van dillen wilde malve paritarie furfur dat es taruwen achterlinc gansensmout endensmout [ende hoenrensmout] vlieder berenclauwen branca ursina coelen [243] ende coelsaet edic storax liquida laudanum mastiic jsopis humida dats iec van der wollen ghesoden alsoe langhe dat het alsoe dic worde als seem ende dat es herde goet resolutiif ende heet ysopis humida. Ende wolle met der yeken ende heefsel is sonderlinghe goet ende veel ander. Mer dit siin die gheproeft siin ende alre ghemeijnste.

Kapittel .ij. van de medicijnen die oplossen en rijpen.

Ge zal weten al is het zaak dat de medicijnen die oplossen en laten rijpen hebben alzo veel meer als een natuur in zich en daarom omdat ze beide van naturen een goede getemperde hitte hebben. Nochtans hebben ze onderscheidt in dat de medicijnen die oplossen die hebben hun substantie in hun hitte getemperd met grote subtiele waar mee ze de poriën openen daar de kwade materie uit wordt getrokken. En versterken de natuurlijke hitte die de kwade materie oplost en te niet laat gaan. Nochtans is het zaak dat de materie veel en grof is en zij het niet uit de poriën helemaal trekken zo laten ze de medicijnen de materie oplossen en soms rijpen. De medicijnen die laten rijpen met getemperde hitte die ze hebben in hun substantie is kleverig. En dan dat de poriën daarvan worden verstopt en alzo wordt de natuurlijke hitte onthouden van binnen in die plaats die rijpen laat. Ge zal ook weten dat als ze weinig goede en subtiele materie ze oplossen en laten ze te niet gaan. Daarom gebeurt het wel dat een pleister soms oplost en soms laat rijpen. Nu heb je de verschillen gehoord van de medicijnen die oplossen en rijpen en van hun natuur. Nu wil ik u leren kennen welke dat het zijn met hun namen. Dit zijn de enkelvoudige die oplossen. Als kamille en zijn bloemen en olie van Anethum, dat is zaad van dille, wilde Malva, Parietaria, furfur dat is tarwebloem, ganzenvet, eendenvet en hoenderenvet, vlier, berenklauwen Heracleum sphondylium, kool en koolzaad, azijn, Styrax orientalis, laudanum mastiek, humida, dat is vuilheid van de wol, gekookt alzo lang dat het alzo dik wordt als honing en dat is erg goede oplossende en heet ysopis humida. En ongewassen wol en zuurdeeg is bijzonder goed en veel anderen. Maar deze zijn beproefd en zijn aller gewoonste.

Dit siin die conposite medecinen die resolveren: R. wilde malve ende coelbladere ende bloemen van camomille van elc een hant vol ende sietse in water ende stoetse. Daerna maket pulver van een deel van dilsade ende een deel van coelsade ende .ii. deel achterlinc ende daer maect af pulveren ende plaesteren: Item goede plaester: R. olij van camomillen ende van dillen .vi. dr. was .ii. dr. andensmout hoendersmout ana .i. dr. pulver van dilsade ende vanden bloemen van camomillen ana .ii. dr. fiat ung[u]entum: Item diaquilon dat die coude humoren resolveert ende die herde mol[l]ificeert: R. litergierum ghepulverseert ende herde cleen ghebudelt .xii. o. olie camomille oly anetum ana .vii. o. muscilaginis malvenisti seminis lini fenegreci ende van droghen vetten vighen ende vanden keernen van den pussulen ende tsap van den roomschen lessche ende tsap van squillen isopi humida ana .xii. dr. terbentiin .iii. o. wit hers .ii. o. Dit salmen altegader sieden ende maken daeraf plaesteren. Ghi sult weten al is dat sake dat die materie mindert metter medecinen die resolveren. Nochtan gevallet somstont dat die materie overbliift ende wert alte hert. Ende die suldi moeten mol[l]ificeren dat is weiken met wermen water daermede al suverliic ende daaerna salven: R. .iiii. deel van ouder olien ende .i. deel van wasse. Item een ander dat al te goed is mede te mol[l]ificeren scrofulen ende glandelen ende maken een reescap te resolveren ende al te niet te gane: R. out oliifsmout .xii. o. ende doent in een glasen fiole met wortelen van malvevisti cucumeris asmini ghemondeert ana .j. o. Ende doet die viole metter olien ende metter wor\telen [244] in een ander vat met water ende doetse sieden die olie metten sie[de]nden water totdat die wortelen moru siin daerna sijdet ende doeter in .iiii. o. was inden somer ende inden winter twee . o. Ende dan suldi een goet mo[l]lificatiif maken daer ghi des eens daechs mede sult doen weyken. Ende des ander daechs mede sult doen resolveren daer nae dat ghi siet dats te doen es.

Dit zijn de samengestelde medicijnen die oplossen: Recept wilde Malva en koolbladeren en bloemen van kamille, van elk een hand vol en kook ze in water en stamp ze. Maak daarna poeder van een deel van dillezaad en een deel van koolzaad en 2 delen meelbloem en maak daarvan poeder en pleisters: Item goede pleister: Recept olie van kamille (Matricaria chamomilla) en van dillen 6 drachmen, was 2 drachmen, hoendervet gelijk 1 drachme, poeder van dillezaad en van de bloemen van kamille gelijk 2 drachmen, doe de zalf in een doos: Item diaquilon dat de koude vochtvermenging oplost en de harde verzacht: Recept, litargirum verpoederen en erg klein gezeefd, 12 ons, kamilleolie, dilleolie, gelijk 7 ons, kleverigheid van Malva, zaad van vlas en fenegriek en van droge vette vijgen en van de kernen van de rozijnen en het sap van van de Roomse lessche (Lactuca?)en het sap van squilla, (Urginea) ysopis humida (zie vorig kapittel) gelijk 12 drachmen, terpentijn 3 ons en witte hars 2 ons. Dit zal men al tezamen koken en daarvan pleisters maken. Ge zal weten al is het zaak dat de materie vermindert met de medicijnen die oplossen. Nochtans gebeurt het soms dat de materie overblijft en al te hard wordt. En die zal je moeten verzachten, dat is weken met warm water al zuiver daarmee en daarna zalven: Recept, 4 deel van oude olie en 1 deel van was. Item, een andere dat al te goed is mede te verzachten de scrofulen en klieren en maakt een gereedschap om op te lossen en geheel te niet te gaan: Recept, oud olijvenvet 12 ons en doe het in een glazen kan met lange hals met wortels van Malva alcea, Cucumis, asmini (?) gezuiverd gelijk 1 ons. En doe in de glazen kan de olie en de wortels in een ander vat met water en laat de olie koken met het kokende water totdat de wortels murw zijn en zeef het daarna en doe er in 4 ons was in de zomer en in de winter twee ons. En dan zal je een goede verzachtende maken daar ge het eens per dag mee zal laten weken. En de volgende dag zal je het laten oplossen als ge ziet dat het te doen is.

Dit siin die medecinen die rijpen doen als vette malve die in die hove wast. [Die wortele van malvevisci die wortele van lapacium rotundum]. Die wortel van witten lelijen looc onlooc rapen palsternaec. Ende veel ander wortelen ende cruden ende liinsaet ende venegrecum ende tarwenduust heefsel swinensmeer. Ende composite medecinen die ghetempert siin van heeten ende die viscoijs siin. Dit is die eene conposite plaester die herde wael doet rijpen apostemen van bloede ende van allen appostemen daer hitte toe es ghemenct die bereet is quaet te gheven: Item hofmalve violettencruijt van elken even veel een hantvol. Ende twee ander wortelen van bismalven ende sietse wael ende stoetse sterkeliic. Ende dan nemet .xii. o. [out] oly van oliven ende suet swinensmeer dat out is ende sonder sout .iii. o. ende meel van liinsaet ende van fenigrieck van elken .j. o. taruwenduust .ii. o. al dit sal men tegader incoperreren ende metten water daert in ghesoden is ende maect daeraf plaesteren niet te dicke noch niet te dunne. Ende ghi sult u hoeden dat ghi geenen fenigriec daerin doen en solt daer ghi u ontsiet dat die materie ontsteken mochte: Item dese plaester is goet die coude materie mede te doen rijpen: R .j. hooft onlooc ende .j. hooft loox ende twee doder van eyeren ghebraden in die ameren ende stotet altegader ende doet daertoe al soe veel riip heefsele als alle des anders es ende menghet met ouden oliifsmout ende maect daeraf plaesteren. Antrax ende carbunculus om datse siin van grover materien. Ende beide aen te tasten hert ende haerder beider materie bereet is te ontsteken soe en mach se niet worden gheriipt ten si met doersypender medecinen die rijpen doen Die men niet en vijnt in simpele medecinen [245] Alleen sonder den heefsel die suet is ende viscoijs ende riip. Omdat hi suet is ende viscoijs soe doet hi die materie rijpen. Ende omdat hi is riip ende suer doerriipt hi die materie ende doese sceiden. Ende soe doet hi effen rijpen ende wael. Daerom seggic dat heefsel is die beste medecine plaesteren af te maken om die herde materie waer dat si is te doen rijpen ende te sceiden ende te weiken: Foka seit dat dat riip heefsel ghemenct met oliifsmout doettet dat herde gheswel sceiden ende weiken. Ende het trect oec uut den live doren ende splinteren ende quareele ende alderhande dinc dat int liif steect. Ende het heylt oec alle quetsinghe int vleesch dat ghefortseert is. Ende die een luttel vitriniis daertoe dede het soude noch bet werken. Ende dien menghede ende temperde met wiinedic ende soden daermede totdat hi werde een luttel dicke dat is alte goet ende orbaerliic op die milte ende op die lever die hert gheswollen siin die men heet in dietsche den rede koec ende scliro[s]is [in latijn]. Dat is dat alre beste plaester mede te doen rijpen anthraxen ende carbunculum ende ander quade herde ghevenijnde apostemen ende gheswelle. Item ghi sult nemen .vij. droghe vyghen ende een [ o.] rosinen peper sal vitrum van elken .½. o. ende sueren heefsel alsoe veel als alle des anders es ende out oliifsmout ende sterken wiinedic alsoe veel dats ghenoech is mede te conficeren ende plaesteren daeraf te maken: Item scabiosa die ru es ende heeft die blader een luttel breet ende ghebreijt teghen die aerde ende den stoc lanc als vanden ellenboghe toter hant. Ende soe hij hogher wast soe die blader smalder siin. Dit ghestoten met swijnensmoute doet rypen carbunculum ende antrax als met myerakelen.

Dit zijn die medicijnen die laten rijpen zoals vette Malva die in de hof groeit. De wortels van Malva alcea, de wortels van Rumex rotundum (Rumex acetoa?). Die wortel van witte lelie, knoflook, soort look, rapen en pastinaak. En veel andere wortels en kruiden en lijnzaad (Linum usitatissimum) en fenegriek en tarwe stof, zuurdeeg en zwijnenvet. En samengestelde medicijnen die getemperd zijn van hitte en die kleverig zijn. Dit is de een samengestelde pleister die erg goed laat rijpen zweren van bloed en van alle zweren daar hitte toe is gemengd die bereid is pus te geven: Item hof Malva en violenkruid, van elk even veel en een handvol. En twee andere wortels van bismalva (Malva alcea) en kook ze goed en stamp ze sterk. En neem dan 12 ons oude olie van olijven en zoet zwijnenvet dat oud is en zonder zout 3 ons en meel van lijnzaad (Linum usitatissimum) en van fenegriek, van elk 1 ons, tarwestof 2 ons, al dit zal men tezamen mengen en met het water daar het in gekookt is en maak daarvan pleisters niet te dik noch niet te dun. En ge zal u hoeden dat ge geen fenegriek daarin doen zal daar ge ontziet dat de materie ontsteken mocht: Item, deze pleister is goed de koude materie mee te laten rijpen: Recept, 1 hoofd van soort look en 1 hoofd van knoflook en twee dooiers van gebraden eieren in de oven en stamp alles tezamen en doe daartoe al zoveel rijp zuurdeeg als alle anderen zijn en meng het met oude olijvenvet en maak daarvan pleisters. Antrax en karbonkel omdat ze van grove materie zijn en beide hard aan te tasten en hun beide materie is bereid te ontsteken zo mag het niet gerijpt worden tenzij met doorsijpelende medicijnen die laten rijpen. Die men niet vindt in enkelvoudige medicijnen. Alleen uitgezonderd de zuurdeeg die zoet is en lijmerig en rijp. Omdat het zoet is en lijmerig zo laat het de materie rijpen. En omdat het rijp en zuur is zo zeer rijpt het de materie en laat het scheiden. En zo laat het effen rijpen en goed. Daarom zeg ik dat zuurdeeg is de beste medicijnen om er pleisters van te maken om de harde materie waar dat het te doen is te laten rijpen en te scheiden en te weken: Foka zegt dat rijp zuurdeeg gemengd met olijvenvet laat het harde gezwel scheiden en weken. En het trekt ook uit het lijf de dorens en splinters en pijlen en allerhande ding dat in het lijf steekt. En het heelt ook alle kwetsingen in het vlees dat gekneusd is. En die een beetje vitriniis (vitriool?) daartoe deed het zou noch beter werken. En die het mengde en temperde met wijnazijn en kookte het daarmee totdat het een beetje dik wordt dat is al te goed en gebruikelijk op de milt en op de lever die hard gezwollen zijn die men heet in Diets de rede koek en sclerosis in Latijn. Dat is de aller beste pleister mee te laten rijpen anthrax en karbonkels en andere kwade harde venijnige zweren en gezwellen. Item, ge zal nemen 7 droge vijgen en een ons rozijnen, peper, sal vitrum, (zout van wede of glas?) van elk ½ ons en zuur zuurdeeg alzo veel als alle de anderen is en oud olijvenvet en sterke wijnazijn alzo veel dat het genoeg is mee te bereiden en pleisters daarvan te maken: Item, Scabiosa die ruw is en heeft de bladeren een beetje breed en tegen de aarde verspreidt en de stengel lang als van de ellenboog tot de hand. En zo het hoger groeit zo de bladeren smaller zijn. Dit gestampt met zwijnenvet laat rijpen karbonkel en antrax als met mirakels.

Capittelum .iii. van medecinen die mondificeren [ende reynigen].

