Inhoudstafel.

Die questien vanden wonden

Inhoudstafel.

De kwestie van de wonden

Die brekinge ende ontsettinge.

Het breken en ontwrichting.

Naer dat cirurgia es geseet hantgewerck, gewrocht int lichame der menschen, waer salment eerst beginnen ?

Maar aen dat hooft.

2. Waer omme ?

Maer omme dat thooft is de wortel vanden mensche.

Ende daeromme soo willen wij spreken van eenre simpelre wonde.

3. Wat is een simpel wonde ?

Maer tis gequetst te sijne alleene int vlees.

4. Wat is eene gecompeneerde wonde ?

Maer het is gequetst te sijne int vleis met verliese van eenigen vleische, oft anders dat die wonden gaen in senuwen, in aderen, in arterien, in croselen, in beenen, in corden, in muskelen, in panneelen of in eenigen der leden die in dat vleijs sijn. Off anders soo sijn sij gecomponeert als tot hem comen eenige toeuallen oft veranderinge van eeniger locht, in hitten, oft in couden, oft in verhertheden, oft in verdroocheden, ofte wack, oft van eenigerhande quade toeuallen van siecheden, oft van eenigerhande saken die contrarie sijn der gesonde.

5. Wat medecijne is men schuldich te doene tot thooftwonde na elcke sijn deel ende sijn nature ?

Maer elck deel sal conforteren met sijnre gelijke, dat is heet ende drooge met hitten ende droochte, dat coude ende droogh met coude ende drooge, dat heet ende versche met heete ende versche, dat coude ende versche met coude ende met versche.

Maer waer enich deel bouen sijnre natuerlijcker mitten soo soude ment medicijnen met medicijn(en) die vercoelden. [32] Ende die drooge met wacken ende die wacken met droogen ende die coude met hitten ende die heete met couden ende also ofdoen die discretien die onnatuerlijck sijn met medecijne die contrarie hem sijn.

Naar dat chirurgie handwerk wordt genoemd gewrocht in het lichaam der mensen, waar zal men ten eerste beginnen?

Maar aan dat hoofd.

2. Waarom?

Maar om dat het hoofd is de wortel van de mens.

En daarom zo willen wij spreken van een eenvoudige wond.

3. Wat is een eenvoudige wond?

Maar dat is gekwetst te zijn alleen in het vlees.

4. Wat is een samengestelde wond?

Maar het is gekwetst te zijn in het vlees met verlies van enig vlees of anders dat de wonden gaan in zenuwen, in aderen, in slagaders, in kraakbeen, in benen, in pezen, in spieren, in panelen of in enige der leden die in dat vlees zijn. Of anders zo zijn ze samengesteld als tot hem komen enige toevallen of verandering van enige lucht, in hitte of in koude of in verhardingen of in verdroging of nat of van enigerhande kwade toevallen van ziektes of van enigerhande zaken die contrarie zijn de gezondheid.

5. Wat medicijn behoort men te doen tot de hoofdwond naar elk zijn deel en zijn natuur?

Maar elk deel zal men versterken met zijn gelijke, dat is heet en droog met hitte en droogte, dat koude en droge met koude en droge, dat hete en vochtige met hete en vochtige, dat koude en vochtige met koude en met vochtige.

Maar was enig deel boven zijn natuurlijke midden zo zou men het behandelen met medicijnen die verkoelen. [32] En die droge met vochtige en die vochtige met droge en die koude met hitte en die hete met koude en alzo afdoen de symptomen die onnatuurlijk zijn met medicijnen die het contrarie zijn.

6. Wat sult ghij doen ten eersten vermakene tot hooftwonden ?

Ick soude besien oft daer ware een simpele wonde alleene int vlees die geen wik van doen hadde. Soo soudic daer op leggen naden ouden meesters werck alleene, genet int witte vanden eije, waert inden somer. Maer inden winter, soo soudic die dodre ende twitte te gader slaen, maer naden niewe meesters werck alleene, genet in warmen wijne.

Maer die nieuwe practijke gaet al voort in die heelinge der wonden. Eerst dat haer aff geschoren ende wel al warm ende latent alsoo liggen totten derden dage. Maer ware die wonde diepe gesteken totten beene, soo soude men daer eene wiecke in steken, ende waer seer wijde open van vallene oft van frutsuringe van plompen dingen, soo soudic eene wike daer in leggen.

7. Wat soude men doen als dat vlees vanden hoofde ware gewont met sneden der wapene, ende die wonde breede oft lanc geuallen ware ?

Soo sal icse weder toenayen met eenre drijcanter naelden ende daer inne eene sijden draet oft eenen getwijnden draet ende die gewast; nader edelhede oft cleenhede der steken soo (sal) mijne naelde (ende) mijnen draet cleene (wesen) in subtijlen, simplen ende onbedecten steden als aensichte, lippen ende tongen, nosen ende palpebren ende oren, ende nader diperheden der wonden soo mach die nainge cleene wesen, ende in dipe, groote, wijde wonden, ende in [33] grouen bedecten steden, soo sal die naelde ende den draet te meerder wesen ende die steke te dieper int vlees.

8. Hoe wijde steect ghij die steken deene vanden anderen ende waer beghint ghij ?

Maer ic beginne eerst inde midden waert vander wonden of dese oneffen steken behoeue als .iij. .v. oft .vij. oft meer ende altoos beginnende inde middel der wonden een vinger breet spatien daer te laten, ende behoues meer dan .iij. steken, dan soo salmense oneffen deelen.

Ende is die wonde oneffen houkende, soo sal men die hoeken voren in haer stede naijen soo dat sij niet oneffen en vallen die steken, ende vallen die steecken vele, soo sullen sij wesen eenen dweersen vinger vanden anderen.

9. Hoe diepe steectmen die naelde ende cnooptmen den draet ?

Maer is die wonde diepe dat sij alsoo wel sluijten inden bodem als bouen. Ende die steke steect doir een gans pijpe daer inne, dat die naelde doirgaet ende die lippen vander wonden in gaen die de steken houden, ende dan soo knoop ic, den knoop toetreckende, soe dat een luttel smert, ende oijck nijet soo vaste dat ict te seer perse om eenige sweringe te makene oft apostemie. Ende (dattet) oick niet slap sij. En(de) vergadert alsoo wel beneden in den bodem als bouen, soo datter geen etter in en vergadert omme die wonden te fistileerne.

Ende aldus soo naeije ic alomme, ten ware in die dermen oft in eenige (p. 104) vellige stede. Ende (in) wonden die de dermen dweerse(n) soo moet ic den draet [34] ouer worpen ende naijen als pelsmakers naijen, ende wonden inden buijc daer beijde de wege gewont sijn, ende dien dermen vuyt willen vallen, die soo moec ic naijen een deels alsmen schoens naeijt ende op die naet soo stroijt een puluer consolidatijf, alsoo ons die boeken seggen. Ende in nederstede der wonden soo steke ic een wike ende daer op legge ic werck genet als voirseit is.

10. Wat salmen doen tot wonden die seer bloijen ?

Ick sal besien ende wel merken van waer dattet bloet coempt, weder dat compt uvijte kleen aderen oft vuijte arterien. Coempt dbloet vuijte cleene aderen, soo loopet vuijte effen, slechtelinge, sonder schietinge. Dat sal ic stoppen met te verhoudene een wijle die dume daer op ende daer op leggen werc, genet int witte vanden eije, waert in den somer, oft die dodere ende twitte te gader geslegen, waert inden winter, oft daer mede dingen gemenct die stoppen als olibani, thus, draken bloet, hasen haer, ende bolus armenicus, ende daer op geleet ende tlet vp gehouden ende daer op gedropen cout water.

Ende en mach ic niet aldus die groote aderen oft arterien oft bloet stoppen, soe sal ic die enden bernen ende dan een plaester bouen daer op leggen als voirseit is, ende bindent wel op die wonden wel sluijtende met cusseneelen aen elke sijde.

6. Wat zal gij doen ten eersten vermaken tot hoofdwonden?

Ik zou bezien of daar was een eenvoudige wond alleen in het vlees die geen doek nodig had. Zo zou ik daarop leggen naar het oude meesters werk alleen, genat in het witte van een ei, was het in de zomer. Maar in de winter, zo zou ik de dooier en het witte tezamen slaan, maar naar het nieuwe meester werk alleen en genat in warme wijn.

Maar de nieuwe praktijk gaat al voort in de heling der wonden. Eerst dat haar afgeschoren en wel al warm het alzo laten liggen tot de derde dag. Maar was die wond diepe gestoken tot het been zo zou men daar een doek in steken en was het zeer wijd open van vallen of van kneuzingen van plompe dingen zo zou ik een doek daarin leggen.

7. Wat zou men doen als dat vlees van de hoofd was gewond met sneden der wapens en die wond was breed of lang gevallen?

Zo zou ik het weer dicht naaien met een driekantige naald en daarin een zijden draad of een getwijnde draad en die met was; naar de edelheid of kleinheid der steken zo zal mijn naald en mijn draad klein wezen in subtiele, eenvoudige en onbedekte plaatsen als aanzicht, lippen en tong, neus en oogleden en oren en naar de diepte der wonden zo mag dat genaaide klein wezen en in diepe, grote wijde wonden en in [33] grove bedekte plaatsen zo zal die naald en de draad groter wezen en die steek te dieper in het vlees.

8. Hoe wijdt steekt gij die steken de ene van de andere en waar begint gij?

Maar ik begin eerst in het midden waart van de wond als deze oneffen steken behoeft als 3 of 5 of 7 of meer en begin altijd in het midden der wond en laat daar een vinger breed ruimte en behoeft men meer dan 3 steken dan zo zal men ze oneffen delen.

En is die wond met oneffen hoeken of gekarteld zo zal men die hoeken voor in haar plaats naaien zodat die steken niet oneffen vallen en zijn er veel van die steken zo zullen ze een dwarse vinger vingen van de andere staan.

9. Hoe diep steekt men die naald en knoopt men de draad?

Maar is de wond diep dat het alzo goed sluit in de bodem als boven. En die steek steekt door een ganzenveer daarin zodat de naald doorgaat en de lippen van de wond ingaan die de steken houden en dan zo knoop ik en trek de knoop toe zodat het weinig pijn doet en ook niet zo vast dat ik te zeer pers om enige zweer te maken of etter. En dat het ook niet slap is. En verzamel alzo goed beneden in de bodem als boven zodat er geen etter in verzameld om in die wonden een fistel te laten ontstaan.

En aldus zo naai ik alom, tenzij in de darmen of in plaatsen met vel. En in wonden die dwars zijn in de darmen zo moet ik de draad [34] over werpen en naaien zoals pelsmakers naaien en wonden in de buik daar beide plaatsen gewond zijn en waar de darmen uit willen vallen die zo moe tik naaien zoals men schoenen naait en op die naad strooi ik een versterkend poeder, alzo ons de boeken zeggen. En in de onderste plaats der wond zo steek ik een doek en daarop leg ik genat pluksel als gezegd is.

10. Wat zal men doen tot wonden die zeer bloeden?

Ik zal bezien en goed opmerken van waar dat het bloed komt, of dat komt uit kleine aderen of uit slagaders. Komt het bloed uit kleine aderen zo loopt het uit effen, zachtjes, zonder te schieten. Dat zal ik stoppen door een tijdje de duim daarop te houden en daarop pluksel te leggen, genat in het witte van een ei, was het in de zomer, of de dooier en het witte tezamen geslagen was het in de winter, of daarmee dingen gemengd die stoppen als olibanum (wierook), thus, (wierook) drakenbloed (Daemonorops draco), hazen haar en bolus armeniacum en daaro gelegd en het lid opgehouden en daarop gedruppeld koud water.

En kan ik niet aldus die grote aderen of slagaders of bloed stoppen zo zal ik die einden branden en dan een pleister daarop leggen als gezegd is en binden het goed op die wonden zodat ze goed sluiten met kussentjes aan elke zijde.

11. Waer aen salmen kennen een wonde die seere bloet, oft bloet coempt vuijt een adere oft vuijt eenre arterien ?

Ick soude seggen aldus doe ic ende kennet hier bij. Maer tbloet dat vuijt eenre ader compt dat loopt slecht, rechte voort vuijte ende effen. Maer tbloet dat vuijt eender arterien compt schotemael, steeckende, hortende ende springende, als die puls aderen vander herten beroerende, alsoo schiet dat bloet vuyte. [35]

12. Wat salmen doen als een vac vanden hoofde afgeslegen is ?

Maer ist al aff soo heel ic die wonden gelijc ander wonden. Ende ist soo na aff dattet mach vercouden, ende hem geen voetsel comen en mach doir die aders die daer gebleuen sijn int gesonde, soo doe ict aff ende heele die wonde. Ende en ist also nijet, soo heel ict weder aen ende naijt aen sijn stede daert is te doene also dunne dattet nijet vercrimpen en mach ende peluwet wel ende natuerlijc, soo dattet geen leelic lijcteeken en make.

13. Wat salmen doen oft tbeen al aff ware ende doirgaende beijde die tafelen tot dura mater ?

Ic soude dat been vuijte pellen, vanden vacke doen op dattet hanget noch daer aen, ende hancter daer aen niet soo veel vlees dattet daer aen weder mochte heelen, soo heffen ic die canten vanden beene ende ruhede, ende naije dat vac weder aen op elcke sijde. ende in die middel totter nedester sijden soo soudic snijden een gat op dat ic daer eene wike in mochte leggen om die hersenen te suueren daer dore; dat is beter dan dat vac al aff gesneden, want tmaect schoone litteekenen ende die hersenen blijuen te bat gedect ende beschut van couden. Ende die nieuwe wonden salmen open houden tot tbeen weder gewonnen is aen dat verloren vac, of anders soude die wachede van vleese beletten dat been weder te heelene alst te voren was.

14. Wat salmen doen oft daer mede (aff) ware een vac van eenen beene ?

Maer waert al aff verscheijden, soo dattet niet en mochte aen dat been vergaderen, soo salment vuijt pellen vanden vleese ende wech worpen, ende naijen dat vlees weder op sijn stede, op dat die scherpe canten vanden beene wel geeffent sijn ende die stuckinge wel aff sijn gedaen. [36]

15. Wat suldij doen tot eene groote buijle int hooft sonder wonde ?

Ick soude thaer aff scheeren ende leggen daer op plaesteren van stoppen, genet in heeten wijne met vele souts gemenget, ende daer wel op geleet een cleet oft een stoppe, genet in soeten seeme, oft ic soude die stede besmeren met heeten olie van roosen ende daer op stroijen puluer van mirtelen, dat(s) gagel zaet, ende daer op leggen cusseneelen oft plumaciolen alsoo die boeken wel bewijsen.

11. Waaraan zal men kennen een wond die zeer bloedt, of het bloed komt uit een ader of uit een slagader?

Ik zou zeggen aldus doe ik en herkent het hier bij. Maar het bloed dat uit een ader komt dat loopt zachtjes, recht voort uit en effen. Maar het bloed dat uit een slagaders komt schieten, steekt, hort en springt als de puls aderen van het hart bewegen alzo schiet dat bloed uit. [35]

12. Wat zal men doen als een stuk van het hoofd afgeslagen is?

Maar is het geheel af zo heel ik die wond gelijk andere wonden. En is het zo nabij af dat het mag verkoelen en hem geen voedsel komen mag door die aders die daar gebleven zijn in het gezonde, dan doe ik het er af en heel die wond. En is het alzo niet, zo heel ik het weer aaneen en naai het aan zijn plaats daar het te doen is en alzo dun zodat het niet krimpen mag en ondersteun het met een kussen goed en natuurlijk zodat het geen lelijk litteken maakt.

