Jan Yperman

MEESTER JAN YPERMANS SURGIE

[Wy sijn sculdich onse werck yerst gode te beveelne onsen vader ende den sone ende den heylighen gheest In drie personen .1. warachtich god Den vader sonder beghyn Den zone comende vanden vader gheboren vander maghet marien moeder wesende ende maghet blivende Den heylighen gheest comende vanden vader ende vanden zone Dese drie persone een wille ende een god Nu biddic der maghet ende der moeder alder werelt Advocatigge dye ane hare ghelovet ende ane haren zone dat zy voere ons bidde ende over den dichtere van desen ghedichte dat hij my moete gheven den syn ende dye conste dat icke moete nemen uten auctoers Cirurgie die nuttelec moet wesen den lieden die ghequetsts sijn of dye ander ongelukken hebben datsij dair mede moeten ghenesen ende dye bate ontfaen van haren ongelukken // Ay sente Cosme sente damyaen heylege martelaerts Jhesus kerst ende sente luuc den flsissijn ende capellaen der moeder gods heylich ewangelyste bidt gode over alle die ghene dye wercken zulen met desen wercken also zij hier bescreven staen die werke vander hant datmen heet cuijrgye van buten. C] 2

MEESTER JAN YPERMANS CHIRURGIE.

Wij moeten ons werk eerst aan God aan bevelen, onze Vader en de Zoon en de Heilige Geest in drie personen, 1 waarachtige God, de Vader zonder begin, de Zoon die van de Vader komt en geboren uit de Maagd Maria die moeder werd en maagd bleef. De Heilige Geest die van de vader en van de Zoon komt. Deze drie personen met 1 wil en 1 God. Nu bid ik de maagd en de moeder van de hele wereld pleitbezorger voor die aan haar gelooft en aan haar zoon dat ze voor ons bidden en voor de dichter van dit gedicht dat hij me zijn en uw kunst moet geven dat ik moet nemen uit auteurs van chirurgie die nuttig moet wezen voor mensen die gekwetst zijn of die andere ongelukken hebben dat ze daarmee moeten genezen en de baat ontvangen van hun ongeluk. Ai, Sint Cosmos, Sint Damianus, heilige martelaars, Jezus Christus en Sint Lucas, de arts en kapelaan van de moeder Gods, heilige evangelist bidt God voor al diegenen die werken zullen met dit werk zoals ze hier beschreven staan ‘het werk van de hand dat men chirurgie van buiten noemt.’ C] [2]

Eerste boec. Van den hoofde.

Cap. 1. Van den hoefde ende van sire sceppenissen ..... 5.

Cap. 2. In wat manieren therssenbecken gewont mach siin in die tekenen van den liesen gewont alse dura mater ende pia mater ..... 9.

Cap. 3. Hoe thoeft gedeilt es ende hoe men die deel sal mogen medicineren ..... 11.

Cap. 4. In isto capitulo protestis scire quod pertinet ad cyrurgicum et quomodo se ipsum habebit et reget et omnis (!) articulo quos tenetur habere de jure ..... 12.

Cap. 5. Dits leringe hoe men ierstwerf sal vermaken entie wonden te nayene in elke stede ..... 14.

Cap. 6. Van wonden te stremmene van bloede ..... 16.

Cap. 7. Van den hoefde gewont ende niet toten herssenbeckene ende ierst van .4. tiden int jaer ..... 20.

Cap. 8. Die leringe van bulen gevallen of geslegen of geworpen of van wonden optie bulen ..... 20.

Cap. 9. Hier leert men kennen ende proeven of therssenbecken ontwee es met bulen of sonder bulen of met wonden ..... 24.

Cap. 10. Dits van gevacken af geslagen sonder been ende metten bene ende dore ..... 25.

Cap. 11. Dits van gevacken af geslagen met snidender wapinen so dat men siet dura mater ..... 26.

Cap. 12. Van den herssenbeckene gewont met snidender wapenen ende dat gescaelget ..... 28.

Cap. 13. Van dat men therssenbecken wont metten hoeke van .1. fautsoene of aex. of metten orde van den swerde ..... 30.

Cap. 14. Van den bulen diemen valt int herssenbecken of slaet of worpt swaerlike ..... 34.

Cap. 15. Van dat men therssenbecken wont so dat dene zide vander score van den bene sciet onder dandere. dat gevalt ondertiden met groten scoren ..... 35.

xxxix

Cap. 16. Die leringe van den herssenbeckene tebroken slecht sonder wonde int vleesch ..... 36.

Cap. 17. Die leringe vanden .4. meesters ende van roelandine ende van vele andere goeder meesters ..... 40.

Cap. 18. Hoe men nayen sal int ansichte ende in andren steden om scone lixemen te makene ..... 46.

Cap. 19. Dits van kindren die siin geboren met gespletenen lippen scaertmonde ..... 48.

Cap. 20. Dits van bulen te doene gesitten die herde moru siin ..... 49.

Cap. 21. Van wonden die vallen boven die ogen dweers toten bene ..... 49.

Cap. 22. Van dat die ore afgescoort es so dat si hangende blijft an thooft ..... 50.

Cap. 23. Van wonden gescoten int ansichte of in andren steden ..... 52.

Cap. 24. Van dornen of gescutte uut te doen comen sonder sniden .....55.

Cap. 25. Hoe men den gewonden es sculdech te houdene van etene ende van drinkene ende waer af men sal doen wachten ..... 56.

Cap. 26. Dits van spasmus. dats die crampe. ende dit es vrese den gewonden ..... 57.

Cap. 27. Van scorfheiden van den hoofde bi den rade van den .4. meesters ..... 60.

Cap. 28. Dits van lusen die wassen op thooft of in andren steden an den lichaem. die cuere daer iegen ..... 65.

Cap. 29. Dits van den wannen opt hooft dat men heet overbene .....66.

Cap. 30. Van te genesene bulen opt hooft ..... 67.

Kap. 1. Van het hoofd en van zijn schepping ..... 5.

Kap. 2. In welke manieren het hersenbekken gewond mag zijn in de tekens van de hersenvlies gewond zoals harde hersenvlies en dunne hersenvlies ..... 9.

Kap. 3. Hoe het hoofd gedeeld is en hoe men dat deel zal mogen medicineren ..... 11.

Kap. 4. In isto capitulo protestis scire quod pertinet ad cyrurgicum et quomodo se ipsum habebit et reget et omnis (!) articulo quos tenetur habere de jure ..... 12.

Kap. 5. Dit is de lering hoe men de eerste keer zal maken en de wonden te naaien op elke plaats ..... 14.

Kap. 6. Van wonden te stremmen van bloed ..... 16.

Kap. 7. Van het hoofd gewond en niet tot het hersenbekken en eerst van 4 tijden in het jaar ..... 20.

Kap. 8. De lering van builen gevallen of geslagen of geworpen of van wonden op die builen ..... 20.

Kap. 9. Hier leert men kennen en beproeven of het hersenbekken stuk is met builen of zonder builen of met wonden ..... 24.

Kap. 10. Dit is van gedeelte van afgeslagen zonder been en met het been en door ..... 25.

Kap. 11. Dit is van gedeelte van afgeslagen met snijdende wapens zodat men harde hersenvlies ziet..... 26.

Kap. 12. Van het hersenbekken gewond met snijdende wapens en dat met splinters ..... 28.

Kap. 13. Van dat men het hersenbekken verwond met de hoek van een dolk of bijl of met het orde van het zwaard ..... 30.

Kap. 14. Van de builen die men valt in het hersenbekken of slaat of zwaar werpt..... 34.

Kap. 15. Van dat men het hersenbekken verwond zodat de ene zijde van de scheur van het been onder het andere schiet, dat gebeurt soms met grote scheuren ..... 35.

(xxxix)

Kap. 16. De lering van het hersenbekken gebroken, echt zonder wond in het vlees ..... 36.

Kap. 17. Die lering van de 4 dokters en van Rolando en van vele andere goede dokters ..... 40.

Kap. 18. Hoe men naaien zal in het aanzicht en in andere plaatsen om mooie littekens te maken ..... 46.

Kap. 19. Dit is van kinderen die zijn geboren met gespleten lippen, hazenlip..... 48.

Kap. 20. Dit is van builen te laten zinken die zeer murw zijn ..... 49.

Kap. 21. Van wonden die vallen boven die ogen dwars tot het been ..... 49.

Kap. 22. Van dat die oren afgescheurd zijn zodat ze hangen blijven aan het hoofd ..... 50.

Kap. 23. Van wonden geschoten in het aanzicht of in andere plaatsen ..... 52.

Kap. 24. Van doornen of geschut uit te laten komen zonder snijden .....55.

Kap. 25. Hoe men de gewonden moet houden van eten en van drinken en waarvan men ze zal laten wachten ..... 56.

Kap. 26. Dit is van spasme, dat is kramp en dit is de vrees van de gewonde ..... 57.

Kap. 27. Van schurft van het hoofd door aanraden van de 4 dokters ..... 60.

Kap. 28. Dit is van luizen die op het hoofd of in andere plaatsen aan het lichaam groeien, de genezing daartegen ..... 65.

Kap. 29. Dit is van de uitwassen op het hoofd dat men uitwas noemt .....66.

Kap. 30. Van builen op het hoofd te genezen..... 67.

Tweede boec. Van den ogen ..... 70.

Cap. 1. Ierst hoe die ogen geformert siin ..... 71.

Cap. 2. Nu suldi verstaen van ongemaken in die ogen ende hoe dat si comen ..... 73.

Cap. 3. Vander minster optalmen entie cure der iegen ..... 74.

Cap. 4. Vander ander optalmen die starker es ..... 74.

Cap. 5. Vander starxster optalmen of van misseliken ziecheiden die van optalmen comen ..... 76.

Cap. 6. Van pusten in dogen ende wit dat ungula heet in latine ..... 77.

Cap. 7. Vander smetten die pannus heet ende benemt al die lucht vanden ogen ..... 77.

Cap. 8. Hoe vele manieren van desen smetten ende tekenen ..... 78.

Cap. 9. Vander ierster smetten die hare verbaert alse .1. cleine sandekijn ..... 78.

Cap. 10. Vander ander smetten die hare verbaert alse .1. vischscelle ..... 79.

Cap. 11. Vander derder smetten die haer verbaert als .1. vlocke sneus ..... 80.

Cap. 12. Vander vierder smetten die al doge heeft bedect ..... 80.

Cap. 13. Dits van doeken of nagelen in latine ungula ende van smetten ..... 81.

xl

Cap. 14. Dits van brunen doeken of nagelen ende comen van melancolien ende genesen cume ..... 82.

Cap. 15. Van poentkinen die gevallen van geslagenen ogen blau ..... 82.

Cap. 16. Van scorfden ogen ende van rootheiden ende van joocten in dogen ..... 83.

Cap. 17. Dits vanden seebel in die ogen ..... 83.

Cap. 18. Van lopenden ogen ende waeraf tranen comen. entie cure daer iegen ..... 83.

Cap. 19. Van leepen ogen of tervenden ..... 85.

Cap. 20. Van blauwen ogen geslagen of geworpen. etc. ..... 86.

Cap. 21. Dits van .4. catracten in dogen die men genesen mach entie bekennen ..... 86.

Cap. 22. Vanden catracten die men niet ghenesen mach ..... 89.

Cap. 23. Vanden wonden van den oghen ..... 90.

Cap. 24. Vanden fistel die wassen inden sterken vander oghen ..... 91.

Cap. 25. Dit es van nolimetangere int anscijn of an die lippen ..... 93.

Tweede boek. Van de ogen ..... 70.

Kap. 1. Eerst hoe die ogen gevormd zijn ..... 71.

Kap. 2. Nu zal ge verstaan van ongemakken in de ogen en hoe dat ze komen ..... 73.

Kap. 3. Van de kleinste opthalmie en de genezing ertegen ..... 74.

Kap. 4. Van de ander opthalmie die sterker is ..... 74.

Kap. 5. Van de sterkste opthalmie of van verschillende ziektes die van opthalmie komen ..... 76.

Kap. 6. Van puisten in de ogen en het wit dat ungula heet in Latijn (pteryion, vleugelvlies)..... 77.

Kap. 7. Van de smetten die pannus heet en beneemt alle licht van de ogen ..... (pannus corneus, soort van ontsteking van het hoornvlies, ook sebel genoemd) 77.

Kap. 8. Hoeveel soorten er zijn van deze smetten en tekens ..... 78.

Kap. 9. Van de eerste smet die zich openbaart als een klein zand ..... 78.

Kap. 10. Van de andere smetten die zich openbaren als een visschel ..... 79.

Kap. 11. Van de derde smet die zich openbaart als een vlok sneeuw ..... 80.

Kap. 12. Van de vierde smet die het hele oog heeft bedekt ..... 80.

Kap. 13. Dit is van doeken of nagels in Latijn ungula (lunula) en van smetten ..... 81.

(xl)

Kap. 14. Dit is van bruine doeken of nagels en komen van melancholie en genezen nauwelijks ..... 82.

Kap. 15. Van puntjes die vallen van blauw geslagen ogen..... 82.

Kap. 16. Van schurftige ogen en van roodheden en van jeuk in de ogen ..... 83.

Kap. 17. Dit is van de zeepbel in de ogen ..... 83.

Kap. 18. Van lopende ogen en waarvan tranen komen en de genezing daartegen ..... 83.

Kap. 19. Van lopende ogen of tranende ..... 85.

Kap. 20. Van blauwe ogen geslagen of geworpen. etc. ..... 86.

Kap. 21. Dit is van 4 cataracten in de ogen die men genezen kan en die herkennen ..... 86.

Kap. 22. Van de cataracten die men niet genezen kan ..... 89.

Kap. 23. Van de wonden van de ogen ..... 90.

Kap. 24. Van de etterwond die groeit in het sterke van de ogen ..... 91.

Kap. 25. Dit is van noli me tangere in het aanschijn of aan de lippen ..... 93.

Derde boec. Van den nese ..... 94.

Cap. 1. Van den nese. ende ierst die sceppenisse van den nese ..... 95.

Cap. 2. Ende ierst van polipus ..... 96.

Cap. 3. Van puusten die wassen in den nese ..... 98.

Cap. 4. Van ondercootten sweren in den nese ..... 99.

Cap. 5. Van wey vlesche in den nese ..... 99.

Cap. 6. Van bloedene ten nese entie cure daertoe ..... 100.

Cap. 7. Van stanke in den nese ..... 101.

Derde boek. Van de neus ..... 94.

Kap. 1. Van de neus en eerst de schepping van de neus ..... 95.

Kap. 2. En eerst van poliep ..... 96.

Kap. 3. Van puisten die in de neus groeien..... 98.

Kap. 4. Van verharde zweren in de neus ..... 99.

Kap. 5. Van wild (1) vlees in de neus ..... 99.

Kap. 6. Van bloed in de neus en de genezing daartoe ..... 100.

Kap. 7. Van stank in de neus ..... 101.

Vierde boec. Van den monde ..... 102.

Cap. 1. Vander sceppenissen van den mont ..... 103.

Cap. 2. Vanden huve .... van siere verstennissen ..... 104.

Cap. 3. Vanden ziecheden die comen mogen in die tonge ..... 106.

Cap. 4. Van swillingen vander tongen ..... 106.

Cap. 5. Van sweringen optie tonge ..... 107.

Cap. 6. Vander clievingen vander tongen ..... 107.

Cap. 7. Vander bintadren ..... 107.

Cap. 8. Van ranula onder die tonge ..... 108.

Cap. 9. Van spasme vander tongen dats crampe daerin ..... 108.

Cap. 10. Dits van verlagingen vander tongen dats juchticheit ..... 108.

Cap. 11. Dits van puusten vanden mont ende vanden vlagen ..... 109.

Cap. 12. Dits van den tantvlesche ..... 109.

Cap. 13. Van canker in tantvlesch ..... 109.

Cap. 14. Van groten vlesc an tantvleesch alse spenen ..... 110.

Cap. 15. Van clievingen van lippen of bleinen of vlagingen ..... 110.

Cap. 16. Vanden tantvlesc geswollen ..... 111.

Cap. 17. Hoe dat tantswere toecomt ..... 111.xli

Cap. 18. Dits die cure van tanden die sweren ende sonder gaten ..... 112.

Cap. 19. Dits van den tanden die siin gegaet ..... 113.

Cap. 20. Van swarten tanden wit te makene ..... 114.

Vierde boek. Van de mond ..... 102.

Kap. 1. Van de schepping van de mond ..... 103.

Kap. 2. Van de huig .... van zijn begrip ..... 104.

Kap. 3. Van de ziektes die in de tong komen mogen..... 106.

Kap. 4. Van zwellingen van de tong ..... 106.

Kap. 5. Van zweren op de tong ..... 107.

Kap. 6. Van de kloven van de tong ..... 107.

Kap. 7. Van de bindaderen ..... 107.

Kap. 8. Van ranula onder de tong ..... 108.

Kap. 9. Van spasme van de tong, dat is kramp daarin ..... 108.

Kap. 10. Dit is van verlagingen van de tong, dat is jichtachtigheid..... 108.

Kap. 11. Dit is van puisten van de mond en van ontvellen ..... 109.

Kap. 12. Dit is van het tandvlees ..... 109.

Kap. 13. Van kanker in het tandvlees ..... 109.

Kap. 14. Van groot vlees aan tandvlees zoals spenen ..... 110.

Kap. 15. Van kloven van lippen of blaren of ontvellen ..... 110.

Kap. 16. Van het tandvlees gezwollen ..... 111.

Kap. 17. Hoe dat tandpijn komt ..... 111. (xli)

Kap. 18. Dit is de genezing van tanden die zweren en zonder gaten ..... 112.

Kap. 19. Dit is van de tanden met gaten ..... 113.

Kap. 20. Van zwarte tanden wit te maken ..... 114.

Vijfte boec. Vanden oren ..... 115.

Cap. 1. Ende sprect ierst wat die ore es ..... 116.

Cap. 2. Van sweringen van der oren ..... 117.

Cap. 3. Dits van sweringen in die oren ende hoe mense cureren sal ..... 117.

Cap. 4. Van wormen of lusen gelopen in die oren .....118.

Cap. 5. Van misseliken dingen dat vallet in doren. etc. ..... 118.

Cap. 6. Van watere gevallen in die oren ..... 119.

Cap. 7. Van oren die lange hebben gelopen ende stinken. ende daer fistel in is ..... 119.

Cap. 8. Van rutingen in die oren ..... 120.

Cap. 9. Van droefheiden in die oren ..... 120.

Vijfde boek. Van de oren ..... 115.

Kap. 1. En spreekt eerst wat het oor is ..... 116.

Kap. 2. Van zweren van de oren ..... 117.

Kap. 3. Dit is van zweren in de oren en hoe men ze genezen zal ..... 117.

Kap. 4. Van wormen of luizen gelopen in de oren .....118.

Kap. 5. Van verschillende dingen die in de oren vallen, etc. ..... 118.

Kap. 6. Van water dat valt in de oren ..... 119.

Kap. 7. Van oren die lang hebben gelopen en stinken en daar etter in is ..... 119.

Kap. 8. Van tuiten in de oren ..... 120.

Kap. 9. Van droefheid in de oren ..... 120.

Seste boec. Van den halse ende van der kelen ..... 122.

Cap. 1. Ende ierst die sceppenisse daeraf al toten scoudren ..... 123.

Cap. 2. Van wonden die in den hals geslegen of gesteken siin ..... 125.

Cap. 3. Van ysopagus gewont so datter die spiss dore gaet ..... 126.

Cap. 4. Van wonden die vallen in den roepere achter ..... 127.

Cap. 5. Vander squinancien ..... 127.

Cap. 6. Van branken of amandren ..... 129.

Cap. 7. Dits van ranula onder die tonge ..... 131.

Cap. 8. Van graten of benen gescoten in de kele ..... 131.

Cap. 9. Van bocium an die kele gewassen ..... 132.

Cap. 10. Van scrofulen diemen heet sconinx evel ..... 133.

Cap. 11. Van scrophulen of glandulen te snidene ..... 135.

Cap. 12. Van scrophulen of glandulen uut te broken ..... 135.

Zesde boek. Van de hals en van de keel ..... 122.

Kap. 1. En eerst de schepping daarvan al tot de schouders ..... 123.

Kap. 2. Van wonden die in de hals geslagen of gestoken zijn ..... 125.

Kap. 3. Van ysopagus (slokdarm) gewond zodat de spijs er door gaat ..... 126.

Kap. 4. Van wonden die vallen in de roeper (strot) achter ..... 127.

Kap. 5. Van de keelontsteking ..... 127.

Kap. 6. Van vertakkingen of amandelen ..... 129.

Kap. 7. Dit is van ranula onder de tong ..... 131.

Kap. 8. Van graten of benen geschoten in de keel ..... 131.

Kap. 9. Van bocium (struma) die aan de keel groeit..... 132.

Kap. 10. Van halsklieren die men koningseuvel noemt ..... 133.

Kap. 11. Van halsklieren of klieren en snijden ..... 135.

Kap. 12. Van halsklieren of klieren uit te breken ..... 135.

Sevende boec. Vanden halse ende vander kelen nederwert tote allen leden ende tallen steden vanden lichame ..... 136.

Cap. 1. Van datmen wont adren of arterien te meneger steden vanden lichame ..... 138.

Cap. 2. Van den canebene gewont of daer ontrent ..... 140.

Cap. 3. Van steken met kniven of des gelijc ..... 140.

Cap. 4. Vander herten gewont ..... 142.

Cap. 5. Van dootwonden waerse vallen anden live ..... 143.

Cap. 6. Dits vander nieren gewont ..... 145.

Cap. 7. Van musen of zenewen gewont in den pistel van den armen ..... 145.

Cap. 8. Van wonden in den ellenboge of in andren juncturen ..... 147.

xlii

Cap. 9. Van wonden in die darmen ..... 148.

Cap. 10. Van te cortene die darmen ..... 148.

Cap. 11. Vanden gescorden of die den steen hebben ..... 149.

Cap. 12. Van carnofels gelijc gescorden ..... 150.

Cap. 13. Vanden stene dat ondersceet ..... 150.

Cap. 14. Van den spenen ..... 151.

Cap. 15. Van te genesene die spenen ..... 151.

Cap. 16. Van den preparacien ..... 151.

Cap. 17. Van der tijt dat men medicine geven sal te vorsiene ..... 152.

Cap. 18. Van spenen die comen van den menisoene ..... 152.

Cap. 19. Van .3. manieren van spenen te bekenne ..... 153.

Cap. 20. Van .5. adren diemen heet spenen .....153.

Cap. 21. Van geswollenen spenen te vorsiene ..... 154.

Cap. 22. Van handelingen te verstane ..... 154.

Cap. 23. Van buten nature te werkene ..... 155.

Cap. 24. Van den dyescinkele uter stede ..... 158.

Cap. 25. Hoe die dyescinkele es gemaect boven ..... 158.

Cap. 26. Van den dyescinkele te broken ..... 159.

Cap. 27. Van den dieskincele ..... 160.

Cap. 28. Van te settene dbeen eer ment spalct ..... 161.

Cap. 29. Vanden knie uter stede ..... 161.

Cap. 30. Van wonden int knie ..... 161.

Cap. 31. Van benen te broken ..... 162.

Cap. 32. Van benen die uutragen ..... 163.

Cap. 33. Van diversen meesters ..... 163.

Cap. 34. Andre mesters ..... 164.

Cap. 35. Van den voete uten lede ..... 164.

Cap. 36. Van den voete verwrongen ..... 164.

Cap. 37. Van den voete te broken ..... 165.

Cap. 38. Van diversen werkene van mesters ..... 165.

Cap. 39. Ander meesters ..... 165.

Cap. 40. ..... 166.

Van rudicheit ende scorreftheit ane die mensche ..... 168.

Van warten die toe commen over al dat lijf ..... 171.

Van den poucken ende van den maselen ..... 173.

Nu willic jou bescriven van eener siecheit datmen heet laserscap ..... 175.

Dit sijn die teekinen van laserien ..... 175.

Van den laserscap dat men heet alopicia ofte vulpes ..... 175.

Van den laserscap datmen heet leonina ..... 176.

Dit sijn de teekinen die hebben leonnus ..... 176.

Van den laserscap datmen heet elefancia ..... 176.

Warachtige prove omme dat laserscap te kennen .....177.

Laserie van ghenoeten ..... 178. xliii

Van den tresoer omme te verhoudene laserie ..... 179.

Dye ghene die venin ghenomen heft ofte ghedroncken ..... 180.

Om te weder slane dat venin dat men heet cantarides ..... 181.

Van der steken of beeten vander slanghen ..... 181.

Vander beeten ofte steken der scorpioen ..... 182.

Van der beeten ofte steken der ruthelen ..... 182.

Die bete van den verwoeden hont es quaets van al ..... 182.

Dits den armen tresoer jeghen venin ..... 182.

Van clieren datmen heet scrouffelen ..... 183.

Van den stancke dat yrcus heet in die oxelen ..... 186.

Van den clappoeren diemen heet bubo ..... 186.

Van den siecheit diemen heet fistula ..... 187.

Van apostemen die commen van colera combusta ..... 190.

Van bescautheit van hete water ofte van viere ..... 192.

Van den bloet zweere flegmon ..... 193.

Van der couwe aposteme die men heet zimia ..... 193.

Leeringhe des Ypermans ..... 194.

Van den lever ghewont ..... 195.

Van dat den lever hute hanghet ..... 195.

Van wonden in den nieren ..... 195.

Van den blase ghewont ..... 195.

Van dat den darmen ghewont sijn ..... 196.

Van ghescorden te ghenesene sonder snijden ..... 196.

Van apostemen die wassen in de rode der veden ende dat van winde es .....

198.

Van gaten in den roeden der veden ..... 199.

Van den vede die erisipeleren wille ofte ontsteken ..... 201.

Hoemen den siecken houwen sel van eten ende van drincken ..... 202.

Van den cancker in den vede ..... 203.

Van bloet te stelpen in de roede der vede ..... 203.

Van apostemen ende zwellingge der cullen ..... 205.

Van apostemen van couwe saken ..... 205.

Van eenen siecheit in den cullen die men heet erina ..... 206.

Van water carnouffele ..... 206.

Van den gescorden te ghenesene in ander maniere ..... 207.

Van den navele ghescort in kinderen ..... 208.

Van spenen die wassen in dat fundament ..... 209.

Van den fistele in den ersdarme ..... 210.

Van dat fundament dicken hute gaet ..... 211.

Hier beghint dat bouc van den quaden beenen ..... 212.

Van apostemen in der beenen ..... 213.

Van den cancker die comt in den beenen ..... 213.

Zevende boek. Van de hals en van de keel naar beneden tot alle leden en tot alle plaatsen van het lichaam ..... 136.

Kap. 1. Van dat men aderen of arteriën op vele plaatsen van het lichaam verwond..... 138.

Kap. 2. Van de borstbeen (sleutelbeen) gewond of daar omtrent ..... 140.

Kap. 3. Van steken met messen of dergelijke ..... 140.

Kap. 4. Van het hart gewond ..... 142.

Kap. 5. Van doodzonden waar ze vallen aan het lijf ..... 143.

Kap. 6. Dit is van de nieren gewond ..... 145.

Kap. 7. Van spieren of zenuwen gewond in de pees van de armen ..... 145.

Kap. 8. Van wonden in de ellenboog of in anderen gewrichten..... 147. (xlii)

Kap. 9. Van wonden in de darmen ..... 148.

Kap. 10. Van te korten de darmen ..... 148.

Kap. 11. Van de breuk of die de steen hebben ..... 149.

Kap. 12. Van darmbreuk net zoals breuken ..... 150.

Kap. 13. Van de steen, het verschil ..... 150.

Kap. 14. Van de aambeien ..... 151.

Kap. 15. Van te genezen de aambeien ..... 151.

Kap. 16. Van de preparaten ..... 151.

Kap. 17. Van de tijd dat men medicijnen geven zal te voorzien ..... 152.

Kap. 18. Van aambeien die van de loop komen..... 152.

Kap. 19. Van 3 soorten van aambeien te herkennen ..... 153.

Kap. 20. Van 5 aderen die men aambeien noemt .....153.

Kap. 21. Van gezwollen aambeien te voorzien ..... 154.

Kap. 22. Van handelingen te verstaan ..... 154.

Kap. 23. Van buiten natuur te werken ..... 155.

Kap. 24. Van de dijbeen uit de plaats ..... 158.

Kap. 25. Hoe de dijbeen is gemaakt boven ..... 158.

Kap. 26. Van de dijbeen gebroken ..... 159.

Kap. 27. Van de dijbeen ..... 160.

Kap. 28. Van te zetten het been eer men het spalkt ..... 161.

Kap. 29. Van de knie uit de plaats ..... 161.

Kap. 30. Van wonden in de knie ..... 161.

Kap. 31. Van benen gebroken ..... 162.

Kap. 32. Van benen die uitsteken ..... 163.

Kap. 33. Van diverse dokters ..... 163.

Kap. 34. Andere dokters ..... 164.

Kap. 35. Van de voeten uit het lid ..... 164.

Kap. 36. Van de voeten verwrongen ..... 164.

Kap. 37. Van de voeten gebroken ..... 165.

Kap. 38. Van diverse werken van dokters ..... 165.

Kap. 39. Andere dokters ..... 165.

Kap. 40. ..... 166.

Van ruwheid en schurft aan de mensen ..... 168.

Van wratten die toekomen over het hele lijf ..... 171.

Van de pokken en van de mazelen ..... 173.

Nu wil ik u beschrijven van een ziekte dat men melaatsheid of huidziekte noemt ..... 175.

Dit zijn de tekens van huidziekte ..... 175.

Van de huidziekte dat men alopicia of vulpes noemt.... 175. (1)

Van de huidziekte dat men leonina noemt ..... 176. (Lenontiasis, lepra van het aangezicht)

Dit zijn de tekens die leonnus hebben ..... 176.

Van de huidziekte die men elefancia noemt ..... 176.

Waarachtig bewijs om de huidziekte te kennen .....177.

Huidziekte van coitus ..... 178. (xliii)

Van de troost om huidziekte te verhoeden..... 179.

Diegene die gif genomen heeft of gedronken ..... 180.

Om dat gif te weerstaan dat men canthariden noemt ..... 181.

Van de steken of beten van de slangen ..... 181.

Van de beten of steken van de schorpioen ..... 182.

Van de beten of steken van de bijen..... 182.

De beten van de dolle hond is het ergste van al ..... 182.

Dit is de armentroost tegen venijn ..... 182.

Van klieren die men scrophulen noemt ..... 183.

Van de stank dat yrcus heet in de oksels ..... 186.

Van de klaporen die men bubo noemt ..... 186.

Van de ziekte die men fistel noemt ..... 187.

Van gezwellen die van colera combusta komen..... 190.

Van verbranding van heet water of van vuur ..... 192.

Van de bloedzweer flegmon ..... 193.

Van het koude gezwel die men zimia noemt ..... 193.

Lering van Ypermans ..... 194.

Van de lever gewond ..... 195.

Van dat de lever uithangt ..... 195.

Van wonden in de nieren ..... 195.

Van de blaas gewond ..... 195.

Van dat de darmen gewond zijn ..... 196.

Van breuken te genezen zonder snijden ..... 196.

Van gezwellen die in de roede van het geslacht groeien en dat van wind is .....

198.

Van gaten in de roede van het geslacht ..... 199.

Van het geslacht die zweren wil of ontsteken ..... 201.

Hoe men de zieke houden zal van eten en van drinken ..... 202.

Van de kanker in het geslacht ..... 203.

Van bloed te stelpen in de roede van het geslacht ..... 203.

Van zweren en zwelling van de ballen ..... 205.

Van gezwellen van koude zaken ..... 205.

Van een ziekte in de ballen die men hernia noemt ..... 206.

Van water netbreuken ..... 206.

Van de breuken te genezen op een andere manier ..... 207.

Van de navel gescheurd in kinderen ..... 208.

Van aambeien die in dat fundament groeien..... 209.

Van de etterwond in de aarsdarm ..... 210.

Van dat fundament dik uitgaat ..... 211.

Hier begint dat boek van de kwade benen ..... 212.

Van gezwellen in de benen ..... 213.

Van de kanker die in de benen komt..... 213.

CAP. 1.

Vande(n) hoefde e(nde) va(n) sire sceppenissen. Verstaet thoeft es ront. om dat 6 te meer houden soude in even vele steden. ende om dat ront .1. scone vorme es. Ende om dat herde slagen of vallen of werpingen te min daeran souden daken. ende te lichtelikere af souden scieten. Ende wi selen oec verstaen dat thoeft die wortel es vanden mensce. uut wien alle die zenuwen nemen haer wassen ende haer gevoelen. dats uten herssenen ende uten marge van den rugge bene. dwelke dat comt uten herssenen [ende es vander zelver naturen ende alsoe G.] liggende in .2. huden also die herssenen doen. ende dat march heet in latine. Nucha. Thoeft es van .3. substancien. ene van bene ende ene van vleesce. ende ene van herssenen de welke [hersinen C] siin march van den hoefde. ende musech es tfleesch. die huut daer boven es al vol wortelen van hare. Musech vleesch dats herdere dan ander vleesch. ende moruwer dan zenuwen of corden. of gecroes. of been. Wter huut wassen hare die de herssenen decken ende tfleesch van couden dat hem contrarie mach wesen. de welke huut es dorgaet vanden wortelen toten ende. alse ene kemeneye. dore welke gaetkine die herssenen steken uut den rooc of die hitten die hem sijn contrarie. Ende tfleesch dat decket dbeen met sire huut al vol haers. Ende thaer es boven der huut om .2. saken. dierste om dat dect die sweet gaten datter geen coude in en come de welke gaten heeten in latine |107vb| poros. dat siin zere nauwe gaten. Dander es om dat thoeft te scoenre es om dat haer op heeft. Die huut van den hoefde es dicker dan ander huden. [aen den lichaem L] sonder die planten vanden voeten om dat mer op gaet. entie palmen vanden handen [onder L] om datmer mede pijnt. ende daeromme essi van naturen dicke om dat si es dorgaet. Want dore elc gat comt .1. haer ende onderwilen .2. of drie. Entie huut es vaste gebonden ant vleesch dat musech es met cleinen dradekinen van zenuwen comende vanden herssenen. ende met dradekinen comende vanden adren ende vander leveren. ende met dradekinen comende van cleinen puls adren. die men heet in latine arterien comende vander herten. van welken dradekinen nature heeft geweven of gebreit die huut subtilike daer. ende over al den lichame van den mensce. Ende dbeen vanden hoefde es van vele stucken alst recht es. ende es .2. vout. daer es ene tafele buten ende .1. binnen. Binnen ten herssenen wert es ene. ende buten ten vleesche wert es ene andere ende daer tusscen siin vele adren ende arterien die den bene geven hitte ende voetsel ende geest. Die arterien geven hitte ende geest. die adren 7 geven hitte ende voetsel. Therssenbecken es van vele stucken ende tweevout alsoet vorseit es Thoeft es van .3. pertien. deen voren. dander in midden ende terde achter. Voren vander mouden vorwert es thoeft heet ende droge hebbende vele geesten ende luttel marchs. Die middewert van den hoefde heeft vele marchs ende vele geesten. ende es heet ende versch. ende int middelste deel staen die oren ende staen op .2. been die men heet stenech been. Dat achterste deel es cout ende droge hebbende luttel geests ende luttel marchs. Ende dus moet men de nature verstaen ende leren om dat ment aldus moet genesen. versceeden also si versceeden ende gedeilt siin van harer naturen. Dats te verstane. dat hete ende dat droge. met medicinen cout ende versch. dat es tcontrarie. ende also es men sculdech alle ziecheiden te genesene. Int vorste deel van den hoefde so siin die ogen. die nese. entie mont Ende boven den ogen siin .2. bene die niet en siin vanden herssenbeckene. mer si siin scilde vanden ogen. ende liggen lanx [ofte dwers C] onder die wintbrauwen Dbeen vanden hoefde es van vele stucken dats [gedaen C] om vele nutscapen. Dierste om dat daer vergadren die stucken daer die zenuwen uut wassen. dander es om datter dalen in die adren entie arterien om te gevene den herssenen hitte. voetsel 8 ende geest ende alle die zenuwen die comen uten hoefde. |108ra| Terdde es om dattie herssenen hebben hem [zelven G] daer dore te lichtene ende uut te stekene die hitte die hem contrarie es. Tfierde es om dattie huve die men heet die herde moeder es vast in die vergaderinge vander mouden. ende vanden slape ende vander nolle. ende dat an die been. ende hangen aldaer die herssenen ant been onder die celle. de welke men heet herssenbecken. dat de scilt es van den herssenen die moru siin ende wit. Waerbi dat selke philosophe seit. dattie herssenen siin cout ende versch [ne ware tghemeene seyt datsij sijn heet ende versch G] ende ratech tusscen. 2. tafelen. daer die vorseide adren in lopen. ende om dat daer die hitte van den herssenen in spaersen soude. ende daerna uut comen soude te harrer vergaderingen. de welke vergaderinge siin tanden. Ende alst therssenbecken daer ontwee es. dan eist tontsiene dat die liese gewont es. dan es tontsiene die doot. Thoeft es in drien gedeilt alsoet vorseit es. int vorste deel leget die kennesse van den mensche. Alse zien. smaken ende rieken. Dat zien es om ondersceet te hebbene of kennesse te dragene tusscen wit ende swert. of donker ende licht ende des gelike. Die smaec es te hebbene ondersceet tusscen gesouten ende versch. ende des gelike. Roke es te hebbene ondersceet tusscen stinkende ende wel riekende ende des gelike. Int middelste deel legt die redene ende dat horen. die redene dat es heesch ende andwerde. horen dats verstaen ende andwerde geven [van datmen seyt ende van G] dattie mensce hort. Ende daer omme es in dit deel tgepeins [ende der memorien C] vanden mensche. Int achterste deel so legt die onthoudenisse wat dattie mensce hort of gehort heeft dat gaet liggen int achterste deel van den hoefde. Dus segt cort rogerus in roelandinus in latijn In prima cellula sit ymago. in media ratio. in posteriori memoria Die herssenen liggen tusscen .2. huven. daer dene af heet dura mater. entie andre pia mater. dats te seggene genadege moeder. Mer herde moeder es dicke ende vast om dat si legt naest den bene. ende sleet daer iegen altoes Ende dese mach 9 siin gewont. of si mach apostemeren. [oft zweeren G] ende genesen sonder meskief van den live den gewonden. Mer die genadege moeder es dunne om die hersenen diere in liggen besloten. dese mach qualike wesen gewont ende genesen. Nochtan seit galienus dat hi sach enen die beide die liesen hadde gewont. ende hi genas. maer het was so cleine dat van den herssenen niet uut en quam [ter wonden G]. Thoderijc seit daer iegen dat hi sach enen scedemakere in die stat van luken den welken |108rb| dat hi uut dede dat achterste deel vanden hoefde. ende hine verloes niet. mer hem bleven alle sine werke van naturen. Tusscen dura mater ende pia mater vergadert .1. materie bi gramscapen of bi vare. entie daerna wert dicke. ende bi beslotender hitten diere [in C] es. ende dit mach wel siin [bi natueren ende C] sonder den mensce te quetssene. Ende gevalt dattie mensce wert gewont int hoeft so dat therssenbecken brect. ende dura mater wert gewont of geapostemert waerbi datter herde humoren uut comen. ende dan wanen enege leeke meesters dat herssenen siin. neent niet. Ende dus siin si bedrogen ende doen den lieden ende hen selven logene te verstane. Want die herssenen en mogen niet siin gewont. entie zieke daer af genesen. want het es .1. led principael. daer al die beseffelicheit ute spruut die de mensce over hem heeft. Hets hier af gnouch gesproken. mer ic wil spreken van datter surgien bestaet.

KAPITTEL 1.

Van het hoofd en van zijn schepping.

Begrijp dat het hoofd rond is zodat het [6] beter te houden zou zijn in evenveel plaatsen en omdat rond een mooie vorm is. (Zie afbeelding boven) En omdat harde slagen of vallen of werpen er minder aan zouden bedekken en gemakkelijker er af zouden schieten. En we zullen ook verstaan dat het hoofd de wortel is van de mens waaruit alle zenuwen hun groei nemen en hun gevoel, dat is uit de hersens en uit het merg van de ruggenwervel. Wat uit de hersens komt is van dezelfde natuur en ligt in 2 huiden net zoals de hersens doen en het merg heet in Latijn Nucha. (Ruggenmerg)

Het hoofd is van 3 substanties, een van been, een van vlees en een van hersens die hersens zijn het merg van het hoofd en spieren is het vlees, de huid erboven is al vol wortels van haar. Spiervlees, dat is harder dan ander vlees en meer murw dan zenuwen of koorden of kraakbeen of been. Uit de huid groeien haren die de hersens bedekken en het vlees van koude dat hen tegenovergesteld mag wezen en die huid zit vol gaatjes van de wortels tot het eind als een schoorsteen door die gaatjes steken de hersens de rook of de hitte uit die hem tegenovergesteld zijn. En het vlees dat bedekt het been met zijn huid al vol haar. En het haar is boven de huid vanwege 2 zaken, de eerste omdat het de zweetgaten bedekt zodat er geen koude inkomt en die gaten heten in Latijn poros, dat zijn zeer nauwe gaten. De andere is omdat het hoofd mooier is omdat het haar erop heeft. De huid van het hoofd is dikker dan andere huid aan het lichaam, uitgezonderd de planten van de voeten omdat die meer opgaan en de palmen van de handen onder omdat men ermee werkt. Daarom is ze van naturen dik omdat ze is doorgaat. Want door elk gat komt 1 haar en soms 2 of drie. En de huid is vastgebonden aan het vlees dat gespierd is met kleine draadjes van zenuwen die van de hersens komen en met draadjes van de aderen en van de lever komen en met draadjes van kleine polsaders komen die men in Latijn slagaders noemt die van het hart komen. Van deze draadjes heeft de natuur daar subtiel geweven of gebreid de huid en over het hele lichaam van de mens. En het been van het hoofd is van vele stukken als het recht is en is 2voudig. Er is een tafel buiten en 1 binnen. Binnen naar de hersens toe is er een en buiten naar het vlees toe is er een andere en daartussen zijn vele aderen en slagaders die het been hitte en voedsel en geest geven. Die slagaders geven hitte en geest, de aderen [7] geven hitte en voedsel.

De schedel is van vele stukken en tweevoudig, zoals gezegd is.

Het hoofd is van 3 delen, de ene voor, de andere in het midden en de derde achter. Voor van de schedel voorwaarts is het hoofd heet en droog en heeft vele geesten en weinig merg. Het middelste gedeelte van het hoofd heeft veel merg en vele geesten en is heet en vochtig en in het middelste deel staan de oren en staan op 2 benen die men rotsbeen noemt. Dat achterste deel is koud en droog en heeft weinig geest en weinig merg.

En aldus moet men de natuur begrijpen en leren omdat men het aldus moet genezen, verschillend net zo omdat ze verschillend en gedeeld zijn vanuit hun natuur. Dat is te verstaan dat hete en het droge met koude en vochtige medicijnen, dat is tegenovergesteld, en net zo moet men alle ziektes genezen.

In het voorste deel van het hoofd zijn er ogen, de neus en de mond. En boven de ogen zijn 2 benen die niet van de schedel zijn, maar ze zijn schilden van de ogen en liggen in de lengte of dwars onder de wenkbrauwen. Het been van het hoofd is van vele stukken en dat is gedaan om vele nuttige zaken. De eerste omdat zich de stukken zich daar verzamelen waar de zenuwen uitgroeien, de andere is omdat er de aderen en de slagaders in dalen om de hersens hitte, voedsel [8] en geest te geven en alle zenuwen die uit het hoofd komen. De derde is omdat de hersens zichzelf daar hebben door te lichten en de hitte uit te steken die hem tegenovergesteld is. Het vierde is omdat de huif (boogvormige deksel) die men harde moeder noemt vast is in de verzameling van de mond en van de slaap en van de kruin en dat aan het been en daar hangen de hersens aan het been onder de kamer die men schedel noemt, dat is het schild van de hersens die murw zijn en wit. Waarbij dat sommige filosofen zeggen dat de hersens koud en vochtig zijn terwijl men algemeen zegt dat ze heet en vochtig zijn en gedraaid tussen 2 tafels waar de voor vermelde aders in lopen en omdat daar de hitte van de hersens in verstrooien en daarna uitkomen zou in een harde verzameling en die verzameling zijn de tanden. En als de schedel daar kapot is dan is het te ontzien dat het vlies gewond is waar je dood van kan gaan.

Het hoofd is in drieën gedeeld zoals gezegd is. In het voorste deel ligt de kennis van de mens zoals zien, proeven en ruiken. Dat zien is om onderscheid te hebben of kennis te dragen tussen wit en zwart of donker en licht en dergelijke. De smaak is om onderscheid te hebben tussen gezouten en vochtig en dergelijke. Ruiken is om onderscheid te hebben tussen stinkend en goed geurend en dergelijke.

In het middelste deel ligt de reden en het horen. De reden dat is praten en antwoorden. Horen dat is verstaan en antwoorden geven van wat men zegt en dat de mens hoort. En daarom is in dit deel het denken en het geheugen van de mens.

In het achterste deel ligt het onthouden wat de mens hoort of gehoord heeft, dat gaat in het achterste deel van het hoofd liggen. Dus zegt Cort Rogerus in Rolando in Latijn;’In prima cellula sit ymago, in media ratio, in posteriori memoria.’

De hersens liggen tussen 2 huiden, de ene ervan heet dura mater en de andere pia mater, dat betekent genadige moeder. (hersenvlies) Maar haar moeder is dik en vast omdat ze naast het been ligt en daartegen altijd slijt. En deze kan gewond zijn of ze maakt zwellen of zweren en genezen zonder leed van het lijf van de gewonde. Maar de genadige moeder is dun vanwege de hersens die erin liggen besloten. Die kan slecht tegen gewond zijn en genezen. Nochtans zegt Galenus dat hij er een zag die beide vliezen gewond had en hij genas, maar het was zo klein dat de hersens er niet uitkwamen bij de wond. Theoderik zegt daartegen dat hij een schedelmaker in de plaats Lucca zag waarvan hij het achterste deel van het hoofd eruit deed en hij verloor niets, maar bij hem bleven al zijn werken van naturen.

Tussen het harde hersenvlies en dunne hersenvlies ligt verzameld 1 materie van gramschap of van gevaar en die wordt daarna dik door besloten hitte die erin is en dit kan wel zijn van natuur zonder de mens te kwetsen. En gebeurt het dat een mens gewond wordt aan het hoofd zodat de schedel breekt en harde hersenvlies gewond wordt of tot zwellen komt waarbij er harde vochtvermenging uitkomen en dan menen enige dokters dat het hersens zijn, neen, niet. En dus zijn ze bedrogen en laten de lieden en zichzelf leugens horen. Want de hersens kunnen niet gewond worden en die zieke ervan genezen want het is 1 hoofdlid waar al het besef uitspruit die de mens bij zich heeft. Hiervan is genoeg gesproken, maar ik wil spreken dat ter chirurgie bestaat.

CAP. 2.

In wat maniere(n) th(er)ssenbecke(n) gewont mach siin i(n) die tekene(n) vande(n) liesen gewo(n)t alse dura mat(er) e(nde) pia mat(er).

Het gevalt datmen thoeft misselike wont. Men wondet onderwilen dat dbeen brect. ende onderwilen dat niet en brect. ende onderwilen breket dbeen met cleinre wonden. ende onderwilen met groeter wonden [ende wyde G]. Ende wet dat beter es therssenbecken te broken met groeter wonden int vleesch. dan met cleinre. Want met cleinre wonden moet men de wonde meerren om te bat den herssenbeckene te helpene. Also men u leren sal hier na. Ende onderwilen breket dbeen herde zere met cleinre wonden. ende onderwilen met groeten wonden. Maer hoe die broke int herssenbecken comt. altoes es men sculdech tontsiene vanden liesen. want onderwilen wont men die herde moeder ende onderwilen die sachte moeder. 10 Alse die herde moeder gewont es dat mach men bekennen bi desen tekenen. Want die gewonde heeft groete sweringe int hoeft. om dat daer es versceden datter te gadere behorde te sine gevoecht. dansichte root ontsteken. om dat die geesten derwert lopende siin. entie ogen blakende. die tonge brunende om die cortssen. ende onverstandelijc te sine om die storberinge van den geesten ende van den humoren. Ende alse die sachte moeder es gequestst |108va| so mogedijt bi desen tekenen bekennen. Alse bi fauten van crachten. van smake. ende bi dat hem niet en smelt sine spise onder hem ende dat hise gene macht en heeft te stekene van hem met crudene. ende bi dat hi niet spreken en mach bi den geesten enten roeken die in die roerende lede siin. of die zenuwen die de tonge vervullen. dat si niet en mach werken haer werc van naturen.

Om te wetene of pia mat(er) es gewo(n)t op sek(er) teke(n) vand(er) doot.

Puustkine comen onderwilen int ansichte biden voetsele daer getrect bi der cracht van naturen. ende niet lichamlike. ende bloet ende etter loept hem onderwilen uten oren ende uten nese bider zelver redenen of. bider fauten der onthoudende nature ende oec den vasten lichame bi den geesten die lopen ter wonden. entie vercrancheiden vanden instrumente vanden leden die den lichame voeden. Ende es te verstane of den vasten lichame of den lichten lichame hem lieden volgende es. dat dicken siin vortekene vander doot. ende dat noch arger es beven ende daerna hitte van cortssen .3. werf of .4. sdages comende den gewonden. dat siin quade tekenen. want die natuerlike hitte sceedt haer vanden wonden ende vanden lichame. de welke hitte si moeten hebben int achterste. ende dats .1. gewarech teken vander doot. Ende alle dien dat toe comt vanden vorseiden .2. laetsten tekenen ontbeiden si die doot binnen den ondersten dage ende sonderlinge alse enech van den huven van den herssenen gewont siin. so sterven die gewonde int ierste volle mane. dat gesciet sonderlinge om dattie lichamen van den planeten hebben heerscapie optie ertsce dingen. werbi dattie mane es moeder der wacheiden van ertscen lichamen. ende die versceit vander manen gevoeget meer die verschheide vander erden wassende. ende dan die verscheide vanden herssenen wassende. doen die herssenen verspelen grotelike. ende en mach niet onthouden die herssenen sinen scieten uut haer rechter stede. want sine hebben geen onthouden alse die huve gequetst es. ende aldus sterft die gewonde. waerbi grote vrese es gewont te sine int herssenbecken ende daer behort grote const 11 toe dat herssenbeken wel te medicineerne Maer Bruno seit. dat hire vele genas die dura mater gewont ende ontwee hadden. mer hebbende die vorseide tekene en sach hi noyt en genen genesen. Ende noch orcont hi dat hi genas die pia mater hadden ontwee. mer het was herde cleine dattie hersenen |108vb| niet uut lopen en mochten. Ende galieen orcontint comment vanden anphorisme. dats .1. boec van medicinen die also heet. dat hi oec sach den menegen die pia mater hadden gewont met cleinder wonden die oec genasen. ende dat bediedt hi nerenstelike alse hi seit. alse die wonde comt ten herssenen dat si uut lopen. sonder twivel dan stervet die mensce [ende dat vynt men in plantegine In den anderen boec bescreven ende seyt dat hem vele zotten beroemen dat sij hebben ghenesen dye de hersenen ute liepen ende vulden dye stede met cottoene twelcke dat valsch was ende onrechtverdich Deo gracias G]

KAPITTEL 2.

Op welke manieren het hersenbekken (schedel) gewond mag zijn, de tekens van de gewonde vliezen zoals harde hersenvlies en hersenvlies.

Het gebeurt dat men het hoofd verschillend verwond. Men verwondt het soms zodat het been breekt en soms dat het niet breekt en soms breekt het been met kleine wonden en soms met grote wonden en wijde. En weet dat het beter is de schedel gebroken met grote wonden in het vlees dan met kleine. Want met kleine wonden moet men de wond wijder maken om de schedel beter te helpen zoals men u hierna leren zal. En soms breekt het been zeer hard met kleine wonden en soms met grote wonden. Maar hoe de breuk in de schedel komt, altijd moet men de liezen ontzien want soms verwondt men de harde moeder en soms de zachte moeder. [10] (=boogvormig deksel)

Als de harde moeder gewond is kan men dat aan deze tekens herkennen. Want de gewonde heeft grote (hoofdpijn) zweren in het hoofd omdat het daar verdeeld is dat tezamen gevoegd behoorde te zijn, het aanzicht is rood ontstoken omdat de geesten derwaarts gelopen zijn en de ogen gloeien, die tong wordt bruin vanwege de koortsen en is onverstandig vanwege de verstoring van de geesten en van de vochtvermenging.

En als de zachte moeder gekwetst is dan kan u het met deze tekens herkennen. Zoals bij gemis van krachten, van smaak en omdat hij zijn spijzen onder zich niet smelt (toilet) en dat hij geen macht heeft zich te besteken met kruiden en omdat hij niet spreken kan door de geesten en ruiken die in de roerende leden zijn of die zenuwen die de tong vervullen zodat ze niet van naturen hun werk kunnen doen.

Om te weten of hersenvlies gewond is op zekere tekens van de dood.

Puistjes komen soms in het aanzicht door het voedsel en zijn daar getrokken door de kracht van de natuur en niet lichamelijk en bloed en etter loopt hem soms uit de oren en uit de neus vanwege dezelfde redenen of vanwege gemis van de onthoudende natuur en ook de vaste loop vanwege de geesten die naar de wonden lopen en de verzwakking van de instrumenten van de leden die het lichaam voeden. En is te verstaan of de vaste loop of de lichte loop is die de lieden volgt, dat zijn vaak de voortekens van de dood en dat nog erger is, beven en daarna hitte van koortsen die 3 of 4 maal per dag komen bij de gewonden, dat zijn kwade tekens, want de natuurlijke hitte scheidt zich van de wonden en van de loop en die hitte moeten ze hebben in het achterste en dat is 1 waar teken van de dood. En allen die de voor vermelde 2 laatste tekens krijgen betekent het de dood binnen de komende dagen en vooral als er enige van de huiven van de hersens gewond zijn, dan sterven die gewonde in de eerste volle maan en dat gebeurt vooral omdat die het lichaam van de planeten hebben met heerschappij op de aardse dingen waarbij dat de maan de moeder der vochtigheden van aardse lichamen is en het weggaan van de maan voegt meer toe aan de vochtigheid van de aarde en dan groeien de vochtigheden van de hersens en laten de hersens zeer verdwijnen en kan de hersens niet vasthouden en ze schieten uit hun goede plaats want ze hebben geen vasthouden als de huif gekwetst is en aldus sterft de gewonde waarbij grote vrees is als hij in zijn schedel gewond is en daar hoort grote kunst bij [11] om die schedel goed te behandelen.

Maar Bruno Longoburgensis zegt dat hij er veel genas die harde hersenvlies gewond en kapot hadden, maar als ze de voor vermelde tekens hadden zag hij ze nooit genezen. En nog zegt hij dat hij genas die het dunne hersenvlies kapot hadden, maar het was zeer klein zodat de hersens er niet uitlopen konden.

En Galenus verkondigt en deelt mee van de anphorisme, dat is 1 boek van medicijnen die alzo heet, dat hij ook velen zag die de dunne hersenvlies mater gewond hadden met kleine wonden die ook genazen en dat duidt hij goed aan als hij zegt als de wonde tot de hersens komt en dat ze er uitlopen, dat dan die mens zonder twijfel sterft en dat vindt men in Platearius (?) in het andere boek beschreven en zegt dat vele zotten zich erop beroemen dat ze die genezen hebben waar de hersenen uit liepen en vulden die plaats met katoen wat vals was en onrechtvaardig. Deo gracias G]

CAP. 3.

Hoe thoeft gedeilt es e(nde) hoe me(n) die deel sal moge(n) medicinere(n).

Het siin vele ziecheiden int hoeft. alse caphalea. monapagia. emigranea. ende andere ziecheiden die ter surgien niet en behoren. ende daer af en willic hier niet spreken. mer dat der surgien toe behort. Thoeft es ondertiden gewont int vorste deel. [ofte dat middelste deel ofte dat achterste deel dat es bedi te verstane dat men elcke stede ende deel sal gheven medicinen ghelijc dat ons vorseit es. Alse dat hersenbecken in dat voerste deel ghewont es C] dan verbieden die actors. datmer niet op en legge heete medicine ende droge om dat deel heet ende droge es. Nochtan doen heete medicinen vleesch wassen in meneger steden bi naturen. Want hete medicinen ende versche doen bi naturen vleesch wassen bi natuerliker redenen. Nochtan verbiet hijt bi redenen datment niet 12 en legge op dmiddelste deel vanden hoefde. om dat heet es ende versch. want het mochte daer vertecheit toe bringen. om dat daer vele marchs es in die stede. Maer therssenbecken te broken int achterste deel. daer so legt coenlike versce ende hete medicinen. want dachterste van den hoefde es cout ende droge. Ende alst herssenbecken tebroken es. so en maecht niet weder volwassen siin en werde eer leden .30. dage of .45. en ware in jongen kindren van .18. jaren of daer onder. want dese hebben in die verscheit van haers vaders nature. datmen heet sperma patris.

[Dits een goet natuerlic teeki(n).

Ende een goet natuerlic teekin ende een goet cappittele wilden de mesters der op studeren ende daer naer werken sone soude hem niet ghebreken ende si souden behouden goede ende wel wesen metter werke ende si souden goede behouden die ons dire conste met sinen bloede ende ghi mesters laet dat doch dor sinen wille. Ende omme dat exempel te ghevene dat wij ons exponeren ende wachten van sonderlic lieve kinderen heer (hier) op soe siet ende ebter compassie op ende stelt al uwe gewerke op gode alre erst ende ten beghinne van den werke soe siet ofte ghijt met gode doen moght. ende dat ghi doen moght met uwer const en der lieder profijt. Dan sel god werken met hu (u) ende metter hulpen van hem soe sal hu werc wel varen want gode side sculdich ane te roupene met allen sinne in alle uwe beghinnen van uwen wercken. Ende dat hem toe bevelen mach want hi is principal van der consten ende van den wercke vander hant. Ende ghi lieden die Cyrugien wesen wilt ghi moet hebben dese navolghende pointen: concience leeringe gode wandelinge minlike ende subtij ende vol commen van sinen leden. C.]

KAPITTEL 3.

Hoe het hoofd gedeeld is en hoe men dat deel zal mogen medicineren.

Er zijn vele ziektes in het hoofd zoals caphalea, (aanhoudende zware hoofdpijn, migraine) monapagia, (pijn in de plek aan de schedel) migraine en andere ziektes die niet tot de chirurgie behoren en daarvan wil ik hier niet spreken, maar wat tot de chirurgie behoort.

Het hoofd is soms in het voorste deel gewond of het middelste deel of het achterste deel, dat is hierbij te verstaan dat men elke plaats en deel medicijnen zal geven gelijk zoals door ons gezegd is als de schedel in het voorste deel gewond is dan verbieden die auteurs dat men er geen hete en droge medicijnen oplegt omdat dat deel heet en droog is. Nochtans laten hete medicijnen in vele plaatsen van naturen vlees groeien. Want hete en vochtige medicijnen laten van naturen vlees groeien uit natuurlijke redenen. Nochtans verbiedt hij het uit redenen dat men het niet [12] op het middelste deel van het hoofd legt omdat het heet en vochtig is want het mocht daar verrotting toe brengen omdat daar veel merg in die plaats is. Maar als de schedel in het achterste deel gebroken is leg daar koen vochtige en hete medicijnen want het achterste van het hoofd is koud en droog. En als de schedel gebroken is dan kan het niet weer volgroeien en worden eerder leden als er 30 of 45 dagen verstreken zijn, tenzij in jonge kinderen van 18 jaren of daaronder want deze hebben de vochtigheid van hun vaders natuur in dat men mannelijk zaad noemt.

Dit is een goed natuurlijk teken.

En een goed natuurlijk teken en een goed hoofdstuk wilden de dokters er op studeren en daarnaar werken zodat het hen aan niets zou ontbreken en ze zouden het goede behouden en goed zijn in het werk en ze zouden het goede behouden die ons hun kunst met zijn bloed geeft en gij dokters laat dat doen door zijn wil. En om dat voorbeeld te geven dat wij ons exponeren (uitleggen) en hierop bijzonder wachten van lieve kinderen zo zie en heb er vertrouwen op en stel al uw werk allereerst op God en in het begin van het werk en zie of ge het met God doen mag en dat ge het doen mag met uw kunst en voor het profijt van de mensen. Dan zal God met u werken en met de hulp van hem zo zal uw werk goed gaan want God moet u aan roepen met alle geest in al uw begin van uw werken. En dat u het hem aanbevelen mag want hij is de voornaamste van de kunsten en van de werken van de hand. En gij lieden die chirurg wezen wil, ge moet deze navolgende punten hebben: geweten, goede omgang, beminnelijk en subtiel en volkomen van zijn leden.

CAP. 4.

In isto cap(itu) lo potestis scire q(uo)d p(er)tin(et) ad cyrurgicu(m) et q(uo)m(odo) se ip(su)m h(ab)ebit et reg(et) et o(mni)s articulo quos tene(tur) h(ab)ere de jure.

Wi selen weten wat orborlijc es elken surgijn. Ierst dat hi si volmaect van sinen leden. ende wale getempert van sire complexien. Daer bi seget rasis. wies ansichte dat quaet ende lelijc es mach qualijc siin van goeden engiene. Want der quader gedanen volgen gerne quade seden ende quade complexien. dats quaet in den werken. Dat seit avicenna. die .1. scoen anscijn heeft hem en es niet onmogelijc dat hi si van goeden zeden. Ende hijs oec sculdech te hebbene wel gemaecte handen ende cleine vingren ende 13 lanc. ende starc van lichamen ende niet bevende. ende claer siende. so dat hi siin werc wel macht heeft te voldoene ende van gestaden sterken sinne. ende subtyl. ende niet gierech. [bedi de ghierichede bedrijft den menighen soe ende verblenten dattet sine verstannisse most. C] Galyenus seit dat hi natuerlike moet |109ra| siin oetmoedech. ende starc in sinen moet. Ende hine moet hem oec allene niet verstaen van medicinen. maer oec coenen sine boeken van naturen dat heet philosophie. Want grammarie. logike. rothorike ende ethike. dese .4. consten leren alle dinc met redenen proeven. Want logike leert ierst proeven alle dinc met proefliken redenen. Ende hi moet oec connen sine gramarie. die leret die bediedenisse van elken worden in latijn Ende sine rethorike want die const leert begadelike spreken elke redene. gelijc dat wi horen mogen an die taelmans. mer sine hebbent niet uut consten van boeken mer bi gewoenten. Ende hi moet oec connen sine ethike. want die const leert goede zeden. Ende hine moet oec niet wesen gulsech. mer sober ende cuusch van levene. ende niet nidech. ende getrouwe siin in allen stucken. Ende hi moet hem selven al geven ten zieken. also dat an hem geen gebrec en si. van dat hem. of sinen zieken of der curen toe behort om te voldoene metter helpen gods Ende in thuus daer die zieke legt en sal hi gene worde spreken dan die te sire curen behoren ende om des zieken orbore. ende en houdt niet vele talen iegen die vrouwe of iegen (die) dochter of iegen die maerte. no en hebt met hem lieden genen raet dan om u cure. Noch en zietse niet ane met ydelen ogen. Want die lieden siin scalc. ende sulke sake maect vele vianden. maer die surgijn heeft wel te doene dat al die liede siin vrienden siin. Waer bi ic u oec verbiede dat ghi met niemen en bordeert. want men weet niet wie wel spel can verstaen of verdragen. No hine sal oec iegen niemen fellike scelden. mer alle surgine ende alle clergie sal hi eren. ende niet beniden dat si wel varen. ende hem selven niet prisen. ende hoefscelike wandelen. ende dus suldi comen in goeden name. Ende gene sware cure en seldi 14 begeren daer ghi gene hope toe en hebt. ende moetijt doen overmits beede. so segt den vrienden alle die vrese. ende dat ghire u beste met doen selt. Ende den zieken troest altoes wel. Ende maect clare ende vaste vorwarde als de zieke ten alderziecsten es [ende aller meest tonghemake want clare verworde brect alle strijt C] Ende van den riken nemt wel uwen salarijs. Enten armen dient vriendelike om gode die u de macht verleent.

KAPITTEL 4.

In isto capitu lo potestis scire quod pertinet ad cyrurgicum et quomodo se ipsum habebit et reget et omnis articulo quos tenetur habere de jure.

We zullen weten wat nuttig is voor elke chirurg. Eerst dat hij volmaakt is van zijn leden en goed gemengd van zijn samen gesteldheden. Daarbij zegt Rasis wiens aanzicht kwaad en lelijk is kan kwalijk van goed vernuft zijn. Want die slecht gedaan zijn volgen graag kwade zeden en kwade samengesteldheid, dat is slecht in het werken. Dat zegt Avicenna die een mooi aanschijn heeft dat het niet onmogelijk is dat hij van goede zeden is. En hij moet ook goed gevormde handen en kleine en lange vingers en [13] lang en sterk van lichaam en niet beeft en helder ziet zodat hij zijn werk goed de macht heeft om dat te volbrengen en van constante sterke geest en subtiel en niet gierig, bij de gierigheid bedrijft menige zo en verblinden dat het voor zijn verstand schadelijk is.

Galenus zegt dat hij natuurlijk ootmoedig moet zijn en sterk in zijn gemoed. En hij moet zich ook niet alleen verstaan van medicijnen, maar ook zijn boeken kennen van natuur dat filosofie heet. Want grammatica, logica, retoriek en ethiek, deze 4 kunsten leren alle dingen met redenen te beproeven. Want logica leert eerst alle ding te beproeven met bewijsbare redenen. En hij moet ook zijn grammatica kennen die de betekenis van elk woord in Latijn leert. En zijn retoriek, want die kunst leert begenadigd elke reden spreken, net zoals we horen mogen aan de redenaars, maar zij hebben het niet uit kunsten van boeken, maar van gewoonte. En hij moet ook zijn ethiek kennen, want die kunst leert goede zeden. En hij moet ook niet gulzig wezen, maar sober en kuis van leven en niet nijdig en getrouw zijn in alle stukken. En hij moet zichzelf geheel aan de zieken wijden alzo dat aan hem geen gebrek is dat aan hem of zijn zieken of de kuren toebehoort om te voldoen met de hulp van God.

En in het huis daar de zieke ligt zal hij geen woord spreken dan die tot zijn behandeling behoren en vanwege het nut van de zieken en houdt niet veel gesprek tegen de vrouw of tegen de dochter of tegen de dienstmaagd en heb met die lieden geen gesprek dan vanwege uw behandeling. Nog ziet ze niet aan met ijdele ogen. Want die lieden zijn schalks en zo’n zaak maakt vele vijanden, maar die chirurg heeft goed te doen zodat al die lieden zijn vrienden zijn. Waarbij ik u ook verbied dat ge met niemand schertst want men weet niet wie welk spel kan verstaan of verdragen. Hij zal ook tegen niemand fel schelden, maar alle dokters en alle klerken zal hij eren en niet benijden dat het ze goed gaat en zichzelf niet prijzen en hoofs wandelen en dus zal ge in goede naam komen. En geen zware kuren zal ge [14] begeren daar ge geen hoop op hebt en moeite doen vanwege loon, zo zeg de vrienden alle vrees en dat ge er uw best mee zal doen. En de zieken altijd goed troosten. En maak heldere en vaste voorwaarden als de zieke het aller ziekst is en allermeest het ongemak want heldere woorden breken alle strijd. En neem van de rijken goed uw salaris. En dien de armen vriendelijk vanwege God die u de macht verleent.

CAP. 5.

Dits leri(n)ge hoe me(n) ierstw(er)f sal v(er)make(n) entie wonde(n) te nayene i(n) elke stede.

Alse ghi sijt geroepen teenre nuwer wonden. so besiet waer met si gemaect |109rb| es. so gevallen so geworpen so geslegen. Ende of sijns (sijs)te doene heeft so wiecse ende legter op .1. plaester van stoppen genet int witte vanden eye ongeslagen. want metten slane nemt men hem vele van sire coutheit ende van sire limachtecheden die sweetgate te stoppene in die stede. Ende of ghi twitte van den eye niet en hebt. so nemt siins selfs bloet want het dwinct herde zere alst verdroecht es. Sulke nemen water ende aysiin ende netten daer in haer plaester. Maer ic nam dicken haers selfs bloet ende bant also ende het voer herde wel. Ende alse ene wide wonde es geslagen met .1. swerde of dies gelike. essi te wijt. so naytse. ende begint in die middewert ofter .3. poenten toe behorden. ende ofter .2. poenten toe behoren so naytse slecht gedeilt. ende doet der in ene wieke daer dat etter uut lopen mach. ende stect die steken so diepe. dattie wonde also wel slute in den bodem alse boven. so datter geen etter in en gadere also na alse ghi moget. Want als men die wonde boven nayt ende in den bodem niet en 15 slut. so vergadert gerne etter in den bodem. ende dan so comter af somwile lanc werc. datmen heet fistel. also men u hier na sal seggen. ende bedieden wat die festel es ende waer af si comen. Ende die naelde daer men wonden met nayt die moet siin .3. cantech. entie oge moet siin gegracht. dattie draet mach liggen in die gracht. so en werdet niet te dickere an die oge. Ende die draet ware goet gewast hi soude tfleesch te noeder sniden ontwee. of nemt .1. roden zidinen draet of wit ziden draet. Ende ofter enech splinter in si van benen. so doet ute eer gi die wonde nayt. Ende altoes wacht wel datter geen dinc in en si eer gise nayt. Ende of gire niet en sijt toe geroepen van ierst. ende gise droge vint. so verscht die wonde ende screept haer canten ende doetse bloeden met enen sceerse. ende dan naytse. Ende of haer .2. lippen verre siin versceeden. so doetse iemen te gadere duwen met beide sinen handen. ende slaet .2. werf uwen draet omme ter ierster werf ende daerna slut uwen cnoep op. ende cnoept al uwe steken. so selense te bat houden. Ende als de wonde genayt es. so stroyt opten naet dit pulver dat gi vore gemaect selt hebben. Wa(n)t het doet de lippen vanden wonden te gadere heilen. also roelandijn seit. dwelke pulver men maect aldus: Nemt die wortel vander confilien die grote. entie droge bollen van hermenien van elken .1. dr. ende griex pec dat men oec heet colofonie .3. dr. mastic ende cleine wit wieroec van elken .s. dr. |109va| bloet van draken ende mummie van elken .2. dr. stampet ende minget al te gadere. ende sichtet dore enen dicken teems. ende bestadet in .1. busse tote dat gijs hebt te doene. het mach goet bliven meer dan .20. jaer in ene droge busse besloten. Ende dit heet roelandijn trode pulver. het streemt bloet. ende oec doet [goet C] vleesch wassen. Ende oec eist goet getempert metten witte vanden eye ende geleit op .1. tebroken been getempert met bloemen die cleeft an die weech 16 vander wintmolen. also ment visieren sal int capitel van tebrokennen leden. Dit pulver doet die huut wassen daer en geen en es ende daer op geleit wegebrede bladere of andere heilende bladere. Een ander pulver wijst albucasis. ende seit dat ment legge op den naet van .1. wonden. ende wachte dat ment niet en late comen binnen den lippen vander wonden. het en verport hem nemmermeer vore die wonde onder hem heyl es. ende wijst aldus Nemt .3. deel ongebluscht calx. datmen heet levende calc. ende .2. deel van cleinen witten wieroke. ende .1. deel van draken bloede. ende stampet te hoepe ende sichtet dore .1. nauwen teems. ende dan bestadet. Daer men wonden nayt daer es elc steke sculdech te sine vingers na. Ende en hebdi dit pulver niet. so seit albucasis. dat ongebluscht calc welna al tselve doet.

KAPITTEL 5.

Dit is lering hoe men de eerste keer de wond zal maken en naaien in elke plaats.

Als ge bent geroepen bij een nieuwe wond bekijk dan waarmee ze gemaakt is, gevallen, geworpen of geslagen. En als het nodig is bedek ze en leg er een pleister van proppen op die genat is in het wit van een ei, ongeslagen, want met het slaan beneemt men hem veel van zijn koudheid en van zijn lijmerigheid om de zweetgaten in die plaats te stoppen. En als ge het wit van een ei niet hebt neem dan zijn eigen bloed want het bedwingt zeer goed als het verdroogd is. Sommigen nemen water en azijn en natten daarin hun pleister. Maar ik nam vaak hun eigen bloed en bond het alzo en het ging zeer goed. En als een wijde wond is en met een zwaard of dergelijke geslagen, is die te wijd, naai het dan en begin in het midden en als er 3 punten toebehoren of 2 punten toebehoren, naai ze dan slechts gedeeltelijk en doe daarin een doek waarin dat etter uitlopen kan en steek die steken zo diep dat die wond alzo goed sluit in de bodem als erboven zodat er geen etter in verzamelt en zo goed als ge kan. Want als men die wond boven naait en niet in de bodem [15] sluit dan verzamelt er zich graag etter in de bodem en dan komt soms lang werk van dat men etterwond noemt zoals men u hierna zal zeggen en beduiden wat die etterwond is en waarvan ze komen.

En de naald daar men wonden mee naait die moet 3-kantig zijn en in het oog moet een gegroefd zijn zodat de draad in die groef kan liggen, dan wordt het niet te dik aan dat oog. En de draad moet goed met was bedekt zijn anders zou die het vlees neer of in stukken snijden of neem 1 rode zijden draad of witzijden draad. En als er enige splinter in is van been, doe dat eruit eer ge die wond naait. En let er altijd op dat er geen ding in is eer ge het naait.

En als ge er niet als eerste toe bent geroepen en ge het droog vindt, bevochtig dan die wond en schrap haar kanten en laat het bloeden met een schaar en naai het dan. En als haar 2 lippen zeer verschillend zijn, duw ze dan eerst met beide zijn handen tezamen en sla 2 maal uw draad om de eerste keer en sluit daarna uw knoop en knoop al uw steken zodat ze beter zullen houden. En als de wond genaaid is strooi dan op de naad dit poeder dat ge tevoren gemaakt zal hebben.

Want het laat de lippen van de wonden tezamen helen zoals Rolando zegt, dat poeder maakt men aldus: Neem de wortel van de smeerwortel en de droge bolus van Armenië, (soort aluinaarde) van elk 1 drachme, (1) en Grieks pek dat men ook colofonie (2) noemt, 3 drachme, mastiek (Pistacia lentiscus) en klein wit wierook, (Boswellia thurifera) van elk scrupel drachme, bloed van draken (Daemonorops draco) en mummie, van elk 2 drachmen, stamp het en meng het alles tezamen en zeef het door een dikke zeef en berg het op in een bus totdat ge het nodig hebt, het kan meer dan 20 jaar goed blijven in een gesloten droge bus. En dit noemt Rolando het rode poeder, het stremt bloed en ook laat het goede vlees groeien. En ook is het goed gemengd met het wit van een ei en gelegd op 1 gebroken been gemengd met bloem die kleeft aan de wand [16] van de windmolen, zoals men het zal laten zien in het kapittel van gebroken leden. Dit poeder laat de huid groeien daar er geen is en leg daarop weegbreebladeren of andere helende bladeren.

Een ander poeder wijst Albucasis (3) en zegt dat men het op de naad van een wond legt en er let erop dat men het niet binnen de lippen van de wonden laat komen, het prikkelt hem nimmermeer voor de wond onder hem heel is en wijst aldus; Neem 3 deel ongebluste kalk dat men levende kalk noemt en 2 deel van kleine witte wierook en 1 deel van drakenbloed (Daemonorops draco) en stamp het op de hoop en zeef het door een nauwe zeef en berg het dan op. Daar men wonden naait daar moet elke steek bij zijn vingers zijn. En heeft u dit poeder niet dan zegt Albucasis dat ongebluste kalk bijna al hetzelfde doet.

CAP. 6.

Van wo(n)de(n) te strem(m)ene va(n) bloede.

Alse de mensce gewont es ende die surgijn vint bloedende. dan besie in wat steden dat si. ende merct waerbi dat hi bloedet. Eist dat het comt uut arterien so comet uut springende ende uut scietende ende dan eist claer ende licht gevarwet. Ende comet slecht gelopen ende bruun. so comet uten gemeinen adren die voetsel siin van den lichame. Ende arterien comen vander herten ende hebben .2. hude. daer deen af es gecnosecht [dat men heit in latijn cartilaginis L] entie vervleescht node. want om haer dunne bloet ende heet ende roeringe ende om haer hertheit. Ende adren comen vander leveren ende hebben in hare bloet. bruun. ende dicke. daer omme en hebben si maer ene huut. entie moru. Nochtan siin alle die hude zenuwech. Ende het gevalt dicken datmen bloedet ten adren enten arterien beide. ende selden ten arterien allene. want si liggen diepere dan die adren doen. Waerbi dat ic u lere. dat dbloeden |109vb| ten arterien es meerder vrese dan ten adren te bloedene. Ende te vele te bloedene es vreselijc. daer bi radic u dat gi niemen te vele en laet bloeden na uwer macht. Want daer comt af groet meskief ende vrese vander doot. Want daer comt af spasme dewelke ic u sal leeren wat spasmus es. dat .1. vrese es vander doot. Ende ondertiden comt hem oec toe sicken (l:hicken) dats oec .1. teken vander doot. Ende esser onmacht met sicken (hicken) dats 17 die doot. Ende geen verstennisse. ende niet en weet wat hi segt. dit siin alle quade tekenen. Nu merct hoe datmen sculdech es te stremmene adren ende arterien die bloeden. Die cleine adren mach men stremmen lichtelike met plaestren van stoppen daer op gebonden al droge. of met haers selfs bloede gesmeeret of metten witte vanden eye. Entie grote adren es men sculdech te stremmene dies gelike. ende en stremmet niet. so mach ment stremmen metter leringen die hier na volget. Aldus es dierste maniere dat gi dlet op houdt dat niet en dale. ende dat dbloet niet lichtelec uut en sciete. ende drupt der op cout water om dlet te vercoudene. daer bi so keert dicke dat bloet om dat tcoude drijft van hare de hitte. Aldus doet tcoude die huut ende tfleesch entie adren crimpen. Aldus werden die adren nauwe ende hebben maniere van slutene. Maer wacht u dat gi en geen water daer in en laet comen. want het soude deeren. Ende viele .1. mensce in watere alse hi gewont ware. tcoude water soude hem vele quaets doen. want het soude den huden vanden adren contrarie siin. want si siin zenuwech. Ende of die gewonde die int water viele te nayene ware so droget hem dwater wel uter wonden. ende doetse bloeden eer gise nayt.

Ende of die bloedende niet en stremmet. so stremtene metter medicinen die hier na volget. Want si hebbens macht di[e]re vele siin. deen starkere dan dandere die ic noemen sal hier na alst point es. Alse gi siet .1. adre of een arterie bloeden. so legt daer iegen uwen dume of uwen vinger. ende stopt den mont vander adren of der arterien. datter geen bloet uut comen en mach ende houtse lange gestopt. so langer so beter. want dbloet dat sal verstorkelen ende werden hart. Waer bi dat tgeclonterde bloet sal weren dat dunne bloet. dat niet ute en sal mogen [comen C]. ende dits ene maniere van stremmene. Ende daerna so legt daer op .1. plaester van drogen stoppen. of genet in borne of in aysine. of in wit van den eye of met siins selfs bloede. Ierst gestroyt dit pulver. van cleinen witten wiroke van aloes epatic. van bloede |110ra| van draken ende van bollen van hermcinen van elken even vele. dit stampt al tegadere. ende sichtet dore enen dicken teems. Dit seit bruun legoburgensis dat goet es. ende dan en bint die wonde niet te vaste: mer slecht dattie wonde niet en swere. Want Galyenus seit dattie geesten entie humoren lopen altoes ter zerer steden. Waerbi hi seit dat en geen dinc en let der wonden so zere te heylne alse de sweringe doet. [Mester hughes pulver de leginbourch.

Rp. thucis albiscum et viscosi aloes epatici sanguis draconis boli armenici. ana partes equales et inde fiat pulvis subtilissimi et usui reserva C]. Dit pulver 18 minct met wit van den eye ende met hasen haer wel cleine gesneden te stucken met eenre scaren. ende dit getempert gelijc der dicten van zeeme ende daer in genet vele wieken also groet als amandelen ende daer af die wonde wel gevult. ende opt plaester so legt van dien vorseiden dinge redelike vele. ende boven der plaesteren so legt vele droger stoppen. of en hebdi gene stoppen. so maect .1. plaester van lininen cleeden ende vele cleets daer boven. ende bindet wel ende slecht alsoet vorseit es. Of nemt dit pulver dat noch sterker es. Nemt gebornen calc. dats gebernt calc. ende also uten ovene genomen eer daer water op comt. ende bloet van draken. steene daer men af maect cleine laternekine. aloes. wit wierooc. elcs evenvele. ende dit tempert metten hase hare alsoet vorseit es. of met coppen gespin. Een ander pulver dat galyenus plach te orborne dats dit. Neemt root aterment of gelu .9. dr. cleine wit wierooc .16.dr. aloes.kijst liim elx .8. dr. orpiment .4. dr. steene van lanternen .20. dr. ende stampt dit al te gadere ende sichtet dore .1. dicken teems. dat si cleine pulver. ende hier af strijct optie wieke ende vult die wonde daer met. ende legt van dien pulvere vele optie wonde. Nu hebdi vele leringen die bruun leert. die hi screef uten ouden boeken. Ende theodrijc screef uut brunen in sinen boeken. ende si wrochten daer beide met alsijs te doene hadden. Nu willic u bescriven van lancfranx leringen ende wat hem daer af geviel. Hi was te melanen gehaelt tenen kinde. dat was gevallen met enen messe .1. wonde in sine geet adre die .1. propere arterie es. dwelke kint so vele gebloedt hadde eer hire toe quam dat mer geen lijf an en vant. hi taste sinen puuls ende vanten flau of cranc. ende welna niet. dbloet dat uter wonden quam was al bleec. Ende hi leide sinen vinger optie wonde ende hiltse so lange dat tkint begonste sine ogen op slaen. Hi sende ter specerien om dit pulver. Wierooc. wit. tay ende vet .2. dr. ende .1. dr. aloes epatix. hier af so de (dede) hi maken een pulver |110rb| Ende tempert metten witten van den eye in die dicte van zeeme. ende mingede daer met haer van hasen wel cleine gesneden ende dat geleit op die wonde op .1. plaester van stoppen ende daerna bant hire op droge stoppen. ende bant also vaste alst weselijc was. ende liet aldus tote dies ander dages. Ende hi q(u)ammer toe ende vant gesterct ende niet bloedende. Die vader vanden kinde bat hem dat hijt vermaecte. entie meester ontseit hem. ende liet aldus .4. dage. Ende des vierden dages nam hi wit van eye. ende olye van rosen elx even vele. ende tempert metten vorseiden pulvere. ende dat dunne. ende leidt opt pulver dat optie wonde lach ende liet deen metten andren weeken. Dies ander dages so quam hi weder ende vant die wonde al genesen wel ende vaste. dat den vader groet wonder dochte 19[ende die mester deel maer die mester zweech (zweeg?) als hitsach C] Echter .1. ander kint van .18. jaren out. was gesteken in sinen arm van .1. andren kinde met .1. cleinen meskine. ende dore stac .1. adre. ende geraecte .1. zenuwe onder die adre. vanden welken het gedogede grote pine in die zenuwen. dbloet liep recht ter wonden ende hi wasser toe geroepen. ende als hi dit sach hi peinsede leidi daer op siin medicament dat niet goet daer op en ware. want dwitte es cout ende limech. ende dat soude stoppen die sweet gate vander huut met sire tayheit Ende hi hiet datmen den arm soude pletten ende datmen die enden van den adren ute soude trecken ende verbindense. ende die zenuwen conforteren met olyen van rosen daer in gegoten. Die moeder van dien kinde dede halen enen leeken meester. die seide iegen sinen raet. Meester lancfranc ginc wech. entie leke surgijn bleef daer. ende leider op sine medicine daer hi met was gewone ander wonden te stremmene. ende en halp niet. het bloedde altoes ende swaer ende tkint crancte zere. Ende men sende om enen ficisijn die des kints vrient was. entie sende om meester lancfranc. ende hine wilder niet comen. Entie ficisiin ginc selve te hem ende vragede hem raets. ende hi riet hem also hi vore geraden hadde der moeder. Doen ginc die ficisiin ende vragede den leken meester of hijt soude connen gedoen. ende hi antwerde ja. Ende hi dede also ende het was genesen in corter tijt. Ende of iemen vragede hoe dat so lange mochte gedogen sonder spasmeren. hi antwert dat het quam om dat [het L] ydelde van den bloede. Dit es al |110va| gescreven om dat elc soude merken wat hi dade ende waerbi dat sine curen niet voort en gaen na sinen wille. Daer bi so seggic u. eist dat enege adre es die gi niet en moget stremmen met pulvere ende met dat daertoe gescreven es. so onderstecse met .1. naelden [drie kant dus () L] die in heeft .1. gewasten draet. ende stect die naelde onder die [hemde van der C] adre. ende dan cnoopt beide die enden wel ende zere met enen sterken drade. Ende wacht dat gi die adere niet en geraect metter naelden Of hebt .1. plat yser met enen gate. ende dit yser salmen leggen over die wonde. of over die adere ende dan salmen hebben .1. ander yser daermen met die adere tingeren sal datmen steken sal dore dit gat wel gegloyt. ende men sal bernen die monde vanden adren. ende wachten dat hi el niet en berne. dan hi die adere doe scrompelen ende sonderlinge so wachte 20 hem vanden zenuwen. Arterien es men sculdech te broyene. so dat daer dicke scorssen op siin. ende zeere dan simpel adren. ende iegen dattie adere of arterie groet es. so es men sculdech zere te berne. Nochtan es vrese als die brant valt. dat si weder mochten werden bloedende. Waer bi die sekerste enere van bloede te stremmene es dat men die arterie of adere uut hale. ende mense verdraye ende verbinde daerna. In .4. manieren machmen stremmen dbloet. Dierste is dat men verhoude dadere so lange dat dbloet verstorkelt ende hardt wert in den mont van der adren of arterien. ende dat men dlet vercoude daer die wonde in es. Dander es met pulvere ende met hase haer ende datter toe behort alsoet vorseit es. Terdde es met brande van viere of met medicinen bernende ende etende. Tfierde es metten verbindene die adren of arterien alsoet voren geseit es. of ondersteken ende verdrayen. Ende selke meesters siin diere op leggen gebernde plumen. ende andere gebernden vilt ende menege ander maniere. Maer ic heb u geseit na minen wetene dbeste dattie oude meesters antierden. Ende ic en wasser noyt met bedrogen. Maer gi diere met werken selt sijt vroet dat gi u medicamente doet comen ten monden vanden adren of arterien ende siere ophouden. ende dat vele. ende en doetse niet af v[o]re dat si allene af vallen. Ende daer is siin te stremmene. daer legse tallen vermakene in lanc so meer. Ende en vermaect niet die wonde vore ten derden dage. of langere of sijs te doene heeft. |110vb| of sine swoere alte zere. ende dan besiet wanen hare die sweringe comt. ende als gijs vroet sijt. so beteret haere vroedelike na u macht. [oft ghij wilt lancfrants pulver deoen maken ter specerien so scryft aldus. thuris albi gommozi et pinguis. dr. .2. aloes epatici. dr. .1. fiat pulvis subtilissimus G].