Nu hebdi ghehoert vanden medecinen repercussive ende van maturativen. Nu wil ic u voert scriven vanden medecinen die mondificeren. Dat is die de wonden suveren van binnen ende trecken quade humoren uut. Nu suldij weten dat sulke wonden mondifyce\ren [246] ende medecinen die doen rypen. Ende sulke medecinen siin orbaerliic als wij een aposteme sniden moeten eer hi volriipt is daer die materie tot sulker stat grof is ende niet lichteliic en can gherijpen ende tot sulker stat rijpet lichteliic Ende in scrofulen ende in glandulen ende in claporen. Het sijn oec ander medicinen die mondificeren sonder rypen. Dit is een goed mondificatiif den apostemen die wael gheriipt siin ende den ulceren. Het suvert ende versacht die sweer ende doet vleesch incarneren dats dat vleesch doet vergaderen tegader: R. rau[we] doderen van eijeren ende incoperreerse met tarwendunst als een dic pappe ende breidet op eenen doec ende legt daerop: Item een ander R. taruwendonst ende seem ende wildiit maken dat meer verdroghe soe neemt garstenmeel voer dat taruwen. Dit is een ander mondificatiif dat ghemeijn is ende riipt ende ontpluijct ende opent die weghe te suveren. Ende het is speciael te suveren die apostemen die ghenesen siin eer sij al riip waren ende sonderlinghe te suveren antrax ende carbunculum ende alle ulceren: R. goet wit seem .ii. o. ende taruwenduust .ii. o. dit tempert tegader daerna doeter toe .iiii. o. saepe van eppen ende siedet wael ende volcomeliic ende legghet daerop. Wildi oec mundificeren quade wonden die men ontsiet datse nochtan veranderen in camfer soe neemt tsap van alsene voer tsap van eppen. Ende wildi rypen doen die herde apostemen als die sc[r]ofulen ende glandulen ende claporen soe doeter toe van eppen alsoe veel als half des anders is. Ende een witte lelij rape ghesoden in water ende ghestoten ende met den anderen ghe[in]coperreert: Item een mondicatiif dat die stat seer conferteert: R. .iii. o. mel rosarum gheseghen ende .j. o. gebudelt garstens meels ende maket daeraf plaesteren: Item hebdi te doene van desen mo[n]dificative in wonden die in die pesen syn. Doet daertoe alsoe veel ghewasschen terpentiins alsdat vierendeel is van alle den anderen: Item wildi dat noch doen mondificeren doeter toe sarcocolle mirre alsoe veel als dat sestendeel is van alle den anderen.

Kapittel .iii. van medicijnen die zuiveren en reinigen.

Nu heb je gehoord van de repercussive en van rijpende medicijnen. Nu wil ik u voort schrijven van de medicijnen die zuiveren. Dat is die de wonden zuiveren van binnen en kwade vochtvermenging uittrekken. Nu zal je weten dat sommigen wonden zuiveren en medicijnen die laten rijpen. En sommige medicijnen zijn gebruikelijk als wij een zweer snijden moeten eer het volledig rijp waar de materie te zulke plaats grof is en niet licht kan rijpen en te sommige plaats rijp het licht. En in scrofulen en in klieren en in Bubo. Er zijn ook andere medicijnen die zuiveren zonder rijpen. Dit is een goede die de zweren zuivert die goed gerijpt zijn en de blaren. Het zuivert en verzacht de zweer en laat vlees incarneren, dat is dat vlees laat verzamelen tezamen: Recept, rauwe dooiers van eieren en meng het met tarwestof als een dikke pap en spreid het op een doek en leg het daarop: Item, een andere. Recept, tarwestof en honing en wilde je het maken dat het meer verdroogt zo neem gerstemeel voor de tarwe. Dit is een andere die verandert dat gewoon is en rijpt en opent de weg te zuiveren. En het is speciaal te zuiveren de zweren die genezen zijn eer ze geheel rijp waren en vooral antrax en karbonkel te zuiveren en alle blaren: Recept, goede wit honing 2 ons en tarwestof 2 ons en meng dit tezamen en doe er daarna toe 4 ons sap van peterselie (Petroselinum crispum) en kook het goed en volkomen en leg het daarop. Wilde je ook zuiveren kwade wonden die men ontziet dat ze nochtans veranderen in camfer (zweren?) zo neemt het sap van alsem voor het sap van peterselie. En wilde je rijpen laten de harde zweren zoals de scrofulen en klieren en Bubo zo doe er toe van peterselie alzo veel als half van de anders is. En een witte lelie bol gekookt in water en gestampt en met de anderen gemengd: Item, een zuiverende dat de plaats zeer versterkt: Recept, 3 ons rozenhoning gezeefd en 1 ons gebuilde gerstemeel en maak daarvan pleisters: Item, heb je deze zuiveringen nodig in wonden die in de pezen zijn. Doe daartoe alzo veel gewassen terpentijn als dat vierendeel is van alle de anderen: Item ,wilde je dat noch laat veranderen doe er toe Astragalus sarcocolla, mirre (Commiphora myrrha) alzo veel als dat zesde deel is van al de anderen.

Capm. iiii. vanden medecinen die vleesch doen wassen.

Nu hebdi ghehoert vanden medecinen die mundifi\ceren. [247] Nu wil ic u voert scriven vanden medecinen regenerative carnis dats vanden medecinen die vleesch doen wasschen. Ende ghi sult weten dat alle medicinen die vleijsch doen wassen doen oec suveren ende mondificeren: Item daerom wil ic u scriven die alrebeste mondificatiif mede te suveren fistelen die ghemortificeert siin ende die ulceren die ghecorst siin ende veroudert die men maken mach. Ende dat is ungentum appostolorum: Item R. wit was ende wit hers armoniacum van elc .½. dr. viridi eris .ii. dr. mirre galbanum van elken . 1/2 dr. bidelli. vi. dr. litergiri .ii. dr. aristologie longe wieroc van elken .vj. dr. Dit sal men aldus maken. Ghi sult die gummen leggen in sterken wijnedic die men niet pulveren en mach ende daerna doet smelten in een panne ende dan doeter in dat was ende die herse met .j. lb. oliif smouts. Dit sal men altegader smelten in een panne over tfier ende siedent daerna suldier toedoen die pulveren vanden medecinen die men pulveren moet. Ende dit sal men sterkeliic roeren met der spatulen te ut cout is. Nu wil ic dat ghi weet dat vanden medecinen die vleesch doen wassen inde wonden som siin sij sachte som int verdroghen ende som verdroghense sterkeliic. Ende dieghene die sterkeliic verdroghen salmen orbaren in die lichaem die van verscher complexien siin. Want om deswille dat se sacht siin ende soudense gheen vlees doen wassen inden lichaem van drogher complexien. Ende die medecinen die herde droghe siin sal men orbaren in dieghene die van drogher complexien siin. Nu wil ic dat ghi weet welken lichaem dat van drogher complexien is. Dat siin kinder ionghe lude beneden .xxx. iaren ende wiven ende eunuchi dat siin ghelubde [mannen] die beide die cullen uut siin. Ende alle dieghene die veel vleysch hebben ende vet siin alle dieghene die deser contrarie siin heijt [ende] droghe lichaem: Item lieden die niet vleesachtich en siin noch vet [als] die oren die nase de oghen die pesen ende die vingheren ende dies gheliic siin contrarie den anderen. Nu suldi weten welke medecinen die sachteliic droghen ende vleisch doen wassen in dieghene die van verscher complexien siin. Dat is wieroc [248] mastiic mirre aloes colofonie farina ordei vernix ende meel van bonen ende diesgheliic. Ende die medecinen die doen wassen in droghe lichaem of in droghe wonden moeten van natueren doen verdroghen sterkeliic. Ende dat siin dese aristologie longa yerrios farina orobi ende farina lupinorum viterolum die wortel van appaponac ende diesghelike. Dese medecinen doen wassen vleisch sonderlinghe als si ghebernt siin want sij sijn dan drogher ende doen dat vleysch wassen veel te bet ende te lichteliker in droghen lichaem ende in droghe leden: Item gave een wonde veel quaets soe hadse te doen medecinen die sterkeliic droghen dede ende die luttel goets quaets gaven ende die min deden verdroghen. Nu wil ic dat ghij merct ende considereert wanneer dat ghi legget medecinen die vleesch souden doen wassen ende daeraf gheen vleesch en wast. Dan is die medecine als te droghe of si heeft min droechten dan si hebben soude. Ende ghi sult weten als die medecine al te droghe is Dan is die wonde droghe ende en ghevet gheen quaet. Ende als die wonde vloijt van quaden ende verrotten dan was die medecine alte cranc ende sij en hadde gheen macht te doen droghen. Daerom als die medecine alte zeer doet verdroghen soe doeter toe ander medecinen die u verschen ende versachten. Ende waer se oec te cranc soe doete toe medecinen die bet verdroghen. Nu suldi weten waermede dat men minderen ende versachten sal die overtollige droecheit vanden medecinen. Dat sal siin dat men daertoe sal doen was ende oliie van oliven: ia opdat plaesteren siin of salven. Ende als die medecinen niet ghenoech en doen verdroghen soe sal men daertoe doen seem ende sercocolle. Ghij sult u oec hoeden dat die medecinen niet en verhitten noch en vercouden te seer. Die wonden die te heet sijn sijn heet ende root. Ende wonden die te cout siin siin cout ende bleec ende diesgheliike. Daerom alle surgijenen die hem vermeten alle wonden te ghenesen met eenre salven sij lieghen ende dolen om die redene die ghi ghehoert hebt. Dit pulver is herde goet vleijsch mede te doen wassen: R. thuris .j. o. vernitis venigreci ana .ii. o. maect hieraf pulver ende legt [249] [ghenoechten] in die wonden [nota contra atribulam et malum mortuel (!)]: Item litergierum clein ghepulverseert nemes soeveel als ghi wilt ende doeter toe olij rosarum ende stotet daermede daerna doeter toe wiinedic ende al in een soe langhe dattet werde een salve. Dese salve brenghet altemael te punte oude ende herde ulceren: Item vanden simpelen medecinen die voerseit siin suldi wel mogen maken salve: R. .i. o. pulvers van eenre medecinen welke dat ghi begeert of van tween of van meer ende olije . 1/2 o. ende was .j. o. inden somer ende inden winter . 1/2 o. ende maect daeraf salve. Ende waerom dat menre toe doet olije ende was Alsoe als Avicenna seit dat is omdat die medecine alsoe als litergyrum ende menich ander en conen niet besincken toten gronde. Noch sij en doersijpen niet die poren. Ende daerom sal men salve maken met olien ende met was soe doet die olije vloijen die medecinen toten gronde alsoe werct haer natuere ende doet vlees wassen daers te doen is.

Kapittel iiii. van de medicijnen die vlees laten groeien.

Nu heb je gehoord van de medicijnen die zuiveren. Nu wil ik u voort schrijven van de regenerative carnis medicijnen, dat is van de medicijnen die vlees laten groeien. En ge zal weten dat alle medicijnen die vlees laten groeien laten ook zuiveren en veranderen: Item, daarom wil ik u schrijven die het aller beste veranderen en fistels mee te zuiveren die gedood zijn en de blaren met korsten en verouderd die men maken mag. En dat is zalf apostolorum: Item, Recept, wit was en witte hars, Dorema ammoniacum, van elk ½ drachme, Spaans groen 2 drachmen, mirre (Commiphora myrrha) galbanum (Ferula galbaniflua) van elk1/2drachme, bdellium (Commiphora africana) 6 drachmen, litargirum, 2 drachmen, Aristolochia longa, wierook, van elk 6 drachmen. Dit zal men aldus maken. Ge zal de gommen leggen in sterke wijnazijn die men niet verpoederen mag en laat het daarna smelten in een pan en dan doe er in de was en de hars met 1 pond olijvenvet. Dit zal men alles tezamen smelten in een pan over het vuur en kook het en daarna zal je er toedoen de poeders van de medicijnen die men verpoederen moet. En dit zal men sterk roeren met de spatel totdat het koud is. Nu wil ik dat ge weet dat van de medicijnen die vlees in de wonden laten groeien zijn sommige zacht en sommigen verdrogen en soms verdrogen ze sterk. En diegene die sterk verdrogen zal men gebruiken in die lichamen die van vochtige samengesteldheid zijn. Want omdat ze zacht zijn zouden ze geen vlees laten groeien in het lichaam van droge samengesteldheid. En de medicijnen die erg droog zijn zal men gebruiken in diegene die van droge samengesteldheid zijn. Nu wil ik dat ge weet welk lichaam dat van droge samengesteldheid is. Dat zijn kinderen, jonge lieden beneden 30 jaren en wijven en eunuchen, dat zijn gelubde mannen die beide de ballen uit zijn. En al diegene die veel vlees hebben en vet zijn en al diegene die deze contrarie zijn die zijn heet en droog van lichaam: Item, leden die niet vleesachtig zijn noch vet zoals de oren, de neus, de ogen, de pezen en de vingers en diergelijke zijn contrarie de anderen. Nu zal je weten welke medicijnen zijn die zacht drogen en vlees laten groeien in diegene die van vochtige samengesteldheid zijn. Dat is wierook, mastiek, (Pistacia lentiscus) mirre (Commiphora myrrha) Aloë perryi, Grieks pek, gerstemeel, vernis en meel van bonen en diergelijke. En de medicijnen die in het droge lichaam of in droge wonden vlees laten groeien moeten van naturen sterk laten verdrogen. En dat zijn deze, Aristolochia longa, Iris, meel van orobus (Lathyrus vernus) en meel van lupinen, vitriool, die wortel van Opopanax en diergelijke. Deze medicijnen laten vlees groeien en vooral als ze gebrand zijn want ze zijn dan droger en laten dat vlees veel beter en te lichter groeien in droge lichamen en in droge leden: Item, gaf een wond veel pus dan had het medicijnen nodig die sterk lieten drogen en die weinig goede pus gaven en die minder lieten verdrogen. Nu wil ik dat ge merkt en considereert wanneer dat ge medicijnen legt die vlees zouden laten groeien en waarvan geen vlees groeit. Dan is die medicijnen als het te droog is of het heeft minder droogte dan het hebben zou. En ge zal weten als de medicijnen al te droog is. Dan is de wond droog en geeft geen pus. En als de wond vloeit van pus en verrotte dan was die medicijnen al te zwak en het had geen macht te laten drogen. Daarom als de medicijnen al te zeer laat verdrogen zo doe er toe andere medicijnen die bevochtigen en verzachten. En was het ook te zwak zo doe er toe medicijnen die beter verdrogen. Nu zal je weten waarmee dat men verminderen en verzachten zal de overtollige droogte van de medicijnen. Dat zal zijn dat men daartoe zal doen was en olie van olijven: ja, opdat het pleisters zijn of zalven. En als die medicijnen niet genoeg laten verdrogen zo zal men daartoe doen honing en Astragalus sarcocolla. Ge zal u ook hoeden dat de medicijnen niet verhitten noch te zeer verkoelen. De wonden die te heet zijn die zijn heet en rood. En wonden die te koud zijn die zijn koud en bleek en diergelijke. Daarom alle chirurgen die zich vermeten om alle wonden te genezen met een zalf, ze liegen en dolen om de reden die ge gehoord hebt. Dit poeder is erg goed om vlees mee te laten groeien: Recept, wierook 1 ons, vernis, fenegriek gelijk 2 ons en maak hiervan poeder en leg er genoeg in de wonden [nota; contra atribulam en dodelijke ziekte]: Item, litargirum klein verpoederen en neem zoveel als ge wil en doe er toe rozenolie en stamp het daarmee en doe er toe wijnazijn en alles ineen en zo lang zodat het een zalf wordt. Deze zalf brengt helemaal te punt oude en harde blaren: Item, van de enkelvoudige medicijnen die voorgezegd zijn zal je wel zalf mogen maken: Recept, 1 ons poeder van een medicijnen welke dat ge begeert of van twee of van meer en olie 1/2ons en was 1 ons in de zomer en in de winter 1/2ons en maak daarvan zalf. En waarom dat men er olie toe doet en was alzo als Avicenna zegt dat is omdat de medicijnen als litargirum en menige andere kunnen niet tot de grond zinken. Noch ze doorsijpelen niet de poriën. En daarom zal men zalf maken met olie en met was dat laat de olie der medicijnen tot de grond vloeien en alzo werkt hun natuur en laat vlees groeien daar het doen is.