13. Wat zal men doen al het been geheel af was en doorgaande beide de beenderlagen boven tot dura mater?

Ik zou dat been eruit pellen, van de stukken doen opdat het hangt nog daaraan en hangt het daar niet zoveel vlees aan zodat het daaraan mocht helen dan hef ik de kanten van het been en oneffenheid op en naai dat stuk er weer aan op elke zijde en in het midden tot de laagste zijde en zo zou ik een gat snijden op dat ik daar een doek in mocht leggen om de hersenen daardoor te zuiveren; dat is beter dan dat stuk geheel afgesneden, want het maakt mooie littekens en de hersens blijven te beter bedekt en beschut van koude. En de nieuwe wonden zal men open houden tot het been weer gewonnen is aan dat verloren stuk of anders zou de vochtigheid van vlees beletten dat been weer te helen zoals het tevoren was.

14. Wat zal men doen als daarmee af was een stuk van een been?

Maar was het geheel af gescheiden zodat het niet aan dat been mocht verzamelen zo zal men het er uit pellen van het vlees en weg werpen en naaien dat vlees weer op zijn plaats, opdat de scherpe kanten van het been goed geffend zijn en de oneffenheden goed af zijn gedaan. [36]

15. Wat zal jij doen tot een grote buil in het hoofd zonder wond?

Ik zou het haar afscheren en daarop leggen pleisters van pluksels, genat in hete wijn met veel zout gemengd en daar goed op gelegd een kleed of een pluksel genat in zoete honing of ik zou die plaats besmeren met het rozenolie en daarop strooien poeder van mirtelen, dat is gagel zaad (Myrica gale), en daarop leggen kussentjes of plumaciolen (zelfde) alzo die boeken wel bewijzen.

16. Wat salmen doen tot ffrutsuringe oft buijle daert vlees seer ontween is ende daer emmer materie wesen moet ?

Ic sal(t) ten eersten op snijden op dat ic (mach), ende en doe icx niet, soo sal icker op leggen saechtende ende morwende pultes tot dat etter wel is gemaect, ende dan soo suijuer ict wel met eenen mondi(ff)icatijff, ende winnen dan vlees ende latent also drogen ende heelen.

17. Wat suldij doen ten eersten oft daer ware eenige groote frutseringe met eenre cleenre buijlen met eenen cleenen gate ?

Ick soude daer op leggen naden eersten vermakene saechtende dingen die etter maken ende wel doen dragen als een plaester van malue, dats paple, oft rijpende pultes ende olie van roosen, ende dat voort smeren ende heelen met drogen dingen.

18. Waer bij soutment kennen oft dat hooft gebroken ware sonder wonde int vlees, als somwijlen geualt met buijlen of met frutsuringe ?

Ick soude dat proeuen alsoot die boecken bewijsen met doen craken een note oft met te doen (o)vergapen dat voirste let vanden dume oft met eenen gewasten drade te houdene tussen mijnen vingere dat een ende (ende) tussen den siecken tanden (tander), ende melcken (den) draet : is [37] thersebecken ontween, hij sal rechte schieten daer ane metter hant, want hij en can noch en mach die krijselinge nijet gedoogen.

Maect een plaestere van mastick ende twitte van een eije gemengt wel te samen ter dicten van eenen vnguentum, ende dat daer op geleet, maer thooft eerste geschoren, ende laten dat liggen vanden auonde tot des morgens het sal beteekenen oft craneum gebroken is alsmen dat aff sal doen des anderen daeghs.

19. Wat salmen doen als thooft is gebroken met wonden int vlees ?

Ick sal besien oft daer eenige wonden sijn; sijn daer eenige wonden, soo sal ic dat vlees op snijden drije hoecte oft cruyswijs ende lichten die lippen op ende steken doir elcke lippe eenen draet mede te luijkene ende te ontdoene die wonden ende op te heffen tot elcken vermaken.

20. Wat suldij doen metten gebrokenen beenen alsmen tvlees opgesneden heeft ende alsmer geen wonde en vint ende tbeen is gebroken ende nijet tasten oft sien en mach ?

Ick sal dan die stucken vuijt doen vanden beene die ic verscheijden vinde oft die niet vast en houden.

16. Wat zal men doen tot kneuzing of buil daar het vlees zeer stuk is en daar immer etter wezen moet?

Ik zal het ten eersten open snijden opdat ik mag en doe ik dat niet zo zal ik er op leggen verzachtende en vermurwende pleisters totdat etter wel is gemaakt en dat zo zuiver ik het goed met een reinigingsmiddel en winnen dan vlees en laat het alzo drogen en helen.

17. Wat zal jij doen ten eersten als daar was enige grote kneuzing met een kleine buil met een klein gat?

Ik zou daarop leggen na het eerste vermaken verzachtende dingen die etter maken en goed laten dragen als een pleister van malva (Althaea officinalis), dat is pappel, of rijpende pleisters en rozenolie en dat voort smeren en hele met drogende dingen.

18. Waaraan zou men het herkennen of dat hoofd gebroken was zonder wond in het vlees zoals soms gebeurt met builen of met kneuzing?

Ik zou dat onderzoeken alzo het de boeken bewijzen met doen kraken een noot of met te doen openen dat voorste lid van de duim of met een wasdraad te houden tussen mijn vinger en dat ene eind tussen de tanden van de zieke en melken de draad : is [37] de schedel stuk, hij zal recht daaraan grijpen met de hand want hij kan nog mag dat krassend geluid niet gedogen.

Maak een pleister van mastiek, (Pistacia lentiscus) en het witte van een ei, goed tezamen gemengd ter dikte van een zalf en dat daarop gelegd, maar het hoofd eerst geschoren, en laat dat liggen van de avond tot de morgen, het zal betekenen of de schedel gebroken is als men dat af zal doen de volgende dag.

19. Wat zal men doen als het hoofd is gebroken met wonden in het vlees?

Ik zal bezien of daar enige wonden zijn; zijn daar enige wonden zo zal ik dat vlees open snijden driehoekig of kruisvormig en lichten die lippen op en steek door elke lip een draad om met mee te sluiten en te openen die wond en op te heffen tot elke vermaken.

20. Wat zal jij doen metten gebroken benen als men het vlees open gesneden heeft en als men geen wond vindt en het been is gebroken en men het niet tasten of zien mag?

Ik zal dan die stukken uit doen van het been die ik gescheiden vindt of die niet vast houden.

21. Wat suldij doen oft sij vaste houden oft als die canten oft die stucken gedoken sijn dat eene onder tander, of als eenich stuc staet op ende neder, oft dat die enden gekeert sijn innewaert ende gedoken tot dura mater ende totter hersenen ?

Ick sal dat gebroken been, oft dat neder gedructe stic, oft dat daer hendelinge staet, vuijte doen met instrumenten, ist mij mogelijc, met pincen oft tangen lauatorien, soo ict alder saechste mach ende subijlijcxt can bij voirsienicheden. Ende wachten mij dat ic die liesce nijet en quetse metten instrumente oft metten scherpen vanden beene. [38]

22. Wat suldij doen op die misdoende beenen als ghijse niet vuijt doen en moecht ?

Ic ben dan daer toe bedwongen te houwen met beijtelen (ende) maelgeten, oft met trepanen te doirboerne met wel vele gaitkens, oft (te) doirgrauene met gratensen dat stic daert hout off vaste is, ende suuerent wel omtrent die liesst vanden beene soo dat sij wel effen sijn of dat die canten oft die sticken vanden gesonden beene (effen sijn) soo dat dura mater daer nijet en hapere noch ontweege om te apostemerene metten slane om die hersenen daer jegen te dringenen soo datter aff mocht comen die doot.

23. Wildij altoos houwen int herssenbecken alst gebroken is ?

Neen ic, nijet dan in die voirseide saken, want al ist vreese int houwen, het is nochtans beter dan al verloren oft dan de siecken te tormenteren totter doot.

Maer alle die slechte broken oft schoren willen die nieuwe meesters cureren sonder houwen oft eenich been vuijte doene bij craghte.

24. Welcken tijt suldij die beenen vuijt doen ?

Soe ick eerst mach, opten eersten dach, ben icker bij ende die patient sterck genoch is ende mij geen bloet en belette ende sijn vrienden ende sijn magen daer mij consenteren ende op mij begeeren. Ende en mach icx niet gedoen totten .j.^en dage, soo beydic totten .iij.^en oft totten .iiij.^en dage oft alst tbloet gestelpt is.

25. Wat salmen doen als die beenen vuyt sijn gedaen ?

Ic sal nemen saecht lijnwaet oft sijndael ende nettent naden ouden meesters in twee deel goeder olie van rosen ende een deel honich rosaet dat beijde wel gesuuert is ende dat wel geleet op dura mater ende die enden onder die canten gesteken vanden beene soo men alre saechste [39] mach. Ende vanden seluen soo giete ic die wonde vanden beene al vol, ende in die wonde vanden vleese soo legge ic wiken van olie van roosen ende doderen van eyeren te gader gemengt, ende op al dit soo legge ic een cleijn plaester genet int selue medicijn : dat dunct mij goet. Ende ic salue oijck die wonden met heeter olien van roosen omtrent.

Oft met desen defensiue aldus gemaect : olie rosaet ℥.ij. et s., bolus, armenicus, terra sigillata℥.s., ende wijn asijn, oftmen wille, .ʒ.ij., ende maect hier aff salue, ende daer ouergaende soo leg ic een plaester dat groot genoch is in wermen wijne genet. Ic binde dit wel daer op soo datter op blijue.

21. Wat zal jij doen als ze vast houden of als de kanten of de stukken gedoken zijn de ene onder de andere of als enig stuk staat op en neer of dat de einden naar binnen zijn gekeerd en gedoken tot dura mater en tot de hersenen?

Ik zal dat gebroken been of dat neer gedrukte stuk of dat er overeind staat er uit doen met instrumenten, is het mij mogelijk, met pincet (tangen) of tangen gewassen zo ik het aller zachtste kan en subtiel kan met voorzienigheid. En me wachten dat ik het hersenvlies niet kwets met de instrumenten of met het scherpe van het been. [38]

22. Wat zal jij doen op de gebroken benen als gij ze er niet uit doen mag?

Ik ben dan daartoe gedwongen te houwen met beitels en loden hamers of met trepanen (instrument bij trepanatie) te doorboren met wel vele gaatjes of te doorgraven met krabijzer dat stuk daar het houdt of vast is en het goed zuiveren omtrent de vlies van het been zodat ze goed effen zijn of dat de kanten of de stukken van het gezonde been effen zijn zodat dura mater daar niet hapert nog scheurt om te verzweren met het slaan om dat de hersens daartegen dringen zodat er de dood van mocht komen.

23. Wil jij altoos houwen in de schedel als het gebroken is?

Neen ik, niet dan in die voor gezegde zaken, want al is het vrees in het houwen, het is nochtans beter dan alles verloren of dan de zieken te kwellen tot de dood.

Maar alle de eenvoudige breuken of scheuren willen de nieuwe meesters cureren zonder houwen of enig been uit te doen met kracht.

24. Welke tijd zal jij de benen uit doen?

Zo gauw ik kan, op de eerste dag, ben ik er bij en de patint sterk genoeg is en mij geen bloed belet en zijn vrienden en zijn verwanten het me toestaan en van me begeren. En kan ik het niet de 1^ste dag doen zo wacht ik tot de 3^de of tot de 4^de dag of als het bloed gestelpt is.

25. Wat zal men doen als de benen uit zijn gedaan?

Ik zal nemen zacht lijnwaad of zijde en natten het naar de oude meesters in twee deel goede rozenolie en een deel rozenhoning dat beide goed gezuiverd is en dat goed gelegd op dura mater en de einden onder de kanten gestoken van het been zo men het aller zachtste [39] mag. En van hetzelfde zo giet ik de wond van het been geheel vol en in de vleeswond zo leg ik doeken van rozenolie en dooiers van eieren tezamen gemengd en op al dit zo leg ik een kleine pleister genat in dezelfde medicijn : dat lijkt me goed. En ik zalf ook die wonden met hete rozenolie omtrent.

Of met deze afwerende aldus gemaakt : rozenolie, 2 ons en een half, is vijf lood, bolus armeniacum, terra sigillata,1 ½ ons, is drie lood, en wijn azijn, als men wil, 2 drachme, half lood, en maak hiervan een zalf en daar overheen zo leg ik een pleister die groot genoeg is in warme wijn genat. Ik bind dit goed daarop zodat het er op blijft.

26. Wat suldij doen ten anderen of ten derden vermakene als die wonde wel draecht ?

Ic doen dan als ic dede, maer bouen soo legic een mondificatijff gemaect van seem rosaet ende gersten meel totter tijt toe datse wel gesuuert is ende tot dura mater begint te veruleesene met craneo; dan soo strooije ic daer op puluer van hasen hare ende tpuluer consolidatijff ende daer bouen droge dingen, draden van pluckelinge van lijnwade, ende daer op een actractijff oft een heelende plaester alsoo Lancfranc seit.

27. Wat suldij doen als die broke oft schore vanden hoofde effen sij ende ghij geen been vuijt en doet ?

Ic giete in de schore goede olie van roosen ende op dat been gebroken soo leg ic kleederkine ofte wixkene genet in olije rosaet een deel, ende seem van roosen wel gecoleert een halff deel, ende in die wonden vanden vleese soo leggick wiken genet in olie rosaet ende doderen van eijeren daer toe. Ende also gae ic voort metten mondificatiue, diffenciue ende metten consolidatiue ende droge draden ende [40] metten puluere tot wel genesen is. Ende ic houde de wonde open vanden vleesche tot datse binnen wel geconsolideert is.

28. Waer aen suldij kennen oft dura mater gequetst is ?

Ic merke dat bij dat hij heuet groote seeringe int hooft ende taensichte root ende ontsteken om de leuende geesten dat daer loopen. Ende die oogen sijn blakende ende die tonge is ruwich om die corts. Ende quade verstandenissen ende gebrec des sins om die verstoringe des geestes ende brakinge des monts ende vele andere teekenen.

29. Waer aen suldij kennen oft pia mater is gewont ?

Ick salt weten ende kennen bijder onmachticheden ende fauten van craghten van smaken, ende dat hij niet verteeren en mach, noch nyet spreken noch die woerden fformeren en mach; sij hebben puijsten bij wijlen int aensicht ende treckinge der oogen ende wonderlijke sine. Ende tbloet ende tetter compt oijck onderwijlen ten ooren, ten wonde ende ten nosen vuijte eer dat sij steruen ende vele andere teekenen.

30. Wat suldij doen tot wonden van frutsuringe met plomper dinc dat nijet en snijt als stoc, steen, peerts voet, oft dat vlees ontween te vallen, ende zenuwen, aderen ende vlees te perssen ende dat onderwijlen sonder wonde ende die van buijten ?

Ic moet dat op snijden, want als die stercke natuer daer niet en mach verwinnen, soo soudense corrumperen ende meest in vollen lichame, want daer soo behoeft men purgatie omme die humoren mede te suueren. Ende ist bloet soo salment purgeren met latene oft den lichame te iijdelene oft alleene tle(s)t op dat hij latens is gewone ende die natuere steric is ende dat rechte voort. Ende als die purgatie gedaen is, soo salue tghefrutsurde let met warmer olije [41] van roosen ende stroijt daer op puluer van mirtelen ende bindet wel, oft legtet al omtrent die wonde, op datter een wonde is, het bewaert die corruptie, drijuetse vuyte, ende soo doet oijck die quetsueringe vander wonden. Ende in die wonde soo leg ick eene wike ende dit pultes aldus gemaect.