KAPITTEL 6.

Van wonden te stremmen van bloed.

Als de mens gewond is en die chirurg vindt hem bloedende bekijk dan in welke plaatsen dat is en merk waar hij bloedt. Is het dat het uit de slagaders komt dan komt het eruit springen en uitschieten en dan is het helder en licht gekleurd. En komt het slecht gelopen en bruin dan komt het uit de gewone aderen die voedsel zijn van het lichaam. En slagaders komen van het hart en hebben 2 huiden waarvan de ene kraakbeenachtig is dat men in Latijn cartilaginis noemt en die vervleest moeilijk vanwege haar dun en heet bloed en roeringen en vanwege haar hardheid. En aderen komen van de lever en hebben in zich bloed dat bruin en dik is en daarom hebben ze maar een huid en die murw. Nochtans zijn al die huiden zenuwachtig. En het gebeurt vaak dat men bloedt aan de aders en de slagaders beide en zelden de slagaders alleen want ze liggen dieper dan de aderen doen. Waarbij dat ik u leer dat het bloeden van de slagaders meer vrees is dan dat de aderen bloeden. En te veel te bloeden is vreselijk en daarbij raad ik u aan dat ge niemand te veel laat bloeden naar uw macht. Want daarvan komt groot leed en vrees van de dood.

Want daarvan komt kramp en ik zal u leren wat kramp is, dat is 1 vrees van de dood. En soms komt hem ook hikken bij dat is ook een teken van de dood. En is er onmacht met hikken, dat is [17] de dood. En geen verstand en weet niet wat hij zegt, dit zijn alle kwade tekens.

Nu merk hoe dat men de aderen stremmen moet en slagaders die bloeden. De kleine aderen kan men gemakkelijk stremmen met pleisters van proppen daarop al droog gebonden of met hun eigen bloed gesmeerd of met het witte van een ei. En de grote aderen moet men diergelijk stremmen en stremt het niet dan kan men het stremmen met de leringen die hierna volgen.

Aldus is de eerste manier dat ge het lid ophoudt zodat het niet daalt en dat het bloed er niet gemakkelijk uitschiet en drup er koud water op om het lid te verkoelen, daarbij keert vaak dat bloed omdat de koude van haar de hitte verdrijft. Aldus laat het koude de huid en het vlees en de aderen krimpen. Aldus worden de aderen nauw en hebben een soort van sluiten. Maar let erop dat u er geen water in laat komen want het zou deren. En viel 1 mens in water als hij gewond was, het koude water zou hem veel kwaads doen want het zou tegenovergesteld zijn aan de huiden van de aderen want die zijn zenuwachtig. En als de gewonde die in het water viel te naaien was droog dan het water bij hem goed uit de wonden en laat het bloeden eer ge ze naait.

En als het bloeden niet stremt strem het met de medicijnen die hierna volgen. Want ze hebben macht die er veel zijn, de ene sterker dan de andere die ik hierna noemen zal als het zijn punt is.

Als ge 1 ader of een slagader ziet bloeden leg daartegen uw duim of uw vinger en stop de mond van de ader of de slagaders zodat er geen bloed uit kan komen en houdt ze lang gestopt, hoe langer hoe beter, want het bloed dat zal stollen en hard worden. Waarbij het geklonterde bloed dat dunne bloed zal weren zodat het niet uit zal mogen komen en dit is een manier van stremmen.

En leg er daarna een pleister op van droge proppen of genat in bronwater of in azijn of in het wit van een ei of met zijn eigen bloed. Eerst dit poeder strooien van kleine witte wierook, (Boswellia thurifera) van Aloe epatica, (1) van bloed van draken (Daemonorops draco) en van bolus van Armenië, van elk even veel, dit stamp je alles tezamen en zeef het door een dikke zeef. Dit zegt Bruno Longoburgensis dat het goed is en bind dan die wond niet te vast: maar gewoon zodat die wond niet zweert. Want Galenus zegt dat de geesten en de vochtvermenging altijd naar zere plaatsen lopen. Waarbij hij zegt dat geen ding de wonden zo zeer let te helen als de zweer doet. Dokter Bruno’ s poeder de Leginbourch. (Longoburgensis)

Recept; thuris albiscum (witte wierook van Boswellia thurifera) en viscosi (kleverige) Alo (Alo perryi, de levervormige), drakenbloed, (Daemonorops draco) bolus armeniciacus, met gelijke delen en tenslotte verpoeder je het fijn en gebruik het als het nodig is. Dit poeder [18] meng je met het wit van een ei en met hazenhaar, goed in kleine stukken gesneden met een schaar en dit gemengd gelijk de dikte van honing en daarin vele doeken genat alzo groot als amandels en daarvan de wond goed vullen en leg op de pleister van die voor vermelde dingen redelijk veel en leg boven de pleister vele droge proppen en als u geen proppen hebt maak een pleister van linnen kleden en veel kleed erboven en bindt het goed en echt zoals gezegd is.

Of neem dit poeder dat noch sterker is; Neem gebrande kalk, dat is gebrande kalk en alzo uit de oven genomen eer er water op komt, en bloed van draken, (Daemonorops draco) steen waar men kleine lantarentjes van maakt, Alo perryi en witte wierook (Boswellia thurifera), van elk evenveel en dit meng je met hazenhaar, zoals gezegd is, of met spinnenwebben.

Een ander poeder dat Galenus plag te gebruiken is dit; Neem rood zwartsel of geel, 9 drachmen, kleine witte wierook, (Bursera thurifera) 16 drachmen, Alo, kastenlijm, van elk 8 drachmen, auripigmentum (arsenicum), 4 drachmen, steen van lantarentjes, 20 drachmen, en stamp dit alles tezamen en zeef het door een dikke zeef zodat het klein verpoederd en strijk hiervan op de doeken en vul die wond daarmee en leg van dat poeder veel op die wond.

Nu heb je vele leringen die Bruno Longoburgensis leerde die hij opschreef uit oude boeken. En Theodrik schreef uit Bruin Longoburgensis in zijn boeken en ze wrochten daar beide mee als ze het nodig hadden. Nu wil ik u beschrijven van Lanfranc ‘s leringen en wat hem daarvan gebeurde. Hij was naar Milaan gehaald tot een kind dat was gevallen met een mes en een wond had in zijn slagader die een belangrijke slagader is en dat kind had zoveel gebloed voordat hij erbij kwam dat men er geen teken van leven meer in vond, hij taste zijn pols en vond die flauw of zwak en bijna niet, het bloed dat uit de wonden kwam was al bleek. En hij legde zijn vinger op die wond en hield ze zo lang dat het kind zijn ogen begon op te slaan.

Hij zond naar de apotheek om dit poeder; Wierook, wit taai en vet, 2 drachmen, en 1 drachme Aloe epatica, hiervan liet hij een poeder maken en meng het met het wit van een ei in de dikte van honing en mengde daarmee haar van hazen, goed klein gesneden, en dat gelegd op de wonde op 1 pleister van proppen en daarna bond hij er droge proppen op en bond het zo vast als het goed was en liet het aldus tot de volgende dag. En hij kwam erbij en vond het gesterkt en niet bloedende. Die vader van het kind bad hem dat hij het vermaakte en de dokter ontzei het hem en liet het aldus 4 dagen. En de vierde dag nam hij wit van ei en olie van rozen, elk even veel, en meng het met het voor vermelde poeder en dat dun en legde het op het poeder dat op die wond lag en liet de ene met de andere weken. De volgende dag kwam hij weer en vond de wonde geheel goed en vast genezen wat de vader een groot wonder dacht [19] en die dokter een deel, maar die dokter zweeg toen hij het zag.

Echter een ander kind van 18 jaren oud was in zijn arm door een ander kind gestoken met een klein mesje en doorstak 1 ader en raakte 1 zenuw onder die ader waarvan het grote pijn in de zenuwen kreeg, het bloed liep recht uit de wond en hij was er bij geroepen en toen hij dit zag dacht hij erover na en legde daarop op zijn medicament dat niet goed daarop was want het witte is koud en lijmachtig en dat zou met zijn taaiheid de zweetgaten van de huid stoppen. En hij zei dat men de arm zou pletten en dat men de einden van de aderen uit zou trekken en ze verbinden en de zenuwen verbeteren met olie van rozen, daarin gegoten. De moeder van dat kind liet een lekendokter halen die tegen zijn raad zei. Meester Lanfranc ging weg en de leken chirurg bleef daar en legde er zijn medicijnen op daar hij mee gewoon was andere wonden te stremmen en het hielp niet, het bloedde altijd en zwaar en het kind werd zeer zwak. En men zond om een dokter die een vriend van het kind was en zond om meester Lancfranc en hij wilde niet komen. En de dokter ging zelf naar hem om raad te vragen en hij raadde hem aan zoals hij tevoren de moeder aangeraden had. Toen ging die dokter en vroeg de leken dokter of hij het zou kunnen doen en hij antwoordde ja. En hij deed alzo en het was genezen in korte tijd. En toen iemand vroeg hoe dat zo lang kunnen blijven zonder kramp antwoordde hij dat het kwam omdat het leeg was van het bloeden.

Dit is alles geschreven omdat elk zou merken wat hij deed en waarbij dat zijn genezing niet voortgaat naar zijn wil. Daarbij zeg ik u is er enige ader die ge met poeder niet kan stremmen en met dat daartoe geschreven is steek er dan een naald onder driekantig aldus die in zich een draad heeft die met was gewassen is en steek die naald onder die hemd van de ader en knoop dan beide einden zeer goed met een sterke draad. En let op dat ge die ader niet raakt met de naald. Of ge hebt een plat ijzer met een gat en dit ijzer zal men over die wond of over die ader leggen en dan zal men 1 ander ijzer hebben waarmee men die ader schroeien zal dat men door dit gat zal steken, goed gloeiend, en men zal de mond van de ader branden en erop letten dat hij niet ergens anders brandt zodat hij die ader laat verschrompelen en let vooral op [20] de zenuwen. Slagaders moet men broeien zodat er dikke en veel schorsen op zijn dan simpel aderen en tegen dat die ader of slagader groot is moet men zeer branden. Nochtans is er vrees als die brand valt dat ze weer gaat bloeden. Waarbij het zekerste van bloed te stremmen is dat men die arterie of ader eruit haalt en men ze verdraait en daarna verbind.

Op 4 manieren kan men het bloed stremmen. De eerste is dat men de ader zo lang dicht houdt dat het bloed stremt en hard wordt in de mond van de aderen of slagaders en dat men het lid verkoelt daar die wond in is. De andere is met poeder en met hazenhaar en dat ertoe behoort zoals gezegd is. Het derde is met brand van vuur of met brandende en etende medicijnen. Het vierde is met het verbinden van die aderen of slagaders, zoals het gezegd is, of ondersteken en verdraaien. (2)

En sommige dokters zijn er die er verbrande pluimen op leggen en andere gebrande vilt en vele andere manieren. Maar ik heb u naar mijn weten het beste gezegd dat die oude meesters hanteerden. En ik was er nooit mee bedrogen. Maar gij die er mee werken zal bent bekend dat ge uw medicamenten laat komen aan de mond van de aderen of slagaders en ze er ophouden en dat veel en doe ze er niet af voordat ze allen afvallen. (3) En daarin zijn te stremmen, leg ze daar in de lengte zo meer telkens bij het vernieuwen. En vernieuw de wond niet voor de derde dag of langer of als het nodig is of ze zweren al te zeer en bekijk dan waarvan die zweer komt en als gij kennis hebt verbeter het verstandig naar uw macht. Als ge wil Lanfrac ‘s poeder laten maken in de apotheek schrijf dan aldus; witte wierook, gom en vet, drachmen 2, Aloë epatici, drachme 1, en verpoeder het subtiel.

CAP. 7.

Van de(n) hoefde gewo(n)t e(nde) n(iet) tote(n) h(er)ssenbeckene. e(nde) ierst va(n) .4. tiden int jaer.

Als men gewont es int hoeft. ende therssenbecken niet nes ontwee. enter niet toe en comt so nemt dwitte vanden eye. luttel geslagen of niet. ende daer in net uwe wieke. ende doetse in die wonde. ende daer boven legt .1. plaester int selve genet. entie wieke si van stoppen. ende tplaester oec of van suveren linen clede. Ende eist in den winter. so net u wieke in den doder allene. Maer in den linter. ende in den herfst saltu netten dijn wieke int witte ende in den doder tegadere. Ende in den zomer int witte allene. [Ende van den uut gaen van sprockelmaent tot in gaen van meye so menghet die doderen ende 21dat witte te gader ende daerin so net dijn wieken ende smeert also u plaester. Ende bezegher also van der heligher crucen messe achter augustus (tsheylech scruus dach na den oegste G) tot sente andries messe want dat witte van den eye es cout ende soment meer slaet somen hem meer nemt zijn coutheden ende die doder is heet ghetempert in den .2. graet waerby ic u rade dat ghy den doder te winter neemt Ende des somers dat witte Ende in die .2. ander tiden die doder ende dat witte ghemenghet L]. Ende ware die wonde te nayene so naytse Ende ware si ingaende toten herssenbeckene. entie huut die dat herssenbecken bint entie daerane cleeft ware gewont. ende men die [huterste C] wonde genase buten entie inderste huut niet en ware gesuvert. daer af comen den gewonden menechwerven cortsse. ende sterven daer af. of men en holpe hen. Waerbi ic rade also lancfranc mi riet ende leerde. datmen neme olye van rosen ende warmse ende men nette daerin die wieke ende legse in die wonde also warm alse de gewonde mach gedogen. ende dat tote die wonde wel ettert. ende tfleesch begint wassen. dan legt in die wonde pluckelinge van witten linen clede. ende daer boven .1. plaester van swertter zalven gemaect van stoppen. of gesmeert op .1. linen cleet. ende daerboven .1. plaester van stoppen. of van .2. vout linen cleets. ende bindense also met .1. scrode ende laten daer toe. [dats .1. goet plaster ter sweeringen van wonden te coelne ende te zachtene ende dye wonde te doen etteren ende te gansene. Rp. tsap van edecke ende tsap van apien was swinen smout olie van oliven ende wijn elcs even vele Aldyt doet te gadere spelen ende dair na myncter in terwen bloemen alsoe vele alse bedarff datsi alsoe dicke zij alse zeem Ende dyt legghet op dye wonde die swert ware. Wacht u dat ghijt niet en legt op wonden die in zenuwen zijn bedy die vethede mochte die wonde te zeere doen verteren ten ware opt thovet oft in vleeschachtegher stede ende legghet coenlike ende dat heter dan laeu dit wyst rolant. G]

KAPITTEL 7.

Van het hoofd gewond en niet tot de schedel en eerst in de 4 jaargetijden.

Als men gewond is in het hoofd en de schedel is niet kapot en komt er niet tegen, neem dan het witte en een ei, wat geslagen of niet, en nat daarin uw doek en doe het in die wond en leg daarboven 1 pleister dat in hetzelfde genat is en de doek is van proppen en de pleister ook of van zuiver linnen kleed. En is het in de winter dan nat u de doek alleen in de dooier. Maar in de lente en in de herfst zal u uw doek natten in het witte en in de dooier tezamen. En in de zomer alleen in het witte. En op het eind van februari tot begin mei meng die dooiers en [21] het witte tezamen en nat daarin uw doeken en besmeer alzo uw pleister.

En gebruik het alzo van de Heilige Kruismis achter augustus (=Heilige Kruisdag na de oogst, 14 september) tot St. Andries mis (30 november) want het witte van het ei is koud en zo men het meer slaat zo men het meer zijn koudheden beneemt en de dooier is heet getemperd in de 2^de (1) graad waarbij ik u aanraad dat ge de dooier in de winter neemt. En Գ zomers dat witte. En in de 2 andere tijden de dooier en dat witte gemengd. En is de wond te naaien, naai het dan. En als ze ingegaan is tot de schedel en de huid die de schedel bindt en die daaraan kleeft is gewond en men die uiterste wond buiten geneest en de onderste huid is niet gezuiverd, daarvan krijgen de gewonden vaak koortsen en sterven ervan of men helpt hen. Waarbij ik aanraadt, zoals Lancfranc me aanraadt, en leerde dat men warme olie van rozen neemt en men nat daarin de doek en leg het in die wond alzo warm als de gewonde mag gedogen en dat tot die wond goed ettert en het vlees begint te groeien, leg dan in die wond pluksels van wit linnen kleed en er boven een pleister van zwarte zalf dat gemaakt is van proppen of gesmeerd op een linnen kleed en daarboven een pleister van proppen of van 2voudig linnen kleed en bindt het alzo met een zwachtel en laat daartoe. Dat is een goede pleister tegen zweren om wonden te verkoelen en te verzachten en de wond te laten etteren en te genezen. Recept; het sap van kruidvlier (Sambucus ebulus) en het sap van Apium, was, varkensvet, olie van olijven en wijn, van elk evenveel. Altijd tezamen mengen en meng er daarna tarwebloem in zoveel als nodig is zodat het zo dik als honing is. En ge legt het op de wond die zweert. Let op dat ge het niet op wonden legt die in de zenuwen zijn, bij die vetheid kan het die wond te zeer laten verteren, tenzij op het hoofd of in vleesachtige plaatsen en leg het stevig en dat heter dan lauw, dit wijst Rolando aan.

CAP. 8.

Die leri(n)ge va(n) bulen gevalle(n) of geslegen of gew(or)pe(n). of va(n) wonde(n) optie bulen.

Het gevalt menech werf datmen .1. mensce slaet met stocken ende met colven. of met steenen werpt. of [datmen van hoghen G] valt grote wonden int hoeft. ende niet en brect therssenbecken. Ende sonder wonde so datter grote bulen siin entie moru of hart. Daer wonden siin daer sceert ierst thoeft. ende daer na wiecse. welke wieken siin genet int wit van eye of gemanc. of in den doder [allene G]. also die tijt vanden jare wijst. Ten .3. dage. 22 es daer grote sweringe int hoeft. so legt die plaester alse Rolando wijst bi der leringen van rogerine om die sweringe te benemene. Nemt soffraen ende legget in watere ende latet daer in liggen so lange dat dwater gevarwt wert. [ende dan siet doere eenen douc C] ende daer in doet .1. luttel bloemen van tarwen. ende siedet te gadere so dat .1. luttel dicke [si] ende legget omtrent die wonde |111ra| hetere dan lau. dit sacht zere die wonde. Ende wildi hebben dragende die wonde. so nemt sap van adecke ende sap van apien. was ende smout van swinen. olye van oliven ende wiin elx even vele. dit doet al te gadere spelen. ende daer na mincter in tarwen bloeme also vele alst bedarf. dat si also dicke si alse zeem. ende dit legt optie wonde die sweret. Maer wacht dat gijt niet en legt optie wonden die in leden siin of in zenuwen. Want die vetheit mochte die stede te zere vertten ende verrotten. Maer op thoeft. of op vleeschen steden so legget coenlike ende dat heeter dan lau. dit wijst roelant ende het heylt wel. Of nemt dit plaester also lancfranc wijst dat gi nemt olye van oliven .1. deel ende .2. deel waters. ende tarwen bloeme also vele als u goet dunct. ende dit ziedt over een dat si .1. luttel dunre dan deech. ende legget warm optie wonde. dit sal dien wonde doen dragen. Ende als die fritsieringe uut gedragen es. daerna so dwaetse met warmen wine. ende daerna so legt der op swertte zalve. die wonde tierst gewiect met pluckelingen van witten linen cleede. Ende emmer sijt vroet oft therssenbecken si [ge]quetst. eist gequetst so esser die plaester quaet op. want die wonde es vet gnouch vander vetheit vanden herssenen al en leide men niet daer op olie of ander vetheit

Aldus maect men swerte zalve. Nemt olye van oliven ende wederen roete van elken .1. lb. ende scip pec .s. lb. ende griex pec dats colofonie. 3. dr. was in den zomere .3. dr. in den winter .2. dr. mastic. olibanum. galbanum. armoniacum. serapinum. oppopanacum. terbentine van elken .s. dr. geconficieert aldus. Nemt die olye ende dat roete ende dat scip pec. ende dat was metten gommen die men niet en mach pulveren. alse galbanum. armoniacum. serapinum. oppopanac in een verloodt vat. [of pot die wel gheloet is L] dit salmen altegadere smelten op .1. cleine vier. ende alst wel gesmolten es. dan nemt dat mastic ende olibanum ende dat griex pec wel gepulvert ende minget metter olien 23 ende metter andren dingen altoes roerende metten spatule. Ende dits teken dat genouch es. laet .2. dropel druppen op .1. merbersteen. houdet wel te gadere ende het cleeft an den vinger sonder versceden. so eist genouch. so settet van den viere ende mincter in die terbentine. Ende alst wel geminct es. so ziet dore een geruum gedraet linen of campen cleet. ende dan bestadet tote gijs te doene hebt. Ende dese zalve es goet tallen nuwen wonden. Si doet goet vleesch wassen si doet comen etter ende trect uut ende heilt de wonde. |111rb| Of doet alse teoderijc dede. ende wijst alse .1. man gewont was in thoeft of eldre. hi nam suvere linen stoppen sonder leemen ende hi maecte daer af .1. plaester ende nettet in warmen wine ende duwet [wat L] ute ende leidt al warm optie wonde. ende leider op daerna .2. poluwe van stoppen op elke side der wonden enen. ende bant also met .1. scroeden. so dat die .2. poluwe daden die wonde te gadere luken also wel in den bodem alse boven. ende vant hi etter daer in. so dwoech hi die wonde met wermen wine ende drogese daerna. ende leider op siin plaester alsoet vorseit es. ende aldus genas hi sine wonden. Ende alse die wonden swoeren so leide hi daer op dit plaester. Hi nam pappelbladere ende zootse in borne. ende daerna leide hise op .1. bert ende liet uut lopen haer water. ende cappese [met enen messe G] dan al te stucken. ende daerna stampte hise al te stucken in .1. mortier. ende dan dede hise in ene busse. Alse hise wilde besegen tere plasteren temperde hise met wine ende deder toe also vele gestampts gruus ende wel cleine gesicht also vele alser papplen was. ende deet te gadere dat was also dicke als deech of zeem. ende dat leide hi optie wonde. also warm alse die gewonde gedogen mochte. Dit plaester benam die sweringe gestelpt was. so genas hise voort alsoet vorseit es metter plaesteren genet in wine. Ende eist datter siin geslagen bulen sonder wonde. so legter tierst op dwit van eye niet geslagen. ende dies derds dages legter op dit plaester also warm als die zieke mach gedogen maer thoeft ierst gescoren van den hare daer boven Nemt droge bayen van laurie[r]s gepelt comijn. anijs gesuvert wel. elx .3. oncen. dat anijs ende dat comijn wel gedroget in .1. scerf. ende hier af maect cleine pulver altegadere gestampt in .1. mortier ende gesicht dore .1. teems. Noch nemt mastic ende wierooc van elken .1. dr. dit pulvert wel cleine ende bestadet in .1. busse daert niet geperst en wert dat niet te gadere en cleve. Dierste .3. pulvere ziedt te gadere in wine ende luttel. daerna nemt ende stroyt daer op tpulver van den mastike ende van den wieroke altoes roerende. daerna hebt gestampt gruus .2. dr. ende 24 minget der met het sal te ba cleven te gadere. Daerna nemt |111va| zeem .1. deel ende minget der met dat si also dicke alse deech. ende dan spreidet op .1. cleet ende legget op thoeft also heet alst die gewonde mach gedogen. ende latet daer op liggen also gebonden .3. dage. ende dan doet af. Ende dan hebt gereet .1. ander plaester dies gelike ende bindet daer op alsoet vorseit es. Ende doet dit also lange alst geswollen es of swert of moru es. Ic meester Jan yperman genasser met vele lieden. dat andre meesters wilden hebben gesneden [ende ic ghenasse sonder sniden L.] Macer seit dat venkel gestampt met aysine ende daer af .1. plaester gemaect. ende geleit op thoeft dat gebuult es dat geneest. Ende of thoeft es geswollen sonder vele belemmertheiden. so doet thoeft ierst [thaer of L] sceeren. dan nemt papple ende alsene ende ziedtse in watere. entie legt optie swillinge. dit saelt sachten ende slanken. Dit seggen die .4. meesters in hare gelose op roelandine [ende op rogerine L].

KAPITTEL 8.

De lering van builen, gevallen of geslagen of geworpen of van wonden op die builen.

Het gebeurt vaak dat men 1 mens met stokken slaat en met kolven of met stenen werpt of dat men van hoog valt met grote wonden in het hoofd en niet de schedel breekt. En zonder wond zodat er grote builen zijn en die murw of hard. Daar wonden zijn daar scheert men eerst het hoofd en daarna bedekken met doek welke doeken genat zijn in het wit van een ei of gemengd of in de dooier alleen zoals de tijd van het jaar uitwijst.

De 3^de dag [22] is er een grote zweer in het hoofd en leg dan die pleister zoals Rolando (1) aanwijst bij de lering van Rogerus om die zweer te benemen;

Neem saffraan en leg het in water en laat het daarin zolang liggen totdat het water gekleurd wordt en zeef het dan door een doek en doe daarin wat tarwebloem en kook het tezamen zodat het wat dik is en leg het omtrent de wond, heter dan lauw, dit verzacht die wond zeer.

En wil ge die wond drogend hebben neem dan sap van kruidvlier, sap van Apium, was en vet van varkens, olie van olijven en wijn, van elk evenveel, laat dit alles tezamen komen en meng er daarna tarwebloem in zoveel als nodig is tot het zo dik is als honing en leg dit op die wond die zweert. Maar let op dat ge het niet op die wonden legt die in leden of in zenuwen zijn. Want de vochtigheid mocht die plaats te zeer rotten en verrotten. Maar op het hoofd of op vlezige plaatsen leg het goed en dat heter dan lauw, dit wijst Rolando aan en het heelt goed.

Of neem deze pleister zoal Lancfranc aanwijst dat ge olie van olijven neemt, 1 deel, en 2 deel water en tarwebloem zoveel als je denkt dat goed is en dit kook je met elkaar zodat het wat dunner is dan deeg en leg het warm op die wond, dit zal die wond laten dragen. En als die kwetsing uitgedragen is was het daarna met warme wijn en leg er daarna zwarte zalf op, die wond eerst bedekken met pluksels van wit linnen kleed. En wees immer bekend of de schedel gekwetst is en is het gekwetst dan is die pleister er slecht op want die wond is vet genoeg van de vetheid van de hersens en dan legt men er geen olie of ander vetheid op.

Aldus maakt men zwarte zalf; Neem olie van olijven en rammenvet, van elk 1 pond, en scheepspek, halve pond, en Grieks pek, dat is colofonie, 3 drachmen, was in de zomer, 3 drachmen, en in de winter 2 drachmen, mastiek, (Pistacia lentiscus) wierook (Boswellia thurifera), galbanum (Ferula galbaniflua) (Ferula galbaniflua), ammoniak, (Dorema ammoniacum) sagapenum (Ferula persica), (Ferula persica), Opopanax en terpentijn, (Larix of Pistachia) van elk half drachme, gemaakt aldus; Neem de olie en dat vet en dat scheepspek en die was met de gommen die men niet mag verpoederen zoals galbanum, ammoniak (Dorema ammoniacum), sagapenum (Ferula persica) en Opopanax in een verloden vat of pot die goed gelood is en dit zal men tezamen smelten op 1 klein vuur en als het goed gesmolten is neem dan dat mastiek (Pistacia lentiscus) en wierook (Boswellia thurifera) en dat Griekse pek, goed gepoederd, en meng het met de olin [23] en met de andere dingen en altijd roeren met de spatel. En dit is het teken dat het genoeg is, laat 2 druppels op een marmersteen druppelen en houdt het goed tezamen als het aan de vinger kleeft zonder uit elkaar te gaan, dan is het genoeg en zet het van het vuur en meng er de terpentijn in. En als het goed gemengd is zeef het door een ruim dradig linnen of hennep kleed en berg het dan op tot ge het nodig hebt. En deze zalf is goed bij alle nieuwe wonden. Het laat goed vlees groeien, het laat etter komen, trekt uit en heelt de wond. (2)

Of doe zoals Teodericus (2) deed en wijst aan toen een man gewond was in het hoofd of elders dan nam hij zuivere linnen proppen zonder lijm en hij maakte er 1 pleister van en natte het in warme wijn en duwde het wat uit en legde het geheel warm op die wond en legde er daarna 2 kussenstjes van proppen op, aan elke zijde van de wonde een, en bond alzo met 1 zwachtel zodat die 2 kussentjes de wond tezamen lieten sluiten en zowel in de bodem als er boven en vond hij er etter in dan waste hij die wond met warme wijn en droogde het daarna en legde er zijn pleister op, zoals gezegd is, en aldus genas hij zijn wonden. (4)

En als die wonden zweerden dan legde hij er deze pleister op. Hij nam Malva bladeren en kookte ze in bronwater en daarna legde hij ze op 1 plank en liet het water er uitlopen en kapte het met een mes dan geheel in stukken en daarna stampte hij het in stukken in 1 mortier en dan deed hij ze in een bus. Als hij het wilde gebruiken voor een pleister mengde hij het met wijn en deed er net zoveel gestampte zemelen bij en goed klein gezeefd net zoveel als er Malva bladeren waren en deed het tezamen zodat het zo dik was als deeg of honing en dat legde hij op die wond zo warm als die gewonde gedogen kon. Deze pleister benam de zweer die gestelpt was en zo genas hij het verder zoals gezegd is met de pleisters genat in wijn.

En is het dat er geslagen builen zijn zonder wond, leg er dan eerst op het wit van een ei, niet geslagen, en leg er de derde dag deze pleister op zo warm als die zieke kan gedogen, maar het hoofd eerst geschoren van het haar daarboven. Neem droge bessen van laurier, gepelde komijn, anijs, goed gezuiverd, van elk 3 ons, dat anijs en dat komijn goed gedroogd in een pot en maak hiervan klein poeder tezamen gestampt in 1 mortier en gezeefd door een zeef. Nog; neem mastiek (Pistacia lentiscus) en wierook, (Boswellia thurifera) van elk 1 drachme, dit goed klein verpoederen en berg het op in een bus daar het niet geperst wordt zodat het niet tezamen kleeft. De eerste 3 poeders tezamen koken in wat wijn, neem daarna en strooi er op het poeder van mastiek en van wierook, altijd roeren, neem daarna gestampt gruis, 2 drachmen, en [24] meng het ermee, het zal beter tezamen kleven. Neem daarna honing 1 deel en meng het ermee zodat het zo dik wordt als deeg en spreidt het op 1 kleed en leg het op het hoofd zo heet als die gewonde kan gedogen en laat het daarop 3 dagen liggen alzo gebonden en doe het er dan af. En dan heb je 1 andere diergelijke pleister gereed en bindt het daarop zoals gezegd is. En doe dit zo lang als het gezwollen is of zweert of murw is.

Ik, dokter Jan Yperman, genas ermee vele lieden dat andere dokters gesneden wilden hebben en ik genas ze zonder snijden. Macer (3) zegt dat venkel gestampt met azijn en daarvan 1 pleister gemaakt en gelegd op het hoofd dat builen heeft dat het geneest. En als het hoofd gezwollen is zonder vele belemmeringen laat dan het hoofd eerst het haar af scheren en neem dan Malva en alsem en kook het in water en leg het op die zwelling, dit zal het verzachten en slanken. Dit zeggen de 4 dokters in hun glossaria op Rolando en op Rogerus.

CAP. 9.

Hier leert me(n) ke(n)ne(n) (ende) proeve(n) of th(er)ssenbecke(n) o(n)twee es m(et) bule(n) of sonder bulen of met wonden.

Alse bulen siin geslagen sonder wonde ierst thaer af gescoren so legter op dwit van den eye niet geslagen. ende geeft hem .1. twinen draet gewast te houdene tusscen sinen tanden. ende dien draet seldi melken tusscen uwen dume ende uwe vingeren. eist dat dbeen ontwee es. ja so Waer dat het es die zieke salder toe scieten met der hant. want die vilinge van uwen nagele sal hem zere wee doen in die broke [dair zijn vele andere teekine maer diere en es engheen sij en faelgeren onder wylen dit en faelgeert niet gheerne G]. Dits .1. ander teken dat lancfranc wyst. Geeft hem .1. cnoop van .1. stro ende en mach hine niet gebiten met sinen tanden ontwee. so scinet therssenbecken ontwee. Of en mach hi niet craken .1. not of en mach hi niet lanx dat middelste led van sinen dume overgapen met sinen tanden. Of nemt dit plaester ende legget op siin hoeft ierst gescoren. Nemt nuwe was .1. lb. lapdanume .2. U wieroec .s. lb. Dit wierooc pulvere ende minget met den lapdanumme ende metten wasse bouwende al te gadere bi den viere. ende daer af so make alse .1. plate ende daer in so legt also al thoeft .1. nacht of .1. dach. ende daerna doet al subtilike af al geheel. eist therssenbecken ontwee. het wert daer iegen gesmolten also [verre L] die broke van den herssenbeckene es. |111vb| Ende of gi niet en moget hebben labdanum ende wierooc. so nemt 25 was [van been L] allene. mer het nes niet so goet. Dit wist willem van congenie ende willem van saliete. Alle die vorseide proeven van desen capittele siin menichwerf valsch vonden. sonder allen tplaester. dat en faelgiert niet. Entie proeve vanden gewasten drade gehouden tusscen dien tanden alsoet vorseit es dits waer geproeft.

KAPITTEL 9.

Hier leert men kennen en beproeven of de schedel stuk is met builen of zonder builen of met wonden.

Als er builen zijn geslagen zonder wond, eerst het haar afscheren en leg er het wit van een ei op, niet geslagen, en geef hem een getwijnde draad in was gewassen vast te houden tussen zijn tanden en die draad zal ge melken tussen uw duim en uw vingers en is het dat het been verdeeld is, ja zo waar dat het is, de zieke zal er met de hand naar toeschieten want de rilling van uw nagel zal hem zeer pijn doen in die breuk en er zijn vele andere tekens, maar die er zijn falen soms en dit faalt niet gauw.

Dit is 1 ander teken dat Lanfranc aanwijst; Geeft hem 1 knoop van 1 stro en kan hij het niet stukbijten met zijn tanden, dan lijkt de schedel stuk. Of kan hij geen noot kraken of kan hij het middelste lid van zijn duim niet in de lengte overgapen met zijn tanden.

Of neem deze pleister en leg het op zijn hoofd, eerst geschoren; Neem nieuwe was, 1 pond, laudanum, 2 ons, wierook (Boswellia thurifera) halve pond. Verpoeder deze wierook en meng het met het laudanum (Cistus ladanifera) en met de was en kneed het allemaal tezamen bij het vuur en maak daarvan als 1 plaat en leg daarin het hoofd 1 nacht of 1 dag en doe het daarna geheel subtiel af en is de schedel kapot dan wordt het daartegen gesmolten zoals zover de breuk van de schedel is. En als ge geen laudanum (Cistus ladanifera) en wierook (Boswellia thurifera) kan hebben neem dan [25] alleen was van bijen, maar het is niet zo goed.

Dit wist Willem van Congeinna en Willem van Saliceto. (1) Alle de voor vermelde proeven van dit hoofdstuk zijn vaak vals gevonden, uitgezonderd alleen de pleister, dat faalt niet. En de proeve van de wasdraad tussen de tanden gehouden, zoals gezegd is, dit is waar bewezen.

CAP. 10.

Dits va(n) gevacke(n) af geslage(n) sond(er) been e(nde) metten bene e(nde) dore.

Men slaet dicken .1. gevac van den hoefde met enen stucke vanden herssenbeckene ende niet toten herssenen. ierst so pelt dat stuc vanden bene van den vlesche. ende vernuut de wonde daerna ende screepse so dat si bloede. Daerna so nayt se ende begint in die rechte middewert. ende stect op elke side enen steke naerder dan vingers naer. Ende heefse van meer te doene so stecse. ende emmer laetse onder open daer dat etter uut mach lopen. ende daerin stect wiexkine. Ende wacht dat gise niet en stect so lange dat dbeen verdroge. Ende opten naet so legt van den vorseiden pulvere welc dat gi best hebt. Ende of dat stucke so na ware af geslagen dat geen [natuer of geen L] voetsel en mochte hebben het en verstorve ende vertechde. so geneset metten [roden L] pulvere dat roelandijn wijst. ende met zalven alse swerte zalve of agrippa. dewelke staet int boec die men heet antitodarius ende nicholauis ende es der speciers boec. Ende emmer so legt boven u plaester enen polu dewelke die duwet tgevac ant herssenbecken. ende dat niet te zere. want te groet bedwanc mochte weren dat voetsel te comene ter wonden. Ende emmer sijt vorsien op al uwe curen. wat datter op mach comen. ende daeran so legt al uwen talent. dats al u gepeins. so datmen niet en mach seggen van u anders dan goet na der waerheit. [na uwer macht bedy die verdient datmen quaet van hem zeghet hij verliest zine goede name sijn were ende sine neringhe bedy men vertrecket .1. dinc altoes argere dant es ende men vertrect houdene ene quaetheyt dan eene duecgt vele meesters heeft mer vanden dye niet en plaghen te nayene noch ne consten. Ende zy vonden .1. vac afghesleghen ende daer tbeen aan was zij peildent ute onderwilen ende onderwilen betekent zijt dair ome ende danne waest een lanc ende zomwilen en gheneest det nemmermeer Ende teghen al zulcke cueren wacht u. Want zij zijn bedrie[g]lijc ne ware dat ghevac af oft ome gesleghen sonder been ende weder op gheleyt sonder naeyen ende dat wel gepulment 26 nde gebanden dat vergadert onderwilen ne ware het maect eene lelike lixeme hier omme zijt wel bedacht in al uwe curen Ende wel voresien wiselike dat ghij niet en wordt gheblammeert alsoe na alse ghij moghet soe doet uwe mach dats mijn raet. G]

KAPITTEL 10.

Dit is van gedeeltelijk afgeslagen zonder been en met been en door.

Men slaat vaak een deel van het hoofd met een stuk van de schedel en niet tot de hersens, pel eerst dat stuk van het been van het vlees en vernieuw daarna de wond en schrap het zodat het bloedt. Daarna naai het en begin in het echte midden (1) en steek op elke zijde een steek naar de vingers toe. En heeft het meer nodig steek dan en laat het immer onder open daar dat etter uit kan lopen en steek daarin een doekje. En let op dat ge het niet steekt zolang dat het been verdroogt. En leg op de naad van het voor vermelde poeder die ge het beste hebt.

En als dat stuk er bijna zo afgeslagen was dat er geen natuur of geen voedsel kan hebben zodat het sterft en verrot genees het dan met het rode poeder dat Rolando aanwijst en met zalven zoals zwarte zalf of Agrippa die in het boek staat die men antitodarius noemt en Nicholon en is het apothekersboek. En leg altijd boven uw pleister een kussentje die het gedeelte tegen de schedel duwt en dat niet te erg want te grote druk mocht het voedsel weren dat bij de wonden komt. En wees er altijd op bedacht op al uw kuren wat erop kan komen en leg daaraan al uw talent, dat is al uw gedachten zodat men niets anders dan goed van u kan zeggen naar de waarheid naar uw macht wat die verdient dat men kwaad van hem zegt en zijn goede naam verliest, zijn waarde en zijn werk waarbij men vertrekt, er is altijd 1 ding erger dan het is en men vertrekt en behoudt een slechte naam dan een deugd, vele dokters zijn er die niet plegen te naaien en geen kunst hebben. En ze vonden 1 deel afgeslagen en daar het been aan was pelden ze het soms uit en soms bekeken ze het daarom en dan was het lang en soms geneest dit nimmermeer. En tegen al zulke genezingen wacht u. Want zij zijn bedrieglijk, tenzij dat deel er af of omgeslagen is zonder been en er weer opgelegd zonder te naaien en dat goed met een kussen, poluwe, [26] gebonden dat verzamelt soms, tenzij het een lelijk litteken maakt, let hier goed op in al uw kuren. En goed en wijs te voorzien dat ge niet geblameerd wordt doe zo goed als ge kan uw werk, dat is mijn raad.

CAP. 11.

Dits va(n) gevacke(n) af geslage(n) m(et) snidend(er) wapine(n) so dat me(n) siet dura mater.

Ondertiden slaet men van den hoefde een gevac metten herssenbeckene tote dura mater. dats toter upperster huven daer die herssenen in liggen besloten. ende dan ziet men die herssenen roeren. dat es bi dattie huven siin gebreit bi werken van naturen van den huden arterien die comen vander herten. ende oec siin in de selve herssenen gele arterien die den herssenen hitte bringen ende geest bi welker hitten ende geesten de herssenen geven den zenuwen van den haren. Enten hollen zenuwen [van den oren ende der holder senuwen C] van den ogen trecken die geeste van ziene met gaders der claerrer kerstalijnre ende glasine |112ra| dunne huden daer die pupillen van den ogen af siin gemaket. ende oec van andren dingen also die anothonomie in sal hebben vanden ogen hier achter. Alse die slach wert geslagen met snidender wapenen ende tgevac af hanct met allen metten bene. so pelt ierst ute dbeen. ende dan so tast met uwen vingere of die cantkine vanden herssenbeckene iet scarp sijn ende vindisi scarp. so suvertse van harer scarptheit eer gi tgevac op nayt met enen scarpen yseren instrumente. [aldus ghemaect onder eene suver plaetkin ghescepen alse eene pennic (zie fig. VI) dwelke ware ane een lemmetkin vaste Ende dat lemmetkin waer vaste ende breeder dan een stroe. Ende dat goet stalin C] Of hebt .1. plaetkijn loods. ende dat stect tusscen dbeen enten herssenen. ende suvert de cantkine van den bene van der scarpheit met .1. beytelkine [dwelke si ghescepen aldus C; zie fig. XII] want tplaetkiin loods sal die herssenen bescermen van den beitelkine ende van den slagen die vallen op dura mater. de welke slage gi uut heft met .1. pinchen of met enen tanxkine. [pinsette aldus ghemaect C; zie fig. VII. In G twee afbeeldingen.] of men sal slechten die scarpe cantkine met enen groefhake. [die ghemaect es in deser maniren (zie fig. VIII. Ook in G een afbeelding) ofte men sal nemen eene formore die ghemaect is van Isere ende van staelle wel ghetempert daer men die canten van den hersenbeckin mede slicht en sel ghemaect wesen in deser maniere aldus (zie fig. IX) Ende dan muegdi die scavelingheen hute nemen met eene subtiler tanghe die ghe\maect 27 es in deser manieren (zie fig. X) Ofte met dusdanigen eenen graet huuse soe suldi die tanden slichten C] Ende wat dat gi werct optie herssenen met snidender instrumenten. emmer wapent die herssenen ierst met .1. plaetkine loods. [ende ymmer legt die plalekyn loets onder hersenbecken L] Aldus mogedi seker werken sonder sorge. Ende als ghi dus hebt gedaen ende die cantkine van den bene geslecht. so nayt dat gevac op ende poentet weder tsier rechter stede ende daerna clovet tgevac. dewelke lippen gi versceedt. ende daer dore suvert die herssenen van den ettere dat vallen soude op dura mater. Nemt nuwe root sindael ende snidet also breet alse tgat of .1. luttel bredere dan tgat van den bene. ende dat net int witte van den eye. ende dat legt optie herssenen. ende steket onder dbeen op elke zide also dat tsindael si .2. vout of .3. Men nemt dat sindael om dat bat weert die natheit dan linen cleet. ende oec om dat slechter es. Ende daer boven so legt linen cleet van suveren witten hoeft doeken ende ander liinwaet dat wit ende suver si. want het sal sugen dat etter ute. dat en doet tsindael niet. ende boven den herssenbeckene so legt plaesterkine van stoppen. ende dat vele genet in den doder van den eye allene of gemaect met olyen van rosen dat beter es. Want die doders die gesmieden. ende olye conforteert. Ende suvert de wonde met deser zalven. Nemt screpelinge van specke van baec vlesche. ende olie van rosen elx even vele. ende soffraen ende minct dit wel in .1. mortier ende hier met so smeert die wonde omtrent. Maer opten naet so legt dat rode pulver [voer ghenoemt L]. Ende alse tfleesch omtrent tusscen den stucken wel es vergadert entie huut. dan so slecht die stucken met ere vliemen [ende licht dye stucken G] ende doet uut elken steke bi hare [selve G] Ende daerna so heilt die wonde met warmen wine. Ende met |112rb| zwarter zalven of met andere zalven [dye u goetdunct G] Ende of tgevac (heel L) af ware geslegen metten bene. ende dat niet tote dura mater. ende dbeen niet dorescoort en ware. ende ghi daer af seker sijt. so pellet dbeen ute van den vlesche ende nayet tgevac weder in sine rechte stede. ende legter op dat rodepulver. Ende int hangende vander wonden so stect .1. wieke daer dat etter ute mach purgieren. ende boven den gevacke so legt .1. polukijn dat tfleesch doe tegader dwingen. Ende dies .4. dages so dwaet die wonde met wermen wine ende daerna so droochse wel. Ende daerna so legt daer op dat rode pulver tote dat si genesen es. Ende alse gi siet die canten wel tegadere houden. so snijt die steken ute. dats te verstane die draden elc sonderlinge. Aldus so heylt die wonde alse u vorleert es. Vele 28 lieden steken tusscen elken steke .1. wieke. ende sine weten niet wat nayen bediet ende doen iegen haer ierste meninge. ende sine weten niet wat si meynen. Want dat nayen bediet dat tfleesch te gadere soude houden. ende dat si .1. scone lixeme souden maken. Want die huut es gewassen van des vaders nature. ende so siin die been ende al dat de mensce over hem heeft. sonder allene tfleesch ende dbloet ende dat smere of vetheit. Ende hier omme sone mach die huut niet weder vergadren also si ierst was sonder lixeme. ende sone mach te broken been sonder enoes ende sone mach zenuwe no adre sonder bindinge of sonder gebint van vleesce Ende hangt .1. gevac af sonder been gequetst so nayet weder op alsoet vorseit es ende heilet dies gelike. Ende vele lieden leggen wijfs melc daer in genet haer wieken ende also leggen sise. ende al dit doet die cracht van naturen die haer minget of verweert met haren subtilen werken alsi te boven es. Maer alsi tonder es dan moet men haer helpen bi redenen. dats te conforteerne die gequetste stede. ende oec den zieken metten dyeten. dats met etene ende met drinkene Es die gewonde te vol. so moet men houden met subtilen spisen. ende met dranke die licht es. ende beide geven te maten. Ende es hi te flau, dats te zere verteert. so moet men voeden met goeder machteger spisen die subtyl es. alse kiekenen gesoden pertrisen. wederen |112va| vleesch ende cranken wijn of die zieke niet en cortsede. ende onderwilen moet men den cranken verteerden die cortse voeden met kiekenvlesche. Also u wert geleert int capittel van den dyeten. dats hoemen sal nemen tfoetsel. ende gevent den zieken.

KAPITTEL 11.

Dit is van gedeeltelijk afgeslagen met snijdende wapens zodat men harde hersenvlies ziet.

Soms slaat men van het hoofd een deel met de schedel tot harde hersenvlies, dat is tot het opperste van de huif daar de hersens in besloten liggen en dan ziet men de hersens roeren, (;bewegen) dat is omdat die huiven door de werken van de natuur gebreid zijn van de huiden van de slagaders die van het hart komen en ook zijn in die hersens gele slagaders die de hersens hitte en geest brengen door welke hitte en geesten de hersens de zenuwen van zich geven. En de holle zenuwen van de oren en de holle zenuwen van de ogen trekken de geesten van zien tezamen met de heldere kristallen en glazen dunne huiden daar de pupillen van de ogen van zijn gemaakt en ook van anderen dingen zoals de anatomie van de ogen hierna hebben zal.

Als die slag werd geslagen met snijdende wapens en het deel geheel afhangt met het been, pel eerst het been uit en dan tast dan met uw vingers of de kantjes van de schedel iets scherp zijn en vind u ze scherp zuiver ze van hun scherpte eer ge het deel opnaait met een scherp ijzeren instrument. Aldus gemaakt onder een zuiver plaatje en geschapen als een penning ie aan een lemmetje vast is. En dat lemmetje is vast en breder dan een strootje. En dat goede staal. Of heb een plaatje lood en steek dat tussen het been en de hersens en zuiver de kantjes van het been van de scherpte met 1 beiteltje die aldus gevormd is want het plaatje lood zal de hersens beschermen van het beiteltje en van de slagen die op harde hersenvlies vallen, die slagen hef je eruit met 1 pincet of met een tangetje. Of men zal die scherpe kantjes slechten met een groefhaak die gemaakt is op deze manier of men zal een scalpel nemen die gemaakt is van ijzer en van staal, goed getemperd, waarmee men de kanten van de schedel slecht en zal gemaakt wezen op deze manier aldus. En dan kan u het schaafsel eruit nemen met een subtiele tang die gemaakt [27] is op deze manier. Of met dusdanige graathuis zal ge die randen slechten. En weet dat ge op die hersens werkt met snijdende instrumenten en bescherm immer die hersens eerst met 1 plaatje lood en leg immer dat plaatje lood onder de schedel. Aldus kan ge zeker werken zonder zorgen.

En als ge aldus hebt gedaan en de kantjes van het been geslecht naai dat deel en plaats het weer op zijn goede plaats en kloof daarna het deel wiens lippen ge deelt en daardoor zuiver je de hersens van de etter dat op harde hersenvlies vallen zou.

Neem nieuw rood fijn stof en snij het alzo breed als het gat of wat breder dan het gat van het been en nat dat in het witte van een ei en leg dat op die hersens en steek het onder het been aan elke zijde alzo dat de fijne stof 2 of 3voudig is. Men neemt die fijne stof omdat het beter de natheid weert dan een linnen kleed en ook omdat het echter is. En leg daarboven een linnen kleed van zuivere witte hoofddoeken en ander lijnwaad dat wit en zuiver is want het zal het etter uitzuigen en dat doet de fijne stof niet en leg boven de schedel pleistertjes van proppen en dat veel nat gemaakt in de dooier van een ei alleen of met olie van rozen gemaakt dat beter is. Want de dooiers die verzachten en olie verbetert.

En zuiver de wond met deze zalf; Neem schraapsel van spek van varkens of varkensvlees en olie van rozen, elk even veel, en saffraan en meng dit goed in 1 mortier en smeer hiermee rond die wond. Maar leg op de naad dat rode poeder, voor genoemd. En als het vlees omtrent en tussen de stukken goed samengekomen is met de huid slecht die stukken met een vliem en licht de stukken en doe elke steek er apart uit. En heel daarna de wond met warme wijn en met zwarte zalf of met andere zalven die u goed denken.

En als het deel heel er af was geslagen met het been en dat niet tot harde hersenvlies en het been niet doorgescheurd is en ge daarvan zeker bent pel dan het been uit het vlees en naai het deel weer in zijn goede plaats en leg er dat rode poeder op. En in het hangen van de wonde steek 1 doek daar de etter uit kan purgeren (drainage) en leg boven het deel 1 verbandkussentje dat het vlees tezamen laat drukken. En was zo na 4 dagen die wond met warme wijn en droog het daarna goed. En leg er daarna dat rode poeder op totdat ze genezen is. En als ge ziet dat die kanten goed tezamen houden snij dan die steken uit, dat is te verstaan die draden, en elk apart. Aldus heel de wond zoals u geleerd is.

Vele [28] lieden steken tussen elke steek 1 doek en ze weten niet wat naaien betekent en doen tegen hun eerste mening en ze weten niet wat ze menen. (1) Want dat naaien betekent dat het vlees tezamen zou houden en dat ze 1 mooi litteken zou maken. Want de huid is gegroeid van de vaders natuur en zo zijn de benen en alles dat de mens over zich heeft, uitgezonderd alleen het vlees en het bloed en dat smeer of vetheid. En hierom kan die huid zich niet weer verzamelen zoals ze eerst was zonder litteken en zo kan gebroken been zonder die en zo kunnen zenuwen of aderen zonder binding of zonder band van vlees.

En hangt 1 deel af zonder gekwetst been, naai het er dan weer op zoals gezegd is en heel het diergelijk. En vele lieden leggen hun doeken die in vrouwenmelk genat zijn en alzo leggen zij ze en dit alles doet de kracht van de natuur die zich mengt of verweert met haar subtiele werken als ze te boven is. Maar als ze te onder is dan moet men haar helpen vanwege redenen, dat is de gekwetste plaats te verbeteren en ook de zieken met zijn diëten, dat is met eten en met drinken. Is die gewonde te vol dan moet men het houden met subtiele spijzen en met drank die licht is en beide in mate geven. En is hij te flauw, dat is te zeer verteerd, dan moet men voeden met goede krachtige spijzen die subtiel zijn zoals kuikens, gekookte patrijzen, gelubde rammen vlees en zwakke wijn, als die zieke geen koorts heeft, en soms moet men de zwakken die koorts hebben voeden met kuikenvlees. Alzo wordt u geleerd in het kapittel van de diëten, dat is hoe men het voedsel zal nemen en het aan de zieken geven.

CAP. 12.

Van de(n) h(er)ssenbeckene gewo(n)t m(et) snidender wapene(n) e(nde) dat gescaelget.

Men slaet onderwilen wel met enen swerde of met enen fautsoene of energerande wapenen die snidende es. ende men daer met slaet .1. wonde in eens menschen hoeft. ende wondet dbeen .1. luttel: dan doet uut die scaelgien of die slagen wel suverlike. ende daerna so wiecse ende geneestse met swertter zalven. Ende ic doe u te wetene. eist dat sake dat gise niet en suvert wel van haren slagen. dat si (dan) node sal [heelen ende G] luken. Ende [al C] luucse die slagen selen doen versweren die wonde. ende dat ware .2. pinen over ene. Of draget dbeen als tfleesch wert daerover gewassen. so selen die slagen wassen dor dat nuwe vleesch. want tfleesch datter boven 29 sal wassen sal sijn wey vleesch. Ende daer boven seldi leggen tpulver van tidelosen. die men heet in latijn hermedactelen. dit verteert wey vleesch sonder zere te bitene. Ic late u te wetene so waer dattie wint beloept dat blote been dat dbeen gerne scaelget. ende luttel ontgaeter (l: ontgadert) of niet. Ende eist dattie wonde int been gaet dore die ierste tafle. so screepse met enen groefhake (). ende screepse so diepe dat dbeen gesuvert si. alsoet vorseit es toten bodeme. so sal uten bodeme (in L grove schets) ende uten adren die liggen tusscen .2. tafelen wassen goet vleesch. ende daerna selen die scaelgekine van elker ziden diere verdroget siin of die tcoude stael hebben vercout uut comen sonder meer pinen. ende dits de cortste cure entie aldersekerste. Ende wildi weten oft si dorgaet. so scrijft in die clove met .1. pennen met incte. entan screept tote dat gire en geen swert en vint of en siet. Want dat swert inct soude lopen in die clove toten bodeme. ende hier met so sidi versekert of dore .2. tafelen gaet ende doet na dierste screpen. so screpet anderwerf echt ende vaget ute met stoppen of met .1. linen clede. ende siedi daer en gene swertheit |112vb| dan alse .1. haer of dies gelike. so eist goet. ende siedire die vorseide swer(t)heit. so screpet met den vorseiden groefhake tote diere tijt dat giere en geen en siet. Ende daerna so legt in die wonde van den bene ene wieke genet in wermer olien van rosen. ende daerboven so vult die wonde met geplucte linen clede dat wit ende suver es. ende daer boven so legt .1. plaester van stoppen genet in swerter zalven. dewelke gi vint gescreven int vyfte capittel opwert van den bulen. of vanden wonden op die bulen. Want die swerte zalve es goet tallen nuwen wonden. si doet wassen goet vleesch ende doet wel etteren wonden. suveren ende dragen. Ende vele meesters die siin. die leggen in die wonden wieken genet in wijfs melke. ende ic en plachs noyt gerne want het dochte mi quaet. Want wijfs melc es cout ende heeft in verscheit. ende haerre viscoes heit van harrer botren die si heeft in. ende thoeft es cout. ende coutheit deert der huut daer dbeen met gedect es. ende so doet si den bene enten merge dat men heet herssenen. Ende dits oec ene goede zalve die mester willem visierde van congenine. een wide vermaert meester. Nemt olybanum. dats wit wierooc mastic [ana s. o. L] cleine gepulvert. dit mingt met [2. o. L] ganssmoute of hinnen smout. ende wildi dat dese zalve si gelu. so doeter toe .1. luttel soffraens. Ende wildi datse root si. so doeter toe bloet van draken .1. luttel. ende aldus so mogedise verwen also gi wilt. Mer en smeert de wonde nieuwer met sonder met deser zalven ende legse gesmeret op plaestren. Ende dits ene ander maniere van zalven die wonden wel heilt. Nemt swinen smout [.1. lb. G] sonder sout. ende daer in ziedt groene apie .1. deel. ende dan werpter in wit harst. .s. lb. ende was .s. viren\deel 30 ponts. dat gesmolten overeen. Dan ziet dore .1. linen cleet. ende roeret tote dat cout es. dat dwas niet boven en blivet. Dit was mine gemeine zalve. ende ic genasser mede alle manieren van wonden. ende dat was bi helpen van naturen. Dese zalve souden vele [leke L] meesters heten popelioen om dat si groene es. Entie valsce meesters die leec siin die heten se also. Ende laetier uut die apie. ende doeter in .1. luttel soffraens. so wert si gelu. ende die heten si gyanteit. ende sine weten niet wat si seggen nochtan machmer mede liden vore vele lieden over gyanteit. Ende ic heete bei (l. beide) dese zalven mine baert makers zalve

KAPITTEL 12.

Van de schedel gewond met snijdende wapens en dat met splinters.

Men slaat soms wel met een zwaard of met een dolk of enigerhande wapens die snijdend zijn en men slaat daarmee 1 wond in een mensenhoofd en verwondt het been wat, haal er dan de splinters of die slagen er goed zuiver uit en bedek ze daarna en genees ze met zwarte zalf. En ik laat u te weten dat als ge ze niet goed zuivert van hun slagen dat ze dan node zullen helen en sluiten. En al sluiten die slagen laten ze de wond verzweren en dat zijn 2 pijnen voor een. Of draagt het been als het vlees wordt dat er erover groeit dan zullen die slagen door dat nieuwe vlees groeien want het vlees dat er boven [29] zal groeien zal wild vlees zijn. En daarboven zal ge het poeder van tijdeloos leggen die men in Latijn Colchicum noemt, dit verteert wild vlees zonder zeer te bijten.

Ik laat u te weten waar dat die wind loopt door dat blote been dat het been graag versplintert en weinig ontgaat er vernielt of niet. En is het dat die wond in het been door de eerste tafel gaat schrap het met een groefhaak en schrap het zo diep dat het been gezuiverd is, zoals het gezegd is, tot de bodem dan zal uit de bodem en uit en aderen die tussen 2 tafels liggen goed vlees groeien en daarna zullen die splinters van elke kant die verdroogd zijn of die het koude staal hebben verkoeld er uitkomen zonder meer pijnen en dit is de kortste behandeling en de allerzekerste.

En wil ge weten of ze openeningen heeft schrijf dan in die kloof met 1 pen met inkt en schrap dan totdat ge er geen zwart vindt of en ziet. Want die zwarte inkt zou in die kloof tot de bodem lopen en hiermee ben je verzekerd of het door 2 tafels gaat en doe het na de eerste schrapen en schraap het nog een keer echt en veeg het uit met proppen of met 1 linnen kleed en kijk of er geen zwartheid is of zoals 1 haar of diergelijke, dan is het goed en zie je die voor vermelde zwartheid schrap dan met de voor vermelde groefhaak tot de tijd dat ge er geen ziet. En leg daarna in die wond van het been een doek die genat is in warme olie van rozen en vul daarboven die wond met geplukt linnen kleed dat wit en zuiver is en leg daarboven 1 pleister van proppen die genat zijn in zwarte zalf die ge vindt beschreven in het vijfde kapittel boven de builen of van de wonden op die builen. Want de zwarte zalf is goed op alle nieuwe wonden en laat goed vlees groeien en laat de wonden goed etteren, zuiveren en dragen. En vele dokters die leggen in die wonden doeken die genat zijn in vrouwenmelk en ik gebruik het nooit graag want het lijkt me slecht. Want vrouwenmelk is koud en heeft vochtigheid in en zich en haar viskeusheid is van haar boter die het in zich heeft en het hoofd is koud en koudheid deert de huid daar het been mee bedekt is en zo doet het met het been en het merg dat men hersens noemt.

En dit is ook een goede zalf die dokter Willem van Congeinna maakte, een wijdt vermaarde dokter; Neem wierook (Boswellia thurifera) dat is witte wierook, mastiek, (Pistacia lentiscus) gelijk halve ons, klein gepoederd, meng dit met 2 ons ganzenvet of kippenvet en wil ge dat deze zalf geel is doe er dan wat saffraan bij. En wil ge dat ze rood is doe er dan wat bloed van draken bij en aldus zo kan u het kleuren zoals ge wil. Maar smeer de nieuwe wond bijzonder met deze zalf en leg het gesmeerd op pleisters.

En dit is een andere soort van zalf die wonden goed heelt; Neem varkensvet 1 pond zonder zout en kook daarin 1 deel groene Apium en werp er dan witte hars in, een pond, en was het vierde deel [30] pond en smelt dat door elkaar. Zeef het dan door een linnen kleed en roer het totdat het koud is zodat de was niet boven blijft. Dit was mijn gewone zalf en ik genas er alle soorten van wonden mee en dat was met hulp van de natuur. Deze zalf zouden vele leken dokters populierzalf noemen omdat ze groen is. En de valse dokters die leek zijn die noemen het alzo. En laat er de Apium uit en doe er wat saffraan bij dan wordt het geel en die noemen ze gyanteit en ze weten niet wat ze zeggen, nochtans kan men het er mee doorgaan bij veel lieden over gyanteit. En ik noem beide zalven mijn baardmakers zalf.

CAP. 13.

|113ra| Van dat me(n) th(er)ssenbecke(n) wo(n)t m(et)te(n) hoeke va(n) .1. fautsoene. of aex. of m(et)te(n) orde van de(n) swerde.

Alse men wont enen mensce int hoeft met .1. swerde. of met .1. andren snidenden wapene die niet en heeft de snede slecht. alse fautsoene. of metten hoeke van den swerde of van .1. fautsoene. of met [den becken van L] .1. aex of dies gelike. so es men sculdech tontsiene die vrese diere ane leit. dats dattie hoec [ofte den bec C] mach die huve hebben dore slagen of doresneden. Haesteleke machment weten bi den tekenen die gescreven siin int derde capittel. ende dan so scuwet die cure of gijs niet en sijt geloent van den vrienden. ende sonderlinge alse de gewonde cortse heeft dats beven met couden ende daerna met hitten dan jugierten ter doot. Ende of hi en geen quaet teken en heeft. so screept die wonde van den beene met subtilen groefhaken. (). Ende set den zieken so dat hi thoeft tusscen u knien heeft. ende maect u sitten boven hem. ende dan groeft in dat treckende met gemake tote ghi roeren ziet die herde moeder. Ende galyeen heet dat men make also cleine .1. gat alst mach. daer die liese dore mach suveren van den bloede [ende L] datter op si gevallen [alse scaelgen van bene L] daer mense dore mach halen ute. Nochtan ware dat .1. vrese ter avonturen of si hakende ware. Ende of gi wert geware dat si houdt. so screpet dbeen dore derwert dat si houdt. Ende aldus mogedi werken vroedelike want men mach niet te seker spelen. Ende vele meesters maken haer gaten dat men heet houwen. met .1. beytele (zie fig. XII; in L een grove schets) ende met .1. lodenen maelgette. dat nes niet goet. Want metten slagen van den lode (zie fig. XIII) so versciet die zieke vanden herssenbeckene daer die beitel 31 snijt. ende dus scietet therssenbeckenen bat voort ende maect den herssenbeckene .1. nuwe wonde. of ene nuwe score. die arger es dan dierste was. Wachter u af dats mijn raet. Ende of die herssenen swert werden dats die liese. so legter op dwitte van den eye. also u vorseit es int capittel van den gevacken. of legter op .1. deel olyen van rosen of .1. half deel zeem van rosen. Nemt olye van oliven die niet ripe en si dats die groenste die men vint ende om dat (l. opdat, d. i. in geval) men en gene en vint. [die groene es C] so sal men nemen olye van nokernoten. also seit avicenna. Mer van groenen bacsinen van olyven ware si beter. Dese olye van rosen heet avicenna olyum onfacinum. Nemt .2. lb. olyen aldus gedwegen. Men gieter op wel [2 lb. C] scone water ende slaet dwater metter olyen met .1. sconen leple. ende alst also geslagen es. so giet ment in een teilkiin met .1. gate. of in .1. trachter.

|113rb| Ende uwen vinger hout vore tgat van den teilkine of vore die pipe van den trachtere ende dan salmen ontstoppen tgat van den trachtere ende latent lopen dat wert water datter ierst uut sal lopen want waer olye ende water te gadere es geminct. daer houdt haere dolye boven ende dwater onder. ende daer bi sal dwater ierst ten gate uut lopen. Ende men sal wachten alse dolye comt so sal ment houden. Ende aldus sal mense dwaen .10. werf achtereen. ende emmer nuwe water op gieten. ende tachterst so suvertse wel van den watere. Ende doet in die .2. lb. olyen .ij. lb. rose bladren van middelrosen. dats die niet te cleine en siin. no al ontaen. ende die [bladere G] wel siin gevarwet die stampt eer gise mingt metter olyen. Ende dese olye metten rosen set ter zonnen .40. dage in een glasiin vat (wel L) gestopt. Maer roerse elx dages al omme met enen roedekine. ende na dien .40. dagen so zijtse dore .1. linen cleet [ende daer nae doeter ander versche bladeren in C] ende latet daerna staen ter zonnen also lange alse gi wilt. Dese olye es [vele C] beter dan die men vint in de specerie. Want si zieden die hare in een vat geset op .1. vier in .1. ander vat met watere [aldus zoe hebdij olie van rosen dat ick voir tbeste houde G]. Aldus mogedi alle maniere van olyen maken. van wat cruden dat gi wilt van finen bloemen. van vyoletten. van vliedere. van lelyen. van cammomillen. ende deser geliken. Of doet dese 32 olye in enen verloodden pot. of stoop. ende doetse so met enen decsele datter niet in en mach vallen van boven. ende graefse in die aerde .40. dage. ende daerna ontgraefse ende zijtse yewer dore ende setse ter zonnen in .1. glasiin vat. dese wert (l. werct) oec goet [ende notable om ter Cirugie te werken C]. Aldus maect men rodomel. of olye van rosen. Dit heeten die grieken rodomel aldus gemaect. Nemt dat witste zeem ende dat suverste dat gi vinden moget .10. lb. dit doet zieden op .1. cranc vier. ende gadert daer af die scumen diere op gaderen vanden speelne. ende daerin werpt .1. lb. van puren nuwen rosen gewrongen. ende dat doet zieden. ende alst begint te ziedene. so werpter in .4. lb. roseblade versch ende nuwe. alle die poentkine die wit siin afgesneden. entie bladen al te stucken gesneden met .1. scaren of messe. ende mincse metten vorseiden sope ende zeeme. Ende dese doet so lange zieden op .1. cranc vier altoes roerende met .1. spatulen (; in L en G onbeduidende teekeningen) [tot der tijt L] dat tsop versoden si. ende daerna sal men dit |113va| zeem zien ende mingent metter olyen also vele alse u vorwijst es dat bestedet metten rosen alsoet daermede gesoden es in .1. erden verloodt vat of in .1. glasiin. Ende soet ouder es soet beter es. Dit conforteert die mage met couden. ende het stopt met warmen ende suvert. Ende gevet nuchtens ende te middage. Van desen conficieert men dyamergarietun ende rubea trocistata. Met lauwen dingen ververschet den lichame ende doet den lichame moruen. Ende es goet iegen droge borst met warmen dingen genomen. of gegeven. [Ende het ghevalt sulken tiden dat die wapure (l. wapine) wonden in eens menschen hoeft so dat die een zide leecht jeghen dander of sy te broken waren ende dat waer een lettele gheont (gheout?) ende der hout der soe telmereert (l. telivereert) subtiliken ende dan so besiet dat gat of (l. oft) si suver van den tandekine de welke die hersene mochten sniden dat es te verstaen die liese. Ende maket gat al even slecht so u voerwijst is inden capittel vanden fac afgheslaghen Ende of ware gheresen Ende eest doude vleisch so snidet tvleesch cruyswijs met enen sceertse (; in L onbeduidende teekening) ende sniden daerwaert dat houdet ende dan so doer screpet metten groefhake aldus (; eenvoudige schetsen ook in G en L) est die derboren bewijst staen in vele steden oft boert daervele gaetkine met enen trepanisten dats een instrument aldus ghemaecht (eenvoudige teekening) twelke dat .3. sullen wesen deen minder dan dander ende wacht dat ghi dat hersenbecken niet doer en boert want ghi mocht dura mater quetsen of pia mater ende also wordi manslachtich. Ende dese instrumenten heten in latine trepanos dat es scerp ten pointe ende wel snidende aen beiden siden alsee (l. alsoe) die ander so es vele meerre dan die eerste (; in L eenvoudige teekening) ende settet opt been daer men dat gat hebben 33 wille so salmense widen (eenvoudige schets) metter dorder (l. derder. Zie vorige figuur) die alre plomste es ende die also diepe ende deen vast aen die ander dit ghedaen so suldi hebben enen betel (grove schets; ) ende met desen betelkine so snidet die gaetekine ontwee daer op slaende met enen loden hamer (onbeholpen schets; ) L] Ghi selt altoes die been delivereren suverlike van sire ruheit. ende vermaect die wonde voort alsoet u vorleert es int capittel van den vacken af geslagen.

Ende ic meester jan yperman prise [vele L] meer tscrepen metten groefhake dan trepaneren. want daerin nes niet so groete vrese alst es in trepaneren. Eer gi begint boren of maelgetten of screpen. so stopt ierst die oren van den gewonden met catoene of met andren dingen. ende geeft G 19 c oec den gewonden .1. hantscoe tusscen sinen tanden. want met screpene of maelgettene of boorne. die luut mochte den gewonden zere deren. [Ende het ghevalt sulken tijt dat de wapenen wenden in een smenschen hant soe dat die eene side licht jegen den andere ofte si te broken waren ende dat ware een lettel ghehovet ende daert hovet daer soe triveleert subtijlic. ende dat (l. dan) soe besiet dat gat oft suver si van den cantkine. die welke die hersinen mochten sniden. Dats te verstane de lise ende maect dat gat al even slicht alsoet voorleert es int capittele van den vacke of gheslagen. ende oft ware gheresen ende dat heft onder dat vleesch soe snidet dat vlesch op crus wis met eenen scerse () ende snidet dauwaert dat houdet. Ende dan doer screpet metten groufhac aldus ghemaect (zie vorige figuur) dwelke .3. suller wesen deen meer dan dandere. ende emmer hu wacht dat ghi dat hersenbeckin niet dore ne bort want ghi mocht duramater quitsen ofte pia mater ende alsoe soudi worden manslacht ende dese instrumenten heeten in latine trepanos dat is scerp pointen ende wel snidende ane beede sieden alsoe die andere () Ende dat suldi setten op dat been daer men dat gat hebben wille Ende dat wagghelt tusschen (vergelijk vorige figuur) uwen handen. ende alse die gaetkin alsoe sijn ghedraeit alsoe vele alsmer hebben wille dan salmen die gaetkin wiiden metter derden trepanides die ghemaect es in deser manieren (zie vorige figuur) Ende dese trepanides sijn alder groets ende plomps Ende die gaetkine vaste staende deen ane dandere Dit ghedaen soe suldi hebben een beetel ende snidet de cantkine of ontwee derop slaende met eenen loden hamere ghemaect in deser vormen ( en

) C] Alse waerbi avicenna ende galyeen raden. wisen ende bevelen alse die oren te stoppene met catoene ende also den hantscoe te houdene tusscen die tanden. om dat si niet en souden clappen te gadere int maelgetten of int ander werc. Ende avicenna ende galyeen bevelen dat men also luttel been neme alse men mach.34 want het siin vele meesters die also vele beens nemen alsi mogen. om dat sijs hebben roem dat el niet nes dan sotheit. Galyenus die genas met also luttel beens te nemene alse daer hi dore suveren mochte die liese van den ettere. Want dbeen es scilt van den herssenen alsoet elre vorseit es. Dwitte van den eye vele te leggene in wonden na dat si haer bloeden laten. dat nes niet goet. want dwitte vercoudt te zere ende beweert dat dragen van den wonden. Want int witte blijft die natuerlike hitte. ende sine coutheit doetse versterven of mindren zere. Maer optie liese eist goet alsi verhit es ende dats gerne die ierste .40. dage. ende daer legget coenlike in allen wonden daer die herssenen siin ontdect ende sonderlinge op dura mater. Maer op dat been so en legget niet na uwer macht.

KAPITTEL 13.

Van dat men de schedel verwondt met een hoek van een knots of bijl of met het oor van een zwaard.

Als men een mens in het hoofd met 1 zwaard of met 1 ander snijdend wapen verwondt die geen rechte snede heeft zoals een knots of met de hoek van een zwaard of van 1 knots of met de bekken van 1 bijl of diergelijke dan moet men de vrees ontzien die eraan ligt, dat is dat die hoek of de bek de huif kan hebben doorslagen of doorsneden. Gauw kan men het weten door de tekens die beschreven zijn in het derde kapittel en schuw dan die behandeling als ge niet bent beloond door de vrienden en vooral als de gewonde koorts heeft, dat is beven met koude en daarna met hitte dan vonnist ter dood. En als hij geen kwaad teken heeft schrap dan die wond van het been met subtiele groefhaken. En zet de zieke zo dat hij het hoofd tussen uw knien heeft en zorg dat u boven hem zit en graaf daarin trekkend met gemak tot ge de harde moeder ziet roeren.

En Galenus zegt dat men zo’n klein gat maakt als het kan waar de lies door gezuiverd kan worden van het bloed en dat er op gevallen is zoals splinters van benen waar men het dooruit kan halen. Nochtans is er 1 avontuurlijke vrees of ze haakt. En als ge gewaar wordt dat ze vasthoudt, schrap het been dan daar door zodat ze houdt. En aldus kan ge verstandig werken want men kan niet te zeker spelen.

En vele dokters maken hun gaten dat men houwen noemt met 1 beitel en met 1 loden hamertje en dat is niet goed. Want met de slagen van het lood verschiet dan die zieke van de schedel daar die beitel [31] snijdt en dus schiet de schedel beter voort en maakt in de schedel 1 nieuwe wond of een nieuwe scheur die erger is dan de eerste was. Blijf er af, dat is mijn raad.

En als die hersens zwart worden, dat is de lies, leg er dan het witte van een ei op zoals u gezegd is in het kapittel van de delen of leg er 1 deel olie van rozen op of 1 half deel honing van rozen.

Neem olie van olijven die niet rijp is, dat is die groenste die men vindt en als omdat dat het gebeurt dat men er geen vindt die groen is dan zal men olie van walnoten nemen, alzo zegt Avicenna. Maar van groene bessen van olijven was het beter. Deze olie van rozen noemt Avicenna olyum onfacinum.

Neemt 2 pond olie aldus gewassen; Men giet er goed 2 pond schoon water op en slaat het water met de olie met 1 schone lepel en als het alzo geslagen is dan giet men het in een teiltje met 1 gat of in 1 trechter.

En uw vinger houdt u voor het gat van het teiltje of voor die pijp van de trechter en dan zal men het gat van de trechter ontstoppen en het laten lopen, dat wordt water dat er het eerst uit zal lopen want waar olie en water tezamen gemengd zijn daar blijft de olie boven en het water onder en daarbij zal het water het eerst uit het gat lopen. En men zal wachten als de olie komt en dan zal men het houden. En aldus zal men het 10 maal achter elkaar wassen en immer er nieuw water opgieten en tenslotte zuiver je het goed van het water. En doe in die 2 pond olie 2 pond rozenbladeren van middelrozen, dat is die niet te klein zijn en niet al te ontdaan en die bladeren goed gekleurd zijn die ge stampt eer ge ze mengt met de olie. En deze olie met de rozen zet je 40 dagen in de zon in een glazen vat goed gestopt. Maar roer het elke dag om met een roede en na die 40 dagen zeef het door 1 linnen kleed en doe er daarna andere vochtige bladeren in en laat het daarna in de zon staan zo lang als ge wil. Deze olie is veel beter dan die men vindt in de apotheek. Want ze koken die van hun in een vat dat op een vuur is gezet in 1 ander vat met water aldus zo heb je olie van rozen dat ik voor het beste hou. Aldus kan ge alle soorten van olin maken, van welke kruiden dat ge wilt, van fijne bloemen, van violen, van vlier, van lelies, van kamille en dergelijke. Of doe deze [32] olie in een verloden pot of stoop en doe het zo met een deksel dat er van boven niets in kan vallen en begraaf het 40 dagen in de aarde en graaf het daarna op en zeef het immer door en zet ze in de zon in 1 glazen vat, deze werkt ook goed en geschikt om ter chirurgie te werken.

Aldus maakt men rodomel of olie van rozenhoning. Dit noemen de Grieken rodomel dat aldus gemaakt wordt; Neem het witste en zuiverste honing dat ge vinden kan, 10 pond, laat dit koken op 1 zwak vuur en verzamel daarvan het schuim die zich erop verzamelt van het spelen en werp daarin 1 pond van pure nieuwe gewrongen rozen en laat dat koken en als het begint te koken werp er dan 4 pond rozenbladeren in die vochtig en nieuw zijn, alle puntjes die wit zijn afsnijden en de bladen geheel stuk snijden met 1 schaar of mes en meng het met het voor vermelde sap en honing. En laat dit zo lang koken op een zwak vuur en altijd roeren met een spatel tot de tijd dat het sap verkookt is en daarna zal men deze honing zien en het mengen met de olie zoveel als u nodig vindt en dat gebruikt is met de rozen zoals het daarmee gekookt is in 1 aarden verloden vat of in 1 glaasje. En zo het ouder is zo het beter is.

Dit verbetert de maag met koude en het stopt met warme en zuivert. En geef het ճ ochtends en Գ middags. Hiervan maakt men sap van parels en rubea trocistata (rode likkepot). Met lauwe dingen bevochtigt het Դ lichaam en laat het lichaam vermurwen. En is goed tegen droge borst met warme dingen genomen of gegeven. En het gebeurt in sommige tijden dat die wapens zo verwonden in een mensenhoofd dat de ene zijde tegen de andere ligt of ze gebroken waren en dat is wat voorzichtig losgemaakt wordt en behoudt zo subtiele uiteenvallen en bekijk dan dat gat of het zuiver is van de tandjes die de hersens mochten snijden, dat is te verstaan de liezen.

En maak het gat al even recht zo u verwezen is in het kapittel van het afgeslagen deel. En als het gerezen was en is het oud vlees snij dan het vlees kruisgewijs met een schaar en snij derwaarts zodat het houdt en dan zo door schraap het met de groefhaak aldus is die daaarvoor als bewezen staan in vele plaatsen of boor daar vele gaatjes met een trepanist, dat is een instrument aldus gemaakt waarvan er 3 zullen wezen, de ene kleiner dan de andere en let erop dat ge de schedel niet doorboort want ge mocht het harde hersenvlies kwetsen of hersenvlies en alzo word het manslacht.

En deze instrumenten heten in Latijn trepanos, (trepaan) dat betekent scherpe punten en goed snijdende aan beiden zijden zoals die andere is veel groter dan die eerste en zet het op het been daar men dat gat hebben [33] wil en zo zal men het wijder maken met de derde die het allerplompste is en die alzo diep en de ene vast aan de andere en als dit gedaan is dan zal ge een beitel hebben en met dit beiteltje snij je die gaatjes kapot, door daarop te slaan met een loden hamer. Ge zal altijd dat been zuiver vrijstellen van zijn ruwheid en de wond verder vermaken zoals u geleerd hebt in het kapittel van de afgeslagen delen.

En ik dokter Jan Yperman prijs veel meer het schrapen met de groefhaak dan trepaneren, want daarin is niet zoծ grote vrees als het in trepaneren is.

Eer ge begint te boren of te slaan of te schrapen stop eerst de oren van de gewonden met katoen of met andere dingen en geef ook de gewonden 1 handschoen tussen zijn tanden, want met schrapen of slaan of boren kan het geluid de gewonde zeer deren. En het gebeurt soms dat de wapens draaien in een mensen hand zodat die ene zijde gemakkelijk tegen de andere ligt alsof ze gebroken waren en dat wordt wat gekloofd en daar het hoofd daar zo subtiel loslaat bekijk dan dat gat of het zuiver is van de (1) kantjes die de hersens mochten snijden. Dat is te verstaan de liezen en maak dat gat al even recht zoals het vroeger geleerd is in het kapittel van de afgeslagen delen en als het gerezen is en het heft onder dat vlees snij dan dat vlees kruisgewijs op met een schaar en snij derwaarts dat het houdt. En doorschraap het dan met de groefhaak aldus gemaakt waarvan er 3 zullen wezen, de ene groter dan de andere en immer erop letten dat ge de schedel niet doorboort want ge mocht harde hersenvlies kwetsen of dunne hersenvlies en alzo zou ge manslacht worden en deze instrumenten heten in Latijn trepanos dat is scherpe punten en goed snijdend aan beide zijden zoals die andere.

En dat zal ge zetten op dat been daar men dat gat hebben wil. En dat waggelt tussen uw handen en als die gaatjes alzo zijn gedraaid en zoveel als men er hebben wil dan zal men die gaatjes wijder maken met de derde trepanides die gemaakt is op deze manier. En deze trepanides zijn aller groots en het plomps. En die gaatjes staan vast, de ene aan de andere. Dit gedaan dan zal ge een beitel hebben en snij de kantjes stuk door daarop te slaan met een loden hamer gemaakt in deze vorm. Als waarbij Avicenna en Galenus aanraden, wijzen en bevelen om de oren te proppen met katoen en alzo de handschoen tussen de tanden te houden zodat ze niet tezamen zouden klappen in het slaan of in het andere werk. En Avicenna en Galenus bevelen aan dat men zo weinig been neemt als men kan [34] want er zijn vele dokters die alzo veel been nemen als ze kunnen omdat ze roem hebben, dat niets anders is dan zotheid.

Galenus die genas met zo weinig been te nemen als waardoor hij de lies zuiveren kon van etter. Want het been is het schild van de hersens zoals het elders gezegd is.

Om veel het witte van een ei in wonden te leggen nadat ze hun bloeden laten, dat is niet goed want het witte verkoelt te zeer en houdt dat dragen van de wonden tegen. Want in het witte blijft de natuurlijke hitte en zijn koudheid laat het versterven of zeer verminderen. Maar op de liezen is het goed als die verhit zijn en dat is vaak de eerste 40 dagen en leg het goed in alle wonden daar de hersens bloot liggen en vooral op harde hersenvlies. Maar leg het niet op dat been naar uw macht.

|113vb| CAP. 14.