Capm. .v. vanden medecinen incarnative aggregative dat is vergaderen ende conglutinative.

Nu hebdi ghehoert vanden medecinen die vleesch doen wassen in diepe wonden ende in ulceren ende in fistelen die ghemortificeert siin. Nu wil ic u voert scriven vanden medecinen incarnative ende aggegative ende conglutinative dat is alleens. Ende haer natuer is dat se verdroghen doen met eenre clebberachticheit die de lippen vanden wonden doet vergaderen daert vleysch niet altemael af en es metten stucke. Ende dit siin die medecinen incarnative aggregative carnis die gheproeft siin met redene ende met ghetuijghenisse der vroeder ouder meesteren die se gheproeft hadden. Ende dat is scorsen van palmboomen die die dattelen draghen. Die blader vander weghebreeden ende coelblader. Ende die blader vanden bomen garnaten. Ende die blader van siperessen ende terbentiin ende versche groen okernoten ghestoten ende met sout ghesoden in water of in wiin [Ende die blader vanden ockernoten]. Ende dat meel dat ghestoven [250] is an die want vander molen ende ghebrande garste die bloemen van sorben ende soete melc doet grote wonden vergaderen ende conglutineren. Ende blader van witter lelien. Dit siin die simple medecinen die groot wonder werken ende olij rosarum ende olij mirtinum siin oec herde goet daertoe. Dit sijn die composite medecinen die de lippen vanden wonden doen vergaderen ende oec consolideren: R. scavelinghe van witten ouden lijnen doecken ende neemt olij rosarum. Ende smelt daerin een luttel galbunum ende incoperreret metten scavelinghen van den ouden linen doeken ende maect daeraf salve ende doet daertoe ghebranden aristologie ende van wieroc alsoe waert veel te beter. Ende het soude te sterker wercken. Ende albucasim seit dat een deel wieroc ende .½. deel sanguis draconis ende .ii. deel ongheblust calc doen wonderlike seer ende wael conglutineren. Ende bi seit oec gheb[r]eket u sanguis draconis ende olybanum ende den calc doen alleen den orbaer.

Kapittel.v. van de medicijnen vlees generende aggregative, dat is verzamelende en lijmende.

Nu heb je gehoord van de medicijnen die vlees laten groeien in diepe wonden en in blaren en in fistels die gedood zijn. Nu wil ik u voortschrijven van vlees generende medicijnen en aggregative en lijmende dat is alles gelijk. En hun natuur is dat ze laten verdrogen met een kleverigheid die de lippen van de wonden laat verzamelen daar het vlees niet helemaal van af is met de stukken. En dit zijn die vlees generende medicijnen, aggregative carnis, die beproefd zijn met redenen en met getuigenis van de verstandige oude meesters die ze beproefd hebben. En dat is schors van palmbomen die de dadels dragen. De bladeren van de weegbree en koolbladeren. En de bladeren van granaatappels. En de bladeren cipressen en terpentijn en verse groene walnoten en met zout gekookt in water of in wijn. En de bladeren van walnoten. En dat meel dat gestoven is aan de wand van de molen en gebrande gerst en de bloemen van Sorbus en zoete melk laat grote wonden verzamelen en lijmen. En bladeren van witte lelie. Dit zijn die enkelvoudige medicijnen die groot wonder bewerken en rozenolie en mirtenolie zijn ook erg erg goed daartoe. Dit zijn de samengestelde medicijnen die de lippen van de wonden laten verzamelen en ook verstevigen: Recept, schaafsel van witte oude linnen doeken en neem rozenolie. En smelt daarin een beetje galbanum (Ferula galbaniflua) en meng het met het schaafsel van de oude linnen doeken en maak er zalf van en doe daartoe gebrande Aristolochia en van wierook alzo was het veel te beter. En het zou te sterker werken. En Albucasis zegt dat een deel wierook en ½ deel drakenbloed (Daemonorops draco) en 2 delen ongebluste kalk laat wonderlijk zeer en goed lijmen. En hij zeg ook ontbreekt u drakenbloed en wierook en de kalk doe alleen het gebruikelijke.

Capm. .vi. vanden medecinen die consolideren ende siggilleren.

Medecinen die consolideren die heb ic u uutvercoren uut alle der ouder meesters boeken die herde orbaerliic siin ende gheproeft met reden. Dit sijn sij litergierum centaura minor ghebernde beene scorsen van piinbomen al[s] men daer salve af maect met was ende met olij rosarum of met olij mirtini of met ghebernden averonden clein wieroc balausten gallen alium blader van oliifboem pieringe wit honts stront die beenen eten. Ende vanden besten ende vanden heimeliicsten dat is ghebernde aristologie climia combusta ende calcoter combustum dats vitrolum combustum in rubeum. Die medecinen die corroderen ende vlees meerderen. Die consolideren wonden die al te vers siin ende veel quaets gheven. Ende alse ghebernt siin consolideren sij veel seerder. Ghi sult oec weten dat spaens groen en ander sterke medecinen en siin daertoe niet orbaerliic ten waer in herden vleeschewonden ende oec ulceren die hert waren ende nochtan met groter list ende subtiilheit. Eris ustum dats ghe\bernt [251] coper alst ghewasschen es soe consolideret herde wel: In ulceren van heter complexien siin orbaerliic ende goet die sandelen ende jenufer ende aloes es oec herde goet in dat eersgat ende oec in die cullen. Die medecinen die consolideren ende die wonden toe doen sluijten ende doen verhoeden Dat es litergierum sentaura minor ghebrande been en serusa ende diesgheliic als ic te voren gescreven hebbe. Die conposicie is herde goet in den somer ungentum [album] rasis vander cerusen Want het doet verhoeden ende het es goet den brande ende tot allen heeten puijsten die ulcereren ende tot allen leden die gheulcereert siin ende tot meneghen anderen dinghen: oly van rosen .½. o. was ende ceruse elx .i. o. dit sal men altegader inco[r]perreren ende int leste sal men daertoe doen witte vanden eijeren ende .j. o. campheren: Item een ander dat wonden wael consolideert ende toe doet sluten: R. wit hers ende sietse in sterken wijnedic ende coleret doer enen doec in water ende dan salvet u palme met oly rosarum ende bouwet ende houdet totdat ghiis te doen hebt want het es herde goed te wintere mer inden somer suldier toe doen half alsoe veel was als der hersen: Item vanden voerseiden simpelen medecinen moechdij nemen een deel wel ghepulverseert ende was ende rosinen van elken . 1/2 deel ende van olij rosarum .iiii. deel ende maect daeraf goede siggillative dat is die co[n]solideert ende toesluijt die wonden. Ghi sult weten dat medecinen consolidative ende siggillative al eens siin. Ungentum verdriift die sterke bernende hitte van den wonden: R. litergie ende herde cleen ghepulverseert olij rosarum wiinedic ana .ii. dr. eerstwerven siet litergierum met wiinedic ende met olij van rosen al suverliic totdat begint te meerderen ende te wassen ende dan doeter toe .j. dr. cerusen ghepulverseert ende .j. dr. camphoren ende menghet altegader ende maect daeraf salve. Ungentum dat verdriift die coutheit vanden wonden: R. olij laurini .v. dr. serapinij appoponac ana .ii. dr. thurus sarcocolle aristologie combuste ana .v. dr. ghi sult cerapinum appo[pon]ac smelten over tfuer in den olij ende doeter toe die pulveren vanden anderen me\decinen [252] ende alsoe veel was dats ghenoech sy ende maect daeraf salve. Ungentum almansoris dat verdriift die droecheit vanden wonden: R. ceruse oly ustij polopodi picis [navalis] ana smeltet altegader ende dat is ungentum nijgrum: Item ungentum dats toten wonden die te veel qaets gheven: R. litergirum cleen ghepulvert .j. dr. olij rosarum aceto melle ana van elken even vele ende daerin sal men doen litergyrum ende stotent soe langhe ende soe veel dat al wit worde ende was. Daerna suldi nemen aluijn ende ghebrant vitrolum ende galle van elken .v.3. ende incopererent altegader ende maken daeraf salve. Ghi sult weten dat men aldus ghedaen salve moet orbaren soe langhe dat haer accedencien vergaen siin. Ende dan suldi orbaren al sulke medecinen als u dunct dat die natuer vanden leden daer die wonden in siin te doen hebben. Ungentum capitale: R. betonica verbena rose camune pimpenelle pilocelle van elken .iii.[ dr.] stoet dese cruden ende legse in goeden witten wijn ende laetse daerin liggen drie daghe ten minsten. Daerna doese sieden soe langhe dat die twee deel versoden is. Daerna sighet ende wringhet doer enen sterken doeck wel uut. Ende daerna smelt .vi. lb. hers ende doeder toe .8. lb. was ende dit doet inden wijn daert tcruiit in ghesoden was ende doet over tfuer ende doeter toe .j. lb. terbentiins ende . 1/2 lb. mastiic ende doet altegader sieden met cleenen vuere ende roeret al in een metter spatulen totdat wel gheincoperreert is ende ghemenct. Daerna bouwet met vrouwensponne ende houdet totdat ghiis te doen hebt. Dese salve is herde goet ten hoeftwonden ende tot menijgherhande ander wonden Ungentum nigrum ancelmij de ianua sumare die sonderlinghe goet is ten hooftwonden ende oec tot andere wonden: R. tsap van betonien ende tsap van weghebreeden ende tsap van eppen van elx een pinte ende doet daerin . 1/2 lb. was ende . 1/2 lb. hers ende siedet altegader totdat alle die cruden versoden siin ende doeter toe . 1/2 lb. terbentiins ende rueret al in een metter spatulen ende dan sydet in vrouwensponne ende latet daerin couden ende daerna boudet ende houdet totdat ghiis te doen hebt want si es goet ende orbaerliic ten hooftwonden ende tot anderen wonden. Mer ghi sult weten dat men voor die hers sal nemen resini pini. Ende som nemense voer tsap van eppen sap van adecke ende het is al goet mer walpotte es beter dan herse.

Kapittel .vi. van de medicijnen die verstevigen en verzegelen.

Medicijnen die verstevigen die heb ik u uitgekozen uit alle oude meesters boeken die erg gebruikelijk zijn en beproefd met redenen. Dit zijn ze; litargirum, Centaurium erythraea, gebrande benen, schors van pijnbomen als men daar zalf van maakt met was en met rozenolie of met mirtenolie en of met gebrande Artemisia averone, kleine wierook, bloem van granaatappels, gallen, Allium, bladeren van olijvenboom, pieren witte hondenstront die benen eten. En van de beste en van de heimelijkste, dat is gebrande Aristolochia, verbrande climia combusta en calcoter combustum, dat is gebrande rode vitriool. Die medicijnen die bijten en vlees meerderen. Die verstevigen wonden die al te vers zijn en veel pus geven. En als ze gebrand zijn verstevigen ze veel meer. Ghe zal ook weten dat Spaans groen en andere sterke en zijn daartoe niet gebruikelijk tenzij harde vleeswonden en ook blaren die hard waren en nochtans met grote list en subtiel. Eris ustum, dat is gebrand koper als het gewassen is dan voegt het erg goed tezamen: In blaren van hete samengesteldheid zijn gebruikelijk en goed de sandaal soorten en jeneverbes en Aloe perryi is ook erg goed in dat aarsgat en ook in de ballen. De medicijnen die verstevigen en de wonden toe laten sluiten en laten verhoeden Dat is, litargirum, Rhaponticum carthamoides, gebrande benen en loodoxide en diergelijke zoals ik tevoren geschreven heb. Die samengestelde zijn erg goed in de witte zomer zalf van Rasis van de ceruse. (loodoxide) Want het laat verhoeden en het is goed de brand en tot alle hete puisten die blaren en tot alle leden die als ze veel blaren maken en tot menige andere dingen: rozenolie ½ os was en ceruse (loodoxide) elk 1 ons en dit zal men alle tezamen mengen en tenslotte zal men daartoe doen witte van de eieren en 1 ons kamfer: Item, een andere dat wonden goed tezamen voegt en dicht laat sluiten: Recept, witte hars en kok het in sterke wijnazijn en zeef het door een doek in water en dan zalf uw palmen met rozenolie en vorm het en houdt het totdat ge het nodig hebt want het is erg goed te winter, maar in de zomer zal je er toe doen half alzo veel was als de hars: Item, van de voorgezegde enkelvoudige medicijnen mag je nemen een deel en goed verpoederen en was en rozijnen en van elk 1/2deel en van rozenolie 4 delen en maak daarvan een goede verzegeling, dat is die verstevigt en de wond dicht sluit. Ge zal weten dat verenigende en verzegelende medicijnen allen gelijk zijn. Zalf die de sterke brandende hitte van de wonden verdrijft: Recept, litargirum en erg klein verpoederen, rozenolie en wijnazijn gelijk 2 drachmen, kook eerst de litargirum met wijnazijn en met rozenolie geheel zuiver totdat begint te vermeerderen en te groeien en doe er toe 1 drachme verpoederde loodoxide en 1 drachme kamfer en meng alles tezamen en maak daarvan zalf. Zalf dat verdrijft de koudheid van de wonden: Recept, laurierolie, 5 drachmen, sagapenum (Ferula persica) Opopanax, gelijk 2 drachmen, wierook. Astragalus sarcocolla, Aristolochia verbrandt gelijk 5 drachmen. Ge zal sagapenum en Opopanax smelten over het vuur in de olie en doe er toe de poeders van de andere medicijnen en alzo veel was dat het genoeg is en maak daarvan zalf. Zalf Almansoris, dat verdrijft de droogte van de wonden: Recept, Ceruse (loodoxide) olie, gebrande Polypodium vulgare, scheepspek, gelijk, smelt alles tezamen en dat is zwarte zalf: Item, zalf dat is tot de wonden die veel pus geven: Recept, loodoxide klein verpoederd 1 drachme, rozenolie, azijn, honing, gelijk van elk even veel en daarin zal men doen litargirum en stampt het zo lang en zo veel dat alles wit wordt als was. Daarna zal je nemen aluin en gebrande vitriool en gallen van elk v.3 en meng alles tezamen en daarvan zalf maken. Ge zal weten dat men al dusdanige zalf zo lang gebruiken moet totdat hun toevallen vergaan zijn. En dan zal je gebruiken al zulke medicijnen zoals u denkt dat de natuur van de leden daar de wonden in zijn nodig hebben. Zalf kapitale: Recept, Betonie, Verbena, rozen, camune (of commune; gewone rozen?) pimpinella, Hieracium pilosella, van elk 3 drachmen en stamp deze kruiden en leg ze in goede witten wijn en laat ze daarin liggen drie dagen ten minsten. Laat ze daarna koken en zo lang zodat het tweede deel verkookt is. Daarna zeef het en wring het dooreen sterke doek goed uit. En smelt daarna 6 pond hars en doe er toe 8 pond was en doe dit in de wijn daar het kruid in gekookt was en doe het over het vuur en doe er toe1 pond terpentijn en 1/2 Pond mastiek en laat alles tezamen koken met laag vuur en roer het al in en met de spatel totdat het goed onder elkaar vermengd is. Daarna vorm het met vrouwenmelk en houdt het totdat ge het nodig hebt. Deze zalf is erg goed te hoofdwonden en tot menigerhande andere wonden Zalf nigrum Ancelmus de eenjarige sumare (?) die bijzonder goed is ten hoofdwonden en ook tot andere wonden: Recept, het sap betonie (Stachys officinalis) en het sap van weegbree en het sap van peterselie (Petroselinum crispum) van elk een pint en doe daarin 1/2pond was en1/2pond hars en kook alles tezamen totdat al die kruiden verkookt zijn en doe er toe 1/2pond terpentijn en roer alles in een met een spatel en kook het dan in vrouwenmelk en laat het daarin verkoelen en vorm het daarna en houdt het totdat ge het nodig hebt want het is goed en gebruikelijk te hoofdwonden en tot anderen wonden. En ge zal weten dat men voor die hars zal men hars van pijnbomen nemen. En soms neemt men voor het sap van peterselie sap van kruidvlier (Sambucus ebulus) en het is alles goed, maar Grieks pek is beter dan hars.