Neempt twee pinte waters, een pinte olie van olijuen ende een hantuol terwen bloemen, ende siedet dit te samen met cleenen vire tot dat slecht is : dat soo leg ic daer op tot die sweeringe geseten is ende die wonde op haere dracht is. Ende daer(na) soo leg ic een suuerende plaester ende daer na een heelende plaester ende dragende.

26. Wat zal jij doen ten tweede of ten derden vermaken als de wond goed draagt?

Ik doe dan zoals ik deed, maar boven zo leg ik een reinigend middel gemaakt van rozenhoning en gerstemeel tot de tijd toe dat het goed gezuiverd is en tot dura mater begint te verenigen met de schedel; dan zo strooi ik daarop poeder van hazenhaar en versterkend poeder en daar boven drogende dingen, draden van pluksels van lijnwaad en daarop een tezamen trekkend of een helende pleister alzo Lancfranck zegt.

27. Wat zal jij doen als die breuk of scheur van het hoofd effen is en gij geen been er uit doet?

Ik giet in de scheur goede rozenolie en op dat gebroken been zo leg ik kleertjes of doekjes genat in rozenolie een deel, en honing van rozen, goed gezuiverd, een half deel en in de vleeswonden zo leg ik doeken genat in rozenolie en dooiers van eieren daartoe. En alzo ga ik voort met het reinigend middel, afwerende en met de versterkende en droge draden en [40] met het poeder totdat het goed genezen is. En ik hou de wonde open van het vlees totdat het binnen goed gesterkt is.

28. Waaraan zal jij kennen of dura mater gekwetst is?

Ik merk dat bij dat hij heeft grote pijn in het hoofd en het aanzicht is rood en ontstoken vanwege levende geesten die daar lopen. En de ogen zijn blikkerend en de tong is ruw vanwege de koorts. En slecht verstand en gebrek van de zin vanwege de verstoring der geest en opbraken van de mond en vele andere tekens.

29. Waaraan zal jij kennen of pia mater is gewond?

Ik zal het weten en kennen bij de onmacht en fouten van krachten van smaken en dat hij niet verteren kan, nog niet spreken nog de woorden formeren kan; zij hebben soms puisten in het aanzicht en trekken met de ogen en zien wonderlijk. En het bloed en de etter komt ook soms uit de oren, ten wond en ten neus uit eer dat zij sterven en vele andere tekens.

30. Wat zal jij doen tot wonden van kneuzing met plompe dingen die niet snijden zoals een stok, steen, paardenvoet of dat vlees stuk valt en zenuwen, aderen en vlees te persen en dat soms zonder wond en die van buiten?

Ik moet dat open snijden, want als die sterke natuur daar niet mag overwinnen zo zouden ze bederven en meest in volle lichamen, want daar zo behoeft men purgatie om de lichaamssappen mee te zuiveren. En is het bloed zo zal men het purgeren met laten of het lichaam leeg te maken of alleen het laatste opdat hij laten is gewoon en de natuur sterk is en dat direct. En als die purgatie gedaan is zo zalf het gekneusde lid met warme rozenolie [41] en strooi daarop poeder van mirtelen (Myrica gale) en bindt het goed of leg alles omtrent die wond, opdat er een wond is, het bewaart die corruptie, drift het uit en zo doe ook de kwetsing van de wonden. En in de wond zo leg ik een doek en deze pleisters aldus gemaakt.

Neem twee pinten water, een pint olijvenolie en een handvol tarwebloem en kook die tezamen met laag vuur totdat het zacht is : dat zo leg ik daarop tot die zweer gezet is en de wond op haar dracht is. En daarna zo leg ik een zuiverende pleister en daarna een helende pleister en dragende.

31. Wat suldij doen als die senuen in handen oft in anderen leden gefrutseret sijn ?

Ic doe als voirseit, sijn daer geene wonden, maer sijn daer wonden, soe leg ic nijet dat pultes voirseit, want tware den senuwen quaet ende tsouse doen vervuijlen ende inbrengen vreese van crampe. Maer ouer dat pultes soo leg ic witten termentijne in tusschen twee lijnen doeken ende die maectmen aldus.

Neempt termentijn ende lecten in schoonen watere ende roerten altoos met eenre tintel tot dat hij wit genoch is. Ende als die vloinge der humoren gesocht is, soo maec ic een plaester van bonen meel, pic ende seem, al een luttel te gader gesoden, ende daer op een plaester geleet. Ende als die sweringe gecesseert is ende die swellinge gemindert is, soe coem ic totter suyueringen met deser mondificatiue.

Recipe mel rosaet wel gecoleert ende gerste bloeym ende witten termentijn, elcx euen vele, subtijliken te gader gesoden, altoos roerende dat niet en berne; van desen een plaester daer op geleet ende dit soo proeft Galienus ende (Lan) franke dattet goet is in alle senuwen die gewont sijn. Ende niuwe frutsuringe sonder wonde, daer toe salmen maken heeten wijn met soute, ende netten daer in stoppen, [42] ende leggen soo daer op also heet alsmen gedoogen mach. Ende die verwonde quetsuere sonder etter ende sonder veel seers wort aldus gecureert, ten ware inden voet : daer op soo salmen plaesteren asschen van wijngaerde, gesoden met wijne ende met asijne, ende ic sal dat let baden in loogen van wijngaert asschen ende water daer aff gemaect.

32. Wat medecijn orbortmen meest int vlees alst veel etters geeft ?

Ic legge dan daer op een mondi(fi)catijff om te suueren aldus gemaect. Nempt mel rosaet wel gecoleert .iij. ℥, bloeme van gerste .j.℥, ende een luttel schoons waters daer mede getempert ende siedet tot slecht sij.

33. Wat is spasme in wonden ?

Het is van crimpinge der leden, te hoope treckende ende verstijffhede ende droochte, ende coempt alremeest in wondende senuwen, muskelen ende in senuwen leden ende het is sterffelick.

34. Hoe vele manieren van spasme sijnre ?

Ic segge datter sijn drije manieren, die eene heet omprostonos, die ander heet emperistonos ende die .iij.^e heet thetanos. In omprostonos soo strecken die senuwen dat hoouet voirwaert totter borst, ende die mont luijct hem toe, ende die vingeren luijken hem in die hant, soo dat mense niet ontdoen en can noch en mach. In empristonus soo ist contrarie, want dat hoouet voeget hem achterwaert totten rugge ende in tethanus soo trect van beeden sijden euen vele, soo dat lichame oft dat let stede staet ende dat soo en mach niet buegen. [43]

35. Welck sijn die wonden die van noode sterfelic sijn ?

Het sijn die wonden der herten hoe cleene dat sij sijn, ende die aderen organice doirgaende ende tracea arteria drijden cartillen, ende die wonden van ysophago ende die wonden der longene, ende die wonde des cappen der herten, ende die wonden der grooter harterien, ende die wonden der diafragma, ende die wonden bijden monde vander magen, ende die wonden der leueren, ende die wonden der gallen, ende die wonden der aderen talis splenis, ende die wonden der cleene dermen, ende die wonden der derms jeiunum, ende die wonden der nieren, ende die wonden der blasen bij den bodem doirgaende, ende die wonden in die holheden der moeder. Dese leden gewont in merkelijker grootheden oft met verliese der substancie : die wonden der hersenen ende die wonden des ruggen mercks. Ende sijn dese wonden vuyter maten groot als die die al aff geslegen of een arm pistel of geslegen ende die wonden nauolgen(de) : groote frutsuringen eens groots lets, vuyte stortinge des marchs als metter knie schenen, ende drije vinger mael onder tknie ende drije vinger mael bouen tknie. Ende dies gelijke onder den ellenboge ende daer bouen als die wonden sijn van eeniger grootheden.

31. Wat zal jij doen als die zenuwen in handen of in anderen leden gekneusd zijn?

Ik doe zoals gezegd is, zijn daar geen wonden, maar zijn daar wonden dan leg ik niet die voorgenoemde pleister want dat was kwaad voor de zenuwen en het zou ze vervuilen en vrees van kramp brengen. Maar over die pleisters zo leg ik witte terpentijn (Pistacia terebinthus) in tussen twee lijnen doeken en die maakt men aldus.

Neem terpentijn en leg het in schoon water en roer het altijd met een roerstok totdat het wit genoeg is. En als dat vloeien der levenssappen bedwongen is zo maak ik een pleister van bonenmeel, pek en honing, alles wat tezamen gekookt, en daarop een pleister gelegd. En als de zweer verminderd is de zwelling verminderd zo kom ik tot de zuivering met dit reinigend middel.

Recept; rozenhoning goed gezuiverd en gerst bloem en witte terpentijn, van elk even veel, subtiel tezamen gekookt en altijd roeren zodat het niet verbrand; hiervan een pleister daarop gelegd en dit zo beproeft Galenus en Lancfranck dat het goed is in alle zenuwen die gewond zijn. En nieuwe kneuzing zonder wond, daartoe zal men maken hete wijn met zout en nat daarin pluksels [42] en leg het zo heet daarop als men gedogen kan. En die verwonde kwetsing zonder etter en zonder veel zeer wordt aldus gecureerd, tenzij in de voet : daarop zo zal men pleisteren as van wijngaard gekookt met wijn en met azijn en ik zal dat lid baden in loog van wijngaardas en water daarvan maken.

32. Wat medicijn gebruikt men meest in het vlees als het veel etters geeft?

Ik leg dan daarop een een reinigend middel om te zuiveren aldus gemaakt. Neem rozenhoning goed gezuiverd 3 ons, half ons bloem van gerst en wat schoon water daarmee gemengd en kook het tot het gaar is.

33. Wat is spasme in wonden?

Het is van krimpen der leden die te hoop trekken en verstijven en drogen en komt allermeest in verwonde zenuwen, spieren en in zenuwachtige leden en het is dodelijk.

34. Hoe vele manieren van spasme zijn er?

Ik zeg dat er zijn drie manieren, die ene heet omprostonos, de tweede heet emprosthonus en de 3^de heet tetanus. In omprostonos zo strekken de zenuwen dat hoofd voorwaarts tot de borst en de mond sluit zich toe en de vingers sluiten zich in de hand zodat men ze niet open kan nog mag. In empristonus zo is het contrarie, want dat hoofd voegt zich achterwaarts tot de rug en in tetanus zo strekt het van beide zijden evenveel zodat het lichaam of dat lid stijf staat en dat zo niet kan buigen. [43]

35. Welke zijn de wonden die van nood dodelijk zijn?

Het zijn die wonden der hart hoe klein dat ze zijn en de aderen organice doorgaan en tracea arteria drie cartillen (slagaders), en de wonden van ysophago (oesophagus; slokdarm) en de wonden der longen en de wond der kap van het hart en de wonden der grote slagaders en die wonden der middenrif en die wonden bij de mond van de maag en de wonden der lever en de wonden der gal en de wonden der aderen talis splenis, (soort aderen) en de wonden der kleine darmen en die wonden der dikke darm en de wonden der nieren en de wonden der blaas die bij de bodem doorgaan en de wonden in de holte der baarmoeder. Deze leden gewond in opmerkelijke grootheden of met verlies der substantie : de wonden der hersenen en die wonden der ruggenmerg. En zijn deze wonden uitermate groot als die dijbeen geheel afgeslagen of een arm oksel afgeslagen en de wonden navolgende) : grote kneuzingen van een groot lid, uitstorten van merg als met de knie schenen en drie vingers maal onder de knie en en drie vingers maal boven de knie. En diergelijke onder de ellenboog en daarboven als de wonden van enige grootheid zijn.

36. Wat suldij doen tot wonden van verwoede honden ende serpenten ende andere dieren ?

Sijn sij nijet gefenijnt of verwoet, soe cureer icse als ander wonden die simpel sijn (met) medicijnen daer men wonden mede geneest staende in simpelen steden als int vlees.

37. Waer aen suldij kennen oft die wonde gefenijnt is ?

Ic sal nemen crumen van broode ende bestrijken dat metten bloede ende worpent voir eenen hont : hij en salt niet eten, ende eet hijt, hij sterft, ende des gelijke van eenre hinnen. [44]

38. Wat suldij doen totter cueren als die wonden gefenijnt oft verwoet of dul sijn ?

Ic sette op die wonden ventosen om veel bloets vuijt te treckene, ende dan so wijde ic die wonden, ende dat doe ic met cauterien, want dat is best al totten bodem vander wonden. Ende dan soo leg ic op die wonden dat fenijn vuyt trect als des selfs honts leuere, oft een jonc kieken geclouen ouer den rugge, oft asschen van wijngaerde gebernt, of gesouten vis oft opoponac ende mirre te samen gestooten oft urine van jongen kinderen met glasen gestooten, oft met soute ende met azijne gestooten. Ende ic houde die wonden .xl. dagen open ende desgelijke soo doen ic die wonden der serpenten ende van gefenijnde dieren.

Ic wijde die wonden ende trecke daer vuijte vele bloets met ventosen. Ende ic doe hem houden goet regement. Ende ic geue hem te nutten goede triacle. Ende ic leggen op die wonden medicijnen die dat fenijn vuyt trecken. Ende dese wonden sijn vele incurabel om dat sij vele melancolije tot hem trecken.

39. Waer omme wast quaet vlees in wonden ende waer aen salment kennen ?

Ic segge dattet wast om dat men daer op leet plaestren die vlees doen wassen eer dat etter wel gesuuert is. Ende daer bij soo worden die wonden onder roten ende winnen veel vlees om dattet is gewonnen metten ettere ende dat vlees is oijc quaet om dattet oijc ouertollich is ende te groot bouen natuerlijke vormen, oft alst is te hart oft te morwe of nyet onderhoorich der heelingen ende root, rijsende, morw, lichtelijck vloedende ende niet accorderende metten lippen der wonden. [45]

40. Wat suldij doen als quaet vlees is gewassen in wonden, hert morw, saechte oft middelic ?

Ic verteere dat nieuwe vlees ende dat moru met carpije ende metten groenen vnguentum, oft met anderlichten corederende medecijne als gebernden alluijn, oft met arcenicum, oft met ruptorien, oft met snijdende wapenen, oft met cauterien, dats met gloijende ijsere.

36. Wat zal jij doen tot wonden van dolle honden en serpenten en andere dieren?

Zijn ze niet vergiftigd of dol, zo cureer ik ze als andere wonden die eenvoudig zijn met medicijnen daar men wonden mee geneest die staan in eenvoudige plaatsen als in het vlees.

37. Waaraan zal jij kennen of die wond vergiftigd is?

Ik zal broodkrumnen nemen en bestrijken dat met het bloed en het voor een hond werpen: hij zal het niet eten en eet hij het, hij sterft, en dergelijke van een hen. [44]

38. Wat zal jij doen tot het cureren als die wonden vergiftigd of verwoed of dol zijn?

Ik zet op die wonden ventosen (koppen zetten) om veel bloed uit te trekken en dan zo maak ik die mond wijder en dat doe ik met cauterien (zengen met gloeiend ijzer), want dat is het best al tot de bodem van de wond. En dan zo leg ik op die wonden dat venijn uittrekt als van diezelfde hond de lever of een jong kieken gekloofd over de rug of as van wijngaard gebrand of gezouten vis of Opopanax en mirre tezamen gestoten of urine van jonge kinderen met glas gestampt pof met zout en azijn gestampt. En ik hou die wond 40 dagen open en desgelijks zo doe ik de wonden der serpenten en van giftige dieren.

Ik maak die wond wijder en trek daaruit veel bloed met ventosen. En ik laat hem houden goed regiment. En ik geef hem te nuttigen goede teriakel. En ik keg op die wonden medicijnen die dat venijn uittrekken. En deze wonden zijn vaak ongeneeslijk omdat zij vele melancholie tot zich trekken.