Van den bulen dieme(n) valt int h(er)ssenbecke(n) of slaet of worpt swaerlike. Men slaet onderwilen grote bulen int hoeft of werpt of valt of stoet therssenbecken swaerlec ontwee. ende dat sonder wonde in tfleesch van buten. dwelke gi moet kinnen of bi uwer vroetscap van uwen sinnen of bi tekenen van buten van den zieken. of biden vorseiden tekenen daert properleke bewijst vore. Ende en eist niet ontwee. so doet alsoet u vorleert es in dat capittel. Ende eist ontwee so doet tgequetste vleesch van den bene. ende maket therssenbecken wel suver van den vleesche. Ende dan vermaect die wonde also wel als gi moget met wieken gemaect also groet als amandelen entie van stoppen genet int witte van den eye ende daerboven .1. droge. ende dan so bint die wonde vroedelike dattie plaestren niet af en mogen gaen. ende dattie wieken wel vaste bliven liggende in die wonde. Ende en vermaect die wonde niet vore ten derden dage. en ware dat si zere hadde gebloet. ende bloetse zere so stremse also u vorleert es. Ende ten ende van den .3. dage of vanden .4. so doet ute alle die wieken [die daer in ghedaen waren L]. ende hebt den zieken geset also u vorleert es. dat siin hoeft come tusscen uwe knien ende dan screepse met uwen groefhaken (vergelijk figuur ; ook in L een teekening) so lange dat gi dura mater siet roeren. ende maect u gat also groet als u goet dunct int herssenbecken. Maer emmer maket also cleine als gi moget. behouden dat giere die herssenen dore suveren moget van den ettere datter op gevallen es ende van den bloede. ende wacht emmer datter geen screpelinge no scaelgien en vallen optie herssenen. ende dan wacht u oec als gi wrijft op dura mater al bloot dat gise altoes wapent metten lode also u vorleert es [int capittel vanden vacken of ghesleghen L en C]. ende daerna so begaetse oec also u 35 vorleert es [int selve capitele C] tote dat si heyl es dwaende met warmen wine ende drogende daerna. Ende dan legt op dura mater pulvis capitalis [dat men heet pulver vanden hovede G] ende daer legt in de wonde boven den pulvere pluckelinge van witten linen hoeft doeken also u vorseit es. ende heiltse voort alse andre wonden. Ende pulvis capitalis seldi vinden int naeste capittel sonder een volgende.

|113vb| KAPITTEL 14.

Van de builen die in de schedel vallen of slaat of hard werpt.

Men slaat soms grote builen in het hoofd of werpt of valt of stoot de schedel zwaar stuk en dat zonder wond in het vlees van buiten die ge moet kennen vanuit uw kennis van uw geest of bij tekens van buiten van de zieken of met de voor vermelde tekens daar een duidelijk bewijs is voor. En is het niet kapot doe dan zoals u geleerd is in dat kapittel. En is het kapot doe dan het gekwetste vlees van het been en maak de schedel goed zuiver van vlees. En vermaak dan die wond zo goed als ge kan met doeken gemaakt zo groot als amandelen en van proppen genat in het witte van een ei en daarboven 1 droge en bindt dan die wonde verstandig zodat die pleisters er niet af mogen gaan en dat die doeken goed vast blijven liggen in die wond. En vermaak die wond niet voor de derde dag tenzij dat het teveel gebloed heeft en bloed het zeer strem het dan zoals u geleerd hebt. En op het eind van de 3^de dag of van de 4^de dan haalt u alle doeken eraf die daarin gedaan waren en heb de zieke gezet zoals u geleerd hebt, dat zijn hoofd tussen uw knieën komt, en schrap het dan met uw groefhaken zo lang dat ge harde hersenvlies ziet roeren en maak uw gat zo groot als u goed denkt in de schedel. Maar maak het steeds zo klein als ge kan en behoudt die kier waardoor ge de hersens zuiveren kan van het etter dat er op gevallen is en van het bloed en let er steeds op dat er geen schraapsels of splinters op de hersens vallen en let er dan ook op als ge al bloot op harde hersenvlies wrijft dat ge die altijd wapent met het lood zoals u geleerd is in het kapittel van afgeslagen delen en doe daarna zo ook zoals u [35] geleerd is in hetzelfde kapittel totdat ze heel is en wassen met warme wijn en droog het daarna. En leg dan op harde hersenvlies pulvis capitalis dat men poeder van het hoofd noemt en leg daar in de wond boven het poeder pluksels van wit linnen hoofddoeken zoals u gezegd is en heel het verder zoals andere wonden. En pulvis capitalis zal ge in het volgende kapittel vinden en in een volgende.

CAP. 15.

Va(n) dat me(n) th(er)ssenbecke(n) wont so dat dene zide vand(er) score va(n) de(n) bene sciet ond(er) dandere. dat gevalt ond(er)tide(n) me(t) g(ro)ten score(n)

Somwile wont men int hoeft met groeter scoren int herssen becken so dat onder es gescoten. tastet met uwen vingere ende ondersoeket daer mede. Want het en siin geen so zekere proeven alse die vinger es daer hi in mach. want hi beseft bider beseffelicheiden van sinen musen die liggen |114ra| in den ende vanden leden. Ende tinten die en beseffen niet. ende daerbi en eist gene so seker proeve. Ende alse gi wet dat tebroken es. so snidet in cruus met enen sceerse (verg. fig. IV) thooft ierst gescoren. ende wieket also u vorleert es. Ende daer na berecket thooft ende therssenbecken also u vorleert es. Ende of gi wilt meester lancfranx leringe doen. de welke hi proevede bi der leringen van galyene daer hi leert dat men make also cleine .1. gat int herssenbecken alse men mach. ja dat mer mach dat etter dore suveren. so dunct lancfranken dat men bat mach etter suveren dore .1. screve vanden herssenbeckene dan dore die vergaderinge vanden iersten dele of vanden middelsten dele daer men dore geneest die in frenesien siin. Want galyeen die wijsde dat men soude nemen olye van rosen. ende .1. luttel aysiins. dwelke aysiin soude die olye doen gaen dore die commissuren. ende aldus souden die herssenen wesen geconforteert. Ende die aposte wijst ende hi deedt selve dat men scere thooft dat haer af daer therssenbecken tebroken es. of gescoordt daer dene zide niet gesonken en si onder dandre. Ende wijst dat men tfleesch snide alse .1. scilt die snede gaende metten hare. ende datmen dbeen wel suvere van den vleesce so dattie score si al 36 suver vanden vleesce met .1. scerse. [met eenen formoere aldus ghemaect C: ]. Ende dan nemt olye van rosen .2. deel. ende .1. deel rodomels [ende dat wermet C, L] ende dopter in plaesterkine van stoppen. ierst dat geminsel verwarmt. ende dat so legt optie score. ende daer af so legter .3. vout of .4. vout. ende daer op so legt plaesterkine genet in doders van eyeren. ende daer met so tempert olien van rosen. Ende boven alle dese plasteren so legt .1. groet plaester van stoppen genet in wermen wine. ende ierst gesmeert omtrent die wonde metter vorseider zalven int capittel van den vacken. daer hi wyst nemt screpelinge van baken specke. ende al dandere. Ende dat bint met .1. langer scroden menechwerf gewimpelt omtrent thooft. ende dat so vroedelike dat niet ontbinden en mach. Ende dit doet tote diere tijt dat gi siet dat uter scoren comt gewassen goet vleesch. Ende daerna so legt in de wonde dit pulver. dwelke heet thoriec pulver. ende dit wijst meester bruun van legoburgens. Alse die liese sweert dats tontsiene dat si apostema si dat sorchlijc |114rb| es ten live wert. het en ware bi der cracht van der medicinen diere op leit ware esso niet corosijf so en beteret niet ane en ware essoe corosijf. so es die zieke doot. Wach u daer af dats mijn raet.

KAPITTEL 15.

Van dat men de schedel verwondt zodat de ene zijde van de scheur van het been onder het andere schiet en dat gebeurt soms met grote scheuren.

Soms verwondt men in het hoofd met grote scheuren in de schedel zodat het onder is geschoten, tast het met uw vinger en onderzoek het daarmee. (1) Want er zijn geen zulke zekere proeven als de vinger is daar hij in kan want hij beseft vanwege het gevoel van zijn spieren die op het eind van de leden liggen. En tintelen die en voelen niets, dan is het niet zo ծ zeker bewijs. En als ge weet wat gebroken is snij dan in het kruis met een scheer het hoofd eerst geschoren, en bedek het zoals u geleerd is. En maak daarna het hoofd en de schedel zoals u geleerd hebt.

En als ge dokter Lanfrac ‘s lering wil doen die hij bewees naar de leringen van Galenus daar hij leert dat men zo’n klein mogelijk gat in de schedel maakt als men kan ,(2) ja dat men er het etter door zuiveren kan, zo denkt Lanfrac dat men beter etter kan zuiveren door een 1 spleet van de schedel dan door de verzameling van de eerste delen of van het middelste deel waardoor men die geneest die in waanzin zijn. Want Galenus die wees dat men olie van rozen en wat azijn zou nemen, welke azijn die olie door de verbinding zou laten gaan en aldus zouden de hersens versterkt wezen. En die apostel wijst en hij deed zelf dat men zijn hoofd het haar afschoor waar de schedel gebroken is of gescheurd daar de ene zijde niet onder de andere gezonken is. En wijst dat men het vlees snijdt als 1 schild, die snede gaat met het haar en dat men het been goed zuivert van het vlees zodat die scheur geheel zuiver [36] van vlees is met 1 schaar met een vorm aldus gemaakt: En neem dan 2 delen olie van rozen en 1 deel rodomels en warm dat en doop er pleistertjes van proppen in, eerst dat mengsel verwarmen en leg het dan op die scheur en leg het daarvan 3voudig of 4voudig en leg daarop het pleistertje genat in dooiers van eieren en daarmee meng je de olie van rozen. En bovenop al deze pleisters leg je 1 grote pleister van proppen genat in warme wijn en eerst besmeert omtrent de wond met de voor vermelde zalven in het kapittel van de delen daar hij wijst; neem schrapsel van gebakken spek en al het andere. En bindt dat met 1 lange zwachtel die vaak om het hoofd gedraaid wordt en dat zo verstandig dat het niet los kan gaan. En dit doe je tot die tijd dat ge ziet dat uit de scheur goed vlees gegroeid komt. En leg daarna in de wond dit poeder wat Thoriec poeder heet en dit wijst meester Bruno van Legoburgens. Als de lies zweert, dat te zien is als er zweert, dat is dat zorglijk voor het lijf tenzij door de kracht van de medicijnen die erop liggen niet zo bijtend waren en verbetert het niet en was het bijtend dan is die zieke dood. Laat dat, dat is mijn raad.

Cap. 16.

Die leri(n)ge va(n) de(n) h(er)ssenbeckene tebroke(n) slecht sond(er) wo(n)de int vleesch.

Nu hort hier ene goede leringe vanden hoofde gewont daer dbeen ontwee es. Ende dits geproeft van meester janne ypermanne bi der leringen van lancfranken ende bi den bewise van galyene ende van Avicenna. ende serapyoene ende van ypocras. die welke wijsden dat men also luttel nemen soude van den herssen beckene alse men mach. ende omme tende niet mach mens onsitten. ende bider redenen die daer vorseit es. want therssenbecken es scilt [ende wachtere G] van den edelen lede. dwelke es .1. led van der nieren principael ende es ute hem sprutende alle die beseffinge van den mensce die hi heeft over hem. Waerbi hem allen nuttelec es dat mense houde gedect met haren scilde die hem nature heeft gegeven also na alse men mach. Ende dits haer leringe. daer therssenbecken es gescoort ende sonderlinge daer deen stuc niet en sciet onder dander. of daer beide die canten even hoge bliven. Want lancfranc van melanen houdt dit over 37 die beste cure. ende daer minst vresen in es. Nochtan seit hi datter vrese in es groet in alle herssenbeckene ontwee. ende sonderlinge alse deen been sciet onder dander. of alser scaelgien siin gescoten onder dbeen die quetssen mogen die herde moeder. Alle die slechte broken of scoren siin best te genesene sonder houwen of sonder screpen. Int dore houwen ende int dore screpen es vrese. want vele lieden of kindere of wijf of blode mans die iegen dat houwen so zere duchten dat hem comt die corts van vare. Ende dan ontgater luttel die met hooft wonden cortsen. Of .1. ander. die houwers en siin niet so subtijl sine houwen met vresen. entie sekerst waent wesen. es meest onderwilen bedrogen. Maer aldus wrochte meester lancfranc ende ic na hem dwelke dat ic seker vant. Ierst so doet den gewonden thaer af sceren (vergelijk figuur ) Ende dan sal men hebben .1. sceers. ende men saelt sniden dapperlike. ende scolent tfleesch van den herssenbeckene gereet. ende wiect die wonde also vol alse ghi moget die wieke genet int wit van den eye ende daer boven .1. plaester van stoppen. ende dan bindet |114va| thooft met langen scroden omwimpelt dattie wieken wel houden entie plaester daerop. Dies derds dages so vermaket. en ware dat zere bloedde. so latet daerop toten .4. dage. Ende of die wonde bloedt zere. so stremse metter leringen die leert int capittel van bloede te stremmene. Ende alse gi snijt so snidet also verre alse die screve gaet. Ende ten iersten vermakene na dien snidene so nemt olye van rosen ende zeem geminct tegadere die .2. deel olye van rosen ende .1. deel zeems also vorseit es. ende daer in net u wieke ende legse in de wonde opt herssenbecken. Ende daerna so legt in de wonde van den vlesche wieken genet in .2. deel olyen van rosen ende .1. deel doders van eyeren. Ende boven der wonden so legt .1. plaester gemaect van zeeme van rosen ende van .1. luttel gerstijnre bloemen. dit plaester suvert ende conforteert. Ende alst wel gesuvert es entie wonde geen sweringe en heeft no gevoelt. ende die wonde heeft gedragen entie score verwassen es met [goeden G] vlesce daer op comende. so legter in pluckelinge van linen hooft cleden [die] versleten [sijn L] Ende boven optie wonde so legt .1. plaester van swerter zalven. ende dwaetse telken vermakene met warmen wine. ende daerna droochse telken [met saften linwade C] eer giere die pluckelinge in legt. ende aldus heiltse tote die wonde al heyl si metter hulpen van gode dits heylen sonder houwen ende dat sekerste dat mi dunct. Ende of .1. gat es int herssen becken toter liesen die geheten es dura mater. so begadet also u vorleert es int capittel van den vacken [af ghesleghen] ende peulent also die herssenen stekende tusscen den bene ende dura mater sindael ende wit suver linen cleet. mer nuwe root sindael es best. Ende oft so ware dattie hersenen lichten wilden ten gaten ute. dat [het C] scene 38 dat si lagen boven den canten van den herssen beckene alsoet vele gevalt alse de mane es int wassende of vol. so peuluutse met sindale. ende daerna so hebt .1. dunne plaetkiin loods dat luttel meerre es dan tgat vanden bene. ende dat hebbe in de middewert .2. gaetkine daer .1. twinen draet dore gaen mach. dewelke .1. draet es daer ment bi mach doen gliden daerwert dat men wille. ende dat stect tusscen den sindale enten bene. Of nemt .1. plaetkiin van enen dunnen maserinen nappe dat beter es op dat ment vinden mach dunne gnouch. Want te dunne en maecht niet sijn. dit so ware beter |114vb| dan lood. om dat warmer es dan lood ende om dat niet so zere en weecht. dit stecter tusscen tote dat die herssenen nemmer ute comen en willen. ende dus vermaect den gewonden .2. werf sdages. ende telker werf legter in nuwe sindael ende doet dat oude ute. ende suvert u plaetkiin van den ettere ende droget wel. Ende alse de mane es wassende of vol dan eist merre vrese te sine gewont int hooft dan alsi wanende es of volwaent. Want alse de mane vol es dan liggen die herssenen met haren liesen vaste gebonden ant been. ende so de mane volre es. so si vaster liggen. Ende alse de mane wanende es. dan liggen die herssenen ende wanen [so rume L]. so dat men soude mogen steken enen vinger tusscen den bene enter herder moeder. waerbi die herssenen wanen bi der manen ende wassen. Ende so doet oec alle die verscheit ane den mensce. alse ane die herssenen. Ende hier bi so besiet altoes alse de mensce int hooft es gewont. weder de mane es int wassende. so vol. so int wanende. so volwaent [Dit is van den teekinen die de mane doereloept, C] Ende ic scrive u vanden tekenen van der manen also alse astronomine houden. also si seggen in tekenen vanden wedre dat men heet in latine aries. dan so eist vreselijc te sine gewont int hooft. Want dan heeft de mane heerscapie int hooft. ende dat geduert in elc maenscijn .2. dage ende .1/2. luttel min of luttel meer. Ende aldus so siinre .12. tekenen. ende elc teken heeft .2. dage ende .1/2. luttel min of luttel meer die welke hebben heerscapie optie leden vanden menscen. Ende aldus es de mensce gedeilt in .12. na den jugemente van den meesters van astronomien. entie .12. siin gepareert iegen die .12. tekenen van den firmamente. want dats oec gedeilt in .12. delen. ende elc heeft .1. teken. ende heeft sinen name bi hem. ende so doet oec an den mensce so heeft elc siin led ende sine proper stede. Gi selt weten dat aries hevet thooft ende dansichte die kennebacken ende daer omtrent. Ende taurus heeft die stortte ende dien hals. Ende gemini die armen entie handen. Ende cancer die borst toter magen. Ende leo de mage die lendenen 39 ende omtrent dat herte. Ende virgo den lichame ende dat ingewant Ende libra die billen entie hoepen. Ende scorpio die menscelijcheit enten eers. Ende sagittarius de dyen. Ende capricornus de knien. Ende aquarius die been toten voeten, Ende pisces heeft die voeten. [Ende ic sal hu hier toghen de figure des mans omme dat men te bet mach scauwen hore stede ende de teekin. Dit es die man die toghet die vij teekinen elc staende te siner stede C; ruimte opengelaten]. Ende hierbi seggen meesters datter vrese ane es. ende dat |115ra| een surgijn es sculdech te wetene ten minsten vander manen ende vanden tekenen. ende welc tijt dat si haren loop in elc teken heeft. ende dan dat teken te scuwene van snidene ende van andren werken. om die redene dattie mane ende teken senden groete swaerheit dien leden. of in die steden ende merret die quetsure ende verswaert. Ende daeromme sijt vorsien in allen dingen radic u. ende merct die tekenen alsoet vorseit es ende elc getoent sine stede ende siin proper led. Ende alse dura mater bloot es ende dan wijst bruun ende lancfranc ende andere auctores datmen daer op legge dit pulver dat men heet in latine pulvis capitalis. ende dat maect men aldus: Nemt scariole. cleine wit wierooc .mirre. draken bloet. mele van vitssen elx even vele. ende hieraf so maect cleine pulver ende stampet in .1. suveren motalinen mortier. ende sichtet dore .1. vout suver linen cleets. ende dit legt onder tsindael. Ende of dura mater wert al bruun om tpulver. sone legter nemmer op. maer legter op rodomel. ende .3. deel [olien ende G] omfacijns suver linen cleet daer in genet. Ende heylt die wonde voort alst vleesch begint wassen met pluckelingen van suveren linen hooftcleden. [Die leeringhe van mester jan yperman C, L]

Nu verstaet mine lere ende wat mi gesciede. Ic ruumde die wonde so dat ic die scerve al bloot hadde ierst thaer af gescoren. ende daerna wiecticse wel dunne. ende genaest metter olyen van rosen ende metten rodomelle alsoet vorseit es. Eens was gewont een cnape int hooft met enen stave also dat therssen becken al ontwee was. ende deen been gescoten onder dander. ende hi hadde al siin kennesse verloren. Ende ic nam .1. sceers ende snetene ende ontdecte [hem dat L] herssenbecken ende vant zere ontwee. ende [gheschoten G] deen onder dander. Ten iersten vermakene na der snede berechticken met olyen ende met zeme dwelke vorseit es. Ende ic voedene met moruwen doders van eyeren. ende met kerender melc met gortte gespeelt. ende met gebradenen applen entie suure. ende hi dranc tyseine gesoden op gersten. Ic en dorste hem al niet doen om dat hi so cranc was. Die scerven wiesen al vol vleeschs ende hi wert sprekende ter .6. 40 weken ende hiet mi oom. hi gecreech sine sprake so lanc so bat. Mer hine wiste niet wien so zere hadde gequetst. Nochtan vergaderde hi iegen den genen met vorsienen sinne. ende bi beradenen rade met swerde ende met bokelare. Hi genas ende wert wel opt sine. ende versoende iegen |115rb| den genen dien hadde geslagen. Dbeen dat boven den andren was daer dander onder scoet. dat drogede. die upperste taflen enten cantenwert. ende nature dat staect van hare bider hulpen van den vleesce dat wies uten adren die liggen tusscen dbeen enter taflen. Ende dus wert die lichame vander wonden also slecht sonder groet dal ende sonder grote butse. Een cnape wert geslegen van .1. perde int achterste deel van sinen hoofde al te stucken. Ic ruumde hem die wonde. ende ic genassen also gelike. ende hine verloes niet van sinen bene meer dan die wint beliep. ende dat in die dicte van enen nagle. Oec genasic .1. jonfroukijn dat geslegen was oec van .1. perde voren in siin vorhooft: ic genaest dies gelike. Oec enen ouden cnape geslegen met ere plommeye besiden der commissuren ende ic genassen oec dies gelike. Ende vele andre gewonde die ic genas dies gelike. ende dit was in ypere in vlaendren ende daer omtrent. Alse gi hebt gesneden enege wonde int hooft. so stect in elc quartier .1. sterken linen draet of ziden draet (in G grove schets van naald en draad) ende alse gi die wonde hebt gewiect. so trect die quartiere metten draden tegadere ende vergadertse also na alse gi moget. ende also doet tote allen vermakene. so seldi hebben .1. scone lixeme. ende dit en sal niet laten die quartieren crimpen. Ende siin si ontcrompen so ruumtse van onder. ende en snijt nietaf also somege sotten [meesters G] doen.

Kapittel 16.

De lering van de gebroken schedel recht zonder wond in het vlees.

Nu hoort hier een goede lering van het gewonde hoofd daar het been kapot is. En dit is bewezen door dokter Janne Yperman uit de leringen van Lancfranc en uit de bewijzen van Galenus en van Avicenna en Serapio (1) en van Hippocrates die aanwezen dat men zo weinig zou nemen van de schedel als men kan en dat om de mens niet uitzinnig te maken en vanwege de reden die er gezegd is want de schedel is het schild en wacht er van de edele leden wat een voornaam lid is van de nieren en uit hem spruit alle besef van de mens die hij bij zich heeft. Waarbij het voor alles nuttig is dat de mens zich bedekt houdt met zijn schild die de natuur hem heeft gegeven zo goed als men kan.

En dit is hun lering; daar de schedel gescheurd is en vooral daar een stuk niet onder de andere schiet of daar beide kanten even hoog blijven. Want Lancfranc van Milaan houdt dit voor [37] de beste behandeling en daar de minste vrees in is. Nochtans zegt hij dat er grote vrees in is in alle kapotte schedels en vooral als het ene been onder de andere schiet of als er splinters onder het been zijn geschoten die de harde moeder mogen kwetsen.

Allen die echt gebroken of gescheurd zijn, zijn het best te genezen zonder houwen of zonder schrapen. In het doorhouwen en in het doorschrapen is er vrees want vele lieden of kinderen of vrouwen of bange mannen duchten tegen dat houwen zo zeer dat ze koorts krijgen van angst. En dan ontgaan er weinig die met hoofdwonden koortsachtig worden. Of 1 ander, die chirurgen zijn niet zo subtiel en hun houwen zijn vrees en die het zekerst waant te wezen is soms het meest bedrogen.

Maar aldus wrocht meester Lancfranc en ik na hem die ik het zekerste vond. Laat eerst bij de gewonden het haar afscheren. En dan zal men 1 schaar hebben en men zal het dapper snijden en direct het vlees van de schedel schillen en bedek die wonde alzo vol als ge kan, die doek genat in het witte van een ei en daarboven 1 pleister van proppen en bindt dan het hoofd met lange zwachtels omwonden zodat die doeken goed houden en de pleister daarop. De derde dag vermaak het tenzij dat het zeer bloedt en laat het daarop tot de 4^de dag. En als die wonde zeer bloedt strem het met de leringen die ge leert in het kapittel van bloed te stremmen. En als ge snijdt snij dan zo ver als die spleet gaat. En na dat snijden vermaak het ten eerste en neem olie van rozen en honing die tezamen gemengd is, 2 deel olie van rozen en 1 deel honing, zoals gezegd is, en daarin nat u uw doek en leg het in de wonde op de schedel. En leg daarna in de wond van het vlees doeken die genat zijn in 2 deel olie van rozen en 1 deel dooiers van eieren. En boven de wond leg je 1 een pleister die gemaakt is van honing van rozen en van weinig gerstebloem, deze pleister zuivert en verbetert. En als het goed gezuiverd is en de wond geen zweer heeft of voelt en die wonde heeft gedragen en de scheur is vergroeid met goed vlees dat daarop komt leg er dan in pluksels van versleten linnen hoofdkleden. En boven op die wond leg je 1 pleister van zwarte zalf en was ze bij elk vermaken met warme wijn en droog het daarna telkens met zacht linnengewaad eer ge er de pluksels in legt en heel het aldus tot die wond geheel geheeld is met de hulp van God, dit is helen zonder houwen en het zekerste dat me lijkt.

En als er een gat is in de schedel tot de liezen die harde hersenvlies heet, doe zo als u geleerd hebt in het kapittel van de afgeslagen delen en bedek alzo die hersens die tussen het been en harde hersenvlies steken met fijn stof en wit zuiver linnen kleed, maar nieuw rood fijn stof is het beste. En als het zo is dat die hersenen willen oplichten uit de gaten zodat het lijkt [38] dat ze boven de kanten van de schedel liggen zoals het vaak gebeurt als de maan wast of vol is, bedek ze met fijn stof en heb daarna 1 dun plaatje lood dat weinig meer is dan het gat van het been en dat heeft in het midden 2 gaatjes daar 1 getwijnde draad door kan gaan, die ene draad is daar men het door kan laten glijden naar waar men wil en dat steekt tussen de fijne stof en het been. Of neem 1 plaatje van een dun esdoorn schoteltje als men het dun genoeg kan vinden. Want het kan niet te dun zijn, dit is beter dan lood omdat het warmer is dan lood en omdat het niet zoveel weegt, dit steek je ertussen totdat de hersens er nimmer uit komen willen en aldus vermaak je de gewonde 2 maal per dag en telkens leg je er in nieuwe fijne stof op en doe dat oude eruit en zuiver uw plaatje van de etter en droog het goed.

(2) En als de maan wast of vol is dan is er meer vrees om gewond in het hoofd te zijn dan als ze afneemt of weg is. Want als de maan vol is dan liggen de hersens met hun liezen vastgebonden aan het been en zo de maan voller is zo ze vaster liggen. En als de maan afneemt dan liggen die hersens en verminderen zo ruim zodat men een vinger tussen het been en de harde moeder zou mogen steken waarbij de hersens afnemen bij de maan en groeien. En zo doet ook alle vochtigheid aan de mens zoals aan de hersens. En bekijk hierbij altijd de mens die in het hoofd is gewond of de maan aan het wassen is, zo vol, zo in het afnemen, zo volledig. Dit is van de tekens die de maan doorloopt.

En ik schrijf u van de tekens van de maan zoals de astronomie het houdt zoals ze zeggen in tekens van de ram, dat men in Latijn aries noemt, dan is het vreselijk om in het hoofd gewond te zijn. Want dan heeft de maan heerschappij in het hoofd en dat duurt in elke maanschijn 2 dagen en ½, weinig minder of weinig meer. En aldus zijn er 12 tekens en elk teken heeft 2 dagen en ½, weinig minder of weinig meer die heerschappij hebben op de leden van de mensen. En aldus is de mens gedeeld in 12 naar de regels van den meesters van astronomie en de 12 zijn gepareerd tegen die 12 tekens van het firmament, want dat is ook gedeeld in 12 delen en elk heeft 1 teken en heeft zijn naam bij zich en zo doet het ook aan den mensen en zo heeft elk zijn lid en zijn goede plaats.

Ge zal weten dat aries het hoofd en de kinnebak heeft en daar omtrent. En taurus heeft de strot en de hals. En gemini de armen en de handen. En cancer de borst tot de maag. En leo de maag, de lendenen [39] en omtrent het hart. En virgo het lichaam en het ingewand. En libra de billen en de heupen. En scorpio die menselijkheid en de aars. En Sagittarius de dijen. En Capricornus de knieën. En Aquarius de benen tot de voeten. En pisces heeft de voeten. En ik zal u hier de figuur van de man laten zien zodat men beter hun plaats en de tekens kan aanschouwen. (2) Dit is die man die de 7 tekens laat zien en elk staat op zijn plaats; En hierbij zeggen dokters dat er vrees aan is en dat een chirurg tenminste van de maan moet weten en van de tekens en welke tijd dat ze hun loop in elk teken hebben en dan dat teken te schuwen van snijden en van andere werken vanwege die reden dat de maan en teken grote zwaarheid in die leden of in die plaatsen zenden en vermeerderen en verzwaren de kwetsing. En wees daarom voorzien in alle dingen, raad ik u, en merk de tekens op zoals gezegd is en elk getoond op zijn plaats en goede lid.

En als harde hersenvlies bloot is dan wijst Bruno Longoburgensis en Lanfranc en andere auteurs aan dat men er dit poeder op legt dat men in Latijn pulvis capitalis noemt en dat maakt men aldus: Neem Lactuca scariola, kleine witte wierook, (Boswellia thurifera) mirre, (Commiphora myrrha) drakenbloed, (Daemonorops draco) meel van vitsen (Lathyrus), elk evenveel, en maak hiervan klein poeder en stamp het in 1 zuiveren metalen mortier en zeef het door eenvoudig zuiver linnen kleed en leg dit onder het fijne stof. En als harde hersenvlies geheel bruin wordt vanwege het poeder leg het er dan niet op, maar leg er rodomel op en 3 deel olie en onrijpe olijf en nat daarin een zuiver linnen kleed. En heel de wond verder als het vlees begint groeien met pluksels van zuiveren linnen hoofdkleden.

De lering van dokter Jan Yperman.

Begrijp nu mijn leer en wat me overkwam. Ik ruimde de wond zodat ik de scherf geheel bloot had, eerst het haar afgeschoren, en daarna goed dun bedekt en genas het met de olie van rozen en met rodomelle zoals gezegd is.

Eens was een knaap met een staaf in het hoofd gewond en zo dat de schedel heel kapot was en het ene been onder het andere geschoten en hij had al zijn kennis verloren. En ik nam 1 schaar en snee en ontblootte de hem de schedel en vond die zeer kapot en geschoten de ene onder de andere. Ten eerste vermaakte ik het en na de snede maakte ik het af met olie en met honing zoals gezegd is. En ik voedde met murwe dooiers van eieren en met gekarnde melk en gort gekookt en met gebraden appels en het zure en hij dronk gerstewater gekookt op gerst. Ik dorste hem niet geheel te doen omdat hij zo zwak was. Die scherven groeiden al vol vlees en hij begon te spreken na 6 [40] weken en noemde me oom en kreeg zijn spraak geleidelijk aan beter. Maar hij wist niet wie hem zo zeer had gekwetst. Nochtans vergaderde hij tegen diegene met voorziene geest en na beraden raad met zwaard en met beukelaar. Hij genas en werd goed op het zijne en verzoende met diegene die had geslagen. Het been dat boven de andere was daar de andere onder schoot, dat droogde, die bovenste tafel en naar de kanten toe en de natuur staakte van haar bij de hulp van het vlees dat uit de aderen groeide die tussen het been en de tafels lagen. En aldus werd dat lichaam van de wonden zo echt zonder groot dal en zonder grote buil.

Een knaap werd door 1 paard in het achterste deel van zijn hoofd geheel stuk geslagen. Ik ruimde bij hem die wond en ik genas alzo gelijk en hij verloor niet meer van zijn been dan een kleinigheid en dat in die dikte van een nagel.

Ook genas ik 1 jonkvrouw die ook geslagen was van 1 paard voor in haar voorhoofd: ik genas die diergelijk.

Ook een oude knaap die met een loden knots (ploertendoder) naast de gewrichten geslagen was en ik genas die ook diergelijk. En vele andere gewonden die ik diergelijk genas en dit was in Yper in Vlaanderen en daar omtrent.

Als ge enige wonde in het hoofd hebt gesneden steek dan in elk deel 1 sterk linnen draad of zijden draad en als ge die wond hebt bedekt trek dat deel met de draden tezamen en voeg ze tezamen zo goed als ge kan en doe alzo bij alle vernieuwingen dan zal ge 1 mooi litteken hebben en dit zal niet nalaten dat deel te krimpen. En zijn ze ontkrompen ruim het op van onder en snij het niet af zoals sommige zotten dokters doen.

CAP. 17.

Die leringe vande(n) .4. meest(er)s e(nde) va(n) roelandine e(nde) van vele and(er)e goed(er) meesters.

Nu hoort die leringe van roelandine ende van vele meesters. of van den .4. meesters die welke die glosen daer op. dewelke Rolando begint in latine: Medicina equm vocatur ad nonuo. Ende roegerijn daer roelant op maecte sine adicien. die begint: Post mundi fabricam. Ende die glose der .4. meesters begint: sic dixit constantinus. Ende rogerus ende roelandinus die wisen daer therssenbecken es ontwee te nemene .1. sceers ende daer met sniden in cruus dat vleesch iegen dattie broke groet es. Ende vint ment so zere ontwee dat men die stucken vorvoets uut mach doen. so doetse ute. of en ware, dat u dbloet contrarie ware. ende dan ontbeit toten andren vermakene. ende dan delivereertse also subtilike 41 |115va| alse gi moget. Ende es dbeen te scerven na uwer snede. so screpet therssen becken al dore. ende maket tgat wel suver ende slechtet metten [groef L] hake () ende dan legter in root suver sindael of suver linen cleet genet int wit vanden eye. ende daerna heilet met pluckelingen van ouden linen cleeden. Ende of die wonde niet vele en bloedt entie zieke sweringe heeft int hooft. so doeten bloet laten in die hooftadre. of die gewonde en si te cranc. of te jonc. of te out. ende dus so wijst hi van allen wonden die niet vele en bloeden in wat lede dat es. so salmen bloet laten in die adren die heerscapie hebben op dat led. Ende ziedi dattie [wonden haer G] lippen zere dicken ende root werden ende wel beginnen dragen. dats een goet teken. so sciint dat nature macht heeft der wonden haer voetsel te sendene. Mer vindi die lippen vander wonden dunne ende bleec. so sciint dat nature so cranc es dat si en gene macht en heeft in hare te hulpene. Ende dit es wantroestelijc ende seker teken vander doot. Ende delivereret dbeen dat gi die herssenen moget suveren van haren ettere ende van haren bloede datter op gevallen es. in den zomer binnen .7. dagen in den winter binnen .10. dagen. Welc dat es en laet den gewonden niet te helpene in den zomer langere dan .7. dagen. want te zomere dragen die wonden eer dan te wintere. [Dits de glose der iiij mesters van salernen C]. Nu verstaet die leringe van roegerine ende van roelandine ende vanden .4. meesters. Roeland ende rogerijn willen datmen den gewonden die herssenbecken ontwee heeft. dwelke dat [......]n es. si wisen dat men den gewonden [sal verhouden] den nese enten mont. ende dat [men blase v]aste dan. eist dat dbeen al do[re es ende ontwe]e. men sal sien comen den adren [ute den wond]en alse .1. smooc. ende daerute sal co[men bl]oet dat gevallen leget optie liese. [Ende] dan willen si dat ment dore bore. dat [he]et trepaneren metten instrumenten. ende [m]en sal daermet maken vele gaetkine ane die zide vander broken. of scerve. ende met cleinen instrumenten sal men ierst boren. ende widen metten meerren. Ende dan hebt .1. beytelkiin ende .1. loden maelget () ende dan houwen van enen gate in dander. ende heffen dat stuc ute al geheel. so dat men daer dore suveren mach die herssenen van haren ettere. ende van haren bloede dat gevallen leget optie liese. Nemt ware die glose |115vb| wijst. waer dat deen been onder dander es gescoten. datmen also begaden sal dupperste stuc. want dupperste es gelijc dicke wils Of in welc dattie broke es datmen dat trepanere. ende dander niet. Aldus begaet datter tebroken es. dit willen de .4. meesters in haer glose op roelandine. 42 Nochtan seggen die .4. meesters. alse gi sult werken opt hooft dat gi sult wachten dien nacht daer te voren dat gi met genen wive en sult siin. Ende dat gi niet en sprect iegen geen wijf die haer vloet heeft. ende dat gi niet en eet geen looc noch onioen no gene scarpe sause. [gheen onganse spisen L] ende uwe handen suverlike gedwegen. Ende alse gi comt ter wonden ten iersten vermakene na dat gi dbeen uut daet so doet den gewonden zere blasen also u vorwijst es. Ende siedi dan etter comen uter liesen. dats .1. quaet teken. Ende en heeft hi geen cortse. hi salne hebben cortelike daerna. Ende comter etter so suveret met gedwegender spoengien. ende daer na so legt coenlike optie herssenen wel cleine pulver van witten wieroke dat men heet olibanum. Ende of die wonde wert te heet so smeertse met popelioene die gi gemaect selt hebben. of gehaelt in die specerien. Ende men maket aldus: Nemt cnoppen vanden popeliere onder .1/2. lb. die blade van witten mecopine ende van swertten ende van mandragora. die cropkine van roden bramen. die bladren van belrike. vander nachtscaden. van penninc crude elcs .4. oncen wegende. versch swinen smout .3. lb.. Ende maecse aldus. stampt die croppen vanden popeliere zere wel metten smoute. ende maecter af ronde bollen. ende legse also en wech te vertegene. ende daerna so leest dandere cruden. ende als gise al hebt. so stampse metten vorseiden bollen. ende laetse liggen in bollen also .9. dagen daerna so brecse al te stucken in enen ketel. ende gieter op .1. lb. wiins zere riekende. ende latet al te gadere zieden tote die wijn al versoden si. ende die crude dalen te bodeme. ende altoes roerende met ere spatule. Ende daerna so persset dore .1. suver linen cleet. ende bestadet in .1. suver vat. dits popelioen. ende es goet iegen alle scarpe hitte van cortsen. Ende dengenen die niet en mogen slapen. dien so smeret daer met den slaep. enten puls vanden arme entie planten vanden voeten. entie palmen vander hant. dat met olyen van violette |116ra| geminct ende daer met gesmeert bluscht hitte wonderlike zere. Ende optie navele gesmeret doet sweten. Ende of enech been sciet deen onder dander ende versceden es. so wijst die glose [der iiij mesters C] dat gi dat been uut hael(t) met .1. tangen. ende men saelt rechte uut trecken. [slechtelinge vore wert G]. ende niet wankelende herwert noch derwert. Ende wacht u dat niet ru en si no hakende want het mochte wonden dura mater. ende dan ware die gewonde in groter avonturen vander doot. Maer sijt altoes vorsien met gehelen sinne. ende altoes besiet dat tusscen der liesen enten bene en gene ruheit en si. Ende esser ruheit so suvertse subtilike ende 43 dan so peuleut die herssenen met sindale genet int wit vanden eye. of met linen clede also vorwijst es. ende heilt die wonde voort als u vorleert es.

Theodorijc ende huge van luken die beide goede meesters waren die beste die men wiste of vant in haren tiden. Ende si leiden dit plaester op wonden die root ende geswollen waren entie zere swoeren ende sonderlinge op thooft ende in zeneweger steden. Si soden pappelbladre ende daerna capten sise ontwee. ende daerna stamptensise wel ende namen der also vele alse tenen plaestere bedorste. ende dat soden si in wine. ende daerna hadden si gestampt gruus ende dat gesicht. ende daeraf namen si also vele alse hen goet dochte. also dat tplaester en was te dicke no te dunne Ende dat leidense optie wonde elcs dages heeter dan laeu tote dattie wonde was in goeden pointe van sweringen ende van swillingen. Ende daerna heilden si die wonde met warmen wine ende onderwilen met zalven. Theodorijc orcont dat hi sach meester hugen van luken enen man heilen die dat achterste deel vanden herssenen al ute waren. entie stede genas ende wies vol vleeschs. ende hi behilt sine gedinkenisse. ende hi was .1. gereydemakere ende hi dede daerna siin ambacht also hi tevoren dede. dwelke meester hugen selve zere wonderde hoe dat mochte siin bi redenen. Want het dochte hem wesende iegen al der ouder meesters vonnesse. Want si orconden wel dat dura mater ende pia mater mochten siin ontwee. maer si seggen datter geen herssenen ute mochten comen. die wonde en ware ierst genesen. mer dattie herssenen ute souden lopen. entie wonde genesen dat ware iegen nature. daerbi wondert meester hugen ende seit alsoe. |116rb| Ende dandere meesters orconden wel. dat alse die herde moeder gewont es. dat onderwilen daelt tusscen der herder moeder enter sachter moeder etter: dwelke dat bi naturliker hitten verstijft. ende alst ute stect. dan waent men dat herssenen siin. om dat dicke es ende wit also die herssenen siin. Maer dat meester huge sach dat rechte herssenen waren dat verwonderde hem. want hen was noyt eer gesien. Want hine was niet sot. hi was een goet naturijn. ende fisisiin. ende surgiin. Waerbi hi seit dat hem geen surgijn en soude te barenteren van en genen wonden. het en ware dat hi sage die quade tekenen die den gewonden overcomen alsoet in surgie es bescreven van roelandine die .1. goet meester was. Waerbi die surgijn es sculdech altoes te hebbene goeden troest op gode. Want hets vele dincs in vresen dat niet verloren en es. waerbi elc meester hebbe in gode troest ende in die hulpe der naturen dewelke die van gode comt. Meester huge van luken die ordineerde enen gewonden sine dyeten. den sterken enten vollen van humoren. dien 44 gaf hi cranke dyeten. Ende den cranken enten ydelen van humoren. dien so gaf hi beter dyeten. dewelke waren goet te verteerne. Ende hi leide op thooft daer therssenbecken ontwee was of niet ontwee .1. plaester van stoppen genet in warmen wine uutgeduwet ende daerboven .1. ander van drogen stoppen om die naturlike hitte te behoudene. ende bantse also met .1. langer scroeden om thooft wimpelende vroedelike. so dattie plaestren niet af en mochten gaen no verscieten vander wonden. Ende doen gaf hi den gewonden die niet en cortsten [of den rede hadden L] van desen clareite geminct met desen pulvere [nuchteren. Ende te middaghe ende tsavons .1. lepel vol te gader L] ende maket aldus Nemt goede canele. goet wit gingebere. elcs 1. dr.. galigaen. cardamome van goeder smake. lanc peper elx. 1. dr.. groffels nagle wel riekende ende versch tgewichte van .12. tarwen coornen of .14. comijn. pepergrane .15. tarwen coorne swaer. van al desen maect cleine pulver stampende in enen motalinen mortier. ende sichtet dore .1. dicken teems. Ende dit pulver bestaedt in .1. houtine busse. Ende aldus maect men clareit van den vorseiden pulvere. Nemt .5. lb. wiins ende die wit ende goet. ende zeems .1. lb. wel gescuumt. dwelke dat gi doet spelen metten wine vorseit. ende doet vanden viere ende minct daermede dat vorseide pulver. ende wacht dat giere te vele pulvers niet in en doet. dat te starc mochte wesen. Mer pijnt u om te makene van goeden smake ende |116va| bequamelijc te drinkene. Desen clareit doet leken dore .1. sac so dattie clareit wel claer si. Daer na so nemt valeriane. genciane. gariofilate. pinpenelle ende piocelle also vele alse van al den andren. dese cruden droget ende stampse wel cleine. ende sichtse wel dore .1. cleinen teems die cleine pulver maect. Van desen vorseiden pulvere so doet in den vorseiden clareit na dat hi clareit es. seinende in cruus ende sprekende dit orisoen: "In nomine patris et filij et spiriti sancti et individuae trinitatis. dextera domini fecit virtutem dextera domini exaltavit me. Non moriar sed vivam et narrabo mirabilia domini castigans castigavit me dominus et mortui (l: morti) non tradidit". Dit segt [3 werf L] mingende tpulver metten clareite vorseit. oetmoedelike te gode wert waerbi metter vorseider mingingen die gewonde mochte genesen bi der hulpen van gode. Aldus leret meester huge van luken. ende deedt selve ende hi gaeft oec in allen wonden ja hoe dat de mensce gewont was. Desen dranc begonste hi te gevene alse de gewonde begonste tetene. dat was gerne ten iersten vermakene. na dierste werf. Gillebeert die wijst ene andre maniere. die die [van ouerberch ende L] vanden rine vele plegen. Hi wijst te lesene dese carmine over den gewonden. ende optie wonde te leggene wolle metter yeken genet in warme olye van olyven. Ende dit leest men over luut. Entie van Oost [waert L] seggen dat mer genen loen af en sal nemen dan den gods loen. maer dat doet hem die vrecheit 45 van haren gelde. Ende hoe dat vaert sine lachterens niet varet wel si seggen hets goet. ende varet qualike. so seggen si hets qualike gelesen. ende daerbi willet god also hebben. Nu beginnen wi lesen. Drie goede gebroedere gingen .1. wech dewelke ontmoete onse here J. C. ende hi seide te hem. drie goede gebroedren waer gadi. die .1. andwerde wi gaen ten berge van oliveten lesen cruden te genesene den gewonden. Ende onse here J. C. seide te hen. Comt na mi drie goede gebruedren. ende sweert mi bi den gecruusten here. ende bi den melke siere moeder der maget. dat gi niet en selt seggen dese worde stillekine noch loen daer af nemen. Ende nemt wolle metter yeken van scapen ende doopse of netse also in die olye van olyven ende legse also in die wonde. Ende gelooft. ende segt. Also longinus die ebreeusche metten spere stac onsen |116vb| here jhesum christum. die niet lange en bloedde no drawonkelde. no zeer en was no vertechde. so en moet oec dese wonde. In den name des vaders ende des zoons ende des heilechs geestes. ende segt 3. werven pater noster. [ende ave marien L.]. Gillebeert wijst dat men hier met werke op alle wonden. sonder op hooftwonden. daer verbiedt hijt. dor die vetheit vander olyen die contrarie es den herssenen. Si en ware niet also goet den hoofde alse olye van rosen. ende dat es om dat si conforterende es bi der cracht vander rosen. Ende sine es niet vertegende om dat si es gemaect van olyven die niet ripe en siin. daer mense gerecht maect also avicenna wijst. Hier latic vanden hooft wonden die gevallen omtrent die scilden vanden herssen beckene ende ga voort in mine andere surgie.

[Meister ancels leringhe.

Meister anceel van genuwen die so genas alle syn hoeftwonden met eenre salven sonder ander ende wasser seer mede gheprijst. Ende hy hiet sine sieken eten die beste spise die sy wonden (l: vonden) ende drincken den besten winen die sy wonden ende dit was teghen alle die actoers van medicinen ende van cirugien ende dit was sijn salve wast heet of wast cout een salve tot hoeft wonden. Nemt wit herse een lb. ende olie van rosen .5. o. ende wit was 3. o.. dit so smelte hy in een panne ende alst begonst te 46 sieden ende bina ghenoech was .o.. pinte goets wijns ende soet alte gader ende daerin doepte hi een linnen cleet ende dat doer goette (l: doorgaette) hy met 1 scere ende so leid hijt op thoeft ende daerboven een plaester van stoppen ghenet in wermen wine ende bant se so dat si niet of en mochten gaen ende was die wonde wijt hy naeise weder aldus ghenas hi alle syn wonden sonder anijs ende veel meer so sterfter die int thoeft ghewont was dan daer ghenas. L] [G. gaat aldus voort: ende diere storven dye groef men ende hare sterf vele meere danre genas. Nochtan was hij vele zeerdere geprijst danne alle dandere die bij redene wrochten. Ne ware dat was niet bij dien dye de redene kennen ne ware met ander lieden Ende aldus es beter goede vente dan waer. Het was oeck .1. meester in vlaenderen van ziericzee uut zeelant die hiet meester willam hij maecte eene cyrone hij nam wederijn ruuet dat smalt hij ende mengede dair mede al luttel was ende .1. deel verde grisen dair (l: dat) men heet spaensche groene dat ziede hij dore eenen doeck ende dopter in .1. linen cleet dair of snijt hij een stic ende leyt op alle die wonden dye tote hem quamen Ende alst vul was hij keeret omme ende vagede datter (den etter) af ende leyde dander zide op de wonde ende ghenas al zine wonden aldus Hij en nayde gheene wonden ne ware hij dwaetse met wermen wijne dair na drogende hijse ende leyder sijn plaester op alsoe ick u voirseyt hebbe ende wasser zeere mede vernaemt dit es algelijc sonder redenen Sulck was in poperinghen een wijf hiet lise pauwels die ghenas alle wonden met drancke Ende leyder op .1. luttel stoppen ende dair boven rode coelbladere vele ghenasser hij (bij?) ende vele storvenre ende vele moesten andere meesters besoeken war bij ick segghe ende bewyze ende al ziedij eenen meester die niet en wert verhueven (l: verheven) ne wondert u niet dair aff bedij hets beter geluckech eers dan verpijnt alle boge (?) G]

KAPITTEL 17.

De lering van de 4 dokters en van Rolando en van vele andere goede dokters.

Nu hoor de lering van Rolando en van vele dokters of van de 4 dokters en die glossaria daar op die Rolando begint in Latijn: ‘Medicina equm vocatur ad nonuo,’ En Rogerus daar Rolando zijn toevoeging op maakte die begint: ‘Post mundi fabricam.’ En de glossaria van de 4 dokters begint: ‘Dit zegt Constantinus’. (Bijgenaamd Afer of Africanus)

En Rogerus en Rolando die wijzen waar de schedel kapot is 1 schaar te nemen en daarmee in het kruis dat vlees te snijden tegen dat die breuk groot is. En vindt men het zo zeer kapot dat men die stukken er onmiddellijk uit kan doen, doe het er dan uit of tenzij dat het bloed u tegenstaat vermaak dan andere dingen en doe het dan zo subtiel mogelijk als ge kan [41]. En is het been in scherven na uw snede schrap dan de schedel geheel door en maak het gat goed zuiver en slecht het met de groef haak en leg er dan rood zuiver fijne stof of zuiver linnen kleed in genat in het witte van een ei en heel het daarna met pluksels van oud linnen kleed. En als die wond niet veel bloedt en de zieke zweren in het hoofd heeft laat dan bloed laten in de hoofdader, of de gewonde is te ziek of te jong of te oud en aldus wijst hij van alle wonden die niet veel bloeden in welke leden dat is dan zal men bloed laten in de aderen die heerschappij hebben op dat lid. En zie je dat de wonden hun lippen zeer dik en rood worden en goed beginnen te dragen, dat is een goed teken en zo schijnt dat de natuur macht heeft de wonden hun voedsel te zenden. Maar vind ge die lippen van de wonden dun en bleek dan schijnt dat de natuur zo ziek is dat ze geen macht in zich heeft te helpen. En dit is ontroostbaar en zeker teken van de dood. En bevrijdt het been zodat ge de hersens kan zuiveren van haar etter en van haar bloed dat er op gevallen is, in de zomer binnen 7 dagen en in de winter binnen 10 dagen. Welke dat is, laat de gewonden niet helpen in de zomer langer dan 7 dagen want in de zomer dragen de wonden eerder dan in de winter.

Dit is de glossaria van de 4 dokters van Salerno.

Begrijp nu de lering van Rogerus en van Rolando en van de 4 dokters.

Rolando en Rogerus willen dat men de gewonde die de schedel kapot heeft en die dat [......] is ze wijzen dat men de gewonden de neus en de mond zal vasthouden en dat men dan vast blaast, is het dat het been geheel door is en stuk zal men uit de aderen [uit de wonden] een soort rook te zien komen en daaruit zal bloed komen dat gevallen ligt op die liezen. En dan willen ze dat men het doorboort, dat heet trepaneren (1) met de instrumenten en men zal daarmee vele gaatjes aan die zijde van de breuk of scherven maken en met kleine instrumenten zal men eerst boren en verwijden met de grotere. En dan heb je 1 beiteltje en 1 loden hamer en dan houwen van het ene gat in de andere en hef dat stuk er geheel uit zodat men daardoor de hersens van haar etter en van haar bloed zuiveren kan dat gevallen ligt op de lies.

Neemt waar die glossaria aanwijst waar het ene been onder de andere geschoten is dat men alzo het bovenste stuk verzorgen zal want de bovenste is vaak gelijk dik. Of in welke dat die breuk is dat men dat trepaneert en de andere niet. Aldus voeg dat er gebroken is, dit willen de 4 meesters in hun glossaria op Rolando. [42] Nochtans zeggen die 4 dokters als ge op het hoofd zal werken dat ge die nacht tevoren wachten zal dat ge niet met een vrouw zal zijn. En dat ge niet spreekt tegen een vrouw die haar vloed heeft en dat ge geen knoflook of ui of een scherpe saus eet en geen onganse spijzen en uw handen 0zuiver wast.

En als ge bij de wond komt bij het eerste vernieuwen nadat ge het been uit deed laat dan de gewonde zeer blazen zoals gewezen is. En zie je dan etter uit de liezen komen is dat 1 kwaad teken. En heeft hij geen koorts, hij zal het kort daarna hebben. En komt er etter zuiver het dan met gewassen sponzen en leg daarna flink op die hersens goed klein poeder van witte wierook dat men wierook (Boswellia thurifera) noemt. En als die wond te heet wordt besmeer het met populierzalf die ge gemaakt zal hebben of gehaalt in de apotheek. En men maakt het aldus:

Neem knoppen van de populier, anderhalve pond, de bladeren van witte papaver en van zwarte en van Mandragora, de knopjes van rode bramen, de bladeren van bilzekruid, van de nachtschade, van penningkruid, die elk 4 ons wegen, vochtig varkensvet, 3 pond. En maak het aldus; stamp de knoppen van de populier zeer goed met het vet en maak er ronde bollen van en leg het alzo weg te verrotten en verzamel dan de andere kruiden en als ge ze alle hebt stamp ze met de voor vermelde bollen en laat ze zo 9 dagen liggen in bollen en breek ze daarna in stukken in een ketel en giet er 1 pond geurende wijn op en laat alles tezamen koken tot die wijn geheel verkookt is en de kruiden naar de bodem dalen en altijd roeren met een spatel. En pers het daarna door 1 zuiver linnen kleed en berg het op in 1 zuiver vat, dit is populierzalf en is goed tegen alle scherpe hitte van koortsen. En diegene die niet kunnen slapen die besmeer je daarmee de slaap en de pols van de armen en de planten van de voeten en de palmen van de hand, dat met olie van violen gemengd en daarmee gesmeert blust de hitte zeer wonderbaarlijk. En op de navel gesmeerd laat het zweten.

En als enig been onder de andere schiet en gescheiden is dan wijst die glossaria de 4 dokters dat ge dat been eruit haalt met 1 tang en men zal het recht uittrekken en niet herwaarts of derwaarts wankelen. En let op dat u niet ruw bent of hakend want het mocht harde hersenvlies verwonden en dan is die gewonde in grote avonturen van de dood. Maar wees altijd voorzien met gehele geest en let altijd op dat er tussen de liezen en het been geen ruwheid is. En is er ruwheid zuiver het dan subtiel en [43] en pel het uit de hersens met fijne stof dat genat is in het wit van een ei of met linnen kleed zoals aangewezen is en heel die wonde verder zoals u geleerd hebt.

Theodorik en Hugo van Lucca waren beide goede dokters en de beste die men kon of vond in hun tijden. En ze legden deze pleister op wonden die rood en gezwollen waren en de zere zweerden en vooral op het hoofd en in plaatsen met zenuwen. Ze kookten malvenbladeren en daarna kapten ze die kapot en daarna stampten ze dat goed en namen er alzo veel als ze voor een pleister nodig hadden en dat kookten ze in wijn en daarna hadden ze gestampte zemelen en dat gezeefd en daarvan namen ze zoveel als ze dachten dat goed was zodat de pleister niet te dik of te dun was. En dat legden ze op die wond en elke dag heter dan lauw totdat die wond in het goede punt van zweren was en van zwellingen. En daarna heelden ze die wond met warme wijn en soms met zalven. Theodorik verkondigt dat hij dokter Hugo van Lucca een man zag helen waarvan het achterste deel van de hersens er geheel uit was en de plaats genas en groeide vol vlees en hij behield zijn gedachte en hij was 1 zadelmaker en hij deed daarna zijn ambacht zoals hij tevoren deed wat dokter Huge zelf zeer verwonderde hoe dat մ kon zijn vanuit redenen. Want hij dacht dat het wel tegen alle vonnissen van oude meesters zou zijn. Want ze verkondigen wel dat harde hersenvlies en dunne hersenvlies verdeeld mogen zijn, maar ze zeggen dat er geen hersens uit mogen komen als die wond net genezen was, maar dat de hersens eruit zouden lopen en de wond genas, dat was tegen de natuur en daarbij verwonderde dokter Hugo zich en zei alzo.

En de andere dokters verkondigden wel dat als de harde moeder gewond is dat er soms etter daalt tussen de harde moeder en de zachte moeder: wat door natuurlijke hitte verstijft en als het uitsteekt dan meent men dat het hersens zijn omdat het dik en wit is zoals de hersens zijn. Maar dat dokter Huge zag dat het echte hersens waren dat verwonderde hem want het was nooit eerder gezien. Want hij was niet zot, hij was een goede natuurkenner en dokter en chirurg. Waarbij hij zegt dat geen chirurg hem zou verslaan van een wond, tenzij hij die kwade tekens zag die de gewonden overkomen zoals het in chirurgie beschreven is van Roelandine die 1 goede dokter was. Waarbij de chirurg altijd goed vertrouwen op God moet hebben. Want er zijn vele dingen te vrezen die niet verloren zijn waarbij elke dokter goede troost en hulp heeft in de natuur die van God komt.

Dokter Hugo van Lucca ordineerde een gewonden zijn dieet, de sterke en de volle van vochtvermenging [44] gaf hij zwakke diëten. En de zwakke en lege van vochtvermenging gaf hij betere diëten die goed waren te verteren. En hij legde op het hoofd daar de schedel kapot was of niet verdeeld 1 pleister van stoppen genat in warme wijn en uitgeduwd en daarboven 1 andere van droge stoppen om de natuurlijke hitte te behouden en bond ze alzo door 1 lange zwachtel verstandig en om het hoofd gewimpeld zodat die pleister er niet af kon gaan of van de wond verschuiven. En toen gaf hij de gewonden die geen koorts hadden van deze kruidenwijn met dit poeder gemengd ‘s ochtends. En ‘s middags en ‘s avonds 1 lepel vol tezamen en maak het aldus;

Neem goede kaneel, goede witte gember, van elk 1 drachme, galigaan, (Alpinia galanga) kardamon (Elettaria cadamomum) van goede smaak, lange peper, van elk 1 drachme, kruidnagels die goed geuren en vochtig het gewicht van 12 of 14 tarwekorrels, komijn, (Cuminum) peperkorrels, 15 tarwekorrels zwaar, maak van al deze klein poeder en stamp het in een metalen mortier en zeef het door 1 dikke zeef. En berg dit poeder op in 1 houten bus.

En aldus maakt men kruidenwijn van het voor vermelde poeder; Neem 5 pond wijn en die wit en goed en honing 1 pond en goed geschuimd, wat ge laat spelen met de voor vermelde wijn en doe het van het vuur en meng daarmee dat voor vermelde poeder en let op dat ge er niet te veel poeder in doet zodat het te sterk mocht wezen. Maar denk er om dat u het van goede smaak maakt en goed om te drinken. Laat deze kruidenwijn door 1 zak lekken zodat die kruidenwijn goed helder is. Neem daarna valeriaan, gentiaan, nagelkruid, (Geum) Pimpinella saxifraga en Hieracium pilosella net zoveel als van de anderen, droog deze kruiden en stamp het goed klein en zeef het goed door 1 kleine zeef die klein poeder maakt. Dit voor vermelde poeder doe je in de voor vermelde kruidenwijn nadat het helder is en zegen het met het kruis en spreek dit gebed: "In nomine patris et filij et spiriti sancti et individuae trinitatis, dextera domini fecit virtutem dextera domini exaltavit me. Non moriar sed vivam et narrabo mirabilia domini castigans castigavit me dominus et mortui non tradidit". Dit zeg je 3 maal en meng het poeder met de voor vermelde kruidenwijn ootmoedig tot God waarbij met de voor vermelde mengsels de gewonde mocht genezen met de hulp van God. Aldus leert dokter Hugo van Lucca en deed het zelf en hij gaf het ook in alle wonden, ja hoe erg dat de mens gewond was.

Deze drank begon hij te geven als de gewonde begon te eten, dat was gewoonlijk na het eerste vermaken, na de eerste keer.

Gillebert die wijst een andere manier die diegene aan de andere kant van de Apen en van de Rijn veel gebruiken. Hij wijst deze spreuk over de gewonde te lezen en op die wond ongewassen wol te leggen dat genat is in warme olie van olijven. En dit leest men overluid. En die van het Oosten was zeggen dat men er geen loon van zal nemen dan Gods loon, maar dat doet bij hen de vrekkigheid [45] van hun geld. En hoe dat het gaat ze lachen niet en dat het goed gaat en ze zeggen dat ze het slecht gelezen hebben en daarbij wil God het alzo hebben.

Nu beginnen we te lezen. ’Drie goede broeders gingen 1 weg en ontmoetten onze Heer Jezus Christus en hij zei tegen hen, drie goede broeders waar gaat ge heen, 1 antwoordde, we gaan naar de Olijfberg en verzamelen kruiden om de gewonden te genezen. En onze Heer Jezus Christus zei tegen hen. Kom naar mij drie goede broeders en zweer me bij de gekruiste Heer en bij de melk van mijn moeder de Maagd, dat ge deze woorden niet stilletjes zal zeggen of er loon van zal nemen. En neem ongewassen wol van schapen en doop het of nat het alzo in de olie van olijven en leg het alzo in die wond. En geloof en zeg het. Alzo Longinus die Hebreeuw die met de speer onze Heer Jezus Christus stak die niet lang bloedde of zeer ontstoken was en ook niet rotte, zo moet ook deze wonde. In de naam van de Vader en de Zoon en de Heilige Geest en zeg 3 maal een Pater Noster en Ave Maria.’

Gillebert wijst dat men hiermee op alle wonden werkt, uitgezonderd op hoofdwonden, daar verbiedt hij het door de vetheid van de olie die tegenover gesteld is aan de hersens. Het is niet zo goed voor het hoofd als olie van rozen en dat is omdat ze verbeterend is door de kracht van de rozen. En ze laat niet rotten omdat het gemaakt is van olijven die niet rijp zijn daar men het echt van maakt alzo Avicenna aanwijst. Hier laat ik van de hoofdwonden die vallen omtrent de schilden van de schedel en ga verder in mijn andere chirurgie.

Dokter Ancel ‘s lering.

Dokter Ancel van Genua die zo al zijn hoofdwonden genas met een zalf zonder andere en was er zeer mee geprezen. En hij liet zijn zieken de beste spijzen eten die ze vonden en de beste wijn drinken die ze vonden en dit was tegen alle auteurs van medicijnen en van chirurgie en dit was zijn zalf, was het heet of was het koud, een zalf voor hoofdwonden; Neem witte hars, een pond, en olie van rozen, 5 ons, en wit was, 3 ons, dit smolt hij in een pan en als het begon te [46] koken en bijna genoeg was ons pint goede wijn en kookte alles tezamen en daarin doopte hij een linnen kleed en daardoor een gat met 1 schaar en zo legde hij het op het hoofd en daarboven een pleister van proppen genat in warme wijn en bond het zo dat het er niet af kon gaan en was die wond wijd, hij naaide ze weer en aldus genas hij al zijn wonden zonder anijs en veel meer stierven er die in het hoofd gewond waren dan daar genazen en gaat aldus voort: en die er stierven die begroef men en er stierven er veel meer dan er genezen waren. Nochtans werd hij zeer veel geprezen dan alle anderen die met reden werkten. Tenzij dat het niet was vanwege zaken die we kennen, tenzij dat het met andere lieden was. En aldus is het beter een goede verkoop dan waar. Er was ook 1 meester in Vlaanderen van Zierikzee uit Zeeland die dokter Willam heette en hij maakte een zalf en nam rammenvet en dat smolt hij en mengde daarmee wat was en 1 deel verde grise dat men Spaans groen (kopercarbonaat) noemt en dat zeefde hij door een doek en doopte er 1 linnen kleed in en daarvan sneed hij een stuk en legde het op alle wonden die tot hem kwamen. En als het vuil was keerde hij het om en veegde de etter (de etter) er af en legde de andere kant op de wond en genas al zijn wonden aldus. Hij naaide geen wonden tenzij hij ze wast met warme wijn en daarna droogde hij ze en legde er zijn pleister op zoals ik u gezegd heb en was er zeer mee beroemd, dit is eveneens zonder verstand van de zaak. Zo was er in Poperinghen een vrouw die Lise Pauwels heette en die genas alle wonden met drank. En legde er op wat proppen en daarboven rode koolbladeren en velen genas ze erbij en velen stierven er en velen moesten andere dokters bezoeken, waarbij ik zeg en bewijs en al bent ge een dokter die niet verheven wordt, verwondert u er niet over want bij u is het gelukkig anders en dan verdwijnen alle lasteringen.

CAP. 18.

Hoe me(n) naye(n) sal int ansichte (ende) i(n) andre(n) stede(n) o(m) scone lixime(n) te maken.

Alse de mensce es gewont [int aensicht L] met swerden of met andren wapenen dies gelike. so besiet of die wonde dwers gaet of lanx. Ende hebt ene gecantte naelde die cleinste van den .3. ende daer in sal siin .1. lange oge gegracht ende daer in sal siin .1. cleinen gewasten zidenen draet. of .1. cleinen gewasten twinen draet ende slecht. Ende men sal nayen die wonde deen stuc iegen dander. Maer en stect die steken niet te diepe in de canten vander wonden no int vleesch. Want staectise te diepe. si souden te lelyc lixemen maken. Ende aldus so nayt al omme in die steden die bliken. alse dansichte. die oren ende die handen. ende den vede vanden man alse hi gewont es. Es hi 47 gewont in die lippen lanx of dweers. so voeget die lippen suverlike vander wonden also si gevoeget waren [te voren G]. ende dan naytse nauwe ende ondiepe. ende dan legter op dat vorseide pulver van calke. ende van olybanum ende van draken bloede. of dat rode pulver. Maer dat legter op .9. dagen telken vermakene ende daer boven wegebrede bladren of rode coolbladren. Ende es die nese dweers [of lanx L] afgeslagen so dat se hanget bi den velle so naytse weder ane. ende poentse te harer rechter stede also si was eer si af was geslagen. ende legter op deen vanden tween vorseiden pulveren. ende stect in die nesegaten gansen pipen of swanen pipen. entie bewimpelt |117ra| met .1. luttel stoppen entie stect in die nese gaten om datter die adem soude dore gaen. Ende daerna legt an elke zide vanden nese .1. polu die den nese dwinget dat si wel daect ane elke zide int holle. [vanden nese G]. Die poluwe sullen den nese wel doen voegen eist dat mense vroedelike leget. Ende dan bintse daerna met .1. langer scroden. entie ontbrect in de middewert vander scroden so doet dalen dien point vanden nese. ende dan legt die .2. ziden vander scroden boven den oren. ende achter den hoofde so draytse [eene warf achter den oren ende den hovede ende dan cnoepze G] of naytse. Ende emmer so hout pipen stekende in den nese of wieken. ende die gesmeert met zwarter zalven of geleyt in olyen van rosen. dewelke wieken liden die wonde binnen dat si niet en luuct. si en blive open datter die adem dore mach gaen tote die wonde genesen sal siin. Ende na die .9. dagen so heilt die wonde met plaesterkinen gesmeert met swarter zalven. ende dwaetse telken vermakene met warmen wine. ende daerna droochse met .1. sachten linen cleede. ende daerna so legter op van uwen vorseiden plaesterkinen. ende si sal wel heilen metter hulpen van gode. Ende lancfranc wijst die wonde te nayene alsoet vorseit es. ende hi wijst te bindene .1. ander scrode dweers opten nese. de welke scrode houden soude die polukine die liggen op elke zide vanden nese. Ende hi wijster op tpulver vanden levenden calke metten andren dingen. ende daerop .1. plaester genet int wit vanden eye ende olye van rosen te gadere geminct ende wel geslagen in den nese te stekene .1. wieke van wasse in elc nese gat entie lide die wonde. of en ware niewer toe goet dat men die wieken daer in stake. Waert dat mense niet en stake lidende die wonde. om dattie wonde te gadere soude crimpen. ende also soude die nese stoppen ende verluken datter geen adem ute en soude gaen mogen. no oec en genen wint in soude mogen trecken. ende dan so ware verloren die lucht van naturen. ende dat soude comen te grieve der longenen. die haelt haren wint ten nese enten monde daer si mede minstreert der herten ende coelt hare hitte. Want therte es so heet en hadde si genen wint vander longenen. si soude verteren alle die verscheit vanden lichame. ende dan soude die mensce werden so mager. dat hi |117rb| soude sterven van droocheiden 48 dewelke droocheit heet tysike. Nochtan comt tysike in .2. manieren mer hier en behoorter niet af te sprekene want het en behort niet ter surgien. Het siin sulke meesters die steken die wonde al vol naelden ontrent ende bewimpelen se met draden. ende latense daerin steken .9. dagen. ende dan zien si dattie wonde vergadert es dan doen sise ute.

KAPITTEL 18.

Hoe men in het aanzicht en in anderen plaatsen naaien zal om mooie littekens te maken.

Als de mens gewond is in het aanzicht met zwaarden of met andere dergelijke wapens kijk dan of die wond dwars gaat of in de lengte. En heb een kantige naald die het kleinste is van de 3 en daarin zal 1 lang oog zijn met een groef en daarin zal 1 klein zijden draad zijn die in was gezeten heeft of 1 kleine getwijnde draad met was en recht. En men zal de wond het ene stuk tegen de andere naaien. Maar steek die steken niet te diep in de kanten van de wonden of in het vlees. Want steek je te diep dan zouden ze lelijke littekens maken. En naai aldus zo alom in die plaatsen die te zien zijn zoals het aanzicht, de oren en de handen en de roede van de man als hij gewond is. Is hij [47] gewond in de lippen, in de lengte of dwars, voeg die lippen zuiver van de wond zoals ze gevoegd waren tevoren en naai ze dan nauw en ondiep en leg er dan dat voor vermelde poeder van kalk op en van wierook (Boswellia thurifera) en van drakenbloed (Daemonorops draco) of dat rode poeder. Maar dat ligt er 9 dagen op en telkens vermaken en daarboven weegbree bladeren of rode koolbladeren. En is de neus dwars of in de lengte afgeslagen zodat het aan het vel hangt naai het er dan weer aan en plaats het op de goede plaats zoals ze was eer ze afgeslagen was en leg er op de een van de twee voor vermelde poeders en steek in de neusgaten ganzenpijpen of zwanenpijpen en de omwindt het met wat proppen en steek die in de neusgaten zodat de adem erdoor zou gaan. En leg daarna aan elke kant van de neus 1 kussentje die de neus dwingt dat ze goed dekt aan elke zijde in de holte van de neus. Die kussentjes zal de neus goed laten voegen is het dat men ze verstandig legt. En verbindt ze daarna met 1 lange zwachtel en die ontbreekt in het midden van de zwachtel waar de punt van de neus in zal dalen en leg dan die 2 kanten van de zwachtel boven de oren en draai het achter het hoofd een keer achter de oren en het hoofd en knoop het dan of naai het. En houdt steeds dat de pijpen in de neus of in de doeken steken en besmeer die met zwarte zalf of gelegd in olie van rozen, die doeken laten de wonden binnen zodat ze niet sluiten en blijven open tot de adem erdoor kan gaan tot de wond genezen zal zijn. En heel na die 9 dagen die wond met pleistertjes besmeert met zwarte zalf en was ze bij elk vernieuwen met warme wijn en droog ze daarna met 1 zacht linnen kleed en leg daarna erop van uw voor vermelde pleistertje en het zal goed helen met de hulp van God.

En Lacfranc wijst aan om die wond te naaien zoals gezegd is en hij wijst aan een andere zwachtel dwars op de neus te binden en die zwachtel zou het kussentje houden die aan elke zijde van de neus ligt. En hij wijst op het poeder van levende kalk met andere dingen en daarop 1 pleister genat in het witte van een ei en olie van rozen tezamen gemengd en goed geslagen en in de neus 1 doek van was te steken en in elk neusgat en het gat van die wond en tegenwoordig dat men die doeken daarin steekt. Is het dat men het niet in het gat van de wond stak omdat die wond tezamen zou krimpen en alzo de neus zou verstoppen en sluiten zodat er geen adem uit zou mogen gaan en ook geen wind in zou mogen trekken en dan is die lucht van naturen verloren en dat zou de longen komen te bezwaren die hun wind uit de neus en de mond halen waarmee ze het hart bespeelt en haar hitte verkoelt. Want het hart is zo heet en had ze geen wind van de longen zou ze alle vochtigheid van het lichaam verteren en dan zou die mens zo mager worden dat hij sterven zou van droogte [48] welke droogte tysike heet. Nochtans komt tysike op 2 manieren voor, maar hier behoort er niet van gesproken te worden want het behoort niet tot de chirurgie.

Er zijn sommige meesters die omtrent de wond geheel vol naalden steken en omwinden ze met draden en laten ze daarin 9 dagen steken en dan kijken ze of de wond tezamen is en dan doen ze die eruit.

CAP. 19.

Dits van kindre(n) die siin gebore(n) m(et) gespletene(n) lippe(n) scaertmonde.

Enege kindere siin geboren met gespletenen [monden of L] lippen in ene stede onder dat nese gat. Ende onderwilen onder beide dat scaerde monde heeten met vele lieden. diemen aldus sal helpen. Nemt .1. scare ende snijtter met af die cantkine vander gebreclijcheide also luttel alse gi moget. behoude dattie cantkine hebben en gene huut en ware al omme versch vleesch. Ende dan so nayt die lippen vander verscher wonden tegadere met ere drie canter naelde ende met .1. gewasten twinen drade ende slecht. ende nayter met die wonde alsoet u vorwijst es. Ende doet also dattie wonde also wel slute binnen in dien bodem alse buten die canten. Ende dan so stect .1. lange naelde dore die lippen verre vander wonden ende die bewimpelt met enen drade. ende daerna so legter op tpulver vanden calke of trode pulver. ende daer boven .1. plaester genet int wit vanden eye ende in olye van rosen tegadere geminct. Ende of die canelen gebarsten so berecket also u vorleert es. Want ane die canelen en mogedi niet doen dan quaet. want si selen wassen metten kinde bi naturen. Ende alse die canelen siin gespleten. so siin die lippen te spleten. ende dat al tote bi den nese. Maer wercter op also u vorleert es. ende heiltse voort also gi doet andre wonden. Ende alse gi ziet dattie wonde vaste tegadere cleeft. dan doet ute die naelde. Enege meesters siin diese altoes besteken met naelden ende anders niet en nayen. Ende andere sniden in elke cake .1. wonde om die lippen vanden scaerdc bat tegadere te bringene. ende dat es alser grote faute es van vleesche. ende dat es alse .1. die caneel gebrect. Ende dat en dunct mi en geen goet werc want het scijnt herde zere int ansichte. Waer bi ic u rade dat gi u wacht van sulken werken want .1. meester soude siin herde zere begrepen. Ende oec welc tijt dat hijt niet en doet dwerc |117va| ter lieder gevoege. die liede en willen niet geweten trecht. mer si willent hebben also sijt peinsen. Want men mach niet maken also scone lixeme daer groete faute van vlesche es alse daer si cleine es. 49

KAPITTEL 19.

Dit is van kinderen die geboren zijn met gespleten lippen, hazenlip.

Enige kinderen zijn geboren met gespleten monden of lippen in een plaats onder dat neusgat. En soms heet dat hazenlip bij vele lieden die men aldus zal helpen;

Neem 1 schaar en snij er de kantjes van dat gebrek mee af en zo weinig als ge kan en denk erom dat die kantjes geen huid hebben en alom met vochtig vlees zitten. En naai dan die lippen van de verse wonden tezamen met een driekantige naald en met 1 getwijnde draad die in was genat is en recht en naai ermee die wond zoals u gezegd is. En doe alzo dat die wond alzo goed sluit binnen in de bodem als buiten de kanten. En steek dan 1 lange naald door de lippen ver van de wonden en omwimpel die met een draad en leg erna het poeder op van kalk of het rode poeder en daarboven 1 pleister genat in het wit van een ei en in olie van rozen tezamen gemengd. En als het kanaal (1) gebarsten berecht het zoals u geleerd hebt. Want aan dat kanaal kan ge niets anders dan kwaad doen want ze zullen van naturen groeien met het kind. En als die kanalen gespleten zijn dan zijn die lippen gespleten en dat al tot bij de neus. Maar werk erop zoals u geleerd hebt en heel het verder zoals ge andere wonden doet. En als ge ziet dat die wond vast tezamen kleeft doe dan die naald eruit.

Enige dokters zijn er die ze altijd met naalden besteken en anders niet naaien. En andere snijden in elke kaak 1 wond om die lippen van de hazenlip beter tezamen te brengen en dat is als er een groot gemis is van vlees en dat is als er 1 kanaal ontbreekt. En dat lijkt me geen goed werk want het valt zeer op in het aanzicht. Waarbij ik u aanraad dat ge u wacht van zulke werken want 1 dokter zou zeer slecht begrepen worden. En ook welke tijd dat hij het werk niet doet naar de wil van de lieden, die lieden willen het rechte niet weten, maar ze willen het hebben zoals zij het bedenken. Want men kan geen mooie littekens maken daar een fout van vlees is als het daar klein is. [49]

CAP. 20.

Dits va(n) bule(n) te doene gesitte(n) die h(er)de moru siin.

Ende waert dat enech mensce ware gequetst int hooft sonder wonde van vleesce. ende hi hadde .1. grote bule ende si ware wel sachte int tasten. of hoe dat ware. so legter op stoppen genet in warmen wine ende daer met .1. luttel souts. ende dat legt optie bule also warm alse die gequestste mach gedogen. Ende of die sweringe hier met niet en mach geliggen in gere (l: geenre) manieren. so geeft den zieken des avens spade [ende smorghens L] nuwelen genet in clareite. pillen die men heet cochie [rasis L] tote onder .1/2. dr.. ende doet hem thooft sceren. ende legter op dit plaester gemaect aldus. Speelt goeden wijn ende sout al te stucken gestampt ende alst begint zieden. so hebt te voren gemaket dit pulver ende gestampt elc sonderlinge ende worpter in van elken van desen dingen. nemt .3. dr.. ende suvert die backen van lauriers van haren peulen. ende comijn. ende anijs van haren stocken of stalen. ende dese droget in. 1. vat op tfier. ende dan stampet ende maecter af pulver wel cleine in .1. mortier. Noch .1. ander. Make pulver in .1. mortier van mastike ende van wieroke elcs .1. dr.. dit doet in .1. goede busse so dat niet en cleeft te gadere. dit roeret metten vorseiden pulvere. dat geminct in den wijn. Ende alse dit wel geminct es. so hebt gruus wel cleine gestampt ende gesicht. ende minget daer met so dat niet en si te dicke no te dunne mer wel slecht. Ende dan so doet dat vat van den viere ende doeter in zeem .1. deel ende roeret so dat slecht si. Ende hier af so legt op thooft datter gequetst es also warm alse die zieke mach gedogen. ende bindet also waerbi dat niet af en mach gaen. ende decket thooft wel ende warm. ende latet also daerop liggen .5. dagen. Ende oft hier met niet en es gelaect of gesaecht. so legt dies gelike vanden selven plaestere vernuut tote dat genesen es. Maer en verporret niet dan van .5. dagen ten .5. dagen. Macer seit dat venkel gestampt met aysine ende geplaestert dat geneest also gelike. Mer dat en proefdic noyt. Mer dander proefdic dicken |117vb| ende menech werf. ende en bedrooch mi noyt Ende dat screef [lancfranc ende L] meester huge van luken Ende het screef meester diederijc die predecare.

KAPITTEL 20.

Dit is van builen te laten zinken die zeer murw zijn.

En is het dat enig mens gekwetst was in het hoofd zonder vleeswond en hij had 1 grote buil en die was wel zacht in het aantasten of hoe dat het was, leg er dan op proppen genat in warme wijn en daarmee wat zout en leg dat op die buil alzo warm als die gekwetste kan gedogen.

En als die zweer hiermee op geen manier kan bedaren en geef de zieke dan ‘s avonds laat en ‘s morgens wafels genat in kruidenwijn, pillen die men cochie noemt Rasis tot anderhalf drachme en laat bij hem het hoofd scheren en leg er deze pleister op die aldus gemaakt is; Meng goede wijn en zout geheel in stukken gestampt en als het begint te koken dan hebt tevoren dit poeder gemaakt en gestampt en elk apart en werp er van elk van deze dingen in; neem 3 drachmen en zuiver de bessen van laurier van haar peulen en komijn en anijs van hun stokken of stalen en droog deze in 1 vat op het vuur en stamp het dan en maak er goed klein poeder van in 1 mortier.

Nog 1 andere; Maak poeder in 1 mortier van mastiek (Pistacia lentiscus) en van wierook, (Boswellia thurifera) van elk 1 drachme, doe dit in 1 goede bus zodat het niet tezamen kleeft, roer dit met het voor vermelde poeder en meng dat in de wijn. En als dit goed gemengd is neem dan goed klein gestampte is neem dan gezeefde gruis en meng het daarmee zodat het niet te dik of te dun is, maar wel goed. En doe dan dat vat van het vuur en doe er 1 deel honing in en roer het zodat het goed is. En leg hiervan op het hoofd dat gekwetst is alzo warm als die zieke kan gedogen en verbindt het zodat het er niet af kan gaan en bedek het hoofd goed en warm en laat het alzo er 5 dagen op liggen. En als het hiermee niet gelukt of verzacht is leg een diergelijke van dezelfde pleister vernieuwd totdat het genezen is. Maar verroer het niet dan van 5 dagen tot 5 dagen.

Macer zegt dat venkel gestampt met azijn en gepleisterd dat alzo gelijk geneest. Maar dat beproefde ik nooit. Maar het andere beproefde ik vaak en vele keren en bedroog me nooit. En dat schreef Lanfrac en dokter Hugo van Lucca. En meester Theoderik beschreef het, de predikant.

CAP. 21.

Van wonde(n) die valle(n) bove(n) die oge(n) dweers tote(n) bene.

Wert enech mensce gewont dweers boven die ogen ende dbeen gequetst es. so besiet of tgat aldore gaet. Ende gaet al dore so doet als u vorleert es int (capittel van den) herssenbecken te broken Ende of dat stucke an tgevac houdt so pellet ute vanden vlesche. ende daerna so nayet tgevac weder an te siere steden. Ende latet .1. luttel 50 open so dat daer die wonde haer mach purgieren van haren ettere. Ende pullet die wonde so onderstecse so datter geen etter in en mach luuschen in den bodem van der wonden. Ic late u te wetene dat dbeen daer die wintbrauwen op staen dat been en es niet van den herssenbeckene. Maer nature hevet gestelt om te scoenre te formeerne dansichte. ende dit dede god in den iersten menscen adame ende yeven bi harer naturen kindere te winnene. Ende also gaf hi bi naturen den enen mensce te comene van den andren. ende also geformeert van mensceliken leden. Of en ware dat de vader te vele saets gave. dan hevet tkint te vele leden. [ende alse hij gheeft te luttel zo hevet tkint te luttel lede G] Maer staen die leden crom. dat comt bi dien dat haer de moeder qualike wacht alsi dat kint draget. Ende oec macht wel comen bider moeder van den wive die enege faute heeft in hare. Ende gerne slachtet tkint der moeder of den vader. heefter enech enege faute. tkint heft gerne tselve dit ziet men dicken gevallen. ende menechwerven oec faelgieren. ende dats geen wonder. Want faute van naturen es menechwerven in enen mensce die niet en es in siin kint. Ende somwile hevet tkint faute dattie vader niet en heeft. Ende alse die moeder ontfaet dat saet van den man. die ymaginacie die der moeder dan comt te voren. dat gesciet menechwerven den kinde. Ende dits de redene dat tkint es scaertmondech. Nochtan seggen sulke dat comt bi dat de moeder heeft geten van enen hase of van enen robarde vander zee. doen si tkint droech. dwelke grote logene es. Want het siin menech scarde in lippen. wies moeder noyt en aten hasen vleesch no en sagen robaerde vander zee.

KAPITTEL 21.

Van wonden die boven de ogen dwars tot het been vallen.

Wordt enig mens gewond dwars boven de ogen en het been is gekwetst bekijk dan of het gat geheel doorgaat. En gaat het geheel door doe dan zoals u geleerd hebt in het kapittel van de gebroken schedel. En als dat stuk aan het deel houdt pel het er vlees eruit en naai daarna het deel weer aan zijn plaats. En laat het wat [50] open zodat die wonde zich daar kan purgeren van haar etter. En pel die wond en ondersteek het zodat er geen etter zich kan verbergen in de bodem van de wond.

Ik laat u weten dat het been daar de wenkbrauwen op staan dat dit been niet van de schedel is. Maar de natuur heeft het gesteld om het aanzicht mooier te maken en dit deed God in de eerste mens Adam en tevens in zijn natuur om kinderen te winnen. En alzo gaf hij van naturen de ene mens van de andere te komen en alzo gevormd van menselijke leden. Of tenzij dat de vader te veel zaad gaf dan heeft het kind te veel leden en als hij te weinig geeft dan heeft het kind te weinig leden. Maar staan de leden krom, dat komt omdat de moeder zich slecht wacht als ze dat kind draagt. En ook kan het wel komen van de moeder van de vrouw die enige fouten in zich heeft. En graag verwijt het kind het de moeder of de vader als het enige fout heeft, het kind heeft graag hetzelfde en dit ziet men vaak gebeuren en vaak ook vals en dat is geen wonder. Want fouten van naturen is vaak in een mens die niet in zijn kind is. En soms heeft het kind fouten dat die vader niet heeft. En als die moeder dat zaad van die man ontvangt komt dan de verbeelding van die moeder naar voren en dat gebeurt vaak aan het kind. En dit is de reden dat het kind een hazenlip heeft. Nochtans zeggen sommige dat het komt omdat de moeder van een haas heeft gegeten of van een rode baard (knorhaan) van de zee toen ze het kind droeg wat een grote leugen is. Want er zijn vele scheuren in lippen wiens moeders nooit hazenvlees aten of een knorhaan van de zee zagen.