[Thomas Scellincx plaester].

Item mijn plaes[ter] dat noch beter is dan alle die ander die men maken mach tot allen wonden mede te ghenesen ende sonderlinghe den cancer als hi ghemortificeert is: R. betonica verbena cicosana sana monde radicis valde bone van elken een hantvol dat sal men al stoten ende leggent inden besten wiin die men vinden mach ende den stercsten als wiin garnaten of dies gheliic of in aqua vite dat veel beter es ende latent daerin ligghen .iii. daghe of meer daerna sal ment sieden metten [wine] of met aqua vite so langhe dat die cracht vanden cruijden bliven inden wiin. Daerna syghet ende wringhet uut sterkeliic metten handen. Daerna suldi dat sap weder te vier doen ende latent sieden totdat dicke wort ende dan suldier toedoen .i. o. armoniacum gommi scrofet dats vierherst ende wit was .j. 1/2 o. ende witten terbentijn .iii. o. Ende dit salmen altegader wel inco[r]perreren ende dan salment sijghen op goeden sterken wiinedic ende latent daerop vercouden daerna suldiit bouwen ende die wile dat ghiit bout suldi daerin stroijen .j. o. sercocolle wel clein ghepulverseert ende wel tegader menghen. Ende waer dat sake dat den edic waer te hert so doeter toe vrouwenmelc. Dit is de beste salve die men maken mach wonden mede te consolideren ende die wonden vullet sonder corosiif daerin te leggen ende sonder enighe vreese want si en laet gheen overtollich vleesch in die wonden comen. Item ungentum fuscum dat herde goet is mede te consolideren. Ende het doet goet vlees wassen ende het verdriift quaet vleijsch: R. rutam silviam ende sietse in olije ende alst ghesoden is dan suldiit sighen ende daerin smelten . 1/2 o. was ende .j. o. mastiic ende .i. 1/2 o. colofonie ende als dit altegader wael is ghemenct dan suldier toe doen picem navalem ende galbanum ende labdanum van elken . 1/2 o. Dit sal men al sieden met cleijnen viere ende dan suldier toedoen . 1/2 o. hamelen\ruets [254] dat versch is ende syghent doer eenen doec. Ungentum bonum tot allen wonden mede te ghenesen: R. aloes mirre olibanum mastiic ana .ii. o. die medecinen die droghe siin sal men pulverseren ende die ander sal men smelten ende tegader inco[r]perreren met enen quarteren terbentinen: pulvis rubeus consolijdativus sicfit: R. die wortel vanden groten consoliden ghedroecht .j. o. [boli armenici .i. o.] colofonie .iii. o. mastiic olibanum ana . 1/2 o. sanguis draconis mammie ana .ii. o. al dit salmen pulverseren. Dit pulver is herde goet dat bloet mede te stelpen ende te consolideren vleesch ende been alse [die wonde] ghenaijt is het doet oec lichteliic verhoeden. Ungentum vyride die herde goet is tot ouden wonden het doet goet vleesch wassen ende verdrivet tquade vleesch: R. celidonie dat goude alleluija dats [hues] loeck die wortelen daeraf folia centra gally dats scarleije levistici agrestis dats [wilt] loghestoel scabiose van elken een hantvol alle dese cruden sal men tegader stoten met .j. lb. scapens ruets ende sullet laten ligghen .ix. daghe daerna suldiit sieden metten ruete ende met .j. lb. oliifsmouts soe langhe dattet tcruijt sincke te gronde ende dan sijghet ende droghet weder te viere ende doeter toe .iii. o. was in den somer ende inden winter .ij. o. ende als ghesmolten is doeter toe mastiic ende olibanum ende es viride van elken . 1/2 o. Mer eer ghij es viridi daerin doet salment proeven oft helt ende doeter in ende proevet weder of die varuwe verandert sij ende ist groen soe doetet vanden vuer ende dan doeter toe .i. 1/2 o. aloe epaticum wel ghepulverseert ende in olij gheresolveert ende het es herde goet:

Thomas Scellincx pleister.

Item, mijn pleister dat noch beter is dan alle anderen die men maken mag om alle wonden mee te genezen en vooral de kanker als het gedood is: Recept. Betonie, (Stachys officinalis) Verbena, cicosana, (Cichorium?) Geum urbanum, radijs, veldbonen, (Pisum) van elk een handvol en dat zal men allen stampen en leg het in de beste wijn die men vinden mag en de sterkste zo granaatappelwijn of diergelijke of in levenswater dat veel beter en laat het daarin liggen 4 dagen of meer daarna zal men het koken met wijn of met levenswater en zo lang dat de kracht van de kruiden in de wijn blijft. Daarna zeef het en wring het sterk uit met de handen. Daarna zal je dat sap weer te vuur doen en laat het koken totdat het dik wordt en dan zal je er toedoen 1 ons Dorema ammoniacum , gom scrofet, dat is verharst en witte was 11/2ons en witte terpentijn 3 ons. En dit zal men alles tezamen goed mengen en dan zal men het zeven op goede sterke wijnazijn en laat het daarop verkoelen en daarna zal je het vormen en de tijd dat ge het vormt zal je daarin strooien 1 ons Astragalus sarcocolla goed klein verpoederd en goed tezamen gemengd. En was het zaak dat de azijn te hard was doe er vrouwenmelk toe. Dit is de beste zalf die men maken mag om wonden mee te verstevigen en vult de wonden zonder bijten en daarin te liggen en zonder enige vrees want het laat geen overtollig vlees in de wonden komen. Item, rode zalf dat erg goed is mee te verstevigen. En het laat goed vlees groeien en het verdrijft kwaad vlees: Recept, Ruta graveolens en kook het in olie en als het gekookt is dan zal je het zeven en daarin smelten 1/2ons was en 1 ons mastiek en 11/2ons Grieks pek en als dit alles tezamen goed gemengd is dan zal je er scheepspek toen doen en galbanum (Ferula ladanifera) en laudanum, (Cistus ladanifera) van elk 1/2 ons. Dit alles zal men koken met laag vuur en dan zal je er toedoen.1/2ons mirre en vet van een gesneden bok dat vers is en zeef het door een doek. Zalf bonum tot alle wonden mee te genezen: Recept, Aloë perryi, mirre (Commiphora myrrha) wierook, mastiek 2 ons. De medicijnen die droog zijn zal men verpoederen en de anderen zal men smelten en tezamen mengen met een kwart terpentijn: Poeder van rode samen bindende, dat is: Recept. De wortel van de grote Symphytum officinale gedroogd 1 ons, bolus armeniacus 1 ons, Grieks pek, mastiek, wierook gelijk 1/2ons, drakenbloed (Daemonorops draco) mummie gelijk 2 ons, al dit zal men verpoederen. Dit poeder is erg goed dat bloed mee te stelpen en te verstevigen vlees en benen als de wond genaaid is en het laat ook licht verhoeden. Zalf viride die erg goed is tot oude wonden, het laat goed vlees groeien en verdrijft kwaad vlees: Recept, Chelidonium de gouden, alleluija, dat is huislook (geen Oxalis acetosella?), de wortels daarvan, blad van centra gally, dat is scharlei, Levisticum agrestis, (Laserpitium siler?) dat is wilde lavetse, Scabiosa, van elk een handvol en al deze kruiden zal men tezamen stampen met 1 pond schapenvet en zal het 10 dagen laten liggen en daarna zal je het weer koken met het vet en met 1 pond olijvenvet en zo lang totdat de kruiden naar de grond zinken en zeef het dan en droog het weer bij het vuur en doe er toe 3 ons was in de zomer en in de winter 2 ons en als gesmolten is doe er toe mastiek en wierook en het groene van elk1/2 ons. Maar eer ge het groene daarin doet zal men het beproeven of houdt en doe er in en beproef of de kleur veranderd is en is het groen zo doe het van het vuur en doe er dan toe 11/2ons Aloë perryi, de vorm epaticum goed verpoederen en in olie opgelost en het is erg goed:

Ungentum gracia deij: R. verbena pipenelle betonica van elken een hantvol ende siedet bina op die helft ende dan seyghet ende wringhet uut ende doet weder te viere ende doeter in .j. lb. wit hers ende .i. 1/2 o. was ende .ii. o. mirren mastiic ende wieroc van elx .j. o. Dit salmen pulverseren herde cleine ende siedent altegader ende al in een roeren metter spatulen totdat altegader wel ghemenct ende gheincorpereert sij. Ende als ghiit vanden viere doet soe doeter in . 1/2 o. terbentiins ende een luttel olien van oliven [255] ende dan roeret wel metter spatulen totdat vercout sy. Dese confexie en was sonder sake niet gheheeten gracia deij. Want sy es goet ende weerdich ende werct bij miraculen sy es oec goet tot verschen wonden ende tot ouden. Ende sy suvert wonden boven alle medecinen ende doet goet vleesch wassen ende consolideert meer in eenre weken dan eenich ander in eenre maent. Ende sy en laet geen quaet vleesch wassen inde wonden noch gheen wonden en moghen worden ghecorrumpeert daer mense ierst op leit. Sij es oec goet tot allen wonden in die pesen ende apostemen. Ende si trect uut den live ghescutte doren ende alrehande dinc dat inden live steken mach. Het es oec goet teghen alderhande beten van ghevenijnde beesten. Het es oec goet den cankeren ende den fistelen. Het doet oec scrofelen uutbreken ende ghenesen ende alle apostemen. Het es oec teghen alle weeuden ende steken vander siden ende teghen die milte ende lever daerop gheplaestert. Ungentum popelgoen is gheheiten om der knoppen wille vanden popellierenboemen. Sij es goet teghen heete onghemaken ende die niet slapen en moghen om die grote bernende hitte al[s] men den sieken daermede salvet tfoerhooft ende den slaep ende den pols vanden armen ende de palme ende die planten vanden voeten. Ende ghemenct met olij rosarum ende met olij violaet ende op die lever ghesalvet die verhet es het vercoelt utermaten seer. Ende als men den sieken daermede salft den buijc ende den navel die in heete onghemake liggen he doese sweeten: Item oculorum pupilli . 1/2 lb. [semen] papaveris nigri foliorum mandragora cimarrubi foliorum [iusquiami solatri vermilicuaris] lactuce semperviva bardane violarum umblicum veneris .iii. o. axungia novelle sine sale .iii. lb. die knoppen van popelen sal men bi hem selven alleen ontween stoten ende menghent met smoute ende maken magdaliones dat siin cloten ende laetse alsoe liggen. Ende daerna suldi nemen alle die cruden die voerseit siin ende stoetse wel bi hem selven altegader sonder smout ende maect daeraf cluten ende soe laetse liggen acht daghe of negen. Daernae salmen nemen [256] die magdaliones ende brekense al ontween ende siedent in eenen cetel met een pinte goets wijns ende latent sieden soe langhe dat die cruden al versoden siin ende al in een roerent metter spatulen ende dan salment syden ende wringhent doer enen doec ende latent couden ende doent op. Ungentum dialtea malansticon ende calausticon dat is te segghen dat weyct dat hert es ende verwermt dat cout es. Het es herde goet teghen die weedom vander borst die coemt van vercoutheit. Ende het es goet teghe phleresijn dat is een aposteme onder die ribben van binnen des lichaems ende men sal dialtea wermen in een eijscale ende salven daermede die borst ende die side daer die aposteme is. Alle die lede die vercout siin ende verdroecht verwermt ende ververst ende weijct: R. die wortel van bismalven liinsaet venigriec ana .j. lb. squille . 1/2 lb. [dit salmen alte gader stoten ende ziedent alte gader in 7 lb.] water dat dat dic sij salment sieden met .j. lb. waters ende dan doet allenken in een buijdel ende daerop wallende water daer ghij tsap mede uut ghiet van desen [sape] soe neemt .ii. lb. ende doet daer in . 1/2 lb. oliifsmouts ende latet sieden soe langhe dat tsap al versoden is dan doetter toe . 1/2 lb. was ende alst twas ghesmolten es soe doeter toe terbentijn galbanum gumme edere ana .ii. dr. ten lesten doeter toe colofonie wit hers ana . 1/2 lb. ende alst ghesoden is ende wel ghemenct soe doet vanden vuer ende latet couden ende bestedet: Ungentum album contra salsum fleuma[et]colera fac[i]ei reperandum et humores et maculas auferendas: R. ceruse .j. o. litergirum .j. o. olibanum .iii. o. mastiic .j. o. Dese medecinen suldi stoten elc bi hem selven ende pulver vander serusen suldi menghen met olien ende daerna suldier toedoen litergierum daerna den mastiic ende den wieroc ende menghent wel met stoten al in een ende allenken suldier toedoen wiinedic ende alst beghint te dicken soe doeter toe olie ende wijnedic [ende wederen roete] ende alsoe langhe doet aldus totdat al wit ende dat te dic noch te dunne en sij: Ungentum ad malum mortuum in die quade beene ende teghe crausel ende alderhande quade drope: R. ceruse .i. 1/2 o. mastiic olibani [257] auripigmenti plumbi ustij ana .i. 1/2 o. Dit sal men al cleijn pulverseren ende incorperrerent met .i. 1/2 lb. popelgoen ende . 1/2 o. olij rosarum ende wiinedix soe vele dats ghenoech sy ende daeraf maect salve.