39. Waarom groeit kwaad vlees in wonden en waaraan zal men het herkennen?

Ik zeg dat het zo groeit omdat men daarop legt pleisters die vlees laten groeien eer dat het etter goed gezuiverd is. En daarbij worden de die wonden onder rot en winnen veel vlees omdat het is gewonnen met het etter en dat vlees is ook kwaad omdat het ook overtollig is en te groot boven natuurlijke vormen of als het te hard is of te murw of niet onderhorig het helen en rood, rijzen, murw, licht vloeit en niet overeen komt met de lippen der wonden. [45]

40. Wat zal jij doen als kwaad vlees is gegroeid in wonden, hard, murw, zacht of middelbaar?

Ik verteer dat nieuwe vlees en dat murwe met pluksels en met groene zalf of met andere soorten invretende medicijnen als gebrande aluin of met arsenicum of met openbrekende pleisters of met snijdende wapens of met cauterien, dat is met gloeiend ijzer.

41. Wat suldij doen als een wonde is seer root ende seer swert ende daer mede geswollen ?

Ic saechten ende pijnense te doen dragen ende gieten daer in warme olie van roosen ende eene wike daer in genet, ende dan daer op een plaester geleet van olien van roosen ende doderen van eyeren te samen gemengt, ende strijken omtrent der wonden metten defensijff aldus gemaect.

Neempt bolus ℥.j., olie rosaet ℥.ij., terra cigillata ℥.s., ende wijn asijn, oft men wille, ℥.ij., ende maect hier aff een salue, ende daer ouergaende soo legge ic een plaester dat groot genoch is, genet in wermen wijne, ende bindent wel daer op soo datter op blijue.

42. Wat suldij doen voort ten anderen oft ten derden vermakene als die wonde wel draget ?

Ic doen dan binnen als ic dede, maer bouen soo leg ic een mondi (fi) catijff gemaect van seem rosaet ℥.iij., gersten meel ℥.j., ende menget te samen ouer een vier ende leggent dan daer op gelijc bouen is voirseit.

43. Maer als de wonde seer swert ende seer root is ende daer mede is geswollen ?

Soo doen ic alst voirseit is int tnaeste capittel (s) onder een. Ende als dat is gedaen, soo leg ic bouen allen [46] somtijt, alst noot is, een plaester van maluwen, dat sijn pappelen, ende van anderen dingen als Lancfranke seet, ende ic doen den patient laten ter contrarien sijden, is hij vol van bloede ende jonck, ende ic doe hem wachten van wijne te drinken ende ic doe hem eten kerne melck gesoden, ende suere appelen gebraden, ende sulc dinck, ende cleene bierken doe ic hem drinken.

44. Waer aen salmen kennen die medicijnen oft een plaester op een wonde geleet, oft goet is ende behoulic, oft contrarie, te heet, te cout, te drooge, te nat is ?

Ic segge als die heelende medicine is te drooge totter wonden oft te seer vocht, soo en wint sij gheen vlees, ende is die wonde te drooge haer te suyueren, ende die lippen cleen ende dunne, soo heelt die wonde dagelicx met subtijlen dunnen ettere, rootachtich oft geeluachtich; off is sij te heet, soo wort die stede omtrent root oft sij sweert, ende dat etter wordt menich voudich, ende (is) die medicine een luttel drogende of te cout of te wac, soo wordt dat groot, swaer ende oneffen, ende bleeck als water verwe, ende die stede wort moru, bleec ende dat let wordt coudt, ende die siecke geuoelt coude daer in, ende hem helpt wel wermenisse.

45. Wat medicinen salmen daer toe vuegen ?

Ic sal die discretie beteren ende bewaren elc metten sijnen dat hem contrarie sij : dat heeten metten couden, ende dat drooge metten wacken, ende die contrarie metten contrarie, als die practijke bewijst.

41. Wat zal jij doen als een wond is zeer rood en zeer zweert en daarmee gezwollen?

Ik verzacht het en pijn het te laten dragen en giet daarin warme rozenolie en een doek daarin genat en dan daarop een pleister leggen van rozenolie en dooiers van eieren tezamen gemengd en strijk omtrent de wonden met afwerende aldus gemaakt.

Neemt bolus armeniacum een half ons, is een lood, rozenolie, 2 ons, is vier lood, terra sigillata (1) een half ons, is een lood, en wijnazijn, als men wil, 2 ons, is vier lood, en maak hiervan een zalf en daar overheen zo leg ik een pleister die groot genoeg is, genat in warme wijn, en bindt goed daarop zodat het er op blijft.

(1) gezegelde aarde, ijzerhoudende leemsoort die als koeken met een zegel te koop werden aangeboden.

42. Wat zal jij doen voort ten tweede of ten derden vermaken als die wond goed draagt?

Ik doe dan binnen zoals ik deed, maar boven zo leg ik een reinigend middel gemaakt van rozenhoning drie ons, is zes lood, gerst meel half ons en een lood en meng het tezamen over een vuur en leg het daarop gelijk boven gezegd is.

43. Maar als de wond zeer zweert en zeer rood is en daarmee is gezwollen?

Zo die ik als gezegd is in het voorgaande kapittel op een na onder een. En als dat is gedaan zo leg ik boven alles [46] soms als het nodig is een pleister van malva (Althaea officinalis), dat zijn pappelen, en van andere dingen zoals Lancfranck zegt en ik laat de patint ter ter contrarie zijden, is hij vol van bloed en jong, en ik doe hem wachten van wijn te drinken en ik laat hem eten gekookte karnemelk en gebraden zure appels en zulke dingen en laat hem klein bier drinken.

44. Waaraan zal men kennen die medicijnen of een pleister op een wond gelegd of het goed is en passend of contrarie, te heet, te koud, te droog, te nat is?

Ik zeg als die helende medicijn is te droog tot de wond of te zeer vochtig, zo wint zij geen vlees en is die wond te droog het te zuiveren en de lippen klein en dun zo heelt die wond dagelijks met subtiele dunne etter, roodachtig of geelachtig; of is zij te heet, zo wordt die plaats omtrent rood of het zweert en dat etter wordt menigvuldig en is die medicijn een beetje drogend of te koud of te vochtig zo wordt dat groot, zwaar en oneffen en bleek als waterkleur en die plaats wordt murw, bleek en dat lid wordt koud en die zieke voelt koude daarin en hem helpt wel warmte.

45. Wat medicijnen zal men daartoe voegen?

Ik zal die symptomen verbeteren en bewaren elk met hetgene dat hem contrarie is : dat hete met het koude en dat droge met het vochtige en die contrarie met de contrarie, zoals de praktijk bewijst.

46. Wat dingen is quade discretien ?

Ic segge dattet is eene apostome oft eenige quade toeuallen als vlcus, canker, fistel ende onnatuerlijke wonden die altoos argeren ende nijet en heelen, soo watmen daer toe doet. [47]

47. Waer ane suldij kennen dat quade discretie coempt ?

Ic salse kennen bij seeringe, bij hitten, bij rotheden, swaerhede, swellinge ende bij dattet etter dunne waterachtich is als wasschinge van vleesche, apostomen, cortsen ende daer putrefacie is ende dese teekene sijn vele sterfelic.

48. Waer mede suldij quade discretie weeren als sij coempt ?

Ick sal den siecken metten gequetsten lede rusten, ende minderen hem sijne spijse, ende ic ijdele hem dat lichaem, ist van noode, ende ic becoelen, ende ic bescherme ende saechte dat let, ende ic en lates nijet perssen. Ende ic doe dat let hooge leggen, ende ic doe hem ter cameren gaen lichtelick, ende ic doe hem laten, ist noot, ende meest in lichamen die vervuylt sijn, want die sijn alre(meest) te wachtene.

49. Wat dingen belet meest die wonden die heelen tot haren tijt ?

Ic segge quade desp(os)icie des lichaems oft des gewonts lets, groote scherphede des bloets, te groot, te heet ende te vele oft te luttel, quade honger, quade discretie der leuere, der junctueren, milten, ongeordineerde spijse, ombequame medicijnen daer toe gedaen, glandule die den wonden geuen quade humoren, groffhede der lippen vander wonden, ende ouertallich vlees oft quaet vlees, ende dat hart oft moru, som in ellenboge quade vorme als ront, als een been geperrikelt is, quade aderen des wonden brengende quaet bloet, ende dese quade dingen moet men cureren elck met sijnre cueren. [48]

50. Waer bij coempt toe dat eene medicine wort geleijt op een let, die wonde heelt, ende vanden seluen medicine alleene geleijt op een ander let, die wonde wijt ende corendeert als coperroot ?

Ic segge daer bij coempt dat lichamen ende die leden nijet en sijn van eenre complexien. Want leetmen coperroot op wonden die in heeten ende in droogen lichame sijn, ende in herden van steden oft leden, soo winnen sij gelijke hert ende drooge sterck vlees wederstaende sijn herthede ende wint sijn gelijcke, want het wint daer in vlees ende droocht bij gelijke. Ende bij contrarien in wacken, couden lichamen ende in morwe, teederen leden daer op geleijt vitrool, dats coperroot, het winnet sijne contrarien, want die moruweden vanden lichame oft vanden leden en mach nijet wederstaen die herthede vander medicinen. Want sij gaet bouen sijnre moruheden ende also smelten sijne leden ende worden gecorondeert ende dat gat wijt ende die siechede meert ende die seerichede, want gelijc wint gelijc ende conforteert ende destruweert ende doet sijne contrarije wech.

Hier bij soo machmen weten dat elc lichaem ende elck let is te ordineerine sijn propere medicijnen oft plaestren. Wilmen voort gaen in al dat men siet, soo is men schuldich te onthoudene die natuere oft men en weet nijet watmen doet.

46. Wat dingen zijn kwade symptomen?

Ik zeg dat het is een zweer of enige kwade toevallen zoals een ulcus, kanker, fistel en onnatuurlijke wonden die altijd verergeren en niet helen, zo wat men daartoe doet. [47]

47. Waaraan zal jij herkennen dat er kwade symptomen komen?

Ik zal ze herkennen bij bezwering, bij hitte, bij roodheid, zwaarheid, zwelling en bij dat het etter dun en waterachtig is als groeien van vlees, zweren, koortsen en daar verzwering is met etterafscheiding is en deze tekens zijn vaak dodelijk.

48. Waarmee zal jij kwade symptomen weren als ze komen?

Ik zal de zieke met de gekwetste leden laten rusten en minderen hem zijn spijs en ik leeg hem dat lichaam, is het nodig, en ik verkoel en ik bescherm en verzacht dat lid en ik laat hem niet persen. En ik laat dat lid hoog leggen en ik laat hem licht ter toilet gaan en ik laat hem laten, is het nodig, en meest in lichamen die vervuild zijn, want die zijn het allermeeste te wachten.

49. Wat dingen belet meest die wonden die helen tot hun tijd?

Ik zeg van een kwade aanleg van het lichaam of van het gewonde lid, grote scherpte van het bloed, te groot, te heet en te veel of te weinig, kwade honger, kwade symptomen der lever, der gewrichten, milt, ongeordende spijs, onbekwame medicijnen daartoe gedaan, gezwollen klieren (scrophulosis) die de wonden geven kwade lichaamssappen, grofheid der lippen van de wonden en overtallig vlees of kwaad vlees en dat hard of murw, soms in ellenbogen kwade vormen als rond, als een been gekwetst is, kwade aderen der wonden die kwaad bloed brengen en deze kwade dingen moet men cureren elk met zijn kuur. [48]

50. Waarvan komt het dat een medicijn wordt gelegd op een lid en die wond heelt en van dezelfde medicijn alleen gelegd op een ander lid die wond wordt wijder en invreet als koperrood?

Ik zeg dat het komt dat lichamen en die leden niet van een samengesteldheid zijn. Want legt men koperrood op wonden die in hete en in droge lichamen zijn en in harde van plaatsen of leden, zo winnen zij gelijke hard en droog sterk vlees en weerstaan zijn hardheid en wint zijn gelijke, want het wint daarin vlees en droogt bij gelijke. En bij contrarie in vochtige, koude lichamen en in murwe, tedere leden daarop gelegd vitriool, dat is koperrood, het wint zijn contrarie, want die murw van lichaam of van de leden zijn mag niet weerstaan de hardheid van de medicijn. Want het gaat boven zijn murwheid en alzo smelten zijn leden en worden ingevreten en dat gat wordt wijder en de ziekte vermeerdert en die zerigheid, want gelijk wint gelijke en versterkt en vernietigt en doet zijn contrarie weg.

Hierbij zo mag men weten dat elk lichaam en elk lid is te ordineren zijn gepaste medicijnen of pleisters. Wil men voort gaan in alles dat men ziet zo moet men zich onthouden de natuur of men weet niet wat men doet.

51. Wat bediet dat twee lieden wordden gewont tot eenre tijt tot eender gelijcker steden ende euen diepe : die eene is te wachtene al dat men wachten mach, soo dat hem geene cortsen aen en coempt. Ende den andren en der men nijet verbieden tregement daer die cortse aff coempt, want hem en mach geene cortse toecomen ?

Ick segge dattet bij coempt want die eene (is) sangwineus, vol van bloede, oft colericus jonc ende lichtelijc, [49] verhit van wijne van vleessche ende van ander dingen. Ende die andere is melancolicus oft flumaticus, herde, cout ende drooge ende coempt met luttel materien nijet mogende verhitten met wermen vleese.

52. Wat suldij doen tot wonden vanden oogen bouen anderen wonden ?

Ic sal met grooter neersticheden mij daer toe voegen met rechte medicijnen ende daer omtrent wel diffenderen. Ende is die substantie vanden oogen gesneden, gesteken oft gewont, daer soo salmen een propre medecijne (useren) als Lanfranc ende die boecken ons leeren, alleene behoorende totten oogen : vanden geuogelte vanden eije alst int siene (is), ende in lichten wonden der oogen : vanden witten vanden eije cort geslegen. Die oude meesters nemen comijn ende was maer ten is nijet goet bijden niewen meesters, maer al quaet.

53. Wat suldij doen om te heelene die wonden de lippen, der tongen ende ter mont van binnen ?

Ist buijten, soo leetmen daer op een plaester, maer ist binnen, soo heel ict met puluere consolidatijff oft met wijne ende honich te gader gesoden, ende dicwille daer mede gewassen ende gespoelt all warm.

54. Wat salmen doen tot wonden vanden oogen leden, aensichte, nose ende lippen ?

Ic sie oft (sij) sijn gesneden. Sijn sij gesneden, soo sal icse naijen ende dan daer op leggen een plaester genet in wermen wijne ende gepeluwet ende constelijke gebonden, ende wiken gestreken van wasse in die nosegaten, soo dat sij haer conduyt open behouden. Ende men sal in die andre wonden geene wike steeken, want sij en behoeuen geene wiken. [50]

55. Wat suldij doen tot wonden der lippen ende geschaerde monden ?

Ic salse constelijke nayen als voirseit is, ende is die luferinge soo groot ende daer soo veel gebrecx is, oft dat ic duchte dat die nainge vuijt soude splijten eer dat heel ware, soo steect doir beijde die lippen een naelde ende dan soo ombewintse met draden ouer beijde die enden, soo datse vaste houden, want men steect die naelde diepe binnen de canten.

51. Wat betekent het dat twee lieden worden gewond tot een tijd tot een gelijke plaats en even diep: die ene is te wachten al dat men wachten mag zo dat hem geen koortsen aankomen. En de anderen en die men niet verbiedt het regiment waar de koorts van komt, want hem mag geen koorts aankomen?

Ik zeg dat het bij komt want die ene is sanguineus, vol van bloed, of galachtig jong en licht [49] verhit van wijn, van vlees en van andere dingen. En die andere is melancholicus of een met fleuma (flegmaticus) hard, koud en droog en komt met weinig etter en kan niet verhitten met warm vlees.