CAP. 22.

Van dat die ore afgescoort es so dat si hangende blijft an thooft.

|118ra| Alsemen scoort die ore af so dat si blivet hangende an thooft. of dat .1. [mensche L] vallet te meskieve van hogen neder so dat sine ore si begrepen yewerinc tusscen alse in enen stake of in ene splintere. so besiet wel of die substancie diere bleven es geheel daer die ore bi hanget. oft so groet es dat siin voetsel daer dore mach gecrigen. so nayet subtilike weder ane. Ende legt opten naet pulver van calke metten andren .2. dingen geminct. of root pulver. Ende der bat op so legt .1. plaster van stoppen blivet die ore wel gevarwt so blivet daer an. so dwaet met warmen wine ende daerna so legter op trode pulver telken vermakene tote .9. dagen. Ende daerna 51 so volheylt die wonde vort met plaesteren genet in wine. Ende vele meesters heilent met zalven. waerbi mi dunct dat de zalve niet goet en es also die oude meesters jugeren. of sine ware constripatijf. dat es te seggene dwingende of stoppende. dat en doet gene zalve die gemaect es [van swinen smoute L] ten wonden alse swerte zalve. ende sonderlinge zalve die gemaect es met olien van rosen. of met olien van mastike. of met olien van mirtellen. Ende dat met specien dwingende dies gelike. alse mastic. of wierooc. drakenbloet. of aloes epatic. of noten cypressiin. of pulver van gebernt teelix. of met gallen. of met balaustien. of met vele des gelike. Want in cnoesegen steden. of in zeneweger steden siin quaet geleit medicinen die vertegen. alse ripe olive olie. of oliven. of half ripe. of enegerande smout. Ende dit settic in exemple in dese stede om dat gijs altoes vorsien siit in allen steden. Ende dat ghi comt spreken manierlike van elker steden. ende dat redelike ende naturlike ende namelike werken. Ende eist geslagen met energerande [snidenre L] wapenen alse swert. fautsoen of mes ende het af hanget metter caken. of met enen stucke van den beene of sonder dbeen. so nayet wel tsire stede [ende stect C] in die ore altoes ene wieke die dore op houdt so dat tgat vander oren niet en verheile. want verheilet het soude scaden int horen. ende dat ware u [scande ende L] achterdeel ende u lachter waerbi dat ghi stelt alle die leden te harer rechter steden ende nature gewijst also na alse ghi moget na u macht. Het siin selke lieden die den volke geven logene te verstane. ende seggen Ic sach dat .1. man die sijn ore [ende nese C] af was geslagen. ende hi vinct eert |118rb| op deerde quam ende hi ginc tenen goeden meester diet hem nayde weder an. ende hi genassen wel. Dese siin onbecommert te vindene enen logenare. want si makene van hem selven. want wat dat versceden es van den lichaem wat lede dat si. dat verliest also dapperlike sine geesten. Ende dat doot es dat en mach niet werden levende. het en werde levende van miraclen. ende dat en gesciet hier niet. Want men siet dicwile. daer men .1. gevac af sleet. eist int ansichte of waer dat si. en hevet niet so vele gehele steden datter tfoetsel dore mach comen met den geesten. so verderft dat stuc ende vertecht af. Ende somwile hevet luttel spacien dat siin adren comende vander leveren die den stucke voetsel geven ende arterien dewelke hem geven geesten vander herten. ende naturlike hitte. Ende in tgrote stuc dat vorder es daer en siin gene adren no arterien. Ende men bint oec onderwilen die wonde der dat stucke af es so vaste ende persset tstuc so zere met. datmen dbloet oec daer ute duwet biden bedwange. ende dus bedervet tstuc bi scoude vanden meesters. Waerbi ic mane elken meester dat hijs hem wachte 52 dore siere eren wille. ende tprofijt van der zielen ende van sinen zieken. so en sal hi hem gene blameringe doen sonder redene.

KAPITTEL 22.

Van dat het oor afgescheurd is zodat het aan het hoofd blijft hangen.

Als men het oor eraf scheurt zodat ze aan het hoofd blijft hangen of dat 1 men ongelukkig van hoog valt zodat zijn oor ergens tussen gegrepen wordt zoals een staak of in een splinter bekijk dan of de substantie die er gebleven is geheel is daar het oor bij hangt of het zo groot is dat het daardoor zijn voedsel kan krijgen en naai het er dan weer subtiel aan. En leg op de naad poeder van kalk met 2 andere dingen gemengd of rood poeder. En leg er beter op 1 pleister van proppen en blijft die oor goed gekleurd dan blijft het eraan en was het met warme wijn en leg er daarna het rode poeder op bij elk vermaken tot 9 dagen. En genees de wonde daarna verder [51] met pleisters genat in wijn. En vele dokters helen het met zalven waarbij ik denk dat de zalf niet zo goed is zoals de oude meesters oordelen of het was stoppend, dat betekent drukkend of stoppend, en dat doet geen zalf die gemaakt is van varkensvet tot wonden zoals zwarte zalf en vooral zalf die gemaakt is met olie van rozen of met olie van mastiek (Pistacia lentiscus) of met olie van mirt (Myrtus communis). En dat met drukkende dergelijke specerijen zoals mastiek of wierook, (Boswellia thurifera) drakenbloed (Daemonorops draco) of Alo (Alo perryi, de levervormige) of noten van cipres of poeder van gebrande teelix (?)of met gallen of met bloemen van granaatappel of met veel dergelijke. Want in kraakbeenachtige plaatsen of in plaatsen met zenuwen is het slecht medicijnen te leggen die verrotten zoals rijpe olijvenolie of olijven of half rijpe van of enigerhande vet. En dit zet ik als voorbeeld op deze plaats zodat ge altijd voorzien bent in elke plaats. En dat ge er behoorlijk van komt te spreken op elke plaats en dat redelijk en natuurlijk en goed werkt.

En is het geslagen met enigerhande snijdende wapens zoals zwaard, dolk of mes en het hangt af met de kaak of met een stuk van het been of zonder been, naai het goed op zijn plaats en steek in het oor altijd een doek die het oor ophoudt zodat het gat van het oor niet heelt want heelt het zou schaden in het horen en dat geeft u schande en nadeel en uitlachen, waarbij u alle leden op hun echte plaatsen stelt en natuur aanwijst alzo goed als ge kan naar uw macht.

Er zijn sommige lieden die het volk leugens te verstaan geven en zeggen; Ik zag dat 1 man die zijn oren en neus afgeslagen was en hij ving het op eer het op de aarde kwam en hij ging naar een goede dokter die het hem er aannaaide en hij genas goed. Deze zijn onbekommerd om een leugenaar te vinden want ze van zichzelf maken want wat dat verdeeld is van het lichaam en welke leden dat het zijn dat verliest alzo snel zijn geesten. En dat dood is dat kan niet levend worden, het wordt levend van mirakels en dat gebeurt hier niet. Want men ziet vaak daar men 1 deel af slaat, is het in het aanzicht of waar dat is, en heeft het niet zoveel hele plaatsen dat voedsel met de geesten erdoor kan komen dan bederft dat stuk en verrot. En soms heeft het weinig ruimte, dat zijn aderen die van de lever komen die dat stuk voedsel geven en aders die hem geesten van het hart geven en natuurlijke hitte. En in het grote stuk dat verrot is daar zijn geen aderen of slagaders. En men bindt ook soms die wond daar dat stuk af is zo vast en perst het stuk er zo zeer mee dat men het bloed er ook uit duwt door het drukken en dus bederft het stuk door het duwen van de dokters. Waarbij ik elke dokter aanmaan dat hij zich wacht [52] vanuit zijn eigen wil en het profijt van de zielen en van zijn zieken en dan zal hij zich niet blameren zonder reden.

CAP. 23.

Van wonde(n) gescote(n) int ansichte of i(n) andre(n) steden.

Het gevalt dicken dat .1. mensce gescoten es int ansichte [of anderswaer L] met enen gescutte. dwelke yzer heeft enen buuc daer thooft in gescut es. ende daer es die meeste hoop af optie zide ter zuut zee ende sonderlinge in romeinen in spaengien. in vrankerike. in ingelant. in scollant ende in waelsch. ende in vlaendren brabant L]. Waerbi mine lere es alse .1. man es gescoten dat hi besie hoe hi (l: die) scoet(es) diere gescoten es. Ende vindi den scote uut getrect so sijt seker dat dyser met uut si getrect. Ende es hi van onder gescoten opwert so eist vreseliker. dan oft ware van boven nederwert. Dits die proeve. Alse men sciet van onder enen casteel of dies gelike. ende sonderlinge int hooft. ende vanden gordele tote beneden der lieschen. so es te duchtene dattie scote gaet toten hersenen. of toten darmen of toten andren [leeden C] die daer liggen binnen. alse levere. longere. blase. milte. mage. Nochtan en soude die wonde daer bi niet gerne sacken |118va| want si soude hebben haren mont nederwert omme haer wel te purgeerne. Nochtan esser vrese ane om die vorseide redene. Ende oft tgescutte daer in stect tote dat giere toe comt so tast oft thout wel si int yzer. ende dan so trecket ute beide te gadere so scoenkine dat gi niet bi uwer haest thout uut en trect sonder dyser. Ende wacht u dat thout niet en si omme gekeert. want dyser soude bliven binnen den vlesche ende dan waert tonsiene dat ment niet uut en gecrege sonder tfleesch te snidene. ende dat ware te piinlijc den gewonden: Nochtan waert beter gesneden dan dyser der in gelaten want het moeste uutwert [voren ofte nae C] want nature en maget niet gedogen in den lichame also machtech sine steket ute. Waerbi men siet dicken gescien dat .1. draget in siin lijf .1. gescutte of een ander dinc [of quarele of 1 stic van eenre spillen of ander dinc dies ghelike dat niet en was uut ghetoghen van niement die daerby was doe(t) den mensche inghinc Ende dus so blijft in den mensche onderwilen L] .1. jaer of meer. ende alse tfleesch es vertech daert in stect. of dbeen 53 es verdroocht of [die C] zenewe daert in stect so comt nature die uut stect ende steket van hare ende dan heeft die mensce menechwerf daeriegen grote joocte. ende crauwet so dat hijt beseft ende trecket ute. ende dan heylt die wonde wel. Of es die mensce gescoten met ingels gescutte die men maect met baerden ende .2. ane elke zide. of met ere hasescichte des gelike. so doet aldus. Men sal sloeven over die baerdekine ene ganspipe of ene swanenpipe. ende dan doet dyser ute. Ende doedijt andersins die baerden selen gaen int vleesch. ende dan sout den gewonden swerlike gaen. entie wonde vele argere siin dan si was tevoren ende oec en gecregedijt nemmermeer uut sonder sniden de wonde bat widere. Ende men saelt trecken [met eener tanghen die subtijlic ghemaect es alsoe in deser manieren () C] rechtevort opwert sonder wankelen. want daer af soude comen der wonden meskief van meer te widene ende te vernuwene. Ende men saelt trecken metter hant opdat ment gecrigen mach metten .2. vorsten vingeren ende metten dume vander rechterhant of met ere tangen. Ende eist dat tgescutte so diepe in es of iet anders. of alst gescutte es van enen boge of van enen springale diep gescoten in .1. groet led. alse .1. dye. so neme .1. tange die vaste slut gemaect met .1. vise daeran te windene ende also uuttrecken. (Zie figuur hieronder) Ende eist te vaste. so salment uut doen bi den rade vanden vrienden behendelike. enten zieken yerst berechten heeft hijs noet. Men sal nemen die vorseide tange metten vise ende |118vb| slaense wel vaste ane tgescutte entie tange sal siin so vaste gemaect dat se niet en mach faelgieren en moete met comen. Ende eist dat .1. groet gescutte es gescoten in .1. groet led stekende ent so verre dore es dat die vederinge dore siin. of so verre datse niet weder en mogen keeren. so salment vorwert slaen. [met enen hamer ende dat achter uut sal comen L] Ende of .1. mensce es gescoten met .1. gescutte alse .1. elsene gedaen. ende dyser gescicht es int hout alse .1. elsene es gescicht in haren hecht. datmen plegt in vele landen. alse in hongerien ende in heydenisse. so sijt des zeker dat dyser uut come metten houte. Ende sidijs versekert so hulpt der wonden met desen dranke want hi es goet allen wonden die gescoten siin te heylene sonder wyeke. [Dit doet iser ende ghescut uut comen ter wonden. polipodium quersini ende diptannus flores fabermos cardones te gader ghesoden met olie van oliven. Noch even vele ende enciane ende alsen te gader ghestoten ende ghesoden met seem ende dat 54 gheplastert daerop .. et(?) pyn met wijn ghedronken doet yser doern splinteren uut wonden comen zeem met spaensgroen ende met asine ghemenghet doet been uut comen dat verrot is ten gaten. Dit doet been uut comen tot wat gate dat men willen Nemt vighen te broken met wilden mancopijnzade of sape daervan dit doet yser uut comen win(?)chworte ende gaghel ziedet in witten wyn ende drinket neghen daghen. Een wonden dranc L] Nemt tente die men heet reynevane. ende gariofilate. hete netelen. rode colen. hontsrebbe. dien crop vander roder bramen. elx ene hantvol ende campsaet .1/2. lb.. ende ziedet al tegadere in .3. peket wiins tote dat die .2. peket versoden siin. Dan ziet dore .1. cleet ende tempert met gescuumden zeeme so vele dat zoete si ende bequamelijc te drinkene. ende daerna so slater in dwitte van .5. eyeren alst coel es. ende dan minget wel overeen altoes roerende ende wel blutsende ende daerna doet zieden sonder roeren. ende dan ziet dor .1. dic linen cleet. Ende hier af geeft drinken den gewonden nuchtens ende navens telken enen lepel vol. ende legt optie wonde rode coolbladen. dit doet heylen die wonde sonder wieke opdat si niet es gescoten sackende of gestoken met ere glavien. of met kniven of met andren wapinen die cleyne siin. Desen dranc ordineerde avicenna ende ic hebber met gewrocht in [meneghe G] sconen curen van dorstekenen wonden die waren gesteken dore den arm. dat ter ander ziden dore quam. ende dore die dyen. Ende dese cure wert voldaen binnen .15. dagen. Desen dranc ordineerden die .4. meesters [van Salernen C] in haer tractaet op meester roelandijns surgie. Ende es dierste dranc wonden met te heylene sonder wyeke. Nemt wortele van meeden. wegebrede. hontsrebbe. camp of tsaet rode coolen. apie. mer vander meeden noch also vele dan vanden andren cruden. ende minctse met wine. ende doetse zieden tote dat terdendeel versoden si vanden wine. ende daerna gieter op ander wiin also vele alse vanden iersten was. ende doet anderwerven terden |119ra| deel verzieden. dus doet .3. werven. ende dan ziet dor .1. cleet ende bestadet. Van desen dranke geeft den zieken gewonden .3. werf sdags nuchtens. te middage. ende navens. ende en stect en gene wieke in de wonde. mer legter op rode coolbladre. Een ander dranc. Nemt gariofilate. alsene. pigle. buggle. herba robberti. elx even vele. ende dit doet in wine alsoet vorseit es in den andren dranc. hi sal comen uter wonden. alsone de gewonde drinct. Een ander dranc. Nemt croppen van campe ende van bramen ende reynvane. elx .1. hantvol. entie wortel vander meeden also vele alse van alden andren. ende stampse alte gadere ende maecter af bollekine also groet alse .1. stoet. so dat ghi tsop niet uut en duwet. ende droochse wel ter sonnen. Ende als giere met werken wilt. so tempert .1. (?) met wine. ja en heeft de gewonde 55 en genen corts. Ende eist dat hi corts heeft. so tempert met cyrope van vyoletten. of met watere [of suker L]. Ende hier af geeft den gewonden drinken alsoet vorseit es telken .3. lepel vol. [ende dat .3. werven daghes L] ende legt altoes optie wonde rode coolbladere. Een ander dranc. Nemt meede camp. of tsaet daeraf. tente. rode colbladere. elx even vele. Mer vander meeden noch also vele alse van al den andren cruden. ende stampet altegadere. ende tempert met wine. ende daerna ziet wel. ende geeft drinken .3. werf sdages telken .1. eydop vol. ende legt coolbladere optie wonde. Ende keert de gewonde desen dranc dats teken vander doot.

KAPITTEL 23.

Van wonden in het aanzicht of in andere plaatsen geschoten.

Het gebeurt vaak dat 1 mens geschoten is in het aanzicht of anders met een geschut welk ijzer een buik heeft daar het hoofd in geschoten is en daar is de meeste kans van op de zijde van de Middellandse Zee en vooral bij Romeinen in Spanje, in Frankrijk, in Engeland, in Schotland en in Wallonië en Brabant’s Vlaanderen. Waarbij mijn leer is als 1 man beschoten is dat hij bekijkt hoe dat schot is die er geschoten is. En vind je dat schot uitgetrokken wees dan zeker dat je het ijzer ermee uitgetrokken is. En is het van onder naar boven geschoten dan is het vreselijker dan als het van boven naar beneden gaat. Dit is de proef; Als men van onder een kasteel of dergelijke en vooral in het hoofd schiet en van de gordel tot beneden de liezen is het te duchten dat het schot tot de hersens gaat of tot de darmen of tot de andere leden die daarbinnen liggen zoals lever, longen, blaas, milt en maag. Nochtans zou die wond daarbij niet graag zakken want ze zou haar mond naar beneden hebben om zich goed te purgeren. Nochtans is er vrees aan vanwege de voor vermelde reden.

En als het schot daarin steekt totdat ge erbij komt tast dan of het hout goed in het ijzer is en trek het er dan beide tezamen uit zo goed dat ge niet in uw haast het hout houdt en uittrekt zonder ijzer. En let op u dat hout niet omgekeerd is want het ijzer zou binnen het vlees blijven en dan is het te ontzien dat men het er niet uitkrijgt zonder vlees te snijden en dat is te pijnlijk voor de gewonde: Nochtans is het beter te snijden dan het ijzer erin te laten want het moet naar buiten ervoor of erna want de natuur kan het niet in het lichaam gedogen en zo machtig zijn om het eruit te steken. Waarbij men het vaak ziet gebeuren dat 1 in zijn lijf 1 schot of ander ding draagt of klacht of 1 steek van een spil of ander dergelijk ding dat er niet er was uitgetrokken door iemand die daarbij was toen het de mens inging. En dus zo blijft het soms in de mens 1 jaar of meer en als het vlees is verrot daar het in steekt of het been [53] is verdroogd is of de zenuw daar het in steekt, dan komt de natuur die het eruit steekt en steekt van zich en dan heeft die mens daarbij vaak grote jeuk en krabben zodat hij het beseft en het uittrekt en dan heelt die wond goed.

Of is die mens geschoten met Engels geschut die men met weerhaken maakt en 2 aan elke zijde of met een hazenschicht en dergelijke, doe dan aldus; Men zal over die weerhaken een ganzenpijp of een zwanenpijp schuiven en doe dan het ijzer eruit. En doe je het anders zullen die weerhaken in het vlees gaan en dan zou het de gewonde zwaar gaan en de wonde veel erger zijn dan ze tevoren was en ook krijgt je het er nimmermeer uit zonder te snijden door de wond beter te verwijden. En men zal het trekken met een tang die subtiel gemaakt is alzo op deze manier recht naar voren zonder wankelen want daarvan zou de wond leed krijgen van meer te verwijden en te vernieuwen. En men zal het met de hand trekken zodat men het met de 2 voorste vingers krijgen kan en met de duim van de rechterhand of met een tang.

En is het dat het schot er zo diep in is of iets anders of als het schot van een boog of van een katapult die diep geschoten is in 1 groot lid zoals 1 dij, neem dan 1 tang die vast sluit en gemaakt met 1 schroef daaraan te winden en alzo uittrekken. En is het te vast dan zal men het eruit doen met de raad van handige vrienden en de zieke eerst berichten als hij het nodig heeft. Men zal die voor vermelde tang met de schroef nemen en het vastslaan aan het schot en de tang zal zo vastgemaakt zijn dat ze niet kan falen en mee moet komen.

En is het dat 1 groot schot is geschoten dat het in 1 groot lid steekt en zover door dat de veren er door zijn of zover dat het niet weer kan keren dan zal men het verder slaan met een hamer en dat zal erachter uitkomen.

En als 1 mens geschoten is met 1 schot die als 1 priem gedaan is en het ijzer gevat is in het hout zoals 1 priem gevat in zijn hecht, dat men in vele landen doet zoals in Hongarije en bij de heidenen, wees dan zeker dat het ijzer eruit komt met het hout. En bent ge zeker help dan de gewonde met deze drank want hij is goed om alle geschoten wonden te helen zonder weken. Dit laat ijzer en geschut uit de wonden komen; Polypodium die bij eik groeit en Origanum diptamnus bloemen, fabermos cardones (kaardedistel, Dipsacum?) tezamen gekookt met olie van olijven. Nog evenveel gentiaan en alsem tezamen gestampt en gekookt met honing en dat [54] er op gepleisterd (?) en pijn met wijn gedronken laat ijzer, dorens en splinters uit wonden komen, honing met Spaans groen en met azijn gemengd laat been uitkomen dat verrot is in de gaten. Dit laat been uitkomen in welke gat dat men wil; Neem vijgen gebroken met wilde papaverzaden of sap ervan, dit laat ijzer uitkomen; kook win(?) chworte (maagdenpalm?) en gagel in witte wijn en drink het negen dagen.

Een wonddrank.

Neem het eind van die men reinvaarn (Tanacetum vulgare) noemt en nagelkruid, (Geum) hete netels, rode kolen, smalle weegbree, de knop van de rode bramen, elk een handvol, en hennepzaad 1/2 pond en kook het alles tezamen in 3 maatjes wijn totdat 2 maatjes verkookt zijn. Zeef het dan door 1 kleed en meng het met geschuimde honing zoveel dat het zoet is en goed om te drinken en sla er daarna het witte van 5 eieren in als het koel is en meng het dan goed door elkaar en altijd roeren en goed slaan en laat het daarna koken zonder roeren en zeef het dan door 1 dik linnen kleed. En geef hiervan de gewonden ‘s ochtends en ‘s avonds telkens een lepel vol te drinken en leg op die wond rode koolblad en dit laat de wond helen zonder doek als ze niet zakkend geschoten is of gestoken met een lansspits of met messen of met andere wapens die klein zijn. Deze drank beval Avicenna aan en ik heb ermee gewerkt in vele mooie kuren van doorstoken wonden die door de arm gestoken waren dat er aan de andere zijden doorkwam en door de dijen. En deze behandeling wordt voldaan binnen 15 dagen.

Deze drank bevalen de 4 dokters van Salerno aan in hun traktaat op dokters Rolando’ s chirurgie. En het is de eerste drank om er wonden mee te helen zonder weken; Neem wortel van mede, (Isatis) weegbree, lange weegbree, hennep of het zaad, rode kolen, Apium, maar van de mede nog net zoveel als van de andere kruiden, en meng het met wijn en laat het koken totdat het derdedeel van de wijn verkookt is en giet erna andere wijn op zoveel als er van de eerste was en laat het weer voor het derde deel verkoken en doe het zo 3 maal en zeef het dan door 1 kleed en berg het op. Geef van deze drank de zieke gewonde 3 maal ‘s ochtends, ‘s middags en ‘s avonds en steek geen doek in de wonde, maar leg er rode koolbladeren op.

Een andere drank; Neem nagelkruid, (Geum) alsem, (Artemisia) heggenrank, (Bryonia) zenegroen, (Ajuga) buggle (Prunella vulgaris) Robertskruid, (Geranium) van elk even veel, en doe dit in wijn zoals gezegd is in de andere drank, het zal uit de wonden komen zo gauw als de gewonde drinkt.

Een andere drank; Neem knoppen van hennep en van bramen en reinvaarn, elk 1 handvol, en de wortel van mede net zoveel als van alle anderen en stamp ze allen tezamen en maak er een bolletje van zo groot als 1 bal zodat ge het sap er niet uitduwt en droog het goed in de zon. En als ge er mee werken wil meng het dan met wijn, ja als de gewonde [55] geen koorts heeft. En is het dat hij koorts heeft meng het dan met siroop van violen of met water of suiker. En geef hiervan de gewonden te drinken zoals gezegd is en telkens 3 lepels vol en dat 3 maal per dag n leg altijd rode koolbladeren op die wond.

Een andere drank; Neem mede, hennep of het zaad ervan, edel duizendblad, rode koolbladeren, van elk evenveel. Maar van de mede net zoveel als van alle andere kruiden, en stamp het alles tezamen en meng het met wijn en zeef het daarna goed en geef het 3 maal per dag te drinken en telkens 1 eierdop vol en leg koolbladeren op die wond. En braakt de gewonde deze drank uit is dat een teken van de dood.

CAP. 24.

Van dorne(n) of gescutte uut te doe(n) come(n) sond(er) sniden.

Het siin vele lieden alse gescutte of dornen of naglen of ander dinc bliven in haer wonden so ontsien si tsniden. Hiertoe so es goet dyptamnus optie wonde geleit ende polipodium ende tsop van hasele. dit tempert te gadere ende doeter toe swinensmout .1. luttel ende hier af maect een plaester ende legget opte wonden. dit esser zere goet toe. Ende es yser bleven in die wonde entie gewonde niet wille gedogen dat gine snijdt. so legter op die medicine vorgenoemt. Nochtan ware beter .1. plaster dat dade vertegen entie stede al omtrent versweren. dewelke doen sweren dat etter uut te comen. ende doen die swere versweren ende gesmieden die sweringe. Ende emmer en segt den gewonden niet anders dan dat het wert .1. lange cure. Want troestedine |119rb| dat hi soude siin op enen corten tijt delvereret vanden ysere ende hijt logene vonde. hi soude u te min betrouwen. Entie vorseide plastere die tgescutte uuthaelt dats in vleeschen steden. want alst int been es. dan moet uut siin gehaelt met .1.

tangen of uutgehouwen met subtijlheiden. Ende die mensce gescoten int hooft so dattie scote gaet tusscen den vleesche enten herssenbeckene. so nemt .1. sceers ende snijt de wonde vanden enen gate toten andren gate op. Of en gaet de wonde niet dore. so snijtse toten bodeme vander scote. ter avonturen of daer enege scaelgien bleven siin die gi uut selt doen. ende maect die wonde wel suver ende daerna so heyltse alse .1. ander wonde also u voreleert es. Ende of die scote ginge tusscen 56 den herssenbeckene ende dura mater so snijt die wonde also alse haer recht es ende doreboret dbeen daerna ierst tfleesch afgepelt vanden herssenbeckene entie wonde wel geruumt int vleesch so dat ghi hebt goede deliverancie den bene te hulpene waerbi dat ghi moget scichten of quareelen uut doen sonder dura mater te quetssene. Ende of ghi ziet quade tekenen so vliet die cure of gine wordes gebeden van des gewonden vrienden. Ende dan segt hen die vrese die giere ane wet als u vorleert es.

KAPITTEL 24.

Van dorens of geschut uit te laten komen zonder te snijden.

Er zijn vele lieden die als er geschut of dorens of nagels of andere dingen in hun wonden blijven dat ze ontzien om ze te snijden. Hiertoe is goed Dictamnus op die wond te leggen en Polypodium en het sap van hazelaar, dit meng je tezamen en doe er wat varkensvet bij en maak hiervan een pleister en leg het op de wonden, dit is er zeer goed voor.

En is er in die wond ijzer gebleven en de gewonde wil niet gedogen dat ge snijdt leg er dan die voor vermelde medicijn op. Nochtans was het beter 1 pleister die de plaats daar al omtrent liet verrotten en verzweren en die laten verzachten zodat de etter eruit komt en laten die zweer verzweren en de zweer verzachten. En zeg immer de gewonden niets anders dan dat het een 1 lange behandeling wordt. Want troost u die dat hij op een korte tijd zou zijn genezen van het ijzer en hij het een leugen vond, hij zou u minder vertrouwen. En de voor vermelde pleister die het geschut uithaalt, dat is in vlezige plaatsen want als het in het been is dan moet het er uitgehaald worden met 1 tang of er subtiel uithouwen.

En die mens die in het hoofd geschoten is zodat het schot tussen het vlees en de schedel gaat neem dan 1 schaar en snij de wond van het ene gat tot het andere gat op. Of gaat de wond niet door, snij het dan tot de bodem van het schot, ter avonturen, of daar enige splinters gebleven zijn die ge eruit zal doen en maak die wonde goed zuiver en heel het daarna als 1 andere wonde zoals u geleerd hebt.

En als dat schot tussen de [56] schedel en harde hersenvlies ging, snij dan die wonde alzo als haar recht is en doorboor het been daarna, eerst het vlees van de schedel er afpellen en de wond goed ruimen in het vlees zodat ge goed hoop hebt om het been te helpen waarbij ge de schichten of pijlen eruit kan doen zonder harde hersenvlies te kwetsen. En als ge kwade tekens ziet vliedt die behandeling of ge wordt gevraagd van de vrienden van de gewonde. En zeg hen dan die vrees die ge eraan weet zoals u geleerd hebt.

CAP. 25.

Hoe me(n) den gewonde(n) es sculdech te houdene va(n) etene (ende) va(n) dri(n)kene (ende) w(aer) [af] me(n) sal doe(n) wachte(n).

Nu hort hoe men enen gewonden es sculdech te houdene [van eten ende van drinken L] na dat hi gewont es. Heeft hi vele gebloet. so geeft hem [spijse C] dat siin bloet weder wassen doet met ate ende met dranke. Es die gewonde cranc ende heeft hi reden. so geeft hem amandel melc met .1. luttel gruus gemaect. Of hine ware gewont int hooft daer ware si hem quaet. ende melc van nokernoten oec ende melc van haselnoten Want si hebben macht te makene quaede fumeyen die zere deren den hoofde. Maer geeft hem gebraden zuur applen. Of geeft hem pureye van witten erweten. ende wachten vanden erweten. Of geeft hem wellinge met .1. luttel aysiins of geeft hem tetene gekerende melc met gortte gesoden entie niet dicke. Ende geeft hem drinken tyseine. of bierkiin sonder cruut of rou amandel melc gemaect met gesoden borne |119va| dits al goet gedronken gewonden lieden die den rede hebben of die hem ontsien van reden. Dese dranc conforteert die mage. ende weert oec dat die humoren niet en clemmen ten hoofde ende hine stopt niet den lichaem. ende hi bluscht hitte. Nemt gesuverde gerste .2. dr.. crumen van tarwenbrode. .1. dr.. ende .10. prumen van damas. dit doet al te gadere zieden in .10. lb.. waters al tote die helft versoden es. dan ziet dor .1. linen cleet ende bestadet in .1. gelasiin vat. ende drinket cout. Een ander dranc. Nemt scone water .1. 1/2. peket ende gesuverde gerste .3. dr.. juiube. sebesten elx .1/2. dr.. droge prumen van damas. .1. dr.. beyeren vn prumen gernaten .1. dr.. suker van rosen. 3. dr.. hier af doet versieden .1/2. peket. of luttel min desen doet also u vorleert es in den andren dranc. Of heeft hi vele gebloet ende hi niet en cortset. so geeft hem tetene hoendren gesoden. of wederen vleesch ende nuwelkine int sop ende swinen voeten ende dit al 57 wel gesoden. ende geeft hem tetene moruwe eyeren. Ende geeft hem drinken getemperden wiin. ende dit niet so vele dat hi sat si. Want satheit belemmert so de nature dat si gene macht en heeft te werkene daers noet es. ende si verget te verteerne dat daer in es. en moet siin bi der hulpen vander leveren van harer hitten. ende dus so cortst die mensce van vervultheiden. Wacht oec den gewonden van swinen vleesche ende van rentvleesche ende van herten [ende van gheiten ende van ossen van coien C] ende van hasen. van coninen. van gansen. van swanen. van enden. ende van allen manieren van gevochelte die geloken voeten hebben. Ende van palinge. van carpers. van tincken. ende van allen vischen die hare voetsel nemen in die wasen. Mer men sal eten cleine vischen die wel gescelt siin alse rootsen. blieken. baersen. cleine snoeken. Ende ete hoendren gesoden ende kiekine. ende jonge capoene. jonge hanen pertricen. vinken. leeuwerken. ende alle cleine gevochelte met gespletenen voeten. of met scieren plumen. of met valuwen.

KAPITTEL 25.

Hoe men de gewonden moet houden van eten en van drinken en waarvan men ze zal laten wachten.

Nu hoor hoe men een gewonde moet houden van eten en van drinken naar dat hij gewond is. Heeft hij veel gebloed geef hem dan spijs zodat zijn bloed weer groeit met eten en met drank.

Is die gewonde ziek en heeft hij koorts geef hem dan amandelmelk met wat gruis gemaakt. Of als hij gewond is in het hoofd is dat slecht voor hem en melk van walnoot ook en melk van hazelnoten Want ze hebben macht om kwade dampen te maken die het hoofd zeer deren. Maar geef hem gebraden zure appelen. Of geeft hem puree van witte erwten en wacht van de erwten. Of geef hem pap met wat azijn of geef hem gekarnde melk te eten met gekookte gort en die niet dik. En geef hem drinken gerstewater of biertje zonder kruid of rouwe amandelmelk gemaakt met gekookt bronwater, dit is alles goed gedronken door gewonde lieden die de koorts hebben of die zich ontzien van koorts.

Deze drank verbetert de maag en weert ook dat de vochtvermenging niet naar het hoofd klimt en verstopt de loop niet en hij blust hitte; Neem gezuiverde gerst, 2 drachmen, kruimen van tarwebrood, 1 drachme, en 10 pruimen van Damascus, laat dit alles tezamen koken in 10 pond water tot de helft verkookt is en zeef het dan door een linnen kleed en berg het op in een glazen vat en drink het koud.

Een andere drank; Neem schoon water, 1 1/2 maat en gezuiverde gerst, 3 drachmen, jujube (Zizyphus jujuba) en sebesten, (Cordia myxa) elk 1/2 drachmen, droge pruimen van Damascus, 1 drachme, bessen van granaatappels, 1 drachme, suiker van rozen, 3 drachme, laat hiervan 1/2 maat verkoken of wat minder en doe dit zoals u geleerd hebt in de andere drank.

Of heeft hij veel gebloed en zonder koorts geef hem dan te gekookte kip te eten of ramsvlees en wafels in het sap en varkensvoeten en dit alles [57] goed gekookt en geef hem murwe eieren te eten. En geef hem gemengde wijn te drinken en dit niet zoveel dat hij zat is. Want zatheid belemmert zo de natuur dat ze geen macht heeft te werken daar het nodig is en ze vergeet te verteren dat erin is en moet zijn bij de hulp van de lever van haar hitte en zo krijgt de mens koorts van volheid.

Wacht ook de gewonden van varkensvlees en van rundvlees en van herten en van geiten en van ossen van koeien en van hazen, van konijnen, van ganzen, van zwanen, van eenden en van alle soorten van gevogelte die gesloten voeten hebben. En van paling, van karpers, van zeelt en van alle vissen die hun voedsel in het slijk nemen. Maar men zal kleine vissen eten die veel schellen hebben zoals een soort van bliek, blieken, baarzen en kleine snoeken. En eten gekookte hoenderen en kuikens en jonge kapoenen, jonge hanen, patrijzen, vinken, leeuweriken en alle klein gevogelte met gespleten voeten of met mooie pluimen of met vale.

CAP. 26.

Dits va(n) spasmus, dats die cra(m)pe. en(de) dit es vrese den gewonden.

Spasmus dats ene ziecheit die vreselijc es alsi comt opten gewonden. ende daer af sterfter [vele C] meer dan geneest. Ende daeraf esser .2. manieren die onderwilen comen van vervultheiden. Ende onderwilen van ydelheiden. Van vervultheiden. alse men wont enen vervulden man ende hi niet en bloet also |119vb| vele als hem bedarf na sire vervultheit. Ende oec bedarf hem meer bloedens als hi gewont es [met stocken oft dies ghelike dan alse hij gewont es G] met snidender wapenen alse met swerden of dies gelike. Ende bloet hi min dan hi bedarf so doeten bloet laten ter adren. of hine ware te flaeu. ende dat in die adren die dlet rumen of ydelen datter gewont es. Ende eist int hooft. so doeten laten in die hooftadre an die selve zide van den hoofde daer hi gewont es. Ende eist in .1. been. so doeten laten in die nederste adre van den arme an die selve zide der hi gewont es. Ende es hi gewont in den lichaem of in die scoudren. of in den rugge. so doeten laten in den arm an die selve side in die melte adere op dat hi gewont es van den navele opwert. Ende es hi gewont van den navele nederwert. so doeten laten in die nederste adre vanden drien die es in den rechten arm [ende L] [dye nedeste adere dats G] die levere adre ende in den slinken arm die milte adre. Ende als hi gewont es met stocken of dies gelike. so moet 58 men [te L] meer laten om dat die humoren dan meer lopen ter gebrokender stede. ende dan so souden si keren weder ter stede die geydelt ware metten bloet latene. Ende dits dierste regement optie gewonde ende dat nuttelec es den genen die gewont es. ende vervult ende spasmeert. Die gene die gewont es ende van ydelheiden spasmeert. so en esser gene cure toe. want men mach den lichaem niet vervullen. want hine mach niet verteeren wat dat men hem geeft. Want die mage en mach niet zieden dat in hare es. want die levere es vercranct ende vercoelt. waerbi dat si niet en mach zieden dat in de mage es bi harer vercoutheit. dus so en mach si niet trecken tote hare tfoetsel van der magen. waer met si vort mach senden den lichaem siin voetsel van naturen. ende dus so blijft die lichaem ongevoet. Aldus so comt dattie mensce es verydelt in sinen lichame. Spasmus van vervultheiden comt dapperlike. ende spasmus die van ydelheiden comt. die comt traechelike ende in lanc so meer wassende. waerbi dat spasmus comt bi .3. manieren. ende comt oec bi .3. saken. dewelke .3. manieren heeten aldus in latien emprestonos empistonos. tetanus. In emprestonos so trecken die zenewen thooft vorwert. so dat die kinne daelt optie borst entie mont staet geloken so vaste dat men niet en mach ontdoen met .1. messe. entie vingren luken in die hant so dat mense niet en mach |120ra| ontdoen no gerechten. In empistonos trecken die zenewen thooft achterwert entie mont blijft open staende altoes sonder luken. Die caken metten tanden versceeden dat si niet tegadere en mogen luken. entie vingere rechten. entie hande en mogen niet luken. Tetanus so heet die spasme die alden lichame van elker ziden even vele of even zere trect so dattie hals en mach en geensins keeren. so dat die lichaem es also stijf vanden holen vanden hoofde toten planten vanden voeten alse ofter in gesteken ware .1. stoc. Dit evel eist datmen spasmus heet dat comt opten gewonden bi .4. manieren dats bi vervultheiden. of bi verydeltheiden alst nu vorseit es. of bi dat die zenuwen hebben etter omtrent. dwelke dat hem vertecheit toebrinct ende sweringe. ende tormente. Of bi vertecheiden van enegerande vetheiden alse van zalven die vertech es alsi meest al es. of sine ware gemaect van olien van rosen die gerecht gemaect ware also avicenna leert. of plastere van smoute van botren. of van olien van oliven of dies gelike. Of bi dat die coude lucht comt an die zenewen dat hare sere contrarie es. coude wint of coude medicine naturlike cout of coude plaestere of zalve daer op geleit. Dus siin dese .4. manieren te bringene spasme. Dat van vervultheiden comt. die comt dapperlike. die van ydelheiden comt die comt tragelike. Ende die .3. andre manieren comen oec biden meester bi roekeloesheiden ende meest dat si niet en weten vander const. Want het siin al leeke meesters 59 diet geleert hebben an leeke meesters. Want die hem vragede om enege surgye. sine souden hem anders niet antworden. dan ic doe also ic sach doen minen meester diet mi leerde also ict can. ende ic doe alsi daden. ende dats noch leeker.

Nu gaen wi ter curen also die meesters wisen van surgyen. genomen uten boeken van medicinen [dye segghen G] dat goet es bloet laten in alle die [specien van C] spasmen. ende meest in die die comt van vervultheiden. ende daerna in dandre .3. Maer die comt van ydelheiden daer in en wilt niet bloet laten. of luttel. In alle die wonden die comen siin in zenuweger steden so gieter in olie van rosen entie warm. Ende al u medicinen die legt op wonden warm. Ende smeert den hals enten nacke en trugge been. entie occele entie liesche met olien van lauriers |120rb| die sulke lieden heeten olie van bayen. olie van euforbie of olie van castiin. olie nardum. rute olie. olie van lelyen. of olie b(e)nedictum. of peterolie. of enegerande hete olie. ende so si heeter es so si beter es. alse olie b(e)nedictum die heetst es. of peterolie. mer si nes niet so heet. Of maect dese zalve die maecte meester bruun van legoburgens. Nemt castorie dats bevereul. euforbie. elx .3. dr.. piretrum. thuris. dats wierooc. mirre. aloes. mastic. elx .5. dr.. ilien van bayen. van vliedere. van docken. van popelioene. elx .1. dr.. ende was also vele alst bedarf. Maecse dus. datmen pulveren mach dat salmen pulveren in .1. motalijn mortier ende mingent al te gadere metter olien vorseit. ende dan wermet al tegadere op .1. vier. dan doeter in dat was. dits goede salve jegen al sule evel. Noch ten selven die gespasmeerde sal drinken van desen dranke die gi maect aldus. Nemt bevercul. caneel. spijc. peper. calamente. maiorane. saelgie. rute elx even vele Meester hugo van luken die maecter af .1. goet clareit. ende gaeft drinken den zieken .1. luttel te make. ende hi seide dat goet was. Noch maect ene gargarisacie aldus. Nemt mostaert saet. piretrum. stafisagria. dit ziedet in wine met zeeme. ende ziet door .1. cleet ende dit sal die zieke gargariseren. Noch maect hem oec .1. niesinge datten doet niesen. Nemt bevercul. ende peper. gepulvert in enen mortier. ende werpet hem in den nese dit doet zere niesen. Noch men sal hem maken .1. stove daer in dat hi sweten sal. in ene cupe sittende. Ende men sal in den pot zieden hete cruden alsene. saelgie. rute. venkel. persiin. mente ende deser gelike sal men zieden in enen pot wel gedect dat die doem niet uut en mach slaen. sonder van den potte in die cupe [ghemaect in deser manieren (zie figuur onderaan) C] dore daer die zieke in sal sitten. Ende men sal maken vier jegen dat men wille entie zieke gedogen mach dat hi wel sweete. Ende daerna so smerten metter vorseider zalven. ende wachten dat hem geen coude en belope. ende legten dan op .1. sacht bedde. Ende als hi .1. luttel gerust heeft so doeten weder in die stove. ende dit doet 60 dicken tote hi genesen es bider hulpen Gods. Ende stect tusscen sine tanden enen stoc dat hi niet en bite sine tonge dat gerne gevalt. Dits goet plaester jegen spasme dat comt van vervulten. Nemt polyoen. alsene. bayen van |120va| lauriers. comijn. [ana partes equales C] dit stampt al tegadere ende maecter af pulver wel cleine. ende daerna minget met zeeme. ende doet .1. luttel spelen so dat si .1. luttel dicke. ende daer af so moet men leggen .1. luttel optie stede die zeer es. ende dat warm ende niet te heet no te cout. dit sal sachten die zeerheit. Een ander dat goet es kindren die gespasmeert siin also avicenna leert. Nemt anijs. soffraen. zeem. ende .1. plaster hier af gemaect alsoet vorseit esdat legt op tkant daert hem zeer es. Die (van) verydeltheide comt van te vele te bloedene. of van te vele ter cameren te gane. of van te vele te cortsene.

KAPITTEL 26.

Dit is van spasmus, dat is kramp en dit is vrees van de gewonden.

Kramp, dat is een ziekte die vreselijk is als het op de gewonden komt en daarvan sterven er veel meer dan genezen. En daarvan zijn er 2 soorten die soms van volheid komen. En soms van leegheid. Van volheid als men een gevulde verwondt man en hij niet zoveel bloedt als voor hem nodig is naar zijn gevuldheid. En ook geeft hij meer bloed als hij gewond is met stokken of diergelijke dan als hij gewond is met snijdende wapens zoals met zwaarden of diergelijke. En bloedt hij minder dan hij doen zou moeten, laat hem dan bloed laten in de ader of als hij te flauw is en dat in die aders die het lid ruimen of legen dat er gewond is. En is het in het hoofd laat dan laten in de hoofdader aan dezelfde kant van het hoofd daar hij gewond is. En is het in 1 been laat laten in de laagste ader van de arm aan dezelfde kant daar hij gewond is. En is hij gewond in het lichaam of in de schouders of in de rug laat laten in de arm aan dezelfde kant in de miltader als hij gewond is boven de navel. En is hij gewond beneden de navel laat laten in die laagste ader van de drie die er zijn in de rechterarm en de laagste ader dat is de leverader en in de linkerarm de miltader. En als hij verwond is met stokken of dergelijke dan moet [58] men te meer laten omdat de vochtvermenging dan meer naar de gebroken plaats lopen en dan zouden ze weerkeren naar de plaats die geleegd was met bloed laten. En dit is de eerste regeling op die gewonde en dat nuttig is diegene die gewond is en gevuld en verkrampt.

Diegene die gewond en van leegheden verkrampt is, daar is geen behandeling voor want men kan het lichaam niet vullen want hij kan niet verteren wat men hem geeft. Want de maag kan niet koken dat er in haar is want de lever is verzwakt en verkoeld waarbij dat ze niet kan koken wat in de maag is vanwege haar verkoudheid en dus kan ze het voedsel van de maag niet tot zich trekken waarmee ze verder het lichaam zijn voedsel van naturen kan zenden en dus zo blijft dat lichaam niet gevoed. Aldus zo komt dat die mens leeg is in zijn lichaam.

Kramp van volheid komt snel en kramp die van leegheid komt die komt traag en groeit op den duur meer waarbij de kramp op 3 manieren komt en ook via 3 zaken komt en die 3 soorten heten aldus in Latijn emprestonos, (Emprosthotonus, stijfkramp voornamelijk van de buigspieren) empistonos (opisthotonus, stijfkramp voornamelijk van de strekspieren) en tetanus. (stijfkramp)

In emprestonos trekken de zenuwen het hoofd naar voren zodat de kin op de borst daalt en de mond staat vast gesloten zodat men die niet kan openen met 1 mes en de vingers sluiten in de hand zodat men ze niet los kan doen of rechten.

In empistonos trekken de zenuwen het hoofd naar achteren en de mond blijft altijd open staan zonder te sluiten. De kaak met de tanden zijn verschillend zodat ze niet tezamen kunnen sluiten en de vingers recht en de handen kunnen niet sluiten.

Tetanus heet die kramp die het hele lichaam van elke kant evenveel of even zeer trekt zodat de hals geenszins kan keren zodat het lichaam alzo stijf is van de holen van het hoofd tot de planten van de voeten alsof er een stok in gestoken was.

Dit euvel dat men kramp noemt dat komt op de gewonden via 4 manieren, dat is bij volheid of bij leegheid zoals het nu gezegd is of omdat de zenuwen etter omtrent hen hebben wat hen rotheid toebrengt en zweren en pijn. Of via rotheden van enigerhande vettigheden zoals van zalven die verrot zijn zoals het meestal is of ze waren gemaakt van olie van rozen die goed gemaakt ware alzo Avicenna leert of pleisters van vet van boter of van olie van olijven of diergelijke. Of omdat de koude lucht aan de zenuwen komt dat haar zeer tegenovergesteld is, koude wind of koude medicijnen, natuurlijk koude of koude pleisters of zalven daarop gelegd. Dus zijn deze 4 soorten tot kramp te brengen. Dat van volheid komt die komt snel, die van leegheid komt die komt traag. En de 3 andere soorten komen ook bij de dokters door roekeloosheden en meest omdat ze niets van de kunst weten. Want het zijn allen leken dokters [59] die het geleerd hebben van leken dokters. Want die hem vroeg om enige chirurg, ze zouden hem niets anders antwoorden dan ik doe alzo ik zag doen mijn meester die het mij leerde alzo ik het kan en ik doe zoals zij deden en dat is noch meer een onontwikkeld.

Nu gaan we genezen zoals die dokters van chirurgie aanwijzen en genomen uit de boeken van medicijnen die zeggen dat het goed is bloed te laten in alle soorten van kramp en meest in die van volheid komt en daarna in de andere 3.

Maar die komt van leegheid, daarin wil ge geen bloed laten of weinig. In al die wonden die gekomen zijn in plaatsen met zenuwen giet er olie van rozen in en die warm. En al uw medicijnen die leg je warm op wonden. En besmeer de hals en de nek en het rugwervel en de oksels en de lies met olie van laurier die sommige lieden olie van bayen noemen, olie van Euphorbia of olie van Ricinus, (of van Costus speciosus?) olie nardus, (Nardostachys jatamansi) ruitolie, olie van lelies of olie Cnicus benedictus of petroleum of enigerhande hete olie en zo het heter is zo het beter is zoals olie benedictus die het heetst is of petroleum, maar die is niet zo heet.

Of maak deze zalf die dokter Bruno van Legoburgens maakte; Neem castoreum, dat is bevergeil, Euphorbia, van elk 3 drachmen, pyrethrum (Anacyclus), thuris, dat is wierook, (Boswellia thurifera) mirre, (Commiphora myrrha) Alo perryi, mastiek, (Pistacia lentiscus) van elk 5 drachmen, olie van laurier, van vlier, van zuring, (grote bladplanten) van populier, elk 1 drachme, en was alzo veel als nodig is. Maak het aldus en dat men verpoederen kan dat zal men verpoederen in 1 metalen mortier en het al tezamen mengen met de voor vermelde oliën en warm het al tezamen op 1 vuur en doe er dan in dat was, dit is een goede zalf tegen al zulke euvel.

Noch tegen hetzelfde; de verkrampte zal van deze drank drinken die ge aldus maakt; Neem bevergeil, kaneel, spicanardi (Lavandula stoechas), peper, Calamintha, majoraan, salvia en ruit, van elk even veel. Meester Hugo van Lucca die maakte er 1 goede kruidenwijn van en gaf het de zieken te drinken aan de zieken en wat per keer en hij zei dat het goed was.

Nog maak een keelwater aldus; Neem mosterdzaad, pyrethrum (Anacyclus) en Delphinium staphisagria, dit kook je in wijn met honing en zeef het door 1 kleed en dit zal de zieke gorgelen.

Noch maak voor hem ook 1 niesmiddel dat laat niezen; Neem bevergeil en peper verpoeder het in een mortier en werp het hem in de neus, dit laat zeer niezen.

Noch zal men voor hem 1 stoof maken waarin hij zweten zal, in een kuip zitten. En men zal in de pot hete kruiden koken zoals alsem, salie, ruit, venkel, peterselie, munt en diergelijke zal men in een goed bedekte pot koken zodat de damp er niet uit kan slaan, uitgezonderd de pot in de kuip gemaakt op deze manier waar de zieke in zal zitten. En men zal een vuur maken tegen de tijd dat men wil en de zieke het gedogen kan zodat hij goed zweet. En daarna besmeren met de voor vermelde zalven en wachten dat hij geen koude oploopt en leg hem dan op 1 zacht bed. En als hij wat gerust heeft doe hem weer in die stoof en doe dit [60] vaak totdat hij genezen is met de hulp van God. En steek tussen zijn tanden een stok zodat hij niet op zijn tong bijt dat graag gebeurt.

Dit is een goede pleister tegen kramp dat van volheid komt. Neem polei, alsem, bessen van laurier, komijn gelijke delen, dit stamp je alles tezamen en maak er goed klein poeder van en meng het daarna met honing en laat het wat spelen zodat ze wat dik wordt en daarvan moet men wat op die plaats leggen die zeer is en dat warm en niet te heet of te koud, dit zal die zeerheid verzachten.

Een andere dat goed is voor kinderen die verkrampt zijn zoals Avicenna leert; Neem anijs, saffraan, honing en maak hiervan 1 pleister zoals gezegd is en leg dat aan de kant daar de pijn is.

Die van leegheid komt van te veel bloeden of van te veel naar toilet te gaan of van teveel koorts.

CAP. 27.

Va(n) scorfheide(n) va(n) de(n) hoofde bi de(n) rade va(n) d(en) .4. meest(er)s.

Van scorftheiden op thooft. daer siin sulke manieren die men mach genesen. ende sulke niet. Ende dat siin die de huut vaste hebben ant been staende entie niet en mach riden. entie hart es. ende werpet vele sulferen dewelke eten thaer. Ende of ghi u wilt onderwinden van scorfden hoofden te genesene. so en begrijpt niet die dus gedaen siin. Maer dese andre mach men genesen die dus gedaen siin. ende derre siin van 2. manieren. die ene werpen uut. goet haer ende dat vele. ende men heetet stincstox entie huut es goet. mer sine houdet niet an dbeen. ende si en es niet hart. Ende andre siin die de huut hebben goet ende droge entie hebben vele joocten. ende werpt ute luttel haers. Ende welc van desen tween dat es. so moeti jerst dat hooft moruwen met smeerne. met botren. ende dan moeti die stincstox uut trecken. ende daerna genesen als u geleert wert hier na. Maer moruwet met deser zalven. Nemt wit elleborus. of tsop van docken die de bladere lanc [ende scerp G] hebben ende stamp voren. dat sulke heeten rode docken. In latine lapacium acutum. daerafnemt .1. dr.. ende scippec .1. dr.. dats moru pec ende keernelen van nokernoten .6. dr.. dit stampt al te gadere ende maecter af .1. zalve. Ende oft es in den winter. so maect van desen noten olie ende moruwet thooft daermet .8. dage lanc of .9. of meer of min. also u dunct dats te doene es om thaer uut te treckenen. ende alse u dunct dat moru gnouch es. dan trecket thaer ute metten wortelen. [met eener tanghen ghemaect aldus in deser manieren C] () Ende daer ghijt hebt uut getrect. daer smeert die |120vb| stede weder metter selven daer 61 ment tevoren met moruwede. Ende of thaer weder wast so dwaet thooft met ere starker logen. Ende alst thooft droge es. so smeret met desen dingen dwelke heet cylotrum ende es gemaect aldus: Nemt ongebluscht calc .4. dr. ende doet spelen in watere. ende daerna doeter in operment .2. dr. ende doet al tegader zieden. Teken dat gnouch es gesoden. stecter in .1. ganse vedre. ende daer na trecse weder ute. ende gaen de plumen lichtelike af [van der vederen G] so eist gnouch gesoden hier met so smeret thooft so lange dat die huut bloot es. Ende wet dat na dat thaer uut es. so smeert men thooft so lange dat die stede niet root en si. maer al wit. Entie wortelen van den hare naturlijc werden ende niet hart. dats teken van genesene. Ende wert dat hooft te droge dats te verstane dattie scorftheit wert te droge bi droger naturen. so doet int cylotrum .1. luttel olien van oliven. dat teylotrum niet te zere en vertere die verhertheide van den hoofde. Ende eist [.1. scerpe drope of L] ene versce scorfheit. so smeret coenlike metten cylotrum alsoet gemaect es sonder olie Die gelose vanden .4. meesters leert ende seit aldus. dat die scorftheit comt menechwerf bi scult van den meesters. datsi menechwerf plaestren op leggen die te heet siin ende te droge. Want si verteren die naturlike [hitte C] (ende) verscheit vander huut ende maecse droger dan si sculdech es te sine bi naturen. Ende dus wert si hart bi roekeloesheiden van den meester. ende om dat hi niet en weet wat hi doet. so vallet thaer ute dat nemmermeer weder en mach wassen want die droge plaestren entie heete hebben verteert die wacheit. Entie hitte van den plaestren heeft die huut so verhart datter geen haer uut en mach comen. want daer nes gene verscheit. Want so waer enech dinc wassen sal. daer moet siin getemperde hitte ende getemperde wacheit. want daert te heet es daer verbernet ende verdroget te zere. ende daert te wac es. daer verdrinket te zere. want daer wacheit te vele es. Noch seit die glose als men plaestren leit. liggen si te lange op .1. zeer so comter af alsoet vorseit es. Dese scorftheit comt onderwilen van souter fleumen. ende dan heeft hi grote joecte daer in. ende daer af comen grote scorftheiden ende vele [sculferen G]. Noch esser ene die comt van melancolien. entie en jooken niet so zere om die coutheit vander materien entie droocheit. |121ra| Mer siin die humoren gorssem. so comen daer af grote puusten ende sonderlinge vele etende ende niet pinende ende niet badende. entie van diversen manieren. Hier bi mogedi kennen den mensche van wat humoren dat hi es. Also ons bescrijft lancfranc. entie oude vroede meester ypocras ende galyeen. Avicenna. ende rasis. ende vele andre meesters. Dit siin tekene vanden sangwijn dat siin die gene die van bloede siin ende siin wel gevleescht ende vet 62 ende wel gevarwt root. ende heeft den mont zoete. ende hi heeft puusten vol etters. Ende hi heeft die orine root ende dicke. ende van jongen jaren onder .30. Ende spise eet hi dewelke siin voetsel es bi gewoenten. alse goet vleesch goet broot. ende dies gelike ende drinct goeden dranc alse goeden wijn. dit siin alle tekene dat hi es van bloede. Ende die van coleren siin. die siin mager ende hebben grote handen ende gevarwt rootachtech [of geluachtech ende hare orine es root gheverwet G]. ende hebben luttel hongers ende luttel becomingen in hare spise. ende in die stede van den puusten die si hebben es gelu. entie puusten droge ende herde zeer. dits teken van den colerijn Ende sulke siin die hebben den lichame wit. ende witte puusten sonder varwe. mer witte cleine adren. ende die menscen siin swaer. ende hebben vele spekels ende dat taey. Ende die orine wit ende bleec ende rou ende dicke. [hebbende dorst G] ende spade haer spise verterende. Entie zere steden siin wit. of moru. of sachte te tastene. ende vele verscheiden sonder hitte. dits teken vanden fleumaet Die melancolijn heeft den lichame mager ende bruunachtech. ende siin orine es bruun ende bleec ende dunne. of onder swerte varwe ende groenachtech ende dunne. Ende hi eet wel. Ende siin bloet es bruunachtech ende dicachtech. Ende dits hem quaet geten. coyen vleesch. geyten vleesch. warmoes van colen ende alle poteten van roden zade gemaect want dit doet wassen rode coleren dat es melancolie. Ende die zieke stede wert bruunachtech ende rootachtech ende hartachtech ende dits teken van melancolien. Ende of die materie es van melancolien. so es men sculdech meer te morwene die stede ende te verschene die huut met dwane van watere daerin gesoden siin violet bladre ende grisecom in latien fumus terre. Ende daerna met smeringen van olien van violetten tote die materie gemorwt si. |121rb| entie huut geverscht si. Den zieken voedet met verscen voetsele. alse goet wederiin vleesch. gesoden kiekenen. roems warmoes. moruwe eyeren. gekerende melc metten gortte gewelt. Ende alle versce spise sonder die vorseit es die doet wassen melancolie. Dit siin die namen van diversen manieren van puusten wassende op thooft ende in andren steden vanden lichame van meneger manieren ende misselike geformeert. ende dese heet meester gilbeert waterbellen. also men op dwater mach sien bi wilen alst reynt. Maer siin si hart. so heet hi die ziecheit spidecie. ende siin recht onderwassen oft benetelt ware. Onderwilen so wassen puustkine op thooft hier ende gens. ende daer wast haer ute oft swinenborstelen waren. ende dese heten caries. Ende na die puustkine bliven cleine gaetkine onderwilen. uten welken comt lingene also dicke oft ware zeem. ende dese heeten raten. Onder\wilen 63 verschet die huut in meneger steden met scorftheiden. ende met groter joocten. vanden welken comen vele sculferen. ende daer ute comen .4 grote haren meer. of min [alse zwine borstelen G]. ende dese heeten tines. Alse die huut root es. dats van bloede. Ende esser vele hitten entie huut gelu. dats van coleren. Ende essi bruunachtech ende die scorften siin gevarwt loodachtech dat siin van swerter coleren. Ende essi wit ende moru. entie versceit diere uut comtsi gelijc dat olie es. so eist fleumen. Nu gaen wi ter rechter curen ende weten onthouden dat ons vorleert es. In scorftheiden van kindren. of diet niet geweest en hebben .1. jaer. siet die geneest ten iersten dat ghi moget met dat hier achterwert gescreven wert. In ouden lieden ende in diere in veroudert siin. so kent die ziecheit. als u vorleert es. ende purgeert ierst die humoren. Es die scorftheit van bloede dewelke u es geleert kennen. so digereert die materie met oxisacum nemende nuchtens .3. lepel vol met .5. lepel vol warms waters geminct tegadere. ende dit drinct nuchtens ende navens. ende doeten bloet laten ter middelster adren vanden arme. ende daerna geeft hem desen dranc gemaect aldus Nemt violetten .1. dr. prumen van damas .12. sebesten .15. juiubas .20. dese doet zieden in .4. lb. waters tote enen ponde. |121va| Ende dit ziedt ende doeter in van dat [march C] (dat) in cassia fistula es .1. dr. tamarinden ende mannen elx .1/2. dr. dit doet tegader zieden .2. walme of .3. Ende daerna ziet int welke gezi(e)de gi doet navens .1/2. dr. geluwer mirabolanen gepulvert ende also gelike .1. dr. rebarben. Nuchtens tilike so ziedet ende doeter in .1/2. dr. sukers rosaet. ende dat geeft drinken heeter dan laeu. Dies ander dages navens so bade dat hi wel swete ende elx dages so drinke cyroop van grisecom Ende ware dattie fleume ware van souter fleumen. so diger(er)et die materie met oximelle ende daerna purgeertene met .2. dr. ende .1/2. dr. yerasiin. of hi hart es in den lichame ende gaet hi wel ter cameren bi gewoenten. want dese medicine purgeert verbernde humoren. Dies derds dages so stove ende swete wel ende daerna so dwa siin hooft met gesoutenen borne want het suvert ende ontdoet ende droget. Ende dies ander dages doeten bloet laten in die middeladre dit es men sculdech te doene in verbernden humoren. ende daerna salmen moruwen thooft met desen dingen. Nemt papple entie wortel van hoemste ende dat ziedt in borne ende daer met wasscet thooft. ende legt vanden crude op thooft ende doedire in versche botere [soe vele C] hets te beter. Ende dit doet dicken den zieken wel gebaedt. Ende trect hem uut die quade haer met enen tanxkine of suvert hem thooft met silotrum. Ende wert hem 64 thooft te heet of dat hem te zere sweert. so smeertene met deser zalven Nemt olie van violetten ende van rosen. ende .2. doders van eyeren. ende versch swinen smout ende minget te gadere. ende smertene hier met. dit benemt die sweringe entie hitte ende gesmiedt. Ende daerna so comt die drogende zalve. Nemt mostert saet. ende stafisagria saet. dit maelt wel cleine ende maecter af cleine pulver dan minget met zeme ende smeert daer op. Mer en latet daer niet lange op. het mochte den zieken doen cortsen. Noch ene ander: Nemt duven mes ende tempert met wine of met aysine ende met zeme even slecht dit doet tselve. Ende es oec goet geleit op geswollen voeten dengenen die dwater in hebben. Noch ene ander. Nemt zepe. levende sulfer. peper. piretrum. stafisagria quicselver gebluscht met nuchteren mans spekelen. elx even vele vanden cruden. Mer vanden quiczilvere die helft minst. dit minget wel met verscen swinen smoute |121vb| ende smeert daermede tscorfde hooft dit es goet mede te suverne

Noch .1. ander die goet es jegen dat moermael. want het droget sere. Nemt levende calc ende operment elx even vele. ende dit pulvert wel cleine ende tempert met zepen ende olie van oliven ende smert daer met. Noch .1. ander die geneest scorftheit ent moermael ende alle coude drope. Nemt litargirum .2. o. ende pulvert wel cleine ende minget met olien van oliven. ende met aysine temper(e)nde in enen motalinen mortier wrivende onderwilen daerin doende die olie onderwilen den aysiin. ende wrivet alse .1. sause. dat si also cleine alst mach siin ende also dunne alse zeem. ende also slecht. dese zalve es goet alsoet vorseit es. Noch .1. ander Nemt levende calc ende operment. dese pulvert ende tempert met olien ende met aysine. alsoet vorseit es vander andren zalven. dese geneest scorfde hoofde sonder thaer uut te doen vallen Wildi maken .1. ruggene huve thaer met uut te treckene. Nemt sceppec ende smeltet. ende dan mincter in cleine pulver van witten wieroke ende van mastic ende .1. luttel rous zeems. ende dit minget al te gadere ende dan smeret op .1. leder of op .1. campen cleet ende dat maect met sterken litsen die niet breken en mogen. ende dat legt laen op siin hooft. Ende alster op heeft gelegen .3. dage of .4. so doeten staen op enen stoel. ende maect .1. sterke corde vast an enen balken ende die maect vaste metten litsen. ende dan trect den stoel van onder sinen voeten [dan sal hi blivende hanghende ende C] Aldus sal die zieke quite wesen van sinen stincstox. ende dit heet ene ruggene huve. Nu verstaet int genesen van scorfden hoofden. dits die gerechte cure. Int ierste die stede te moruwene als u vorleertes. dat ghi niet en legt op thooft silotrum. Want die wortelen vanden quaden haren en soudenre niet met uut gaen die stede en ware tierst gemoruwet. Maer alst gemoruwet es ende gi werken wilt metter ruggenre 65 huven. so werct met diere vorseit es. Of met deser gemaect van desen dingen ende gespreit op .1. leder of op .1. linen cleet alsoet vorseit es. Nemt swert pec. ende herst. terbentine. [tarwin blomme C] ende dit smelt op 1. cleine vier so dat wel geminct si. ende dan legget opt leder of opt cleet ende doet alsoet vorleert es.

KAPITTEL 27.

Van schurft van het hoofd met de raad van de 4 dokters.

Van schurft op het hoofd zijn er zulke vormen die men kan genezen en sommige niet. En dat zijn die de huid vast aan het been hebben staan en de niet kan schuiven en hard is en werp veel zwavel op dat het haar opeet. En als ge u wilt ondervinden om schurftige hoofden te genezen neem niet die dusdanig gedaan zijn. Maar deze andere kan men genezen die aldus gedaan zijn en er zijn er 2 soorten van, die ene werpt goed haar uit en dat veel en men noemt het hoofdzeer (eczema capitis) en de huid is goed, maar ze behoudt het niet aan het been en ze is niet hard.

En andere zijn er die de huid goed en droog hebben en die hebben veel jeuk en werpt weinig haar uit. En welk van deze twee dat is, dan moet je eerst dat hoofd vermurwen met smeer en met boter en dan moet je die hoofdzeer eruit trekken en daarna genezen zoals u hierna geleerd wordt. Maar vermurw het met deze zalven;

Neem witte Helleborus of het sap van zuring die de bladeren lang en scherp heeft en stamp tevoren dat sommige rode zuring (Rumex sanguineus) noemen, in Latijn lapatium acutum, neem daarvan 1 drachme en scheepspek 1 drachme, dat is murwe pek en kernen van walnoten 6 drachmen, dit stamp je alle tezamen en maak er 1 zalf van. En als het in de winter is dan maak je het van deze notenolie en vermurw het hoofd daarmee 8 dagen lang of 9 of meer of minder alzo u denkt dat het te doen is om het haar uit te trekken en als u denkt dat het murw genoeg is trek dan het haar uit met de wortels met een tang die aldus gemaakt is op deze manier. En daar ge het hebt uitgetrokken besmeer daar die plaats weer met dezelfde daar [61] men het tevoren mee vermurwde.

En als het haar weer groeit was dan het hoofd met een sterke loog. En als het hoofd droog is besmeer het met dit ding die cylotrum heet en aldus gemaakt is: Neem ongebluste kalk, 4 drachmen, en laat het spoelen in water en die er daarna orpiment (arsenicum) in, 2 drachmen, en laat alles tezamen koken. Teken dat het genoeg gekookt is; steek er 1 ganzenveer in en trek het daarna weer uit en gaan de pluimen er gemakkelijk af van de veren dan is het genoeg gekookt en besmeer hiermee het hoofd zo lang als de huid bloot is. En weet dat nadat het haar eruit is besmeer je het hoofd zolang dat die plaats niet root is, maar geheel wit. En dat de wortels van het haar natuurlijk worden en niet hard, dat is een teken van genezen. En wordt dat hoofd te droog, dat is te verstaan dat de schurft te droog wordt van droge naturen doe dan in het cylotrum wat olie van olijven zodat het cylotrum niet te zeer de verharding van het hoofd verteert. En is het 1 scherpe druppel of een verse schurft besmeer het goed met het cylotrum zoals het gemaakt is zonder olie.

Die glossaria van de 4 dokters leert en zegt aldus dat schurft vaak door de schuld van de dokters komt omdat ze vaak pleisters leggen die te heet en te droog zijn. Want ze verteren de natuurlijke hitte en vochtigheid van de huid en maakt ze droger dan ze van naturen moet zijn. En dus wordt ze hard door roekeloosheden van de dokter en omdat hij niet weet wat hij doet zo valt het haar uit dat nimmermeer weer kan groeien want die droge en hete pleisters hebben de vochtigheid verteerd. En de hitte van de pleister heeft die huid zo verhard dat er geen haar uit kan komen want er is geen vochtigheid. Want zo waar enig ding zal groeien daar moet getemperde hitte en getemperde vochtigheid zijn want daar het te heet is daar verbrandt en verdroogt het te zeer en daar het te vochtig is daar verdrinkt het te zeer omdat er te veel vochtigheid is. Nog zegt die glossaria als men pleisters legt liggen ze te lang op 1 zeer en dan komt ervan zoals gezegd is.

Deze schurftheid komt soms van zoute fluimen en dan heeft hij grote jeuk daarin en daarvan komen grote schurftheden en vele schilfers. Nog is er een die van melancholie komt en die jeukt niet zo erg vanwege de koudheid van de materie en de droogte. Maar zijn die vochtvermenging drabbig dan komen daarvan grote puisten en vooral veel eten en niet denkende en niet badende en die van diversen soorten. Hierbij kan u de mensen herkennen van welke vochtvermenging dat hij is. Alzo ons Lanfranc beschrijft en de oude verstandige meester Hippocrates en Galenus, Avicenna en Rasis en vele andere meesters. Dit zijn tekens van de roodbloedige, dat zijn diegene die van bloed zijn en zijn goed gevleesd en vet [62] en goed rood gekleurd en heeft de mond zoet en hij heeft puisten vol etter. En hij heeft de urine rood en dik en van jongen jaren onder de 30. En spijs eet hij dat zijn voedsel is van gewoonte zoals goed vlees, goed brood en dergelijke en drinkt goede drank zoals goede wijn en dit zijn alle tekens dat hij van bloed is.

En die van gal zijn die zijn mager en hebben grote handen en roodachtig gekleurd of geelachtig en hun urine is rood gekleurd en hebben weinig honger en weinig trek in hun spijzen en in de plaatsen van de puisten die ze hebben is het geel en de puisten droog en zeer harde, dit is het teken van de galachtige.

En sommige zijn er die het lichaam wit hebben en witte puisten zonder kleur, maar witte kleine aderen en die mensen zijn zwaar en hebben veel speeksel en dat taai. En de urine wit en bleek en rouw en dik, hebben dorst en verteren laat hun spijzen. En die zere plaatsen zijn wit of murw of zacht om aan te tasten en vele vochtigheden zonder hitte, dit is het teken van de flegmaticus.

De melancholische heeft het lichaam mager en bruinachtig en zijn urine is bruin en bleek en dun of onder zwarte kleur en groenachtig en dun. En hij eet goed. En zijn bloed is bruinachtig en dikachtig. En dit is voor hem slecht eten, koeienvlees, geitenvlees, warme moes van kolen en alle stamppot van rode zaden gemaakt want dit laat rode gal groeien, dat is melancholie. En de zieke plaats wordt bruinachtig en roodachtig en hardachtig en dit is het teken van melancholie.

En als die materie van melancholie is dan moet men die plaats meer vermurwen en de huid bevochtigen en wassen met water waarin gekookt zijn violenbladeren en duivenkervel, in Latijn fumus terre. (Fumaria officinalis) En daarna met smeringen van olie van violen tot die materie vermurwd is en de huid bevochtigd is.

De zieken voeden met vers voedsel zoals goed ramsvlees, gekookte kuikens, roomse warme moes, murwe eieren, gekarnde melk met gort geweld. En alle verse spijzen uitgezonderd die gezegd zijn laten melancholie groeien.

Dit zijn de namen van diverse soorten puisten die op het hoofd groeien en in andere plaatsen van het lichaam van vele vormen en verschillend gevormd en deze noemt dokter Gilbeert waterbellen zoals men soms op het water kan zien als het regent. Maar zijn ze hard dan noemt hij die ziekte spidecie en zijn echt ondergroeien of het met netels was.

Soms groeien hier en daar puistjes op het hoofd en daar groeit haar uit of het zwijnenborstels waren en deze heten caries. En na die puistjes blijven soms kleine gaatjes waaruit drek komt alsof het honing was en deze heten raten.

Soms [63] wordt die huid op vele plaatsen vochtig van schurftheden en met grote jeuk waarvan vele schilfers komen en daaruit komen 4 grote haren, meer of minder als zwijnenborstels en deze heten tines. (Tinea; vormen van hoofdzeer)

Als de huid rood is, dat is van bloed. En is er veel hitte en de huid geel, dat is van gal. En is ze bruinachtig en de schurft is loodachtig gekleurd is dat van zwarte gal. En is het wit en murw en de versheid die er uitkomt op olie lijkt, dat is van fluimen.

Nu gaan we naar de echte genezing en weten en onthouden dat ons geleerd is. In schurftheden van kinderen of die het 1 jaar niet geweest hebben, zie die genezen het eerste dat ge kan met dat hierna geschreven wordt. In oude lieden en in die erin verouderd zijn, ken de ziekte zoals u geleerd hebt en purgeer eerst die vochtvermenging.

Is de schurft van bloed wat u geleerd hebt te herkennen verteer die materie met oxisaccarum (stroop, azijn granaatappel en suiker) en nemen ‘s ochtends 3 lepels vol met 5 lepels vol warm water tezamen gemengd en drinkt dit ‘s ochtends en Գ avonds en laat bloed laten in de middelste ader van de arm en geef hem daarna deze drank die aldus gemaakt is;

Neem violen, 1 drachme, pruimen van Damascus, 12, sebesten, (Cordia myxa) 15, en jujube, (Zizyphus jujuba) 20 laat deze koken in 4 pond water tot een pond. En dit kookt en doe er van dat merg da) in dat Cassia fistula is, 1 drachme, tamarinden (Tamarindus indica) en manna, elk 1/2 drachme, laat dit tezamen koken 2 wellen of 3. En zeef het daarna is welke zeef ge het doet ճ avonds en doe er 1/2 drachme gele mirobalanen verpoederd bij en net zo 1 drachme rabarber. Kook het ճ ochtends en doe er 1/2 drachme rozensuiker in en geef dat te drinken, heter dan lauw. De volgende avond baden zodat hij goed zweet en drink elke siroop van duivenkervel. En was het dat die fluimen van zoute fluimen waren verteer de materie met oxymel (water, honing en azijn) en purgeer het daarna met 2 1/2 drachmen azijn en als hij hard is in de loop en gaat hij goed ter toilet uit gewoonte want dit medicijn purgeert verbrande vochtvermenging. De derde dag goed stoven en zweten en was daarna zijn hoofd met gezouten bronwater want het zuivert en ontdoet en droogt. En de volgende dag laat ge bloed laten in de middelader, dit moet men doen in verbrande vochtvermenging en daarna zal men het hoofd vermurwen met deze dingen;

Neem Malva en de wortel van heemst en kook dat in bronwater en was daarmee het hoofd en leg van die kruiden op het hoofd en doe er in vochtige boter zoveel, het is beter. En laat vaak de zieke goed baden. En trek bij hem de kwade haren eruit met een tangetje of zuiver hem het hoofd met cylotrum.

En wordt bij hem [64] het hoofd te heet of dat het hem te zeer zweert besmeer het dan met deze zalven;

Neem olie van violen en van rozen en 2 dooiers van eieren en vochtig varkensvet en meng het tezamen en besmeer hiermee, dit beneemt die zweer en de hitte en verzacht. En daarna komt de drogende zalf;

Neem mosterdzaad en Delphinium staphisagria zaad, maal dit goed klein en maak er klein poeder van en meng het met honing en smeer het erop. Maar laat het daar niet lang op, het kan de zieke koorts geven.

Nog een andere: Neem duivenmest en meng het met wijn of met azijn en met honing, even echt en doet hetzelfde. En is ook goed gelegd op gezwollen voeten van diegenen die het water in hebben.

Nog een andere; Neem zeep, levende zwavel, peper, pyrethrum (Anacyclus), staphisagria en kwikzilver geblust met nuchter mannenspeeksel, elk evenveel van de kruiden. Maar van kwikzilver minstens de helft, meng dit goed met vers varkensvet en besmeer daarmee het schurftige hoofd, dit is goed om ermee te zuiveren.

Nog 1 andere die goed is tegen dat gezwel aan de benen want het verdroogt zeer. Neem ongebluste kalk en orpiment (arsenicum), van elk evenveel, en verpoeder dit goed klein en meng het met zeep en olie van olijven en besmeer het daarmee.

Nog 1 andere die schurft geneest en dat gezwel aan de benen en alle koude druppen; Neem litargirum, 2 ons, en verpoeder het goed klein en meng het met olie van olijven en meng het met azijn en wrijf het in een metalen mortier en doe er soms daarin de olie en soms de azijn en wrijf het als 1 saus zodat het zo klein is als kan zijn en zo dun als honing en alzo goed, deze zalf is goed zoals gezegd is.

Nog 1 andere; Neem ongebluste kalk en arsenicum, verpoeder dit en meng het met olie en met azijn zoals gezegd is van de andere zalven, deze geneest schurftige hoofden zonder het haar uit te laten vallen.

Wil ge 1 een pikpleister maken om het haar ermee uit te trekken; Neem scheepspek en smelt het en meng er dan klein poeder in van witte wierook (Boswellia thurifera) en van mastiek (Pistacia lentiscus) en wat ruwe honing en meng dit alles tezamen en smeer het dan op 1 leren of op 1 hennepkleed en maak dat met sterke banden die niet breken kunnen en leg het in een laag op zijn hoofd. En als het er 3 of 4 dagen op heeft gelegen laat hem dan op een stoel staan en maak 1 sterk koord vast aan een balk en maak die vast met de banden en trek dan de stoel van onder zijn voeten dan zal hij blijven hangen. Aldus zal die zieke zijn hoofdzeer. (Eczema capitis) kwijt wezen van en dit heet een ruig bekleedsel.

Begrijp nu in het genezen van schurftige hoofden, dit is de echte behandeling. Eerst die plaats te vermurwen zoals u geleerd hebt en dat ge geen cylotrum op het hoofd legt. Want de wortels van de kwade haren zouden er niet mee uit die plaats gaan was het niet eerst murw gemaakt. Maar als het vermurwd is en ge werken wil met de ruige huif [65] werk met die zoals gezegd is. Of met deze gemaakt van deze dingen en gespreid op 1 leer of op 1 linnen kleed zoals gezegd is.

Neem zwart pek en hars, terpentijn, tarwebloem en smelt dit op 1 klein vuur zodat het goed gemengd is en leg het dan op het leer of op het kleed en doe alzo het geleerd is.

|122ra| CAP. 28.

Dits vande(n) luse(n) die wasse(n) op thooft of i(n) andre(n) stede(n) an de(n) lichae(m) die c(ur)e d(aer) iege(n).

Dicwile heeft die mensce lusen ende neten [op thovet oft G] an sinen lichame ende dat es om dat nature dat hare werct ende stect van hare die overtullecheit die es tusscen der huut enten vlesche. ende dat siin verrotte humoren ende verkeren in wormen die lusen heeten ende neten. Ende alse die heete lichame heeft dusgedane wormen. so salmen dus cureren. Nemt quiczilver of asscen gebernt van vilten ende aysiin ende olie van oliven. ende hier af maect .1. zalve getempert altegadere. ende besmertene hier mede Een ander. Nemt litargirum. quiczilver. olie ende aysiin. ende tempert te gadere ende besmeret daermet

Een ander zalve in couden lichamen. Nemt wit elleborum. stafisagria. nitrum. operment root. dit tempert met aysine hier met so smeret thooft Item root operment met olien getempert doet tselve Item zeewater met aysine geminct. of gesouten water. doet tselve. Noch nemt quiczilver gebluscht met nuchteren spekele ende swinen smout ende asscen van houte ende beter ware van vilte [onghebulst calc C]. hier met so minct pulver gestampt vanden sade van stafisagria ende dit gedaen in enen holen broecrieme. Of gesmert daermet .1. wollen gordelkijn ende daermet gegordt. alle die die (sic) luse die .1. mensce heeft sullen daertoe lopen. Ende also sullen si doen. mingdi tpulver van stafisagria ende terbentine. ende windet daeromme catoen ende draget in uwen boesem Noch nemt quiczilver gebluscht ende asscen van menscen hare gebernt. ende geminct te gadere.

Meester gillebeert seit dat luse comen van vortten humoren als u vorleert es. Mer die comen van melancolien die siin swert. alse die wassen int haer vanden hoofde. Ende die van fleumen comen. die siin wit. entie van bloede comen die siin root. Ende sulke comen van swete. ende sulke van vulen cledren [ende van wollen clederen G] Ende onderwilen comen si dien lieden die ziec siin ende siin vorboden vander doot. Ende sulken en mach mense niet benemen. ende dats gerne .1. voorbode van laserscepe.

|122ra| KAPITTEL 28.

Dit is van de luizen die op het hoofd groeien of op andere plaatsen aan het lichaam en de behandeling ertegen.

Vaak heeft de mens luizen en neten op het hoofd of aan zijn lichaam en dat is omdat natuur zich werkt en van zich de overtolligheid uitsteekt die er tussen de huid en het vlees is en dat zijn verrotte vochtvermengingen en veranderen in wormen die luizen en neten heten. En als het hete lichaam dusdanige wormen heeft dan zal men aldus genezen;

Neem kwikzilver of as dat gebrand is van vilt en azijn en olie van olijven en maak hiervan 1 zalf en gemengd al tezamen en besmeer hiermee.

Een andere; Neem litargirum, kwikzilver, olie en azijn en meng het tezamen en besmeer het daarmee.

Een andere zalf in koude lichamen; Neem witte Veratrum, Delphinium staphisagria, soda (potas) en rood arsenicum, dit meng je met azijn en besmeer hiermee het hoofd.

Item rode arsenicum met olie vermengt doet hetzelfde.

Item, zeewater met azijn gemengd of zout water doet hetzelfde.

Nog neem kwikzilver geblust met nuchter speeksel en varkensvet en as van hout en beter was van vilt en ongebluste kalk en meng hiermee het poeder dat gestampt is van de zaden van staphisagria en dit gedaan in een holle broekriem. Of besmeer daarmee 1 wollen gordeltje en omgord je daarmee, alle die luizen die 1 mens heeft zullen daartoe lopen. En alzo zullen ze doen; meng dit poeder van Delphinium staphisagria en terpentijn (Pistacia of Larix) en windt daarom katoen en draag het in uw boezem.

Nog neem gebluste kwikzilver en as van gebrand mensenhaar en meng te tezamen.

Dokter Gillebert zegt dat luizen van verrotte vochtvermenging komen zoals u geleerd hebt. Maar die van melancholie komen die zijn zwart als die in het haar van het hoofd groeien. En die van fluimen komen die zijn wit en die van bloed komen die zijn rood. En sommige komen van zweet en sommige van vuile kleren en van wollen kleren. En soms komen ze bij die lieden die ziek zijn en zijn voorboden van de dood. En zulke mag men ze niet benemen en dat is graag 1 voorbode van huidziekte. [66]

|122ra| CAP. 28.

Dits vande(n) luse(n) die wasse(n) op thooft of i(n) andre(n) stede(n) an de(n) lichae(m) die c(ur)e d(aer) iege(n).

Dicwile heeft die mensce lusen ende neten [op thovet oft G] an sinen lichame ende dat es om dat nature dat hare werct ende stect van hare die overtullecheit die es tusscen der huut enten vlesche. ende dat siin verrotte humoren ende verkeren in wormen die lusen heeten ende neten. Ende alse die heete lichame heeft dusgedane wormen. so salmen dus cureren. Nemt quiczilver of asscen gebernt van vilten ende aysiin ende olie van oliven. ende hier af maect .1. zalve getempert altegadere. ende besmertene hier mede Een ander. Nemt litargirum. quiczilver. olie ende aysiin. ende tempert te gadere ende besmeret daermet

Een ander zalve in couden lichamen. Nemt wit elleborum. stafisagria. nitrum. operment root. dit tempert met aysine hier met so smeret thooft Item root operment met olien getempert doet tselve Item zeewater met aysine geminct. of gesouten water. doet tselve. Noch nemt quiczilver gebluscht met nuchteren spekele ende swinen smout ende asscen van houte ende beter ware van vilte [onghebulst calc C]. hier met so minct pulver gestampt vanden sade van stafisagria ende dit gedaen in enen holen broecrieme. Of gesmert daermet .1. wollen gordelkijn ende daermet gegordt. alle die die (sic) luse die .1. mensce heeft sullen daertoe lopen. Ende also sullen si doen. mingdi tpulver van stafisagria ende terbentine. ende windet daeromme catoen ende draget in uwen boesem Noch nemt quiczilver gebluscht ende asscen van menscen hare gebernt. ende geminct te gadere.