Zalf gracia dei: Recept, Verbena, pimpinella, betonie (Stachys officinalis) en van elk een handvol en kook het bijna tot op de helft en zeef het dan en wring het uit en doe het weer te vuur en doe er in 1 pond witte hars en 11/2ons was en 2 ons mirre (Commiphora myrrha) en mastiek en wierook, van elk 1 ons. Dit zal men erg klein verpoederen en kook alles tezamen en alles ineen roeren met de spatel totdat het allemaal goed gemengd en geïncorporeerd is. En als ge het van het vuur doet zo doe daarin 1/2ons terpentijn en een beetje olijvenolie en roer het goed met de spatel totdat het verkoeld is. Deze confectie was zonder zaak niet geheten gracia dei. Want het is goed en waardig en werkt bij mirakels en het is ook goed tot verse wonden en tot oude. En het zuivert wonden boven alle medicijnen en laat goed vlees groeien en samen voegen meer in een week dan enige andere in een maand. En het laat geen kwaad vlees groeien in de wonden noch geen wonden mogen worden verdorven daar men het eerst op legt. Het is ook goed tot alle wonden in de pezen en zweren. En het trekt uit het lijf geschut, dorens en allerhande ding dat in het lijf steken mag. Het is ook goed tegen allerhande beten van venijnige beesten. Het is ook goed de kanker en de fistels. Het laat ook klieren uitbreken en genezen en alle zweren. Het is ook tegen alle pijn en steken van de zijde en tegen de milt en lever daarop gepleisterd.

Zalf populioen is geheten vanwege de knoppen van de populierboom. Het is goed tegen hete kwalen en die niet slapen mogen vanwege de grote brandende hitte als men de zieke daarmee het voorhoofd zalft en de slaap en de pols van de armen en de palmen en de voetzolen. En gemengd met rozenolie en violenolie en op de lever gezalfd die verhit is die verkoelt het uitermate zeer. En als men de zieke daarmee de buik zalft en de navel die in hete kwaal liggen het laat ze zweten:

Item oculorum pupilli pond, zaad van zwarte papaver, blad van Mandragora, cimarrubi, (?) blad van Hyoscyamus, Solanum nigrum, Sedum album, Lactuca, Sempervivum, klis, (Arctium) violen, Cotyledon umbilicus-veneris 3 ons, axungia novelle sine sale (verse reuzel en zout? 3 pond, de knoppen van populieren zal men op zichzelf geheel stuk stampen en met het vet mengen en magdaliones maken, dat zijn kloten, (in cylindervorm gerold en aldus bewaard medicament) en laat ze alzo liggen. En daarna zal je alle kruiden nemen die voorgezegd zijn en stamp ze op zichzelf allen tezamen zonder vet en maak daarvan kluiten en laat ze zo liggen acht dagen of negen. Daarna zal men die magdaliones nemen en breek ze stuk en kook het in een ketel met een pint goede wijn en laat het koken en zo lang dat de kruiden geheel verkookt zijn en al ineen roeren met de spatel en dan zal men het zeven en wringen door een doek en laat het verkoelen en die doe het erop. Zalf van Alcea malansticon en calausticon, dat is te zeggen dat weekt dat hard is en verwarmt dat koud is. Het is erg goed tegen de pijn van de borst die komt van verkoudheid. En het is goed tegen flerecijn, dat is een zweer onder de ribben van binnen het lichaam en men zal sap van Alcea warmen in een eierschaal en zalven daarmee de borst en de zijde daar de zweer is. Alle leden die verkouden zijn en verdroogt, verwarmt en bevochtigt het en weekt: Recept, die wortel van bismalva, (Malva alcea) lijnzaad, (Linum usitatissimum) fenegriek gelijk 1 pond, Urginea maritima ½ pond. Dit zal men alles tezamen stampen en kook alles tezamen in 7 pond water zodat het dik is en men zal het koken met 1 pond water en doe het dan geleidelijk aan in een buidel en daarop wallend water daar ge het sap mee uitgiet van dit sap en zo neem 2 pond en doe daarin 1/2 pond olijvenvet en laat het zo lang koken totdat het sap geheel verkookt is en doe er dan toe 1/2 pond was en als het gesmolten is zo doe er terpentijn toe, galbanum, gom van Hedera gelijk 2 drachmen en doe er tenslotte toe Grieks pek en witte hars gelijk 1/2pond en als het gekookt is en goed gemengd zo doe het van het vuur en laat het verkoelen en gebruik het:

Witte zalf tegen flegma en gal, gezicht herstellend en vochtvermenging en vlekken verwijderend: Recept, ceruse (loodoxide) 1 ons, litargirum 1 ons, wierook 3 ons, mastiek 1 ons. Deze medicijnen zal je stampen elk op zichzelf en het poeder van de loodoxide zal je mengen met olie en daarna zal je er toedoen litargirum, daarna de mastiek en de wierook en meng het goed met stampen al ineen en geleidelijk aan zal je er toedoen wijnazijn en als het begint te dikken zo doe er toe olie en wijnazijn en rammen vet en alzo lang en doe aldus totdat het geheel wit is en dat het te dik noch te dun is:

Zalf tegen verrotting van het been in de kwade benen en tegen krauwen en allerhande kwade pus. Recept (loodoxide) 11/2ons, mastiek, wierook, arsenicum. loodoxide gelijk 11/2ons. Dit zal men geheel klein verpoederen en mengen met 11/2pond populioen en 1/2ons, rozenolie en wijnazijn en zoveel dat het genoeg is en maak daarvan zalf.

Medecinen die consolideren ghebroken beenen en de armen.

Dit syn die medecinen die sonderlinghe goet syn te ghebroken beenen ende te vesten die leden die ontset hebben gheweest ende weder gheset siin te punte R. meel dat in die molen ghestoven is aen die wante .½. lb. mastiic dragagantum gumme arabicy .i. o. endive bolus arminicus ana . o. pulveret ende menghet metten voerseiden mele ende incorperreret metten witte van den eyeren alsoe dicke als seem. Als enich lit dat ghebroken heeft gheweest of ontset of ghewont ende ghenesen is ende dat stiif bleven is Dan behoeft men medecinen die weyken die pesen ende conferteren ende die humoren die in die pesen ghetrocken sijn te niet doen gaen. Ende dat is dit dat sonderlinghe goet is daertoe: R. bidelli appaponaci ana .i. o. ende legghet te weijke in wiin ende daerna smeltet . 1/2 o. swinensmouts ende .i. o. endensmouts ende .i. o. hoendersmouts ende menghet altegader metten gummen: Item was ende terbentine ana .i. o. doet daertoe meel van venigrecum ende van liinsaet ana .i. o. mastiic wieroc ana .i. 1/2 o. Ungentum resumptivum dat al te goet es denghenen die psysiic siin Dat is denghenen die tborstonghemac hebben ende die hebben droghen hoest als men daermede salvet die borst. Ende het es oec goet der arthiken al haer liif daermede ghesalft ende menige ander dinghen: R. gansensmout endensmout hoenresmout ende swinensmout groen ende onghesouten ende gheel was van elken even vele dit sal men altegader smelten ende sydent doer eenen doeck. Nu suldi weten eer ghi orbaert dese salve te molificeren soe suldiit eerst baijen in wermen water daerin ghesoden sal siin bismalve ende tcruut vander ander malven ende die bloemen vander camomillen ende fenigriec ende lijnsaet ende daerna salvet coenliic. [258]

Medicijnen die verstevigen gebroken benen en armen.

Dit zijn die medicijnen die vooral goed zijn tot gebroken benen en te vestigen de leden die ontzet zijn geweest en weer te punt gezet zijn. Recept, meel dat in die molen gestoven is aan de wand ½ pond, mastiek, Astragalus glycyphyllos, Arabische gom 1 ons, andijvie, bolus armeniacus, gelijk ons, verpoederen en meng het met de voorgezegde meel en meng het met het witte van de eieren alzo dik als honing. Als enig lid dat gebroken is geweest of ontzet of gewond en genezen is en dat stijf gebleven is Dan behoeft men medicijnen die de pezen weken en versterken en de vochtvermenging die in de pezen getrokken zijn te niet laten gaan. En dat is dit dat bijzonder goed is daartoe: Recept, bdellium, (Commiphora africana) Opopanax, gelijk 1 ons, en leg het te weken in wijn en smelt het daarna in 1/2 ons zwijnenvet en 1 ons eendenvet en 1 ons hoenderenvet en meng alles tezamen met de gommen: Item, was en terpentijn gelijk 1 ons en doe daartoe meel van fenegriek en van lijnzaad (Linum usitatissimum) gelijk 1 ons, mastiek, wierook gelijk 1/2ons. Resumptive zalf dat al te goed is diegene die phtisis zijn. Dat zijn diegenen die de borstkwaal hebben hebben en die hebben droge hoest als men daarmee de borst zalft. En het is ook goede jichtige hun hele lijf daarmee gezalfd en menige andere dingen: Recept, ganzenvet, eendenvet, hoenderenvet en zwijnenvet, groen en ongezouten en gele was van elk even veel en dit alles zal men tezamen smelten en het door een doek zeven. Nu zal je weten eer ge deze zalf gebruikt om te vermurwen zal je het eerst baden en warm water waarin gekookt zal zijn bismalva (Malva alcea) en het kruid van andere Malvaՠs en de bloemen van de kamille (Matricaria chamomilla) en fenegriek en lijnzaad en zalf het daarna koen.

Emplastrum teghen ghebroken beenen.

Emplastrum dat herde goet is ghebroken beene mede te consolideren of ribben of waer dattet waer: R. pix liquida ende oly ende was ende smeltet al te gader ende dan doet vanden vuere ende dan doeter in pulver van steenpec van mastiic van wyeroc ende vanden sade vander consoliden ende vanden sade vander weghebreeden. Alle dese pulveren sal men menghen met den liquaren die voerseijt sijn ende wel incorperreren. Ende als ghij se orbaren wilt dan suldise breijden op een stimleder ende wael bouwen biden vuere metten handen dit mach men houden als appostolicum.

Pleister tegen gebroken benen.

Pleister dat erg goed is gebroken benen mee te verstevigen of ribben of waar dat het was: Recept, vloeibare pek en olie en was en smelt alles tezamen en doe het dan van het vuur en doe er in poeder van steenpek, van mastiek, van wierook en van het zaad van Consolida en van het zaad van de weegbree. Al deze poeders zal men mengen met de likeuren die voor gezegd zijn en goed mengen. En als ge het gebruiken wil dan zal het spreiden op een leer en goed vormen bij het vuur met de handen en dit mag men houden als apostolicum.

Emplastrum apostolicum.

Emplastrum apostolicum maect men aldus: R. pix narcum [colofonie lb.j. galbanum armoniaci oppopanac . o.j.] cere .iii. o. inden somer ende twee inden winter wijnedic .½. lb. Ghij sult nemen den wiinedic ende legghen daerin die gummen die men niet pulveren en mach ende doense te vuere totdat se ghesmolten siin ende dropet een drope in cout water ende heldet tegader ende verandert siin varwe ende doeter dan in die colofonie wel ghepulverseert met . 1/2 o. olibani ende roeret metter spatulen wael in een totdat wel gheincorperreert sy. Ende alst begint een luttel gheelachtich te worden dan doet vanden vuere want dan eest al ghenoech ghesoden ende dan doeter toe . 1/2 o. terbentiins ende incorperreret tangherliic altegader ende sighet in cout water ende salvet u handen met oly laurini of elre mede ende bouwet met den handen bi den vuere. Ende al ghiit wel ghebout hebt soedat twater al uut es dan maecter af magdaliones. Dese plaester es goet die quade melren alse gheswollen siin ende ghebroken beenen te rechtene alsy gheconsolideert siin ende den wonden. Het es oec goet der borst alse ghequets es. Het doet oec rijpen apostemen ende doese uutbreken. Ende het trect ghescut uut den live ende doorne ende alrehande ander dinck die int liif steken.

Emplastrum apostolicum.

Pleister apostolicum maakt men aldus: Recept, pek narcum (verdovend?), Grieks pek 1 pond, galbanum (Ferula galbaniflua) Dorema ammoniacum, Opopanax 1 ons, was 3 ons in de zomer en twee in de winter, wijnazijn ½ pond. Ge zal nemen de wijnazijn en leggen daarin de gommen die men niet verpoederen kan en doen ze te vuur totdat ze gesmolten zijn en druppel een druppel in koud water en houdt het tezamen en verandert zijn kleur en doe er dan in het Griekse pek goed verpoederen met 1/2 ons , wierook en roer het met de spatel goed ineen totdat het goed gemengd is. En als het begint een beetje geelachtig te worden doe het dan van het vuur want dan is het al genoeg gekookt en doe er dan toe 1/2ons terpentijn en meng alles veerkrachtig tezamen en zeef he tin koud water en zalf uw handen met laurierolie of ergens anders mee en vorm het met de handen bij het vuur. En als ge alles goed gevormd hebt zodat het water er geheel uit is maak er dan magdaliones (brokken) van. Deze pleister is goed de kwade benen als ze gezwollen zijn en gebroken benen te rechten als ze tezamen gevoegd zijn en de wonden. Het is ook de borst goed als het gekwetst ei. Het laat ook zweren rijpen en laat ze uitbreken. En het trekt geschut uit het lijf en dorens en allerhande andere dingen die in het lijf steken.

Emplastrum ceroneum.

Emplastrum ceroneum is sonderlinghe guet teghen die weeude vanden scouderen ende teghen die borst dat van [259]

couden coemt Als men plaesteren daeraf maect ende daerop doet. Het werct oec sclijrosiin vander lever. Het is oec herde goet teghen dat witte water. Het is oec herde goet gheplaestert op die coude matrix van den wiven. R. picis naverum bene colate cere ana .iiij. o. serapini .ii. o. aloes thurus mirre ana .i. o. appoponaci galbani storasis calamite masticis venegrecij aluminis ana .vj. dr. terbentine occi colofonie ana .i. o. ende .iii. dr. confice rubee corunbus bedelle .iii. dr. litergirij .i.½. dr. Dat suldi aldus conficeren serapini galbani armoniacum appoponac dit sal men al leggen in wiin te smelten ende dan doet dat sieden totdat die wijn half versoden sij. Ende alst beghint te sieden soe doeter toe pix navalis ende roeret metter spatulen tot dat es ghesmolten ende dan doeter in was. Ende alst ghesmolten is doeter in colofonie daernae storax calamite ghestoten met eenen heeten pistule ende doeten in met stucken daerna mastiic olibanum daer na mirre ende bedellum ende ondertussen doeter in terbinum daerna dander ende fenijgriec. Ende alst ghenoech ghesoden is soe doeter op cout water. Ende als ghiit uut den water doet soe perset twater uut metten handen daerna bouwet met pulver van aloes op een merbersteen die ghesalft sal siin met olij laurini daerna met sofferaen. Ende alle wegen sullen u handen syn ghesalft met olij laurini of met ander olien.

Pleister van was.