52. Wat zal jij doen tot wonden van de ogen boven andere wonden?

Ik zal met grote vlijt mij daartoe voegen met rechte medicijnen en daar omtrent goed beschermen. En is die substantie van de ogen gesneden, gestoken of gewond, daar zo zal men een geschikte medicijn gebruiken zoals Lancfranck en de boeken ons leren, alleen behorende tot de ogen : van het gevogelte van het ei als in het zien is, en in lichte wonden der ogen : van het witte van het ei kort geslagen. Die oude meesters nemen komijn (Cuminum cyminum) en was, maar het is niet goed bij de nieuwe meesters, maar geheel kwaad.

53. Wat zal jij doen om te helen de wonden der lippen, de tong en ter mond van binnen?

Is het buiten, zo legt men daarop een pleister, maar is het binnen, zo heel ik het met versterkend poeder of met wijn en honing tezamen gestampt en vaak daarmee gewassen en gespoeld geheel warm.

54. Wat zal men doen tot wonden van de oogleden, aanzicht, neus en lippen?

Ik zie of ze zijn gesneden. Zijn zij gesneden zo zal ik ze naaien en dan daarop leggen een pleister genat in warme wijn en met kussens daaraan en kunstig gebonden en gestreken doeken van was in de neusgaten zodat ze hun opening open behouden. En men zal in de andere wonden geen doek steken, want die behoeven geen doeken. [50]

55. Wat zal jij doen tot wonden der lippen en hazenlip?

Ik zal ze kunstig naaien zoals gezegd en is die misvorming zo groot en daar zoveel gebrek of dat ik vrees dat het naaien uit zou splijten eer dat het heel was, zo steek door beide die lippen een naald en dan zo omwindt ze met draden over beide die einden zodat ze vast houden, want men steekt die naald diep binnen de kanten.

56. Wat suldij doen tot wonden in den hals ende in de kele ende welc soo sijn die vreeselijcxte ?

Wonden die daer geuallen dweers snijdende om dat sij mochten snijden aderen, arterien, senuwen, muskelen, die weech der spijsen, die weech des buycx, des adems, der spondilen van micha die vanden hersenen comen totten rugge. Ende sijnder aderen oft arterien die bloeden, die salmen stoppen alsmen eerst mach. Ende sijn sij dweers ontween, soo naijse ende daer op soo stroijt dat puluer voirseit. Ende sijn die senuwen omtrent den hals omtween, soo vergeer icse metter naelden ende naijse, soo ic best mach, ende legge daer op lombricos t(er)restres, dat sijn pierwormen oft teken, gewreuen ende gesoden in olien, ende ic heelt voort soo ic best mach alsoot behoort.

57. Welcke wonden in hals ende in kele sijn van rechte sterfelick ?

Ic segge die wonde dweers der spondilen van micha. Ende sijn sij nijet al dore, dats vreese van verlempthede ende onberoerlichede des lets; die organice ende die arterien gindes gesneden, maken aestige doot om die verliesinge des geests ende des hertelicx bloets. Ende die wonde der senuwen met grooter sweeringen sijn sterffelijc om die naerhede [51] der hersenen. Ende dese wonden staende tot deser steden behoeuen luttel wikens achter den eersten dach, maer ic geue dranc, sijn die wonden geschoten oft gestoken. [52]

58. Wat salmen doen tot wonden der schouderen, der ermen ende welcke sijn die vreeselijxte ?

Ic segge die senuwen gewont te sijne dweers in die schouderen, ende in die ermen onder die oxel, om die snijdinge der muskelen, der lanken ende der senuwen, daer die leden mede beroeren. Ende die coorden die daer sijn in dat vuijterste der muskelen gewont, brengen in spasme oft vreese van spasme oft die doot, ende dat drije vinger mael bouen der junctueren vanden ellenboge ende drije vinger male beneden den ellenboge.

Ende sijn die senuwen ontween maer niet allen, oft geprekelt, dats vreeselijc om die groote sweringe die men onder tijden niet gesaeften en can. Oft men snijt die senuwen ontween met allen, want dat ware beter dan die doot, want alle menkinge sijn beter dan die doot. Daer omme soo salmen die senuwen plaestren ende naijen diffenderende ende saechten binnen den anderen wonden, ende den erm salmen hooge leggen ende die hant, ende dat bloet stoppen vander aderen ende die senuwe salmen geuen haer behoorende medicinen. Ende also den beene, den vleese der junctueren, die nagle, die ende der vingeren, alre droochs medicine na dattet is droochste let, soo behoort hem met rechte toe.

59. Wat salmen doen als die borst is gewont ?

Ic sal besien oft die wonde al doirgaet oft niet, ende en gaet sij niet dore, soo is die cure licht te doene, maer gaet sij dore soo sal ic besien oft daer eenich let is gequetst. Ende en is daer geen let gequetst ende die wonde dore gaet, soo dat ic wel weet met tastene ende daer vuijt coempt locht ende opblasinge ende adem, dan soo sal ic naden nieuwen meesters die wonden vergaderen ende toe luyken ende naijense soo datter geene locht vuijt comen en mach, soo dat men den gheest ende die natuerlijke hitte binnen houden mach.

Ende bijder consten inder vergaderinge salmen wachten dat geene coude locht inde wonden en mach comen, ende dan soe leg ic daer op plumatiolen, genet in wermen wijne, ende bindet alsoo, maer naden a(u)deren meesters soo stop ic die wonde met eenre wiken die eene (hoeck) heuet, soo dat sij inden wonden niet en mach glijden ende oijck om datse die adem niet in halen en soude.

Ende daer op soo legic een mundi(fi)catijff, ende daer na een consolidatijff, ende daer toe dranck, ende alsoo wordt die wonde gecureert, ende tot elcken vermakene eene wike gemaect, eermen den andere wike vuijt doet, ende vlocx die andere wike genet ende gereet in de stekene, soo datter geene coude locht in en waije, ende so datter geene werme locht vuijt comen en mach.

60. Welc is die archste wonde ende meeste vreesen weder gesteken te sijne doir die borst, weder van achter oft van voren ?

Ic segge van achter soo ist meest vreesen om dat beghinsel is van achter vander muskelen ende vander senuwen. Ende om dat die achterste stede is suptijlre ende lichtere dore te stekene ende omme dat herte te quetsene oft die longene oft enich let dat binnen is.

56. Wat zal jij doen tot wonden in den hals en in de keel en welke zijn de vreselijkste?

Wonden die daar gebeuren dwars snijden omdat zij mochten snijden aderen, slagaders, zenuwen, spieren, de weg der spijzen, de weg der buik, de adem, de wervels van micha (1) die van de hersenen komen tot de rug. En zijn er aderen of slagaders die bloeden, die zal men stoppen zo gauw men kan. En zijn ze dwars stuk, zo naai ze en daarop strooi dat poeder voor gezegd. En zijn de zenuwen omtrent de hals stuk, zo breng ik ze tezamen met de naalden en naai ze zo goed ik kan en leg daarop lombricos terrestres, dat zijn pierwormen (aardwormen) of teken, gewreven en gekookt in olie en ik heel het voort zo goed ik kan alzo het behoort.

(1) Latijnse naam van zenuwen die van de hersenen in de ruggengraat komen.

57. Welke wonden in hals en in de keel zijn van recht dodelijk?

Ik zeg de wonden dwars der wervels van micha. En zijn ze niet geheel door, dat is vrees van verlamming en onbeweeglijkheid van het lid; die organice (levensbelangrijke ader) en die slagaders ginds gesneden maken haastige dood vanwege het verliezen van de geest en het harten bloed. En die wond der zenuwen met grote zweren zijn dodelijk vanwege de nabijheid [51] der hersenen. En deze wonden die staan tot deze plaatsen behoeven weinig doeken na de eerste dag, maar ik geef drank, zijn die wonden geschoten of gestoken. [52]

58. Wat zal men doen tot wonden der schouderen, de armen en welke zijn die vreselijkste?

Ik zeg de zenuwen die dwars gewond zijn in de schouders en in de armen onder de oksel vanwege het snijden der spieren, de lenden en de zenuwen daar die leden mede beroeren. En de gewonde pezen die daar zijn in dat uiterste der spieren brengen in spasme of vrees van spasme of de dood en dat drie vingers maal boven de gewrichten van de ellenboog en drie vingers maal beneden de ellenboog.

En zijn die zenuwen stuk, maar niet allen, of gekneusd, dat is vreselijk om die grote zwering die men ondertussen niet zacht maken kan. Of men snijdt die zenuwen geheel stuk, want dat was beter dan de dood, want alle verminkingen zijn beter dan de dood. Daarom zo zal men die zenuwen pleisteren en naaien beschermen en verzachten binnen de anderen wonden en de arm zal men hoog leggen en de hand en dat bloed stoppen van de aderen en de zenuwen zal men geven haar behoorlijke medicijnen. En alzo de benen, het vlees der gewrichten, de nagel en de vingers aller droogste medicijn naar dat het een droog lid is, zo behoort hem met recht toe.

59. Wat zal men doen als die borst is gewond?

Ik zal bezien of de wond geheel doorgaat of niet en gaat het niet door zo is die cure licht te doen, maar gaat het door zo zal ik bezien of daar enig lid is gekwetst. En is daar geen lid gekwetst en die wond gaat door zodat ik goed weet met tasten en daaruit komt lucht en opblazing en adem, dan zo zal ik naar de nieuwe meesters die wonden verzamelen en dicht maken en naaien zodat er geen lucht uitkomen mag zodat men de geest en die natuurlijke hitte binnen houden mag.

En bij de kunsten in de verzamelingen zal men wachten dat geen koude lucht in de wonden mag komen en dan zo leg ik daarop kussentjes, genat in warme wijn en bindt het alzo, maar naar de andere meesters zo stop ik die wond met een doek die een hoek heeft zodat het niet in de wond mag glijden en ook omdat ze de adem niet inhalen zou.

En daarop zo leg ik een reinigend middel en daarna een versterking en daartoe drank en alzo wordt die wond gecureerd en tot elke vermaken een doek gemaakt eer men de andere doek uit doet en vlug die andere doek genat en gereed in te steken zodat er geen koude lucht in waait en zodat er geen warme lucht uitkomen mag.

60. Welke is de ergste wond en meest te vreze of gestoken zijn door de borst of van achter of van voren?

Ik zeg van achteren zo is het meest te vrezen omdat van achter het begin is van de spieren en van de zenuwen. En omdat de achterste plaats is meer subtiel en lichter te doorsteken om dat hart te kwetsen en de longen of enig lid dat binnen is.

61. Wat salmen doen als die wonde doirgaet ende dat etter valt op diafragma oft bloet ?

Ick sal pijnen vuijt te doene dat bloet, soo dattet geen etter en worde, met dat ic den pacient neder keere op die wonde, maer het quaet vuijt doene ende te gecrijgene. Ende dan soo moetmen die wonde wiken alsoo voirscreuen is ende die wike genet in olien van roosen al warm ende doderen van eijeren, ende dit daer op geleet tot die wonde wel draecht. [53]

Ende dan soo leetmen daer op een mundificatijff ende tot elken vermaken salmen den pacient ouer die wonde seer schudden om dat etter vuyt te crijgene. Ende en machment aldus nijet gesuueren, soo worpic binnen een lauatorium, dats een wasschinge, met eenre ciringen oft met eenre spuijten, gemaect van honich van roosen, mirre, fenegrieck, van bloemen, van witten wijn ende water gesoden : dat worp ic daer in ende dan soo hutsic tlichaem, ende dan soo keer ic den pacient ouer die wonde, ende soo schuddic weder vuijte tot elcken vermaken.

62. Wat suldij doen als ghij dat etter ter wonden niet gesuyueren en moecht met wassen van buijten, ende dattet etter ommer blijfft vergadert op diafragma, ende die hoest ende sweeringe niet en vergaet, ende die patient cranker wort, dats quaet teeken der gesontheden ?

Soo en can ic geene cuere aen gedoen, maer blijfft die cracht sterck, soo mach (ic) beneden te bet snijden eene wonde van nieus tussen die vierste oft die vijffste ribbene, oft daer eenige bate aff comen mochte, ende laten dat etter vuijte ende houden die wonde open ende dan wasschet ende plaestert als voirseit is ende ic late die wonden luijken.

63. Waer bij soo suldij kennen oft die longene is gewont in die borst van achter oft van voeren ?

Ic kent bijden vuijtgange des geschuijms bloet ende wel claer ende onder root met hoestene.

64. Mac(h) die longene gewont sijn ende genesen ?

Ja sij, maer die wonde moet herde cleen wesen ende die surgijn herde constich den gewonden (t)helpen. Ende dat oijck int beghinsel der quetsueren. Want waer sij out, so en machmense nijet suueren dan met hoestene, ende daer mede soo wijt die wonde, ende oijc soe is die longene alle [54] wege beroert metten adem vuijte stekene ende in te treckene. Ende dese wonde moet heelen met rustene ende sij is geuoet met scherpen bloede ende dat dunne, ende dat is contrarie der surgijen. Ende die virtute vander medicinen consolidatijff is stoppende ende ardich ende en mach nijet dor lijden bij verren wegen bij eenre groffhede, ende dat sij wort berooft in die mage ende daer nae in die leuere, eer sij daer sal comen; daer omme salmen die wonden buijten wijden datmen in die wonde der longenen mach worpen dit puluer.

Stampt mirre, mastic, wiroock, dragant, gomme van arabien, venegriec, elcx euen vele, ende voeden den patient met suptijle spijse als coleringe van semele met peniden, ende doen den pacient rusten ende in blijscappen (sijn) ende hout die wonde buyten vanden vleese open tot dat die longene heel is. Selden valt daer eenige cure aen te doene.

65. Waer aene salmen kennen oft therte is gewont ?

Maer (als) derwaert gaet vuijte sweert bloet met versuchtene diepelic ende swaerlic, met onmacht ende sincopin ende vercrancheden der vuijterste leden, dan soo vlie ic ende jugere die doot, want dat herte en helpt geen cure. Ende het is geuende ende niet nemende ende disponeert alle die leden totter duecht. Ende het is fondament ende fonteijne des leuens ende des geests hertelicx leuende bloets, ende daer omme, als therte gewont is oft enige groote arterien daer bij, dat is al haestelicx doot.

61. Wat zal men doen als die wond doorgaat en dat etter valt op middenrif of bloedt?

Ik zal pijnen uit te doen dat bloed zodat het geen etter wordt, met dat ik de patint neer keer op die wond, maar het kwaad uit te doen en te krijgen. En dan zo moet men die wond bedoeken alzo voor geschreven is en die doek genat in rozenolie al warm en dooiers van eieren en dit daarop leggen tot die wond goed draagt. [53]

En dan zo legt men daarop een reinigend middel en bij elke vermaken zal men de patint over die wond zeer schudden om dat etter uit te krijgen. En kan men het aldus niet zuiveren zo werp ik binnen een lavatorium, dat is een wassing, met een ciringen (spuit) of met een spuit gemaakt van rozenhoning, mirre, fenegriek (Trigonella foenum-graecum), van bloemen, van witte wijn en water gekookt: dat werp ik daarin en dan zo schud ik het lichaam en dan zo keer ik de patint over die wond en zo schud ik het weer uit bij elke vermaken.

62. Wat zal jij doen als gij dat etter ter wonden niet zuiveren kan met wassen van buiten en dat het etter immer blijft verzameld op het middenrif en de hoest en zwering niet vergaat en de patint zwakker wordt, dat is een kwaad teken van de gezondheid?