Meester gillebeert seit dat luse comen van vortten humoren als u vorleert es. Mer die comen van melancolien die siin swert. alse die wassen int haer vanden hoofde. Ende die van fleumen comen. die siin wit. entie van bloede comen die siin root. Ende sulke comen van swete. ende sulke van vulen cledren [ende van wollen clederen G] Ende onderwilen comen si dien lieden die ziec siin ende siin vorboden vander doot. Ende sulken en mach mense niet benemen. ende dats gerne .1. voorbode van laserscepe.

|122ra| KAPITTEL 28.

Dit is van de luizen die op het hoofd groeien of op andere plaatsen aan het lichaam en de behandeling ertegen.

Vaak heeft de mens luizen en neten op het hoofd of aan zijn lichaam en dat is omdat natuur zich werkt en van zich de overtolligheid uitsteekt die er tussen de huid en het vlees is en dat zijn verrotte vochtvermengingen en veranderen in wormen die luizen en neten heten. En als het hete lichaam dusdanige wormen heeft dan zal men aldus genezen;

Neem kwikzilver of as dat gebrand is van vilt en azijn en olie van olijven en maak hiervan 1 zalf en gemengd al tezamen en besmeer hiermee.

Een andere; Neem litargirum, kwikzilver, olie en azijn en meng het tezamen en besmeer het daarmee.

Een andere zalf in koude lichamen; Neem witte Veratrum, Delphinium staphisagria, soda (potas) en rood arsenicum, dit meng je met azijn en besmeer hiermee het hoofd.

Item rode arsenicum met olie vermengt doet hetzelfde.

Item, zeewater met azijn gemengd of zout water doet hetzelfde.

Nog neem kwikzilver geblust met nuchter speeksel en varkensvet en as van hout en beter was van vilt en ongebluste kalk en meng hiermee het poeder dat gestampt is van de zaden van staphisagria en dit gedaan in een holle broekriem. Of besmeer daarmee 1 wollen gordeltje en omgord je daarmee, alle die luizen die 1 mens heeft zullen daartoe lopen. En alzo zullen ze doen; meng dit poeder van Delphinium staphisagria en terpentijn (Pistacia of Larix) en windt daarom katoen en draag het in uw boezem.

Nog neem gebluste kwikzilver en as van gebrand mensenhaar en meng te tezamen.

Dokter Gillebert zegt dat luizen van verrotte vochtvermenging komen zoals u geleerd hebt. Maar die van melancholie komen die zijn zwart als die in het haar van het hoofd groeien. En die van fluimen komen die zijn wit en die van bloed komen die zijn rood. En sommige komen van zweet en sommige van vuile kleren en van wollen kleren. En soms komen ze bij die lieden die ziek zijn en zijn voorboden van de dood. En zulke mag men ze niet benemen en dat is graag 1 voorbode van huidziekte. [66]

CAP. 30.

Van te genesene bulen opt hooft.

Heeft enech mensce enen bult op thooft. of ene vercappe in 68 latine testudo. ende dats .1. swere die hem spreit tusscen den vlesce enten bene. dewelke huut brect ende wast weder. dwelke gesciet bi dat tfleesch herdre es dant eldre in andren steden es vanden lichaem als u vorleert es int begin van desen boeke int capittel vanden hoofde. dwelke gevalt meest in kindren of in jongen lieden hebbende onder .10. jaer. Dits die cure te genesene. Ghi selt nemen .1. sceers ende sniden die huut dore vanden zwere op ende neder van den enen ende toten andren. also lanx alse thaer gaet. ende al uut halen dat etter ende breken den sac daer detter in leit gegadert [dan doet hute der na C]. Ende daerna so wiecse wel vol. ende legter boven .1. plaster van werke ende bintse also tote dies ander dages. ende daerna so heiltse sonder wieken. Of essi groet ende si vele heeft hare gespreidt dat si niet en mach siin gesuvert bi harer groetheiden. so snijtse cruus wijs ende dan doet als u vorleert es. Mer daer gise genesen moget sonder crucen daer en snijt mer enen snede. Want men es sculdech den mensce te genesene metter minster pinen ende metter minster lixemen. Ende dese zweren siin al vol geuulcereert. dats quaet vul wey vleesch. dat detter heeft gemaect quaet. dat doet ute metten pulvere van coperrode. ende dat ierst gebernt in enen scarf ende daerna weder gepulvert. Dit verteert quaet vleesch in den mensce. ende sonderlinge in den man. ende doet die wonden heilen. Ende in dwijf so verteret tfleesch. mer en helpt niet der wonden alst doet in den man. dats om dat dwijf cout es ende versch. ende dat nes niet die man. en ware dat hi ware te jonc Ende wacht wel dese wonde dat si niet ondercotech en werde. ende dat soude comen bi dat mense soude stoppen met wieken so dat detter niet ute en soude mogen comen. ende aldus sout hem spreiden ende onder\cotech |123ra| worden. Mer piint u altoes om die wonde te suverne vanden ettere ende vanden quaden vleesche metten pulvere van coperroot of met soute. Ende geneest die wonde also u vorleert es van andren wonden. Ende van desen bulten so volget thaer also verre als detter gevortecht was gespreidt. dat sal weder wassen. het en ware dat detter daer te lange in hadde geweist gelaten. ende dat ware bi dat detter hadde gevort of verteert die wortelen vanden hare. dan en maecht niet weder wassen. [Explicit Johanne Ypermanne L.] Ende hier met si ons gnouch geseit vanden hoofde ende van siere siecheit.

[der iiii meesters salve

Deze salve vysierden die .4. meesters van zalerne. men zal nemen litargurum ende dat zalmen pulveren. ende dan zalmen oeck nemen loodasschen ghebrent van lode .1/2. once dye salmen wel pulveren ende wyt van spaengen .1. .1/2. o. dat ghewreven 69 in .1. mortier met olien van rosen ende met aysile te gadere ghewreven ende maect slechte zalve es goet in heeten tyden ende in heten wonden ende soe droegt ende heelt wonden met goeden ettere ende coelt.

Dits meester jan breemblat zalve.

Dits dye zalve dye maecte meester jan breemblat Ende hij zeyt dat hijse gaf tetene alse hij dye wonden verbonden heeft ende gedweghen met wijne ofte met aysine ende danne gheeft hise tetene ende men maecte aldus. Men zal nemen hontsrebbe ende sansucum (?) ende smeerwortel ende pimpenelle ende dye cruyde zalmen stoten elcs .10. lb. ende danne zalmen dat zap ute wringen ende men sal dat post weder te vuren doen metter soute boteren voirseit ende danne zalmen dyt zieden eenen langhen tijt met enen soeten viere ende danne salment dair na wringen dore eenen starcken douck ende danne zalmen die cruden echter warmen ja porst vanden cruden ende dan zalmen nemen dat dair ute ghewronghen was dat zap zalmen doen zieden langhe wyle met zoeten viere ende danne salment vanden viere doen ende men zalt ghieten op couden borne ende alsoe coelen ende twater alsoe ute droeghen ende bestedent in .1. verloed vat in couder steden.

Van eenre plaesteren die men heet dye gracie godes Gracia dei.

Een plaester dat men heet dye gracie gods dye so maect men hier ane. Nemet die blade vanden eglentiere dye roede bloemen draget ende duetse in .1. glazijn vat ende ghieter in .1. vierendeel lb. olien van oliven ende latet .3. maende staen ter zonnen ende dair na nemt mageden was ende nempt dye croppen van roden rosen van roden eglantiere (die) zijn gevallen omtrent zente Jans mysse ende droeghetse ter zonnen ende maecter af subtijl pulver. ende dan nemt .1. vierendeel vander voirscreven wasse ende dye olie vore genoemt ende .2. dr. vanden voirseiden pulvere vanden voirseyden croppen ende smeltet alte gadere in eene panne op .1. cranck viere ende alst al gesmelten (sic) es doet af ende latet colen ende daer na nempt betenye verbena pimpenelle oft over dye pimpenelle zoe neemt roet [......] dat men naden latyne noemt [........] wel ghedweghen ende vanden watere wel versopen ende gestampt zo zieden in enen nyewen pot met eenen stope wits wijns den starcsten ende den besten die ghij moghe(t) vynden den pot vaste ghestopt Ende laet den pot vaste gestopt ende laet den wijn versieden toten derden deele ende danne laet dye ziedinghe staen tote sander daghes dien tijt ende dan heet dien pot wel sonder zieden ende danne wringt die zode uut zuver ende doet ute in een panne over tfier ende alst beghint te zieden zo werpter in alleyskijn stucken .3. o.. harst altoes roe ende tote dat tplaestere al volmaect zij daer na so doetter in 70 voirseit was (?) metter olien gemenghet Ende daer na pulver van mastieke alst genouch ghezoden es doettet vanden viere ende doetter in terebentyne 1 lb. ende altoes roerende tote dat cout es dyt tplaesler hout altoes in ledere.

Dese wercke van desen plaesteren

Men zal weeten dat dit plaester es goet tallen wonden alsoe wel ten ouden alze ten jonghen ende boven alle dinghen zo es zij vagende ende zu verende ende oeck vleesch te doene wasse(n) Ja ende meer heelen in eenre weken dan alle andere medicinen in eenre maent Ja ende sij en laet gheen quaet vleesch in wonden wassen ende zijn is goet den zenuwen dye onterompen sijn oft ghesneden zijn in wonden in sweeren ende zij trect alle maniere van scutte Ja op dat weder keren mach ten gate dart inne gescoten was Ende zij es oeck goet op steden van gevenijnden beten en zij trecken tfenijn ute Ende zij rijpt zeere alle alle manyeren van zweeren ende heelt zonder wyeken. Ende zij es oec goet tegen cancker ende fistele ende mormalen ende alle manieren van quaden zeeren ende zweren ende sij es alte goet op sweeren ende clieren die wassen in den hals want zij scoertse ende heeltse ende zij es goet op dye sweeren die wast andye levere ende ane dye mylte ende onder dye rebben Ja op dat mense int dierste dair op plaesters (l. plaestert) bedij zij trecken buten int vleesch ende scoertse ende heelse ende dat so orcont een dye meester was dat hyse lede op een hovet dat op gheblasen was ende dye zieke genas Sy es goet op spenen ende alse dye meesters dye warheyt willen belien soe es zij meer orberlec danne eene mensche mach begripen want zij es ongebrechlec ende hare wercken sijn ghewarich vanden namen dat mense heet gracia dey ende der heylicheden.

(Volgt een opsomming van de medicinale gewichten en de daarvoor gebruikelijke teekens. Tevens een grove schets van een weegschaal) G]

KAPITTEL 30.

Van builen op het hoofd te genezen.

Heeft enig mens een bult op het hoofd of een met een kap dat in [68] Latijn testudo heet en dat is 1 zweer die zich verspreidt tussen het vlees en het been die de huid breekt en weer groeit wat gebeurt omdat het vlees harder is dan het elders in andere plaatsen van het lichaam is zoals u geleerd hebt in het begin van deze boeken in het kapittel van het hoofd wat meestal in kinderen of in jongen lieden onder 10 jaar gebeurt.

Dit is de behandeling om te genezen. Ge zal 1 schaar nemen en de huid doorsnijden van de zweer op en neer van de ene en tot de andere zoals het haar gaat en alle etter er uithalen en de zak breken daar de etter in verzameld ligt dan doet u eruit daarna. En bedek het daarna goed vol en leg er boven 1 pleister van werk en bindt het alzo tot de volgende dag en heel het daarna zonder doeken.

Of is het groot en heeft het zich veel heeft verspreid zodat ze niet gezuiverd kan worden vanwege haar grootte, snij het dan kruisvormig en doe dan zoals u geleerd hebt. Maar daar ge het genezen mag zonder kruis snij daar maar 1 snede. Want men moet de mens genezen met de minste pijnen en met de minste littekens. En deze zweren zijn geheel vol geëtterd, dat is kwaad vol wild vlees en dat het etter kwaad heeft gemaakt, doe dat eruit met het poeder van koperrood en dat eerst gebrand in een potscherf en daarna weer verpoederd. Dit verteert kwaad vlees in de mens en vooral in de man en laat die wonden helen. En in een vrouw verteert het vlees, maar helpt de wonden niet zoals het doet in de man, dat is omdat de vrouw koud is en vochtig en dat is de man niet tenzij dat hij te jong is. En let wel op dat deze wonde niet verzweert wordt onderhuids en dat zou komen omdat men het zou bestoppen met doeken zodat de etter er niet uit zou mogen komen en aldus zou het zich verspreiden en verzweren. Maar denk er altijd aan om die wond te zuiveren van de etter en van het kwade vlees met het poeder van koperrood of met zout. En genees die wonde zoals u geleerd hebt van andere wonden. En van deze bulten volg het haar zover als het verrotte verspreid was, dat zal weer groeien tenzij dat de etter er te lang in geweest was en dat is omdat de etter de wortels van het haar verrot of verteerd hebben, dan kan het niet weer groeien. [Explicit Johannes Yperman] En hiermee is door ons genoeg gezegd van het hoofd en van zijn ziekte.

De 4 dokters zalf

Deze zalf maakten de 4 dokters van Salerno; men zal litargirum nemen en dat zal men verpoederen en dan zal men ook loodas nemen dat gebrand is van lood, 1/2 ons, dat zal men goed verpoederen en loodwit van Spanje, 1 1/2 ons, dat gewreven [69] in 1 mortier met olie van rozen en met azijn tezamen gewreven en maak echte zalf die goed is in hete tijden en in hete wonden en zo droogt en heelt wonden met goede etter en verkoelt.

Dit is meester Jan Breemblat’s zalf.

Dit is de zalf die dokter Jan Breemblat maakte. En hij zegt dat hij het gaf te eten als hij de wonden verbonden had en gewassen met wijn of met azijn en dan gaf hij het te eten en men maakt het aldus; Men zal lange weegbree nemen en sansucum (Origanum majorana) en smeerwortel en Pimpinella saxifraga en die kruiden zal men stampen, van elke 10 pond en dan zal men dat sap uitwringen en men zal die pasta weer op het vuur doen met de zoute boter eerder gezegd en dan zal men dat een lange tijd koken met een zacht vuur en dan zal men het daarna door een sterke doek wringen en dan zal men die kruiden echt warmen, ja sap van de kruiden en dan zal men nemen dat er uitgewrongen was en dat pasta zal men een lange tijd laten koken met zacht vuur en dan zal men het van het vuur doen en men zal het gieten op koud bronwater en alzo koelen en het water alzo uitdrogen en het in 1 verloden vat plaatsen in koude plaatsen.

Van een pleister die men de gracie godes Gracia dei noemt.

Een pleister dat men de gratie God noemt maakt men hierna; Neem die bladeren van de egelantier (Rosa rubiginosa) die rode bloemen draagt en doe het in 1 glazen vat en giet er in 1 vierde pond olie van olijven en laat het 3 maanden in de zon staan en neem daarna maagdenwas en neem de knoppen van rode rozen van rode egelantier die omtrent Sint Jans mis zijn gevallen en droog het in de zon en maak er subtiel poeder van en neem dan 1 vierde deel van de voor beschreven was en de olie hiervoor genoemd en 2 drachmen van het voor vermelde poeder van de voor vermelde knoppen en smelt alles tezamen in een pan op 1 zwak vuur en als het alle gesmolten is doe het er af en laat het koelen en neem daarna betonie, Verbena en Pimpinella saxifraga of voor de Pimpinella saxifraga neem rood [......] dat men naar het Latijn noemt [........] goed gewassen en van het water goed verzopen en gestampt en zo in een nieuwe pot koken met een stoop witte wijn, de sterkste en de beste die ge kan vinden, de pot vast gestopt. En laat de pot vast gestopt en laat de wijn tot het derdedeel verkoken en laat dan het kooksel staan tot de volgende dag die tijd en verhit dan die pot goed zonder te koken en wring dan dat kooksel zuiver uit en doe het uit in een pan boven het vuur en als het begint te koken dan werp je er in geleidelijk stukken van 3 ons hars in en altijd roeren en totdat de pleister geheel volmaakt is en doe er daar [70] de voor vermelde was met de olie gemengd in. En daarna poeder van mastiek (Pistacia lentiscus) en als het genoeg gekookt heeft doe het van het vuur en doe er terpentijn in, 1 pond, en altijd roeren totdat het koud is, hou die pleister altijd in leer.

Dit werk van deze pleister

Men zal weten dat deze pleister goed is bij allen wonden alzo goed voor ouden als voor jongen en boven alle dingen zo is ze afvegend en zuiverend en ook vlees te laten groeien Ja, en meer helen in een week dan alle andere medicijnen in een maand. Ja, en ze laat geen kwaad vlees in wonden groeien en ze is goed voor de zenuwen die gekrompen of gesneden zijn, in wonden en zweren en ze trekt alle soorten van schoten, ja zodat het weer keren mag naar het gat daar het ingeschoten was. En ze is ook goed op plaatsen van giftige beten en ze trekt het gif eruit. En ze rijpt zeer alle soorten van zweren en heelt zonder weken. En ze is ook goed tegen kanker en etterwond en gezwel aan benen en alle soorten van kwade zeren en zweren en ze is al te goed op zweren en klieren die in de hals groeien want zij scheurt ze en heelt ze en ze is goed op die zweren die aan de lever en aan de milt en onder de ribben groeien. Ja zodat men ze in als eerste daarop pleistert waarbij ze trekt buiten in het vlees en scheurt en heelt ze en dat verkondigt een dokter dat hij het op een hoofd legde dat opgeblazen was en de zieke genas. Het is goed op aambeien en als de dokters de waarheid willen geven dan is ze meer gebruikelijk dan een mens kan begrijpen, want ze heeft geen gebreken en haar werken zijn het waard van de namen dat men het gracia dei en de heiligheid heet.

(Volgt een opsomming van de medicinale gewichten en de daarvoor gebruikelijke tekens. Tevens een grove schets van een weegschaal)

Hier begint die tafle vanden andren boeke ende sprect vanden ogen ende heeft in .25. capitelen

Ierst hoe die ogen geformert siin

2. van ongemaken in die ogen ende hoe datsi comen

3. vander minster optalmen van drien

4. vander ander optalmen die sterkere es

5. vander meester optal. ende van misseliken ziecheiden die van optalmen comen

6. van puusten in dogen ende wat dat ungula heet

7. van ere smetten dat pannus heet

8. van hoe vele manieren van tekenen siin van desen smetten

9. vander ierster die verbaert als .1. zant.

10. vander andere die verbaert als .1. vischscelle

11. vander derder die verbaert als .1. vlocke snees

12. vander vierder smetten die al doge bedect

13. van doeken of van nagelen

14. Eene ander maniere van doeken of na. die bruun sijn

15. van poentkinen die onderwilen gevallen in ogen

16. van scorftheit ende rootheit ende van joocten in dogen

17. van seebel in die ogen 71

18. van tranenden ogen of lopenden

19. van leepen ogen of tervenden die leden

20. van blauwen ogen gevallen of gewerpen (sic) etc.

21. van .4. karacten die men mach genesen

22. van 3. karacten die men niet en mach genesen

23. van wonden in die ogen

24. van fistelen onder die ogen

25. van noli me tangere int anscijn of an de lippen.

Hier begint die ander pertie van den boeke int welke men sal leren vanden ogen ende van haren ziecheiden te cureernen (l. cureerne) also alse meester jan yperman raet. Nu verstaet vanden ogen hoe dat si gewrocht siin. Die oge es gemaect |123rb| bina als een pijnappel. achter scarp ende voren .1. luttel blonc ende slecht ende in die middewert rond omme te bat tontfane sine geesten. ende ane dechterste ende ene zenuwe die hol es entie gaet in die herssenen. dore dwelke die ziende geesten gaen. ende alsi bestopt es van humoren so es die mensce blint met sconen ogen. Int hole vanden ogen es .1. claer waterkiin puur datmen humoren heet van elken belemmertheiden. dwelke ontfanget die lucht van buten dore .3. hude die siin zere claer. Dierste heet uvea die naest es den waterkine. dandere heet cristaline. die uterste heet cornea. Die inreste es gelijc enen peulekine daer tsteenkiin van .1. rosinen in es gewimpelt. dats in latine uva passa. 72 die middelste es geheten cerstael om datsi geliket den cristale. die uterste es geheten horen om dat si es claer ende gelijc den hoorne dat si gelei .. ent (?) als 1. horen ende buget dies gelike. Dese siin liggende deen an dandere dore dewelke die lucht gaet int vorseide waterkiin. ende daerna ontfanget dat lucht die zenewen die int scarpe vanden ogen hout vaste an elke huut die es vanden zenewen die ten ende siin van den oge diere heet ene sclirotica die comt van dura mater. ende dandere heet secondina entie comt van pia mater. Dese .2. huden beluken de substancie vanden ogen. bi hem leiden die ene van binnen den vorseiden waterkine ende dandere van buten tfleesch. dwelke heet dwitte vanden ogen daer inne lopen arterien. adren die voetsel bringen den ogen. Ende daer es ene andre huut dat dnetkiin heet dat comt ende wast van pia mater. ende dwitte van den ogen dats al v(l)eeschachtech binnen dat besloten heeft dwaterkiin bi hem. Mer daer siin tusscen .2. meer huden dan ene als u hierna geseit wert. die welke huden ontdoen ende luken het ontdoet alst ontfaen heeft [........] die vorseide holle zenuwen sijn van hem .3. gemaect bi naturen als u vorleert es van dura mater ende van pia mater ende vanden netkine die siin gebinde vanden herssenen die welke versceeden die substancie van den herssenen. Waerbi dat men ziet menech werf dat .1. mensce es ziec int vorhooft ende eldre niet. dat doet dnetkijn dat doreloopt |123va| die herssenen. Ende verstaet wel dat en es niet dura mater no pia mater. Ende aldus siet men dicken dat .1. mensce ziec es in dene stede vanden hoofde ende in dandere niet. Ende tusscen den humoren dat te voren es geheten waterkijn enten vleesce es .1. rinc. die rinc tusscen vlesche enter ziene daer die heet de huut daer des menscen varwe in leit. onderwilen grau. onderwilen scier onderwilen bruun. ende mengertieren. entie heet glas. Dese stede bescermet dbloet dat niet ten vleescen steden en mach lopen no ter ziene bi naturen. Mer bi andren ongevalle alse bi slagen of dies gelike. of bi vervulten van naturen de welke bi reumen nature daer sendet ende dan comen daeraf sware ziecheiden. In den rinc es noch .1. ander huut die heet aranea in latine. in dietsch coppengespin. ende dats dunne ende subtijl. ende dits vast ant netkiin dat in die ziene es. dat wel starc es hoe subtijl dat es. ende heeft die oge al omme bewimpelt sonder vore die zie. Nature heeft gemaect ene sonderlinge huut die dect ende bint al die oge sonder allene vore die zie. ende dats die uterste huut ende heet coniunctiva. dat alle dandere te gadere hout gevoecht. deckende dese die ziene. so werde den oge appel dat es dat brune dat ront es datter geen licht in soude mogen comen. Mer si es an die .3. vast die siin dat men weren 73 vore dwaterkiin. dewelke alle .3. sere claer ende suver siin bi naturen. Die zenewe die es ant rechter ende vanden rechten oge ende vanden luchtere die en siin niet vanden zenewen die behoren ten gemeinen lichame. want si wassen uten herssenen van voren met .2. andren zenewen die gaen ten nese omme tontfane die roke. si siin gescepen ten ende alse .2. wortekine van vrouwen borsten. Mer die ten ogen behoren die helsen manlijc andren in die herssenen ende dbeen. ende dat heeft nature gedaen om een nuttelijc profijt den gemeinen creaturen. Want als men niet en mach zien met .1. oge ende men ziet metten andere. so sent nature te dien haer beider werc also aristotilis seit. datmen verliest in .1. oge of in .1. ander led. dat dobbeleert int dandere. Ende men maecht zien alse in ene oge es limpinositas. dat in vlaemsche heet drope. dat stect die reume uten herssenen ten ogen onderwilen ten enen onderwilen ten beiden ogen. Mer stect sijt ten |123vb| enen. men ziet dat onderwilen comt ten andren emmer. ende dats om dat die zenewen hebben manlijc andren gehelst. als gi gehort hebt Voort verstaet die doget vander helsingen. Alse .1. oge es belemmert dat ander ontfanget harer beider geesten om te sterker te sine in haer werc. ende dats sonder dandere te quetsene. Ende als .1. man luuct siin .1. oge. so ontfaet die opene harer beider geesten sonder dandere te quetsene. Noch .1. ander so es die helsinge. Alse .1. mensce ziet met beiden ogen .1. dinc. so ziet hi dat nes maer .1. dinc. Ende verstect hi met sinen vingere deen oge. so dunckter hem .2. of meer. dats om dat hi dan luuct .1. luttel te ziene optie zenewe van den oge. ende dan mogen niet die geesten hebben haren naturliken ganc. Dits gesproken vanden ogen bi naturen daer die oge gesont es

Hier begint de tafel van de andere boeken en spreekt van de ogen en heeft 25 kapittels.

1. Eerst hoe die ogen gevormd zijn

2. van ongemakken in de ogen en hoe dat ze komen

3. van de kleinste ophthalmie van drie

4. van de andere ophthalmie die sterker is

5. van de grootste opthalmie en van verschillende ziektes die van opthalmie komen

6. van puisten in de ogen en welke ungula heet (pteryion, vleugelvlies)

7. van een smet dat pannus heet

8. van hoeveel soorten tekens er zijn van deze smetten

9. van de eerste die zich toont als 1 zand.

10. van de andere die zich toont als 1 visschel

11. van de derde die zich vertoont als 1 vlok sneeuw

12. van de vierde smet die het hele oog bedekt

13. van doeken of van nagels

14. Een andere soort doek of die bijna bruin zijn

15. van puntjes die soms in ogen vallen

16. van schurft en roodheid en van jeuk in de ogen

17. van zeepbel in de ogen [71]

18. van tranende ogen of lopende

19. van lekkende ogen of tranende leden

20. van blauwe ogen, gevallen of geworpen etc.

21. van 4 cataracten die men kan genezen

22. van 3 cataracten die men niet kan genezen

23. van wonden in de ogen

24. van etterwonden onder de ogen

25. van noli me tangere in het aanschijn of aan de lippen.

Hier begint het andere deel van het boek waarin men zal leren van de ogen en om haar ziektes te genezen alzo als dokter Jan Yperman aanraadt. Nu begrijp van de ogen hoe dat ze gewrocht zijn. Het oog is bijna gemaakt als een dennenappel, achter scherp en voor wat stomp en recht en in het midden rond om beter zijn geesten te ontvangen en aan het achterste en een zenuw die hol is en die gaat in de hersens waardoor de ziende geesten gaan en als die verstopt is van vochtvermenging dan is die mens blind met mooie ogen. In het hol van de ogen is 1 helder puur watertje puur dat men vochtvermenging noemt van volkomen helder die de lucht van buiten ontvangt door 3 huiden die zeer helder zijn. De eerste heet uvea (achterste pigment laag van de iris) die naast het watertje is, de andere heet cristaline (kristallens van het oog) en de uiterste heet cornea. (hoornvlies) Die binnenste is als een peultje daar het steentje van 1 rozijn in is gewimpeld, dat is in Latijn uva passa, [72] die middelste heet cerstael omdat ze op kristal lijkt, de uiterste heet horen omdat ze helder is en gelijk een hoorn waar het op lijkt .. en als 1 horen en buigt diergelijk. Deze liggen de ene aan de andere waardoor die lucht gaat in het voor vermelde watertje en daarna ontvangt de lucht de zenuwen die in het scherpe van de ogen vasthoudt aan elke huid die er is van de zenuwen die op het eind van de ogen zijn waarvan de ene sclerotica (sclera, lederhuid van het oog) heet en die komt van harde hersenvlies en de andere heet secondina en komt van dunne hersenvlies.

Deze 2 huiden sluiten de substantie van de ogen en door hem liggen de ene van binnen het vermelde watertje en de andere van buiten het vlees wat het witte van de ogen heet en daarin lopen slagaders en aders die voedsel naar de ogen brengen. En er is een andere huid dat netje heet en dat komt en groeit van dunne hersenvlies en het witte van de ogen dat is allemaal vleesachtig binnen dat het watertje bij zich besloten heeft. Maar er zijn 2 meer huiden tussen dan een zoals u hierna gezegd wordt en die huiden gaan open en sluiten als het ontvangen heeft [........] die voor vermelde holle zenuwen zijn door de natuur van 3 gemaakt zoals u geleerd hebt van harde hersenvlies en van dunne hersenvlies en van het netje, dat zijn banden van de hersens die de substantie van de hersens scheiden. Waarbij men vaak ziet dat 1 mens ziek is in het voorhoofd en elders niet, dat doet het netje dat door de hersens loopt. En begrijp goed dat het niet harde hersenvlies of dunne hersenvlies is. En aldus ziet men vaak dat 1 mens ziek is in de ene plaats van het hoofd en in de andere niet. En tussen de vochtvermenging dat tevoren watertje genoemd is en het vlees is er 1 ring, die ring tussen vlees en het zien daar die huid daar de mensen kleur in ligt heet, soms grauw, soms grijs, soms bruin en gemengd en heet glas. Deze plaats beschermt het bloed dat het niet tot vlezige plaatsen kan lopen of van het zien van naturen. Maar bij andere ongevallen zoals bij slagen of dergelijke of bij volheid van naturen die de natuur daar ruim zendt en dan komen er zware ziektes van.

In de ring is nog 1 andere huid die aranea (Arachnoidea) in Latijn heet en in Diets spinnenweb en dat is dun en subtiel en dit is vast aan het netje dat in het zien is, dat goed sterk is hoe subtiel dat het ook is en heeft het oog alom omwonden bijzonder voor het zien. Natuur heeft gemaakt een bijzondere huid die alle ogen bijzonder bedekt en verbindt alleen voor het zien en dat is de uiterste huid en heet conjunctiva dat alle andere tezamen gevoegd houdt en deze bedekt het zien en zo wordt de oogappel, dat is dat bruine dat rond is, zodat er geen licht in zou mogen komen. Maar ze is aan die 3 vast die er zijn die [73] voor het watertje waren die alle 3 zeer helder en zuiver zijn van naturen. Die zenuw die aan het echte en van het echte oog en van de verlichter die zijn niet van de zenuwen die tot het algemene lichaam behoren want ze groeien uit hersens van voren met 2 andere zenuwen die de neus omgaan om de geur te ontvangen en zijn geschapen op het eind als 2 tepels van vrouwenborsten. Maar die tot de ogen behoren die omhelzen namelijk anderen in de hersens en het been en dat heeft natuur gedaan als een nuttig profijt voor algemene creaturen. Want als men niet kan zien met 1 oog en ziet men met de andere dan zendt natuur tot die hun beider werk alzo Aristoteles zegt dat als men in 1 oog of in 1 ander lid verliest dat het verdubbelt in het de andere. En men kan het zien als in een oog limpinositas is, dat in Vlaams drup heet, (schurft, jicht) dat steekt de reuma uit de hersens naar de ogen en soms naar het ene en soms naar beide ogen. Maar steekt ze het naar de ene ziet men dat soms dat het immer naar de andere komt en dat is omdat de zenuwen namelijk hebben anderen omhelst zoals ge gehoord hebt.

Begrijp verder de deugd van het heldere zien. Als 1 oog belemmerd is ontvangt de andere hun beide geesten om sterker te zijn in haar werk en dat is zonder de andere te kwetsen. En als 1 man zijn 1 oog sluit dan ontvangt de geopende hun beide geesten zonder de andere te kwetsen. Noch 1 ander zo is dat heldere zien. Als 1 mens met beide ogen 1 ding ziet dan ziet hij dat het maar 1 ding is. En bedekt hij met zijn vingers het ene oog dan denkt hij dat er 2 of meer zijn en dat is omdat hij dan wat het zien op die zenuw van het oog sluit en dan kunnen de geesten niet hun natuurlijke gang hebben. Dit is gesproken van de natuur van de ogen daar de ogen gezond zijn.

CAP. 2.

Nu suldi v(er)stae(n) va(n) o(n)gemake(n) in die oge(n) en(de) hoe dat si comen.

Vele ziecheiden comen in die ogen bi naturen. ende bi vervulten van humoren entie comen onderwilen van buten ende onderwilen van binnen. Van buten alse van hitten vander lucht. ende van couder lucht. van zande. van rooke. van winde ende desgelike. Van binnen alse van quader complexien van humoren. van buten te slane. of te wandelne metten genen die zeer ogen hebben dat .1. smettende ziecheit es. Het siin vele ziecheiden in die ogen ende omtrent die ogen alse optalmen. puustkine. smetkine. rode plexkine. witkine. joocte. scorftheit. sebel. nagle. traninge van ogen. cataracten. sicoen. hespinge vanden ogenleden. wankinge. brauwen te wassene inwert dewelke altoes prekelen. fistelen in die sterte vanden ogen. Ende noch 74 siin andere ziecheiden ondertiden. alse gebrec van ziene ende menege andre die niet en mogen siin genesen bider hulpen vanden surgijn. [maer meesters van medicinen moghen daer raet toe geven G]. Biden welken ic u .1. luttel sal geven vanden genen die men genesen mach of geven .1. luttel remedien. ende sal u ierst leeren vander optalmen. dat siin sweringen in dogen. vanden welken siin .3. manieren. die minste. die starke. ende die alderstarcste of die meeste.

KAPITTEL 2.

Nu zal ge van de ongemakken begrijpen in de ogen en hoe dat ze komen.

Vele ziektes komen van nature in de ogen en door volheid van vochtvermenging en die komen soms van buiten en soms vanbinnen. Van buiten zoals van hitte van de lucht en van koude lucht, van zand, van rook, van wind en dergelijke. Van binnen zoals van kwade samengesteldheid van vochtvermenging, van buiten te slaan of te wandelen met diegene die zere ogen hebben dat 1 besmettelijke ziekte is.

Er zijn vele ziektes in de ogen en omtrent de ogen zoals oftalmie, puistjes, smet, rode plekjes, oogaandoening (mogelijk witte plekken op hoornvlies maculeae cornea) , jeuk, schurft, zeepbel, nagels, tranen van ogen, cataracten (grauwe staar), Sycosis of Tracoma, (chronische aandoening van oogleden), trilling van de oogleden, wankelen, wenkbrauwen die naar binnen groeien en altijd prikkelen, etterwonden in de staar van de ogen.

En noch [74] zijn er soms andere ziektes zoals gebrek van zien en vele andere die niet genezen kunnen met hulp van de chirurg, maar dokters van medicijnen mogen daar raad toe geven. Waarbij ik u wat zal geven van diegenen die men genezen kan of wat remedies geven en zal u eerst leren van de oftalmie, dat zijn zweren in de ogen waarvan er 3 soorten zijn, die kleinste, de sterke en de allersterkste of de grootste.

CAP. 3.

Vand(er) mi(n)st(er) optalme(n) entie c(ur)e d(er) iege(n).

Die [lichte oft dye G] minste optalme dat es alse die oge es root [ende hitte hebbende G] ende heeft .1. luttel |124ra| steecten [dair in G] ende en gene swillinge en si zere cleine. entie comt van buten. alse van warmen winde of van couden. of van roke of van zande. of van wakene of van pinen. ende die cure es licht. Of die sake si alsulc als ic geseit hebbe dat mogedi kennen bider hitten. rootheiden. smerte. Dese mogedi genesen metten witte van den eye cort geslagen allene ende gescuumt. Dat clare droppet in die ogen. [aldus met eenen lepelkine ofte met enen instrumente dair toe gemaect aldus gescapen: schets, G] entie zieke sal liggen over sinen rugge metten ansichte opwert. Dits ene goede colirie ende zere geprijst. want si es sonder vrese ende si blijft lange in die ogen. ende si vercoelt ende suvert ende benemt die sweringe vanden ogen. ende dit doet sine limechede [ende dair omme blivet langhe int doghe G] Ende of die optalme comt van vercoutheiden. so salmen .1. luttel suvers wiins geven te drinkene. ende stoven in watere daer rosebladere in gesoden siin ende camamille ende venigriec. Ende en hulpt hem dit niet so doetse bloet laten ter hooftadren. ende ydeltse van haren humoren die dat doen. Ende werpt in die ogen witte colirie. dewelke u wert geleert maken hier achter in de specie vander optalmen hier na.

KAPITTEL 3.

Van der kleinste oftalmie en de kuur daartegen. (verschillende soorten van ontsteking van oogvlies en hoornvlies)

De lichte of de kleinste oftalmie, dat is als het oog rood is en hitte heeft en wat steken heeft daarin en geen zwelling en is zeer klein en komt van buiten zoals van warme wind of van koude of van rook of van zand of van waken of van pijn en die behandeling is licht.

Of die zaak is zoals ik u gezegd hebt dat kan u herkennen bij de hitte, roodheid en smart. Deze mag ge genezen met het witte van een ei, alleen kort geslagen en geschuimd. Dat heldere drup je in de ogen, aldus met een lepeltje of met een instrument daartoe gemaakt en aldus geschapen en de zieke zal op zijn rug liggen met het aanzicht naar boven. Dit is een goede oogzalf en wordt zeer geprezen want ze is zonder vrees en ze blijft lang in de ogen en ze verkoelt en zuivert en beneemt die zweren van de ogen en dit doet zijn lijmerigheid en daarom blijft het lang in het oog.

En als die oftalmie van verkoudheid komt dan zal men wat zuivere wijn te drinken geven en stoven in water daar rozenbladeren in gekookt zijn en kamille en fenegriek. En helpt hem dit niet laat dan bloed laten in de hoofdader en leeg het van haar vochtvermenging die dat doen. En werp in de ogen witte oogzalf die u hierna geleerd wordt te maken in de soort van de oftalmie.

CAP. 4.

Vand(er) and(er) optalme(n) die starker es.

Starke optalmen siin zere root. dwitte entie zie. entie adren van den witten al vol bloets. die sterte vanden ogen die tranen ende hebben grote sweringen ende grote steecten. ende doen die oge leden [te gadere G] cleven. ende onderwilen hebben [dese liede G] cleine witte plexkine [indye ziene G]. In die grote so en blict ondertiden niet die ziene sine es al verdect metten [roetheden oft G] roden humoren. ende hebben die ogen leden verterft. ende sterke sweringe. ende dese siin meest met puusten ende groet blickende. vanden [welken G] es al eens die cure van allen optalmen. Ende dits 75 dierste cure dat men weren sal die sweringe alse u hierna wert geleert. Die sweringe .1. deel gesmiedt doeten bloet laten ter hooft adren in den arm in die selve zide alst es in .1. oge allene. Mer alst es in beiden ogen so nemt te meer bloets. es hi ionc. Mer es hi out te min. Ende es hi jonc doeten venteusen tusscen den scoudren. ende dat alse de materie es van bloede. dat gi moget kennen bi der groter rootheiden. Ende es die materie van coleren so kentse bider groter sweringen ende bider cleinre swillingen ende bider geluheit |124rb| van den ogen. ende bider luttel peidingen van den ogen. ende doeten mer .1. luttel bloets laten want .1. luttel bloet latens [in coleren G] hulpt wel. Ende purgeertene daerna met geluwer mirabolanen. En of die materie es van coleren geminct met .1. deel gorsemer materien dat dicken gevalt. so nes geen medicine eist .1. deel veroudert so goet. alse rasis pillen. die men heet cocias rasis. Dit es dierste dat men sculdech es te doene in die ogen jegen grote sweringe. Nemt enen doder van .1. eye. ende also vele olien van rosen. ende also vele vanden sape van verbena. ende ene scr. van soffrane. ende .1. scr. opien ende hieraf maect .1. plaester altegader geminct. ende legget optie oge ierst .1. linen cleet ende daerna tplaester daer op. Ende binnen in doge so doet witte colirie getempert met wijfs melke die .1. meyskiin zoget. dits .1. witte colirie dat galienus hiet die grote hulpe. want om wien dat gemaect was hi wasser bi genesen ter ierster werven in te doene sonder meer toe te doene. ende men maecse aldus Nemt cerusa .3. dr. dats wit van spaengien. dat pulvert wel cleine ende sichtet dore .1. teems ende dan wrivet met sconen watere op enen steen. die suver es. als een scrivein wrivet sinen varwe. ende latet daer op liggen. 10. dage wel gedect datter geen zant in mach vallen no onsuverheit. daerna so nemt gomme van arabien. .2. dr. ende .1/2. ende laetse liggen in sconen watere tote si al gesmolten si. ende gietse optie vorseide ceruse ende minctse wel. ende alsi es als deech wel geminct so doeter in tpulver van desen dingen also cleine gepulvert als men mach. Nemt amidus .3. dr.. sarcocolle. apie. soffraen elcs tfierendeel van ere dr.. dit minget al te gadre ende maecter af cleine pillekine [alsoe cleene G] alse erweten. dese droget wel suverlike ende bestaetse. Ende als giere met werken wilt. dan doet ene smelten in wijfs melc die .1. meyskiin zoget luttel dicke getempert als most. ende doetse den zieken in dogen. Ende doet daarna als u vorleert es metten plaestren liggende daer op vernuwende. 2. werf sdages tote die oge genesen es. dit leerde mester lancfranc van meylanen. Mer meester bevenoud leert dit. ende ic hebber mede gewracht ende waer vonden. Ende hi wijst |124va| dat men make. 1. cleine pulver van sarcocollen. ende dat wel cleine gesicht dore .1. hooftcleet .2. vout of .3. of dore .1. sindael ende hier af doet in doge diere ziec es .3. werf des dages. entie zieke ligge opwert 76 metten ansichte tote dat pulver wel gesmolten es. Ende legt optie oge .1. plaester van stoppen genet in couden borne. dat benemt die sweringe ende doet den zieken rusten. Dit pulver heet godbenediende. dit visierde bevenoud sonder bloet laten. ende sonder den zieken te purgeerne met medicinen. Dyeta. des zieken spise sal siin wellinge. amandelen melc. moruwe eyeren. gebraden appelen. rosiin. Ende wachten van rentvlesce ende van allen herden vlesce dat node verteert. ende van alre scarper spisen. alse peper. looc. silte mostaert. Ende en drinke en genen wijn hi en si zere gebornt. ende wachten van meede ende van gecruudden biere ende van clareyte. Ende alsi siin opten wech van genesene: so geeft hem tetene wermoes van bornagien ende van beetcoolen ende van persine. ende gesoden kiekine. ende wederijn vleesch ende swinen voeten wel gesoden visch gesoden plaetkine. tongen baerskine. snoeken. blieken. ende des gelike cleine visscen wel gescelt. Ende wachten van stupene ende van liggene over die oge. ende ligge met enen hogen hooftende. ende ruste so hi meest mach ende houden int donkere. ende en sie niet iegen dlicht.

KAPITTEL 4.

Van de andere oftalmie die sterker zijn.

Sterke oftalmie zijn zeer rood, het witte, het zien en de aderen van het witte zijn geheel vol bloed, de staart van de ogen hebben tranen en grote zweren en grote steken en laten de oogleden kleven en soms hebben deze lieden kleine witte plekjes in het zien. In die grote lijkt ondertussen niet dat het zien geheel bedekt is met de roodheden of rode vochtvermenging en hebben de oogleden lekkend en sterke zweren en deze zijn meest met puisten en schijnen groot waarvan de behandeling dezelfde is van alle oftalmie.

En dit is [75] de eerste behandeling, dat men de zweer zal weren zoals u hierna geleerd wordt. De zweer 1 deel verzacht en laat bloed laten in de hoofdaderen van de arm aan dezelfde kant als het alleen in 1 oog is. Maar als het in beide ogen is neem dan meer bloed als hij jong is. Maar als hij oud is minder.

En is hij jong laat koppen zetten tussen de schouders en dat als de materie van bloed is, dat ge kan herkennen aan de grote roodheid. En is de materie van gal dat herken je door de grote zweren en bij kleine zwellingen en bij de geelheid van de ogen en bij de weinige tranen van de ogen en laat meer wat bloed laten want wat bloed laten helpt goed. En purgeer er daarna met gele mirobalanen. (Terminalia) En als die materie van gal is gemengd met 1 deel drabbige materiën dat vaak gebeurt dan is er geen medicijn als het 1 deel verouderd is zo goed als Rasis pillen die men cocias rasis noemt.

Dit is het eerste dat men moet doen in de ogen tegen grote zweren; Neem een dooier van 1 ei en alzo vele olie van rozen en alzo veel van het sap van Verbena en een scrupel van saffraan en 1 scrupel opium en maak hiervan 1 pleister door alles tezamen te mengen en leg het op dat oog, eerst 1 linnen kleed en pleister het daarna er op. En binnen in het oog doe je witte oogzalf gemengd met vrouwenmelk die 1 meisje zoogt, dit is 1 witte oogzalf dat Galenus de grote hulp noemt want voor wie dat gemaakt was, hij was er de eerste keer van genezen zonder er meer in te doen en men maakt het aldus;

Neem loodwit, 3 drachmen, dat is wit van Spanje, verpoeder dat goed klein en zeef het door 1 zeef en wrijf het dan met schoon water op een steen die zuiver is zoals een schrijver zijn kleur wrijft en laat het 10 dagen daarop liggen, goed bedekt zodat er geen zand in kan vallen of onzuiverheid en neem daarna gom van Arabië, 2 drachmen en ½, en laat het liggen in schoon water tot het geheel gesmolten is en giet het op het voor vermelde loodwit en meng het goed en als het als deeg goed gemengd is doe er dan het poeder in van deze dingen zo klein verpoederd als men kan; Neem zetmeel, 3 drachmen, Sarcocolla, (Astragalus sarcocolla) Apium en saffraan, van elk het vierendeel van een drachme, meng dit alles tezamen en maak er kleine pilletjes van alzo klein als erwten en droog die zeer goed en berg het op. En als ge er mee werken wil laat het dan smelten in vrouwenmelk die 1 meisje zoogt, wat dik gemengd als mest en doe het de zieke in de ogen. En doe daarna zoals u geleerd hebt en de pleisters die erop liggen 2 maal per dag vernieuwen tot het oog genezen is, dit leerde dokter Lancfranc van Milaan.

Maar dokter Beneventus Grapheus leert dit en ik heb ermee gewrocht en waar gevonden. En hij wijst dat men een klein poeder maakt van Sarcocolla en dat 2 of 3 maal goed klein zeven door een hoofdkleed of door fijne stof en doe hiervan 3 maal per in de ogen van de zieken en de zieke ligt op zijn rug [76] met zijn aanzicht totdat het poeder goed gesmolten is. En leg op dat oog 1 pleister van proppen genat in koud bronwater, dat beneemt de zweer en laat de zieken rusten. Dit poeder heet god benedijde en dit maakte Beneventus zonder bloed te laten en zonder de zieken te purgeren met medicijnen.

Dieet van de zieken zijn spijs zal pap van amandelmelk zijn, murwe eieren, gebraden appelen en rozijnen. En wachten van rundvlees en van alle harde vlees dat slecht verteert en van alle scherpe spijzen zoals peper, knoflook, zilte mosterd. En drinkt geen wijn tenzij die zeer met water aangelengd is en wachten van mede en van gekruid bier en van helderheid. En als ze op weg van genezen zijn geef ze dan warme moes van bernagie te eten en van bieten en van peterselie en gekookte kuikens en ramsvlees en goed gekookte varkenspoten, gekookte platvis, tong, baars, snoeken, blieken en dergelijke kleine vissen goed met schellen. En wachten van bukken en van liggen op het oog en lig met een hoog hoofdeinde en rust zo hij het beste kan en in het donkere houden en niet in het licht kijken.

CAP. 5.

Vand(er) starxst(er) optalme(n) of va(n) misselike(n) zeicheiden die va(n) optalme(n) comen.

Noch seggen some auctoren van vele quader ziecheiden in die ogen die van den optalmen porrende siin. alse diegene die qualike genesen siin. ende dat comt bi den dullen meesters die altoes doen der zeerheiden meer zeerheiden. bi dat si hem onderwinden vanden ogen ende sine weten niet wat si doen. ende daer bi so comt dien ogen toe dat si werden al wit. ende heffen uten oge putten ende uten ogeleden so dat die zie niet en siet. Waer bi dat ic segge datter geen bate an en es. want sine zien niet. no en sullen nemmermeer zien mogen. Ende oec siin sulke die hem so qualike wachten van etene ende van drinkene. so dat bi diere redenen bliven die ogen ewelike lopende. waerbi dat dus gedane comen tote uwer curen. so purgeert hem thooft |124vb| met deser medicinen. Nemt polipodium esula. mirabolani. elx .1. dr.. mastic. cubeben. soffraen. spica nardi. neute van inde. canele elx .1. dr.. ende met melke van sicamore so maecter af pillen. ende geefter af den zieken jegen dat hi gedogen mach. dats te verstane nadat hi cracht heeft. Ende gevet smorgens ende savons. dyaolibanum. dwelke staet int .3. capittel vanden cataracten. Ende doet in doge pulver van nabeten. dwelke u wert geleert wat es. Ende vanden pulvere alexandriin. dat u oec wert gewijst wat es. Ende doet in doge tote dat si genesen es. Ende hout wel die dyeten alst u vorleert es. [dats watmen eten ende drincken zal altoes G].77

KAPITTEL 5.

Van de sterkste optalmen of van verschillende ziektes die van opthalmie komen.

Nog zeggen sommige auteurs van vele kwade ziektes in de ogen die van oftalmie komen zoals diegene die slecht te genezen zijn en dat komt van de dolle dokters die altijd de zeren meer zeerheid doen omdat ze zich van de ogen ondernemen en ze weten niet wat ze doen en dan komt bij die ogen dat ze geheel wit worden en heffen uit de ogen putten en uit de oogleden zodat die niet zien. Waarbij dat ik zeg dat er geen baat bij es want ze zien niet en zullen nimmermeer mogen zien. En ook zijn er sommige die zich zo slecht wachten van eten en van drinken zodat vanwege die reden de ogen eeuwig lopen blijven waarbij dusdanige tot uw genezing komen en purgeer hem dan het hoofd met deze medicijnen;

Neem Polypodium, Euphorbia esula, mirobalanen, Terminalis) van elk 1 drachme, mastiek, (Pistacia lentiscus) kubeben, (Piper cubeba) saffraan, spica nardi (Lavandula stoechas) noot van Indië (Cocos) en kaneel, van elk 1 drachme, en met melk van Ficus sycomore maak er pillen van en geef er de zieken van wat hij gedogen kan, dat is te verstaan naar dat hij kracht heeft. En geef ‘s morgens en ‘s avonds sap wierook (Boswellia thurifera) wat in het 3^de kapittel van de cataracten staat (grauwe staar). En doe in het oog poeder van kandijsuiker wat u geleerd hebt wat het is. En van het Alexandrijnse poeder dat u ook gewezen werd wat het is. En doe het in het oog totdat ze genezen is. En houdt de diëten goed zoals u geleerd hebt dat is wat men altijd zal eten en drinken. [77]

CAP. 6.

Van puste(n) i(n) doge(n) e(nde) wit dat ungula heet in latine.

Dicwile gevalt dat die sweringen van optalmen niet en geliggen. dat comt bi dat in die ogen siin puusten entie siin daer in gewassen. Eer ghi enech van desen remedien in doet. dats eer dat si tot u quamen. eist also. so doet dit maken ene colirie van wieroke aldus. Nemt wit wierooc wel suver .10. penninc wegens. antiuraom. sarcocolle elx tgewichte van .5. penningen. dit minct met musillaginen van venigrieke ende maecter af pillen entie droget ende besteedse in droger steden. Ende als giere met werken wilt. so nemt .1. pille ende tempertse met mussillaginen van venigrieke. ende maect .1. lanc wiexkijn van catoene ende maket daer met dore nat. ende dat bindet optie oge. ende dat vermaect .3. werf onder dach ende nacht ende dat doet so lange dat die plaestren werden be-ettert. entie sweringe si welna te nieute. ende daerna so legter in dese colirie die maect men dus. Nemt gebernt lood te pulvere. antimonie. tuchie gedwegen. gebernt coper. gomme van arabien. dragant. elcs .8. penninc wegens. apii. enen hellinc wegens. van alle desen make wel cleine pulver ende maecter af pillen met regen watere. of met lood watere dat suver es. of met rose watre dese besteedt droge. Ende als giere met werken wilt so tempert ene van desen pillen metten vorseiden watere. ende daerin so net .1. plaster van catoene ende legget optie oge. Want dese colirie heilt ende doet [hert G] tfleesch wassen. Ende wert dat achter tgenesen bleve enech witte. so legter in dit. dat in latine heet macula. |125ra| Mer sulke seggen smette allene. dat siin witte poentkine in die zie. entie comen meest van ouden optalmen ten welken es goet witte colirie. ja die vorseide. Ende so es oec dese colirie renes dewelke gi maect aldus. Nemt epatic. aloes. soffraen elx tgewichte van .8. penningen. gebernt coper. gedwegen. gomme van arabien. opii. elx tgewicht van .16. penningen. mirre van .12. penningen. wierooc van .8. penningen. dit stampt al wel te gadere ende maecter af cleine pulver ende minget met zoeten wine. ende maecter af ene colirie. dese siin goet beide te gadere geminct omme nuwen smetten mede af te doene.

KAPITTEL.

Van puisten in de ogen en wit dat ungula heet in Latijn.

Vaak gebeurt het dat de zweren van oftalmie niet bedaren en dat komt omdat in die ogen puisten zijn en die zijn erin gegroeid. Eer ge enige van deze remedies erin doet, dat is eer dat ze tot u kwamen en is het alzo dan laat ge een oogzalf van wierook aldus maken;

Neem goede zuivere witte wierook (Boswellia thurifera) die 10 penningen weegt, antidorum en Sarcocolla, (Astragalus sarcocolla) elk het gewicht van 5 penningen, meng dit met slijmerig vocht van fenegriek en maak er pillen van en droog het en berg het op in droge plaatsen. En als ge ermee werken wil neem dan 1 pil en meng het met slijmerig vocht van fenegriek en maak 1 lang doekje van katoen en maak het daarmee doornat en bindt dat op dat oog en vermaak dat 3 maal per dag en nacht en doe dat zolang dat die pleister vol etter wordt en de zweer bijna te niet is en leg daarna deze oogzalf in die men aldus maakt;

Neem gebrand lood tot poeder, antimoon (antimonium) en gewassen tuchia, gebrand koper, gom van Arabië (Acacia) en dragant, (Astragalus), van elk 8 penningen gewicht, Apium die een halve penning weegt, maak van allen goed klein poeder en maak er pillen van met regenwater of met loodwater dat zuiver is of met rozenwater, berg dit droog op. En als ge ermee werken wil meng dan een van deze pillen met het voor vermelde water en leg daarin 1 katoenen pleister en leg het op dat oog. Want deze oogzalf heelt en laat snel het vlees groeien. En blijft er achter de genezing enig witte vlek achter leg er dit in dat in Latijn macula (vlek) heet. Maar sommige zeggen alleen smetten, dat zijn witte puntjes in het zien en die komen meest van oude oftalmie waartegen witte oogzalf goed is en de voor vermelde. En zo is ook deze oogzalf er in die ge aldus maakt;

Neem Alo (Alo perryi, de levervormige) en saffraan, (Crocus sativus) van elk het gewicht van 8 penningen, gewassen gebrand koper, gom van Arabië, opium, van elk het gewicht van 16 penningen, mirre (Commiphora myrrha) van 12 penningen, wierook (Boswellia thurifera) van 8 penningen, stamp dit goed tezamen en maak er klein poeder van en meng het met zoete wijn en maak er een oogzalf van, deze zijn beide goed tezamen gemengd om nieuwe smetten ermee af te doen.

CAP. 7.

Vand(er) smette(n) die pa(n)n(us) heet en(de) benemt al die lucht vande(n) ogen.

Ene ander smette comt ondertiden op die ogen diemen in latine heet pannus in dietsche cleet. Dese 78 verdect die zie in die oge so dat men niet wel zien en mach ende onderwilen en ziet hi niet. Waerbi het comt dat sal ic u seggen .1. deel in dit capittel. Talder ierst es bi qualike te wachtene die ogen. dander bi vele sweringen comende in thooft. bi welken comen emigramen entie daelt in den slaep vanden hoofde. ende in die ogebrauwen. ende doet die adren entie arterien vanden slape slaen ende sweren. biden welken die ogen verstorberen. biden welken dat die smetten wassen ende verbliken hem menegertieren.

KAPITTEL 7.

Van de smet die pannus heet en alle licht van de ogen beneemt. (pannus corneus, soort van ontsteking van het hoornvlies, ook sebel genoemd)

Een andere smet komt soms op de ogen die men in Latijn pannus heet en in Diets zeepbel. (vertroebeling van het hoornvlies) Deze [78] bedekt het zien in de ogen zodat men niet goed zien kan en soms dat hij niet ziet. Waardoor het komt dat zal ik u voor 1 deel zeggen in dit kapittel. Het allereerst door zich kwalijk te wachten van die ogen en de andere door vele zweren die in het hoofd komen waardoor migraine komt die in de slaap van het hoofd en in de wimpers daalt en laat de slagaders en de aders van de slaap slaan en verzweren waarbij de ogen verstoren waarbij de smetten groeien en zich vaak vertonen.

CAP. 8.

Hoe vele ma(n)iere(n) va(n) dese(n) smette(n) e(nde) tekene(n).

Dierste smette die verbaert hare als .1. clein ront sandekiin optie zie. ende dat doet vervulte van bloede dat loopt ten ogen met sweringen geminct. Dandre verlicht hare optie zie alse .1. scelle van enen vissche. die derde verblict hare an deen zide vanden oge alst ware ene vlocke snees verdrinkende int water. Die vierde es alse hem al die oge verblijct wit. so dat men niet en mach gesien vander zie. dwelke es swert bi naturen. Nu wetti hoe die smetten comen in die ogen. ende in hoe meneger manieren die zie si besmet es geseit in groeten. Nu willic spreken bescedenlike van elken sonderlinge.

KAPITTEL 8.

Hoe veel soorten zijn er van deze smetten en tekens.

De eerste smet vertoont zich als 1 klein rond zandje op het zien en dat doet volheid van bloed dat naar het oog loopt gemengd met zweren. De andere verlicht zich op het zien als 1 schel van een vis, de derde blijkt aan de ene kant van het oog alsof het een sneeuwvlok was die in het water verdrinkt. De vierde is als bij hem het hele oog wit wordt zodat men niets kan zien van het zien die zwart van naturen is. Nu weet u hoe de smetten in de ogen komen en in hoeveel soorten zoals het zien besmet is en grof gezegd. Nu wil ik bescheiden spreken van elk apart.

CAP. 9.

Vand(er) ierst(er) smette(n) die ha(re) v(er)baert alse .1. cleine sandekij(n).

Dierste smette die haer verbaert alse .1. cleine sandekijn. die en geneest |125rb| niet met medicinen die ter cameren doen gaen no met pulvere. no met colirien [no met syrope G]. no met latuarien no met branden. want dit soude hem al deren. mer doet hem dese cure. Nemt .40. wel moruwe croppen van bramen ende stampse al te sticken wel cleine. ende .2. lb.. goets wits wijns. ende doet dese .2. tegadere in enen nuwen pot. ende met hem leiden (d.i. lieden) ene hantvol rute bladren. ende alabauster .1/2. lb.. dats .1. steen ende venkel saet .1/2. dr.. ende olie van rosen .1/2. lb.., datmen stampen mach dat salmen stampen te gadere ende ziedent in wine alsoet vorseit es in enen nuwen pot op .1. cranc vier tote die wiin bi na versoden si. ende dan hebt camomille droge of groene .4. .dr. ende daerna alst welna versoden es. so doeter in camomil bloemen wel gestampt. ende nuwe was. .1. dr.. ende alst wel geminct es ende .1. luttel gecoelt so doeter in dwitte van .6. eyeren. ende dit minget wel tegadere. ende daerna so ziet dore een suver linen cleet. dat daer ute comt dats precieuse zalve. Ende hier met so suvert hem tforhooft enten slaep toten wintbrauwen al omme. sonder 79 meer toe te doene. si sal genesen. Dese ierste specie of zalve heeft vele crachten. want si geneest wonden suverende ende heilende dapperlike. ende verdrijft die sweringe. Ende hadde enech mensche den tantswere. of int tantvleesch zeerheit smeert hiere hem met. het gesmiedt vorvoets. Ende hadde .1. vrouwe torcioen ende sweringe in die moeder. ende mense hare gave tetene alse ene latuarie. si ware vorvoets delivereert. Ende alse enech mensce heeft den rede. smert hem die mage entie handen ende die voeten entie lendenen. vorvoets valt sine ziecheide. Ende si es goet iegen alle ziecheit vanden hooftswere daer met gesmert dat vorhooft toten wintbrauwen enten slaep so sacht die swere.

KAPITTEL 9.

Van de eerste smet die zich als een klein zandje vertoont.

De eerste smet die zich als 1 klein zandje vertoont die geneest niet met medicijnen die ter toilet laten gaan of met poeder of met oogzalf of met siroop of met likkepotten of met branden want dit zou hem geheel deren, maar doe hem deze behandeling.

Neemt 40 goede murwe knoppen van bramen en stamp het geheel stuk en goed klein en 2 pond goede witte wijn en doe deze 2 tezamen in een nieuwe pot en leg in hem een handvol ruitbladeren en erbij leggen albast, 1/2 pond, dat is 1 steen, en venkelzaad, 1/2 drachme, en olie van rozen, 1/2 pond, dat men stampen kan dat zal men tezamen stampen en het in wijn koken zoals gezegd is in een nieuwe pot op 1 zwak vuur tot de wijn bijna verkookt is en heb dan droge of groene kamille, 4 drachmen, en daarna als het bijna verkookt is doe er goed gestampte kamillebloemen in en nieuwe was, 1 drachme, en als het goed gemengd is en wat gekoeld doe er dan het witte van 6 eieren in en meng dit goed tezamen en zeef het daarna door een zuiver linnen kleed en dat eruit komt is een kostbare zalf. En zuiver hiermee hem het voorhoofd en de slaap tot de wenkbrauwen alom zonder er [79] meer bij te doen, het zal genezen.

Deze eerste zalvensoort heeft vele krachten want ze geneest wonden, zuivert en heelt goed en verdrijft de zweer. En had enig mens tandpijn of in het tandvlees zeerheid besmeer hem hiermee, het verzacht direct. En had 1 vrouw kramp en zweren in de baarmoeder en men het haar als een likkepot te eten gaf dan was ze er direct vrij van. En als enig mens koorts heeft besmeer hem de maag en de handen en die voeten en de lendenen, direct valt zijn ziekte. En het is goed tegen alle ziekte van hoofdpijn daarmee het voorhoofd tot de wenkbrauwen en de slaap besmeerd dan verzacht die pijn.

CAP. 9.

Vand(er) ierst(er) smette(n) die ha(re) v(er)baert alse .1. cleine sandekij(n).

Dierste smette die haer verbaert alse .1. cleine sandekijn. die en geneest |125rb| niet met medicinen die ter cameren doen gaen no met pulvere. no met colirien [no met syrope G]. no met latuarien no met branden. want dit soude hem al deren. mer doet hem dese cure. Nemt .40. wel moruwe croppen van bramen ende stampse al te sticken wel cleine. ende .2. lb.. goets wits wijns. ende doet dese .2. tegadere in enen nuwen pot. ende met hem leiden (d.i. lieden) ene hantvol rute bladren. ende alabauster .1/2. lb.. dats .1. steen ende venkel saet .1/2. dr.. ende olie van rosen .1/2. lb.., datmen stampen mach dat salmen stampen te gadere ende ziedent in wine alsoet vorseit es in enen nuwen pot op .1. cranc vier tote die wiin bi na versoden si. ende dan hebt camomille droge of groene .4. .dr. ende daerna alst welna versoden es. so doeter in camomil bloemen wel gestampt. ende nuwe was. .1. dr.. ende alst wel geminct es ende .1. luttel gecoelt so doeter in dwitte van .6. eyeren. ende dit minget wel tegadere. ende daerna so ziet dore een suver linen cleet. dat daer ute comt dats precieuse zalve. Ende hier met so suvert hem tforhooft enten slaep toten wintbrauwen al omme. sonder 79 meer toe te doene. si sal genesen. Dese ierste specie of zalve heeft vele crachten. want si geneest wonden suverende ende heilende dapperlike. ende verdrijft die sweringe. Ende hadde enech mensche den tantswere. of int tantvleesch zeerheit smeert hiere hem met. het gesmiedt vorvoets. Ende hadde .1. vrouwe torcioen ende sweringe in die moeder. ende mense hare gave tetene alse ene latuarie. si ware vorvoets delivereert. Ende alse enech mensce heeft den rede. smert hem die mage entie handen ende die voeten entie lendenen. vorvoets valt sine ziecheide. Ende si es goet iegen alle ziecheit vanden hooftswere daer met gesmert dat vorhooft toten wintbrauwen enten slaep so sacht die swere.

KAPITTEL 9.

Van de eerste smet die zich als een klein zandje vertoont.

De eerste smet die zich als 1 klein zandje vertoont die geneest |125rb| niet met medicijnen die ter toilet laten gaan of met poeder of met oogzalf [of met siroop G] of met likkepotten of met branden want dit zou hem geheel deren, maar doe hem deze kuur.

Neemt 40 goede murwe knoppen van bramen en stamp het geheel stuk en goed klein en 2 pond goede witte wijn en doe deze 2 tezamen in een nieuwe pot en leg in hem een handvol ruitbladeren (dat is lieden) en albast, 1/2 pond, dat is 1 steen, en venkelzaad, 1/2 drachme, en olie van rozen, 1/2 pond, dat men stampen kan dat zal men tezamen stampen en het in wijn koken zoals gezegd is in een nieuwe pot op 1 zwak vuur tot de wijn bijna verkookt is en heb dan droge of groene kamille, 4 drachmen, en daarna als het bijna verkookt is doe er goed gestampte kamillebloemen in en nieuwe was, 1 drachme, en als het goed gemengd is en wat gekoeld doe er dan het witte van 6 eieren in en meng dit goed tezamen en zeef het daarna door een zuiver linnen kleed en dat eruit komt is een kostbare zalf. En zuiver hiermee hem het voorhoofd en de slaap tot de wenkbrauwen alom zonder er (79) meer bij te doen, het zal genezen.

Deze eerste zalvensoort heeft vele krachten want ze geneest wonden, zuivert en heelt goed en verdrijft de zweer. En had enig mens tandpijn of in het tandvlees zeerheid besmeer hem hiermee, het verzacht direct. En had 1 vrouw kramp en zweren in de baarmoeder en men het haar als een likkepot te eten gaf dan was ze er direct vrij van. En als enig mens koorts heeft besmeer hem de maag en de handen en die voeten en de lendenen, direct valt zijn ziekte. En het is goed tegen alle ziekte van hoofdpijn daarmee het voorhoofd tot de wenkbrauwen en de slaap besmeerd dan verzacht die pijn.

CAP. 10.

Vand(er) and(er) smetten die hare v(er)baert alse .1. vischscelle.

Dits die leringe vander smetten die hare verbaert alse .1. scelle van enen vissche. Ende wert si niet genesen met deser curen die ic u nu wisen sal hierna so en wert si niet genesen met geenre curen. dats om dat die smette es verhardt ende vervleescht optie zie. Ende wildise lichten met enen hakelkine ende sniden met enen sceerse. gi sout sniden die huut die men heet die horen\huut. |125va| ende dus so soudi destrueren. al die ogen wacht u hier af want dus soudi verliesen uwen goeden name. waerbi ic u verbiede die huut aldus af te doene in deser manieren. Maer dits die gerechte cure van deser ander smetten. Maect enen brant in den slaep vanden hoofde. dwelke es met enen ronden ysere gemaect alse .1. erwete cleine. ende dit sal men geloyen. ende men sal oec hebben .1. ander plat yseren instrument ende saelt leggen op die huut ende daer dore .1. gaetkiin daer men dander heete yser dore sal steken aldus. Dese brant doet smelten die humoren ende doet verteren die materie daer die smette af wast. ende en laetse niet vervleeschen optie zie. Want also die brant uute trect ende verdrijft ende doet smelten die humoren. also verteert die smette biden brande ende verclaert die oge metter medicinen die ic hier toe sal setten. Achter den brant so doeter dicke pulver in van candite dat men heet pulver van nabeet. Ende op dander side so hebt gereet enen suren appel gebraden die pellen wel gesuvert vanden asscen. die pellen entie sluus stampt wel met den witten van den eye geminct wel slecht alse ene zalve. Van desen plaestere legt optie oge. ja die oge geloken ende dat vermaect .2. werf sdages. Altoes ierst gedaen in die ogen van desen pulvere vorseit. ende dan dat plaester daer op gebonden sachtelike met enen linen clede. Aldus so suldi die smette benemen in dien datse nuwe es. 80

KAPITTEL 10.

Van de andere smetten die zich openbaren als een visschil.

Dit is de leer van de smet die zich vertoont als 1 schel van een vis. En wordt ze niet genezen met deze kuren die ik u nu hierna aanwijzen zal dan wordt ze met geen behandeling genezen en dat is omdat die smet verhard is en vervleest op het zien. En wil ge het lichten met een haakje en snijden met een schaar, ge zou de huid snijden die men de hoornhuid noemt en zo zou ge het hele oog vernielen, wacht u hiervan want zo zou ge uw goede naam verliezen waarbij ik u verbied de huid er aldus af te doen op deze manier;

Maar dit is de echte behandeling van deze andere smet. Maak een brand in de slaap van het hoofd, dat is met een rond ijzer dat als 1 kleine erwt gemaakt is en dit zal men gloeien en men zal ook hebben 1 ander plat ijzeren instrument en zal het op de huid leggen en daardoor 1 gaatje daar men het andere hete ijzer aldus door zal steken. Deze brand laat de vochtvermenging smelten en laat de materie verteren daar die smet van groeit en laat het niet vervlezen op het zien. Want zoals de brand de vochtvermenging uittrekt en verdrijft en laat smelten alzo verteert die smet door de brand en verheldert het oog met de medicijnen die ik hierbij zal zetten. Na de brand doe er dik poeder in van Kreta dat men poeder van nabeet noemt. En aan de andere kant heb je een gebraden zure appel gereed die goed gepeld en gezuiverd is van de as, die pellen en klokhuis goed stampen en het goed met het witte van een ei mengen als een zalf. Van deze pleister leg je op de ogen, ja, dat oog gesloten en vermaak dat 2 maal per dag. Altijd eerst in de ogen van dit voor vermelde poeder doen en dan de pleister er zacht op binden met een linnen kleed. Aldus zal ge die smet benemen indien dat het nieuw is.[80]

CAP. 11.

Vand(er) derd(er) smette(n) die h(aer) v(er)baert als .1. vlocke sneus.

Die derde smette es te siene alse .1. vlocke sneus verdrinkende int water. daertoe so doet alsoet vorseit es vanden brande in de smette die haer verbaert als .1. visch scelle leggende in doge dat vorseide also gelike. sonder tpulver vorseit dat seldi mingen aldus. Nemt .1. nuwe erden vat ende doeter in hout colen. ende doetse wel bernen ende daerop bernt .4. dr.. aloes houts. ende dan hebt een suver becken ende welvet opt vier so dat ontfange al den rooc vanden viere. ende daerna nemt candijt ende pulveret int vorseide becken met enen yseren mortier stoc. ende maect dat pulver wel cleine. ende wel slecht. ende dat doet in doge achter den brant als u vorleert es in dander smette ende legter op tplaester vanden apple. ende doet alsoet vorleert es in dander. ende te vermakene |125vb| .2. werf sdages ende bindet [zoetelike G]. Aldus suldi genesen die derde smette bider hulpen Gods. Nu hoort die cracht van desen pulvere dat men heet nabeti. dat gemaect es van claren candite ende van suveren ende dat gepulvert. Ierst eist goet met af te doene dwitte vanden ogen dat ic hier smette heete. Dander het gesmiedt die sweringe. Terde het drijft wech die sweringe. Tfierde het verteert dwitte entie smette. Tfijfte het conforteert dogen entie zie scarpet. Tseste het dwinget die tranen op dat si comen van couden humoren. Dus seker .1. pulver eist tallen siecheiden vanden ogen. ende en mach niet deren den ogen. Het verdrijft die rootheit omme sine suver hitte. ende verteert dwitte van siere hartheiden. want het smelt ende keert in watere. ende verteert al dwitte of die smette. ende het conforteert want esser enege hitte in doge. het suvertse ende claert die zie. ende maect levende die ziende geesten. Ende dat seste dwinct die tranen op dat si siin van couden humoren. want sine wermheide tempert die coude humoren. Ic hebbe u geleert hoe gi dit pulver sijt sculdech te temperne metten roke van houte van aloes omme die derde smette te genesene.

KAPITTEL 11.

Van de derde smet die zich openbaart als 1 sneeuwvlok.

De derde smet is te zien als 1 sneeuwvlok die in het water verdrinkt, doe daartegen zoals gezegd is van de brand in de smet die zich vertoont als 1 visschel en leg in het oog dat voor vermelde alzo gelijk, uitgezonderd het voor vermelde poeder, dat zal ge aldus mengen; Neem 1 nieuw aarden vat en doe er houtskool in en laat het goed branden en brandt daarop 4 drachmen Alo hout (Aquilaria agallocha) en dan heb je een zuiver bekken en welf het op het vuur zodat het alle rook van het vuur ontvangt en neem daarna kandij en verpoeder het in het voor vermelde bekken met een ijzeren mortierstok en maak dat poeder goed klein en goed echt en doe dat in het oog achter de brand zoals u geleerd hebt in de andere smet en leg er de pleister van de appel op en doe zoals het in de andere geleerd is en vermaak het 2 maal per dag en verbindt het zacht. Aldus zal ge de derde smet genezen met de hulp van God.

Nu hoor de kracht van dit poeder dat men nabeet noemt dat gemaakt is van helder en zuiver candite en dat verpoederd. Eerst is het goed om het witte van de ogen ermee af te doen dat ik hier smet noem. De andere is dat het de zweer verzacht. Ten derde drijft het de zweer weg. Ten vierde verteert het Դ witte en de smet. Ten vijfde verbetert het de ogen en scherpt het zien. Ten zesde bedwingt het de tranen als ze van koude vochtvermenging komen. Dus is 1 poeder zeker tegen alle ziektes van de ogen en kan de ogen niet deren. Het verdrijft de roodheid vanwege zijn zuivere hitte en verteert het witte vanwege zijn hardheden want het smelt en keert in water en verteert al het witte of de smet en het verbetert want is er enige hitte in het oog het zuivert het en verheldert het zien en maakt de ziende geesten levend. En ten zesde bedwingt het de tranen als ze van koude vochtvermenging zijn want zijn warmte tempert de koude vochtvermenging. Ik heb u geleerd hoe ge dit poeder moet vermengen met de rook van hout van Aloë perryi om de derde smet te genezen.

CAP. 12.

Vand(er) vierd(er) smette(n) die al doge heeft bedect.

Die vierde smette die al doge heeft bedect so datmen niet en mach gesien ende al die zie es wit ende dat rechte witte es rootachtech. enten zieken dunct aldie werelt wit wesen. Doet hem dese cure. Maect hem brande in dat moruwe vanden hoofde. dats in den slaep. Ende daerna nemt dwitte van .12. eyeren in ene suvere scotele. ende dat slaet so lange met enen gespletenen stocke. so dat al wert scumende. Ende alst .1. stuc sal hebben gestaen so saelt 81 onder siin cort water. ende daer in so net .1. plaester van catone ende dat legt optie oge. ende emmer die oge geloken. ende vernuwende onder dach ende nacht .20. werf. ende dit doet tote die zieke genesen si. Aldus seldi genesen die .4. manieren. also bevenoud seit niet anders toe te doene.

KAPITTEL 12.

Van de vierde smet die het hele oog bedekt heeft.

De vierde smet die het hele oog bedekt heeft zodat men niets kan zien en al het zien is wit en het echte wit is roodachtig en de zieke denkt dat de hele wereld wit is.

Doe hem deze kuur. Maak hem een brand in dat murwe van het hoofd, dat is in de slaap. En neem daarna het witte van 12 eieren in een zuiveren schotel en sla dat zolang met een gespleten stok zodat het geheel gaat schuimen. En als het 1 deel gestaan zal hebben dan zal er [81] onder kort water zijn en nat daarin 1 pleister van katoen en leg dat op dat oog en immer de ogen gesloten en vernieuw de volgende dag en nacht 20 maal en doe dit tot de zieke genezen is. Aldus zal ge die op 4 manieren genezen zoals Beneventus zegt en er niet anders bij te doen.

CAP.13.

Dits va(n) doeke(n) of nagele(n) i(n) latine ungula e(nde) va(n) smetten.

Doeken of nagelen die comen in dogen die siin dus gedaen. ende van dien siin .2. manieren. Doeken. die siin dunne ende wassen uten sterten vanden ogen. ende heten in latine pannis. entie wassen alse coppen gespin. Ende die dickere siin ende vleeschachteger die heetmen |126ra| gemeinlike nagelen in latine ungula die men genesen mach met desen colirien. Nemt ematisten. gebernt vitreoel elx tgewichte van .6. penningen. gebernt coper tgewichte van .4 d. mirre. soffraen. elx tgewichte van .2. d. lanc peper tgewichte van .1. d. wel gepulvert altegadere in .1. motalijn mortier ende wel cleine gesicht ende maecter af pillen met goeden ouden wine. dese [droghet ende G] bestoet. Ende als giere met werken wilt. so tempert ene met goeden claren ouden wine. dits goet in doeken. Ende te nagelen so maect dese colirie die sterker es ende heet die groene colirie. Nemt groene van spaengien dewelke heet verde grise tgewichte van .3. d. gebernt vitreoel tgewichte van .6. d. root arsenicum. boraes spume vander zee elx tgewichte van .2. d. armoniac also vele. darmoniac weyket met zape van ruten. en mach ment niet pulveren. Ende men sal al die vorseide dingen pulveren ende mingen metten zape van ruten. ende maken pillen [ende die droget G]. Ende als giere met werken wilt so minget ene [van den voir seyden pillen G] met ruten zape ende maecter ave colirien. In dat vorseide rute zap moet siin rute water gemaect met ere clocken also men rose water maect. ende hier af doet dicken in dogen. Ende alle colirien willen dicke siin alse most. Ende of gi den nagel niet en moget afgedoen hiermet. so doeten af aldus. Ghi sulten lichten met enen cleinen hake also cleine als ment gemaken mach. [ende met dustanerege eenre naelden machmen oeck helpen lichten ende heet eenen draginer naelde ende dye steel zal wesen aldus gedrayt alse hier (schets) ende lichtelike af ane deene zide G] of snidet met enen sceerse. Ende emmer wachtu dat gi niet te diepe en snijdt no te na den sterte vander ogen. Want sneedi iet vanden vleesche dat naturlijc es in den steert van der ogen. die oge soude hem ewelike tranen ende lopen. Het es nuttelijc alle ziecheiden van ogen. dat men purgiere die bernde humoren. ende so eist oec bloet laten. Ende dat hem die zieke wachte van 82 alre scarper spisen. want alle ziecheiden comen van verberrenden bloede. ende dat maken die scarpe spisen. Ende alse die nagelen siin genesen so legter op tpulver vanden candite. of enege vanden vorseider (l: vorseiden) colirien tot die oge genesen si.

KAPITTEL13.

Dit is van doeken of nagels, in Latijn ungula en van smetten. (1)

Doeken of nagels die in de ogen komen zijn dusdanig en er zijn 2 soorten van. Doeken die dun zijn en uit de staarten van de ogen groeien heten in Latijn pannis en die groeien als spinnenkoppen. En die dikker zijn en vleziger die noemt men gewoonlijk nagels en in Latijn ungula die men genezen kan met deze oogzalf;

Neem hematiet, gebrand vitriool, van elk het gewicht van 6 penningen, gebrand koper, het gewicht van 4 drachmen, mirre (Commiphora myrrha) en saffraan, elk het gewicht van 2 drachmen, lange peper, het gewicht van 1 drachme, goed alles tezamen in 1 metalen mortier verpoederd en goed klein gezeefd en maak er pillen van met goede oude wijn en droog het en berg het op. En als ge ermee werken wil meng het met goede klare oude wijn, dit is goed in doeken.

En tegen nagels maak je deze oogzalf die sterker is en groene oogzalf heet; Neem Spaans groen wat verde grise heet, het gewicht van 3 drachmen, gebrand vitriool, het gewicht van 6 drachmen, rood arsenicum, boraes of zeeschuim, elk het gewicht van 2 drachmen, ammoniak (Dorema ammoniacum) net zoveel, week de ammoniak met het sap van ruit als men het niet verpoederen kan. En men zal alle voor vermelde dingen verpoederen en het mengen met het sap van ruit en pillen maken en die drogen. En als ge ermee werken wil meng het ene van de voor vermelde pillen met ruitsap en maak er een oogzalf van. In dat voor vermelde ruitsap moet ruitwater zijn dat gemaakt is met een distilleerder net zoals men rozenwater maakt en doe hiervan veel in de ogen. En alle oogzalven willen dik zijn als mest. En als ge de nagel er hiermee niet af kan doen doe dan aldus;

Ge zal ze lichten met een kleine haak en zo klein als men het maken kan en met dusdanige naald kan men ook helpen lichten en heet een dragener naald en de steel zal aldus gedraaid wezen aldus als hier en gemakkelijk aan de ene zijde afsnijdt of snij een schaar. En let er immer op dat u niet te diep snijdt of naar de staart van de ogen. Want snij je iets van het vlees dat natuurlijk is in de staart van de ogen, die oog zou bij hem eeuwig tranen en lopen.

Het is nuttig in alle ziektes van ogen dat men de brandende vochtvermenging purgeert en zo is het ook met bloed laten. En dat de zieke zich wacht van [82] alle scherpe spijzen want alle ziektes komen van verbrandt bloed en dat maken die scherpe spijzen. En als de nagels zijn genezen leg er het poeder op van de candite of enige van de voor vermelde oogzalven totdat het oog genezen is.

CAP. 14.

Dits va(n) brune(n) doeke(n) of nagele(n) e(nde) come(n) va(n) melancolie(n). e(nde) genese(n) cume.

Ene smette comt ondertiden in die zie die heet die horen [huut G]. ende si es swert ende bruunachtech. dats .1. teken dat si |126rb| van melancolien es. ende dan en geneest si ter avonturen nemmermeer. Dwitte dat die smette veroudert. pannis dat ic daer vore hebbe geheten doec die comt van tayen humoren ende daerin werct als u vorleert es. Die nagel die comt vanden selven humoren daer die doec af comt. of hi comt vanden optalmen. dats volmaecte sweringe. so en esser gene cure toe te doene. want het siin liixemen. het en es no pannis no ungula. Mer die menege hetent doeken. hier met so hout u gepayt dese werf. Meester bruun leert datmen neme tsap morwen chele dat in coorne staet ende draget rode bloemen in latine heet mense papaver rubeum. ende wilde carden. in latine virga pastoris. elx van desen sapen even vele. Ende doet in die ogen. dits goede colirie iegen nuwe doeken. Ende so es oec dit. Nemt vilinge van finen copere. ende dat tempert met sterken witten aysine. ende latet daer in liggen .7. dage ter sonnen. ende drooget wel. Ende wildijt starker hebben. so nemt sarcocolle. amidus. candijt. canfer. elx even vele ende maect hier af wel subtijl pulver.

KAPITTEL 14.

Dit is van bruine doeken of nagels en komen van melancholie en genezen nauwelijks.

Een smet komt soms in de zieke die huid heet en het is zwart en bruinachtig, dat is 1 teken dat ze van melancholie is en dan geneest ze vrijwel nimmermeer. Het witte dat die smet veroudert en dat ik daarvoor pannis heb genoemd die komt ook van taaie vochtvermenging en werk daarin zoals u geleerd hebt. De nagel die van dezelfde vochtvermenging komt daar de doek van komt of van de oftalmie komt, dat is een volmaakte zweer, dan is er geen behandeling tegen, want het zijn littekens, het is geen pannis of ungula. Maar velen noemen het doeken en hou u hiermee deze keer tevreden.

Dokter Bruno Longoburgensis leert dat men het sap murwe chele neemt dat in het koren staat en rode bloemen draagt, in Latijn noemt men het Papaver rhoeas en wilde kaarden, in Latijn Virga pastoris, (Dipsacus) elk van deze sappen evenveel. En doe het in de ogen, dit is goede oogzalf tegen nieuwe doeken. En zo is ook dit;

Neem vijlsel van fijn koper en meng dat met sterke witte azijn en laat het daarin 7 dagen liggen in de zon en droog het goed. En wil ge het sterker hebben neem dan Sarcocolla, (Astragalus sarcocolla) zetmeel, kandij en kamfer, ((Dryobalanops aromatica) van elk evenveel en maak hiervan goed subtiel poeder.

CAP. 15.

Va(n) poe(n)tkine(n) die gevalle(n) va(n) geslagene(n) oge(n) blau.

Het werden poentkine in doge onderwilen van datmen den lieden slaet blauwe ogen. ende dan so bliven daer na dat si siin genesen onderwilen rode poentkine. of bi sterken optalmen. of bi vervultheiden van bloede. bi den welken dat ene monden vanden adren ontdoen ende maken poentkine in dogen die root siin. Ten welken es goet dbloet van jongen duven dat ment doet drupen al heet in die ogen uut .1. adren die es onder den vledric ende dat doet lopen met ere naelden. Ende oec es hem goet dat .1. wijf melke in siin oge met haren borsten. Die droocheide vanden ogen comt onderwilen van joocten. entie geneest metten witte van eye wel cort geslagen ende dat cortte daer in gedaen. Ende men geneset oec metter witter colirien remes. die u es geleret maken hier voren. Entie joocte geneest men met aloes epatic gepulvert ende dat gedaen in .1. cleine sackelkiin ende geleit in witten wine. ende die wiin gedrupt in doge met enen cleinen lepele. 83

KAPITTEL 15.