Pleister van was is bijzonder goed tegen de pijn van de schouders en tegen de borst dat van koude komt. Als men pleisters daarvan maakt en daarop doet. Het werkt ook sclirosis van de lever. Het is ook erg goed tegen dat witte water. Het is ook erg goed gepleisterd op de koude matrix van de wijven. Recept, scheepspek, benen, colate, (?) was gelijk 4 ons, sagapenum (Ferula persica) 2 ons, Alo, wierook, mirre (Commiphora myrrha) gelijk 1 ons, Opopanax, galbanum (Ferula galbaniflua) Styrax, Calamintha (?), mastiek, fenegriek, aluin gelijk 6 drachmen, terpentijn, Dorema ammoniacum, Grieks pek gelijk 1 ons en 3 drachmen, rode confectie corunbus, (?) bdellium (Commiphora africana) 3 drachmen, litargirum ½ drachme. Dat zal je aldus bereiden, sagapenum, galbanum, Dorema ammoniacum en Opopanax dit alles zal men leggen in wijn te smelten en dan laat dat koken totdat die wijn half verkookt is. En als het begint te koken zo doe er de scheepspek toe en roer het met de spatel totdat het gesmolten is en de er dan was in. En als het gesmolten is doet er in Grieks pek en daarna Storax orientalis en Calamintha gestampt met een hete pistole (brief?) en doe het in met stukken en daarna mastiek, wierook en daarna mirre en bdellium en ondertussen doe er terpentijn en daarna de andere en fenegriek. En als het genoeg gekookt is zo doe er koud water op. En als ge het uit het water doet zo pers dat water uit met den handen en vorm het daarna met poeder van Aloë perryi op een marmersteen die gezalfd zal zijn met laurierolie en daarna met saffraan. En aller wegen zullen uw handen gezalfd zijn met laurierolie of met ander olie.

Emplastrum oxirocroceum.

Emplastrum oxirocroceum is sonderlinghe goet teghen ghebroken been ende tot allen gheweeren vanden leden. Ende het weict alle herde apostemen ende dissolveerse. Daerom die oude surgine van saleernen plaghent te orbaren ten ghebroken beenen ende ten wonden scoon mede te cicatriseren ende tallen gheswelle: R. picis navalis colofonie occi ana .iiii. o. terbentine galbanum armoniacum mirre olibanum mastiic ana .iiii. o. ende .iii. dr. Dit suldi aldus conficeren galbanum ende olibanum salmen een luttel stoten in eenen mortier ende dat gheleit in wijnedic enen nacht ende des merghens doet te vuere totdat [260] ghesmolten sij ende dan sighet doer enen doec. Ende dan doeter weder te vuere totdat dien edic een luttel ghemindert si ende dan doeter toe pix navalis. Ende alst pec ghesmolten is soe doeter toe was daerna colofonie ende daerna terbentine daernae mastiic ende olibani ende mirre ende alle weghe roeret metter spatulen. Ende alst ghenoech ghesoden is gietet in cout water. Ende alst cout is bouwet dat water rein uut dan salft den merbersteen met olij laurini ende stroyt daerop sofferaen ghepulverseert ende menghet daermede metten handen ende formeert daeraf magdaliones ende houdet tot ghiis te doen hebt.

Pleister van oxirocroceum. (saffraanazijn)

Pleister van oxirocroceum is bijzonder goed tegen gebroken benen en tot alle gewrichten van de leden. En het weekt alle harde zweren en lost ze op. Daarom plagen de oude chirurgen van Salerno het te gebruiken tot gebroken benen en te wonden schoon mee te cauteriseren en tot allen gezwellen: Recept, scheepspek, Grieks pek, occi (azijn?) gelijk 4 ons, terpentijn, galbanum, Dorema ammoniacum, mirre (Commiphora myrrha) wierook, mastiek gelijk 4 ons en 3 drachmen. Dit zal je aldus bereiden, galbanum en wierook zal men een beetje stampen in een mortier en dat gelegd in wijnazijn een nacht en doe het ‘s morgens op het vuur totdat het gesmolten is en zeef het dan door een doek. En doe het dan weer te vuur totdat die azijn een beetje verminderd is en doe er dan scheepspek toe. En als de pek gesmolten is doe er dan was toe en daarna Grieks pek en daarna terpentijn, daarna mastiek en wierook en mirre en aller wegen roeren met de spatel. En als het genoeg gekookt is giet het in koud water. En als het koud is duw dat water rein uit en zalf dan de marmersteen met laurierolie en strooi daarop saffraan verpoederd en meng het daarmee met de handen en vorm daarvan magdaliones en houdt het tot ge het nodig hebt.

Capm. .vi. vanden medecinen die corroderen [ende cauteriseren].

Nu hebdi gehoert vanden medecinen repercussive ende resolative en[de] maturative ende mondificative ende sigillative ende cicatrotien. Nu wil ic u voert scriven ende leeren kennen die simpele medecinen die composite die corroderen ende cauteriseren. Dit sijn die simpele medecinen die corroderenen ende cauteriseren. Die scorsen van viticella apium risas pes milium capsia cantarides ghescelt looc aiunum squillen mel anacardi flammula alumen pl[u]micum calc viva realgar vitriolum es viride ende veel ander. Nu hebdi ghehoert die namen vanden simpelen medecinen. Nu wil ic u voert scriven vanden conpositen dat apostemen uut doet breken sonder snijden: R. mel anacardi neemt anacordes in een gloyde tanghe ende per[st]se ende daer sal uutlopen mel dats als seem. Dat suldi menghen tegader ende leggent op den aposteme het sallen uut doen breken want het is medeciin die cauterien maect: Item een ander: R. morwe seepe ende menghetse met ongheblust calc: Item een ander: R. cantarides met heefsel ende met wijnedic: Item een ander dat sterckeliic corrodeert ende niet felliic en es ende mindert dat vleesch dat overtollich is: R. hermodattelen ende flos eris ende aristologie rotunda ana ende maect daeraf pulver: Item een medecine die noch meer corrodeert ende is al te goet in quaden ouden ulceren ende fistelen ende canceren: [261] R. tsap van affodillen .vj. o. calcis vive .ii. o. auripigmenti .j. o. ende maect daeraf trosisken ende laetse droghen in die scade. Ende dese trosiskens sijn beter ghemaect in die oestmaent ende houtse ende alst te doen es ende quaet verrot vlees verdriift men daermede ende quade ghecorste ulceren suvert men daermede. Soe pulverseert men trocisken ende legget daerop. Ende als ghi werct met aldusdanighen medecinen men en salse niet afdoen met cracht mer men salse soe langhe laten ligghen totdat se van selven afvalle met alle der corsten die se ghemaeckt heeft. Ende en sijn die corsten niet al af ende dat quade verrotte vleesch soe doet weder van eerst als ghite voren hadt ghedaen totdat u dunct dattet wael staet ende dan eest groot ghenoech mer die medecine sal min siin anderwerf dan sy was eerstwerf of sy en sal niet alsoe sterc siin. Ghi sult weten dat die beste medicinen mede te mortificeren aldustanighe quade onghemaken als ulceren fistelen ende canceren ende arcenicum sublimatum mer dies en scrive ic hier niet. Want ghi vindet int ghemeen capitel van den fistelen ende ander die oec herde goet siin ende laet u ghenoeghen daermede want sy siin goet ende gheproeft.

Kapittel .vi. van de medicijnen die bijten en cauteriseren.

Nu heb je gehoord van de repercussive medicijnen en oplossende en rijpende en zuiverende en verzegelende en cicatrotien (cauteriseren?). Nu wil ik u voortschrijven en leren kennen de enkelvoudige medicijnen en de samengestelde die bijten en cauteriseren. Dit zijn de enkelvoudige medicijnen die bijten en cauteriseren. De schorsen van Clematis viticella, Ranunculus sardous, pes milium (Lithospermum officinale?) Cassia (?), canthariden, geschilde knoflook, uien, Urginea, meel van Semecarpus anacardium, Ranunculus flammula, aluin, plumicum, (lood?) levende kalk, arsenicum, vitriool, Spaans groen en vele andere. Nu heb je de namen gehoord van de enkelvoudige medicijnen. Nu wil ik u voortschrijven van de samengestelde die zweren laten uitbreken zonder snijden: Recept, meel van Semecarpus anacardium, neem Semecarpus anacardium in een gloeiende tang en pers het en daar zal meel uitlopen dat het is als honing. Dat zal je tezamen mengen en leg het op de zweer en zal het uit laten breken want het is medicijn die cauterien maakt: Item, een ander: Recept, murwe zeep en meng het met ongebluste kalk: Item, een ander: Recept, canthariden met zuurdeeg en met wijnazijn: Item, een ander dat sterk afbijt en niet fel en het vermindert dat vlees dat overtollig is: Recept, herfsttijloos ( Colchicum autumnale) en Spaans groen en Aristolochia rotunda, gelijk en maak daarvan poeder: Item, een medicijnen die noch meer afbijt en is al te goed in kwade oude blaren en fistels en kanker: Recept, het sap van affodillen 6 ons, ongebluste kalk, 2 ons, arsenicum 1 ons en maak daarvan koekjes en laat ze drogen in de schaduw. En deze koekjes zijn beter gemaakt in augustus en hou ze als het nodig is en kwaad verrot vlees verdrijft men daarmee en kwade blaren met korsten zuivert men daarmee. Zo verpoederd met de koekjes en leg het daarop. En als ge werkt met al dusdanige medicijnen zal men ze er niet afdoen met kracht maar men zal ze zo lang laten liggen totdat ze van zichzelf afvallen met alle korsten die ze gemaakt hebben. En zijn die korsten er niet geheel af en dat kwade verrotte vlees zo doe het weer opnieuw zoals ge tevoren hebt gedaan totdat u denkt dat het goed staat en dan is het goed genoeg, maar de medicijnen zullen de volgende keer minder dan de eerste keer of ze zullen niet zo sterk zijn. Ge zal weten dat de beste medicijnen mee te doden al dusdanige kwalen zoals blaren, fistels en kanker is arsenicum sublimaten, maar dat schrijf ik hier niet. Want ge vindt het in het algemene kapittel van de fistels en anderen die ook erg goed zijn en laat u daarmee vergenoegen want ze zijn goed en beproefd.

Vanden olyen medecinael.

Als alle die medecinen die ghi ghehoert hebt hier te voren wil ic u scriven voert ende maken een capitel goet ende orbaerliic vanden olien die de medecinen toe behooren. Ende eerstwerven wil ic u scriven waertoe dat sij orbaerliic sijn ende waertoe dat men die olien mach maken. Dien orbaer vanden olien is tweederhande. Die eene is datse goet sijn ende orbaerliic inder spijsen. Want alsoe als ysaac seit in die dijeten vinum sale dolien gever der spisen goeden smaec ende versachten die spise ende weyken die hertheit. Die ander olie hoort ter medecinen. Sulke olyen vercouden ende sulke verwermen ende sulke ververschen die versche lichaem ende makense veerdich ende versachten oec die darmen. Ghy sult weten dat alle die olien heet siin teghen dat die dinghen siin daer mense af maect. Alle olien ende alle vette dinghen siin [262] heet. Ende daerom olie van papaver al is papaver cout van natueren mochtan ist tsmout dat men daeraf maect werm teghen dat papaver is daer men den oly af maect.

Sulc olien siin ghemaect van saden sulc van keernen van noten ende van oeste ende sulc van houte sulc van wortelen sulc van loveren sulc van bloemen van den sade maect men olie als van dilsade van billensade van lijnsade van raepsade van tarwen ende van dies gheliic. Van kernen maect men oec oly als van soeten amandelen ende van bitteren amandelen ende van keernen van perrixsteenen ende van haselnoten ende van dies gheliic. Van houte als van fraxinum dat is van essenhoute of van geneverenhoute ende van menigherhande ander hout daeraf is orbaerhic olie te maken. Van bloemen als van rosen van violetten van lelijen of van dies gheliic. Van oeste als van oliven van bayen ende dat sijn bacse laurij ende van dies gheliic. Ghi sult weten dat men olie maect van oeste om te vercouden is beter groen dan rijp. Alle oeste dat niet riip en es vercoelt meer dan dat riip is ende is oec couder: Item sulke olie maect men met persen als met slachmolen ende sulc met sieden sulc met temperen. Ghi sult weten dat alle die olien die men maect van keernen ende van oeste ende van sulken sade moet men maken met persen. Nu sal ic u leeren van elken sonderlinghe hoe men se sal maken. Van houte ghemeenliic sal men aldus olij maken. Men salt thout droghen met cleenen stucken clieven ende legghent in eenen pot die onder ghegaet sal siin in den bodem ende men salre opleggen een stopsel van eenre tegle beplact met leeme soedat daer gheenen waesom uut en gaet dan sal men eenen anderen pot setten in die eerde die niet en sal siin ghegaet. Ende al om ende om den oversten pot die ghegaet is suldi stoken vuer ende dat daer druijpt inden ondersten pot dat seldi houden. Vanden merghe van vliere of van anderen merghe maect men olie als vanden houte. Van den wortelen vanden crude sal men aldus maken olie. Men sal die wortelen stoten ende siedense in wiin totdat men siet dat die cracht vanden wine ende van den wortelen siin vergadert ende dien wijn heeft die macht uut den wortelen ghetoghen. Ende dan suldiit sien en ghieten daerin oliifsmout ende sie\dent [263] weder soe langhe dat die wiin versoden sij ende dan hout die olie. Of neemt tsap vanden wortelen of vanden cruden ende siedet met olien soe langhe dat tsap al versoden sij. Men mach van alrehande specien oec nemen die pulveren ende siedense in wiin of in water. Ende daerna syghet ende doet inden olie ende doet weder te viere ende latet soe langhe sieden dat den wijn of dat water dat gheseghen was al te niet versoden is. Of men neme die pulveren metten olien ende met den wine ende siet se altegader totdat die wijn al te niet versoden es ende dan seijghet. Van bloemen maect men olie als van rosen ende van violetten of elre af. Men menct die rosen ende doese in een vat ende olij daermede ende setse ter sonnen .ix. daghe ende wildi ghi moechse alle daghe veranderen. Ende als ghi se wilt veranderen ghi moechse wriven tussen u handen ende uutwringhen die olie ende werpt die bloemen wech ende doeter ander in ende doet aldus alle daghe soe wort u olie goet. Ghy sult weten dat som olien hebben viertuijt te vercouden ende som te verhitten. Ende daerom sijn sy som goet ende orbaerliic teghen coude onghemake ende sulke teghen heete onghemake. Nu suldi weten dat die olien trecken in hem die natuere ende die cracht vanden dinghen daer sy af ghemaect siin. Als vanden heeten dinghen trecken sy die hitte ende vanden couden trecken sy die coude. Ende eerstwerven wil ic u scriven vanden couden olien.

Van de medicinale oliën.

Van alle medicijnen die ge hier tevoren gehoord hebt wil ik u voortschrijven en een goed gebruikelijk kapittel maken van de oliën die de medicijnen toebehoren. En eerst wil ik u schrijven waartoe dat ze gebruikelijk zijn en waartoe dat men die oliën mag maken. Het gebruik van oliën is tweevormig. De ene is dat ze goed zijn en gebruikelijk in de spijzen. Want alzo zoals Ysaac zegt in de diten vinum sale, de oliën geven de spijzen goede smaak en verzachten de spijs en weken de hardheid. De andere olie behoort ter medicijnen. Sommige oliën verkoelen en sommigen verwarmen en sommigen bevochtigen de vochtige lichamen en maken ze vaardig en verzachten ook de darmen. Ge zal weten dat alle oliën heet zijn tegen dat de dingen zijn daar men ze van maakt. Alle oliën en alle vette dingen zijn heet. En daarom olie van papaver, al is papaver koud van naturen, nochtans is het vet dat men daarvan maakt warm tegen dat de papaver is daar men de olie van maakt.