Zo kan ik er geen kuur aan doen, maar blijft de kracht sterk zo kan ik beneden te beter opnieuw snijden een wond tussen de vierde of de vijfde rib of daar enige baat van mocht komen en laat dat etter er uit en houd ie wond open en dan was het en pleister het als gezegd is en ik laar die wonden sluiten.

63. Waarbij zo zal jij kennen of de longen zijn gewond in de borst van achter of van voren?

Ik herken het bij het uitgaan van schuimend bloed en goed helder en onder rood met hoesten.

64. Mogen de longen gewond zijn en genezen?

Ja het, maar die wond moet erg klein wezen en de chirurg erg kunstig de gewonde te helpen. En dat ook in het begin der kwetsing. Want was het oud zo kan men ze niet zuiveren dan met hoesten en daarmee zo wordt die wond wijder en ook zo is de long helemaal [54] beroert me de adem uit te steken en in te trekken. En deze wond moet helen met rusten en ze is gevoed met scherp bloed en dat dun en dat is contrarie de chirurgie. En de kracht van de versterkende medicijn is stoppende en hard en mag niet doorgaan bij verre wegen vanwege grofheid en dat ze wordt beroofd in de maag en daarna in de lever eer ze daar zal komen; daarom zal men die wonden buiten verwijden dat men in de wond der longen mag werpen dit poeder.

Stamp mirre, mastiek, (Pistacia lentiscus), wierook, dragant (Astragalus tragacantha) gom van Arabi, (Acacia arabica) fenegriek (Trigonella foenum-graecum), elk even veel, en voeden de patint met subtiele spijs als afkooksel van zemelen met suiker gekookt in gerstewater, geklaard en gekristalliseerd en laat de patint rusten en in blijdschappen zijn en hou de wond van buiten het vlees open tot de long heel is. Zelden valt daar enige kuur aan te doen.

65. Waaraan zal men kennen of het hart is gewond?

Maar als derwaarts uit gaat zwart bloed met diep en zwaar zuchten, met onmacht en bezwijming en verzwakking der uiterste leden, dan zo vliedt ik en oordeel de dood want dat hart helpt geen cure. En het is gevende en niet nemende en regelt alle leden tot de deugd. En het is fundament en fontein van het leven en de geest geeeft het hart bloed en daarom als het hart gewond is of enige grote slagaders daarbij, dat is alles haastige dood.

66. Waer aen suldij kennen dat diaffragma is gewondt ?

Maer daer wort die versuchtinge ende swaerhede in die verademinge swaren hoest ende onvergangelijke sweeren in de sijden, dan jugere ic hem de doot. Ende alremeest op datter sijn quade toeuallen, soo en is daer geene hoopen aen van genesende, want het is alle wege beroerende van winde gelijc den blaesbalgen doet den smeden, dat is die longene, want int ontdoen, soo neempt sij die locht, ende in haer toeluijken, soo geefset den vire. Ende om dat dit [55] is een vellich let, nyet hebbende eenich groff groot vlees ende is gewonnen van mij spermate dienende den adem, daer omme in haer wonden soo isser gebrec met versueckinge, met porringe van beijde die schouderen.

Ende die wonde die is omtrent die corte ribben is incurabel, maer int vlees machmense genesen na dat Galienus seet met goeder discreter cueren, met dranke oft pigmente, plaester oft saluen.

67. Wat salmen doen als dat rugge been is gewont ?

Maer is die wonde van den rugge beene, off van micha, oft van trugge merch groot, soo ist vreese om die quetsinge van micha ende vanden senuwen die daer vuijt comen mochten in bringen, dit om beroeringe ende den sin doen verliesen vanden leden nederwaert, daer die senuwe dienen. Ja het mach alsoo geschien sonder die quetsinge van micha. Maer die quetsinge van den spondilen ende vanden senuwen, daer vuijt comen perijkelen des longens oft galahonde die daer gestrect leet aen beijde sijden vanden rugge beene. Is micha dweers gesneden, alsulcke wonden sijn sterfelijc ouermits coelhede der hersenen, daer micha vuyt vloijt als die vloet vuyter fonteijnen. Die cure wort als andere curen van andren wonden in beenen, in senuwen.

68. Wat salmen doen als die leuere is gewont ?

Maer is die leuere gewont int diepe van harer substancie is sterfelijc, want sij verliest al haer werck ende tbloet wordt gedistorbeert ende daer vuyt gaet die geest, dat is dat fondament des leuens ende alder virtuten, so waert van noode die mensche te niete. Maer is die wonde in enich der tacken metter nauheden, soo mach sij worden genesen oft gecureert als ander wonden vanden buijke met diffelceerne. [56] Maer die geestelijker lede mogen geene lange quale gewensen oft oude wonden gedoogen ende die lichame blijuen staende.

69. Wat salmen doen als die lise hanct vuyten buijke ende die wonde geswollen is ?

Maer ic soude daer op legen medicijnen die see dede ontswellen als die .iiij. meesters leeren als sop van alsene, van edicke, van seeme, van aijsinen ende van terwen bloemen euen vele : al dat gesoden alsoo dicke als seem ende daer mede geplaestert; helpt dat nijet soe wijdic die wonde.

70. Waer aen salmen kennen oft die mage is gewont ?

Maer ist dat sake dat die wonde diepe doer gaet in die mage ende daer dan vuijt gaet spijse, die wonde is sterfelijc.

66. Waaraan zal jij herkennen dat middenrif is gewond?

Maar daar wordt het zuchten en zwaarheid in het ademen zware hoest er onuitputtelijke zweren in de zijden, dan oordeel ik hem de dood. En allermeest opdat er kwade toevallen zijn zo is daargeen hoop aan van genezen want het is allerwegen bewogen van wind gelijk de blaasbalgen de smeden doen, dat is de longen, want in het openen zo neemt het de lucht en in het dicht gaan zo geeft ze het vuur. En omdat dit [55] is een lid met vel en heeft niet enig grof groot vlees en is gewonnen van mijn sperma en dient de adem, daarom in haar wonden zo is er gebrek met verzoeken, met beweging van beide de schouders.

En de wonde die is omtrent de korte ribben is ongeneeslijk, maar in het vlees mag men ze genezen daar dat Galenus zegt met goede discrete cureren, met drank of pigment (drank van honing, wijn en specerijen), pleister of zalven.

67. Wat zal men doen als dat ruggenbeen is gewond?

Maar is die wond van het ruggenbeen of van micha of van het ruggenmerg zo is het vrees om de kwetsing van micha en van de zenuwen die daaruit komen mochten in brengen, dit om beroering en de zin laten verliezen van de leden nederwaarts daar die zenuwen dienen. Ja het mag alzo geschieden zonder die kwetsing van micha. Maar de kwetsing van de wervels en van de zenuwen, daaruit komen gevaren van de longen of galahonde (?) die daar gestrekt ligt aan beide zijden van het ruggenbeen. Is micha dwars gesneden, als zulke wonden zijn dodelijk vanwege koelheid der hersenen waar micha uitvloeit zoals de vloed uit de fonteinen. Die cure wordt als andere cureren van andere wonden in benen, in zenuwen.

68. Wat zal men doen als di lever is gewond?

Maar is die lever gewond in het diepe van haar substantie dat is dodelijk, want zij verliest al haar werk en het bloed wordt verstoord en daar gaat de geest uit, dat is dat fundament des levens en alle krachten, zo is het nodig en die mens gaat te niet. Maar is de wond in enige der takken met de nauwheden zo mag ze worden genezen of gecureerd als andere wonden van de buik met moeite. [56] Maar de geestelijke leden mogen geen lange kwaal gewennen of oude wonden gedogen en die lichamen blijven staan.

69. Wat zal men doen als het buikvlies uit de buik hangt en de wond gezwollen is?

Maar ik zou daarop leggen medicijnen die ze liet ontzwellen als de 4 meesters leren als sap van alsem, van azijn, van honing, van aijsinen (alsem of azijn?), en van tarwe bloem even veel : dat alles gekookt alzo dik als honing en daarmee gepleisterd; helpt dat niet zo maak ik de wond wijder.

70. Waaraan zal men kennen of de maag is gewond?

Maar is het zaak dat de wonde diep doorgaat in de maag en daar dan spijs uitgaat, die wond is dodelijk.

71. Wat salmen doen als die substancie vander magen is gewont int vlees daer sij mach genesen ?

Is die wonde vander magen wijt soo naijicse met eenre drijcanter naelden ende eenen subtijlen gewasten draet daer inne. Ende is die wonde buijten inden buijc nauwe, soo wijdicse ende stroije op dien naet tpuluer consolidatijff, ende houde die wonde buijten open tot die mage al heel is met puluere ende met dranke ende met goeder cueren nader leeringe.

72. Wat salmen doen oft die milte waere gewont ?

Maer gelijc andere wonden binnen den lichame, ende waret een deele aff geslegen oft gesneden, het soude weder vervullen in sijne stede. Maer waren die porren dweers af gesneden, op dat men die wonde liete verherden, daer af soude men dat water laden. [57]

73. Wat salmen doen oft die nieren gewont waren ?

Maer sij connen binnen genesen, want het sijn drooge ende magere leden ende scheijden die orine van een luttel bloets dat hem daer mede coempt vander leueren. Nochtans soo doe ic hem goet hantgewerck ende geue hem goeden dranck te drinckene, suuerende ende heelende. Nochtans worden sij selden gecureert.

74. Wat salmen doen oft die blase ware gewont int dunne vel ?

Maer soo en cureer icse nijet, maer inden hals daer vlees is, daer machmense nauwe cureren.

75. Wat salmen doen oft die vede oft prepucium lancx oft dweers ware gewont ?

Ic soude die wonde naijen met eenre cleender naelden ende plaestren met sulcken plaesteren als die leerere bewijsen. Ende diffenderen metten diffenciuen van bolus voirseit, ende ic doe hem laten ist van noode, ende ic voede hem met cleene subtijle spijsen ende dranke.

71. Wat zal men doen als de substantie van de maag is gewond in het vlees daar ze mag genezen?

Is de wond van maag wijd zo naai ik het met een driekantige naald en een subtiele wasdraad daarin. En is die wond buiten in de buik nauw zo maak ik het wijder en strooi op die daarna een versterkend poeder en hou die wond buiten open totdat die maag geheel is met poeder en met drank en met goede cureren naar de lering.

72. Wat zal men doen als de milt was gewond?

Maar gelijk andere wonden binnen het lichaam en was er een deel afgeslagen of gesneden, het zou weer vervullen in zijn plaats. Maar waren de porin dwars afgesneden, op dat men de wond liet verharden, daarvan zou men dat water laden. [57]

73. Wat zal men doen als de nieren gewond waren?

Maar ze kunnen van binnen genezen want het zijn droge en magere leden en scheiden de urine van een beetje bloed dat hem daarmee komt van de lever. Nochtans zo doe ik hem goed handwerk (chirurgie) en geef hem goede drank te drinken, zuiverend en helend. Nochtans worden ze zelden gecureerd.

74. Wat zal men doen als de blaas was gewond in het dunne vel?

Maar zo cureer ik ze niet, maar in de hals daar vlees is, daar mag men ze nauwelijks cureren.

75. Wat zal men doen als de roede of voorhuid in de lengte of dwars was gewond?

Ik zou die wond naaien met een kleine naald en bepleister met zulke pleisters zoals de leraars bewijzen. En beschermen met het afwerende van bolus armeniacum voor gezegd en ik laat hem laten is het nodig en ik voedt hem met kleine subtiele spijzen en drank.

76. Welc is die quaetste wonde in prepucio, hoe suldijse berechten ?

Maer als sij dweers ouer die middel of is gesneden om die bloijnge van vele aderen ende sweringe van vele senuwen die dolores in brengen; die soo pijn ic te saechtene met wermer olie rosarum daer om te meestrene ende te cautriserene die enden der aderen ende te stoppene dat bloet ende die senuwen te verhoedene van spasme. Beede dat heet ijser oft dat vier helpt wel aen beijde.

77. Wat suldij doen als die moedere is gequetst met sweerden oft steken alsoe als doirgaende den lichame ?

Maer die wonde is sterfelijc, maer is sij gequetst in den hals vander moeder van eeniger dinc die haer ingaet, [58] die is curabel metter nauhede daer in te doene een consolidatijff oft heelende dwainge ende poedere ende met roosen met witten vngwente ende metten sape van wegebladeren. Maer is die wonde veroudert, soo moet icse wel suueren.

78. Wat salmen doen als die dermen sijn gewont ?

Maer die cleene dermen als daer dreck vuijt gaet die sijn (in)curabel, maer die groote vlees dermen, sijn sij gewont met cleenen wonden, soo salmen doen eene cleene cuere oft simpele met dranke ende met cleene subtijle spijse ende plaestrense. Ende is die wonde groot, soo salmense naijen, ende ten ende vanden drade salmen buijten laten opten buijck hangende, als die dermen weder in sijn gedaen, totten ende vander cueren, ende die wonde inden buijck open houden tot dat die dermen heel sijn en(de) den draet afualt. Ende ommer die dermen al werm weder in doen als men mach. Maer sijn sij buijten der wonden vanden buijke vercout ende geswollen, so salmense baden met wermen wijne oft met anderen warmen dingen soo dat sij in gaen. Ende en machmen des niet doen, soo moetmen die wonde wijden ende dan curert die als andere wonden.

79. Wat salmen doen tot wonden der knien, beenen, voeten, ende die welke sijn die vreeselycxst ?

Die wonden der senuwen, muskelen, coorden, junctueren, die geprekelt sijn oft gesteken om die vreese der sweeringe. Ende drie vingermael beneden der junctueren is sterffelijck ende als die wonde is van eeniger grootheden ende, alsoo wij seijden inder cueren der wonden der senuwen, voort te gane ende te schuwene die quade toeuallen maer dese wonden scillen die wonden der armen in die ligginge ende draginge. Want die ermen ende die handen, als [59] sij (daerin) gewont sijn, sij mogen daer mede wandelen ende (die) aenden hals hangen. Maer voeten ende beenen moeten liggen rusten ende effen liggen ende hooge ende saechte als daer toe behoort.

80. Wat salmen doen als die cullen gewont sijn ?

Maer ic sal weeren die steecten met medicijn ende metter cueren der senuwen, ende bewachten die corruptie der winlijker leden der cullen ende daer omtrent; dat nauwe te wachten is.

Explicit de vulneribus. Hier enden die questien vanden wonden.

76. Wat is de kwaadste wond in de voorhuid, hoe zal jij ze genezen?

Maar als ze dwars over het midden af is gesneden vanwege het bloeden van vele aderen en zweren van vele zenuwen die pijnen in brengen; die zo pijn ik te verzachten met warme rozenolie daarom te chirurgen en te zengen met gloeiend ijzer die einden der aderen en te stoppen dat bloed en de zenuwen te verhoeden van spasme. Beide dat hete ijzer of dat vuur helpt wel aan beide.

77. Wat zal jij doen als de baarmoeder is gekwetst met zwaarden of steken alzo als doorgaande het lichaam?

Maar die wond is dodelijk, maar is ze gekwetst in de hals van de baarmoeder van enige dingen die er bij haar ingaat, [58] die is curabel met in de nauwheid daarin te doen een versterking of helende wassing en poeder en met rozen met witte zalf en met sap van weegbreebladeren (Plantago major) . Maar is die wond verouderd zo moet ik ze goed zuiveren.