Van puntjes die vallen van blauw geslagen ogen.

Het worden soms puntjes in het oog van als men de lieden blauwe ogen slaat en dan blijven er daarna nadat ze zijn genezen soms rode puntjes, of bij sterke optalmen of bij volheid van bloed waarbij dat een mond van de aderen loskomt en puntjes in de ogen maken die rood zijn. Tegen die is goed het bloed van jonge duiven dat men het al heet in de ogen laat druppelen uit 1 ader die onder de vlerk is en dat laat je lopen met een naald. En ook is voor hem goed dat 1 vrouw in zijn ogen melkt met haar borsten.

De droogheid van de ogen komt soms van jeuk en geneest met het witte van een ei, goed kort geslagen, en dat korte daarin doen. En men geneest ook met de witte oogzalf remedie die u hiervoor geleerd hebt.

En de jeuk geneest men met verpoederde Alo (Alo perryi, de levervormige) en dat in 1 kleine zakje doen en in witte wijn leggen en die wijn in de ogen druppelen met een kleine lepel. [83]

CAP. 16.

Van scorfde(n) oge(n) e(nde) va(n) rootheide(n) e(nde) va(n) joocten i(n) doge(n).

Dits van scorftheiden vanden ogen dat si binnen root siin ende zere jooken. ende |126va| si siin .1. luttel geswollen of si siin zere root entie swillen met groter joecten ende lopen ende joken. Ende onderwilen comet vanden optalmen van den oge appelen die gi moget kennen bi dat dwitte vanden ogen root es so dat al doge verstormt. Dierste cure es datmen die optalmen genesen sal metten colirien ende metten andren werken alst vorseit es. Ende of die optalme cleine es metter joocten ende met der scorftheit. so mach mense hier met genesen. Nemt groene coperroet ende legget in witten wine. dat esser goet toe doge daer met gedwegen. Ende en helpt dit niet. so nemt die rode colirie. die u voren geleert es. Ende en helpt dit niet. so nemt die groene die starker es. ende doeter met als u vorleert es.

KAPITTEL 16.

Van schurftige ogen en van roodheid en van jeuk in de ogen.

Dit is van schurft van de ogen zodat ze van binnen rood zijn en zeer jeuken en ze zijn wat gezwollen of ze zijn zeer rood en zwellen met grote jeuk en lopen en jeuken. En soms komt het van de oftalmie van de oogappel die ge kan herkennen omdat het witte van de ogen rood is zodat het hele oog verstoort.

De eerste behandeling is dat men die optalmen genezen zal met de oogzalven en met de andere werken zoals het gezegd is. En als die optalmen klein is met de jeuk en met de schurft dan kan men ze hiermee genezen;

Neem groen koperrood en leg het in witte wijn, dat is goed voor het oog daarmee gewassen.

En helpt dit niet neemt dan die rode oogzalf die u hiervoor geleerd hebt. En helpt dit niet neem dan die groene die sterker is en doe er mee zoals u geleerd hebt.

CAP. 17.

Dits vande(n) seebel i(n) die ogen.

Seebel dats alse die adren vander uterster huut die men heet te gader voegende. entie horen huut in die vergaderinge van hem beiden. die werden al vol bloets ende swillen so datter af wast die nagel [dye men heet in latine ungula G] ende die doec. [dat pannis heet G] Ten welken [cueren G] es goet die rode colirie of die groene vorleert. Ende onderwilen eist noet dat men die vorseide adren lichte met enen hake. of snijtse. ende daerna geneest datter blijft metter vorseider colirien. Van dat die zie es worden al wit so en makic u niet. want het ware u al te belemmerlijc. ende te lange ene cure. entie meest faelgiert in die beste meesters ende hier omme so latict. ende en wille u niet belemmeren daer met. ende ga voort tere ander curen ende ierst vanden ogen die tranen.

KAPITTEL 17.

Dit is van de zeepbel in de ogen.

Zeepbel, dat is als de aderen van de buitenste huid, die men tezamen voegende noemt, en de hoornhuid in die verzameling van hen beiden geheel vol bloed worden en zwellen zodat er die nagel van groeit die men in Latijn ungula noemt en de doek dat pannis heet. Tegen de genezing is rode oogzalf goed of de groene die eerder geleerd is. En soms is het nodig dat men die voor vermelde ader met een haak licht of snijdt en daarna geneest dat er overblijft met de voor vermelde oogzalf.

Van dat het zien geheel wit wordt vertel ik u niet want het is voor u al te moeilijk en een te lange behandeling die meest faalt in de beste dokters en daarom zo laat ik het en wil u daarmee niet belemmeren en ga verder naar andere kuren en eerst van de ogen die tranen.

CAP.18.

Va(n) lope(n)de(n) oge(n) e(nde) w(aer)af t(ra)ne(n) come(n). entie c(ur)e d(ae)r iegen.

Die wille leren van tranen die comen gelopen ten ogen hi hore ende onthoude die leringe vanden ouden meesters ende namelike van meester brunen van legoburgens. die ons wijst ende leert dat .2. manieren siin van tranen die ten ogen comen gelopen. Vanden welken .1. maniere es die comen vanden adren die liggen tusscen dat herssenbecken ende dura mater. die niet en behoren ter surgien. Mer ten meesters van medicinen die moger raet op geven. Ende dat soude siin dat si die propere humoren souden drogen met purgacien. bi den welken die zie 84 daer met belet wert. ende dat met preparacien voren. ende daerna met medicinen die properlike souden purgieren |126vb| die humoren daer die lopen afcomen ten ogen. Ende noch siin andre adren die siin tusscen .2. tafelen die daer dragen tfoetsel alsoe het vorseit es in die anothomie vanden hoofde int proper capittel int begin vanden boeke. dewelke adren vervullen onderwilen ende dan so steken si haer vervultheit ute. vanden welken het es die raet alsoet vorleert es vanden andren adren vorseit. Dit siin die adren die van binnen comen. Ende dese mach men kennen bi dat de zie vele veselingen gevoelt el niegren (l: nigeren) af. sonder dat hi dicken heeft dien reume. ende dat comt van vervultheiden. Ende alse die tranen comen uten adren die sijn buten den bene int vleesch. dan gevoelt die zieke veselinge alse of ene amete liepe daer. Ende onderwilen lopen dogen van dat si hebben in doge brauwen crommende inwert. ende prekelen die lede entie oge apple so dat bi wilen dogen tranen. Dits die cure daer iegen. Trect uut die haer met enen tanxkine ende alser nemmer in en prekelen. so en selen dogen nemmeer lopen. Ende alst comt bi den adren int vleesch die ghi kent bi den vorseiden tekene. so maect .1. plaster [van den witten G] vanden eye ende van roden pulvere. dat geseit es int capittel vanden bloede te stremmene. ende doeter toe .1. luttel bloemen die cleeft an die want vander molen. dit tempert al te gadere also dicke alse zeem. ende dan spreidet op .1. linen cleet also breet al(s) tforhooft breet es. ja gaende van der ere oren toter andere. ende bindet daer op [met eenre scroeden G] ende latet also liggen .3 dage. ende also doet van den vierden dage ten vierden dage. Ende doet in die oren spekels van gecuweden comine. Ende en geneset hier met niet. so maect hem in den pistel vanden arme .1. brant in elken arm op dat es in beiden ogen. Ende en eist mer in deen oge. sone maect mer. .1. brant ane die selve zide. ende also sal men doen vanden plaestere. Eist mer deen oge sone salmen die plaester leggen mer toter helft van den vorhoofde. Ende en helpt dit niet. so nemt ene hantdwale [oft enen hoeftdouck G] ende wintse omtrent die kele. ende dwincter dien hals entie kele mede so vaste. dat die adren die siin int vorhooft ende in den slaep heffen ende verbliken. Ende dan so hebt .1. naelde daer in si .1. starc gewast ziden draet. ende stect die naelde |127ra| onder die huut. ende wacht wel dat gi niet en wont die huut vander adren. ende haelt die naelde ute op dander zide. Dus so stect beide dadren die siin anden slaep elc .2. werf. so dat tusscen elc .2. steken spacie blive van .1. vingere breet. Ende also bestect dadere die es in de middel vanden vorhoofde. ende laet in elke stede steken dien draet so lanc dat giere 85 met moget vercnopen die adren alse gi wilt. Ende dan snijt dadren dwers ontwee met enen scerse ende laetse bloeden also vele als gi wilt. Ende dan verbint die adren metten draden diere onder siin laten hangen als ic u vorleert hebbe. Ende legt in die wonde wieken van stoppen genet int witte vanden eye. ende daer boven plaestren des gelike toten derden dage. ende daerna so heilt die wonde also men heilt andere wonden. Ende doet die drade uut achter die .9. dage. Ende aldus sal hi verliesen die lopen die hem quamen in dogen op dat si quamen uten adren die buten [den G] bene [in 't vleesch G] siin. Die moruwe ogen heeft of cranke hi wachtem hier af. want dits haer contrarie also avicenna seit. Dierste es vele te sine met wiven. ende vele te lesene cleine letteren. Ende te slapene met vollen buke want men sculdech es tontbeidene tot die spise .1. deel gesmolten es. Ende dits oec goet dien. die reumachtech siin [ende allen dye ghene die crancke ziene hebben ende hen dye te vele eten ende drincken ne ware tusschen tween G]. Ende hem deert den vasten lichaem. ende alle spisen die maken gorsem bloet. Ende hem deert keren ter kelen. Mer het hulpt der magen. want in tkeren verroeren die materien vanden hoofde. Ende baden na vervultheit deert oec den ogen. ende weenen. ende vele bloet laten. ende sonderlinge met bussen. Ende alle spise die den mont deert vander magen. die deert oec den ogen. Ende gorsem wiin. ende looc ende enioen. ende poret looc. dille. rode colen. bonen. erweten. rooc. wint. zant. lange te ziene op cleine dinc ende vele te ziene op witte dingen. Men sal zien op swerte dingen. Ende die brande die ghi maect en draechse niet langer open. dan tot .40. dagen.

KAPITTEL18.

Van lopende ogen en waarvan tranen komen en de kuur ertegen.

Die wil leren van tranen die naar de ogen komen gelopen hoort en onthoudt de lering van de oude meesters en namelijk van dokter Brunen van Legoburgens die ons wijst en leert dat er 2 soorten van tranen zijn die naar de ogen komen gelopen. Waarvan er 1 soort is die van de aderen komt die tussen de schedel en harde hersenvlies liggen die niet tot de chirurgie behoren. Maar de dokters van medicijnen die mogen er raad op geven. En dat zou zijn dat ze die echte vochtvermenging zouden verdrogen met purgatieven waarbij het zien [84] daarmee belet wordt en dat met preparaties ervoor en daarna met medicijnen die goed de vochtvermenging zouden purgeren daar die tranen in de ogen van komen. En nog zijn er andere aderen die tussen de 2 tafels zijn die daar het voedsel dragen zoals het gezegd is in de anatomie van het hoofd in het juiste kapittel in het begin van het boek en die aderen vervullen soms en dan steken ze hun volheid uit waarvan de raad is zoals het eerder van de andere aderen gezegd is. Dit zijn de aderen die van binnen komen. En deze kan men herkennen omdat men bij het zien vele kriebels voelt en voelt en elders niets van, uitgezonderd dat hij vaak reuma heeft en dat komt van volheid. En als de tranen uit de aderen komen die buiten het been in het vlees zijn dan voelt die zieke vezels alsof er daar een mier liep. En soms lopen de ogen omdat ze in het oog wenkbrauwen hebben die naar binnen krommen en de leden en de oogappel prikkelen zodat de ogen soms tranen.

Dit is de behandeling daartegen. Trek dat haar uit met een tangetje en als ze er nimmer in prikkelen dan zullen de ogen nimmer lopen.

En als het komt vanwege de aderen in het vlees die ge herkent bij de voor vermelde tekens maak dan 1 pleister [van het witte G] van een ei en van rood poeder, dat gezegd is in het kapittel van het bloed te stremmen, en doe er wat bloem in die aan de wand van de molen kleeft en meng dit alles tezamen zo dik als honing en spreidt het op 1 linnen kleed alzo breed als het voorhoofd breed is, ja, ga van het ene oor naar de andere en bindt het daarop met een zwachtel en laat het alzo 3 dagen liggen en doe alzo van de vierde dag tot de vierde dag. En doe in de oren speeksel van gekauwde komijn.

En geneest het hiermee niet maak dan bij hem een brand in de pees van de arm en in elke arm als het in beide ogen is. En is het meer in het ene oog maak maar 1 brand aan dezelfde kant en alzo zal men doen van de pleister. Is het maar het ene oog dan zal men die pleister maar tot de helft van het voorhoofd leggen.

En helpt dit niet neem dan een handdoek of een hoofddoek en windt die omtrent de keel en dwing er die hals en keel zo vast mee dat de aderen die er in het voorhoofd en in de slaap zijn heffen en duidelijk blijken. En dan heb je 1 naald waarin 1 sterke zijden draad met was in is en steek die naald onder de huid en let goed op dat ge de huid van de aderen niet verwondt en haal de naald eruit aan de andere kant. Dus zo steek je beide aderen die er aan de slaap zijn elk 2 keer zodat tussen elke 2 steken ruimte blijft van 1 vingerbreed. En steek alzo de ader die in het midden van het voorhoofd is en laat in elke plaats die draad zo lang steken dat ge er [85] de ader mee kan knopen als ge wil. En snij dan de ader dwars kapot met een schaar en laat het bloeden zoveel als ge wilt. En verbindt die ader dan met de draden die ge er onder hebt laten hangen zoals ik u geleerd hebt. En leg in die wond doeken van proppen genat in het witte van een ei en daarboven dergelijke pleisters tot de derde dag en heel daarna die wond zoals men andere wonden heelt. En doe die draad na 9 dagen eruit. En aldus zal hij die loop verliezen die hem in de ogen kwamen als ze uit de aderen kwamen die buiten het been in het vlees zijn.

De murwe ogen heeft of zwakke, hij wacht zich hiermee want dit is haar tegenovergesteld zoals Avicenna zegt. De eerste is veel te zijn met vrouwen en veel kleine letters te lezen. En te slapen met volle buik want men moet ontbijten tot de spijs voor 1 deel gesmolten is. En dit is ook goed voor die reumachtig zijn en al diegene die slecht zien en hen die te veel eten en drinken, tenzij tussen die twee. En hem deert hem de vaste loop en alle spijzen die drabbig bloed maken. En hem deert het braken naar de keel. Maar het helpt de maag want in het braken verroeren die materiën van het hoofd. En baden na volheid deert ook de ogen en wenen en veel bloed laten en vooral met laatbus zetten. En alle spijzen die de mond van de maag deren die deren ook de ogen. En drabbige wijn en knoflook en ui en prei, dille, rode kolen, bonen, erwten, rook, wind, zand, lange zien op kleine dingen en veel te zien op witte dingen. Men zal op zwarte dingen kijken. En de brand die ge maakt draag het niet langer open dan tot 40 dagen.

CAP. 19.

Va(n) leepe(n) oge(n) of t(er)ve(n)de(n).

Het comen sulke lieden die haer ogeleden gelepen of terven. ende dat comt bi dat si tranen of lopen. ende dat comt biden souten humoren toe. die doge leden vlaen ende open maken. bi den welken datter wast wey vleesch. ende werden die oge leden geswollen. |127rb| Die cure daer af es dat ghi .1. naelde stect int vleesch. ja in dat wey vleesch so subtijlijc dat gi niet en quetst dat naturlike led. ende snijdt dat vleesch uut met al metter naelden. met ere vliemen of met enen scerse. Ende daerna destrueert dat wey vleesch datter blijft. ende legt vor den appel van der ogen .1. linen cleet genet int witte vanden eye. so dat gene bitende medicine en come an den appel. Ende sulke liede siin die niet en souden mogen gedogen dat gise sneedt dien doet dese cuere mer si es lanc. Nemt een stoxkiin ende duwet daer met dweers onder doge in den ogeput. so dat dled omme kere. ende dan so hebt smout 86 van gansen. of sal gemine. of sal armoniac. ende daer met so bestriket dicken tote .5. werven sdages. ende dit so lange dat gnouch es. Aldus so suldi mogen dat wey vleesch verteren. Ende altoes so dwaet daerna die lede met watere daer venkel in gesoden es. ende dat cout. Ende al dat gi doet in dogen. dat doeter cout in. Ende wat gi in die oren doet. dat willen doren heet hebben in gedaen. Want si siin zenuwech ende cnoesech. Ende alse dogen glepen bi wonden die qualike geheilt siin. of bi bescoudene so es dit die cure aldus. Nemt .1. scers ende snijt die lijxeme ute. ende dan heilt die wonde also u vorleert es. Of snijt .1. wonde onder doge leden dweers. ende geneestse metten wieken die gi legt in die wonde. Ende haelt dan die leden opwert metten draden die gi hebt gesteken dore die oge leden. ende maecse vaste an .1. scrode die gi gebonden hebt om thooft. Ende heilt die wonde met wijfs melke daer gi in net plasterkine dwelke besmert siin met zalven die niet en dwinct. ende doet dit tot die wonde genesen es. Ende sulke siin die dogen geleepen diet souden [gherne G] gedogen om dat haer ogen niet souden glepen. Ende sulke siin die liever hadden dat haer ogen noch also zere glepeden.

KAPITTEL 19.

Van tranende of lekkende ogen.

Er komen sommige lieden waarbij hun oogleden lekken of tranen en dat komt omdat ze tranen of lopen en dat komt van de zoute vochtvermenging die de oogleden ontvellen en open maken waarbij er wild vlees groeit en de oogleden gezwollen worden. De behandeling hiervan is dat ge 1 naald in het vlees steekt, ja in dat wilde vlees en zo subtiel dat ge niet dat natuurlijke lid kwetst en snij dat vlees er geheel uit met de naald, met een vliem of met een schaar. En vernietig daarna dat wilde vlees dat er overblijft en leg voor de oogappel 1 linnen kleed genat in het witte van een ei zodat er geen bijtende medicijnen aan de appel komen.

En er zijn sommige lieden die het niet zouden mogen gedogen dat ge ze sneed en doe die deze behandeling, maar ze duurt lang; Neem een stokje en duw het er dwars mee onder het oog in de oogput zodat het lid omkeert en heb dan vet van [86] van ganzen of gewoon zout of salmiak of chloorammonium en bestrijk het daarmee dik tot 5 maal toe per dag en dit zolang totdat het genoeg is. Aldus zal ge dat weke vlees mogen verteren. En was altijd daarna de leden met water daar venkel in gekookt is en dat koud. En al dat ge in de ogen doet, doe dat er koud in. En wat ge in de oren doet dat willen de oren er heet hebben in gedaan. Want ze zijn zenuwachtig kraakbeenachtig.

En als de ogen scheel staan door wonden die slecht geheeld zijn of van verbranding dan is de behandeling aldus; Neem 1 schaar en snij de littekens eruit en heel dan die wonde zoals u geleerd hebt. Of snij 1 wond dwars onder de oogleden en genees het met doeken die ge in die wonde legt. En haal dan de leden naar boven met de draden die ge door de oogleden hebt gestoken en maak ze vast aan 1 zwachtel die ge om het hoofd gebonden hebt. En heel die wond met vrouwenmelk waar ge het pleistertje in nat maakt die besmeerd is met zalven die niet drukken en doe dit tot die wond genezen is. En sommige zijn er die lopende ogen hebben die het zouden [raag gedogen omdat hun ogen niet scheel zouden zijn. En sommige zijn er die liever hadden dat hun ogen nog alzo zeer scheel waren.

CAP.20.

Van blauwe(n) oge(n) geslage(n) of gewerpe(n). etc..

Alse enen mensce geslagen siin blauwe ogen so es goet dat hi bloet late ter hooftadren an die zelve zide. Ende legt hem ierst daerop dwit van den eye niet geslagen. Want slaen benemt hem vele van siere limecheiden ende van siere coutheiden. Ende daerna legter op sap van donderbaert .1. cleet daerin genet. ende dat dicken vermaect |127va| Ende en wilt hier met niet vergaen. so nemt nu was ende minget met comine wel gepulvert. ende daer af so maect .1. plate die gi dicken selt verwermen bi den viere. ende also warm geleit daerop als die zieke mach gedogen over al doge. ja doge geloken. Dit plaster doet spaersen dbloet ende smelten. Maer dits ene corte cuere. Nemt zepe ende mingter met popelioen elx even vele hier met besmert .1. plaester van stoppen. of .1. linen cleet also groet alst swert es. ende legget daerop dit sal tswerte verdriven. Mer het sal die stede al root maken ende verwermen. Alse gi dit siet so nemt laeu water ende dwater doge met. ja doge geloken dat vander scarpheit niet en come in doge vander zepen. want het soude zere biten ende dat en ware niet goet. Ende daerna so hebt rosewater ende wijfs melc geminct. ende daer in so net .1. dic plaester van werke of .1. linen doec daer in genet. ende legget optie oge. dat saelt genesen ende sueten. ende coelen van siere verscheit. dits die beste raet die icker op can geven.

KAPITTEL20.

Van blauw geslagen ogen, of geworpen etc.

Als een mens blauwe ogen geslagen is dan is het goed dat hij bloed laat in de hoofdader aan dezelfde kant. En leg er eerst bij hem het wit van een ei op die niet beslagen is. Want slaan beneemt bij die veel van zijn lijmerigheid en van zijn koudheid. En leg er daarna in 1 kleed het sap op van donderbaard daarin genat en vermaak dat veel.

En wil het hiermee niet vergaan neem dan was en meng het met goed verpoederde komijn en maak daarvan 1 plaat die ge dik zal verwarmen bij het vuur en zo warm erop leggen als de zieke kan gedogen over het hele oog, ja de ogen gesloten. Deze pleister laat het bloed verstrooien en smelten.

Maar dit is een korte behandeling; Neem zeep en meng er populierzalf mee, van elk evenveel, besmeer hiermee 1 pleister van proppen of 1 linnen kleed zo groot als het zwart is en leg het daarop, dit zal het zwarte verdrijven. Maar het zal die plaats geheel rood maken en verwarmen. Als ge dit ziet neem dan lauw water en bewater het oog ermee, ja het oog gesloten zodat de scherpte van de zeep niet in het oog komt want het zou zeer bijten en dat is niet goed. En heb daarna rozenwater en vrouwenmelk gemengd en nat daarin 1 dikke pleister van werk of 1 linnen doek daarin genat en leg het op dat oog, dat zal het genezen en verzachten en verkoelen van zijn vochtigheid, dit is de beste raad die ik erop kan geven.

CAP. 21.

Dits va(n) .4. catracte(n) i(n) doge(n) die me(n) genese(n) mach entie bekennen.

Wat manieren van caracten dat men genesen mach of niet. der 87 caracten siin .7. manieren. die .4. machmen genesen entie .3. niet. Menechwerf comt ene ziecheit in dogen diemen in latine heet caracten. in dietsche gelijc ere sluus. Ene sluus wert dat water. dat niet en mach lopen daert heeft te dalene. alse vore ene watermolen of vore enen vivere. of elder daert te doene es. Als men water wilt laten gaen so haelt men de sluus op. ende dan lopet ute. also doet hier te bediedene. Eist dat die humoren dalen dore die zenewen die an dogen siin vast daer die ziende geesten dore gaen tote in die herssenen. ende verstopt die zie. dat siin die pupillen dewelke humoren siin. also daelt dat vorseide waterkiin dat naturlijc es in die ogen. Ende also die humoren siin gnouch gewrongelt. dats hart ende stijf gnouch. so en machmense niet genesen in proeven van surgien. Ende men machse aldus proeven. Luket die ene oge toe. ende legt uwen dume op dander oge led ende .1. deel vaste. ende dan ontdoet gereet. eist dat water es gesprait ende weder comt van elker side ende weder vergadert alsoet te voren was ende dat gereet. so eist curabel: Ende en doet so niet. so neist niet gnouch geformeert. ende dan so en doeter niet toe. |127vb| Dierste die men mach genesen. die es wit alse calc. entie comt van slagen van risen of van stocken. of van scaelkinen van enegen dingen. of van werpingen van stenen of van sneeclatten of dies gelike. Dese siin goet ende licht te genesene. mer sine zien niet also claer alsi te voren daden eer si geslagen waren. Want bi den slagen die si moesten gedogen so liepen die humoren in die .3. huden die vore die zie siin. bi den welken si niet en mogen keren al. daer en blijft .1. belemmertheit in die zie. dat siin die clare huden dewelke siin sculdech te sine onbelemmert bi naturen. Dandere es wit kerende ten blauwen wert. ende dit comt bi ocsune vander magen. die ontfangen heeft quade spisen. biden welken af comen quade fumeyen. die risen uter magen ten herssenen wert. ende dan vallen also vore die ogen ende maken daer gewrongelde humoren. ende .1. luttel blauachtech. Es dese wel gevellet metter naelden. men ziet daerna wel also claer alst te voren dede eer si quam. Ende oec so ziet men bat achter haer cure. dan achter enege van al den andren drien. ende dat comt biden puren humoren ende bider vervulten vanden zienden geesten die in dogen siin. Die derde es wit .1. luttel kerende in asscher varwen. entie comt van hooftswere ende onderwilen comt si van alte groter coutheit die de herssenen hebben. ende van te vele te wenene of te wakene. Dese en sal niet lange bliven in haren staet. sine sal weder blint werden. sine werde gecureert met deser latuarien. vander welker men sal nemen nuchtern also groet alse .1. kerstaengie. ende navens als men slapen gaet. Ende wachten van spisen die hem contrarie siin. alse rent vleesch. geyten vleesch. bocken vleesch. palinge. [bonen G] erweten. enioen. dese 88 deren den ogen ende wachten van wiven van badene van stovene. Mer nemt lichte spise ende sapech ende naturlike heet. Ende wachten van spisen die naturlike cout es. Dits die latuarie. Nemt olibanum .2. dr.. groffels nagle. noten muscaten. in dit soffraen van elken .1. 1/2 .dr.. goet castor .1. dr.. pulveret te gadere ende ziet wel cleine. ende conficieret met zeeme wel gescuumt. ende maecter af .1. latuarie. ende nutse als u vorleert es. In den winter so drinct witten wiin warm in den welken si geleit saelgie ende rute. Dese latuarie nes niet allene goet hier toe. mer sijs goet in alle ziecheiden vanden hoofde. alse hooftswere die van vercoutheiden comt. Ende oec essi goet iegen ogen die tranen. [Dye vierde die es wit kerende in een luttel geluwer varuwen dese comt van te vele te drinckene ende van te vele tetene ende bij groter pinen te doene. Ick segge dat dese comt van melancolien ende men vynter niet vele van deser vierder specien. Dese es herder dan alle dandere ende rondere dan alle dandere alse mense wille villen. Zo wacht u. want ghyse niet sculdich zijt te villene neder waert alsoe men dye andere doet. Want zine blever niet omme hare ronthede ende herthede maer dryvetse ten steertte vander oge waert ten slape vanden hoefde waert ende dair zo villetse wel Ende alse ghij uwe naelde uut wilt trecken so keert uwe hant ter nese waert ende trecse ute al drayende alsoe u vore leert werdt hier na. Nu hebbic ick u geseyt vanden vieren wair bij men ghenesen mach dye zake ende nu sullen wij leeren hoe mense ghenesen mach ne ware nemtter toe zine worde geconfirmeert ende achter dat zij zijn gheconformeert dat es dat zij niet en sijn onder tlichte vander zonnen inden dach ofte vander lanternen inder nacht. Ende eneghe zotte phisijsiene die wanense genesen met purgacien dat zij purgeren dye humoren bedij zij moetens myssen bedij catracten geconformeert die werden nemmermeer ghenesen met purgacien no met pulveren no met colerien no met latuarien bedij die materie es onder dye hude int hole vanden oghen bij den welken dye humoren dye zijn metten voirscreven waterkine ende dye weirden veertich ende verkeren in hertheden biden voirseyden zaken dye welke vallen indye ende weeren dat dye ziende gheeste niet moghen gaen dair zij sculdich waren te gane by naturen dye welcke niet moghen zijn ghenesen sonder metter hant vanden surgien dye welcke moet doen ten yersten aldus. daer toe doeten zieken sitten op eene banc dansichte ten lichte wert scerdelinghe. Dye meester zalre tegen sitten dies gelike den rugghe ter lucht waert op dye selve banc maer dye meester zal .1. luttel hoger sitten dan dye zieke. Ende en heeft hij die catracte int deen oge zo verbynt hem dander oghe Ende dair na so heft hem tlet op vander ander oge dat dair ziec es ende hebbe indye hant eene naelde dye aldus gemaect zij (schets). Ende zij sal zijn zilveren oft gulden want van ysere oft van stale zijn zij te duchtene dat dye point mochte 89 breken ende dat ware vreese want doghe mochte ute zweeren ne ware van zilvere ende van goude sijn zij soete ende tay waer by dat zij best zijn bij vele redenen Dye meester heeft dye naelde indie hant doghe ontdaen ende hij zal dye naelde steken int dwitte vanden oghe ende dander zide ten slape waert indye mydde wart vanden oghe drayende tusscen vinghere ende dunne (l. dume) so lange dat hij ziet dat point vander naelden oft vandese instrumente vander siene bynnen. Ende emmer wacht dat ghij geen en quetst vanden .3. huden dye zijn vore dye siene dye welcke u dair voren waren geseyt hoe zij heten. Ende valle dye verwrongene humore ten hole wert vanden oghen dat es achterwaert ende hout dat instrument int doghe alsoe langhe dat men mochte spreken .i. pater noster ofte .ii. dat hij siet ende dan trect de naelde oft dynstrument ute alsoe roerende alse ghijt dair in daedt alsoe zoetelike ende hebt inden mont venckel so dat u adem dair af rieke ende ademt den zieken altoes int doghe ende dair na soe en laeten niet sien want dye vorseyde humoren mochte lichte weder [....] die siene vanden oghen byder grooter begherten van ziene. Ende dair na so hebbet cottoen genet int witte vanden eye ende dan legghet op doghe ende liseliken gebonden. Ende legtene op een zachte bedde met enen hoeft eynde ende legten op waert metten ansichte .9. daghen in .1. doncker stede dair ne geen luut en ware no en zij ende vermaecten niet vore den .4. dach des vierde daghes soe laetten zien alluttelkyn. Ende dair na so luuct hen weder tdage oft bade op dat ghij hebt gewrocht int beyde ende legt dair op altoes dwitte vanden eye .2. werf sdages ofte .9. (l. 3) al tote .9. dagen toe ende dair na gaet hij dair hij wille. Ende ete dye wile dat hij ligge moru eyeren metten broede ende es hij jonc so drinct teysene (l. teseyne) oft claer water. Es hij out so drincke gebernder wijn. Eneghe zegghen dat sij wel moghen eten wedere vleesch ende gesodene hoenre meester benedvout (l. bevenout) verbiedt want tvleesch dat maect groet bloet ende groet voetsel biden welcken dair mochte comen vervulte van bloede ende doen comen in die oghen zweeringhe welcke ware teghen dye gerechte cure.

KAPITTEL 21.

Dit is van 4 cataracten in de ogen die men genezen kan en herkennen. (1)

Welke soorten er van cataracten (grauwe staar) zijn dat men genezen kan of niet, (2) er [87] zijn 7 soorten cataracten waarvan men er 4 kan genezen en 3 niet. Vaak komt een ziekte in de ogen die men in Latijn cataracten noemt en in Diets als een sluis. Een sluis wordt dat water dat niet kan lopen daar het moet dalen zoals voor een watermolen of voor een vijver of elders daar het te doen is. Als men water wil laten gaan dan haalt men de sluis op en dan loopt het eruit en alzo doet hier de betekenis. Is het dat die vochtvermenging daalt door de zenuwen die vast aan de ogen zijn waar de ziende geesten doorgaan tot in de hersens en dat zien verstoppen, dat zijn de pupillen die vochtvermenging zijn, alzo daalt dat voor vermelde watertje dat natuurlijk in de ogen is. En alzo de vochtvermenging genoeg gewrongeld zijn, dat is hard en stijf genoeg, dan kan men ze niet genezen in proeven van chirurgie. En men kan ze aldus aantonen. Sluit het ene oog dicht en leg uw duim op het andere ooglid voor 1 deel vast en ontdoe het dan direct, is het dat het water verspreid is en weer van elke zijde komt en weer samen komt zoals het tevoren was en dat direct, dan is het te genezen: En doet het dat niet dan is het niet genoeg gevormd en dan doet het er niet toe. De eerste die men kan genezen die is wit als kalk en komt van slagen van twijgen of van stokken of van schaaltjes van enige dingen of van werpen met stenen of van sneeuwballen of diergelijke. Deze zijn goed en licht te genezen, maar ze zien niet zo helder zoals ze tevoren deden eer ze geslagen waren. Want bij de slagen die ze moesten gedogen liep die vochtvermenging in de 3 huiden die voor het zien zijn waarbij ze niet geheel kunnen keren en daar blijft 1 belemmering in dat zien, dat zijn die heldere huiden die van naturen onbelemmerd moeten zijn.

De andere is wit kerend naar het blauwe toe en dit komt door gelegenheid van de maag die kwade spijs ontvangen heeft waarbij er kwade walmen komen die uit de maag naar de hersens rijzen en dan vallen ze zo voor de ogen en maken daar vaste vochtvermenging en wat blauwachtig. Is deze goed geveld met de naald ziet men daarna wel zo helder zoals men tevoren deed voor het kwam. En ook ziet men beter achter haar behandeling dan achter enige van alle andere drie en dat komt vanwege pure vochtvermenging en vanwege de volheid van de ziende geesten die in de ogen zijn.

De derde is wit en draait wat naar askleur en komt van hoofdpijn en soms komt ze van al te grote koude die de hersens hebben en van teveel te wenen of te waken. Deze zal niet lang in haar staat blijven en ze zal weer blind worden en ze worden genezen met deze likkepot waarvan men ‘s ochtends zal nemen zo groot als 1 kastanje en ‘s avonds als men slapen gaat. En wachten van spijzen die hem tegenovergesteld zijn zoals rundvlees, geitenvlees, bokkenvlees, paling, bonen, erwten en ui, deze [88] deren de ogen, en wachten van vrouwen, van baden en van stoven. Maar neem lichte spijzen en sapachtig en natuurlijk heet. En wachten van spijzen die natuurlijk koud zijn. Dit is de likkepot;

Neem wierook (Boswellia thurifera), 2 drachmen, kruidnagels, notenmuskaat en hierin saffraan, van elk 1 1/2 drachme, goede bevergeil, 1 drachme, verpoeder het tezamen en zeef het goed klein en bereidt het met honing dat goed geschuimd is en maak er 1 likkepot van en gebruik het zoals u geleerd hebt. In de winter drink je het met warme witte wijn waarin salvia en ruit ligt. Deze likkepot is niet alleen hiertegen goed, maar het is goed in alle ziektes van het hoofd zoals hoofdpijn die van verkoudheid komt. En ook is het goed tegen ogen die tranen.

De vierde die is wit kerend in een wat gele kleur en deze komt van te veel te drinken en van te veel te eten en bij grote inspanning van arbeid. Ik zeg dat deze van melancholie komt en men vindt er niet veel van deze vierde soort. Deze is harder dan alle andere en ronder dan alle andere als men ze wil villen. Zo wacht u, dat ge ze niet naar beneden villen moet zoals men die andere doet. Want ze blijven er niet vanwege hun rondheden en hardheden, maar drijf ze van de staart van de ogen naar de slapen van het hoofd en vil ze daar goed. En als ge uw naald eruit wil trekken keer uw hand naar de neus toe en trek ze er al draaiend uit zoals u hierna geleerd wordt. Nu heb ik u van die vier gezegd waarbij men de zaken genezen kan en nu zullen we leren hoe men ze genezen (3) kan tenzij dat ze gevormd worden en nadat ze zijn gevormd, dat is dat ze niet onder het licht van de zon in de dag of van lantarens zijn in de nacht. En enige zotte geneesheren die menen ze te genezen met purgatieven omdat ze de vochtvermenging purgeren waarbij ze de gevormde cataracten moeten missen die nimmermeer genezen worden met purgatieven of met poeders of met oogzalven of met likkepotten en waarbij de materie onder de huid in het hol van de ogen is en waarbij de vochtvermengingen er zijn met het voor beschreven watertje en die worden verrot (4) en veranderen in hardheden met de voor vermelde zaken die er in vallen en weren dat de ziende geesten niet daarin mogen gaan waar ze moeten gaan van naturen die niet genezen kunnen worden, uitgezonderd met de hand van de chirurg die ten eerste aldus moet doen; laat daartoe de zieke zitten op een bank zodat het aanzicht naar het licht gesteld wordt. De dokter zal er tegenover zitten met de rug naar het licht toe op dezelfde bank, maar de dokter zal wat hoger zitten dan de zieke. En heeft hij de cataracten in het ene oog dan verbindt hij hem het andere oog. En daarna heft hij bij hem het lid op van het andere oog dat daar ziek is en heeft in de hand een naald die aldus gemaakt is. En die zal van zilver of goud zijn want van ijzer of van staal is er te duchten dat de punt mocht [89] breken en dat is vrees want het oog mocht uitzweren tenzij ze van zilver en van goud zijn die zacht en taai zijn waarbij dat zij het best zijn door vele redenen. De dokter heeft de naald in de hand en het oog open en hij zal de naald in het witte van het oog steken en de andere kant naar de slaap toe naar het midden toe van het oog draaien tussen de vinger en duim zo lang dat hij de punt van de naald of van dit instrument van hem van binnen ziet. En let er altijd op dat ge niet een van de 3 huiden kwetst die voor het zien zijn die u hiervoor gezegd zijn hoe ze heten. En vallen de verwrongen vochtvermenging naar het hol van de ogen, dat is naar achteren, hou dat instrument in het oog alzo lang dat men 1 pater noster kan spreken of 2 zodat hij het ziet en trek dan de naald of het instrument er alzo roerend uit zoals ge het daarin deed en alzo zacht en hebt in de mond venkel zodat uw adem daarvan geurt en beademt de zieke altijd in het oog en laat het daarna niet zien want die voor vermelde vochtvermenging kon gemakkelijk weer [....] het zien van de ogen vanwege de grootte begeerte van zien. En heb daarna katoen genat in het witte van een ei en leg het dan op het oog en zachtjes binden. En leg hem op een zacht bed met een hoofdeinde en leg hem opwaarts met het aanzicht 9 dagen in 1 donkere plaats daar geen geluid is en vermaak het niet voor de 4^de dag en de vierde dag laat hem wat zien. En sluit het daarna weer die dag of bidt zodat ge hebt gewrocht in beide en leg er altijd het witte van een ei op 2 maal per dag of 9 al tot 9 dagen toe en daarna gaat hij waar hij wil. En in die tijd dat hij murw ligt eieren met brood eten en als hij jong is drinkt hij gerstewater of helder water. Is hij oud dan drinkt hij gebrande wijn. Enige zeggen dat ze wel ramsvlees mogen eten en gekookte hoenderen, dokter Beneventus verbiedt het want het vlees dat maakt groot bloed en groot voedsel waarbij er volheid kan komen van bloed en dat laat bij hem in de ogen zweren komen dat tegen de echte behandeling is.

CAP. 22.

Vanden catracten die men (niet) ghenese(n) mach.

Het zijn catracten dye men ghenesen mach niet vanden welcken datter sijn .3. manieren. Dye yerste dye men niet mach genesen es geheten gutta sterena die welcke ghij moghet kennen bij dat dye siene es al zwart ende claer alse of der ne gheene smette in en ware. Ende int hole vanden ogen schijnt ofte in liepe quic zilver doghe altoes roerende ende dye oghe leden. dit gesciet inder moeder lichame bij eniger corrupsien dye der domineert ende dair omme sijn zij geboren vander moeder sonder 90 kennisse oft met .1. luttel kennissen dye welke zien die claerheyt vanden dage ende gaen achter straten ondaentder oghen oft zij zaghen ende eneghe dye sien dye welcke wij heeten bijziende die welcke gerne blijft gherne (sic) hare licht also langhe al(s) zij leven. Enege zijn van desen dien onlange(?) blijft ende werden blint oft zij gheene oghen en hadden. van dese worden gheene gebetert bij meesters rade al wouden ziere omme gheven alle dye werelt hen ware oft hem god sien woude geven bij ziere godliker gift bedij dye hole zenuwen die sijn bestopt ende verdorven biden welcken hem nyemant mach gehelpen waer bij zij heten catracten sterena. Dander dye ongheneseleec es dat es dye hare verblijct int doghe bynnen die welke ghij ziet gheverwet op(?) enech water. In vaste steden waer bij ghij moghet verstaen dat dese catracte es ongheneselec want zine comt niet lanczame maer sij comt dapperlike uten hersenen so dat dye zieke dair na en siet nemmermeer niet te meeten dan oft ghij gheene oghen en hadt wair bij wij segghen dat dit es dalre achterste specie vanden drie catracten ongheneselijc want zij comt van thegter(?) ziecheyt comende uten hersenen van te vele te weenne van te vele te wakene van te smete vele (l. vele smete) geslagen omtrent thovet ende van te vele te vastene ende van dies gelike dye derde specie dye ongeneselec es dat es dye de ziene hebben al verdwenen zo datsij niet ne moghen sien vanden brunen vanden oghen datmen heet dye ziene. Waer bij schijnt doghe al wit biden welcken dat dese catracten zijn ongheneseleec.

KAPITTEL 22.

Van de cataracten die men niet genezen kan.

Er zijn cataracten die men niet genezen kan waarvan er 3 soorten zijn. De eerste die men niet genezen kan heet gutta sterena (zwarte staar, amaurosis) die ge kan herkennen omdat het zien geheel zwart en helder is alsof er geen smet in is. En in het holle van de ogen schijnt het alsof er kwikzilver in loopt, maar altijd bewegen de oogleden en dit gebeurt in het lichaam in de baarmoeder door enig bederf die er domineert en daarom zijn ze geboren van de moeder zonder [90] kennis of met wat kennis die de helderheid van de dag zien en gaan in achterstraten om de ogen te openen of ze zien en enige zijn er die zien wat we bijziende noemen die graag hun licht behouden zo lang als ze leven. Enige zijn er van deze die niet lang blijft en blind worden alsof ze geen ogen hadden en van deze worden er geen beter door dokters raad al wilden ze er alles van de wereld voor geven of dat God hen het zien wilde geven met zijn goddelijke gift, bij die zijn de holle zenuwen verstopt en bedorven waarbij niemand hem kan helpen waarbij ze cataracten sterena heten. De andere die ongeneeslijk is dat is die zich blijkt in het oog binnen die ge gekleurd ziet op enig water. In vaste plaatsen waarbij ge verstaan kan dat deze cataracten ongeneeslijk is want ze komt niet langzaam, maar ze komt snel uit de hersens zodat de zieke daarna nimmermeer ermee ziet niet dan net alsof ge geen ogen had waarbij wij zeggen dat dit is de aller ergste soort van de drie cataracten die ongeneeslijk is want ze komt van echte ziekte die uit de hersens komt van te veel te wenen, van te veel te waken, van te veel smet, geslagen omtrent het hoofd en van te veel te vasten en van dergelijke, de derde soort die ongeneeslijk is dat is die het zien geheel verdwenen hebben zodat ze niets mogen zien van het bruine van de ogen dat men het zien noemt. Waarbij het oog geheel wit schijnt waarbij deze cataracten ongeneeslijk zijn.

CAP. 23.

Vanden wonden van den oghen.

Het gevallet menech werf dat men wont doge bij onghevallen ende bij mysselike sak(e) alse men werct ane doghe metter naelden omme dye catracten te vilne oft doecke oft nagle. Oft jonghe kyndren die hen steken met greffen al spelende deen den anderen int doghe met onghevalle oft slaeten oft dies gelike soe cureert dan doghe metten witten vanden eye cort geslegen so dat al scumende werd ende vanden cortten waterkine dat onder sal ghezitten alst .1. stuc gedaen heeft zo legghet dat in doghe vernyewende .4. werfs daghes ende .2. werven tsnachts ghenet dair in cottoen ende op doghe geleyt tote .14. daghen ende es dye rechte siene gewont soe doet int doghe vander godsgiften dye welke ghij maect aldus. Rp. tghevoechgelte van .12. eyeren dwelke eene witte ente(?) henne leyde Ende dye so wrivet in enen lodenen mortier met enen lodenen mortier stocke soe langhe dat zij wel cleene ende ghemyngt ende wel slecht zij alse eene zalve. Dyt so besteedt in een glazijn vat ende hier af so doet int doghe .3. werven sdaghes dye in die ziene es dit geneset wonden int doghe alse andere wonden ghenesen met zalven ende legghet altoes op doghe dwitte vanden eye metten cottoene alse u vore seyt es. Dese zalve heet benevout die gifte gods dat is ghegeven van gode. tfoirseyde witte met enen stocke 91 gesleghen aldus dit es goet in .3. manieren al soet voirseit es (schetsje) dierste het is ghesmiedt de sweeringhe vanden oghen danne het dwynghet dye humoren vanden oghen terde het purgiert dye humoren [....] no gheeste in comen waer bij men name met rechte tclare vanden eye bedij het so claert doghen ende saechse ende purgeertse dye zeerhede vanden oghen die comen van slapen ofte dies gelike ende dat doet metter zachte vander naturen bedij het es zachte oft dies ghelike ende dat doet metter naturen bedij het en zoch(t)et bider naturen bedij het es schoen ende conforteert zine gelike dat es doghe. Ende dwaterkijn datter in es ende es enech mensche gewont inden oghe appel zoe ghenesettene alsoet u voreleert es. Ende anders niet want eneghe meesters legghen dair op plaesteren van wasse ende van comyne. Ende sij doen quaet want zijn dye huden vanden oghen gewont dit was zoe trect ute dye substancien vanden oghen dus so dwingt doghe water tkomijn [....] heet dese drie gracien. Tander het doet dye oghe lepen ende verteert die substancie vanden ogen. Terde het verhit doghe ende doet smelten die coude humoren die bij naturen willen sijn geconfirmeert met couder medicinen. Nu vermanyck u yerst eest dat enech mensche zij gewont indie ogen dat ghine niet medich meret (l. medicineret) met heeter medicinen Ne ware met couden alsoe es dwitte vanden eye geslegen cort alst oft water ware ende dat moet zijn (s)onder dye scume twelke dwitte heeft vele crachten alst vore seyt es.

KAPITTEL 23.

Van de oogwonden.

Het gebeurt vaak dat men het oog verwondt bij ongevallen en bij verschillende zaken als men aan het oog met de naalden werkt om de cataracten te villen of doek of nagels. Of jonge kinderen die zich al spelend steken met griffels en de ene de anderen in het oog met ongevallen of slaan of dergelijke genees dan het oog met het witte van een ei, kort geslagen zodat het geheel schuimend wordt en van het korte watertje dat er onder zal zitten als het 1 stuk gestaan heeft leg dat in het oog en vernieuw het 4 maal per dag en 2maal 's nachts en nat daarin katoen en leg het op de ogen tot de 14^de dag en is het echte zien gewond doe dan in het oog van de godsgiften die ge aldus maakt. Recept; het gevogelte van 12 eieren dat een witte eend of hen legde. En wrijf die in een loden mortier met een loden mortierstok zolang dat zij goed klein en gemengd zijn en goed echt is als een zalf. Berg dit op in een glazen vat en doe hiervan 3 maal per dag in het oog dat in het zien is, dit geneest wonden in het oog zoals andere wonden met zalven genezen en leg het altijd op het oog het witte van een ei met het katoen zoals u tevoren verteld is. Deze zalf noemt Benevout de gift van God, dat is gegeven van God. Het voor vermelde witte met een stok [91] geslagen is aldus goed in 3 manieren zoals het gezegd is, de eerste is het verzacht de zweren van de ogen, dan het bedwingt de vochtvermenging van de ogen en ten derde purgeert het de vochtvermenging [....] zodat er geen geest in komen kan waarbij men het echte heldere van een ei neemt en met die verheldert ze het oog en verzacht en purgeert ze de zeerheden van de ogen die van slapen of dergelijke komen en dat doet het met zachtheid van naturen, waarbij het zacht is of dergelijk en dat doet het van naturen en is zacht van naturen waarbij het schoon is en gelijk verbetert dat in het oog is. En het watertje dat erin is en is enig mens gewond in de oogappel genees het dan zoals u geleerd hebt. En niet anders want enige dokters leggen er pleisters op van was en van komijn. En ze doen slecht want als de huiden van de ogen gewond zijn trekt deze was de substanties van de ogen uit en dus zo dwingt het komijn het oog te wateren [....] en noemt deze drie genaden. De volgende, het laat de ogen lekken en verteert de substantie van de ogen. Ten derde verhit het de ogen en laat de koude vochtvermenging smelten die van naturen bekrachtigd wil zijn met koude medicijnen. Nu vermaan ik u eerst dat als enig mens in de ogen gewond is dat ge er niet mee medicineert met hete medicijnen tenzij met koude zoals het witte van een kort geslagen ei is alsof het water was en dat moet zijn zonder het schuim want het witte heeft vele krachten zoals hiervoor gezegd is.

CAP. 24.

Vanden fistel die wassen inden sterten vander oghen.

Nu hoert ende leert vanden fistelen die wassen in dye stertte vander oeghen Ende namelike ter nese waert dese fistele comen van humoren dye welcke vervulte van naturen dair sent die welke humoren niet moghen uut comen. Ende dat es bijdij dat zij zijn gorsem G] |128ra| ende grof ende vele. die maken int ende van den ogen an die zide ten nese wert .1. bootskiin also groet alse .1. vitse. dewelke humoren daer vertegen ende maken etter der uutlopende ten bootskine. Ende onderwilen so breket dboot(s)kiin binnen den ogen. ende dan comet detter lopende van binnen den ogen. entie stede daer dbootskijn was valt neder mer die huut wert daer ontvarwt in rootheiden. ende alse men daer leget den dume op. so comt dat etter ten sterte vander ogen ute ten nese wert. van den welken ic u hier .1. deel wil leeren vander curen. ende vander vresen daer gi u af sijt sculdech te wachtene. De cure es dat gi sijt sculdech die wonde dats den mont vanden fistel te widene met marge vanden vliedere. of met gedrogeder wortelen van gencianen. ende daeraf ene wieke gesneden na dat de mont wert ront gnouch. so stecter in .1. wieke van stoppen gemaect ende genet in pulvere dat geseit es int capittel vanden wannen. Mer wacht u dat giere niet en doet in te vele. want het soude maken te groet .1. gat. ende dat soude al tansichte ontmaken entie ogen doen lopen. Mer meester bevenoud wille dat men taste an den nese waer die 92 bootse was. ende dat men daer snide .1. wondekijn metten hoeke van .1. scerse. ende dat de snede overlanx den nese (si) gaende. Ende wacht dat gi niet en snijdt dat oge led ontwee. want doge soude lepen. Ende legt in de wonde .1. erwete tote sander dages. ende dan so doetse ute. ende doet in de wonde van den vorseiden pulvere emmer wachtende dat gijs te vele niet daer in en doet. want het mochte te verre werken ende dan soude dansichte te zere ontsienen. want men es sculdech te genesene alle mesquame waer dat es metter minster lixemen dat men mach ende sonderlinge int ansichte. Daerna so legter op .1. plaester gesmert met gesmoltenen swinensmoute of met verscher botren tote dat vleesch gedoot es metten pulvere vorseit ende uutvallet Ende dan so legt in die wonde .1. stuc van ere spoengien. ende vermaket .2. werf sdages tote die wonde wel gesuvert es. Want die spoengie heeft in .2. werken. si rumet die wonde. ende si verteert etter entie andere humoren. Alse die wonde wel gesuvert es. so heiltse daerna met pluckelingen van ouden linen cledren entie suver. Ende legter op .1. plaesterkiin gesmert metter .12. apostelen zalve die avicenna componerde ende heet unguentum veneris sive duodecim apostolorum. |128rb| Dese zalve es goet mede te genesene fistelen na dat si siin gedodet ende gesuvert. Si suvert scorftheit ende wonden van weyen vleesche. ende daerna so heilt sise wel. Ende dese zalve maectmen aldus. Nemt wit was. scip pec. harst. armoniac. van elken .14. dr.. oppopanac. groene van spaengien van elken .2. dr.. galbanum. mirre elx .4. dr.. litargirum .8. dr.. aristologia longa. wierooc. mastic. bolle van ermenien. bedellium. elx .6. dr.. dat armoniac. galbanum oppopanac. dit doet smelten op .1. cleine vier in starken aysine. daerna so nemt olie van oliven in den zomer .2. lb. ende maectise iegen winter. so nemter .3. lb. olien. ende daer in doet smilten dat was ent pec ende tharst. Ende daertoe so ziedt die vorseide gommen gesmolten inden aysiin. ende dan so hebt alle die andere dingen wel gepulvert cleine ende geteemst dore .1. bultel ende doetse daertoe. ende roeret wel al te gadere so dat al wel geminct si. Ende hier af so legt optie wonde vorseit. Ende of gi wilt so smeert daer met u wieke die gi stect in de wonde. dese [zalve G] es goet seit avicenna alsoet vorseit es. Meester bevenoud die ontraet dat. dat men en genen fistel omtrent en berne. want die brant soude verdrogen die zenewen daer die geesten vander zie dore comen ten ogen. Maer meester roelant raet datmen hebbe .1. pipe. van ysere of van copere. Ende dese salmen steken in den fistel toten bodeme ierst den fistel geruumt met den vorseiden wieken. Ende dan so hebt .1. yser daer in gaende ende dat ende sal wel wesen gegloyt ende dat stect in de vorseide pipe toten bodeme van den fistele. ende dat gereet. Want lietijt iet lange daerin. het soude doen also meester bevenoud seit. Ende daerna stecter in wieken genet int wit vanden eye 93 om te coelne den brant. Ende daerna so doet also u vorleert es metten smoute. ende daerna metter spoengien. Ende daerna so heilt den fistel metter vorseider zalven. of metter zalven diemen u hier na leren sal. ende dese staet in die glose vanden .4. meesters op die surgie van roelandine. Nemt groene van spaengien .1. dr.. sal gemine .1/2. dr.. out swinen smout .2. lb. dit doet smelten. ende daerna ziet dore .1. suver linen cleet. daerna so mincter met dat vorseide groene ende dat zout wel cleine gepulvert. ende maect daeraf .1. zalve. met der welker gi smert .1. wieke die gi stect in die wonde. dat sal den fistel genesen volmaectelike. |128va| Noch een ander uter selver glosen. Nemt mirre. perryies. tsap van langer sporien ende van celidonien ende out swinen smout. dit ziedet al tegadere ende doeter met also u vorleert es vander andere zalven. Si doet tselve. Noch doet tselve herba robberti geplaestert opt fistel. of tsap daerin gegoten. Of van gariofilaten. hier met so geneest nuwe fistelen sonder anders toe te doene. Dits ene goede colirie in den fistel te doene. of in dogen die roet siin. Nemt groene van spaengien .1/2. dr.. ende .1/2. pinte wiins claer ende suver ende wit. ende minct dit te gadere wel ende roeret dicken dit colirie wert groene. hieraf so doet in doge die heeft den fistel. Meester Willem van congeinne wijst dit colirie. dewelke doodt den fistel. ende stremmet lopende ogen ende verteert wey vleesch van den ogenleden. ende het doet vele meer goets. Nemt .1/2. lb. wits wiins. ende groene van spaengien. ende sal gemine elx .1. dr.. dit pulvert wel ende temperet metten vorseiden wine. Dit wijst meester lanc ranc ende avicenna. Nemt mirre wel suver .2. dr.. gomme van arabien .1. dr.. dit pulvert wel cleine ende minget metter gallen van den osse getempert also dicke alse .1. zalve. ende dit legt opt fistel gespreit op .1. linen cleet. Dit heilt. ende suvert. ende weret datter geen humoren mogen comen no bliven: Ende eist dat niet en heilt van deser plaestren ende weder uut brect. dats .1. teken dat dbeen daer onder es geraect ende verdroocht. Eist also. so doet als u vorleert es metten pijpkine ende metten gloyenden ysere. ende daerna so doet achtervolgende die curen also u vorleert es. Avicenna ende lancfranc prisen den brant. want hine verteert niet vordere dan hi geraect. mer bernde medicinen gaen me; nechwerven vordre dan men wille. so dat men sal scuwen in avonturliken steden daer men mach. want het doet dicken vresen vanden leden daer ment leit. ende ten minsten comter dicken af lanc werc.

KAPITTEL 24.

Van de etterwond die in de hoeken van de ogen groeien.

Nu hoor en leer van de etterwond die in de hoeken van de ogen groeien. En namelijk naar de neus toe, deze etterwonden komen van vochtvermenging die volheid van naturen daar zendt en die vochtvermenging mogen niet uitkomen. En dat is omdat zij drabbig zijn en grof en veel, die maken op het einde van de ogen aan de kant naar de neus toe 1 bultje zo groot als 1 vitse welke vochtvermengingen daar verrotten en etter maken dat er in het bultje uitloopt. En soms breekt het bootje binnen het oog en dan komt de etter binnen het oog gelopen en die plaats daar het bultje was valt neer, maar de huid wordt daar ontkleurt in roodheid en als men er de duim op legt dan komt dat etter onder de staart van de ogen eruit naar de neus toe waarvan ik u hier 1 deel van de kuren wil leren en van de vrees waarvan ge u moet wachten.

De behandeling is de ge de wond, dat is de mond van de etterwond, wijder moet maken met het merg van de vlier of met gedroogde wortels van gentiaan en daarvan een doek snijden naar dat de mond rond genoeg wordt en steek er dan 1 doek van proppen gemaakt in die genat is in het poeder dat vermeld is in het kapittel van de uitgroei. Maar let op u dat ge er niet te veel in doet want het zou het gat te groot maken en dat zou het hele aanzicht ontsieren en de ogen laten lopen.

Maar dokter Beneventus wil dat men aan de neus tast waar dat [92] kropgezwel was en dat men daar 1 wondje snijdt met de hoek van 1 schaar en dat de snede in de lengte van de neus gaat. En let op dat ge niet dat ooglid stuk snijdt want het oog zou gaan tranen. En leg in de wond 1 erwt tot de volgende dag en doe het er dan uit en doe in de wond van het voor vermelde poeder en let er immer op dat ge het niet teveel daarin doet want het kom te ver werken en dan zou het aanzicht te zeer ontsieren want men moet alle missers genezen waar dat het is met de minste littekens dat men kan en vooral in het aanzicht. Leg er daarna 1 pleister op besmeer het met gesmolten varkensvet of met verse boter totdat het vlees gedood is met het voor vermelde poeder en uitvalt. En leg dan in die wond 1 stuk van een spons en vermaak het 2 maal per dag tot de wond goed gezuiverd is. Want die spons heeft 2 werken in zich, ze ruimt de wond en ze verteert etter en andere vochtvermenging.

Als de wond goed gezuiverd is heel het daarna met pluksels van oud linnen kleed en die zuiver. En leg er 1 pleistertje op besmeer het met de 12 apostelen zalf die Avicenna componeerde en zalf veneris sive duodecim apostolorum heet. (omdat het getal van de bestanddelen overen kwam met de 12 apostelen) Deze zalf is goed om etterwonden mee te genezen nadat ze zijn gedood en gezuiverd. Ze zuivert schurft en wonden van wild vlees en daarna heelt ze die goed. En deze zalf maakt men aldus;

Neem witte was, scheepspek, hars, ammoniak, (Dorema) van elk 14 drachmen, Opopanax hispidum, Spaans groen, van elk 2 drachmen, galbanum (Ferula galbaniflua) en mirre, (Commiphora myrrha) elk 4 drachmen, litargirum, 8 drachmen, Aristolochia longa, wierook, (Boswellia thurifera) mastiek, (Pistacia lentiscus) bolus Armeniacus en bdellium, (Commiphora africana) elk 6 drachmen, dat ammoniak, galbanum en Opopanax laat je smelten op 1 klein vuur in sterke azijn en in de zomer neem je daarna olie van olijven, 2 pond, en maak je ze tegen de winter neem dan 3 pond olie en laat daarin de pek en hars smelten. En kook daartoe de voor vermelde gesmolten in de azijn en neem dan alle andere dingen die goed klein verpoederd en gezeefd zijn door 1 buidel en doe het erbij en roer het alles goed tezamen zodat het goed gemengd is. En leg hiervan op de voor vermelde wond. En als ge wil besmeer daarmee uw doek die ge in de wond steekt, deze zalf is goed zegt Avicenna zoals gezegd is.

Dokter Beneventus die ontraadt dat men rondom een etterwond niet brandt want die brand zou de zenuwen verdrogen waar de geesten van het zien door komen naar de ogen.

Maar dokter Rolando raadt aan dat men 1 pijp van ijzer of van koper heeft. En deze zal men in de etterwond tot de bodem steken, eerst de etterwond opruimen met de voor vermelde doeken. En dan heb je 1 ijzer dat erin gaat en dat eind zal gloeiend wezen en steek dat in de voor vermelde pijp tot de bodem van de etterwond en dat direct. Want liet je het iets lang erin, het zou doen zoals dokter Beneventus zei. En steek er daarna doeken in die genat zijn in het witte van een ei om de brand te verkoelen [93]. En doe daarna zoals u geleerd hebt met het vet en daarna met de spons. En heel daarna de etterwond met de voor vermelde zalven of met de zalven die men u hierna leren zal en dezen staan in de glossaria van de 4 dokters op de chirurgie van Rolando;

Neem Spaans groen, 1 drachme, gewoon zout, 1/2 drachme, oud varkensvet, 2 pond, laat dit smelten en zeef het daarna door 1 zuiver linnen kleed en meng dat daarna met dat voor vermelde groene en dat zout, goed klein verpoederd, en maak er 1 zalf van waarmee ge 1 doek besmeert die ge in de wonde steekt, dat zal de etterwond volmaakt genezen. Noch een ander uit dezelfde glossaria; Neem mirre, (Commiphora myrrha) Alo perryi, het sap van lange spurrie (Ricinus) en van stinkende gouwe en oud varkensvet, kook dit tezamen en doe ermee zoals u geleerd hebt van de andere zalven. Ze doet hetzelfde.

Nog doe hetzelfde; herba roberti (Geranium robertianum) gepleisterd op de etterwond of giet het sap erin. Of van nagelkruid, (Geum urbanum) hiermee genees je nieuwe etterwonden zonder er iets anders toe te doen.

Dit is een goede oogzalf om in de etterwond te doen of in de ogen die rood zijn; Neem Spaans groen, 1/2 drachme en 1/2 pint wijn, helder en zuiver en wit, en meng dit goed tezamen en roer het vaak, deze oogzalf wordt groen, doe hiervan in het oog die een etterwond heeft.

Dokter Willem van Congeinne wijst deze oogzalf die de etterwond doodt en lopende ogen stremt en wild vlees van de oogleden verteert en het doet veel meer goeds; Neem 1/2 pond witte wijn en Spaans groen en gewoon zout, elk 1 drachme, verpoeder dit goed en meng het met de voor vermelde wijn.

Dit wijst dokter Lancfranc en Avicenna; Neem goede zuivere mirre, 2 drachmen, gom van Arabi, 1 drachme, verpoeder dit goed klein en meng het met de ossengal gemengd alzo dik als 1 zalf en leg dit op de etterwond gespreid op 1 linnen kleed. Dit heelt en zuivert en weert dat er geen vochtvermenging in kan komen of blijven:

En is het dat het niet van deze pleisters heelt en weer uitbreekt, dat is 1 teken dat het been daaronder geraakt is en verdroogt. Is het alzo doe dan zoals u geleerd hebt met het pijpje en met het gloeiende ijzer en doe daarna zo achtereenvolgend die kuren zoals u geleerd hebt.

Avicenna en Lanfranc van Milaan prijzen de brand, want die verteert niet verder dan hij raakt, maar brandende medicijnen gaan vaak verder dan men wil zodat men het zal schuwen in hachelijke plaatsen waar men kan want het laat vaak vrezen van de leden daar men het legt en tenminste komt er vaak lang werk van.

CAP. 25.

Dit es va(n) nolimeta(n)g(er)e int a(n)scij(n) of an die lippe(n).

Nolimetangere dats .1. swere ende wast vanden kinne opwert int anschijn. Ende es .1. evel dwelke sulke seggen dat den enen comt 94 vanden andren. Dit evel es van .2. manieren van coleren. dat ene dats verbernde colere. ende dat nes dander niet. Die verberrende colere es omtrent die stede gevarwt ende bevaen met ere dicker swerter varwen. Ende die colere die niet verbernt en es. die trect haer |128vb| in .1. rode varwe omtrent den wortel. hets ene gemeine regule. dat alle opene gaten die binnen vertech sijn of verteert. alse in nolimetangere. in cankeren in fistelen. dat si piinlijc siin te genesene daer si veroudert siin. Ende cankere siin van meerre ende van bernder colere. dan nolimetangere siin. In die ierste maent dats die alderierste raet. datmen die materie verduwen sal met oxisacum entie humoren die gereet siin tonstekene. datmen die suvere met colagogen. want colagogen ende oxisacum siin .2. medicinen daermen bloet ende colere met suvert. Op den derden dach salment stoven met couden cruden in .1. cupe met ere pipen wilmen also men dede daer voren in den boec. Ende dan alst gestooft es. so sal men hem geven triacle met watere daer in es gesoden linaria. Ende den andren dach daerna salmen laten die levere adre. want wer dat quade humoren siin haer beginsel comt emmer vander leveren gegenereert. ende daerna salmen laten die hooft adren. ende dan comt men ten plaestren. Aldus salmen werken van buten. Men sal af doen die rove diere boven es. ende dan salmen maken ene loge van asscen van wijngerthoute. ende mingen daer in pulver van zoute van levenden calke. van atremente. van wiinsteene. van elken even vele. ende mingen dese pulvere metter logen te maten dicke ende leggent daerop .1. nacht. ende men sal die stede al omme bestriken met popelioene. ende des ander dages salmen dit af doen. ende men saelt wachten van zere so men naest mach met hulten instrumente(n). Dan salmen temperen plaestren van ouden smere int sap van wegebreden te maten dicke ende leggent daer op. Ende dan salmen wegebrede stoten ende bestrikent metten zape ende beleggent metten bladren ende dan salment dwaen metter logen vanden wijngerthoute. ende beleggent metter wegebreden .10. dage of .12. Ende alse dan dat ongemac doot es ende gesuvert. so sal hem openbaren .1. scoen root vleesch ende onverteert. dan salmer op leggen linaria gestoten tsap enen dach. daerna salment dwaen metter logen elx dages. Ende men saelt drogen met enen ouden sachten linen clede. ende stroyen der in pulver van mastic. van wieroke ende van rosen. Alse dat vervult es met goeden vleesche. so salment hicken al omtrent. Die zieke sal hem hoeden van alder scarper spisen. ende van soute. ende van allen dingen daer bloet af verwarmen mach. Explicit.

Finito libro sit laus et gloria christo.

KAPITTEL 25.

Dit is van noli me tangere in het aanschijn of aan de lippen.

Noli me tangere, dat is 1 zweer en groeit van de kin naar boven in het aanschijn. En is 1 euvel waarvan sommige zegen dat de ene [94] van de andere komt. Dit euvel is van 2 soorten van gal, de ene dat is verbrande gal en dat is de andere niet. De verbrande gal is omtrent die plaats gekleurd en bevangen met een dikke zwarte kleur. En de gal die niet verbrand is die trekt zich 1 rode kleur omtrent de wortel, het is een algemene regel dat alle open gaten die binnen verrot zijn of verteerd zoals in noli me tangere, in kanker en in etterwonden dat ze pijnlijk zijn om te genezen omdat ze verouderd zijn. En kankers zijn van meer en van brandende gal dan noli me tangere is.

In die eerste maand, dat is die allereerste raad, dat men die materie verduwen zal met oxisaccarum (stroop, azijn granaatappel en suiker) en de vochtvermenging die gereed zijn te ontsteken dat men die zuivert met gal drijvende want gal drijvende en oxisaccarum (stroop, azijn granaatappel en suiker) zijn 2 medicijnen daar men bloed en gal mee zuivert. Op de derde dag zal men het stoven met koude kruiden in 1 kuip met een wilgenpijpen, zoals men het daarvoor in het boek deed. En als het dan gestoofd is dan zal men hem triakel geven met water daarin Linaria gekookt is. En de volgende dag daarna zal men de lever aderlaten want waar de kwade vochtvermengingen zijn, haar begin komt immer van de lever gegenereerd en daarna zal men de hoofdader laten en dan komt men tot pleisters.

Aldus zal men van buiten werken. Men zal de roof er af doen die erboven is en dan zal men een loog van as maken van wijngaardhout en daar poeder in mengen van zout van ongebluste kalk, van arsenicum en van wijnsteen, van elk evenveel, en dit poeder met de loog in een dikke maat mengen en leg het er 1 nacht op en men zal die plaats alom bestrijken met popelierenzalf en de volgende dag zal men dit er af doen en men zal het wachten van zeer zo goed men kan met houten instrumenten. Dan zal men pleisters van oude smeer mengen in het sap van weegbree en het dik maken en het erop leggen. En dan zal men weegbree stampen en het bestrijken met het sap en het beleggen met de bladeren en dan zal men het wassen met de loog van wijngaardhout en het 10 of 12 dagen beleggen met de weegbree.

En als dan dat ongemak dood en gezuiverd is dan zal zich openbaren 1 mooi rood vlees en onverteerd, dan zal men er het sap van gestampte Linaria een dag op leggen en daarna zal men het elke dag wassen met de loog. En men zal het drogen met een oude zachte linnen kleed en er poeder van mastiek, (Pistacia lentiscus) van wierook (Boswellia thurifera) en van rozen in strooien. Als dat gevuld is met goed vlees dan zal men het er al omtrent hakken. Die zieke zal zich hoeden van alle scherpe spijzen en van zout en van alle dingen daar bloed van verwarmen kan. Explicit.

Finito libro sit laus et gloria christo. Het eind van het boek is het prijzen en de glorie van Christus.

|129ra| .1. Dits die tafele vanden derden boeke ende sprect ierst vanden nese ende van siere sceppenissen. ende van hoe vele ziecheiden dat comen in den nese. ende heeft in .7. capittelen

.2. Van ere ziecheit die polipus heet die wast in (den) nese

.3. Van puusten in den nese

4. Van ondercoten sweren in den nese 95

.5. Van wey vleesche in den nese

.6. Van bloeden ten nese

.7. Van stanke in den nese.

CAP. 1.

Hier begint die boec vanden nese. ende ierst die sceppenisse vanden nese. Ende es te verstane dat voren uten herssenen comt ene zenewe [dye siende zenuwen G] die es hol alsoet geseit es in die anathomia vanden ogen. So wassen .2. worten entie geliken worten van vrouwenborsten. Die wassen uter substancien vanden herssenen ende heten zenewen. het en siin gene zenewen. het siin instrumente van roke. Alse dese vervullen met humoren van couden of van hitten. so belettet den mensce van sire roke of van sinen riekene. Ende onderwilen so siin si so zere [belemmert ende C] vervult van humoren dat men niet en riect. Bi desen vorseiden spenen of worten of uutganc vanden herssenbeckene so heeft nature geordineert een dal dwelke dat heet tsigat. int welke vergadert die lucht. dwelke bi hulpen vander trecken der cracht ontfanget dat rieken. int welke vergadert die overvloyentheit vanden herssenen ende purgieren daer. dwelke men heet snotte. In welc dal vorseit es .1. deel dwelke gaet ten monde. tenwelken dale begint die nese ende hebben haer sceppenisse. dwelke es geformeert van .2. benen gemaect van .3. hoeken. die hoeken vanden uppersten bene vanden vorhoofde metter vergaderingen vanden ogebene. so voegen si int 96 upperste deel. so heeft elc been gecnoes. Ende in der middewert so es .1. ander gecnoes. dwelke den nese versceet in tween dat harder ende starker es dan enech vanden andren tween. die siin in dende vanden nese. Die hulpe vanden middelsten gecnoes es of deen nesegat werde verstopt bi [humoren oft bij G] eneger manieren. dat die adem dore dander soude mogen uut ende ingaen om te werkene der naturen werc. Die .2. bene voegen te gadere ende maken die sceppenisse vanden nese |129rb| dewelke hebben vele nutscapen. Dierste es dat hol es ende decsel vander vervloyentheiden die comen uten herssenen. Dander es dat ontfaet die lucht die middel es vander roken. Terde es dmeeste deel vander lucht diet trect gaet ter longenen. nochtan so trect .1. deel ten gaten vanden herssenen. Dierste es als die mont es geloken. dat de longene mach dore den nese trecken die lucht te hare. Dander es dat tforderste deel vanden herssenen hem daerdore mach [suveren ende C] purgieren. Terde dat men biden nese gaten die open siin den mont lukende ende ontdoende die tonge haer streckende ende voudende. formeren soude haer word verscedelike. dat si niet en soude mogen doen waren die nesegaten verstopt. Dits dat werc vanden nese. Aldus so es hi van benen hol ende gecnoesech want ware dende vanden nese voren been. het soude menech werf breken ende dan soude de mensce dansichte hebben ontscepen. dit en mach niet siin omdat gecnoesich es ende tay ende voudende. dus so blijft de mensce ongescent van sinen ansichte. en ware gedaen met snidender wapenen. of tgecnoes en vertechde bi vervulten van vertegen humoren. Ende meest bi vervulten van melancolien dewelke doen versterven dled daer si te vele in siin of vercranken. Ende dats omdat melancolie es cout ende droge. Nu merct hoe vele ziecheiden dat comen in den nese. daer comt in polipus ende canker. puisten. ondercootte sweren. wey vleesch. bloeden ten nese ende stanc. Dese sal men elc sonderlinge besceden. entie cure daer iegen.

| 1. Dit is de tafel van het derde boek en spreekt eerst van de neus en van zijn schepping en van hoeveel ziektes er in de neus komen en bevat 7 kapittels.

2. Van een ziekte die poliep heet die in de neus groeit. (Polypus, slijmvliesgezwel)

3. Van puisten in de neus

4. Van onderhuidse zweren in de neus [95]

5. Van wild vlees in de neus

6. Van neusbloeden

7. Van stank in de neus.

KAPITTEL 1.

Hier begint het boek van de neus en eerst de schepping van de neus. En het is te verstaan dat voor uit de hersens een zenuw komt [de ziende zenuwen G] die hol is zoals het gezegd is in die anatomie van de ogen. Zo groeien er 2 wratten en die lijken op de tepels van vrouwenborsten. Die groeien uit de substanties van de hersens en heten zenuwen, het zijn geen zenuwen, het zijn instrument van ruiken. Als deze vullen met vochtvermenging van koude of van hitte dan belet het de mens van zijn reuk of van zijn ruiken. En soms zijn ze zo zeer belemmerd en vervuld van vochtvermenging dat men niets ruikt.

Bij deze voor vermelde spenen of wratten of uitgang van de schedel heeft de natuur een dal geordineerd wat zijgat heet waarin de lucht zich verzamelt dat met de hulp van het trekken de kracht van het ruiken ontvangt waarin de overvloed van de hersens zich verzamelt en daar purgeer wat men snot noemt. In welk voor vermelde dal 1 deel is wat naar de mond gaat welk dal in de neus begint en haar schepping heeft wat gevormd is van 2 benen gemaakt van 3 hoeken, die hoeken van het opperste been van het voorhoofd met de verzamelingen van het oogbeen en zo voegen ze in het [96] opperste deel en zo heeft elk been kraakbeen. En in het midden is er 1 ander kraakbeen wat de neus in tweeën deelt dat harder en sterker is dan enige van de andere twee die in het eind van de neus zijn. De hulp van het middelste kraakbeen is als het ene neusgat verstopt wordt door vochtvermenging of bij enige manieren dat de adem door de andere er zou mogen uit- en ingaan om het naturen werk te bewerken. Die 2 benen voegen tezamen en maken de schepping van de neus die vele nuttige zaken hebben. De eerste is dat het hol en deksel is van de vloeiingen die uit de hersens komen. De andere is dat het de lucht ontvangt dat het middel is van de reuk. Het derde is dat het meeste deel van de lucht die het trekt naar de longen gaat, nochtans trekt 1 deel naar de gaten van de hersens. De eerste is als de mond gesloten is zodat de longen door de neus de lucht tot zich kan trekken. De andere is dat het voorste deel van de hersens zich daardoor kan zuiveren en purgeren. Ten derde dat men bij de open neusgaten de mond sluit en de tong los maakt en zich strekt en vouwt en zo verschillende woorden vormt, als ze dit niet zouden mogen doen waren de neusgaten verstopt.

Dit is het werk van de neus. Aldus zo is hij van hol been en kraakbeenachtig, want was het eind van de neus voor van been dan zou het vaak breken en dan zou de mens het aanzicht ontsierd hebben, dit kan niet zijn omdat het kraakbeenachtig is en taai en vouwend, dus zo blijft de mens ongeschonden van zijn aanzicht tenzij het gedaan was met snijdende wapens of het kraakbeen verrotte door volheid van verrotte vochtvermenging. En meest bij volheid van melancholie die elk lid laten sterven waar het teveel in is of verzwakken. En dat is omdat melancholie koud en droog is.

Nu merk hoeveel ziektes er in de neus komen, er komt poliep in en kanker, puisten, onderhuidse zweren, wild vlees, bloeden uit de neus en stank. Deze zal men elk apart behandelen en de behandeling daartegen.

CAP. 2.

En(de) ierst van polip(us).

Polipus es ene ziecheit die comt in den nese. entie dalende bi reumen die daelt uten hoofde in den nese. Ende es vleesch opwassende boven rechte van naturen. ende heet wey vleesch. dwelke stopt die nesegaten. so datter geen adem dore en mach comen ute ende in. Ende onderwile so eist [bestopt G] ende dat meest van fleumen glasiin. dwelke es van couden humoren ende versch. Ende onderwilen so comet van melancolien die cout siin ende droge. ende dat es .1. maniere van cankere. waerbi dat die adem niet en mach siin getrect dan biden monde. Ende in dus gedane so verdroget die longere. bi den welken men es sculdech tontsiene dat die mensce mach werden tysike. ende onderwilen lasers. Ende dat |129va| soude siin bi dien dat tvoetsel 97 vanden mensce soude voeden die lede met vertegen voetsele bi ocsune vorseit. ende dit comt van couder naturen ende selden van hitten. Polipus es geseit na enen visch. want hi comt an enen man hi laettem node gaen. so doet dit evel. Het stopt onderwilen deen nesegat ende onderwilen dandere of beide. ende dicwile stinket. Dicke vleesch wast onderwilen so groet. dat daelt onder uten nese ende hanget opten lippe. Ende onderwilen wasset so zere datter die nese met wert groet. Ende onderwilen wert si van bruunre varwen ende luttel gevoelende ende zere hert. dats bi dat die materie es van melancolien. ende dan so en dalet tfleesch niet uten nese of luttel. ende dan sone onderwint u niet hem te genesene. Want het es dan ene maniere van cankere alsoet vorseit es. Maer alse die nese es moru. ende niet ontvarwt. dan so nemtse coenlike te genesene. ende gaeter toe alsic u hier nu leren sal. ende wacht u van mesdoene so dat gijt doet subtilike Hoort hier die cure. Ontdoet den nese vanden zieken. ende vanget tfleesch dat in den nese es ende halet ute met enen hake (). ende snidet eenx ende eenx tote gijt al hebt also na als gi moget. ende daerna so stremmet dbloet met stoppene dien nese of so gi best moget ende cleefter iet vanden vlesce so screpet af met enen cleinen ysere so gi naest moget. Ende daerna so bescoudet dien wortel met .1. gloyenden ysere. ende wacht emmer tgecroes (l. gecnoes) [vanden nese dat ghijt (schets) niet bescout want daensichte ware zere ghescent G] Of cureertene aldus. doet dat vleesch verteren met uwen pulvere dat u es geleert int capittel vanden wannen. mer wacht u dat gijs te vele niet daer in en doet. want het mochte ontdecken te vele dat been of tgecroes. ende daerna en souder nem mermeer geen vleesch willen wassen. ende dan dbeen lichte uutvallen of tgecnoes. ende dit soude dansichte scenden. daerna so stect daer in .1. wieke gesmert met swinen smoute of met verscher botren tote dat bescoude stuc uut vallet of tfertege dat tpulver heeft gevertecht. ende daerna heiltse met drogender medicinen tote dat al heel es. Ende onderwilen so wast dat vleesch opwert dats alst van hogen wast. so dat bestopt daer die adem uten monde in den nese gaet bi naturen. Ende dan so stect in den nese .1. wieke van stoppen wel gemaect hart ende stide ierst geladen |129vb| te poente met uwen bernenden pulvere toten vlesche ende daerna smout of botere. ende daerna weder tpulver tote dat tfleesch si al verteert. Ende daerna so hebt enen sterken twinen draet. ende dien stect [metten heinde C] in den nese ende doeten hem inhalen met sinen ademe. hi sal ten monde in vallen. entie draet si so lanc 98 datmer vele cnopen an mach maken deen vanden andren .1. dumael. dewelke cnopen sniden dat vleesch ontwee dat gewassen es in de naturlike gate daer die adem dore comt alsoet vorseit es. Dien draet salmen halen ende keren ten nese uut ende ten monde in. Ende daerna so coppelt daeran .1. anderen draet sonder cnoep. dewelke werdet dore drinct met uwen pulvere. ende dien haelter dore. dat pulver sal verteren tfleesch datter gewassen es. dwelke te broken es metten cnopen die waren an den iersten draet die sneet alse ene sage. Ende daerna so heyltse met drogender zalven ende pulveren. Alse der .12. apostelen zalve [ofte groene zalve G]. Ende die hier na volget ende andere die ic hier sal maken ende wisen. Dit wijst die glose vanden .4. meesters [van salernen C]. Nemt fabula lupine. ende wilt lijn ende hete netelen. van elken tsap .2. dr.. of .3. ende dan so hebt levende calc. sal gemine. groene van spaengien van elken .1. dr.. wel gepulvert. dit minct metten vorseiden sape. daerna doeter toe roete van bocken of van hertten of swinen. dit minget al te gadere op .1. cleine vier. Van deser zalven maect .1. cleine lange wieke ierst gedwegen den nese binnen wel met wine of met aysine ende dat laeu. daerna so stect die wieke in den nese. ende laetse daerin toten avonde van smorgens. Dus so doet tot die nese begint te swillene. ende si vaste bloet so dat die nese wert ydel vanden vorseiden quaden vlesche. ende dits .1. teken van genesene. Ende daerna so geneesten met deser zalven. Nemt tsap van meeden. van wegebreden. van hondert blade. van apien van Sint jans crude van elken 1. dr.. daerna nemt 1/2. lb.. zeems ende dat ziedt wel so dat begint te dicken daerna doeter toe .1. dr.. aterments. ende ziedet al te hope tote (dat) begint dicken. Van deser zalven doet in den nese ende stoppet buten dat si niet en mach uutlopen. ende dus doet tote dat al heel si. Ende verstaet wel dat tsap vander wedewinden in den |130ra| nese gegoten. het geneest nuwe polipus ende nuwe cankere ende nuwe fistele. Noch ene wieke gemaect van aposteliker surgien daerop gestroyt pulver van antimonien. die es goet gesteken in den nese omme te genesene die zeerheit.

KAPITTEL 2.

En eerst van poliep.

Poliep is een ziekte die in de neus komt en de daalt met ruimte en daalt uit het hoofd in de neus. En is groeit boven het echte vlees aan van naturen en dat heet wild vlees wat de neusgaten verstopt zodat er geen adem door kan komen, uit en in. En soms is het verstopt en dat meest van glasachtige fluimen dat van koude en vochtige vochtvermenging is. En soms komt het van melancholie die koud en droog is en dat is 1 soort van kanker waarbij dat de adem niet getrokken kan worden dan met de mond. En in dusdanige verdrogen de longen waarbij men moet ontzien dat de mens bronchitis krijgt en soms een huidziekte. En dat zou zijn omdat het voedsel [97] van de mens de leden zou voeden met verrot voedsel van voor vermelde gelegenheid en dit komt van koude naturen en zelden van hitte.

Poliep is gezegd naar een vis want hij komt aan een man en laat hem node gaan en zo doet dit euvel. Het verstopt soms het ene neusgat en soms de andere of beide en vaak stinkt het. Dik vlees groet ondertussen zo groot en dat daalt onder uit de neus en hangt op de lip. En soms groeit het zo zeer dat de neus er groot mee wordt. En soms wordt ze van bruine kleur en voelt weinig en is zeer hard, dat is omdat de materie van melancholie is en dan daalt het vlees niet of weinig uit neus en onderneem dan niets om hem te genezen. Want het is dan een soort van kanker zoals gezegd is. Maar als de neus murw is en niet ontkleurt neem dan dapper op om het te genezen en ga ernaartoe zoals ik u hier nu leren zal en let op van fouten zodat ge het subtiel doet.

Hoort hier de behandeling. Ontdoe de neus van de zieke en vang het vlees dat in de neus is en haal het eruit met een haak en snij een x en een x tot ge alles hebt alzo goed als ge kan en strem daarna het bloed van de neus met proppen zo best als ge kans en kleeft er iets van het vlees aan schrap het af met een klein ijzer zo ge het best kan. En verbrandt daarna de wortel met 1 gloeiend ijzer en let er altijd op dat het kraakbeen van de neus dat ge het niet verbrandt want het aanzicht zou zeer geschonden worden.