Sommige oliën zijn gemaakt van zaden, sommigen van kernen van noten en van schillen en sommigen van hout, sommigen van wortels, sommigen van lover, sommigen van bloemen en van de zaden maakt men olie zoals van dille zaden, van bilzekruid zaden, van lijnzaad, van raapzaad, van tarwe en van diergelijke. Van kernen maakt men ook olie als van zoete amandelen en van bittere amandelen en van kernen van perzikstenen en van hazelnoten en van diergelijke. Van hout zoals Fraxinus, dat is van essenhout, of van jeneverhout en van menigerhande ander hout waarvan gebruikelijk is olie te maken. Van bloemen zoals van rozen, van violen, van lelies of van diergelijke. Van schillen zoals van olijven, van baaien, dat is bacce lauri (Laurus) en van diergelijke. Ge zal weten dat men olie maakt van schillen om te verkoelen dat het beter is groene dan rijpe. Alle schillen die niet rijp zijn verkoelen meer dan die rijp zijn en zijn ook kouder: Item, sommige olie maakt men met persen als met slagmolen en sommigen met koken en sommigen met temperen. Ge zal weten dat alle oliën die men maakt van kernen en van schillen en van sommige zaden moet men maken met persen. Nu zal ik u van elke apart leren hoe men ze zal maken. Van gewoon hout zal men aldus olie maken. Men zal het hout drogen en in kleine stukken klieven en leg het in een pot die onder gegaat zal zijn in de bodem en men zal er opleggen een stopsel van een tegel beplakt met leem zodat daar geen wasem uitgaat en dan zal men in een andere pot zetten in de aarde zonder gaten. En alom en om de bovenste pot met gaten zal je vuur stoken en dat daarin druipt in de onderste pot dat zal je houden. Van het merg van vlier of van ander merg maakt men olie zoals van het hout. Van de wortels van de kruiden zal men aldus olie maken. Men zal de wortels stampen en in wijn koken totdat men ziet dat de kracht van de wijn en van de wortels zijn verzameld en die wijn heeft de macht uit de wortels getrokken. En dan zal je het zeven en gieten daarin olijvenvet en kook het weer en zo lang dat de wijn verkookt is en hou dan de olie. Of neem het sap van de wortels of van de kruiden en kook het met olie zo lang zodat het sap geheel verkookt is. Men mag van allerhande specerijen ook het poeder nemen en in wijn of in water koken. En daarna zeven en doe het in de olie en doe het vuur en laat het zo lang koken dat de wijn of dat water dat gezeefd was geheel te niet is verkookt. Of men neemt de poeders met de olie en met de wijn en kookt ze tezamen totdat de wijn geheel te niet verkookt is en zeef het dan. Van bloemen maakt men olie zoals van rozen en van violen of van iets aders. Men mengt de rozen en doet ze in een vat en de olie daarmee en zet ze in de zon 9 dagen en wil je ge mag ze alle dagen veranderen. En als ge ze wil veranderen mag ge ze wrijven tussen uw handen en de olie uitwringen en werp de bloemen weg en doe er andere in en doe aldus alle dagen, dan wordt uw olie goed. Ge zal weten dat sommige oliën hebben kracht om te verkoelen en sommige te verhitten. En daarom zijn ze soms goed en gebruikelijk tegen koude kwalen en sommigen tegen hete kwalen. Nu zal je weten dat die oliën trekken in zich de natuur en de kracht van de dingen waarvan ze gemaakt zijn. Als van de hete dingen trekken ze de hitte en van de koude trekken ze de koude. En eerst wil ik u schrijven van de koude oliën.

Olium rosarum.

Oleum rosarum frigidum et siccum is goet teghen de hooftsweer die van hitten coemt vanden rede of vander sonnen. Sy es herde goet denghenen die niet slapen en moghen ende teghen die bernende hitte vander maghe ende vanden lichame daerop ghesalft van buten ende oec ghenomen van binnen ende te menigherhande ander dinghen. Nu sal ic u leeren hoe mense maken sal: R. .iii. lb. rosenblader ende .iii. lb. olien ende ghy sulse utermaten wel wriven tusschen u hande ende leggense in een glasen vat metter olien ende settet in die sonne daer se heet sciint. Ende dat suldi doen .xii. daghe ende sult dat vast stoppen. Ende na die .xij. daghen suldi die rosen uutwringhen ende weder versche rosen in alsoe veel alser [264] van eersten in was ende settent alsoe langhe weder ter sonnen. Ende wildiit noch couder ende beter maken soe verandert noch dicker alsoe als ghi te voren hebt ghedaen. Ende daerna suldi dat sieden ende houdent totdat ghiis te doen hebt dan orbaret.

Rozenolie.

Oleum rosarum koud en droog is goed tegen de hoofdpijn die van hitte komt of van koorts of van de zon. Het is erg goed diegenen die niet slapen mogen en tegen die brandende hitte van de maag en van de loop, daarop gezalfd van buiten en ook van binnen genomen en tot menigerhande andere dingen. Nu zal ik u leren hoe men het maken zal. Recept, 3 pond rozenbladeren en 3 pond olie en ge zal ze uitermate goed wrijven tussen uw handen en leg ze in een glazen vat met de olie en zet het in de zon daar ze heet schijnt. En dat zal je 12 dagen doen en zal dat goed dicht stoppen. En na die 12 dagen zal je de rozen uitwringen en er weer verse rozen in doen alzo veel als er eerst in gedaan waren en zet het weer alzo lang in de zon. En wilde je het noch kouder en beter maken zo verander het noch vaker zoals ge tevoren hebt gedaan. En daarna zal je dat koken en houden het totdat ge het nodig hebt en gebruik het dan.

Olie van violetten.

Oleum violaceum is cout ende vers mer sy es meer cout dan vers si es goet denghenen die in frenesien ligghen die den rede hebben ende groten hooftsweer of elre ane sy es oec goet teghen die rauheit van der maghen ende vanden darmen alst men in giet met cliisterien ende met anderen dinghen die daertoe orbaerliic sijn. Ende dit sal men alsoe maken als men maect olie van rosen.

Violenolie.

Oleum violaceum is koud en vochtig, maar het is meer koud dan vochtig en het is goed diegene die in frenesie (phrenesie of waanzin) liggen, die de koorts hebben en grote hoofdpijn of iets anders en het is ook goed tegen de rauwheid van de maag en van de darmen als men het ingiet met klysmaՠs en met andere dingen die daartoe gebruikelijk zijn. En dit zal men alzo maken als men rozenolie maakt.

Oleum mancinum.

Oleum mancinum maect men van manta dat is vanden bloemen vanden wilden wiingarden die men oec heit in latijn lambrustus. Het es cout ende het es goet teghen den hooftsweer die van hitten coemt ende teghen overtollich sweet. Ende dit sal men aldus maken. Ghij sult nemen die bloemen vanden wilden wijngaerden die wel ruken ende sulse legghen in die olie ende ter sonnen setten .x. daghe ende maken se voert als men ander olie maect.

Oleum mancinum.

Oleum mancinum maakt men van manta, dat is van de bloemen van de wilde wijngaarden die men ook in Latijn lambrusco noemt. Het is koud en het is goed tegen de hoofdpijn die van hitten komt en tegen overtollig zweet. En dit zal men aldus maken. Ge zal nemen de bloemen van de wilde wijngaard die goed ruiken en zal ze in olie leggen en in de zon zetten 10 dagen en maak het voort zoals men andere olie maakt.

Oleum mandagora.

Oleum mandagora is cout ende versch ende es goet teghen den hooftsweer die van hitten coemt. Ende die maect men aldus: R. poma mandagora ende [j]usquiamus ende papaver ende legghet in olie ende doet ter sonnen .ix. daghe ende daerna suldiit sieden met cleenen viere totdat tsap al versoden es. Ende in dat een deel vander olien sal men doen rosen resolveren storax calamite ende opium ende alsoe sal ment houden tot dats te doen es: Item men maect oec anders. Men doe in die olie tsap van mandragora ende van misonium vanden sade van papaver ende menghet altegader ende siedet in .ii. vaten tot dattet tsap versoden es ende dan suldiit sijghen ende daernae suldier toe doen opium ende daernae een luttel sieden dan eest volmaect.

Olie van Mandagora.

Oleum mandagora is koud en vochtig en het is goed tegen hoofdpijn die van hitte komt. En die maakt men aldus: Recept, appels van Mandagora en Hyoscyamus en papaver en leg het in olie en zet het 9 dagen in de zon en daarna zal je et koken met een laag vuur totdat het sap geheel verkookt is. En in dat ene deel van de olie zal men rozen in laten oplossen, Styrax orientalis, Calamintha en opium en alzo zal men het houden totdat het nodig is: Item, men maakt het ook anders. Men doet in de olie het sap van Mandragora en van misonium (opium?) van het zaad van papaver en meng alles tezamen en kook het in 2 vaten tot dat het sap verkookt is en dan zal je het zeven en daarna zal je er toe doen opium en daarna een beetje koken, dan is het volmaakt.

Oleum liliaceum.

Oleum liliaceum is cout ende doet alle sweer versachten: Jeghen sterken hooftsweer die coemt van groter [265] hetten van bernenden rede of van ander hetten. Of teghen die heete maghe ende die darmen die verhert syn isse sonderlinghe goet. Ende dit sal men aldus conficeren men sal die bloemen vander lelien al ontween stoten ende legghense in wijn ende in olie doen .ix. daghe ter sonnen daerna doese sieden met cleenen viere totdat die wijn al te niet versoden sy. Ende dat sal siin ghesoden in .ii. vaten ende dat vat siin ghestopt daer die wijn ende die olie ende die bloemen in sieden ende daerna sijghet.

Lelieolie.

Oleum liliaceum is koud en laat alle zweren verzachten: Tegen de sterke hoofdpijn die van grote brandende koorts komt of van andere hitte. Of tegen de hete maag en de darmen die verhard zijn is het bijzonder goed. En dit zal men aldus bereiden, men zal de bloemen van de lelies geheel stuk stampen en leg ze in wijn en in olie en zet het 9 dagen in de zon en kook het daarna met een laag vuur totdat de wijn al te niet verkookt is En dat zal zijn gekookt in 2 vaten en dat vat zijn dicht gestopt daar de wijn en de olie en de bloemen in koken en zeef het daarna.

Oleum hederinum.

Oleum hederinum is cout ende is goet teghen den hooftsweer die vanden rede coemt of elwaer af ende teghen die heete maghe ende die darmen ende teghen heete matrix. Ende het es goet teghen articlen aen die voeten ende aen die handen ende elwaer ende het versacht alle weedom ende sweer. Dit sal men conficeren alsoe men doet die olie van lelien die voerseit es.

Olie van Hedera.

Oleum hederinum is koud en goed tegen de hoofdpijn die van koorts komt of ergens anders van en tegen de hete maag en de darmen en tegen hete matrix. En het is goed tegen reuma aan de voeten en aan die handen en elders en het verzacht alle weedom en zweer. Dit zal men bereiden alzo men doet de olie van lelies die voorgezegd is.

Oleum van papeleon.

Oleum papeleon is cout ende es goet ten hoeftzweer ende die in die frenesien ligghen. Dit sal men aldus conficeren ghi sult nemen .iii. lb. knoppen vanden popelbomen ende stotense ende siedense in .iiii. lb. waters ende ses en dertich. lb. wiins ende olie ende settent ter sonnen .vi. daghe ende onderroerent alle daghe ende alsoe men die ander heeft ghesoden soe sal men dit sieden.

Olie van populioen.

Oleum populioen is koud en is goed tegen hoofdpijn en die in frenesie liggen. Dit zal men aldus bereiden, ge zal nemen 3 pond knoppen van de populierbomen en stamp en kook ze in 4 pond water en zes en dertig pond wijn en olie en zet het in de zon 6 dagen en roer het alle dagen en alzo men de anderen heeft gekookt zo zal men dit koken.

Oleum mirtinum.

Oleum mirtinum is cout ende es goet ten article. Ende die sal men aldus maken. Ghij sult nemen die blader van mirten ende stotense ende legghense in wijn eenen nacht ende enen dach. Daerna suldier ingieten olie ende sullet sieden totdat die wijn al versoden sy. Nu hebdi ghehoert vanden couden olien. Nu wil ic u voert scriven vanden heeten ende eerstwerven vanden.

Mirteolie.

Oleum mirtinum is koud en goed tegen reuma. En die zal men aldus maken. Ge zal nemen de bladeren van mirt en stamp ze en leg ze in wijn een nacht en een dag. Daarna zal je er ingieten olie en zal het koken totdat die wijn geheel verkookt is Nu heb je gehoord van koude oliën. Nu wil ik u voort schrijven van de hete en eerst van de.

Oleum laurinum.

Oleum laurinum is heet ende versch ende versacht ende daerom isse goet teghen die coude yechte ende articlen die van couden coemt. Ende ieghen den sweer vanden hoofde ende ieghen alle zweeren ende weuden vanden pesen ende vanden pe[e]sachtighen leden. Ende het es sonderlinghe goet jeghen tfier. Ende dit maect men als men maect olie [266] van oliven. Of men maket anders. Ghij sult nemen baccos laurij dat siin die beijeren van den lauwerboemen die men heet baijen ende ghij sulse stoten ende wriven met wermen water tussen u handen ende doeter toe water ende latet herde langhe sieden ende seyghet doer eenen doeck ende alst ghecout es dan suldi nemen dat vette dat daerboven is ende houden dat.

Laurierolie.

Oleum laurinum is heet en vochtig en verzacht en daarom is het goed tegen de koude jicht en reuma die van koude komt. En tegen de hoofdpijn en tegen alle zweren en pijnen van de pezen en van de peesachtige leden. En het is vooral goed tegen het vuur. En dit maakt men zoals men olie van olijven maakt. Of men maakt het anders. Ge zal nemen bacci lauri ,dat zijn de bessen van de laurierboom die men baaien noemt en ge zal ze stampen en wrijven met warm water tussen uw handen en doe er toe water en laat het erg lang koken en zeef het door een doek en als het verkoeld is dan zal je dat vette nemen dat daarboven is en dat houden.

Oleum synapium.

Oleum synapium is heet ende is goet teghen die coude jocht ende teghen peralysiin ende teghen alle onghemake die van couden comen. Ende dit sal men aldus conficeren ghij sult legghen dat mostaertsaet in een buijdelkiin ende legghent in versche eerde .x. daghe. Daerna stotet sterckeliic met olien ende doet in den budel ende perset uut ende siedet. Men maect oec aldus anders: R. iiij. lb. mostaertsaets ende .iiii. lb. olien ende pulverseert dat mostaert ende legt inden olie .x. daghe ende daerna syghet ende houdet.

Mosterdolie.