78. Wat zal men doen als de darmen zijn gewond?

Maar de kleine darmen als daar drek uitgaat zijn ongeneesbaar, maar de grote vlees darmen, zijn zij gewond met kleine wonden, zo zal men doen een kleine kuur of eenvoudig met drank en met kleine subtiele spijs en bepleister ze. En is die wond groot, zo zal men het naaien en het eind van de draad zal men buiten laten op de buik laten hangen, als de darmen weer in zijn gedaan tot het eind van de kuur en die wond in de buik open houden tot dat de darmen heel zijn en de draad afvalt. En immer de darmen al warm weer in doen als men mag. Maar zijn ze buiten de wond van buik verkoeld en gezwollen zo zal men ze baden met warme wijn of met andere warme dingen zodat ze ingaan. En kan men dat dus niet doen zo moet men de wond wijder maken en dan cureer het zoals andere wonden.

79. Wat zal men doen tot wonden der knien, benen, voeten en welke zijn van die de vreselijkste?

De wonden der zenuwen, spieren, pezen, gewrichten die geprikkeld zijn of gestoken vanwege de vrees van zweren. En drie vingers maal beneden de gewrichten is dodelijk en als die wond is van enige grootheden en alzo we zeiden in het cureren der wonden der zenuwen voort te gaan en te schuwen die kwade toevallen, maar deze wonden verschillen in de wonden der armen in de ligging en dragen. Want de armen en de handen, als [59] ze daarin gewond zijn, zij mogen daarmee wandelen en die aan de hals hangen. Maar voeten en benen moeten liggen rusten en effen liggen en hoog en zacht zoals daartoe behoort.

80. Wat zal men doen als de ballen gewond zijn?

Maar ik zal het weren die steken met medicijn en met het cureren der zenuwen en wachten de corruptie der winnende leden der ballen en daar omtrent; dat nauw te wachten is.

Explicit de vulneribus. Hier eindigt de kwestie van de wonden.

81. Hier beginnen die brekinge ende ontsettinge.

Int eersten salmen merken soo wat brooken dat is. Als Galienus seet, het sijn vele broken int generael. Maer int merken oft is effen gebroken sonder eenige sticken daer aff gebroken, oft dattet gebriselt is met vele stucken oft met eenige stucken daer af, ende of is gebroke(n) lancx oft dweers, oft dattet wort ontween gesneden als met snijdinge, ende daer twee beenre sijn te samen of sij beijde breken, oft vuijtewaert, oft met wonden oft sonder wonden, of met eenigen prekelinge int vlees, oft met sweeringe, oft met apostemien oft daer sonder. Ende of die persoonen sijn jonck oft out oft heet oft cout oft vet oft mager oft sterc oft cranc oft hert oft morwe.

82. Waer aen soectmen seker die broke ?

Maer is die broke dweers in al dat let, dat is openbaer genoch te siene, want ten mach geene rechte vingere behouden. Ende tis oijck wetenlijc te tastene ende die enden der beenen dickent prekelen dat vlees ende die senuwen, [60] ende brengen in groote sweringe, ende alsment raect soo geuoelt men die brijselinge der hoofden vanden beene, dat een ingaende ende tander vuijte, ende men hoort onderwijlen tgeluijt.

Ende ware die broke lancx, men geuoelt die beenen beroeren alsmen daer op duwet ende oijc die oneffenissen ende die grootheijt des beens binnen, alsijse wat opheffen oft op lichten.

83. Welck sijn die quaetste ende die archste broken ?

Maer in die dien ende in die arm pistele, ende met wonden daer stucx van beenen vuijt gaen, ende soo nader junctueren soo arger. Ende in die junctueren meest belet die vrije beroeringe na die restauratie om die herthede ende cnoopichede, ende die broke inwaert stekende, die enden sijn arger dan vuytwaert, ende met quaden toeuallen als sweeringe, apostomen ende broken ende wonden (met) vleesch prekelende beenen ende tanden vuyt gaen, die niet en mogen weder ouer in hare stede daer sij vuyt schoten, vuijte loopinge des mercx ende die crampe.

84. Wildij rechte voort een gebroken been rechten ?

Ja ic, ende mach icx gedoen ten belette mij ijet soo seere alst geswollen is eer dattet ettert ende seere sweert. Anders soo salment setten oft stellen, soo men eerst ende schonst mach rechtende walkende te doen treckene alsoo behoeft naden leden, nijet meer oft min, alsoo ic gesien.

Ende alsoo plaester ende dan soo spalc ickt wel ende bindet te geuoege, nijet soo slap dat die broke beroeren mach, ende nijet soo vaste dat sij te veel weedoms in brengget ende vreese. Ende ommer op die rechte broke alre vast, dan wat achterwaert, ende dat let eerst wel gesaluet met wermer olien van roosen ende een dun lijwaet daer in genet, ende daer toe gemenget twitte vanden eije, ende dat [61] wel cort geslegen. Ende dan gebonden ende wel gespalct ende saechte geleet.

Maer sijn daer wonden, soo sal ict binden alsoo gescreuen staet int capittel der brekingen alsoo dat die wonde blijft ontdect vander spalken ende binden, of gaten daer in gesneden, soo dat men alle dage die wonden vermaken mach. Ende sijn daer eenige toeuallen, soo saecht ic wel die toeual eer ic dat let weder legge oft bewinde, soo ons IJpocras leert, dats .viij. dage inden winter ende .v. dagen inden somer.

85. Wat suldij doen als eenich let gebroken is met wonden int vlees of vuijter steden ?

Maer is dan daer eenige wonde, ic legge dan in die wonden medicijnen die corruptie beweren, dat sijn doijere van eijeren ende olie rosarum gemenct te samen. Ende ic smere die wonden deffencijf van bolus voirseit tot die wonde wel ettert ende versekert is van apostomen. Ende ic en rechte dat gebroken let nijet weder in de ledene, voir den .v.^en dage inden somer, ende ten .vij.^en dage inden winter, want dan ist schuldich te makene etter ende versekert te sijne van apostomen. Ende dan soe wijdic dat let tot sijnder stede ende spalket latende totten termijne van ontbindene. Ende als die wonde wel is op haer drachte, ende ic versekert ben van apostomen, soo leg ic in die wonden carpije ende daer op een mondificatijf factum van mel rosarum ende gersten bloemen voirseit, ende daer na een consolidatijff, ende ic heelse alsoo.

81. Hier begint het breken en ontwrichting.

Als eerste zal men merken zo wat breuk dat is. Als Galenus zegt, er zijn vele breuken in het algemeen. Maar in het aanmerken of het is effen gebroken zonder enige stukken daaraf gebroken of dat het verbrijzeld is met vele stukken of met enige stukken daaraf en of het is dwars gebroken of dat het stuk wordt gesneden als met snijden en daar twee benen zijn tezamen of dat ze beide breken of uitwaarts of met wonden of zonder wonden of met enige prikkeling in het vlees of met zweren of met etter of zonder daarmee. En of die personen zijn jong of oud of heet en koud en of vet of mager of sterk of zwak of hard of murw.

82. Waaraan zoekt men zeker die breuk?

Maar is die breuk dwars in dat gehele lid, dat is openbaar genoeg te zien want het mag geen rechte vinger behouden. En het is zeker te tasten en die einden der benen prikkelen vaak dat vlees en de zenuwen [60] en brengen in grote zweren en als men het raakt zo voelt men de breisels van de hoofden van de benen, dat ene ingaande en de andere eruit en men hoort ondertussen het geluid.

En was die breuk lang, met voelt de benen beroeren als men daarop duwt en ook de oneffenheid en de grootte van het been binnen als ze het wat opheffen of oplichten.

83. Welke zijn de kwaadste en de ergste breuken?

Maar in de dijen en in de arm oksel en met wonden daar stukken van been uitgaan en zo dichtere gewrichten zo erger. En in de gewrichten meest belet de vrije beroering na de genezing om de hardheid en knopen en die breuk die naar binnen steekt, die einden zijn erger dan uitwaarts en met kwade toevallen als zweren, etter en breuken en wonden met vlees prikkelende benen en tanden uitgaan die niet mogen weer over in haar plaats daar ze uit zijn geschoten, uitlopen van merg en de kramp.

84. Wil jij direct een gebroken been rechten?

Ja ik, en mag ik het doen, het belet me niet zo zeer als het gezwollen is eer dat het ettert en zeer zweert. Anders zo zal men het zetten of stellen zo men eerst en mooist mag recht draaiend te laten treken alzo behoeft naar de leden, niet meer of minder, alzo ik zag.

En alzo bepleister en dan zo spalk ik het goed en bindt het te gevoeg en niet zo slap zodat de breuk beroeren mag en niet zo vast zodat het te veel pijn inbrengt en vrees. En immer op die rechte breuk aller vast, dan wat achterwaarts en dat lid eerst goed gezalfd met warme rozenolie en een dun lijnwaad daarin genat en daartoe gemengd het witte van een ei en dat [61] goed kort geslagen. En dan gebonden en goed gespalkt en zacht gelegd.

Maar zijn daar wonden, zo zal ik het binden alzo geschreven staat in het kapittel der brekingen alzo dat die wonde blijft open van het spalken en binden of gaten daarin gesneden zodat men alle dagen die wonden vermaken mag. En zijn daar enige toevallen, zo bezag ik wel die toeval eer ik dat lid weer leg of omwind zo ons Hippocrates leert, dat is 8 dagen in de winter en 5 dagen in de zomer.

85. Wat zal jij doen als enig lid gebroken is met wonden in het vlees of uit de plaats?

Maar is dan daar enige wond, ik leg dan in die wonden medicijnen die corruptie afweren, dat zijn dooiers van eieren en rozenolie tezamen gemengd. En ik besmeer wonden met beschermende van bolus armeniacum voor gezegd totdat die wond goed ettert en verzekerd is van zweren. En ik recht dat gebroken lid niet weer in de leden voor de 5^de dag in de zomer en te 7^de dag in de winter, want dan is het schuldig te maken etter en verzekerd te zijn van zweren. En dan zo maakt ik dat lid wijder op zijn plaats en spalk het en laat het tot de termijn van ontbinden. En als de wond goed op haar dracht is en ik verzekerd ben van zweren zo leg ik in die wonden pluksel en daarop een reinigend middel gemaakt van rozenhoning en gerst bloem voor gezegd en daarna een versterking en ik heel het alzo.

86. Wat salmen doen te beteren die toeuallen als sweeringe, zwellinge ende apostomen ?

Ic sal dat let saluen met wermer olien van roosen of wolle daer in genet, ende soe saechtelijc daer op gebonden. Die apostome doe ic of met latene ende dat let te antierene met couden dingen. Ende dunke mij, ic make cerone van olie rosaet, van olie van camillen ende van wasse, of [62] met onrijpen wijnbesien, want het conforteert dat let ende verstroijt die apostomen. Ende is daer eenige juecter inne, die doe ic aff met een luttel werm waters daer een luttel souts in is, ende daer in gewassen, ende daer na gesaluet met olije van roosen ende asijn te gader geslegen tot dicke ende witte wort. Sijn die toeuallen gecesseert, dan keer ic weder totter bindinge.

87. Wat consolidatiuen orboort men meest om te consolideerne gebroken beenen ende die ontset sijn ?

Maer Lanfranc seet : die bloemen die vligen omtrent die molene lb. s., mastic, bolus armenicus, dragant, gomme arabien, mommie, ana ʒ.j., dit puluert seer kleene ende minget metten witten vanden eije alsoo dicke als seem, ende wilmer toe doen een luttel olie, ende spreet op een plaestere van warke, ende legget daer op elken vermakene tot .x. dagen oft .xij. oft meer.

88. In hoe langen tijden sijn die broken geconsolideert ?

Auicenna seet den termijn ende den tijt der cueren ende der consolidatien der broken. Ende eerst vanden nese dat is .x. dagen, die ribbenen .xx. dagen, die dijen in .lj. dagen of in drijen maenden, ende dier gelijke die armpistelen bouen den ellenboge ende die schenkelen beneden tknie ende die armen beneden den ellenboge in .xl. dagen, ende die vorke vander borst in .xxx. dagen.

89. Wat salmen doen als die nose is gebroken ?

Maer men salse setten te samen ende daer in steken die kleenen vinger vander slinker hant oplichtende, ende heffen strijken metter hant recht daer ouer streckende, ende dan daer in doen eene wike van lijnwade, genet in wermen [63] wasse, daer in subtijl puluere van mastic, draken bloet, daer bouen een plaester dat die broke houde ende dan aen beijde sijden cusseneelen, ende alsoo wel ende manierlijken gebonden alst behoort.

90. Wat salmen doen als die kake is gebroken?

Maer men salse heffene(n) ende wel stellen alsoot mogelijc is metten vingeren inden mont ende onder heffene trecken ende wel voegen dat een in dat andere oft tegen dat andere, ende binden die tanden metten anderen gansen tanden met draden oft men mach. Ende daer bouen leetmen een consolidatijff als voirseit is ende daer bouen cusseneelen binden ende leggen int rusten, ende men geue hem suptijle spijse sonder knouwen.

86. Wat zal men doen te beteren die toevallen als zweren, zwelling en etter?

Ik zal dat lid zalven met warme rozenolie of wol daarin genat en zo zachtjes daarop binden. Die zweer doe ik af met laten en dat lid te hanteren met koude dingen. En lijkt me, ik maak een waspleister van rozenolie, van olie van kamille (Matricaria recutita) en van was of [62] met onrijpe wijnbessen, want het versterkt dat lid en verstrooid de etter. En is daar enige jeuk (etter?) in, die doe ik af met een beetje warm water waar een beetje zout in is en daarin gewassen en daarna zalven met rozenolie en azijn tezamen geslagen totdat het dik en wit wordt. Zijn die toevallen gestopt dan keer ik weer tot het binden.

87. Wat versterkingen gebruikt men meest om te versterken gebroken benen en die ontwricht zijn?

Maar Lancfranck zegt : die bloemen (meel) die vliegen omtrent de molen, half pond mastiek, (Pistacia lentiscus), bolus armeniacum, dragant, gom van Arabi, mummie, gelijk drachme, het vierde van een lood, verpoeder dit zeer klein en meng het met het witte van een ei alzo dik als honing en wil men er wat olie toe doen en verspreid het op een pleister van pluksels en leg het daarop bij elke vermaking tot 10 dagen of 12 of meer.

88. In hoe langen tijden zijn die breuken gesterkt?

Avicenna zegt de termijn en de tijd der cureren en de versterking der breuken. En eerst van de neus, dat is 10 dagen, de ribben 20 dagen, de dijen in 40 dagen of in drie maanden en diergelijke de oksels boven de ellenboog en de scheenbeen beneden de knie en de armen beneden de ellenboog in 40 dagen en het borstbeen van de borst in 30 dagen.

89. Wat zal men doen als de neus is gebroken?

Maar men zal het zetten tezamen en daarin steken de kleine vinger van de linkerhand en oplichten en heffen en strijken dadelijk recht daarover strekken en dan daarin doen een doek van lijnwaad genat in warme [63] was en daarin subtiel poeder van mastiek, (Pistacia lentiscus), drakenbloed (Daemonorops draco), daarboven een pleister zodat die breuk houdt en dan aan beide zijden kussentjes en alzo goed en goed gemanierd gebonden zoals het behoort.

90. Wat zal men doen als de kaak is gebroken?

Maar men zal het heffen en goed stellen alzo het mogelijk is met de vingers in de mond en onder het heffen trekken goed voegen dat ene in dat andere of tegen dat andere en binden de tanden met de andere hele tanden met draden als men kan. En daarboven legt men een versterking als gezegd is en daarboven kussentjes binden en leggen in rust en men geeft hem subtiele spijs zonder te kauwen.