Of genees het aldus; laat dat vlees verteren met uw poeder dat u geleerd hebt in het kapittel van de uitgroei, maar let op dat ge er niet teveel in doet want het kon het been of kraakbeen teveel ontbloten en daarna zou er nimmermeer vlees willen groeien en dan zou het been of kraakbeen er gemakkelijk uitvallen en dit zou het aanzicht schenden, steek er daarna 1 doek in die besmeerd is met varkensvet of met vochtige boter totdat het verbrande stuk er uit valt of verrot dat het poeder verrot heeft en heel het daarna met verdrogende medicijnen totdat alles heel is.

En soms groeit dat vlees naar boven, dat is als het van hoog groeit en dat verstopt daar de adem die van naturen uit de mond in de neus gaat. En steek dan in de neus 1 doek van goed hard gemaakte proppen en verstevig eerst de punt met uw brandend poeder tot vlees en daarna vet of boter en daarna weer het poeder totdat het hele vlees verteerd is. En heb daarna een sterke getwijnde draad en die steek je met het eind in de neus en laat hem met zijn adem inhalen en het zal in de mond vallen en de draad is zo lang [98] dat men er vele knopen aan kan maken en de ene met de andere 1 duimlengte en die knopen snijden dat vlees kapot dat in de natuurlijke gaten gegroeid is daar de adem door komt zoals het gezegd is. Die draad zal men uit de neus halen en keren naar de mond toe. En koppel daarna daaraan 1 andere draad zonder knoop en die wordt met uw poeder doordrenkt en die haal je erdoor, dat poeder zal het vlees verteren dat er gegroeid is wat gebroken is met de knopen die aan de eerste draad waren die het als een zaag sneed. En heel het daarna met verdrogende zalven en poeders zoals de 12 apostelen zalf of groene zalf. En die hierna volgt en andere die ik hier zal maken en aanwijzen.

Dit wijst de glossaria aan van de 4 meesters van Salerno: Neem bonen van lupinen en wild vlas en hete netels, van elk het sap, 2 drachmen of 3, en heb dan ongebluste kalk, gewoon zout, Spaans groen, van elk 1 drachme en goed verpoederd, meng dit met het voor vermelde sap en doe er daarna vet van bokken of van herten of varkens bij, meng dit alles tezamen op 1 klein vuur. Van deze zalven maak je 1 kleine lange doek en eerst de neus van binnen goed wassen met wijn of met azijn en dat lauw en steek daarna de doek in de neus en laat het daarin tot de avond van de morgen. Dus doe zo tot de neus begint te zwellen end dat het vaste bloed zodat de neus leeg wordt van het voor vermelde kwade vlees en dit is 1 teken van genezing. En genees het daarna met deze zalven;

Neem het sap van mede, van weegbree, van honderd bladen (Rosa gallica), van Apium, van Sint-Jans kruid (Hypericum perforatum) en van elk 1 drachme, neem daarna 1/2 pond honing en kook dat goed zodat het dik begint te worden en doe er daarna 1 drachme zwarte inkt bij en kook het alles tezamen totdat het dik begint te worden. Doe van deze zalf in de neus en stop het buiten dat het er niet uit kan lopen en doe dus totdat het geheel heel is.

En begrijp wel dat het sap van de Convolvulus of Calystegia in de neus gegoten nieuwe poliep geneest en nieuwe kanker en nieuwe etterwond.

Nog een doek van apostelachtige chirurgie gemaakt en daarop het poeder strooien van antimoon, (antimonium) dat is goed om de neus te steken om de zeerheid te genezen.

CAP. 3.

Van puuste(n) die wasse(n) i(n) de(n) nese.

Puusten wassen in den nese ende meest van verbernden humoren. Ende siin met steecten ende met hitten. Ende haer cure es bloet laten ter hooftadren. ende dat men thooft purgiere ende al den lichame met yerapigra galieni. of pillen auree. Ierst die materie gedigeree(r)t met oxisacum ende dies gelike. Ende daerna so giet men in den nese dwitte vanden eye geminct 99 met olien van rosen. Die puusten tebroken genesen metter witter zalven diemen heet rasis witte zalve.

KAPITTEL 3.

Van puisten die in de neus groeien.

Puisten groeien in de neus en meest van verbrande vochtvermenging. En zijn met steken en met hitte. En haar behandeling is bloed te laten in de hoofdader en dat men het hoofd purgeert en het hele lichaam met heilige pigra galieni of pillen auree. Eerst de materie verteren met oxisaccarum (stroop, azijn granaatappel en suiker) en dergelijke. En daarna giet men in de neus het witte van een ei dat gemengd is [99] met olie van rozen. De gebroken puisten genezen met de witte zalven die men Rasis witte zalf noemt.

CAP. 4.

Van ond(er)cootte(n) sw(er)en i(n) de(n) nese.

Ondercootte sweren in den nese. Alsi siin van heeten humoren so genesen si al dies gelike dat vorseit es vanden puusten Ende alsi siin van couden humoren. so genesen si met dwaingen van wine ende van zeme te gadere gesoden .1. luttel ende metter .12. apostelen zalve. of met deser groenre zalven diemen heet der surgine zalve. die maecte mester roelant in siin tractaet. entie maect men aldus. Nemt celidonie. coccox looc. dat es gescepen alse clavere. die steelkine siin root die blade entie steelkine siin suer alse surkele. die wortele entie bladere van gallitri. comijn. louessce. scabiose. agrimonie. van elken .1. hantvol. dese cruden stampt al te gadere ende mincse (met) wederen roete ende .1. lb. olien van oliven. ende also laetse liggen .9. dage of .11. tegadere wel geminct. daerna so zietse op .1. cranc vier in een verlood vat. so dat tcruut sinct te bodeme. daerna so ziet wel dore .1. linen cleet in een erijn vat ende stellet opt vier. ende doeter in .2. dr.. was. ende na dat gesmolten es so doeter in pulver van wel cleinen witten wieroke dat men heet olybanum. ende van mastike ende van groene van spaengien van elken .1/2. dr.. Mer eer giere in doet dat groene van spaengien so proeft of si te gader hout. ende hout si haer te gadere so doeter in tgroene. Ende daerna so proeft echter of si haer varwe gewisselt heeft so dat si es groene. so doetse vanden viere. ende doeter toe .1/2. dr.. aloes epatic. dwelke gi ierst hebt gepulvert. dat doet smelten. ende dan so |130rb| ziet dore .1. suver cleet toten vorseiden saken ende dese zalve so besteet. Dese zalve es goet ten ouden wonden. want si doet wassen goet vleesch ende heilt.

KAPITTEL 4.

Van onderhuidse zweren in de neus.

Onderhuidse (harde) zweren in de neus. Als ze van hete vochtvermenging zijn dan genezen ze geheel diergelijk zoals gezegd is van de puisten. En als ze van koude vochtvermenging zijn dan genezen ze met wassingen van wijn en van honing wat tezamen gekookt en met de 12 apostelen zalf of met deze groene zalf die men chirurgie zalf noemt en die maakte dokter Rolando in zijn traktaat en die maakt men aldus;

Neem stinkende gouwe, klaverzuring, dat is geschapen als klaver, de steeltjes zijn rood en de bladeren en de steeltjes zijn zuur zoals zuring, de wortels en de bladeren van wilde salie, (Salvia horminum) komijn, maggi, Scabiosa en Agrimonia, van elk 1 handvol, stamp deze kruiden allen tezamen en meng ze met ramsvet en 1 pond olie van olijven en laat het alzo 9 of 11 dagen goed tezamen gemengd liggen en kook het daarna op 1 zwak vuur in een verloden vat zodat het kruid naar de bodem zinkt en zeef het daarna goed door 1 linnen kleed in een koperen vat en zet het op het vuur en doe er 2 drachmen was in en nadat het gesmolten is doe er poeder in van goede kleine witte wierook (Boswellia thurifera) dat men olibanum noemt en van mastiek (Pistacia lentiscus) en van Spaans groen, van elk 1/2 drachme. Maar eer ge er in dat Spaans groen in doet beproef of ze tezamen houdt en houdt het zich tezamen doe er het groene in. En beproef daarna echter of ze haar kleur verwisseld heeft zodat het groen is en doe het dan van het vuur en doe er 1/2 drachme Alo (Alo perryi, de levervormige) bij die ge eerst verpoederd hebt en laat dat smelten en zeef het dan door 1 zuiver kleed tegen de voor vermelde zaken en berg deze zalf op. Deze zalf is goed tegen oude wonden want ze laat goed vlees groeien en heelt.

CAP. 5.

Van wey vlesche i(n) de(n) nese.

Wey vleesch so doet wech metten pulvere dat geseit es int capittel vanden wannen. ende daerna geneest die stede met groenre zalven [veneris C] of metter .12. apostelen zalve. of metter zalven die es geseit daer voren int capittel vanden hooft wonden. Of metter witter zalven van rasis. dewelke gi sult hebben leringe hoe dat mense maect die goet es in allen steden daer hitte es. ende in allen vlagingen. entie maect aldus. Nemt olie van rosen .4. dr. nuwe was .1/2. dr.. wit van spaengien dat cerusa heet .1. dr.. canfer .1. dr.. dwitte van .2. eyeren. Dus maket ierst so stampt .2. of .3. amandelen in een motaliin mortier die gepelt siin. ende alsi gestampt siin so werpet tpast en wech ende vaget den mortier ende dan so doeter in canfer. ende daerna so hebt ge\smolten 100 was metter olien. ende minget al wel te hope met enen yseren mortier stocke. ende alst begint [te G] couden so doeter in dwitte van den eyeren. ende wrivet wel overeen. ende so gijt bat wrijft soet beter es. dits rasis witte salve Ende sulke meesters makense aldus. Si nemen vander cerusen. vander olien. vanden canfre. vanden witten van den eyeren .6. dr.. van elken. ende si doenre in .3. dr.. van litargirum. ende makense alsoet vorseit es vander ander zalven te voren. Dese droget wel.

KAPITTEL 5.

Van wild vlees in de neus.

Wild vlees, doe dat weg met het poeder dat in het kapittel van de uitgroei gezegd is en genees daarna de plaats met groene zalf veneris of met de 12 apostelen zalf of met de zalven die gezegd zijn hiervoor in het kapittel van de hoofdwonden. Of met de witte zalven van Rasis waarvan ge de lering zal hebben hoe dat men het maakt die goed is in alle plaatsen daar hitte is en in alle ontvelling en die maakt men aldus;

Neem olie van rozen, 4 drachmen, nieuwe was, 1/2 drachme, Spaans wit dat loodwit heet, 1 drachme, kamfer, (Dryobalanops aromatica) 1 drachme, het witte van 2 eieren. Dus maak eerst en stamp 2 of 3 amandelen in een metalen mortier die gepeld zijn en als ze gestampt zijn werp dan de pasta weg en veeg de mortier en doe er dan kamfer in en neem daarna gesmolten [100] was met de olie en meng alles in een hoop met een ijzeren mortierstok en als het begint te verkoelen doe er het witte van de eieren in en wrijf het goed door elkaar en zo ge het beter wrijft zo het beter is, dit is Rasis witte zalf. En sommige dokters maken het aldus;

Ze nemen van Spaans wit, van de olie, van de kamfer, van het wit van de eieren, 6 drachmen van elk, en ze doen er 3 drachmen in van litargirum en maken het zoals gezegd is van de andere zalven hiervoor. Deze droogt goed.

CAP. 6.

Van bloedene ten nese entie cure d(aer)toe.

Het siin vele lieden die bi costumen plegen te bloedene ten nese bi eneger manieren alsoet u geleert wert hierna redelike proevende want bloeden ten nese es ondertiden nuttelec ende ondertiden quaet. Hets nuttelec alse .1. mensce wert bloedende ende hi heeft .1. sucht diemen heet thete evel. Of alse hem toecomt frenesie. of alse ene vrouwe heeft verloren haer stonden. of alse enen toe comen caracten in die ogen ende dat van heter materien. of datse toe comen van pinen die hi doet of van vervulten van bloede. Alse .1. mensce wert bloedende bi te vele hitten die hi heeft buten in sinen lichame so wert siin bloet binnen ziedende in sinen lichame dewelke verziedinge doet die fumeyen clemmen ten hoofde entie vervullen die adren ende doense spliten. Aldus bloet men ten nese. Ende onderwilen so spliten die adren int hooft allene. ende dus so werden si bloedende. Ende eist dat dbloet te |130va| te guls es ende comet uten rechten nese gate so doeten bloet laten ter hooft adren in den rechten arm. Mer comet uten luchtren nesegate. so late die hooft adre in den luchtren arm. Ende bint met scroden van linen cledren die enden van den lichame. dats te verstane die arme entie been. Ende en es hi niet gestremmet hier mede so bernet eyerscalen te pulvere. ende dat blaest int nese gat daer dbloet uut comt. Of stecter in ene wieke genet in incte gemaect van gallen ende van atermente. Noch .1. ander maniere. Nemt starken aysiin lau gemaect ende daermet so bestrijct den vede vanden bloedenden mensce. Of eist .1. wijf. so bestrijct haer borsten. ende bint die armen entie been als u vorleert es. Noch een ander. pulver van roden rosebladen gemaect in enen mortier. dat geminct met gerstenmele ende getempert met .1. luttel aysiins. daertoe gedaen zap van wegebreden. ende dwitte van den eye. Dit plaester legt opt vorhooft ende opten slaep vanden hoofde. op dat vanden hoofde comt. Maer comet vander leveren so legse optie 101 rechter zide vanden hoofde optie levere. Mer comet vander milten. so legse optie slinker zide vanden hoofde optie milte. Ende comet vander vrouwenmoeder. so salmen tplaester leggen tusscen den navel enten lijchare. Nochtan soude men dat bat mogen stremmen dade men die vrouwe laten in die adre onder tancluwen binnen voets. Of stelde men .1. venteuse opten navel der vrouwen sonder scarpen of op die wortten van haren borsten. Wacht dat die bloedt niet en si gegordt. ende geeft hem in dene hant .1. cruut dat draget borsekine. dit stremmet menechwerf bloeden ten nese. Noch dbloet dat uten nese gaet gedroget op ene warme tiechle dat gepulvert blaest hem in den nese. dit stremmet bloet menechwerf. Noch zalve geminct met aysine. ende dit plaster geleit op des mans cullen. stremmet dbloet.

Dits ene van galienus verholenheit. Legt den bloedenden al naect opwaert metten ansichte. ende doet hem drupen cout water met aysine in dansichte. dit stremmet dbloet. Noch .1. ander. Nemt haer van hasen ende maecter af .1. wieke genet in watere ende in aysine. entie gesteken in den nese [dyt G] stremmet dbloet Noch cuwet den bloedenden wortel van netelen so dat ment mach swilgen. ende houdse also in den mont. dit stremmet dbloet. |130vb| Noch cuwet den wortel van vincworten ende houdet al stille in den mont. dit stremmet staphans dbloet ten nese. Nu merct die tekenen wanen dbloet comt ten nese. Alse dbloet uut comt van vervultheiden van bloede of vanden hoofde. dat kent men bider sweringen vanden hoofde ende van den ogen. Ende comet vander leveren. dat bekent bi dat die rechter zide es zeer onder die corte rebben ende daer omtrent ende dat bloet comt uten rechten nese gate. Ende comet vander milten so es die zeerheit in die slinke zide. ende dat bloet comt uten slinken nesegate. Ende eist dat comt dengenen die theet evel heeft of die beginnen vallen in frenesien of diere in siin. laetse bloeden een goet deel. want hets dicwile haer bekeringe. of sine waren te flaeu of te cranc. Ende heeft die vrouwe verloren haren tijt. ende si bloedet. so laetse bloeden een goet deel. ende daerna so stremmet datse niet en werde te cranc.

KAPITTEL 6.

Van bloeden uit de neus en de behandeling ertegen.

Er zijn vele lieden die bij gewoonte in enige soorten in de neus plegen te bloeden zoals u hierna geleerd wordt met redelijk bewijs want bloeden in de neus is soms nuttig en soms kwaad. Het is nuttig als 1 mens bloedend wordt en hij heeft 1 zucht die men het hete euvel noemt. Of als hij krankzinnig wordt of als een vrouw haar stonden heeft verloren of als een cataracten (grauwe staar) in de ogen krijgt en dat van hete materie of dat ze van pijn komen wat hij doet van volheid van bloed.

Als 1 mens bloedend wordt door te veel hitte die hij buiten zijn lichaam heeft dan wordt zijn bloed binnen kokend in zijn lichaam welk kooksel de rook naar het hoofd laat klimmen en de aderen vervullen en die laten splijten. Aldus bloedt men in de neus. En soms splijten de aderen alleen in het hoofd en zo worden ze bloedend. En is het dat het bloed te gulzig is en uit het rechterneusgat komt laat bloed laten in de hoofdader in de rechterarm. Maar komt het uit het linkerneusgat laat de hoofdader in de linkerarm. En verbindt de einden van het lichaam met zwachtels van linnen kleren, dat is te verstaan de armen en de benen.

En is het niet gestremd, verbrandt hiermee eierschalen tot poeder en blaas dat in het neusgat daar het bloed uitkomt. Of steek er een doek in die genat is in inkt gemaakt van gal en van atramentum (zwarte inkt).

Nog 1 andere manier; Neem sterke azijn lauw gemaakt en bestrijk daarmee het uitsteeksel (roede) van de bloedende mens. Of als het 1 vrouw is bestrijk dan haar borsten en bindt de armen en de benen zoals u geleerd hebt.

Nog een andere; poeder gemaakt van rozenbladen in een mortier en meng dat met gerstemeel en meng het met wat azijn en doe er het sap van weegbree bij en het witte van een ei. Leg deze pleister op het voorhoofd en op de slaap van het hoofd als het van het hoofd komt. Maar kom het van de lever leg het op de [101] rechterzijde van het hoofd op de lever. Maar komt het van de milt leg het op de linkerzijde van het hoofd op de milt. En komt het van de baarmoeder dan zal men de pleister tussen de navel en het bekken leggen. Nochtans zou men dat beter mogen stremmen als men die vrouw laten liet in de ader onder de enkel aan de binnenkant van de voeten. Of stelde men 1 kop op de navel van de vrouw zonder scherpte of op die tepels van haar borsten.

Let erop dat het bloed niet korrelig wordt en geef hem in de ene hand 1 kruid dat een beurs draagt (tasjeskruid), dit stremt vaak bloeden in de neus.

Nog droog het bloed dat uit de neus komt op een warme tegel en dat verpoederd en blaas het hem in de neus, dit stremt vaak het bloed. Nog zalf met azijn gemengd en deze pleister op de mannenballen leggen stremt het bloed.

Dit is er een van Galenus geheimen. Leg de bloedende geheel naakt met het aanzicht naar boven en laat hem koud water met azijn in het aanzicht druipen, dit stremt het bloed.

Nog 1 andere; Neem haar van hazen en maak er 1 doek van genat in water en in azijn en steek het in de neus dat stremt het bloed.

Nog kauwt de wortel van maagdenpalm zodat men het kan zwelgen en hou het alzo in de mond, dit stremt het bloed. Nog kauw de wortel van maagdenpalm en hou het geheel stil in de mond, dit stremt gelijk het bloed van de neus.

Nu merk de tekens waarvan het bloed uit de neus komt. Als het bloed van volheid van bloed of van het hoofd komt, dat herkent men bij de zweren (hoofdpijn) van het hoofd en van de ogen. En komt het van de lever, dat herken je omdat de rechterzijde zeer is onder de korte ribben en daar omtrent en dat bloed komt uit het rechterneusgat. En komt het van de milt dan is die zeerheid in de linkerzijde en dat bloed komt uit het linkerneusgat.

En is het dat het komt bij diegenen die het hete euvel hebben of die in waanzin beginnen te vallen of die erin zijn, laat ze een goed deel bloeden want het is vaak hun bekering of ze waren te flauw of te zwak. En heeft de vrouw haar tijd verloren en ze bloedt, laat het dan een goed deel bloeden en strem het daarna zodat ze niet te verzwakt wordt.

CAP. 7.

Va(n) sta(n)ke i(n) de(n) nese.

Die stanc vanden nese also meester galieen seit comt van vervulten van humoren die dalen uten hoofde in die hoolkine van den nese. ende daer clevende lange stont blivende ende werden daer stinkende bi verticheden diere fumeyen mitgaders der lucht van buten daer si mede minget bringet den stanc toe. Ende puusten die wassen oec in den nese bi scarp\heiden 102 van humoren. Also doet polipus. ende wey vleesch wast oec in den nese bi vervulten van humoren. ende dese machmen alle kennen bi verscedenen tekenen. Ende den stanc vanden nese alsoet vorseit es bi dat deen nesegat es verstopt. ende onderwilen beide. ende onderwilen so lopen daerute gecorumperde humoren Ende die puusten kent men bider hitten die in den nese es. polipus so machmen zien dwelke es hart vleesch. Ende vanden stancke te genesene so es dit die raet datmen die humoren purgiere bi rade van enen vroeden fisisiin. Alse met yeralogodion. of met theodoricum anacardion. of met pillen van zelven gemaect. ierst die materie gedigereert [metter rechter digestiven. G] Gedaen die digestive so smeret thooft vanden zieken met olien van oliven. of gerechte olie muskelijn gedaen in die nesegate. ierst geruumt met pillen van dyacastoreum geminct met warmen wine. ende daerna geeft hem aurea alexandrina met wine daer in gesoden es wit wierooc dat men heet olibastrum. Ende en vergaet de stanc niet aldus. so ruumt den nese met wortelen van gencianen. ende met olien vorseit gesmeert |131ra| ende also gesteken in den nese ende daerin gelaten die spacie van .2. uren of van .3. ende aldus mogedi den stanc uten nese trecken. Explicit. [Hier endt dye bouck vander nese ende beghint dye bouck vander mont metten tanden ende metter tonghen ende met al dat in den mont es. G]

KAPITTEL 7.

Van stank in de neus.

De stank van de neus alzo meester Galenus zegt komt van volheid van vochtvermenging die uit het hoofd in de holtes van de neus dalen en daar kleven en een lange tijd blijven en daar stinkend worden door verrotting die er roken mitsgaders de lucht van buiten daar ze mee mengt brengt de stank toe. En puisten die ook in de neus van scherptes [102] van vochtvermenging groeien. Alzo doet poliep en wild vlees groeit ook in de neus door volheid van vochtvermenging en deze kan men alle herkennen door verschillende tekens. En de stank van de neus is zoals gezegd is omdat het ene neusgat verstopt is en soms beide en soms lopen daaruit gecorrumpeerde vochtvermenging. En de puisten herkent men bij de hitte die in de neus is, poliep kan men zien wat hard vlees is.

En van de stank te genezen is dit de raad dat men die vochtvermenging purgeert bij raad van een verstandige geneesheer. Zoals met heilige logodion of met theodoriton (godsgeschenk) Semecarpus anacardium of met pillen van salie (Salvia) gemaakt de materie verteren met de echte digestieve. Die digestieve gedaan besmeer dan het hoofd van de zieke met olie van olijven of echte muskusolie in het neusgat en die eerst geruimd met pillen van sap van bevergeil gemengd met warme wijn en geef hem daarna gouden alexandrina (1) met wijn waarin witte wierook gekookt is dat men olibastrum noemt. (Boswellia thurifera)

En vergaat de stank aldus niet ruim de neus met wortels van gentiaan en met voor vermelde olie besmeerd en alzo in de neus steken en daarin de ruimte van 2 of van 3 uren laten en aldus kan ge de stank uit de neus trekken.

Explicit. Hier eindigt het boek van de neus en begint het boek van de mond met de tanden en met de tong en met alles dat er in de mond is.

Dits die tafele vanden vierden boeke ende tractert vanden monde ende heeft in .20. capittelen. Ende ierst vander sceppenissen van den mont.

.2. van den huve in die kele

.3. van den ziecheiden die in die tonge comen.

.4. vander swillingen vander tongen

.5. van sweringen op die tonge

.6. van clievingen vander tongen

.7. vander bint adren

.8. van ranula onder die tonge

.9. van spasme vander tongen

.10. van verlagen vander tongen

.11. van puusten van den mont ende van den vlagen

.12. van ziecheiden van den tantvlesce

.13. van cankere int tantvleesch

.14. van groeten vlesce an tantvleesch alse spenen

.15. van clievingen vanden lippen

.16. van den tantvlesce geswollen

.17. van hoe die tantswere toe comt

.18. van te genesene tantswere sonder gaten

.19. van tanden met gaten

.20. van tanden wit te makene. 103

Die mont es hol ende binnen alomme verhuut. dewelke huut es vaste an die mage ende dat binnen. waerbi dat somwile so comt enege dinc ant palas van den mont dwelke doet den mensce spuwen. Ter holheiden vanden mont so comen .2. wegen vanden welken dient deen van swilgene. ende dander van ademene. dats den adem met in te halene ende uut te sendene. bi den welken dat de mensce sprect ende ademt ende es geformert van cartillagen. vanden welken deen es geheten met sulken lieden die cnop vander kelen ende dander es achterwert iegen dbeen vanden halscnocke. ende hee(f)t en genen name hebbende ende terde es geheten cunnele of deckinge ende dit es gevoucht metten gecnoese dat geheten es die cnop vander keln. Ende dits 104 dat cunnele heet dat roert bi siins muskelen bi den welken alse de mensce sprect. so luuct die wech vander longenen ende ontdoe(t) den wech van den geswilge. dat geheten es ysopagus of binnen op dende. Want alse de mensce sprect |131rb| ende eet. so gevallet onderwilen dat de spise daer in gaet. ende dan so moet hijt uuthoesten bi crachte. Boven desen lede gaet of hanget die huuf. binnen den huve so siin gaten van den nese. dewelke huuf es boven dicke ende onder smal ende scarp. dwelke den luut blouwet ende sceppenisse geeft comende uter longenen dore den roepere. Waerbi dat men vint lieden die spreken dore den nese bi naturen die en genen huuf en hebben. dore welken huuf die herssenen hem purgieren van harer overvloyentheden. In die holheit vanden monde so es gecoppelt die tonge. dat een led es van vulten ende moru vleesch ende van adren meer dan bedarf andere leden. Ende si heeft in haer wortele. dats int begin ter kelen wert 2. fonteynen. in dwelke si vergadert haer speecsel dat die tonge verscht. dewelke tonge dient der spisen te keerne onder die tanden alse de mensce cuwet. bi welken enen mensce toe comt smake. Ende si snijt oec den luut die comt uten roepere ende formeret dwort. waerbi die dicke tongen hebben en spreken niet also claerlike haer word alse die hebben dunne tongen. Ende daer siin oec die tanden binnen. ende sulke siin diere hebben .32. .16. onder ende .16. boven. Ende sulke hebbender .28. .14. onder ende .14. boven. dewelke tanden siin van den geslachte vanden benen Ende si hebben beseffelijcheiden in maer dat en doen ander been niet. Ende buten den tanden so siin lippen. die sijn die doren vanden mont ende oec hulpe vander spraken. dat behoort al den mont. in welke vorseide dingen mogen comen vele ziecheiden ende in elc sonderlinge. van welken men hierna sal wisen van elker ziecheit sonderlinge .1. deel.

Dit is de tafel van het vierde boek en handelt van de mond en bevat 20 kapittelen. En eerst van de schepping van de mond.

2. van den huig in de keel

3. van de ziektes die in de tong komen.

4. van de zwellingen van de tong

5. van zweren op de tong

6. van kloven van de tong

7. van de bindaderen

8. van ranula onder de tong

9. van kramp van de tong

10. van verlagen van de tong

11. van puisten van de mond en van het ontvellen

12. van ziektes van het tandvlees

13. van kanker in het tandvlees

14. van groot vlees aan tandvlees zoals spenen

15. van kloven van de lippen

16. van het tandvlees gezwollen

17. van hoe de tandpijn toe komt

.8. van te genezen tandpijn zonder gaten

19. van tanden met gaten

20. van tanden wit te maken.

[103]

De mond is hol en binnen alom verhuid, welke huid vast is aan de maag en dat binnen waarbij dat soms enig ding aan het gehemelte van de mond komt die de mens laat spuwen. In de holtes van de mond komen er 2 wegen waarvan de ene dient om te zwelgen en de andere van ademen, dat is de adem ermee in te halen en uit te zenden waarbij de mens spreekt en ademt en is gevormd van kraakbeen waarvan de ene bij sommige lieden de knop van de keel heet en de andere is naar achter tegen het been van de halsknokkel en heeft geen naam en de derde heet cunnele of dekking en die is gevoegd met het kraakbeen dat de knop van de keel heet. En deze [104] die cunnele heet die roert door zijn spieren waarbij als de mens spreekt dan sluit het de weg van de longen en ontdoet de weg van het zwelgen dat esophagus (slokdarm) of binnen op het einde heet. Want als de mens spreekt en eet dan gebeurt het soms dat de spijs daarin gaat en dan moet hij het met kracht uithoesten. Boven dit lid gaat of hangt de huig en binnen de huig zijn er gaten van de neus, die huig is boven dik en onder smal en scherp, die het geluid blaast en schepping geeft dat uit de longen komt door de strot. Waarbij men lieden vindt die van naturen door de neus spreken die geen huig hebben en door die huig purgeren de hersens zich van hun overvloedigheid.

In de holte van de mond is de tong gekoppeld dat een lid is van volheid en murw vlees en van meer aderen dan andere leden nodig hebben. En ze heeft in haar wortel, dat is in het begin naar de keel toe, 2 fonteinen waarin ze haar speeksel verzamelt dat de tong bevochtigt en die tong dient om de spijzen onder de tanden te keren als de mens kauwt waarbij een mens er smaak door krijgt. En ze snijdt ook het geluid dat uit de roeper komt en vormt het woord waarbij die dikke tongen hebben niet zo duidelijk hun woorden spreken zoals die dunne tongen hebben.

En er zijn ook tanden binnen en sommige zijn er die er 32, 16 onder en 16 boven hebben. En sommige hebben er 28, 14 onder en 14 boven en die tanden zijn van het geslacht van de benen. En ze hebben gevoeligheid in zich en dat doet ander been niet.

En buiten de tanden zijn er lippen en die zijn de oren van de mond en ook hulp van de spraak, dat behoort al tot de mond in welke voor vermelde dingen vele ziektes mogen komen en van elk apart waarvan men hierna zal wijzen van elke zijn ziektes in 1 apart deel.

CAP. 2.

Vande(n) huve bi [.....] va(n) si(er)e v(er)ste(n)nissen.

Die huuf alse platearius seit die verswaert menechwerf bi vervulten van humoren. ende onderwilen so verlanget hi. Ende hi versweert onderwilen bi heten humoren ende onderwilen bi vervultheiden die comen van couden humoren. Die comen van heten humoren. dien doe bloet laten onder die tonge in die .2. blauwe adren. ende maect hem ene gargarisacie van sumacke. van balaustien. van gallen. ende van rosebladren. die gesoden in watere ende geziet ende getempert met dyamoron. Of nemt dwater vorseit ende doeter toe .1. luttel aysiins. of doeten gargariseren met dyamoron allene. Ende eist dat die huuf verlanget bi couden humoren |131va| of versweert. dewelken men mach kennen bi dat die mont geeft vele speecsels. of dat die stede si onder rootheide dat es bleec. so doet 105hem dese cure. Purgiert ierst den zieken met pillen diemen heet pillen cochie ende yere pigra galieni. of gi cont. dat qualike mach siin. of gine wert vroet van medicinen. daerna so maect dese gargarisacie. Nemt asiin .1. deel zeem .1/2. deel. dit doet spelen. Ende daerin so doet zaet van mirtillen ende rode rose bladen. piretrum gingbere. vanden welken gi maect pulver stampende in enen mortier. ende daerna so maect pulver van swerten pepere. ende van zoute armoniac. ende van antimonien. ende van gallen. dit so blaest met ere pipen () opten huuf. Ende es u dit te pijnlijc. so nemt gallen van balaustie. ende sumac [ana partes equales C] die doet spelen in regen watere. ende temperet met dyamoromme heeter dan laeu. ende dat gargarisere. Ende en hulpt dit niet ende men moet sniden. so kent den welken men es sculdech te snidene. Enten welken men niet sniden en mach. Ende dat siin dese die groet ende dicke siin ende swertachtech ende root. ten swerten wert kerende. die en snijt niet. Mer die cleine siin ende lanc als .1. musensteert scarp dalende tote op die tonge. die sal men sniden met enen sizoor aldus (). [Ofte C] doet maken .1. lange pipe alse .1. floyte. ende vaste gestopt met enen plaetkine daeran gesaudeert wel vaste. ende bi den ende so sal siin .1. gat daer die huuf in dalen mach. ende daertoe so hebt enen priem ten ende scarp stalijn ende .1. luttel breet ende wel snidende. dien stect in die pipe tote biden gaetkine. ende die pipe stect in den mont ende doet so dat die huuf vallet int gaetkiin vander pipen vorseit toten bodeme. Dit sal af sniden den huuf die es gedaelt binnen der pipen. () Dan so hebt dit pulver gemaect. Nemt mastic. canele. gebernt zout. hier af so maect .1. pulver stampende wel cleine. ende van desen pulvere so duwet opten huuf wel vaste met uwen dume. dit sal stremmen dbloet ende heilen die wonde. Ende als gi den huuf snijt. so wacht wel dat gine niet en snijt te cort no te lanc. mer tsiere naturliker sceppenissen. Want int sniden vanden huve so vallen vele avonturen also avicenna seit. dat vele pinen comen vander snede. Dierste es faute vanden lude of vander stemmen. Dander es bedructheit vander longenen of dat si |131vb| vercout wert. Terde es die hoeste altenen. Ende tfierde es dorst sonder verdriven. Ende dat vijfte es dattie mage wert ontreint van der complexien vanden stove ende van roke datse ontfaet. Ende tseste ontsiet men meest tsniden omme tcoude vander lucht dat men niet gedogen en mach. Tsevende es om dattie lucht in den zieken ontempert wert. Dachtende es. dat hem tcoude stect in die borst al tote hi doot es. Die .9. pine es dat men bloet spuwet. dat ment cume of niet onthouden en mach. Ende daeromme eist grote vrese den huuf te snidene. Daer omme 106 seit ypocras vanden huven die geswollen siin ende root. die siin sorchlijc te snidene. omme detter datter na volget. of vloyinge van bloede. ende daeromme salmer met andren werken toe gaen ende scuwen tsniden. Ende en mach men den snidene niet ontgaen. ende die huuf hanget tote in die kele. so sal men sniden. Mer men sal ierst den lichame purgieren. Ende daer af seit avicenna. den huuf te snidene met vollen lichame van humoren. dats grote vrese. Es die huuf subtijl ende lanc alse die steert van ere muus. dat hi sit optie tonge ende hi niet root en es no swert. so en es des snidens gene vrese. alsoet vorseit es. te snidene af dat hi langer es. dan die huuf es sculdech te sine bi naturen.

KAPITTEL 2.

Van de huig bij [.....] van zijn begrip.

De huig, zoals Platearius (1) zegt, die verzwaart vaak door volheid van vochtvermenging en soms zo verlengt hij. En hij verzweert soms bij hete vochtvermenging en soms bij volheid die van koude vochtvermenging komt.

Die van hete vochtvermenging komen laat die bloed laten onder de tong in de 2 blauwe aderen en maak voor hem een gorgelwater van sumak, (Rhus coriaria) van granaatbloemen, van gallen en van rozenbladeren die in water gekookt zijn en gezeefd en gemengd met vruchtengelei (Morus). Of neem het voor vermelde water en doe er wat azijn bij of laat hem alleen gorgelen met sap van vruchtengelei.

En is het dat de huig verlengt bij koude vochtvermenging of verzweert die men kan herkennen omdat de mond veel speeksel geeft of dat die plaats onder roodachtig is, dat is bleek, doe [105] hem deze behandeling;

Purgeer de zieken eerst met pillen die men pillen cochie (1) noemt en yere picra (bitter) galieni als ge kan, wat kwalijk kan zijn, of ge weet veel van medicijnen maak daarna dit gorgelwater; Neem azijn, 1 deel, honing, 1/2 deel, laat dit door elkaar spelen. En doe daarin zaad van mirt en rode rozenbladen, pyrethrum (Anacyclus) en gember waarvan ge poeder maakt door het in een mortier te stampen en maak daarna poeder van zwarte peper en van zoute salmiak en van antimoon (antimonium) en van gallen, blaas dit met een pijp op de huig.

En is u dit te pijnlijk neem dan gallen van granaatappelbloemen en sumak (Rhus coriaria) in gelijke delen en laat die spoelen in regenwater en meng het met sap van Morus en heter dan lauw en gorgel daarmee.

En helpt dit niet en men moet snijden weet dan wat men moet snijden. En die welke men niet snijden mag. En dat zijn deze die groot en dik zijn en zwartachtig en rood en die naar het zwarte gaan, die snij je niet. Maar die klein zijn en lang als 1 muizenstaart en scherp dalen tot op de tong die zal men snijden met een schaar aldus laat 1 lange pijp maken als 1 fluit en vast gestopt met een plaatje daaraan goed vast gesoldeerd en bij het eind zal er 1 gat zijn daar de huig in dalen mag en daartoe heb je een priem met een scherp eind en scherp staal en wat breed en die goed snijdt, die steek je in de pijp tot bij de gaatjes en die pijp steek je in de mond en laat zo die huig vallen in het gaatje van de voor vermelde pijp tot de bodem. Dit zal de huig afsnijden die binnen de pijp gedaald is. Dan heb je dit poeder gemaakt;

Neem mastiek, (Pistacia lentiscus) kaneel en gebrand zout en maak hiervan 1 poeder en goed klein stampen en duw van dit poeder goed vast op de huig met uw duim, dit zal het bloed stremmen en de wond helen.

En als ge de huig snijdt let wel op dat niet te kort of te lang snijdt, maar tot zijn natuurlijke schepping. Want in het snijden van de huig vallen vele avonturen zoals Avicenna zegt dat er vele pijnen komen van de snede. De eerste is een gemis van het geluid of van de stem. De andere is bedruktheid van de longen of dat ze verkouden wordt. Ten derde is het altijd hoesten. En het vierde is dorst zonder verdrijven. En de vijfde is dat de maag verontreinigd wordt van de gesteldheid van de stoof en van rook dat ze ontvangt. En de zesde ontziet men meest te snijden vanwege de koude van de lucht dat men niet gedogen kan. De zevende is omdat de lucht in de zieken verstoord wordt. De achtste is dat het koude hem geheel in de borst steekt tot hij dood is. De 9^de pijn is dat men bloed spuwt en dat men het nauwelijks of niet tegenhouden kan. En daarom is het grote vrees de huig te snijden. Daarom [106] zegt Hippocrates van de huigen die gezwollen en rood zijn die zijn zorgelijk te snijden vanwege de etter dat er na volgt of vloeiing van bloed en daarom zal men er met andere werken toe gaan en het snijden schuwen.

En kan men het snijden niet ontgaan en de huig hangt tot in de keel dan zal men snijden. Maar men zal eerst het lichaam purgeren. En daarvan zegt Avicenna de huig te snijden met een vol lichaam van vochtvermenging, dat is grote vrees. Is de huig subtiel en lang zoals de staart van een muis zodat hij op de tong zit en hij niet rood is of zwart dan is er van snijden geen vrees zoals tevoren gezegd is, snij er dan af dan dat hij langer is dan de huig van naturen moet zijn.

CAP. 3.

Vande(n) ziechede(n) die come(n) moge(n) in die tonge.

Dits vander tongen also medicine wijst ende boeken van ersaterien vanden ongemaken die mogen comen in die tonge die misselijc siin. alse puusten ende swillinge. ende clievinge. cortinge die men heet bintadere. ende ranula. ende spasme. ende verlanginge of bleinkine. van elken salmen sonderlinge spreken.

KAPITTEL 3.

Van de ziektes die in de tong mogen komen.

Dit is van de tong zoals dokters aanwijzen en boeken van geneeskunde van de ongemakken die in de tong mogen komen die verschillend zijn zoals puisten en zwelling en kloven, korting die men bindader (tongriem) noemt en ranula en kramp en verlenging of blaartje en van elk zal men apart spreken.

CAP. 4.

Van swillinge(n) vand(er) tongen.

Die swillinge of die sweringe die op de tonge comen entie van heeten humoren siin. die mogedi kennen bider hitten ende bider rootheiden. Ende die mogedi genesen met bloetlatene ter hooftadren. ende bi venteasen te stelne onder den kin. metten welken gi doet uuttrecken vele bloets. Ende bi ziedingen van frute ende met dwaningen. Siedinge van frute. Nemt mirabolani citrini. vanden vlesche .1. 1/2 .3. dese siedet met rouwen case weye. ende dat drinke nuchtren tere toge. dit sal purgieren die colere bi den fundamente. Ende daerna so dwaet dicken gargariserende al den mont |132ra| met desen watere dat men hier af sal maken [ende dat laeu des daghes .ij. warf ofte .iij. warf C]. Nemt lentilgen balaustien. scorssen van prumen gernaten. gallen. rosen. sumac. dese doet zieden in die .2. deel waters ende terdendeel aysiins hier met so gargarisere. Ende doet dit pulver cleven dicke ant palas vanden mont. Nemt rode rosebladere. sandalen wit ende root balausten [ana partes equales C] ende .1. luttel canfers. dit so duwet met enen lepele ant palas vanden mont. Ende dit selve hulpt alse die huuf es verlanget bi heten humoren. Ende hierna so nemt dit pulver metten welken gi wrijft vaste an den mont binnen. Nemt spodium. rode roseblade. sumac. coriandren droge gepelde lentilgen. semen porceleine. van elken even vele ende .1. luttel canfers. dit pulvert in .1. motaliin mortier wel cleine. ende doet als u vorleert es. Ende 107 daerna so dwaet den mont met rose watere ende met aysine geminct [ana partes equales C]. Eist dat si comen van couden humoren. so purgiert ten iersten den mont met pillen van cochien. ende daerna so wrijft den mont binnen met zeme ende met ater mente. ende dwaten oec dicken daer met. Ende dwaet oec den mont met oximelle. ende houdet daerna in den mont met mirabolanen van kebulen ende piretrum. met elken even vele te gadere gedaen

KAPITTEL 4.

Van gezwollen tongen.

De zwelling of de zweer die op de tong komt en van hete vochtvermenging is die kan ge herkenen bij de hitte en bij de roodheden. En die kan ge genezen met bloed laten in de hoofdader en door koppen onder de kin te stellen waarmee ge veel bloed laat uittrekken. En met kooksel van fruit en met wassingen.

Kooksel van fruit; Neem mirobalanen citrini, van het vlees 1, ½,.3, kook die met rouwe kaaswei en dat ճ ochtends een teug drinken dit zal de gal purgeren door het fundament. En was daarna dik al gorgelend de mond met dit water dat men hiervan zal maken en dat lauw en 2 of 3 maal per dag. Neem lens, bloemen van granaatappel en bloemen van granaatappel, gallen, rozen en sumak, (Rhus coriaria) laat deze in 2 deel water en een derdedeel azijn koken en gorgel hiermee.

En laat dit poeder dik kleven aan het gehemelte van de mond;

Neem rode rozenbladeren, wit sandaal (Santalum album) en rode granaatbloemen gelijke delen en wat kamfer (Dryobalanops aromatica) en duw dit met een lepel aan het gehemelte van de mond. En ditzelfde helpt als de huig verlengd is bij hete vochtvermenging.

En neem hierna dit poeder waarmee ge vast de mond van binnen wrijft; Neem spodium, rode rozenbladen, sumak, (Rhus coriaria) koriander, droog gepelde lens, zaad van postelein en van elk even veel en wat kamfer en verpoeder dit goed klein in 1 metalen mortier en doe zoals u geleerd hebt. En [107] was daarna de mond met rozenwater en met azijn gemengd in gelijke delen. Is het dat ze van koude vochtvermenging komen purgeer dan ten eerste de mond met pillen van cochie en wrijf daarna de mond van binnen met honing en met zwarte inkt en was er ook dik daarmee. En was ook de mond met oxymel (water, honing en azijn) en houdt het daarna in de mond met mirobalanen, van kebulen (Terminalia) pyrethrum (Anacyclus). En van elk evenveel tezamen gedaan.

CAP. 5.

Va(n) sweringe(n) optie to(n)ge.

Noch van der swillingen vander tongen of vander sweringen op die tonge. Esser hitte so kennet also u vorleert es [ende dan so doet den zieken bloet laten G] [ter hooft aderen C]. ende purgerten [dye materie G] ierst met mirabolanen citrinen ende met rouwen case weye also daervoren steet int naeste capittel. Ende daerna so maect ene gargarisacie van balaustien. ende van psidien. van gallen. van rosen. van sumacke. dewelke gi stampt .1. luttel ontwee. ende doetse zieden in de .2. deel waters ende terdendeel aysiins. ende daermet gargariseert. Ende daerna so nemt dit pulver ende stroyet op die tonge. Nemt rode roseblade. sandalen wit ende rode. balaustien [ana partes equales C] ende .1. luttel canfers. Ende omtende so doeter toe die curen die vorleert siin vanden huve. Ende siin die swillingen of die sweringen van couden humoren so purgeertse also u vorleert es met pillen van cochien. Ende daerna so doet den zieken gargariseren metten vorseiden watere ende metten dyamorumme also gi gehort hebt int capittel vanden huve.

KAPITTEL 5.

Van zweren op de tong.

Noch van de zwellingen van de tong of van de zweren op de tong. (Aften) Is er hitte herken het alzo u geleerd hebt en dan laat de zieke bloed laten in de hoofdader en purgeer de materie eerst met mirobalanen, citrinen en met rouwe kaaswei alzo ervoor staat in het vorige kapittel. En maak daarna een gorgelwater van granaatbloemen en van granaatappel (Punica granatum), van gallen, van rozen en van sumak (Rhus coriaria) die ge wat stampt en laat het koken in 2 deel water en het derdedeel azijn en gorgel daarmee. En neem daarna dit poeder en strooi het op de tong. Neem rode rozenbladen, wit en rode sandaal, (Santalum album, Pterocarpus santalinus) granaatbloemen in gelijke delen en wat kamfer. En doe er tegen het einde de behandeling bij die van de huig geleerd zijn. En zijn die zwellingen of die zweren van koude vochtvermenging purgeer ze zoals u geleerd hebt met pillen van cochie. En laat daarna de zieken gorgelen met het voor vermelde water en met het sap van Morus alzo ge gehoord hebt in het kapittel van de huig.

. CAP. 6.

Vand(er) clievi(n)ge(n) va(n)d(er) to(n)ge(n).

Hier sal men leren vander clievingen van der tongen. dat salmen genesen aldus. |132rb| Nemt gestampt dragant te pulvere ende musselage van popplen. ende psillien geminct met sukere. ende wriftse vaste te gadere so dat si scumen. ende daermet so smert die tonge. Ende dits oec goet drinke tyseine. ende eete wel gesoden swinen voeten. of scaeps clauwen. Ende wrijft die tonge met wel gesodenen zenewen vanden vorseiden voeten.

KAPITTEL 6.

Van de kloven van de tong.

Hier zal men leren van de kloven van de tong, dat zal men aldus genezen;

Neem gestampte dragant (Astragalus) tot poeder en slijmerige vochtigheid van populier en Psyllium (Plantago) gemengd met suiker en wrijf het goed tezamen zodat het schuimt en besmeer daarmee de tong.

En dit is ook goed te drinken, gerstewater en eet goed gekookte varkensvoeten of schapenklauwen. En wrijf de tong met goed gekookte zenuwen van de voor vermelde voeten.

CAP. 7.

Vander bintadren.

Alse die bintadre wast den mensce onder die tonge. die sulke lieden heeten cortinge. Die vorseide bintadre wast bi wilen lieden onder die tonge. ende meest kindren die nieboren siin of ionc. Die suldi cureren aldus. Nemt .1. sceers 108 ende snijt die adre dweers ontwee. Ende bloedet dan te zere. so es ment sculdech te berne met goude. Mer dat en gevallet niet dicken. soudt gevallen. dat soude siin in geouderden kindren. of in ouden lieden.

KAPITTEL 7.

Van de bindaderen. (tongriem)

Als de bindader bij de mens onder de tong groeit die sommige lieden korting noemen. Die voor vermelde bindader groeit soms bij de lieden onder de tong en meest bij pasgeboren of jonge kinderen. Die zal ge aldus genezen;

Neemt 1 schaar [108] en snij die ader dwars kapot. En bloedt het dan te zeer dan moet men het met goud branden. Maar dat gebeurt niet vaak en als het gebeurt dan zou het in oudere kinderen zijn of in oude lieden.

CAP. 8.

Van ranula ond(er) die to(n)ge.

Ranula dat es .1. aposteme onder die tonge die es van couden humoren alse van fleumen. entie siin gevarwet wit. of van melancolien entie siin gevarwt swert ende hart. An die en comt niet. Mer die van fleumen siin. die wrijft vaste met soute tote datter bloet ute comt. Ende en hulpt dit niet. so wrivet met vitreole. dats groene coperroot. Ende en hulpt dit niet. dat soude siin om datse te groet es ende te vol van humoren. so es dan dit die cure. Nemt .1. sceers (Zie fig. IV) of .1. vlieme. ende snijtse uut ende daerna sal men die wonde wriven met oprimente root. (en) gelu elx .1/2. dr.. alium. gingebere. sout. peper. van elken .1. dr.. ende mac hieraf pulver. ende daermet wrivet vaste. Ende proevet oft hulpen mach daermet gewreven. eer mense snijt. Of minge dit vorseide pulver met aysine ende daermet so maect nat .1. wieke van catoene ende wrivet daer met. Of maecter af trocisken. Ende alst noot ware so nemt ene ende bresce ende wrijfse daer in metter tongen. Ende daerna so doet den zieken houden olie van rosen in den mont tote die sweringe gestelpt vander scarphede vanden trocisken.

KAPITTEL 8.

Van ranula onder de tong.

Ranula dat is 1 gezwel onder de tong die van koude vochtvermenging is zoals van fluimen en die zijn wit gekleurd of van melancholie en die zijn zwart gekleurd en hard. Aan die kom je niet. Maar die van fluimen zijn die wrijf je vast met zout totdat er bloed uitkomt. En helpt dit niet wrijf het met vitriool, dat is groen koperrood.

En helpt dit niet, dat zou zijn omdat ze te groot is en te vol van vochtvermenging, dan is dan dit de behandeling; Neem 1 schaar of 1 vliem en snij het eruit en daarna zal men de wond wrijven met rood en geel arsenicum, elk 1/2 drachme, aluin, gember, zout en peper, van elk 1 drachme, en maak hier poeder van en wrijf het daarmee vast. En beproef of het helpen kan daarmee gewreven eer men het snijdt.

Of meng dit voor vermelde poeder met azijn en maak daarmee 1 doek van katoen nat en wrijf daarmee. Of maak er een likkepot van. En als het nood is neem een eind bresce (brem of van brewen?) en wrijf het daarin met de tong. En laat daarna de zieke olie van rozen in de mond houden tot die zweer gestelpt is van de scherpte van de likkepot.

CAP. 9.

Van spasme vand(er) to(n)ge(n) dats cra(m)pe d(aer)i(n).

Spasme vander tongen die comt misselike toe. ende dats wedertreckinge van der tongen in den wortel ende meersinge. die welke cure es dus. Nemt olie van rosen of van camomillen. ende die warm hout in den mont. |132va| Ende smeret thooft enten necke metter olien vorseit ende met warmen watere. te gadere geminct. Piretrum ende mastic te gadere gepulvert ende gehouden in den mont. die trect die fleume uten mont ende uter tongen.

KAPITTEL 9.

Van kramp van de tong, dat is kramp daarin.

Kramp van de tong die komt verschillend toe en dat is terugtrekken van de tong in de wortel en zwelling, de kuur is aldus;

Neem olie van rozen of van kamille en hou die warm in de mond. En besmeer het hoofd en de nek met de voor vermelde olie en met warm water tezamen gemengd. Pyrethrum (Anacyclus)en mastiek (Pistacia lentiscus) tezamen verpoederd en in de mond gehouden trekt de fluimen uit de mond en uit de tong.

CAP. 10.

Dits van v(er)laginge(n) vand(er) tongen dats juchticheit.

Dit es die cure. Ierst purgiert den zieken met stinkenden pillen. of met trocisken van turbitte. Ende daerna so doet maken dese medicine aldus. Nemt .6. tarwen cornen wegens van claren nuwen euforbie. ende also vele wegens drogere ende vetter vigen wel suver gepelt van haren pellen ende haer steerte ende alle die hertheit. Dit 109 stampt wel te hope. Daerna so stampter mede .1. luttel wits zeems rou. dit minct wel te gadere. ende dat wert te siene alse .1. latuarie vanden welken die zieke houde onder siin tonge nuchtern also groet als .1. bone. Hier met hebben vele lieden gecregen die bate ende haer sprake.

KAPITTEL 10.

Dit is van verlaging van de tong, dat is jichtigheid.

Dit is de kuur. Purgeer eerst de zieke met stinkende pillen of met likkepot van turbith. En laat daarna deze medicijn maken aldus;

Neemt 6 tarwekorrels gewicht van heldere nieuwe Euphorbia en alzo veel gewicht van droge en vette vijgen die zuiver gepeld zijn van de schil en haar staart en alle hardheid. Dit [109] stamp je goed in de hoop. Daarna stamp je er wat witte rouwe honing mee en meng dat goed tezamen en als dat op een likkepot lijkt waarvan de zieke ճ ochtends zo groot als 1 boon het onder de tong houdt. Hiermee hebben vele lieden de baat en hun spraak gekregen.

CAP. 11.

Dits va(n) puuste(n) va(n)de(n) mo(n)t ende vande(n) vlage(n).

Die geneest also u vorleert es int capittel vanden puusten [ende vanden vlayinge vander tonghe G].

Ende esser hitte. so doetse also bloet laten in die hooft adre. ende met venteusen onder den kin. op dat si siin van heeter materien of hete humoren. die gi bekent also u vorleert es het en ware of die zieke ware te flau of te cranc. ende doet vort also u in tselve capittel vorleert es. Ende na dat die zieke gepurgiert es. so wrivet sinen mont binnen met desen pulvere aldus. Nemt spodium ende datter toe behort. Ende comet van couden humoren so doet also u vorleert es. [Ende dair na wrivette metten zeeme ende metten atermente ende dair na dwaet den mont alsoet achter volghet G].

KAPITTEL 11.

Dit is van puisten van de mond en van de vlekken.

Die geneest u zoals u geleerd hebt in het kapittel van de puisten en van de vlekken van de tong.

En is er hitte laat ze alzo bloed laten in de hoofdader en met koppen onder de kin als ze van hete materiën of hete vochtvermenging zijn die ge herkent alzo u geleerd hebt tenzij als de zieke te flauw is of te zwak en doe verder alzo u in hetzelfde kapittel geleerd hebt. En nadat de zieke gepurgeerd is wrijf zijn mond binnen met dit poeder aldus;

Neem spodium en dat er toebehoort. En komt het van koude vochtvermenging doe alzo u geleerd hebt. En wrijf daarna met de honing en met de zwarte inkt en was daarna de mond alzo achtereenvolgens.

CAP. 12.

Dits van den tantvlesche.

Dits vanden tantvlesche daer dicken vele ongemacx in comt ende sonderlinge dat men heet canker int gemeine. Maer geconfirmeert canker van melancolien en wert nemmermeer genesen. Ende dat es alse die dingen siin swert ende moru. dat comt van humoren van bloede. ende van coleren geminct. Ende onderwilen van fieumen. ende dan so en siin si niet so swart. dan so siin si bleeker vele ende haer tanden stinken. want si vallen uten hoofde dmeeste deel. Ende het es oec omdat si siin bestopt binnen den mont. want wat dat bestopt es dat stinct saen. dat doet onse naturlike hitte. Ende dat proeft dus. stoket u tanden. het sal stinken dat |132vb| giere uutbrinct.

KAPITTEL 12.

Dit is van het tandvlees.

Dit is van het tandvlees daar vaak veel ongemak in komt en vooral dat men in het algemeen kanker noemt. Maar gelijkvormige kanker van melancholie wordt nimmermeer genezen. En dat is als die dingen zwart en murw zijn en dat komt van vochtvermenging van bloed en van gal gemengd. En soms van fluimen en dan zijn ze niet zo zwart, dan zijn ze veel bleker en hun tanden stinken want ze vallen voor het meeste deel uit het hoofd. En het is ook omdat ze binnen de mond verstopt zijn want wat er verstopt is dat stinkt gelijk en dat doet onze natuurlijke hitte. En dat beproef je aldus; (tandenstoker) reinig je tanden en het zal stinken dat je er uitbrengt.

CAP. 13.

Van canker in tantvlesch.

Dits vanden tantvlesche daer die canker in es. Het gevalt menechwerf dat die humoren reumatizeren dats vallen uten hoofde int tantvleesch ende wert dat tantvleesch al vertich ende swert ende stinkende ende moru ende bloedt gerne. ende dan so wert tpalaes vanden mont menechwerf oec quaet ende stinkende ende al gevlegen. dese cure es aleens aldus. Doet so dat u de zieke niet en bite es hi ionc of out. daerna so dwaet den mont vanden zieken met souten warmen watere. of met aysine. Maer aysiin nes niet so goet. want hijs contrarie den tanden want hi loopt 110 lichtelike ter wortelen van den tanden. ende dat deert den tanden. want het droge es ende cout bi naturen. ende het doreloopt met siere coutheiden die in hem es ende bi siere subtilre naturen. Mer sout water dat suvert ende droget. Ende daerna so suvert den mont van den bloede. ende vanden onsuveren vlesce dat daer contrarie ende quaet ende verrot es. dat so suldi ave steken entie tanden daer af rumen met enen stalinen instrumente. Ende alse gi den mont gesuvert hebt. so legter op met uwen vingere van desen pulvere alomme daert quaet es .3. werf sdages. dit es tpulver. Nemt gedrogede wortels van groeter confilien. groffels nagle. canele rode rose blade droge. niet daer water af gemaect es. Want si hebben al haer cracht verloren. scorssen van prumen gernaten. van elken even vele wegens. ende hier af so maect een pulver stampende in .1. motaliin mortier ende wel gesicht dore .1. teems. dits goet pulver daer toe. want het droget ierst ende daerna heilet. Ende dicwile so durkelt de mensce of bi vare of bi scaersheiden so lange dat het wert ene maniere van kankere of fistelen. Ende dit ongemac so suldi wel dwaen also u vorleert es. ende suveret ende droget. ende daertoe so besecht dit pulver gemaect also dander vorseide pulver was.

Nemt canele. groffels nagle. noten muscaten. rose bladen. aluun succarium. piretrum. die hoofden entie scaren van zee crabben. dadenstene gebernt. scorssen van prumen gernaten. van elken even vele. Ende maect dit pulver also u vorleert es vanden andren pulvere ende doet also. |133ra| Ende eist dat hier met niet heilen en wille so wisen ons oude meesters. dat men die stede berne met heten goude. toten bodeme vander ziecheit. Ende en geneset niet na dit bernen. so bedarf datmen die stede ontvlesce ende ontdecke dbeen datter vertich es ende droge ende dat uutdoe [metten instrumenten C]. anders so en geneset niet.

KAPITTEL 13.

Van kanker in het tandvlees.

Dit is van tandvlees daar kanker in is. Het gebeurt vaak dat de vochtvermenging ruimen, dat is dat ze uit het hoofd in het tandvlees vallen en dan wordt het tandvlees verrot en zwart en stinkend en murw en bloedt graag en dan wordt het paleis van de mond vaak ook kwaad en stinkend en geheel gevild, deze behandeling is allemaal hetzelfde aldus;

Laat zo dat de zieke u niet bijt of hij jong of oud is en was daarna de mond van de zieke met zout warm water of met azijn. Maar azijn is niet zo goed want het is tegenovergesteld aan de tanden want het loopt [110] gemakkelijk naar de wortels van de tanden en dat deert de tanden omdat het droog en koud van naturen is en het doorloopt met zijn koudheden die in hem is en vanwege zijn subtiele naturen. Maar zout water dat zuivert en droogt. En zuiver daarna de mond van het bloed en van het onzuivere vlees dat er tegenover gesteld en kwaad en verrot is, dat zal ge er af steken en de tanden daarvan ruimen met een stalen instrument. En als ge de mond gezuiverd hebt leg er met uw vinger van dit poeder alom op daar het kwaad is en 3 maal per dag, dit is het poeder;

Neem gedroogde wortels van smeerwortel, (Symphytum) kruidnagels, kaneel, rode droge rozenbladeren en niet daar water van gemaakt is, want ze hebben al hun kracht verloren, bloemen van granaatappels en van elk even veel gewicht en maak hiervan een poeder en stamp het in 1 metalen mortier en goed zeven door 1 zeef, dit is er goed poeder tegen want het droogt eerst en daarna heelt het.

En vaak schroomt de mens zolang vanwege gevaar of schaarsheid dat het een soort van kanker wordt of etterwonden. En dit ongemak moet ge goed wassen zoals u geleerd hebt en het zuiveren en drogen en daartoe gebruik je dit poeder dat gemaakt is zoals het andere poeder gemaakt is;

Neem kaneel, kruidnagels, notenmuskaat, rozenbladeren, aluin, suiker, pyrethrum (Anacyclus), de hoofden en de scheren van zeekrabben, gebrande dadelpit, schorsen van granaatappels en van elk even veel. En maak dit poeder zoals u geleerd hebt van andere poeders en die alzo.

En is het dat het hiermee niet helen wil dan wijzen ons de oude meesters dat men die plaats brandt met heet goud tot de bodem van de ziekte. En geneest het niet na dit branden dan is het nodig dat men die plaats ontvleest en het been bloot maakt dat er verrot en droog is en dat er uitdoet met de instrumenten, anders geneest het niet.

CAP. 14.

Va(n) g(ro)ten vlesce an ta(n)tvleesch alse spene(n).

Het wast menechwerf groet vleesch an dat tantvleesch alse spenen. dat men moet uut sniden ende latent uut bloeden niet te vele. Ende daerna so legter op vanden iersten roden pulvere. Ende somwilen so en diedet niet dat ment uut snijt het en wast weder. waerbi ons oude meesters leren van surgien. dat wi die stede souden bernen. ende dat bi crachte of het wast altoes weder.

KAPITTEL 14.

Van groot vlees aan het tandvlees zoals aambeien.

Er groeit vaak groot vlees aan dat tandvlees zoals aambeien dat men eruit moet snijden en het niet te veel laat uitbloeden. En leg er daarna van het eerste rode poeder op. En soms deed het niet dat men het uitsnijdt en groeit weer waarbij ons de oude meesters van chirurgie leren dat we die plaats zouden branden en dat met kracht of het groeit altijd weer.

CAP. 15.

Va(n) clievi(n)ge(n) va(n) lippe(n) of bleine(n) of vlagingen.

Dits van dat die lippen clieven. het gevalt menechwerf dat groene 111 humoren van scarper coleren ten lippen (lopen). waerbi dat si vlaen of bleinen. ende dat met hitten. Ende daer toe es dit experiment naturael omme te drogene entie hitte te coelne. entie bleinen entie vlagingen. Nemt dragant. amidum. peniden van witten sukere. van elken even vele. ende dit pulvert te gadere in enen mortier herde wel ende dan so temperet met rose watere alse .1. sauce. ende daer met so smert die lippen vorseit. Of smertse met olien van rosen. Of nemt sumac. scalen van nokernoten tasscen gebernt. ende pulver van proceleinen wortele elx even vele ende minget met gescuumden zeme. Of bernet die scalen ende gadert die olie diere uut comt. dits oec goet daertoe. Ende en wil die clove hier met niet genesen. so bescoutse toten bodeme met goude. en daerna so heilt die wonde.

KAPITTEL 15.

Van gekloven lippen of blaren of zweren (blaren).

Dit is van de gekloven lippen, het gebeurt vaak dat groene [111] vochtvermengingen van scherpe gal naar de lippen lopen waarbij dat ze zweren of blaren en dat met hitte. En daartegen is dit experiment natuurlijk om de blaren en de zweren te verdrogen en de hitte te verkoelen

Neem dragant, (Astragalus) zetmeel, kandij van witte suiker en van elk evenveel en verpoeder dit tezamen zeer goed in een mortier en meng het dan met rozenwater zoals 1 saus en besmeer daarmee de voor vermelde lippen. Of besmeer ze met olie van rozen.

Of neem sumak, (Rhus coriaria) gebraden schalen van walnoot en poeder van posteleinwortel en van elk evenveel en meng het met geschuimde honing. Of brandt die schalen en verzamel de olie die er uitkomt, dit is ook goed daartoe.

En wil die kloof hiermee niet genezen verbrandt het tot de bodem met goud en heel daarna die wond.

CAP. 16.

Vanden tantvlesce geswollen.

Men siet onderwilen dat tantvleesch swilt ende versceet vanden lippen ende van den tanden. bi welken dat si vele bloeden ende onderwilen so stinken si ende werden oec al swert of al vertich. Ter welker mesquamen men doet dit pulver maken. Nemt groffels nagle. canele. psidie. daden stene. aluun. succarijn. ende olive bladen [ana partes equales C]. dit stampt al tegadere ende maecter af .1 pulver sichtende dor .1. zeve. Ierst so dwaet den mont wel met aysine ende met desen wine aldus gemaect. Nemt wiin .1. deel aysiin .2. deel. ende zeem .1/2. de(e)l. ende wortel |133rb| van slarien. diemen heet in latine tapsus barbatus. scorssen van prumen gernaten diemen heet psidia in latine. gingbere. peper. piretrum. van elken even vele. dese dingen so stampt gersemlike. ende siedet al te hope .2. walme of .3. dan ziet dor .1. linen cleet of dor .1. stramijn. hier met so dwaet den mont. ende daerna so legt an tantvleesch dat vorseide pulver.

KAPITTEL 16.

Van gezwollen tandvlees.

Men ziet soms dat het tandvlees zwelt en scheidt van de lippen en van de tanden waarbij dat ze veel bloeden en soms stinken ze en worden ook geheel zwart of geheel verrot. Tegen welke ongelukken men dit poeder laat maken.

Neemt kruidnagels, kaneel, granaten, dadelsteen, aluin, suiker en olijvenbladeren in gelijke delen en stamp dit alles tezamen en maak er 1 poeder van en zeef het door 1 zeef. Eerst was de mond goed met azijn en met deze wijn aldus gemaakt; Neem wijn, 1 deel, azijn, 2 deel, en honing, 1/2 deel, en de wortel van slarien die men in Latijn tapsus barbatus (Verbascum barbatus) noemt, bloemen van granaten die men psidia in Latijn noemt, gember, peper, pyrethrum (Anacyclus), van elk even veel, stamp deze dingen gezamenlijk en kook het in een hoop en 2 of 3 maal wellen en zeef het dan door een linnen kleed of door een zeef en was hiermee de mond en leg daarna dat voor vermelde poeder aan het tandvlees.

CAP. 17.

Hoe dat tantswere toecomt.

Dits van ongemaken van tanden die sweren. dat comt ondertiden bider magen scout ende onderwilen vanden herssenen. of van hitten of van couden. van hem beiden comende bi druppingen. dewelke comen storttende na lanx den zenewen die siin vaste an die tanden. vanden welken hem comen die beseflijcheiden. Ende comt dese zeerheide van humoren dalende van den hoofde. so es die sweringe scarp ende stekende met steecten. ende met hitten int ansichte. ende luttel swillen. Ende comet vanden hoofde van couden humoren. so es die sweringe mindre met sweringen vanden hoofde ende met bleecheiden vanden ansichte. ende luttel swillingen. Ende comt 112 die sweringe vander magen ende dat bi vervulten ende van hitten so sweren die tanden zere met droochten ende met scarpheiden in die kele. ende dorst met bitterheiden in den mont. ende dat doen die coleren die haer principale humoren sijn. Ende comtse van vercoutheiden vander magen so comt hem dicken suerheit uter magen ende vele spekels. Ende alsi vanden herssenen comen. dan geduret si bi wilen .10. uren. of onderwilen alden dach sonder vergaen. Ende comtse van der magen. so en geduert die zeerheit maer .1. ure of onderwilen .2. ende dan so stelpse. Ende onderwilen so comtse weder.

KAPITTEL 17.

Hoe dat tandpijn komt.

Dit is van ongemakken van tanden die zweren en dat komt soms van de koude van de maag en soms van de hersens of van hitte of van koude, van die beiden komen ze via druppels die stortend komen langs de zenuwen die aan de tanden zijn vast waarvan het gevoel komt.

En komt deze zeerheid van vochtvermenging die van het hoofd daalt dan is de zweer scherp en steekt met steken en met hitte in het aanzicht en weinig zwellen. En komt het van het hoofd van koude vochtvermenging dan is die zweer minder met zweren van de hoofd en met bleekheid van het aanzicht en weinig zwellingen.

En komt [112] de zweer van de maag en dat via volheid en van hitte dan zweren de tanden zeer met droogte en met scherpheid in de keel en dorst met bitterheid in de mond en dat doen de gallen die hun voornaamste vochtvermenging zijn.

En komt ze van verkoudheden van de maag dan komt er een dikke zuurheid uit de maag en veel speeksel. En als ze van de hersens komen dan duurt het soms 10 uren of soms de hele dag zonder te vergaan. En komt ze van de maag dan duurt de zeerheid maar 1 uur of soms 2 en dan stopt ze. En soms komt ze weer.

CAP. 18.

Dits die c(ur)e va(n) tande(n) die sweren (ende) sond(er) gaten.

Alse die tanden sweren entie sweringe comt van heten humoren ende van heter spisen dan hout cout water in den mont. dit sal die sweringe veriagen dapperlike. Ende comt si van couden humoren. of van couder spisen. so doet hem olie van oliven houden in den mont entie warm daerin gedaen. dat sal die tanden verwarmen entie sweringe stelpen. Ende werden u tanden eggelich dats bomich. so eet case. of [groene C] perceleine. of cuwet warm was. Ende comt die sweringe van hitten uten hoofde comende van reumen dewelke die humoren doet dalen also u vorleert es. dwelke gi moget kennen |133va| bider verhitheit vanden ansichte ende bider rootheit vanden tantvlesce ende swillingen. dan so doet den zieken bloet laten in die hooft adre. Ende dies ander dages in de .2. blauwe adren onder die tonge. Of en ware dat hi hem niet en plage te bloetlatene. of hine ware te jonc of te cranc. Ende daerna houde in den mont olie van rosen geminct met aysine. ende alst verwarmt so vernuwet met couden. Ende hem hulpt wel datmen hem gietet in die ore an die selve zide daer die sweringe hout warme olie van rosen geminct metten virendele aysiins. Ende comt die tantswere van heten humoren ende dat swerlike. so es dese raet boven allen andren medicinen. ende dits menechwerf geproeft. Nemt zaet van belrike in latine jusquiamus ende dat wit. niet tswerte. opie. van elken .2.dr.. ende .1 scr. apiesaets. die stampt al tegadere te stucken ende tempert met aysine dickere dan zeem hieraf maect bollekine also groet alse bonen. van den welken gi sult leggen .1. opten tant diere sweert. ende dat duwet vaste metten tande diere iegen staet bitende. dit verdrijft die sweringe ende maect den tant eggerech ende onbeseflijc. waeraf gene vrese en es. nochtan dattie tanden beseffelijc siin hoe dat si siin bene. ende comen van des vader nature alse dandere been siin. Alse mense verliest si comen onderwilen weder. maer ander been en comen niet weder. mer daer comt in die stede vanden verloornen 113 benen bi den voetsele van naturen .1. gecnoes in latine porus carnoydes. Ende na den .4. dach so hout in den mont olie van rosen daer mastic in gesmolten es. Ende eist dat coude humoren comen in die tanden of daer omtrent. dat kent bi der leliker varwen. dan en comet geen hitte. no int ansichte no int vleesch. vanden welken tanden gi dese humoren selt purgieren met pillen cochien. of met yera pigra galieni. Ende houde daerna in den mont triacle dycessarum diemen aldus maect. Nemt genciane. aristologia longa. mirre. lauwers backen. dit pulvert wel in .1. mortier cleine ende daerna so temperet met gescuumden zeme ende van desen so hout in den mont. Ende van deser selver medicinen so doet .3 drople drupen in dore an die side daer die tanden sweren. Nemt olie van oliven .2. dr.. aysiin .1. dr.. coloquintide. peper. elx .1 .dr.. dit doet zieden in .1. vat opt vier staende in .1. ander vat met watere. hieraf so doet drupen [int doghe G] als u vorleert es. |133vb| Noch piretrum gecuwet ende gehouden in den mont tusscen dien tanden die sweren. het verteert die humoren ende trect die reume uter magen. Noch rute gesoden in wine ende dat geplaestert optie sweringe vander caken. benemt die sweringe ende droget die humoren. Noch piretrum. stasifagre zaet. ende groene van spaengien. elx even vele wel cleine tegadere gestoten. Ende dat gedaen in .1. sackelkiin van nuwen linen cleden also groet als dat vorste deel van enen dume. Ende cuwet tusscen de tanden diere sweren. dit sal doen die humoren uutlopen by scotel vollen. ende emmer en swilget die niet. Noch cuwe .1. clijster loocs ende bint die opten arm an die zide daer die sweringe es bider hant opten puls. dat sal trecken alle die humoren entie sweringe uten tanden. Ende daer en geen gat in en es. daer eist proper. ja ende al dat hier vorscreven es. [Een poeder dat alderbest es jeghen die tant zweere. Nemt piretrum ende dat saet van staphisagria. ende spaens groen partes equales dit wel cleene ghemalen. ende ghedaen in een cleen sackijn van nieuwen lijnwade alsoe groet alse dat vorste ledt van uwen dume ende dat leght tuschen den tanden. Dat sal de humoren hute doen loepen ende emmer spuwet die humoren hute ende hoet datsi niet ne gaen in dinen lichame. ende al dit ende dat vorleert es dat es seer goet den tanden sonder gaten C].

KAPITTEL 18.

Dit is de behandeling van tandpijn en die zonder gaten zijn.

Als de tanden zweren en de zweer komt van hete vochtvermenging en van hete spijzen houdt dan koud water in de mond dit zal die zweer snel verjagen.

En komt het van koude vochtvermenging of van koude spijzen laat hem olie van olijven in de mond houden en doe het er warm in dat zal de tanden verwarmen en de zweer stelpen. En worden uw tanden stomp, dat is boomachtig, eet kaas of groene postelein of kauw warme was.

En komt die zweer van hitte uit het hoofd dat van ruimte komt die de vochtvermenging laat dalen zoals u geleerd hebt wat ge mag herkennen bij de verhitting van het aanzicht en bij de roodheid van het tandvlees en zwellingen laat dan de zieke bloed laten in de hoofdader. En de volgende dag in de 2 blauwe aderen onder de tong. Of tenzij dat hij zich niet bloed wil laten of hij is te jong of te zwak. En hou daarna in de mond olie van rozen gemengd met azijn en als het warm wordt vernieuw het met koude. En het helpt hem goed dat men hem in het oor aan dezelfde kant daar de zweer is warme olie giet van rozen gemengd met een vierendeel azijn.

En komt de tandpijn van hete vochtvermenging en dat bezwaarlijk is dan is deze raad boven alle andere medicijnen en dit is vaak beproefd; Neem zaad van bilzekruid, in Latijn Jusquiamus Hyoscyamus) en de witte, niet de zwarte, opium, van elk 2 drachmen, en 1 scrupel Apium zaad, die stamp je alle tezamen stuk en meng het met azijn dikker dan honing en maak hiervan bolletjes zo groot als bonen waarvan ge op de tand zal leggen die zweert en duw dat vast met de tand die er tegenover bijtend staat, dit verdrijft de zweer en maakt de tand scherp en ongevoelig waarvan geen vrees is, nochtans dat die tanden gevoelig zijn hoe dat ze aan het been zijn en komen van de vaders natuur zoals de andere benen zijn. Als men ze verliest dan komen ze soms weer, maar ander been komt niet weer, maar daar komt in de plaats van de verloren [113] benen van naturen het voedsel bij van 1 kraakbeen, in Latijn porus carnoydes (=vlees of wratachtig gezwel). En na de 4^de dag hou je in de mond olie van rozen daar mastiek (Pistacia lentiscus) in gesmolten is.

En is het dat koude vochtvermenging in de tanden of daar omtrent komt dat herken je bij de lelijke kleur en dan komt er geen hitte, niet in het aanzicht of in het vlees en in die tanden zal ge de vochtvermenging purgeren met pillen cochie of met yera (heilige) picra (bitter) galieni. En hou daarna in de mond teriakel dycessarum die men aldus maakt;

Neem gentiaan, Aristolochia longa, mirre (Commiphora myrrha) en laurierbessen en verpoeder dit goed klein in 1 mortier en meng het daarna met geschuimde honing en hou hiervan in de mond. En laat van dezelfde medicijnen 3 druppels druppelen in het oor aan die kant daar de tanden zweren.

Neem olie van olijven, 2 drachmen, azijn, 1 drachme, kolokwint (Citrullus colocynthis) en peper, elk 1 drachme, laat dit op het vuur koken in 1 vat dat in 1 ander vat met water staat en laat hiervan druppelen in het oog zoals u geleerd hebt. Nog pyrethrum (Anacyclus) kauwen en in de mond houden tussen de tanden die zweren, het verteert de vochtvermenging en trekt het ruime uit de maag.

Nog ruit in wijn gekookt en dat gepleisterd op die zweer van de kaak beneemt die zweer en verdroogt de vochtvermenging.

Nog pyrethrum (Anacyclus), Delphinium staphisagria zaad en Spaans groen, van elk even veel en goed klein tezamen gestampt. En dat gedaan in 1 zakje van nieuw linnen kleed zo groot als het voorste deel van een duim. En kauw dit tussen de tanden die er zweren, dit zal de vochtvermenging laten uitlopen met schotels vol en zwelg het immer niet.

Nog kauw 1 klister knoflook en bindt die op de arm aan de zijde daar de zweer is bij de hand op de pols, dat zal alle vochtvermenging en de zweer uit de tanden trekken. En daar geen gat in is daar is het proper, ja en alles dat hiervoor beschreven is. Een poeder dat allerbest is tegen de tandpijn.

Neem pyrethrum (Anacyclus) en dat zaad van staphisagria en Spaans groen in gelijke delen, dit goed klein gemalen en in een klein zakje gedaan van nieuw lijnwaad alzo groot als dat voorste lid van uw duim is en leg dat tussen de tanden. Dat zal de vochtvermenging eruit laten lopen en spuw immer die vochtvermenging er uit en hoedt dat het niet in uw lichaam gaat en al dit en dat geleerd is dat is zeer goed voor de tanden zonder gaten.

CAP. 19.

Dits van den tanden die siin gegaet.

Het gevalt menechwerf dat tanden siin gegaet. dewelke reume sendet die vertege humoren diere gaten in maken. Ende onderwilen doent worme diere in wassen. dewelke gi moget kennen. want alse die worme stille liggen. dan so en sweren die tanden niet. Mer alsi roeren so swerense Ende 114 eist dat twevout tanden siin dorgaet ende niet en sweren no wankelen. so wert grote vrese dien tant uut te treckene. ende daer heeft menech af gehadt groet meskief dat hijs nemmermeer en genas. ende vele sijnre bleven doet. Ende diere bliven levende haer caken versweren menechwerven. ende dan comender uut scaelgien vanden cakebene. ende daer bliven in lopende fistelen. entie caken bliven ewelike groet. Maer daer wakelen sijn. daer en es geen vrese an. Ende en wildise niet doen trecken ende si vaste staen. so doet also ons oude meesters leren. Nemt olie van oliven .1.dr.. maiorane. tsaet van coocten. in latine cycuta. elx .1/2. dr.. dit doet spelen al te gadere. Ende daerna so hebt .1. cleine yseren pipe. ende in die pipe sal gaen .1. yseren priemkijn (). dat an dende sal wesen gegloyt ende dan gesteken in die olie vorseit. Ende dan dat priemkiin steken dor die vorseide pipe int gat vanden tande .7. werf. ende wacht dat niet en berne die lippen no dat tantvleesch. Ende bi desen sal vele waters lopen uten tanden ende uten mont. Ende eist dat gi emmer desen |134ra| tant wilt doen trecken. so nemt die scorssen vanden moerbesibome. ende piretrum elx even vele. dit stampt met aysine in die zonne. ende latet drogen daer in. dit pulver doet omtrent den tant. dien gi wilt doen trecken. ierst den tant ontscoyt van sinen vlesce met .1. instrumente (). Noch nemt die melc van sporien ende tempertse met amidumme. dit doet tselve. Echter piretrum gepulvert ende getempert met starken aysine .40. dage in den zomer. ende gestreken tusscen die tanden enten tantvlesce. dit doet den tant so wankelen dat hi goet es uut te halene ende oec onderwilen sonder tang.

KAPITTEL 19.

Dit is van tanden met gaten.

Het gebeurt vaak dat er gaten in de tanden zijn die de ruimte de verrotte vochtvermenging zendt die er gaten in maken. En soms doen wormen het die erin groeien die ge kan herkennen want als die wormen stil liggen dan zweren die tanden niet. Maar als ze roeren dan zweren ze

En [114] is het dat er in de tanden twee gaten zijn en niet zweren of wankelen dan wordt het grote vrees om die tand eruit te trekken en daar heeft menigeen groot leed van gehad dat hij er nimmermeer van genas en veel zijn erin gebleven. En die er blijven leven verzweerden hun kaken vaak en dan komen er splinters van kaakbeen uit en daar blijven etterwonden in lopen en de kaken blijven eeuwig groot. Maar daar ze verzweren daar is geen vrees aan. En wil ge ze niet laten trekken en ze staan vast doe dan zoals onze oude meesters leerden; Neem olie van olijven, 1 drachme, majoraan, het zaad van gevlekte scheerling, in Latijn Cicuta, (Conium maculatum) elk 1/2 drachme, laat dit alle tezamen spelen. En heb daarna 1 kleine ijzeren pijp en in die pijp zal 1 ijzeren priempje gaan dat aan het einde gloeiend zal wezen en dan in die voor vermelde olie steken. En dan dat priempje door die voor vermelde pijp in het gat van het tand 7 maal steken en let op dat ge niet de lippen of dat tandvlees verbrandt. En bij deze zal er veel water uit de tanden en uit de mond lopen.

En is het dat ge ooit deze tand wil laten trekken neem dan de schors van de moerbeiboom en pyrethrum (Anacyclus), van elk evenveel en stamp dit met azijn in de zon en laat het daarin drogen en doe dit poeder rondom de tand die ge wil laten trekken, eerst de tand schonen van zijn vlees met 1 instrument.

Nog neem de melk van Euphorbia en meng het met zetmeel, dit doet hetzelfde.

Echter pyrethrum (Anacyclus) verpoedert en gemengd met sterke azijn 40 dagen in de zomer en tussen de tanden en het tandvlees strijken laat de tand zo wankelen dat hij er goed uit te halen is en ook soms zonder tang.

CAP. 20.

Van swarte(n) tanden wit te makene.

Heeft iemen swerte tanden ende lelijc. die salse suveren ende witten eist dat hise dicken vrijvet hier met. Nemt gersten mele ende also vele zouts. ende maecter af deech met zeme. ende dit bewimpelt in panpiere. entie bernet in enen oven. van welken gi nemt terdendeel. crede vitsen gebernt te poedre. calc van eyer scalen. ciperi. aluum. van elken .2. deel. die scorsen vanden coden in latine citrus. entie droge. canfer. van elken .1. deel. dat es vanden iersten .3. dr.. van den andren .2. vanden derden ene. van al desen maect pulver stampende in .1. mortier. ende zichtende dor .1. zeve. Met welken gi wrivet dat tant vleesch daer die tanden swert siin. het suvertse ende maecse wit. Een ander pulver omme swerte tanden wit te makene ende te genesene dat tantvleesch dat geten es van humoren. dewelke die quenen heten 115 canker. ende seggen onderwilen witten canker. ende onderwilen roden canker. ende onderwilen water canker. Ende hieraf so en maken die auctore geen gedinkenesse. mer si spreken van canker ende seggen wat canker es bi proefeliken redenen. alsic u sal leren als die tijt sal comen daeraf te leerne. Dits tpulver daer ic af begonste. Nemt canele. groffelsnagle. antofolij. spica nardi. wierooc. mastic. wel witte tarwe. die voeten van credevitsen. daden stene gebernt van olive stene. dit stampt al te gadre ende maecter af .1. cleine pulver sichtende dor .1. teems. Hier met so wrijft die tanden. ende legget op tantvleesch dat daer geten es. Noch .1. ander dat nuttelijc es den tantvlesce dat geten es. ende daer de mont stinct. |134rb| Ende oec daer die tanden uutvallen. Nemt levende calc. levende sulfer. operment elx .1/2. dr.. peper gebernt. scorsen van cauworden. van elken .2. dr.. root wolliin cleet cleine gesneden te stucken in drien. een blat outs percaments wel te stucken gesneden. dit so ziedet in enen nuwen erdenen pot in starken aysine. ende alst heeft gesoden een stuc. so salmen tcalc in doen ende dat operment gepulvert vanden sulfere daerin. ende daerna tpulver vanden pepere ende vanden scorsen daerin nu deen nu dander. Ende alst al geminct es so set den pot vanden viere. Ende alst begint vercouden. so doeter in dat vorseide cleet te stucken gesneden. ende dat so roert wel overeen. Ende van deser gemingder so maect bollekine ende droochse in die zonne. Ende als gijs hebt te doene. so pulvert .1. bollekijn in enen mortier. met welken pulvere gi wrijft wel beide tanden ende tantvleesch. Ende daerna over een lanc stuc so hebt aysiin daer in gesoden es die wortel van slarien in latine tapsus barbatus. Ende daermet so dwaet wel den mont. dit doodt den canker. Ende alse die canker gedodet es. so legt op tantvleesch dit pulver. Nemt rode roseblade. canele. groffelsnagle elx even vele. hier af so maect .1. pulver. stampende in enen mortier ende sichtende dor .1. teems. dit heilt ende benemt den stanc vanden mont.