Oleum synapium is heet en is goed tegen de koude jicht en tegen paralysis en tegen alle kwalen die van koude komen. En dit zal men aldus bereiden, ge zal mosterdzaad in een buideltje leggen en leg het in vochtige aarde 10 dagen. Stamp het daarna sterk met olie en doe het in de buidel en pers het uit en kook het. Men maakt het ook aldus anders: Recept, 4 pond mosterdzaad en 4 pond olie en verpoeder de mosterd en leg het in de olie 10 dagen en zeef het daarna en houdt het.

Oleum samnaceum.

Oleum samnaceum is heet ende es goet den hooftsweere die een cunsteliic wart ghesalft want het verd[r]iiften. Ende tot allen anderen sweeren ende wonden ende sunderlinghe den hooftwonden: R. .iiii. lb. olien ende .ii. lb. vanden moerbladeren vanden sambomen dacium in latijn heet samica. Dit salmen aldus conficeren. Den samboem sal men stoten ende allenxkens menghen met olien ende latent staen .iii. daghe ende daerna siedent toter helft ende dan seijghent.

Oleum samnaceum. (Filipendula ulmari?)

Oleum samnaceum is heet en is goed tegen hoofdpijn die er kunstig mee gezalfd wordt want het verdrijft het. En tot alle andere zweren en wonden en vooral de hoofdwonden: Recept, 4 pond olie en 2 pond van grondbladeren van de sambomen dacium, in Latijn heet het samica. Dit zal men aldus bereiden. De samboom zal men stampen en geleidelijk aan mengen met olie en laat het 3 dagen staan en kook het daarin in tot de helft en zeef het dan.

Oleum anetum.

Oleum anetum is goet ter quader maghen ende te menegher hande onghemake dat van couden coemt: R. olie van oliven .xxxvj. o. ende die bloemen suldi doen inden oly ende latent staen .iii. daghe daerna suldiit een luttel laten sieden met cleinen vuere ende tangherliic wringhen uut ende werpt die bloemen wech ende doeter weder ander in van dillen .iiii. o. ende settet ter sonnen in die hontsdaghe als die sonne ten hoochsten scijnt vanden jare ende houdent.

Dilleolie

Oleum anetum is goed voor de slechte maag en voor menigerhande kwalen dat van koude komt: Recept, olie van olijven 36 ons en de bloemen zal je doen in de olie en laat het 3 dagen staan en daarna zal je het een beetje koken met laag vuur en veerkrachtig uitwringen en werp de bloemen weg en doe er weer andere in van dille 4 ons en zet het in de zon in de hondsdagen (20 juli tot 20 augustus) als de zon op zijn hoogste staat van het jaar en houd het.

Oleum lentiscinum.

Oleum lentiscinum sal men aldus maken. Ghi sult nemen den duijst van lentiscum alst wel riip es ende sto\tent [267] ontween ende siedent in water ende latent couden ende dat vet dat daer boven vliet rapet af ende houdet het es goet.

Mastiekolie.

Oleum lentiscinum zal men aldus maken. Ge zal nemen de bloemtros van Pistacia lentiscus als het goed rijp is en stamp het stuk en kook het in water en laat het verkoelen en dat vet dat daarboven drijf raap het en houd het, het is goed.

Hoe men olie wassen sal.

Oleum mach men wasschen omdat se te coelre te suverder ende te claerder sal siin ende te bat smaken. Ghij sult den oly doen in eenen pot die den bodem sal hebben cleen gaten ende die gaten sullen siin ghestopt ende gietet water metter olien daerin ende stopt den mont vanden pot ende onderroeret veel ende ghenoech ende latet langhe rusten. Daerna ontstopt die gaten ende latet twater uutlopen. Ende als die olie begint te lopen dan suldi die gate weder stoppen ende weder water daerin gieten ende doet als ghi te voren dedet ende noch derde werven ende hoe dicker hoe beter. Ende en hebdi gheenen doergaeten pot soe doet die olie metten water in een becken of in een ander vat ende onderoeret veel ende ghenoech met eenre roeden die op deinde sal sijn ghesplit ende daerna latet langhe rusten ende sincken. Ende daerna scheyt den oly vanden water ende aldus doet .iii. werven of meer dit is die manier van olien te wasschen.

Hoe men olie wassen zal.

Olie mag men wassen omdat het te verkoelen te zuiverder en te helder zal zijn en te beter smaken. Ge zal de olie doen in een pot die in de bodem zal hebben kleine gaten en die gaten zullen zijn gestopt en giet er water met de olie daarin en stop de mond van de pot en roer het veel en genoeg en laat het lang rusten. Daarna open de gaten en laat het water eruit lopen. En als de olie begint te lopen dan zal je het gat weer dicht stoppen en weer water daarin gieten en doe zoals ge tevoren deed en noch een derde maal en hoe meer hoe beter. En heb je geen pot met gaten zo doe de olie met het water in een bekken of in een ander vat en roer het veel en genoeg met een roede die op het einde gespleten zal zijn en laat het daarna lang rusten en bezinken. En scheidt daarna de olie van het water en aldus doe het 3 maal of meer en dit is die manier van olie te wassen.

Capm. vj van [wonden] drancken te maken.

Nu hebdi ghehoert capittulum van olien. Nu wil ic u voirt scriven vanden drancken daer men wonden mede doet ghenesen: canep reinvaen bivoet medesuete fenicle craijenbeck[arba roberti] brunelle garwe rode coel agrimonie van elken een hantvol ende van roden coel .ii. hantvol ende wortelen van gariofiolaten .ij. o. versche ende. j. o. droghe. Alle dit sal men altegader stoten ende met wijn wringhen doer eenen doeck [die scone is] ende houdent in eenen pot Alle weghe ghestopt. Hieraf suldij gheven drincken des merghens nuchteren .iiii. lepel vol ende na den eten .iii. ende des avens na den eten oec drie. Den sesten dach daerna suldi gheven .v. lepel vol nuchteren ende na den eten .ii. lepel vol ende des avens eene totdat die wonde al toe sy ende ghenesen. Ende op die wonde en seldi anders niet legghen dan een root coelblat. Desen dranc is goet alle wonden mede te ghenesen ende oec ulceren ende fistelen want hy dodet alle venijn ende quade [268] verrotte vleisch ter wonden uut purgeren. Ende dit cruut ende wortelen mach men stoten ende maken daer af koeken ende drooghense ende houdense alle dat jaer over tot dats te doen es. Te winter of tot anderen tijden sal men se [sieden] in wijn. Ende met dien wiin daer die koeken in ghesoden sullen sijn sal men weder sieden met ghescuumden zeeme ende houden tot dats te doen es. Item een ander dranck die herde goet es alle wonden mede te ghenesen: R. betonie agromonie flagarie dat siin eertbesien [violettencruyt ambrosie] buglosse pimpenelle penthafilen van elken van desen .j. hantvol dit suldi al stoten ende siedent met .½. lb. wiins ende .j. quarteren zeems ghescuijmt ende doeter toe .C. coren pepers. Ende soe men dicker drinct soe men eer sal sijn ghenesen. Mer dat hem die sieke hoet van alle dat hem deeren mach Item eenen anderen dranck die herde goet es alle wonden mede te ghenesen: R. pilocella betonie sanamundi salvie van elken een hantvol rode coel alsoe veel als alle die ander ende pulverseert ende siedet in goeden wijn ende gheves den sieken alsoe veel als in een eyscale ghegaen can Item een uutvercoren dranck tot allen wonden: R. spikenaerde .vj. o. muscaten .ii. o. bloemen .iiii. o. caneel .v. o. saccifragie .iiij. o. clein mede .vj. loet. Ende als ghi den dranc maken wilt soe neemt .vij. loot pulvers ende eenen stoop wijns. Ende waer dat sake dat die sieke met hitten bevaen ware soe neemt voer den wijn enen stoop waters ende . 1/2 lb. sukers.

Kapittel vj van wonddranken te maken.

Nu heb je het kapittel gehoord van oliën. Nu wil ik u voortschrijven van de dranken daar men wonden mee laat genezen: hennep, reinvaarn, (Tanacetum) bijvoet, madelief, venkel, ooievaarsbek of herba roberti, (Geranium robertianum) Prunella, duizendblad, rode kool, Agrimonia en van elk een handvol en van rode kool 2 handen vol en wortels van Geum urbanum 2 ons verse en 1 ons droge. Dit alles zal men tezamen stampen en met wijn wringen door een doek die schoon is en hou het in een pot allerwegen dicht gestopt. Hiervan zal je ‘s morgens nuchter te drinken geven 4 lepels vol en na het eten 3 en ‘s avonds na het eten ook drie. De zesde dag daarna zal je 5 lepels vol nuchter geven en na het eten 2 lepels vol en ‘s avonds een totdat die wond geheel toe en genezen is. En op de wond zal je niets anders leggen dan een rood koolblad. Deze drank is goed alle wonden mee te genezen en ook blaren en fistels want het doodt alle venijn en laat kwaad verrot vlees ter wonden uit purgeren. En dit kruid en wortels mag men stampen en daarvan koeken maken en drogen en houden ze dat hele jaar over totdat het nodig is. Te winter of tot andere tijden zal men het koken in wijn. En met die wijn daar de koeken in gekookt zullen zijn zal men weer koken met geschuimde honing en houden totdat het nodig is. Item, een ander drank die erg goed is alle wonden mee te genezen: Recept, betonie, Agrimonia, flagarie, dat zijn aardbeien, (Fragaria) violenkruid, Artemisia ambrosia, buglosse, (Anchusa officinalis) pimpernel, pentafile, (Potentilla reptans) van elk van dezen 1 handvol en dit alles zal je stampen en kook het met ½ pond wijn en 1 kwartier en doe er geschuimde honing en toe 100 peperkorrels. En zo men het vaker drinkt zo men eerder genezen zal zijn. Maar dat de zieke zich hoedt van alles dat hem deren mag. Item, een andere drank die erg goed is alle wonden mee te genezen: Recept Hieracium pilosella, betonie, Geum urbanum, salie en van elk een handvol en van rode kool alzo veel als alle anderen en verpoederen en kook het in goede wijn en geef de zieke alzo veel als in een eierschaal gaan kan. Item, een uitverkoren drank tot alle wonden: Recept, Nardostachys jatamansi 6 ons, notenmuskaat 2 ons, bloemen 4 ons, kaneel 5 ons en Saxifraga 4 ons klei (?) mede 6 lood. En als ge de drank wil maken zo neem 7 lood poeder en een stoop wijn. En was het zaak dat de zieke met hitte bevangen was zo neem voor de wijn een stoop water en 1/2pond suiker.

Explicit cyurgie thoma umbra medecina de tesmonte quae thomasia vocatur.

Item een goet ende een scoon ungentum commuyn om te orbaren in alle versche wonden ende sonderlinghe int hooft: R. rasine terbentine ende tsap van betonien van elken even vele. Ende dat sal men menghen met olie commuijn ende doen daertoe een luttel was. Ende alst ghesmolten is soe salment gieten op witten wiin ende latent alsoe coelen altoes roerende.

Amen.

Explicit cyurgie thoma umbra medecina de tesmonte quae thomasia vocatur.

Item een goed en een mooie zalf algemeen om te gebruiken in alle verse wonden en vooral in het hoofd: Recept, korrels terpentijn en het sap van betonie van elk even veel. En dat zal men mengen met olie komijn en doen daartoe een luttel was. En als het gesmolten is zo zal men het gieten op witten wijn en latent alzo koelen en altijd roeren.

Amen.

[Explicit cirurgie thome Umbre medici te tenis monde que thema vocatur. [269]

Int jaer ons heren dat men screef 1343 in die meije in die stat van namen Ic thoma umbra medici metter hulpen van onsen lieven here ende onser sueter vrouwen sijnre ghebenedider moeder dit werc tot enen gueden eijnde ghebrocht. Ende dairom lieve kinder ontfaet blidelike ende en scaemt u niet ende en laet u niet verdrieten dairmede te werken want ic hebbe minen aerst dairtoe ghedaen om te soeke alle die passe der ouder vroede meesters om te vergaderne ende te treckene die blome uut hare boeke. Ende minen sinnen en waren niet gherust om al uut te nemen aldat inden boeke ghescreven was mer dat men met redene ende met ghetughenisse der ouder vroede meesters heeft gheproeft gheweest. Dairom en ontsiet u niet ende en twivelt niet dairmede te werkene want het is een wortele ende fundament der sciencien van cirurgien. Ghi sult u hoeden lieve kinder van onghemake die twivelic sijn te cureerne dat u guede name niet en worde besmet met ghiericheit te winnen. Mer set u ten weghe die u brenghe salicheit ende en onderstaet niet te sorghelike onghemake dair en ghene hope anen is te ghenesen. Dairof sal u comen lof eer ende prijs ende vrome. Ende ghi sult dairmede crighen guede name des moet u gonnen den almachtighen god ende verlichten met sinen heijlighen geest sodat alle die cure die gij onderstaet moet comen tot enen gueden ende Amen.

Neemt dat hoeft van eenre meuwen

Ende die hoefde van achte leuwen

Ende die hoefde van twee vincken

Die moghen der selver tijt ghedencken

Dat ic dit boec volscreef sonder sorghen

Գ Woendaeghs na half vasten.

Des moet God ghelovet sijn,

Ende moet ons brenghen wt der pijn

Na desen leven in hemelrijc

So moghen wi alle wesen vrolic.

Amen.]

Einde van chirurgie van Thoma te Umbre medici die me te mond kwam en zei (?).

In het jaar ons heren dat men schreef 1343 in de mei in de stad van Namen, ik Thoma Umbra medici, met de hulp van onze lieve heer en onze lieve vrouw, zijn gezegende moeder, dit werk tot een goed einde gebracht. En daarom, lieve kinderen, ontvang het blijde en schaam u niet en laat het u niet verdrieten daarmede te werken want ik heb mijn ernst daartoe gedaan om alle passages te zoeken van de oude verstandige meesters om te verzamelen en te trekken de bloemen uit hun boeken. En mijn zin was niet gerust om alles uit te nemen van alles dat in de boeken geschreven was, maar dat met reden en met getuigenis van de oude verstandige meesters beproefd is geweest. Daarom ontziet u niet en twijfel niet om daarmee te werken want het is een wortel en fundament der wetenschap van chirurgie. Ge zal u hoeden, lieve kinderen, van kwalen die twijfelachtig zijn te behandelen zodat uw goede naam niet besmet wordt met gierigheid te winnen. Maar zet u ter wege die u brengen zal zaligheid en onderneem geen zorgelijke kwalen daar geen hoop aan is te genezen. Daarvan zal u komen lof, eer en prijs en baat. En ge zal daarmede een goede naam krijgen, dat moet u gunnen de almachtige God en verlichten met zijn Heilige Geest zodat alle behandelingen die ge onderneemt moet komen tot een goed einde. Amen.

Neem dat hoofd van een meeuw

En dat hoofd van acht leeuwen

En de hoofden van twee vinken

Die mogen terzelfder tijd bedenken

Dat ik dit boek eindigde zonder zorgen

‘s Woensdags na halfvasten.

Dus moet God geloofd zijn,

En moet ons brengen uit de pijn

Na dit leven in hemelrijk

Zo mogen we allen vrolijk zijn.

Amen.