91. Wat suldij doen als dat kanebeen oft die vorke vander borst is gebroken?

Dat salmen besoeken oft dat een stic is onder dat ander gedoken. Ist niet gedoken, soo ist lichtelijc werc ende men heelet als een ander broke. Maer men effense alsmen best mach metten vingere ende metten duijme induwende, ende den erm op doen heffen, ist dat hij vuyt waert gebogen is, ende daer op leggen plaestren van warke ende witte vanden eije, ende daer inne die medicijne consolidatijff die voirseit is ende daer leg op een spalke in een cruijs aldus + ende cusseneelen ende een pelu van cleedren onder die oxele ende weder om die schouderen ende bindent met langen scrooden in een cruijs onder doxele ende weder omme de schouderen.

92. Wat suldij doen als die ribben sijn gebroken?

Dat salmen besouken bij tastene, daer ouer te strijkene ende te hoorene dat geluijt krijselen. Sijn sij gebroken inwaert, ic salse op halen oft trecken ende maec daer op te leggen mijnen vinger genet in peke oft in terbentijne oft [64] metter hant, met allen lichtelijken vreese om die naerhede der hersenen. Daerom sette ic beijde die vingere van beijden handen onder den kin ende pijne beijde mijne dumen te stekene inden mont, begrijpende die kaken, breckende, persende soe dat inne gaet. Ende ic opene oijck die mont met buegene ende perssen metten vingere als ic best mach, ende dan soo legge ic een consolidatijff plaester ende bindet tot vaste is.

93. Wat salmen doen als die knopen oft spondilen des ruggebeens sijn vuijt den leden?

Die ouerste knopinge is vergadert metten hoofde ende wordt lichtelijc ontset ende dan soo wort belet den adem ende dat heet den hals gebroken. Om dat men haestelijc sterft, op datter geene meester en is die haestelijc sijnen voet oft sijne knie set op die schoudere ende trect dat hooft met crachte.

Daer na die achterste cnoop is gebonden metten rugge, ende die ontset noch lichtelijker, ende die ontsettinge beneempt die spijse te leijdene in de mage vander spondilen nederwaert:w(o)rden daer eenige ontset, soo verliesen die nederste leden haren sin ende haer beroeren, twelke quam van micha. Dese cure is herde quaet te doene, daeromme soo laet ic die leeraers souken in leere der ouder boeken.

94. Van dat ijemant dat kanebeen is vuijten leden.

Dat seet Auicenna dat alleene is inden mensche ende nijet in andren dieren om dattet die borst wijt soude maken ende met lichten beroeren, met drustiger beroeringe noch vreese, dan het continueert metter borst. Ende met verstellinge oft vallinge oft dies gelijcx, soo gaet vuyter stede. Dan soo bindict sterkelijke ende heffent in sijne stede. Ende metter hant duwende ende peluwent ende bindet [65] oft gebroken ware. Ende als (s)ij verscheeden sijn, dat sij vergaderen die vorke ende die schoudere ende die croselige beenen. Ende is verporret verscheijden, so ist merkende nijet ouerscheijn dattet houet vanden arme schenkel is verscheijden van sijnre stede.

Thoouet vander vorken is hol daer omme en moetmen die hant nijet daer in doen om te heffene metter schouderen, want het soude beletten die restauracie ende die vergaderinge.

95. Wat salmen doen totten schouderen vuyten lede ende in hoe menige maniren mach gaen vuyter leden?

Dat hoouet vanden ermschenkelen mach drijersins vuyten leden gaen. Dat eene ende dat meeste geualt dat is dat hoouet vanden arm schenkel gaet onde doxele; dat ander is datter voir waert vuyte springet, ende dat geschiedt selden om die menich foudicheijt der senuwen ende die tegenstekinge der vorken vander borst diet beschermpt; dat derde is opwaert ende hout hem middelic achterwaert ende en mach niet vuijtgaen om dat toedoen vanden beene vander schouderen.

Dat eerste kent men om dat men dan niet en mach opheffen vanden lichame ende int ouerste der schouderen is een onnatuerlijke holhede omme dat hoouet vanden ermpistele oft ermschenkel is onder doxsele, dat men openbaer tast. Tander, die voirwaert vuyt is, die is bekendt om dat den erm achter blijft ende om dat men niet voirwaert vouden en mach ende voeren soo siet men eene buijle ende achter een holhede.

Ende dit doe ic, alsoet behoort, dat onder is : soo machmen den pacient hangen bij den arme, settende onder doxele eenen stoc langer dan een man met eenre ronder bollen ten maniere van eenen brekere, ende dan wel vast staende aen eenen balke oft ergens aengebonden. Ende ist bij een kint, soo sal ickt setten een mans vuijst onder sijn oxel ende heffent op ende treckent bij den erme tot dat weder in [66] gaet. Dat voir waert is : dat moet ic doen trecken eenen anderen man ende leijt weder in sijn stede. Ende diesgelijck so trect men opwaert ende ic duwe nederwaert metter palmen tot dat in coempt.

Maer eene conste plege ic te doene die mij noijt en schilde, oft ten hadde mij alte seer gesijn veroudert bouen drije weken, een maent. Soo strec ic den pacient op eenen vloer ende mij daer beneden streckende met mijnen voeten tot sijnen hoofde waert, of gedaen mijn schoen, ende mijne hiele sette ic onder sijn oxele ende sijn arm neem ic in beijde mijn handen ende late mij vallen achterwaert ouer, den arm vaste houdende, ende trecke in ende metter hielen vaste steke(nde) ende alsoo doetmen wel weder in.

Ende dan soo leg ic daerop, als voirseit is vander brekinge, eene specie van ouden lijnwade genet in warme olie van roosen. Ende daer bouen een plaester van ouden wermen wijne ende daer op een plaester van warke, genet in witte vanden eije, ende dat wel ende wijselijc gebonden met eenen goeden breeden wendele omme gaende, die an der schouder wel vaste gemaect, ende latent alsoo .x. dagen lanc, of daer en quame eenige toeual. Ende en bin icker niet van beghinne, ende tlet ontset wort ende geswollen, soo doe ic baden oft foementen met wermen cruijden, alst voirseit ist in gebrokene leden.

91. Wat zal jij doen als dat sleutelbeen of het borstbeen van de borst is gebroken?

Dat zal men onderzoeken of dat een stuk is onder dat andere gedoken. Is het niet gedoken, zo is het licht werk en men heelt het als andere breuken. Maar men effent het zo goed men kan met de vinger en met de duim induwen en de arm op laten heffen, is het dat hij uitwaarts gebogen is, en daarop leggen pleisters van pluksels en het witte van een ei en daarin de versterkende medicijn die gezegd is en leg daarop een spalk in een kruis aldus + en kussentjes en een kussen van klederen onder de oksel en weer om de schouder en bindt het met lange zwachtels in een kruis onder de oksel en weer om de schouder.

92. Wat zal jij doen als die ribben zijn gebroken?

Dat zal men onderzoeken met tasten, daarover te strijken en hoor dat geluid krassen. Zijn ze gebroken inwaarts, ik zal ze ophalen of trekken en maak daarop te leggen mijn vinger genat in pek of in terpentijn (Pistacia terebinthus) of [64] met de hand, geheel met lichte vrees vanwege de nabijheid der hersenen. Daarom zet ik beide vingers van beide handen onder de kin en pijn beide mijn duimen in de mond te steken, grijp de kaken, brekende, persende zodat het erin gaat, En ik open ook de mond met buigen en persen met de vinger zo goed ik kan en dan zo leg ik een versterkende pleister en bindt het tot vast is.

93. Wat zal men doen als die knopen of wervels der ruggenbeen uit het lid zijn?

Die bovenste knoop is verzameld met het hoofd en wordt gemakkelijk ontwricht en dan zo wordt belet de adem en dat heet de hals gebroken. Omdat men haastig sterft opdat er geen meester is die haastig zijn voet of zijn knie zet op de schouder en trekt dat hoofd met kracht.

Daarna die achterste knoop is gebonden met de rug en die ontwricht noch gemakkelijker en die ontwrichting beneemt de spijs te leiden in de maag van de wervels nederwaarts: worden daar enige ontwricht zo verliezen de onderste leden hun zin en hun beroeren, wat kwam van micha. Deze cure is erg kwaad te doen, daarom zo laat ik de leraars zoeken in de leer der ouder boeken.

94. Van dat iemand het sleutelbeen uit het lid is.

Dat zegt Avicenna dat alleen is in de mens en niet in andere dieren omdat het die borst wijdt zou maken en met lichte beweging, met onstuimige beweging nog vrees, dan het continueert met de borst. En met verstelling of vallen of diergelijke zo gaat het uit zijn plaats. Dan zo bind ik het sterk en hef het in zijn plaats. En duw met de hand en ondersteun het met een kussen en bindt het [65] of het gebroken was. En als het gescheiden is dat ze verzamelen de borstbeen en de schouder en het kraakbenen. En is het bewogen gescheiden zo is het niet overtuigend te merken dat het hoofd van de armschenkel is gescheiden van zijn plaats.

Het hoofd van het borstbeen is hol en daarom moet men de hand niet daarin doen om te heffen met de schouders want het zou beletten het herstel en samengaan.

95. Wat zal men doen bij schouders uit het lid en in hoe menige manieren mag het uit het lid gaan?

Dat hoofd van de armschenkel mach drievormig uit het lid gaan. Dat ene en dat meeste gebeurt dat is dat hoofd van de arm schenkel gaat onder de oksel; de tweede is dat het voorwaarts uit springt en dat geschiedt zelden vanwege de menigvuldigheid der zenuwen en het tegensteken van het borstbeen van de borst die het beschermt; het derde is omhoog en houdt zich midden achterwaarts en kan niet uitgaan om dat toedoen van het been van de schouders.

Dat eerste herkent men omdat men dan niets mag opheffen van het lichaam in het hoogste der schouder en is een onnatuurlijke holheid om dat het hoofd van de oksel of armschenkel is onder de oksels dat men openbaar tast. De andere die voorwaarts uit is die is bekend omdat de arm achter blijft en omdat men niet voorwaarts vouwen mag en voren zo ziet men een buil en achter een holte.

En dit doe ik alzo het behoort dat onder is : zo kan men de patint hangen bij de armen en zet onder de oksel een stok langer dan een man met een ronde bol ten manier van een breker en dat het goed vast staat aan een balk of ergens aangebonden. En is het bij een kind zo zal ik een mannenvuist zetten onder zijn oksel en hef het op en trek het bij de arm totdat het weer in [66] gaat. Dat voorwaarts is : dat moet ik doen trekken een andere man en leg het weer in zijn plaats. En diergelijk zo trekt men omhoog en ik duw naar beneden met de totdat het in komt.

Maar een kunst gebruik ik te doen die me nooit scheelde of het was me al te zeer verouderd boven drie weken, een maand. Zo strek ik de patint op een vloer en strek mij daar beneden met mijn voeten tot zijn hoofd waart en mijn schoen uitgedaan en zette ik mijn hiel onder zijn oksel en zijn arm neem ik in beide mijn handen en laat mij vallen achterwaarts over en hou de arm vast en trek in en met de hielen steek het vast en alzo doet men het wel weer in.

En dan zo leg ik daarop, als gezegd is van het breken, een geneesmiddel van oude lijnwaad genat in warme rozenolie. En daarop een pleister van oude warme wijn en daarop een pleister van pluksels genat in het witte van een ei en dat goed en wijs gebonden met een goede brede windsel die omgaat die goed aan de schouder is vast gemaakt en laat het alzo 10 dagen lang of er kwam enige toeval. En ben ik er niet bij vanaf het begin en het lid ontwricht wordt en gezwollen zo laat ik baden of beroken met warme kruiden zoals gezegd is in gebroken leden.

96. Wat salmen doen als dien ellenboge is vuijt haer stede, ende hoe gaet sij vuyter steden?

Maer in twee manieren, dats achterwaert ende voirwaert. Ende bij eenigen tot allen sijden. Ende is die ontsettinge zeer swert ende vele swertere dan eenige vanden anderen ende dies gelijke die wederleijdeinge, dat is om die grootehede vanden bande houdende, ende die curtuositeijt ende holheijt van diuersheden, ende bij den toedoene vanden rostralen, dats des achterste(n) focille. Ende in dese brekinge oft ontsettinge ende dies gelijke, so suldij [67] doen in allen junctueren der ermen, handen, vingeren, knijen, voeten ende teenen, ende bewerent ommere van eenige quade toeuallen.

Ghij sult weten als een been gebroken, wat gecnaget is, ende een let dat vuyter (stede) was, te pointe geset is ende versekert van apostomen, dat ghij dan die leden moet smeren met dialtea oft met andere saluen desgelijcx, om die leden oft om die senuwen te sterkene, alsoo dat ghij siet dat van doene is.

Dat hier geseet is, dat is alsoo wel vanden voeten, teenen, vingere ende hant. Godt wil ons beschermen van quaden toeuallen nu ende tot alle tijt amen.

Et sic est finis deo gratias.

97. Wat suldij doen als een let is verwrongen ende niet al ontsteken is?

Ic sal mitigeren ende saechten die sweeringe alsdat sij ware groot, ende na der hitten ende coutheden des pacients. Neempt olium rosarum, oft olie van camillen, oft andere heete oft coude vnguentum, ende deffenderen, ende laten isser laten te doene, ende doen tlet hooge liggen.

98. Wat suldij doen tot eenigen booginge leden, nijet gebroken noch ontset, in moru leden als jonge kindren, kaken, ribben, armen, beenen?

Maer ic salse rechten, mach ic, duwende, treckende vplichtende, soo ic seijde vanden ribben, die handen besmeert met olien rosarum, ende fomenteren ist te doene, als (ook) spalken ende binden, te rechtende na der leeringen van Lanfranck ende van anderen meesters.

Soo suldij een goet surgijn sijn, voirwaer tis beproeft.

96. Wat zal men doen als die ellenboog uit zijn plaats is en hoe gaat ze uit haar plaats?

Maar in twee manieren, dat is achterwaarts en voorwaarts. En bij enigen tot alle zijden. En is dat die ontwrichting zeer zweert en zweert veel meer dan enige van de anderen en diergelijke het terug leggen, dat is vanwege de grootheid die de band houdt en die curtuositeijt (broosheid?) en holte van verscheidenheid en door toedoen van het achterste been van de voorarm, dat is het achterste van de pijpbeenderen van de onderarm en onderbeen. En in dit breken of ontwrichting en diergelijke zo zal jij [67] doen in alle gewrichten der armen, handen, vingers, knien, voeten en tenen en immer voorkomen van enige kwade toevallen.

Gij zal weten als een been gebroken, wat geknaagd is, en een lid dat uit de plaats is te punt gezet is en verzekert van zweren dat gij dan die leden moet smeren met sap van Althaea officinalis of met andere dergelijke zalven om die leden of om die zenuwen te sterken, alzo dat ge ziet dat het nodig is.

Dat hier gezegd is dat is alzo wel van de voeten, tenen, vingers en hand. God wil ons beschermen van kwade toevallen nu en tot alle tijd, amen.

Et sic est finis deo gratias.

97. Wat zal jij doen als een lid is verwrongen en niet geheel ontstoken is?

Ik zal verminderen en verzachten die zweer als dat het groot was en naar de hitte of koudheid van de patint. Neem rozenolie of olie van kamille (Matricaria recutita) of andere hete of koude zalf en beschermen en laten is er laten te doen en laat het lid hoog liggen.

98. Wat zal jij doen tot enigen gebogen leden, niet gebroken nog ontwricht in murwe leden als jonge kinderen, kaken, ribben, armen, benen?

Maar ik zal ze rechten, mag ik, duw en trek, oplichten zo ik zei van de ribben, die handen besmeert met rozenolie en vormen het is het te doen als ook spalken en binden, te rechten naar de leringen van Lancfranck en van andere meesters.

Zo zal jij een goede chirurg zijn, voorwaar het is beproefd.