Ende alse de mont binnen es gevlegen entie tonge. so nem die gomme die loopt uten kersbome. ende uten pruumbome. ende dese doet smelten in rose watere. ende dat hout in den mont. het salne doen genesen. Dits oec goet. zeem .1. deel ende aysiin .1. deel ende daerin .1. luttel spaens groene gepulvert.

Explicit liber de ore etc.

Hier soe eyndt dye bouck vander mont ende begint dye bouck vanden oren. Ende alre yerst wat dore es ende dye scepenesse ende dye ziechede diere in mogen comen.

KAPITTEL 20.

Van zwarte tanden wit te maken.

Heeft iemand zwarte en lelijke tanden die zal ze zuiveren en witten als hij het hiermee vaak wrijft;

Neem gerstemeel en alzo veel zout en maak er deeg met honing van en bewimpel dit in een papier en brandt het in een oven waarvan ge het derdedeel kerk vitsen neemt tot poeder gebrand, kalk van eierschalen, Cyperus en aluin, van elk 2 delen, de schorsen van de kwee, in Latijn Citrus, (Cydonia) en die droog, kamfer, (Dryobalanops aromatica) van elk 1 deel, dat is van de eersten 3 drachmen en van de andere 2 en van de derde 1, maak van al dezen een poeder door het in een mortier te stampen en zeef het door 1 zeef. Waarmee ge dat tandvlees wrijft daar de tanden zwart zijn, het zuivert ze en maakt ze wit.

Een ander poeder om zwarte tanden wit te maken en te dat tandvlees te genezen dat gegeten is van vochtvermenging die oude wijven [115] kanker noemen en soms witte kanker zeggen en soms rode kanker en soms water kanker. En hiervan maken de auteurs geen melding, maar ze spreken van kanker en zeggen wat kanker is bij beproefde redenen zoals ik u zal leren als de tijd zal komen ervan te leren.

Dit is het poeder waar ik mee begon; Neem kaneel, kruidnagels, Geum urbanum, spica nardi (Lavandula stoechas), wierook, (Boswellia thurifera) mastiek, (Pistacia lentiscus) goede witte tarwe, de voeten van kreeften, dadelsteen gebrand van olijvensteen, dit stamp je alles tezamen en maak er 1 klein poeder van en zeef het door 1 zeef. Hiermee wrijf je de tanden en leg het op het tandvlees dat er gegeten is.

Nog 1 andere die nuttig is voor het tandvlees dat gegeten is en daar de mond stinkt. En ook daar de tanden uitvallen;

Neem ongebluste kalk, levende zwavel, arsenicum, elk 1/2 drachme, gebrande peper, schorsen van kauwoerden, (Cucurbita) van elk 2 drachmen, rood wollen kleed klein gesneden in drie stukken, een blad oud perkament goed in stukken gesneden, laat dit koken in een nieuwe aarden pot in sterke azijn en als het een stuk gekookt heeft dan zal men de kalk erin doen en de arsenicum en poeder van de zwavel en daarna het poeder van de peper en van de schorsen daarin, nu de ene en dan de andere. En als het alles gemengd is zet dan de pot van het vuur. En als het begint te verkoeken doe er dan de voor vermelde in stukken gesneden kleed in en roer dat goed door elkaar. En van dit mengsel maak je een bolletje en droog het in zon. En als ge het nodig hebt verpoeder dan 1 bolletje in een mortier en met dat poeder wrijf je goed beide tanden en het tandvlees. En daarna heb je na een lange tijd azijn waarin gekookt is de wortel van Verbascum, in Latijn tapsus barbatus. En was daarmee goed de mond, dit doodt de kanker. En als de kanker gedood is leg dan op het tandvlees dit poeder;

Neem rode rozenbladen, kaneel, kruidnagels en van elk evenveel en maak hiervan 1 poeder door het in een mortier te stampen en zeef het door 1 zeef, dit heelt en beneemt de stank van de mond.

En als de mond en tong gevild is neem dan de gom die uit de kersenboom (Prunus avium) en uit de pruimenboom (Prunus domestica) loopt en laat die in rozenwater smelten en hou dat in de mond, het zal ze ermee genezen.

Dit is ook goed; honing, 1 deel, en azijn, 1 deel, en daarin wat verpoederde Spaans groen.

Explicit liber de ore etc.

Hier zo eindigt het boek van de mond en begint het boek van de oren. En allereerst wat het oor is en zijn schepping en de ziektes die erin mogen komen.

Dits die tafele vanden vijften boeke ende sprect vanden oren ende heeft 9 capitlen.

.1. Ende sprect ierst wat die ore es.

.2. Van sweringen vanden oren.

.3. Hoemen die sweringe curen sal.

.4. Van wormen gelopen in die oren.

.5. Van dingen die vallen of risen in doren.

.6. Van watere gevallen in doren. 116

.7. Van lopenden oren ende stinkende. van fistelen.

.8. Van rutingen in die oren.

.9. Van doofheiden vanden oren ende dat es dat leste capittel.

|134va| Die oren vanden mensce heeft God gemaect ende gestelt an thooft omme daer met te hoorne. beide van datter verre es ende van datter bi es. Ende tgat vanden oren dats int herssenbecken. ende daeraf es .1. an die rechter zide vanden hoofde ende .1. an die luchter zide. dewelke gaten siin gewassen crom alsoet gode goet dochte. Ende aldus so maecti dit werc. ende niet allene in den mensce mer oec in alle creaturen. Die herssenen vanden mensce die .1. led siin vanden principalen leden. vanden welken datter siin .4. alsoet vorleert es int capittel vanden herssenen. int welke siin die vijf sinne. zien. horen. rieken. smaken ende beseffelijcheit. dwelke es gedinkenisse ende gepeins. Die gaten vanden oren die siin crom. dats om dat de luut niet vlogelinge in en soude mogen vliegen. want het soude dicwile quetsen die zenewen. bi wies bevoelenisse wi horen. Dese zenuwen comen uten herssenen. also dandere zenewen doen die de mensce over hem heeft. Mer dese zenewen maken daer .1. nette nauwe gebreit. dat nature doet. Ende alse dit net suver es van humoren ende onbelemmert. so hoort die creature wel. Ende soet meer belemmert es so de creature qualiker hoort. want alse 117 dat net es alse .1. dicke vel. so en hoort die mensce niet. Ende dese cromme gaten int herssenbecken die maecte nature om datter geen hitte no coude en soude in comen haestelike no luut. want het soude te zere quetsen die beseffelijcheit vanden zenewen vorseit. Ende die ore es buten den herssenbeckene gecnoesich niet been no puur vleesch. want het soude te lichte luken. ende waert beinen en soude niet mogen vouden. Dus hevet nature gemaect cnoesich. dwelke niet en es te hart alse dbeen. ende niet te moru alse tfleesch es. Ende aldus behoret. want het moet altoes open siin om te bat te hoorne.

Dit is de tafel van het vijfde boek en spreekt van de oren en heeft 9 kapittels.

1. En spreekt eerst wat het oor is.

2. Van zweren van de oren.

3. Hoe men die zweren genezen zal.

4. Van wormen die in de oren lopen.

5. Van dingen die vallen of rijzen in de oren.

6. Van water in de oren gevallen. 116

7. Van lopende en stinkende oren, van etterwonden.

8. Van tuiten in de oren.

9. Van doofheid van de oren en dat is het laatste kapittel.

De oren van de mens heeft God gemaakt en aan het hoofd gesteld om daarmee te horen, beide van dat er ver is en van dat er dichtbij is. En het gat van de oren dat is in de schedel en daarvan is er 1 aan de rechterkant van het hoofd en 1 aan de linkerkant en die gaten zijn krom gegroeid zoals God het goed dacht. En aldus zo maakte hij dit werk en niet alleen in de mens, maar ook in alle creaturen. De hersens van de mens zijn 1 lid van de voornaamste leden waarvan er 4 zijn zoals er geleerd is in het kapittel van de hersens waarin de vijf zinnen zijn, zien, horen, ruiken, smaken en besef wat een gedachte en gepeins is.

De gaten van de oren die zijn krom, dat is zodat het geluid er niet snel in zou vliegen want dan zou het vaak de zenuwen kwetsen met wiens gevoel we horen. Deze zenuwen komen uit de hersens net zoals de andere zenuwen doen die de mens over zich heeft. Maar deze zenuwen maken daar 1 nauw gebreid net dat de natuur doet. En als dit net zuiver is van vochtvermenging en onbelemmerd dan hoort die creatuur goed. En zo het meer belemmerd is zo de creatuur slechter hoort want als [117] dat net als 1 dik vel is dan hoort die mens niet. En deze kromme gaten in de schedel die maakt de natuur zodat er niet gauw hitte of koude in zou komen of luid want het zou te zeer het gevoel van de voor vermelde zenuwen kwetsen. En het oor is buiten de schedel kraakbeenachtig en geen been of puur vlees want het zou te gemakkelijk sluiten en was het been het zou niet kunnen vouwen. Dus heeft de natuur het kraakbeenachtig gemaakt wat niet te hard is zoals het been en niet te murw zoals het vlees is. En aldus hoort het want het moet altijd open zijn om beter te horen.

CAP. 2.

Van d(er) sweringe(n) va(n) der oren.

Die sweringen vanden oren die siin onderwilen sonder sweren die men heet in latine apostema. of sonder fistelen. Eister sonder so eist met quader complexien. die van verhitheiden comen. dwelke gi moget kennen bi scarper sweringen die in dore es. ende bider hitten. ende bider rootheiden. Ende alst also es van hitten. so ziedet bonen die gepelt siin in een |134vb| potkiin met watere wel gestopt. so datter geen wasem uut en mach. ende daerover so stooft die ore met enen trachtere die pipe houdende in die ore. Ende eist bi vercoutheiden. so sietse in wine ende stooft die ore alst vorleert es daert comt van hitten. Noch gewarmde evene. entie gedaen in een sackelkiin. ende dat behouden ende geduwet in dore also warm alse die zieke mach gedogen. dits sonderlinge goet. Noch doet spelen in .1. potkiin water. ende doet vanden viere. ende doeter in een hantvol bladere van roden rosen ende bloemen van violetten. ende ontfaet dien doom in dore met enen trachtere. Of es die materie van couden humoren. so doet dat vorseide met wine dies gelike. Dit plaester es goet gewisselt alsoet vorseit es. Nemt rose bladere. alsene. bivoet. Noch olie van bittren amandelen. of olie van muscelijn .2. drople of 3 warm gegoten in die ore. dats goet. Noch die crumen van gewrachten brode gebriselt ende gesoden in borne ende daer met gedaen doders van eyeren ende olie van rosen dit wel geminct al tegadere entie ore gestovet. ende dit warm daer op geleit. es goet. Noch aenden smout .2. drople of .3. daerin gedrupt warm. dats goet. Ende legt die zere ore opwert. ende legt lange optie goede ore so sal die medicine mogen lopen daer die zeerheit si. Ende eist in beiden oren. so medicineert onderwilen deen ende onderwilen dandere. Ende wat gi doet in die ore. dat doeter in warm. Ende wat gi doet in dogen dat doeter in cout.

KAPITTEL 2.

Van de zweren van de oren.

Die zweren van de oren die zijn er soms zonder zweren die men in Latijn apostema noemt of zonder etterwonden. En is het zonder dan is het met kwade samengesteldheid die van verhitting komen die ge kan herkennen bij scherpe zweren die in het oor is en bij de hitte en bij de roodheid. En als het alzo is van hitte kook dan bonen die gepeld zijn in een potje met water en goed gestopt zodat er geen wasem uit kan en stoof daarboven die oor met een trechter en houdt die pijp in het oor. En is het bij verkoudheid kook ze dan in wijn en stoof dat oor zoals geleerd is daar het van hitte komt.

Nog gewarmde haver en die in een zakje doen en dat behouden en het zo warm in het oor doen als de zieke mag gedogen, dit is bijzonder goed.

Nog laat het in 1 potje water spelen en doe het van het vuur en doe er een handvol bladeren van roden rozen en bloemen van violen in en ontvang die damp in het oor met een trechter. Of als die materie van koude vochtvermenging is doe dan dergelijk dat voor vermelde met wijn.

Deze pleister is goed gewisseld zoals het gezegd is; Neem rozenbladeren, alsem en bijvoet.

Nog olie van bittere amandelen of olie van muskus, (1) 2 of 3 druppels, warm in het oor gieten, dat is goed.

Nog de kruimen van gewrocht brood verbrijzeld en in bronwater gekookt en daarin de dooiers van eieren en olie van rozen doen en dit goed alles tezamen mengen en het oor ermee stoven en dit warm erop leggen, dit is goed.

Nog aan het vet 2 of 3 druppels warm erin druppelen, dat is goed. En leg het zere oor naar boven en lig lang op dat goede oor dan zal die medicijn mogen lopen daar de zeerheid is. En is het in beide oren behandel soms de ene en soms de andere. En wat ge in het oor doet doe dat er warm in. En wat ge in de ogen doet doe dat er koud in.

. CAP. 3.

Dits hoe datme(n) die sweringen i(n) die ore(n) curere(n) sal.

Dits van sweren in die oren ende hoe mense cureren sal. Ierst merct of die ore es bestopt. ende eist .1. 118 swere. dan legter op dit plaester aldus. Nemt versce vigen entie stampt ende tarwenbloeme. ende rosiin sonder steen van elken even vele. ende doeter toe .1. deel zeems ende botren. dat niet te dunne en si no te dicke. Ende dit legt optie ore heeter dan laeu. dits goet. Noch nemt vette figen ende rosiin sonder stene. swinen smout. ende zeem hiermet doet als u vorleert es met den andere plaestren. Ende alse die swere tebroken es ende daer etter uut loopt. so mac dese salve aldus. Nemt .1. luttel smouts van glase. ende noch vele zeems ende |135ra| dat vergadert tere zalven. ende smeerter met .1. wieke gemaect van stoppen of van linen cledren. ende stecse in die ore. dese zalve suvert ende heilt ende droget. Noch bernt esscen hout [metten eenen hende int vier C] entie wacheit diere tenden uut loopt. die houdt ende bestadet in .1. glasiin viole. dit verdrijft die zeerheit van den oren.

KAPITTEL 3.

Dit is hoe dat men de zweren in de oren zal behandelen.

Dit is van zweren in de oren en hoe men ze cureren zal. Eerst bemerk of het oor verstopt is en is het 1 [118] zweer leg er dan aldus deze pleister op;

Neem verse vijgen en stamp die en tarwebloem en rozijnen zonder steen, van elk even veel, en doe er 1 deel honing en boter bij zodat het niet te dun of te dik is. En leg dit op het oor heter dan lauw, dit is goed.

Nog neem vette vijgen en rozijnen zonder stenen, varkensvet en honing en doe hiermee zoals u met de andere pleister geleerd hebt.

En als de zweer gebroken is en er etter uitloopt maak dan deze zalf aldus; Neem wat glasvet en nog veel honing en verzamel dat tot een zalf en besmeer ermee 1 doek die gemaakt is van proppen of van linnen klederen en steek het in het oor, deze zalf zuivert en heelt en droogt.

Nog brandt essenhout met het ene einde in het vuur en de vochtigheid die er op het einde uitloopt hou die en berg het op in 1 glazen fles, dit verdrijft de zeerheid van de oren.

CAP. 4.

Van worme(n) of luse(n) gelope(n) in die ore(n).

Alse enech worm si gelopen in die oren so stampt die [groene C] scorsen van nokernoten ende dat sap daer ute geduwet dat dropet in die ore al vol Of nemt sap van alsenen of van persekers bladren. elc doet dies gelike. die bitterheit doodt die wormen. siint orwormen. lusen of vloyen ende dies gelike van misseliken andren wormen.

KAPITTEL 4.

Van wormen of luizen die in de oren gelopen zijn.

Als er enige wormen gelopen zijn in de oren stamp de groene schorsen van walnoten en duw dat sap eruit en drup het oor geheel vol.

Of neem sap van alsem of van perzikbladeren, elk doet diergelijk, de bitterheid doodt de wormen en zijn het oorwormen, luizen of vlooien en diergelijke van verschillende andere wormen.

CAP. 5.

Va(n) misselike(n) dinge(n) dat vall(et) i(n) doren. etc..

Alse enech dinc valt in die oren. alse coren of stene of dies gelike van andren dingen. so salmen doen ademen enegen vrient van dien zieken in die ore daert in es so dat die ore al nat si gemaect binnen met den lauwen ademe. Ende daerna so hale sinen adem zere in. of tote hem sugende. aldus so sal hi mogen sugen ute dat daer in die ore gevallen es. Of gietet olie van rosen in die ore al warm. eist een kerselsteen of .1. ander steen dat sal die ore maken al glat. Mer eist een tarwen coren of erwete of vitse of bone citri lupini. of ander dinc alse grane. so en gietter niet in die olie. want het souder met te zere wassen bi der wacheit vander olien. Ende daer na so nemt .1. lange naelde entie si gevouden alse ene cricke. Ende de cricke stect in die ore tote dattie cricke of haec leden si den steen. ende dan so keret die naelde so dat die cricke si onder den steen. ende also doet den steen comen treckende opwert ute. Dits ene ander maniere. Nemt .1. wel slecht stroelkiin of stoxkijn. ende dat blonc ende slicht ten ende gemaect. ende net dat slicht endekiin vanden stoxkine in terbentine die tay es ende houdende alse lijm. dit so stect in die ore. eist graen of steen. het salre an cleven. Het staet so onderwilen 119 dat ment niet uut gecrigen en mach om dat so diepe es daerin gesteken met onwisen handen. dat men den genen diet heeft in dore moet sniden int hole vander ore met enen scerse. Ende men moet sniden so diepe. datmen die dingen |135rb| die in die ore siin mach opwert lichten van onder. mer hieran es grote vrese. Nochtans so es beter quaet dan noch arger.

KAPITTEL 5.

Van verschillende dingen die in de oren vallen, etc.

Als er enig ding in de oren valt zoals koren of stenen of diergelijke van andere dingen dan zal men enige vriend van de zieke in het oor laten ademen daar het in is zodat het oor van binnen geheel nat gemaakt is met de lauwe adem. En haal daarna zijn adem zeer op of zuig het tot zich en aldus zo zal hij het eruit mogen zuigen dat er in dat oor gevallen is. Of giet er al warm olie van rozen in dat oor en is het een kersensteen of 1 ander steen zal dat het oor geheel glad maken. Maar is het een tarwekorrel of erwt of vitse of boon of gele lupinen of andere dingen zoals graan giet er dan geen olie in want het zou er zeer mee groeien door de vochtigheid van de olie. En neem daarna 1 lange naald en die gevouwen als een kruk. En steek die kruk in het oor totdat die kruk haar leden aan de steen haakt en keer dan die naald zodat de kruk onder de steen is en laat alzo de steen eruit komen en trek het ernaar bovenuit.

Dit is een andere manier; Neem 1 goed recht strootje of stokje en dat op het eind stomp en recht gemaakt en nat dat rechte eindje van dat stokje in terpentijn die taai is en vasthoudt als lijm, steek dit in het oor als het graan is of steen, het zal eraan kleven. Het staat soms zo [119] dat men het er niet uit kan krijgen omdat het er zo diep in gestoken is met onverstandige handen dat men diegene die het in het oor heeft in het hol van het oor moet snijden met een schaar. En men moet zo diep snijden dat men die dingen die in het oor zijn van onder naar boven kan oplichten, maar hieraan is grote vrees. Nochtans zo is beter kwaad dan noch erger.

CAP. 6.

Van(n) wat(er)e gevalle(n) in die oren.

Alse water valt in die oren hier op wijst galienus dit. Nemt .1. droge bies. of een wilgen roedekiin wel gepelt [aldus (schets) ende dat stect int dore G]. Ende an dende dat buten der ore es sal siin was. ende dat doet bernen [met eenre kersen aldus (schets) G]. dat vier sal dat water al tote hem trecken.

KAPITTEL 6.

Van water dat in de oren gevallen is.

Als er water in het oor valt, hierop wijst Galenus dit aan;

Neem 1 droge bies of een wilgen roede die goed gepeld is aldus en steek dat in het oor. En aan het eind dat buiten het oor is zal was zijn en laat dat branden [met een kaars aldus en dat vuur zal dat water geheel tot zich trekken.

CAP. 7.

Va(n) ore(n) die la(n)ge hebbe(n) gelope(n) (ende) stinke(n). (ende) da(er) fistel in is.

Het gevalt dicken dat die ore loopt ende dat van langen tiden. so dat stinct datter uut loopt. vanden welken die zieke heeft grote mesquame ende sweringe ende scofieringe. dit heet .1. fistel in die ore. dese manieren liggen int hole van den oren daer men niet toe en mach comen met wieken. Ende dat etter dat hier uut comt. soet meer verkeert vander witter varwen. soet arger es want eist gelu. so eist van coleren. ende eist swertachtech. so eist van melancolien. ende rootachtech eist van bloede. ende eist witachtech. so eist van fleumen. Hiertoe so behoefde den zieken dat hi hadde enen meester die wel conste surgien ende phisike. bi medicinen te purgierne die humoren die desen loop houden. Ende daerna die surgie die wijslike soude suveren die humoren. of die stede daer die loop uut comt. ende daerna drogen. dats heilen purgieren alse met pillen cochias ende met yera pigra. dwelke ware vreselijc enen onconstegen meester te bestane. Galieen die verbiet dat men gene vertege zalve den zieken en doe in siin ore. bi welken hi raet den surgijn mentiche. dit cruut comt uut spaengien. Ende es gemaect ende gedroget van enen crude heet celidonia agreste. dit nemt ende temperet met aysine wel slecht. dit so giet in die ore al warm. Ende alse dese loop es nuwe so mogedi nemen tsap van witten wilgenbladen. ende gietet daer in dies gelike. Of tempert rasis [witte C] zalve met olien van rosen wel dunne. ende gietet oec warm daer inne. Ende eist dat lange heeft gelopen. so dat ment heet in latine egritudo cronica. so nemt mirre. aloes. olibanum. sarcocolla. sanguis draconis. elx even vele. dit pulvert cleine in .1. motalen mortier. ende sichtet dore .1. dic linen cleet. dit so stroyt in een 120 wieke die gesuvert es met suveren zeme. dese wieke |135va| so stect dicwile in die ore. Ende eist dat niet en mach comen ter stede daer die zeerheit es. so tempert dit vorseide pulver met aysine. ende met borne. ende gietet in die ore. Ende eist al te out ende het al te lange gelopen heeft. so maect dit aldus. Nemt dat roestege van ysere gescrepen. ende dit pulvert wel cleine. ende tempert met starken aysine. ende dit doet zieden in een yseren vat tote dat al versoden es. Dus so doet versieden .7. werf deen achter dander. Ende daerna so pulveret wel cleine. ende ziedet met aysine tote dat becomt also dicke alse zeem. Hier af so doet in die ore so datter in lope toter steden daer die zeerheit es. of daer si vergadert es. Dit heilt ende droget oude lopinge van oren. ende benemt die sweringe diere in es.

KAPITTEL 7.

Van oren die lang hebben gelopen en stinken en daar etterwond in is.

Het gebeurt vaak dat het oor loopt en dat van lange tijden zodat het stinkt dat er uitloopt waarvan de zieke grote misbaar heeft en zweren en schande, dit heet 1 etterwond in het oor en deze soorten liggen in het hol van de oren daar men niet met doeken bij kan komen. En dat etter dat hieruit komt zo het meer verandert naar de witte kleur zo het erger is want is het geel dan is het van gal en is het zwartachtig dan is het van melancholie en roodachtig is het van bloed en is het witachtig dan is het van fluimen. Hiertoe is nodig dat de zieke een dokter heeft die goed de kunst van chirurgie beheerst en geneeskunde van medicijnen om de vochtvermenging te purgeren die deze loop houdt. En daarna de chirurgie die verstandig de vochtvermenging zou zuiveren of die plaats daar de loop uitkomt en daarna drogen, dat is helen en purgeren zoals met pillen cochias en met heilige picra (bitter) die vreselijk zijn om door een onkundige dokter te doen.

Galenus die verbiedt dat men geen verrotte zalven de zieken in zijn oor doet waarbij hij de chirurg Chelidonium aanraadt, dit kruid komt uit Spanje en is gemaakt en gedroogd van een kruid dat Chelidonium agreste (?) heet, neem dit en meng het goed met echte azijn en giet dit al warm in het oor.

En als deze loop nieuw is dan mag ge het sap nemen van witte wilgenbladen en giet het er diergelijk in.

Of meng Rasis witte zalf met olie van rozen, goed dun, en giet het er ook warm daarin.

En is het dat het lang heeft gelopen zodat men het in Latijn egritudo cronica (chronische ongesteldheid) noemt neem dan mirre, (Commiphora myrrha) Alo perryi, wierook (Boswellia thurifera), Sarcocolla (Astragalus sarcocolla) en drakenbloed, (Daemonorops draco) van elk evenveel, verpoeder dit klein in 1 metalen mortier en zeef het door 1 dik linnen kleed en strooi dit in een [120] doek die met zuivere honing gezuiverd is en steek die vaak in het oor. En is het dat het niet op die plaats kan komen daar de zeerheid is meng dit voor vermelde poeder met azijn en met bronwater en giet dat in het oor.

En is het al te oud en heeft het al te lang gelopen maak dan dit aldus; Neem dat roestige van ijzer geschrapt en verpoeder dit goed klein en meng het met sterke azijn en laat dit in een ijzeren vat koken tot het geheel verkookt is. Dus laat het zo 7 maal koken en de ene achter de andere. En verpoeder het daarna goed klein en kook het met azijn totdat het zo dik als honing wordt. Doe hiervan in het oor zodat het naar de plaatsen loopt daar de zeerheid is of daar ze verzameld is. Dit heelt en droogt oude lopen van de oren en beneemt de zweer die er in is.

CAP. 8.

Van rutingen i(n) die oren.

Het comt dicken rutinge in die oren. van den welken goet ware dat hem thooft ware wel gepurgiert met pillen cochijs ende met pigra [ende die pillen salmen hem gheven des snachts alsi hi eenen slaep gheslapen heft. alse die mage ydele es ende dan weder der op slapen. Ende dit suldi hem gheven C] op dat hijt niet en heeft gehadt van dat hi was geboren. want heeft hijt so lange gehadt. so verliest die meester sine pine entie zieke sinen cost [ende die stonde C]. Die rutinge heeft ende qualike hoort. dit ware hem goet. Nemt olie van bittren amandelen. ende daer in so tempert ene van desen pillen gemaect aldus. Nemt die sculpen van coloquintiden .1. dr.. bevers cul. aristologia rotunda. tsap van alsenen. van elken .1/2. dr.. euforbie .1. scr. of 15 tarwen cornen swaer wegens ende elc siin gewichte hebbende. dat men pulveren mach. dat salmen wel cleine pulveren. ende daerna so maecter af pillekine metten vorseiden zape. dit droopt in die ore. Mer te voren so hebt gesoden maiorana. alsene. ende sticados arabic in watere gesoden. ende stovet den zieken wel die ore. of beide es hi in beiden oren ziec. Dits oec goet. Nemt wel wit wierooc .1. dr.. hier af so maect dunne zalve wel cleine gepulvert ende getempert met suveren zeme gescuumt. dit so droopt in die oren. het esser goed in gedaen al laeu.

KAPITTEL 8.

Van tuiten in de oren.

Er komt vaak tuiten in het oor waarvan het goed was dat hem het hoofd goed gepurgeerd werd met pillen cochijs en met picra (bitter) en die pillen zal men hem ‘s nachts geven als hij een slaap geslapen heeft en als de maag leeg is en dan er weer op slapen. En dit zal ge hem geven als hij er niet mee geboren is want heeft hij het zolang gehad dan verliest de dokter zijn arbeid en de zieke zijn kost en te stonde.

Die tuiten heeft en slecht hoort, dit is voor hem goed; Neem olie van bittere amandelen en meng daarin een van dezen pillen die aldus gemaakt zijn; Neem de schillen van kolokwint, 1 drachme, bevergeil, Aristolochia clematitis, het sap van alsem en van elk 1/2 drachme, Euphorbia, 1 scrupel of 15 tarwekorrels zwaar gewicht en dat elk zijn gewicht heeft en dat men verpoederen kan dat zal men goed klein verpoederen en maak er dan pillen van met het voor vermelde sap en drup dit in de oren. Maar tevoren heb je majoraan gekookt, alsem en Lavandula stoechas in water en stoof bij de zieken goed het oor of beiden als hij in beide oren ziek is.

Dit is ook goed; Neem goed wit wierook, (Boswellia thurifera) 1 drachme, en maak hiervan een dunne zalf, goed klein verpoederd en gemengd met zuivere geschuimde honing, druppel dit in de oren, het is er goed geheel lauw in te doen.

CAP. 9.

Van doefheide(n) i(n) die oren.

Alse die mensce doof es ende dat gedueret .2. jaer of .3. hem en es niet goet te hulpene. want die humoren hebben so belemmert die zenewen daer wi bi horen. dat mense niet en mach afgetrecken no bi medicinen die men geeft eist ten mont no |135vb| bi dat men giet in de oren. Nochtan so esser vele af gescreven dat den menegen heeft geholpen. Dus so eist goet geproeft ter avonturen oft hulpen mach. Ende raden enege meesters. dat men 121 neme amete eyeren. tectiken. blade van ruten. dit gestampt wel te gadere ende gesoden in olie van oliven. dan gewrongen dor .1. linen cleet. Hier af so droopt in die oren .1. dropel. daer na so stopt die oren al met catoene. ende smeret die oren buten met der vorseider olien. dit doet den doven horen. Noch nemt enen enioen. ende snijt die herte ute. ende dan vullet dat gat met olien van oliven. ende laettene aldus staen tote dat gi vint tusscen scorssen of pellen cortte wormekine ende ront met swertten hoofden. dit so doet zieden in olie van oliven. dit droopt den zieken in doren. dats goet. Sulke meesters seggen dat smout van haselpuden alse mense ziedt. dat smout gedroopt in die oren die doof siin dit es proper om met te genesene die doofheit. Noch pelt ene clijster loox. ende daer met so doet terdendeel wiinsteen. ende een luttel aluuns dit so stampt al wel te gadere ende cleine. ende dan doet .1. luttel zieden in aysine. daerna so latet coelen. ende alst tsap gaet te gronde vanden vate daert in gesoden es. so ziet ende bestadet in een glasiin vat. ende van desen aysine. so droop warm in die oren dits goet iegen doofheiden van oren. [Noch een ander. Nemt ruta. absincij recentes. ana. ende dese twee cruden vorseit salmen sieden in wine petou ende alst ghesoeden is dan dat in een eerden vat ende doeter den siecken sine oere over stoven een huere ofte .2. ende altoes warme. Ende is hem de doefheit toe commen van buten. hi salse verliesen. ende comt hem de doefheit van binnen het en sal hem niet helpen maer het en scaet niet dat ment prouft. het mach helpen ende niet deeren ende ic yperman placher mede te werkene jeghen doefheit die van buten commen was C].

Ende hier met si ons nu gnouch hier af.

[Van te ghenesene bulte opt hovet.

Die leeringhe van te ghenesene bulten op thovet dair nes ander redene toe dan dat men neme .1. sceers aldus ende dat men snyde eenen snede alsoe lanc dye bult es groet ende al ute te halene detter datter in es ende te brekene den zack dair detter in heeft gheleghen. Ende stect vol dye wonde van coperrode gepulvert oft van zoute omme te verteerne dat weye vleesch dat detter heeft gemaect zo quaet. Eneghe meesters die snyden .1. cruus maer beter es dye mynste lixeme wair dat zij danne dye meeste. van desen bulte zo vallet thaer ute alsoe verre alse detter gheleghen heeft dat sal weder wassen het ne ware datment te lange hadde gelaten dair in also. wair bij dat detter hadde geverticht die wortel van den hare. Dese wonde so geneest zoe ander wonden ne ware wacht u vanden weyen vleesche datter gerne in wont dair zijt u altoes vore wachtende dat ghijt so destruweert te tijde dat ne gheene macht en heeft te groyen.

Hier endt die bouck vanden hovede. Ende hier begint dye boeck vander keelen.

Hier endt den boeck vanden 122 hovede bynnen haren eynde. Ende dairna vanden oghen ende dair na vander nese. Ende dair na vander mont Ende dair na vanden oeren beyde van wonden ende van ziecheden vanden leden elc bij hem zelven. Ende es dye eerste pertye vanden boeke. Bydt over dye ziele vanden ghenen dye en maecte dat hij moet met gode wonen G.]

KAPITTEL 9.

Van doofheid in de oren.

Als die mens doof is en dat duurt 2 of 3 jaar is hij niet goed te helpen want die vochtvermenging heeft de zenuwen daar we bij horen zo belemmerd dat men ze er niet van kan aftrekken en ook niet met medicijnen die men geeft en is het de mond of dat men het in de oren giet. Nochtans zo is er veel van geschreven dat menigeen heeft geholpen. Dus zo is het goed beproefd ter avonturen of het helpen mag.

En enige dokters raden aan dat men [121] miereneieren neemt, aardworm, blad van ruit, en dit goed tezamen stampen en in olie van olijven koken en dan door 1 linnen kleed wringen. Druppel hiervan in de oren 1 druppel en stop daarna het geheel met katoen en smeer de oren van buiten met de voor vermelde olie, dit laat de doven horen.

Nog neem een ui en snij het hart eruit en vul dat gat met olie van olijven en laat het aldus staan totdat ge tussen schorsen of pellen korte en ronde wormpjes vindt met zwarte hoofden, laat dit koken in olie van olijven, druppel dit de zieke in de oren, dat is goed.

Sommige dokters zeggen dat vet van hazenpoten dat men kookt dat dit vet in de oren gedruppeld die doof zijn goed is om er de doofheid mee te genezen.

Nog pel een klister knoflook en doe daarmee het derdedeel wijnsteen en wat aluin en stamp dit alles goed tezamen en klein en laat het wat koken in azijn en laat het daarna koelen en als het sap te gronde van het vat gaat daar het in gekookt is bezie het dan en berg het op in een glazen vat en druppel van deze azijn warm in de oren, dit is goed tegen doofheid van oren. Nog een andere; Neem ruit, absint recent gelijk en deze twee voor vermelde kruiden zal men in Poitou wijn koken en als het gekookt is dan dat in een aarden vat doen en laat er de zieke er een uur of 2 zijn oren over stoven en altijd warm. En is hem de doofheid van buiten aangekomen, hij zal het verliezen en komt de doofheid hem van binnen aan, het zal hem niet helpen, maar het schaadt niet dat men het beproeft, het kan helpen en niet deren en ik Yperman plag er mee te werken tegen doofheid die van buiten gekomen is.

En hiermee is het ons nu genoeg hiervan.

Van bulten te genezen op het hoofd.

De lering om bulten op het hoofd te genazen, er is een andere reden bij dan dat men aldus 1 schaar neemt en dat men een snede snijdt zo lang de bult groot is en er geheel de etter eruit te halen dat erin is en om de zak te breken daar de etter in heeft gelegen. En steek de wond vol met verpoederd koperrood (vitriool) of van zout om dat wilde vlees te verteren dat de etter zo kwaad heeft gemaakt. Enige dokters die snijden 1 kruis, maar beter is de minste littekens waar dat ze zijn dan de grootste, van deze bult valt het haar uit zo ver als dat erop gelegen heeft en dat zal weer groeien tenzij dat men het te lang daarin had gelaten waarbij dat de etter de wortel van het haar heeft verrot. Deze wond geneest zoals andere wonden tenzij dat u zich wacht u van het weke vlees dat er graag in woont en let daar altijd op dat ge het in die tijd zo vernield dat het geen kracht meer heeft te groeien.

Hier eindigt het boek van het hoofd. En hier begint het boek van de keel.

Hier komt het boek van het [122] hoofd binnen tot haar einde. En daarna van de ogen en daarna van de neus. En daarna van de mond. En daarna van de oren, beide van wonden en van ziektes van de leden en elk apart. En het is de eerste partij van het boek. Bidt voor de zielen van diegenen en maak dat hij met God kan wonen.

Dits die tafele vanden sesten boeke int welke men sal spreken van den halse ende vander kelen.

.1. Ende ierst die sceppenisse daer af al toten scoudren. Anothonomie.

.2. Van wonden in den hals gesteken of geslegen.

.3. Van ysopagus gewont daer de spise dore gaet.

.4. Van wonden in den roepere achter.

.5. Vander squinancien van welker siin .3. manieren.

.6. Van branken of amandren. dats swillinge.

.7. Van ranula onder die tonge.

.8. Van grane of bene gescoten in die kele.

.9. Van bocium an de kele. dats .1. aposteme.

.10. Van scrofulen datmen heet sconinx evel.

.11. Van scrofulen of glandulen te snidene.

.12. Van scrofulen of glandulen uit tebroken. 123

Cap. 1.

Van der kelen.

|136ra| Dore die noot dat elc surgijn es sculdech te wetene hoe die leden van den mensce binnen siin gemaect. waerbi dat hi mach kennen hoe die vresen sijn die daer mogen vallen of gescien van wonden. so scrivic u voren de sceppenisse vander kelen voren. ende vanden halse achtere. Ende segge ierst dat siin in den hals .7. been elc van den sevenen versceden bi hem. Dese siin gevoucht an therssenbecken met vele gebinden. diewelke alsulc siin bi naturen dat si mogen crimpen ende recken omme thooft te keerne ter ere ziden ende ter andere alsoet noot es. Ende daer siin oec vele starker gebinde. bi welker starcheit die mensce mach dragen op thooft swaren last. dat die cranke niet souden mogen dragen. Dat ierste been en sterkelike gebonden met den andren [dat hem naeste es C]. ende dander es also gebonden metten derden ende terde metten .4. ende tfierde metten vijften. ende tfijfte metten sesten ende tseste metten sevenden. Ende tsevende metten gebeinte vanden scoudren. of van den rugbene. dwelke sevende es oec slaplike gebonden an dachtende. dwelke es dierste vanden rugbene. Ende uut desen .7. vergaderingen van desen .7. benen so comen .7. paer zenewen. dewelke oec ierst comen van tusscen den herssenbecken enten iersten bene vanden halse [ende alsoe tusschen deerste ende den anderen ende alsoe voert ten zevenden. Ende ten yersten beene dat bekent es ter rugghebeene G]. dewelke zenewen nature deilt ende sprayt over al thooft. den hals. die kele. danscijn entie borst. ten scoudren ende ten armen. menechfoudelec hem verscedende in enege vanden 124 vorseiden steden. so versceden si hem in cleinen zenewen. dewelke siin geminct metten gemingde die comen vanden hoofde. Dewelke gemingde zenewen heten roerende zenewen. nochtan en verliesen si niet haer bevoelen of beseffen alse doen die zenewen vanden hoofde. nochtan en verliesen si niet haer roeren. Van welken zenewen die comen van tusscen den vorseiden benen vanden halse. so formeert nature die musen die daer sijn. bi wies nature het comt dat daer es roeren. die welke roeringe heet wille van roerne. Ende in den hals achter so es ene grote zenewe. ende daeronder es een grote adere die comt vander leveren clemmende ten hoofde. onder diewelke siin grote arterien comende vander herten. die oec clemmen ten hoofde. alsoet vorseit es int capittel vanden hoofde. omme daer te doene nutscap alsoet vorseit es. Ende alse dese hebben |136rb| gedaen haer naturlijc werc in thooft. so dalen si achter die oren. dor dewelke daelt des mans nature datmen heet tsmans zaet [dwelke heet in latijn sperma patris G]. dewelke daelt toten cullen wert. Ende waert datmen die adren snede ontwee. so en soude die man geen nature scieten. Ane die rechter side ende ane die slinker zide so ordineert nature .2. instrumente diemen heet cervix. dat men heet vas. dits vander naturen dat siin gebinde vanden leden. dewelke en hebben geen beseffenisse of luttel. Ende dese sendet nature uten bene vanden hoofde ende van den rugbene liggende vaste opt rugbeen. opt welke liggen die zenewen die comen uten marge vanden rugbene. dewelke march es van der naturen vanden herssenen ende also gewimpelt in .2. huden. Voren so es tgeswilch. dat es die kele entie roepere daer die adem uut gaet ende weder in trect. Ende dit es vanden kinne toten caenbene. Tusscen den halse enten roepere binnen so es tgeswilch datmen heet ysopagus. die es gescepen als .1. darmkijn. dwelke upperste ende es vaste an die huut van den mont. ende also dalende toter magen daer dander ende vaste ane es ende dat van binnen want wat dat wi eten ende drinken gaet uten mont dor dat darmkijn tote in de mage. Dit daelt achter den roepere na lancs den bene vanden halse toten vijften bene. van den welken datter siin .14. getelt vanden sesten bene van den halse. Daer so keret vorwert ende dorgaet die craye die heet in latine dyafragma tote in die mage. dwelke vorseide darmkijn dat ysopagus heet ende es van tween huden. dwelke dierste huut es een muus. die es lanx. dewelke trect die spise nederwert. In die uterste siin musen die breetachtech siin. dewelke breetheide niet en doet. mer de platheit houdt den wech so ontdaen dattie spise lichtelike lide tote in die mage. Dat vor dit darmkijn leget es die roepere. ende es gemaect van vingerlinen die en siin van vlesce no van bene. maer van gecnoese te gadere gebonden met huden. dewelke huden die binnen siin. die siin zere sachte die de vingerline te gadere houden. Dese vorseide vingerline siin al geheel. mer si siin versceden si leget (l. leidet) dien darm daer die spise dor gaet tote in de mage. Dese verscedinge es daeromme alse de mensce swilget 125 enege grote spise of harde. dat si lichtelike mach liden ende hebben wech te gane tote in de mage. |136va| Ende boven desen tween conduten die tegadere siin gevoucht int begin vander kelen. dat es die roepere daer die adem dore gaet ende den darm daer die spise dor gaet in de mage. daer es een val. dat nature heeft geordineret van .3. gecnoesen. dwelke licht alse de mensce haelt sinen adem in of ute. Ende als de mensce eet ende swilcht. so vallet vore den roepene so datter geen spise no dranc in en mach comen. want alse spise of dranc of spekels daer an comt eert gevallen es. so moet die mensce hoesten tote dat gevallen es in sijn naturlijc ruste. Ende buten an desen roepere so liggen .2. grote arterien diemen heet die geet adren. dewelke siin van .2. huden. waerbi dattie inderste huut es gecnoesicht. ende dat es omme dbloet dat in die adren es. om dat es dunne ende heet. Ende also eist in allen arterien. dewelke men mach heten in al haren steden puls adren. want waer dat si siin. si hebben haer begin vander herten. van welken die uterste huut es zenewech ende dats wel noot want haer bedarf dat si tay si. Dese grote arterien alse mense wont so es de mensce in vresen van sinen live. want namelike als mense wont dweers. so es de mensce haestelike doot. Ende dat es om dat bloet comt vander herten dat die arterien hebben in omme te voedene ende te troestene die stede. so scieten ute ende dat dapperlike beide den geest ende dbloet. dwelke so es dalder vriendelijcste gebint tusscen der zielen enten lichame.

Dit is de tafel van het zesde boek waarin men zal spreken van de hals en van de keel.

1. En eerst de schepping ervan al tot de schouders, Anatomie.

2. Van wonden in de hals gestoken of geslagen.

3. Van gewonde ysopagus (slokdarm) daar de spijs door gaat.

4. Van wonden achter in de strot.

5. Van de keelontsteking waarvan er 3 soorten zijn.

6. Van branken of amandelen, dat is zwelling.

7. Van ranula onder de tong.

8. Van granen of benen die in de keel geschoten zijn.

9. Van bocium (struma) aan de keel, dat is 1 gezwel.

10. Van halsklier dat men koningճ euvel noemt.

11. Van halsklier of glandulen te snijden.

12. Van uitgebroken halsklieren of glandulen. [123]

Kapittel 1.

Van de keel.

Door de nood dat elke chirurg moet weten hoe de leden van de mens van binnen gemaakt zijn waarbij dat hij herkennen kan hoe de vrezen zijn die daar mogen vallen of gebeuren van wonden zo schrijf ik u voor de schepping van de keel voor en van de hals achter. En zeg eerst dat in de hals 7 benen zijn en elk van de zeven is van zich verdeeld. Deze zijn aan de schedel gevoegd met vele banden die zo van naturen zijn dat ze krimpen en rekken mogen om het hoofd te keren naar de ene en andere zijde als het nodig is. En daar zijn ook vele sterke banden bij wiens sterkte de mens op het hoofd een zware last kan dragen dat een zwakke niet zou mogen dragen.

Dat eerste been en sterk gebonden met de andere dat het dichtst bij hem is en de andere is alzo gebonden met de derden en de derde met de 4^de en de vierde met de vijfde en de vijfde met de zesde en de zesde met de zevende. En de zevende met de benen van de schouders of van de ruggenwervel welke zevende ook slap gebonden is aan de achtste die de eerste van de ruggenwervel is.

En uit deze 7 verzamelingen van deze 7 benen komen er 7 paar zenuwen die ook eerst van tussen de schedel en het eerste been van de hals komen en alzo tussen de eerste en de anderen en alzo verder naar de zevende. En het eerste been dat bekend is bij de rugwervel die zenuwen verdeelt de nature en verspreidt ze over het hele hoofd, de hals, de keel, het aanschijn en de borst, de schouders en de armen en die zich menigvuldig verdelen in enige van de [124] voor vermelde plaatsen en verdelen zich zo in kleine zenuwen die gemengd zijn met de gemengde die van het hoofd komen. Die gemengde zenuwen heten roerende zenuwen, nochtans verliezen ze niet hun gevoel of besef zoals de zenuwen van het hoofd doen, nochtans verliezen ze niet hun beweging. Van die zenuwen die van tussen de voor vermelde benen van de hals komen vormt de nature de spieren die er zijn en door wiens natuur het komt dat er beweging is en die beweging heet wil van roeren.

En achter in de hals is een grote zenuw en daaronder is een grote ader die van de lever komt en naar het hoofd klimt waaronder grote slagaders zijn die van het hart komen die ook naar het hoofd klimmen zoals in het kapittel van het hoofd gezegd is om daar nuttig te zijn zoals gezegd is. En als deze hun natuurlijk werk in het hoofd gedaan hebben dan dalen ze achter de oren waardoor de mannen natuur daalt dat men het manlijk zaad noemt wat in Latijn mannelijk zaad heet die tot de ballen daalt. En was het zo dat men die aderen kapot snee dan zou die man geen natuur schieten. Aan de rechterkant en aan de linkerkant ordineert de natuur 2 instrumenten die men cervix noemt dat men vas noemt, dit is van de natuur en dat zijn banden van de leden die geen of weinig besef hebben. En deze zendt de natuur uit een been van het hoofd en van de rugwervel en ligt vast op de rugwervel waarop de zenuwen liggen die uit het merg van de rugwervel komen welk merg van de natuur van de hersens is en alzo gewimpeld in 2 huiden.

Voor zo is de strot (gezwelg), dat is de keel en de roeper daar de adem uit gaat en weer intrekt. En dit is van de kin tot het borstbeen. Tussen de hals en de roeper binnen is de strot dat men slokdarm noemt die geschapen is als 1 darmpje wiens opperste vast is aan de huid van de mond en alzo daalt tot de maag daar het andere eind aan vast is en dat van binnen want wat dat we eten en drinken gaat uit de mond door dat darmpje tot in de maag. Dit daalt achter de roeper langs de benen van de hals tot het vijfde been waarvan er 14 zijn, geteld van het zesde been van de hals. Daar keert het naar voren en maak een gat in de kraag die in Latijn diafragma noemt tot in de maag en dat voor vermelde darmpje dat slokdarm heet is van twee huiden en de eerste huid is een spier die lang is en die trekt de spijzen naar beneden. In het uiterste zijn spieren die breedachtig zijn wiens breedte er niet toe doet, maar de platheid houdt de weg zo open dat het de spijs gemakkelijk tot in de maag leidt.

Dat voor dit darmpje ligt is de roeper en die is gemaakt van ringen en die zijn niet van vlees of van been, maar van kraakbeen en tezamen gebonden met huiden en die huiden die binnen zijn die zijn zeer zacht om die ringen tezamen te houden. Deze voor vermelde ringen zijn alle geheel, maar ze zijn verdeeld en ze leidt die darm daar de spijs doorgaat tot in de maag. Deze verdeling is daarom dat als de mens [125] enige grote of harde spijs zwelgt dat dit gemakkelijk geleiden kan en weg kan gaan tot in de maag. En boven deze twee geleidingen die tezamen gevoegd zijn in het begin van de keel, dat is de roeper daar de adem door gaat en de darm daar de spijs door gaat in de maag, daar is een val dat de natuur heeft geordineerd van 3 kraakbenen die oplichten als de mens zijn adem in of uithaalt. En als de mens eet en zwelgt dan valt het voor de roeper zodat er geen spijs of drank in kan komen want als er spijs of drank of speeksel daaraan komt eer het gevallen is dan moet die mens hoesten totdat het in zijn natuurlijke rust gevallen is. En buiten aan deze roeper liggen er 2 grote slagaders die men de gaat aderen noemt die van 2 huiden zijn waarbij dat de binnenste huid kraakbeenachtig is en dat is vanwege het bloed dat in de aderen is omdat het dun en heet is. En alzo is het in alle slagaders die men in al hun plaatsen polsaders mag noemen want waar dat ze zijn ze hebben hun begin van het hart waarvan de buitenste huid met zenuwen is en dat is wel nodig want het is nodig dat ze taai is.

Deze grote slagaders als men die verwondt dan is de mens in vrees van zijn lijf want als men ze namelijk dwars verwondt dan is de mens gauw dood. En dat is omdat het bloed van het hart komt dat slagaders in hebben om te voeden en die plaats te helpen (troosten) en zo schieten ze uit en dat snel, beide de geest en het bloed, wat de allervriendelijkste band is tussen de ziel en het lichaam.

CAP. 2.

Van wonden die in den hals geslegen of gesteken (sijn).

Die wonden in den hals die siin onderwilen vreselijc want si siin onder (wilen) stervelijc. ende daer siin enege geneselijc. Alse dat march vanden halse es gewont. dan so eist doot wonde. ende namelike alse de wonden vallen dwers met snidender wapenen. dan so eist te duchtene dat dmarch es gewont. Ende dierste vrese es alse men wont enen mensce in den hals met snidender wapenen. alse swert. fautsoen ende andere dies gelike ende dat dweers so besiet of enech been vanden halse si gewont. of die slach viel tusscen benen dwelke siin gebonden also u vorleert es. Ende dan so sijt vroet oft in gaet toten marge. Ende oft dmarch gewont es dat uut loopt. so stervet die mensce na den gemeinen vonnisse van |136vb| meesters. om dat een es van der naturen vanden herssenen. Ende eist gewont ende niet uut en lopet so leren ons oude meesters ende jugeren dat degene die sulc .1. wonde heeft. dat hi sal siin juchtech in dene zide. of in alle sine lede. dit es om dat daer es die stede daer alle die zenewen nemen haer begin. als u vorleert es [int capittael vander anathomyen vanden halse naast voren G]. Ende of gi niet en sijt versekert van der wonden bi ziene. so stect uwen 126 vinger in de wonde essi so ruum dat hiere in mach. ende tast hoet metten bede staet. Eist dat been niet en si ontwee. of dat die wonde niet en si in tgeslach tusscen die benen. ende die gewonde niet en beseft geen sweringe. so nayt die wonde. Ende essi vercout eer giere toe comt. so vernuut se screpende die lippen eer giere iet toe doet. ende dan so naytse met ere driecanter naelden ende daer in enen twinen draet gewast. Ende bloet si so zere dat de gewonde wert te flau. so streemt hem siin bloet. alsoet vorleert es int capittel vanden bloede te stremmene. Ende als gise hebt genayt. so legt opten naet van den pulvere dat u es vorleert int capittel vanden pulvere. Of nemt albicasis pulver. dwelke dat hi zere prijst ende so doen oec ander meesters. ende voort so heilt die wonde alse men doet andere wonden. Ende oft dmarch es gewont. so geeft des zieken vriende die vrese te kenne. comet ten archsten so en werdire (der) niet met geblameert [ende ghij zult behouden vriende vrientscap G]. Ende heeft die gewonde sweringen in siin wonden so doet dit om die sweringe te stelpene. Giet hem olie van rosen in de wonden warm ende daer boven legt .1. plaster gemaect van doders van eyeren geminct met olien van rosen ende dat warm gespreit op .1. linen doec. ende daerna so bindet so dat wel daket daerop. Alse die wonde ettert. so geneestse met deser zalven. dewelke es goet in allen steden daer zenewen siin gewont. Neemt zeem van rosen geziet .3. dr.. was. harst. elx .2. dr.. terbentinen .3. dr.. wierooc. mastic. elcs .1. dr.. mirre. sarcocolle. mumie. elx .1/2. 3. olie van mastike .3. dr. [gerstene bloemen .3. dr.. G] dit roert al te gadere op .1. cleine vier so dat gesmolten si wel te gadere ende geminct. dit so spreit op .1. linen cleet ende legget optie wonde.

KAPITTEL 2.

Van wonden die in de hals geslagen of gestoken zijn.

De wonden in de hals die zijn soms vreselijk want ze zijn soms dodelijk en er zijn enige te genezen. Als dat merg van de hals gewond is dan is het een doodswond en namelijk als de wonden dwars vallen met snijdende wapens dan is het te duchten dat het merg gewond is. En de eerste vrees is als men een mens in de hals verwondt met snijdende wapens zoals zwaard, dolk en andere diergelijke en dat dwars en kijk dan of er enig been van de hals gewond is en of de slag tussen de benen viel die gebonden zijn zoals u geleerd hebt. En wees dan zo verstandig of het erin gaat tot het merg. En als het merg gewond is zodat het er uitloopt dan sterft die mens naar de algemene vonnissen van dokters omdat het er een is van de natuur van de hersens. En is het gewond en loopt er niet uit dan leren en oordelen ons de oude meesters dat diegene die zoծ wond heeft dat hij jichtig zal zijn in de ene zijde of in al zijn leden en dit is omdat daar de plaats is daar alle zenuwen hun begin nemen zoals u geleerd hebt in het kapittel van de anatomie van de hals hiervoor.

En als ge niet zeker bent van de wond door die te bekijken steek dan uw [126] vinger in de wond als het zo ruim is dat het hierin kan en tast dan hoe het met beide staat. Is dat been niet kapot of dat de wond niet in de slag tussen de benen is en die gewonde geen zweer beseft, naai dan die wond. En is het verkoelt eer ge erbij komt vernieuw de lippen schrapend eer ge er iets aan doet en naai het dan met een driekantige naald en daarin een getwijnde draad met was erop.

En bloedt het zozeer dat de gewonde te flauw wordt strem bij hem zijn bloed zoals geleerd is in het kapittel van bloed te stremmen. En als ge het hebt genaaid leg dan op de naad van het poeder dat u geleerd hebt in het kapittel van het poeder. Of neemt Albicasis poeder wat hij zeer prijst en zo ook andere dokters doen en heel verder die wond zoals men andere wonden doet. En als het merg gewond is geef dan de vrienden van de zieke die vrees te kennen dat het tot het ergste komt en dan wordt ge er niet mee geblameerd en ge zal van de vrienden hun vriendschap behouden. En heeft die gewonde zweren in zijn wonden doe dit om die zweer te stelpen; Giet bij hem warme olie van rozen in de wonden en leg daarboven 1 pleister die gemaakt is van dooiers van eieren en gemengd met olie van rozen en spreidt dat warm op 1 linnen doek en verbindt het daarna zodat het goed bedekt wordt. Als de wond ettert genees het met deze zalf die in alle plaatsen goed is daar zenuwen gewond zijn;

Neem honing van rozen gezeefd, 3 drachmen, was en hars, elk 2 drachmen, terpentijn, 3 drachmen, wierook (Boswellia thurifera) en mastiek, (Pistacia lentiscus) elk 1 drachme, mirre, (Commiphora myrrha) Sarcocolla (Astragalus sarcocolla) en mummie, elk 1/2 3, olie van mastiek, 3 drachmen, gerst bloem, 3 drachmen, roer dit alles tezamen op 1 klein vuur zodat het goed tezamen smelt en spreidt dit op 1 linnen kleed en leg het op die wond.

CAP. 3.

Va(n) ysopag(us) gewo(n)t so datt(er) die spise dore gaet.

Die wonde die men stect of sciet in den hals of in die kele. so besiet |137ra| dat gi versekert sijt hoet staet metter wonden. Gaet die wonde int march. so doeter toe als u vorleert es. Ende gaet die wonde in ysopagus so datter die spise dore gaet [alse dye gewonde et oft alse hij drinct G]. dese wonde geneest node. of niet. dats daerbi dat led es zenewech. Nochtan so radic dat gi legt dwingende pulver daer op. alse trode pulver es ende dander dat daer na volget. ende dat daerop bint wel dakende. ende daerna so onthoude hem die gewonde lange van etene ende van drinkene also lange alse hi mach ende so langer so beter. Want nature si verwerct hare onderwilen bi haerre subtijlre cracht dat si doet cleven die lippen te gadere vander wonden alse mer niet in en stect. dwelke doet versceeden die lippen vander wonden ende 127 dit gecrijcht nature bi des vader zade dat in den mensce es. ende dat namelike in iongen lieden. dewelke niet siin versceden of verteert van des vader nature. Dese wonde heilt sonder wieken. mer ziedi dat si hem doet te heilene weret. dats datter niet uten wonden en come no van ate no van dranke. dan so geeft hem drinken desen dranc dus gemaect. Nemt glorifilate. hete netelen. tente. rode colen. honts rebbe. elcs .1. hantvol. campzaet .1/2. lb. Ende al tcruut dat stampt wel sonder tcampsaet. dat en stampt niet want het soude geven olie. dit doet zieden in .3. stopen wijns. ende doet versieden tote .1. stope. ende daerna so ziet dor .1. linen cleet ende dan doeter in .1. luttel zeems om te zoetene. dat die zieke te bat soude mogen drinken. Ende legt optie wonde .1. root coolblat genet in den selven dranc. ende dan so bint die wonde wel. Dese dranc es goet in allen wonden gesteken of geslagen met te heilne sonder wieken. Ende ware u dese vorseide dranc te costelijc van wine so nemt die vorseide cruden ende groenen camp .1. hantvol. dit stampt al te gadere ende gieter op .1. peket wijns sonder meer. dit so sal staen driven sonder zeem desen dranc mach men oec geven gewonden lieden. Mer hi nes niet alse nuttelijc alse dierste. Nochtan so werct hi wel alsoet vorseit es.

KAPITTEL 3.

Van slokdarm gewond zodat de spijs erdoor gaat.

De wond die men in de hals of keel steekt of schiet bezie die dan zodat ge verzekerd bent hoe het met de wond staat. Gaat die wond in het merg doe ertegen zoals u geleerd hebt. En gaat die wond in slokdarm zodat er spijs doorgaat als de gewonde eet of als hij drinkt, deze wond geneest slecht of niet en dat komt omdat het lid zenuwen heeft. Nochtans raad ik aan dat ge er drukkend poeder op legt zoals het rode poeder is en de andere dat daarna volgt en bind dat er goed afdekkend op en onthoudt daarna die gewonde lang van eten en van drinken zo lang als hij kan en hoe langer hoe beter. Want de natuur verwerkt zich ondertussen met haar subtiele kracht dat ze de lippen van de wonden tezamen laat kleven als men er niets in steekt wat de lippen van de wonden laat scheiden en [127] dit krijgt de natuur van het zaad van de vader dat in de mens is en dat namelijk in jongelieden die niet verdeeld of verteerd zijn van de natuur van zijn vader. Deze wond heelt zonder doeken, maar zie dat ze hem te helen laat helen, dat is dat er niets uit de wonden komt van eten of van drank en geef hem dan deze drank te drinken aldus gemaakt;

Neemt nagelkruid, hete netels, reinvaarn, rode kolen, langbladige weegbree, van elk 1 handvol, hennepzaad, 1/2 pond. En alle kruiden stampen uitgezonderd het hennepzaad dat stamp je niet want het zou olie geven. Laat dit koken in 3 stopen wijn en laat het verkoken tot 1 stoop en zeef het daarna door 1 linnen kleed en doe er dan wat honing in om te verzoeten zodat de zieke het beter zou mogen drinken. En leg op die wond 1 rode koolblad genat in dezelfde drank en verbindt dan die wond goed. Deze drank is goed in alle wonden die gestoken of geslagen zijn om ermee zonder doeken te helen.

En is deze voor vermelde drank u te kostbaar vanwege de wijn, neem dan de voor vermelde kruiden en groene hennep, 1 handvol, dit stamp je alles tezamen en giet er 1 maat wijn zonder iets meer, dit zal staan te drijven zonder honing, deze drank kan men ook aan gewonde lieden geven. Maar het is niet zo nuttig als de eerste. Nochtans zo werkt het goed zoals gezegd is.

CAP. 4.

Va(n) wonde(n) die valle(n) i(n) de(n) roep(er)e acht(er).

Alse een mensce es gewont in den roepere dats daer die adem uut gaet ende in ter longene. dewelke longere es dienst\wijf |137rb| der herten. omme dat dese roepere es een vanden gecnoesden vingerlinen. dewelke houden te gadere bi gebinden van huden beide buten ende binnen. die adem diere gaet ute ende in. die en laet die wonde niet genesen no luken. Nochtan so pijnter u omme te genesene na uwer macht alse u vorleert es int naeste capittel vanden ysopagus. Ende altoes so wantroest die vrienden ende dat met sconen worden behendelike

KAPITTEL 4.

Van wonden die in de roeper (strot) van achteren vallen.

Als een mens gewond is in de roeper, dat is daar die adem er uitgaat en in de longen, welke long de dienstmaagd van het hart is omdat deze roeper een van de kraakbeenachtige ringen is die tezamen houden door banden van huiden, beide buiten en binnen en de adem die er uit- en ingaat die laat de wond niet genezen of sluiten. Nochtans denkt u eraan om het te genezen naar uw kennis zo goed u geleerd hebt in het vorige kapittel van de ysopagus. En wantrouw altijd de vrienden en dat behendig met mooie woorden.

CAP. 5.

Vand(er) sq(ui)nancien.

Het es ene ziecheit dewelke comt den lieden in den kele int geswilch. van welken het siin .3. manieren. vanden welken dene heet squinancie. dandere sinancie. terde quinancie. Dese quinancie also hetende. also daer siin .3. specien. dats omdat men dese swillinge mach heten apostemen die siin in verscedenen steden. Dese quinancie wast tusscen tgeswilch enter pipen vander longenen die de roepere es geheten. ende dat in ene stede die in latine es 128 geheten ysmon dewelke swillinge haer niet en baert buten. dewelke cure men es sculdech te bevelene gode. Nochtan so doeter toe also u geleret wert in die cure vander squinancien. Ende dander maniere heet sinancie. van welker die humoren siin som binnen ende som buten. ende dese maniere en es niet so vreselijc alse die vorseide es. Ende die derde maniere heet squinancie der welker humoren siin welna buten ende luttel binnen. Dese maniere es onvreselijc. of van minster vresen. Nochtan so esser in vrese groet. alse die kele verstopt so dattie adem niet en mach uutgaen. no in. dan es die mensce in vresen vanden live. ende het deert den zieken dat hi swilget siins selves spekele. Ende hine mach niet swilgen no spise no dranc. ende hi mach qualike verademen. Van welker mesquamen men es sculdech aldus te beginnen omme den zieken te hulpene. Doeten ierst laten in die hooft adre van den arme an welke zide dat het es die ziecheit ten meesten. of oec in beiden armen. dit es men sculdech te doene tote die zieke gaet in onmacht. Ende dies ander dags in die .2. blauwe adren die hem verbliken onder die tonge. Ende dit doet of die zieke starc gnouch es. Ende men doene gargariseren met dyamoronne getempert met wegebrede watere. of met desen watere dus gemaect. |137va| Nemt sumac. gallen. balaustia. rode rose blade. dese dingen gestampt doet zieden in rose watere. dit gesoden ende geziet. dan temperet met dyamoronne. ende gargarisere daer met. Dese gargarisacie dwinget die humoren ende werct haer lieder lopinge ter onsochter steden. Ende int ierste siin wi sculdech te gargariseerne met couden gargarisacien alse dierste es vanden wegebrede watere want si vercout die dinc die comt van reumegen humoren dat meeste deel. Dan gargariseret dander gargarisacie. want si es verterende ende verdickende. Ende smeret die kele met dyanteide. ende daerboven legt wolle metter yeken. Ende dit plaester es oec goet daer op geleit. Nemt wortel van hoensele. puelen van lentilgen. dit doet zieden wel in borne. daerna stampet in .1. mortier met swinen smoute. dit plaester legt al warm onder die kele. Noch .1. ander plaester dat vele meesters zere prisen. Nemt verbena die stoet [.....] [ende stampse met zwinen smoute G] ende legget alwarm optie squinancie. hier met so es menech genesen die waren in groter vresen vanden live vander squinancien. Ende dit plaester es oec goet. Nemt wortel van adeke ende van poret loke dat noyt en was versneden. alsene. sinsuun. dit stampt alte gadere ende duwet tsap daer ute. ende minget met gerstenre bloemen ende van lijnsade. so dat .1. deel dunne blive. daertoe doet gesmouten smere. ende doet in een panne opt fier ende doeter toe also vele zeems. dit tempert te gadere ende doet zieden dat het begint dicken altoes roerende. dit plaster legt op die squinancie al warm. 129

[Vanden huve inde kele.

Die huuf dye entlanghet dicke ende zwellet dicke. ten welcken es goet bloet laten alsoet u voreleert es int capittel van squinancien. Ende dair na maect dyt pulver ende wrivet dair mede. Rp. gallen. bloemen vander prumen gernate die men heet in latijn indie. peper. canele. dyt pulver legghet opten huuff met eenre dore gater pipen oft met enen anderen instrumente. den huuff opheffende ende dair nae zo maect hem dit gargarisacie aldus. Rp. Zoeten wijn. zeem ende aysil. van elcken even vele. dit (doet) te gader zieden. Dye cruyde wel gepulvert in enen mortier matalen peper. piretrum. stafisagria. zoet balausten. dit ziedt alte hope ende gargarisere nochtens ende tsavens. Ende maect oec dit pulver bayen van lauweriers. comijn. puleg[....] gumme van arabien. dit so menget met warmen zeeme dyt soe legghet op dye crune vanden hovede op stoppen. Oft dit niet ne ziedt (l. dient of diedt) so maect hem enen brant met enen gloyenden ysere inden necke. Noch dyt pulver dair op geleyt op dien necke es oeck goet omme te treckene die humoren uter kelen. Rp. pec. dit doet smelten op .1. cleene vier dair toe dit pulver gemaket van witten wyeroke. dyt wel gemenghet te gadere. dit pulver dit legt alsoet voirseit es. Dient (of diedt) dit niet so snyttene alsoe u vore leert es dair voren metter pipen te snydene G].

KAPITTEL 5.

Van de keelontsteking.

Het is een ziekte die de lieden in de keel in het de strot komt waarvan er 3 soorten zijn waarvan de ene keelontsteking heet, de andere sinancie en de derde squinancie. Deze ontsteking die alzo heet alzo er 3 soorten van zijn en dat is omdat men deze zwelling kan noemen die in verschillende plaatsen zijn. Deze ontsteking groeit tussen de strot en de pijpen van de longen die de roeper (strot) heet en dat in een plaats die in Latijn [128] ysmon heet en die zwelling openbaart zich niet buiten wiens genezing men aan God moet aanbevelen. Nochtans zo doe ertoe zoals u geleerd werd in de behandeling van de keelontsteking.

En de andere soort heet sinancie, waarvan de vochtvermengingen soms binnen en soms buiten zijn en deze soort is niet zo vreselijk zoals de voor vermelde is.

En de derde soort heet keelontsteking wiens vochtvermenging zijn meest buiten en weinig binnen. Deze soort is niet te vrezen of van kleine vrees. Nochtans zo is er grote vrees in als de keel verstopt is zodat de adem er niet uit kan gaan of in, dan is die mens in vrees van het lijf en het deert de zieken dat hij zijn eigen speeksel zwelgt. En hij kan geen spijzen of drank zwelgen en hij kan slecht ademhalen. Van welke ongelukken men aldus moet beginnen om de zieken te helpen.

Laat hem eerst laten in de hoofdader van de arm aan welke zijde dat het is en het meeste aan de kant van de ziekte of ook in beide armen, dit moet men doen tot de zieke in onmacht gaat. En de volgende dag in de 2 blauwe aderen die onder de tong blijken. En doe dit als de zieke sterk genoeg is. En men laat ze gorgelen met sap van vruchtengelei gemengd met weegbreewater of met dit water aldus gemaakt;

Neem sumak, (Rhus coriaca) gallen, granaatbloemen, rode rozenbladeren, deze dingen gestampt en laat het koken in rozenwater en dit gekookte zeven en dan meng het met sap van vruchtengelei en daarmee gorgelen. Dit gorgelwater dwingt de vochtvermenging en bewerkt haar loop naar pijnlijke plaatsen. En als eerste moeten we gorgelen met koud gorgelwater zoals de eerste is van het weegbreewater want ze verkoelt voor het grootste deel de dingen die van ruime vochtvermenging komen. Dan gorgel dan met andere gorgelwaters want dat verteert en verdikt. En besmeer de keel met sapnteide en leg daarboven ongewassen wol. En deze pleister is ook goed om daarop te leggen;

Neem wortel van heemst, peulen van lens en laat dit goed koken in bronwater en stamp het daarna in 1 mortier met varkensvet en leg deze pleister warm onder de keel.

Nog 1 andere pleister dat vele dokters zeer prijzen; Neem Verbena die je stampt [.....] en stamp het met varkensvet en leg het al warm op die keelontsteking en hiermee zo is menigeen genezen die in grote vrees van het lijf waren van de keelontsteking.

En deze pleister is ook goed; Neem wortel van kruidvlier en van prei dat nooit gesneden is, alsem en Sium, (psyllium, Plantago?) stamp dit alles tezamen en duw het sap eruit en meng het met gerst bloem en van lijnzaad zodat het 1 deel dun blijft en doe er dan gesmolten vet bij en doe het in een pan op het vuur en doe er alzo veel honing bij en meng dit tezamen en laat het koken zodat het dik begint te worden en altijd roeren en leg deze pleister warm op de keelontsteking. [129]

Van de huig in de keel.

Die huig die dik verlengt en dik zwelt waartegen het goed is bloed te laten zoals u geleerd hebt in het kapittel van keelontstekingen. En maak daarna dit poeder en wrijf het daarmee. Recept; gallen, bloemen van granaten die men in Latijn Indië noemt, peper en kaneel en leg dit poeder op de huig met een pijp met gaten of met een ander instrument en hef er de huig mee op en maak voor hem daarna dit gorgelwater aldus. Recept; Zoete wijn, honing en azijn, van elk evenveel, en laat dit tezamen koken. De kruiden goed verpoederd in een metalen mortier, peper, pyrethrum (Anacyclus), Delphinium staphisagria, zoete granaatbloemen en kook dit alles in een hoop en gorgel er ‘s ochtends en ‘s avonds mee. En maak ook dit poeder; bessen van laurier, komijn, polei [....] gom van Arabië en meng het met warme honing en leg het zo op de kruin van het hoofd op proppen. Als die niet werkt maak dan bij hem een brand met een gloeiend ijzer in de nek. Nog dit poeder op de nek leggen is ook goed om de vochtvermenging uit de keel te trekken. Recept; pek, laat dit smelten op 1 klein vuur en doe er dit poeder bij dat gemaakt is van witte wierook, (Boswellia thurifera) dit goed tezamen gemengd en leg dit poeder zoals gezegd is. Dient dit niet zo snij hem zoals u hiervoor geleerd hebt om met de pijp te snijden.

CAP. 6.

Va(n) branke(n) of ama(n)dre(n).

Het wast onderwilen in die kele ene swillinge ende dat achter an die tonge alse .2. amandren. Ende dats bi humoren die dalen uten hoofde bi reumen. dewelke swillinge bestopt menechwerf die stede daer die adem uut gaet. dewelke stat heet in latien arteria. dewelke moeten ierst siin geholpen met medicinen dewelke purgieren die humoren. Ende daerna doet den zieken sitten vore u anschijn ten lichte wert. ende vellet hem die tonge met ere tinten [ofte metten stertte van enen lepelle G] ende doet so dat gi moget zien in die kele. Ende doetse ierst gargariseren hier met. Nemt gingebere. peper. pireter. droge figen. dit stampt ende doet zieden in zoeten wine. ende ziet alst gesoden es. ende doeten gargariseren dit. Ende en |137vb| hulpet den zieke niet. so besiet also u vorleret es. ziedi ten ende vander tongen die .2. alse ama(n)dren. want dats hare rechte stede. so hebt met u .1. yseren hakelkiin () of coperijn. ende haeltse ute deen achter dandere ende snijtse elc sonderlinge of met ere vliemen (). of met enen andren instrumente daer toe gemaect. Dander hudekine diere in bliven die laet daer inne. Mer doet den zieken gargariseren met deser gargarisacien. Nemt rose water ende aysiin te gadere geminct. ende mincter met sap van 130 wegebreden. Ende eist dat zere bloet. so doeter toe gescuumt zeem. Ende eist datter af comt stanc. so snijt die velle uut diere in bleven. ende dan bescoudt die stede dor .1. pipe met enen instrumente van goude gemaect (fig. XXXVIII).

[Vande quinancie ende wat lanfranke gheviel in de stede van melane.

Ic zal u scriven eene goede leeringe ende dat bij exemplen wat dat meester lancfranc gesciede indye stad van melanen van eener ouwer vrouwen wel van 49 jaren die hadde eene squinancie (?) van fleumen die welke hadde al begrepen dye beyde [....] buten ende binnen ende zine mochte spreken no swelgen. dese hadde .1. jongen meester onder handen de welke der vrouwen beterde hare zeerhede ende hare zwellinge meerde hare. Ende meester lancfranck wasser ontboden dye de vrouwe vont cranc ende en hadde niet gheten bynnen 9 dagen no ne dorste niet slapen omme dat zij versmort waende hebben der welker vrouwen puls was cranc. hij taste dye stede onder dye kin ende hij vant die stede. liggende zere diepe die nature. wair bij hem dochte dat zij soude moghen versmoren eert ute ware te broken uut waert oft inwaert wair bij hij riet dat men hair .1. gat soude maken onder den kin met eenen scerse aldus. Dye vriende consenteerdent ende hij deedt ute. ute welker wonden liep vele vertegen materien ende hij lieter vele in meneger stede ende u geleert heeft cortelike. dair na begonste hare dye vrouwe bat te bevoelne ende haren adem te hebbene ende haren puls dye sterckede. dair na so gaf hij hare een luttel coxthe vanden welken hare vele liep ute der wonden. Ende hij leyde op dye wonde plaesteren van apien ende van terwene bloemen ende van zeemen. hebdijt niet hier voren het wert u geleert int capittel vanden antraxien ende geseyt zine virtuut. Dat leyde hij soe lange dat uter wonden die altoes stanc quam ene taye arterie ende zere stinkende dwelke was oft ware .1. stic van enen derme al soe lanc ende alsoe groet. dye welke was van vleesche dat vertech was. dye welke stede nemmermeer en stanc. Alse dat ute comen was hij gaf hare haer voetsel ende dat so dynne dat zijt mochte zupen met eenen zilveren pipe dye welke zo stac zo diepe dat hare hare drincken niet mochte uut comen ter wonden (). Alse dat vorseyde stuck uut was ende dye stanc was geleden hij dwoech die wonde met warmen wijne ende dair na so leyde hij dair op swerte zalve dye welke ghij hebt int capittel vanden hoeftwonden al dair genas die vrouwe. Dat selve gesciede mij int jaer ons heeren MCCC ende XXVIII ten beghinne typeren ane eene jonghe beghine G]. 131

KAPITTEL 6.

Van branken of amandelen.

Er groeit soms in de keel een gezwel en dat achter aan de tong als 2 amandelen. En dat is bij vochtvermenging die uit het hoofd dalen door ruimte en die zwelling verstopt vaak de plaats daar de adem uitgaat welke plaats in Latijn arteria (1) heet die eerst geholpen moet zijn met medicijnen die de vochtvermenging purgeren. En laat daarna de zieke voor u zitten met het aanschijn naar het licht toe en vel bij hem de tong met een sonde (om de diepte te peilen) of met de staart van een lepel en doe zo dat ge in de keel kan zien. En laat ze eerst hiermee gorgelen;

Neem gember, peper, pyrethrum (Anacyclus) en droge vijgen, stamp dit en laat het in zoete wijn koken en als het gekookt is laar ermee gorgelen. En helpt het de zieke niet bekijk dan zoals u geleerd hebt en zie je die 2 amandelen op het eind van de tong, want dat is hun echte plaats, dan heb je 1 ijzeren haakje of koperen en haal ze eruit, de ene na de andere en snij elk apart of met een vliem of met een ander instrument daartoe gemaakt. De andere huidjes die erin blijven die laat je daarin. Maar laat de zieke gorgelen met dit gorgelwater;

Neem rozenwater en azijn tezamen gemengd en meng er mee het sap van [130] weegbree. En is het dat het zeer bloedt doet er dan geschuimde honing bij. En is het dat er stank van komt snij dan het vel uit die erin gebleven zijn en dan verbrandt dan die plaats door 1 pijp met een instrument van goud gemaakt.

Van de keelontsteking en wat Lanfranc gebeurde in de plaats Milaan.

Ik zal u een goede lering beschrijven en dat met het voorbeeld wat dokter Lancfranc gebeurde in de stad Milaan van een oude vrouw wel van 49 jaar die een keelontsteking had van fluimen die al begrepen had de beide [....] buiten en binnen en ze kon niet spreken of zwelgen, deze had 1 jonge dokter onder handen die de vrouw haar zeerheden verbeterde en haar zwelling vermeerderde bij haar. En dokter Lanfranc werd ontboden bij de vrouw en vond die zwak en ze had 9 dagen niet gegeten en dorste niet te slapen omdat ze versmoort waande te worden wiens vrouw puls zwak was en hij taste de plaats onder de kin en hij vond de plaats zeer diep liggen in de natuur waarbij hij dacht dat ze zou mogen versmoren eer het uitgebroken was, naar buiten of naar binnen, waarbij hij aanraadde dat men haar 1 gat onder de kin zou maken met een schaar aldus. (1) De vrienden stemden toe en hij deed het er uit en uit die wond liep veel verrotte materie en hij liet er veel op vele plaatsen zoals u net geleerd hebt en daarna begon die vrouw zich beter te voelen en had haar adem en haar puls werd sterker en daarna gaf hij haar wat coxthe waarvan er bij haar veel uit de wonden liep. En hij legde op de wond pleisters van Apium en van tarwebloem en van honing en heb je dat niet hiervoor, het wordt u in het kapittel van de antrax geleerd en zijn kracht gezegd.

Dat legde hij zolang dat uit de wonden, waar altijd stank uitkwam, een taaie en zeer stinkende ader kwam die was of het 1 stuk van een darm was en alzo lang en alzo groot die van vlees was dat verrot was en die plaats stonk nimmermeer. Toen dat eruit gekomen was gaf hij haar voedsel en dat zo dun dat ze het kon drinken met een zilveren pijp die zo diep stak dat haar drank niet uit de wond kon komen. Toen dat voor vermelde stuk eruit was en de stank over was waste hij de wond met warme wijn en daarna legde hij er zweerzalf op die ge in het kapittel van de hoofdwonden hebt en daar genas die vrouw. Datzelfde gebeurde mij in het jaar Ons Heren 1300 en 37 in het begin van Yper bij een jonge begijn. [131]

CAP. 7.

Dits va(n) ranula ond(er) die tonge.

Onderwilen so wast onder die tonge .1. aposteme van vlesce diemen heet in latine ranula. dats in vlaemsce .1. puut dewelke weret der tongen haer werc te doene. dats te formeerne die wort. Ja hi wast ondertiden so groet datter die mont met es al vervult. Van welken es mijn raet. dat als die aposteme cleine es so maecter toe dit plaester. Nemt operment. trode ende tgeluwe. .1/2. dr.. gingbere. zout. gallen. peper. pireter. van elken .1. dr.. dit tempert met aysine. ende maec daerin catoen nat. ende daer met wrivet. Ende wildiere af maken cockelkine getempert met aysine. entie droocht. ende haddi daer af te doene. dan so wrijfter .1. ontwe ende doet daer met also u vorleert es. Ende daerna so houde die zieke in den mont olye van rosen tote dat die sweringe es leden. dewelke hi hadde bi der wrivingen vanden pulvere. Ende of dit niet en hulpt entie aposteme si so groet. so bedarf dat mense snide met enen scerse aldus. ende trect uut met enen hakelkine aldus (zie vorige figuur). Maer siedi dat die aposteme bruun of swert of hart es. ende si niet beseffelijc en es den zieken. so en comter niet an. want si soude siin vander materien van melancolien. ende dan so en genasen si nemmermeer. Die gene die gi moget sniden sonder vrese die siin moruachtech ende kerende ter witheit wert. dewelke niet ydelt van harre wacheit. optie welken men es sculdech dus te werkene (zie vorige figuur). Slaet daer in een hakelkijn onder die tonge ende haeltse ute ende versceetse |138ra| vanden [goeden G] vlesce vander tongen met enen scerse () ende trecket al ute metten hakelkine. ende daerna so dwaet den mont met aysine ende met borne. ende daerna so heiltse also u vorleert es int capittel vanden tantvlesce.

KAPITTEL 7.

Dit is van ranula onder de tong.

Soms groeit er onder de tong 1 vleesgezwel die men in Latijn ranula noemt, dat is in Vlaams 1 kikker, die de tong belet om zijn werk te doen, dat is de woorden te vormen. Ja het groeit soms zo groot dat de mond er geheel mee gevuld is. Waarvan mijn raad is dat als dat gezwel klein is maak er deze pleister tegen;

Neem arsenicum, de rode en gele, 1/2 drachme, gember, zout, gallen, peper pyrethrum (Anacyclus), van elk 1 drachme, meng dit met azijn en maak daarin katoen nat en wrijf daarmee. En wil ge er een koekje van maken gemengd met azijn en die droog en had ge dat nodig wrijf het dan stuk en doe daarmee zoals u geleerd hebt. En hou daarna de zieke olie van rozen in de mond totdat de zweer geleden is die hij had met het wrijven van het poeder.

En als dit niet helpt en het gezwel is zo groot dat het nodig is dat men het met een schaar aldus snijdt en trek het eruit met een haakje aldus.

Maar zie je dat het gezwel bruin of zwart of hard is en niet gevoelig is voor de zieke, kom er dan niet aan want het zou van de materie van melancholie zijn en dan genezen ze nimmermeer. Diegene die ge zonder vrees kan snijden die zijn murwachtig en verkleuren naar het witte die niet leeg is van haar vochtigheid waarop men aldus moet werken. Sla daarin een haakje onder de tong en haalt het eruit en scheidt het van het goede vlees van de tong met een schaar en trek alles eruit met het haakje en was daarna de mond met azijn en met bronwater en heel het daarna zoals u geleerd hebt in het kapittel van het tandvlees.

CAP. 8.

Va(n) g(ra)te(n) of bene(n) gescote(n) i(n) de kele.

Alse een been of graet van enen vissche verwert in der menscen kele. dan so stelt den mensce dat sine kele es in die lucht of in die zonne. waerbi dat gi moget zien te diepere in die kele. ende vellet die tonge [met enen houtken of L] met uwen dume. also u vorleert es. ende alse gijt ziet so steket ute so gi ierst moget. Ende het es oec goet dat gi den mensce doet eten so gi meest moget. ende dan doeten keren die spise eer si begint verteren in die mage. Ende en wert die mensce niet delivereert vanden bene metten 132 keerne. so maect vaste an enen sterken draet .1. cleine stickelkijn van ere spoengien. dewelke gi doet den mensce swilgen die dat vorseide been in heeft. dewelke spoengie gi selt uut trecken metten drade diere an es gecoppelt. Ende dus sal dbeen of graet verwerren in die ruheit vander spoengien. Of hi swilge .1. herde corste brodes. dewelke hertheit te rechte sal doen dalen.

KAPITTEL 8.

Van graten of benen die in de keel zijn geschoten.

Als een been of graat van een vis zich verwart in de mensen keel stel de mens zo dat zijn keel in de lucht of in de zon is waarbij dat ge dieper in de keel kan kijken en de tong [met een houtje of L] met uw duim zoals u geleerd hebt en als ge het ziet steek het eruit zo ge het eerste kan. En het is ook goed dat ge de mens laat eten zo ge het beste kan en laat dan de spijs braken eer ze begint te verteren in de maag.

En wordt die mens niet bevrijd van het been met het [132] braken maak dan aan een sterke draad 1 klein stukje van een spons vast die ge de mens laat opzwelgen die dat voor vermelde been in heeft en die spons zal ge eruit trekken met de draad die eraan gekoppeld is. En aldus zal het been of graat verwarren in de ruwheid van de spons. Of hij zwelgt 1 harde korst brood in en diens hardheid zal het recht laten dalen.

CAP. 9.

Van bociu(m) an die kele gewassen.

Bocium es .1. aposteme van vlesce die wast an die kele buten. diewelke hout vaste ondertiden an die geet adre. ende onderwilen an die zenewen van den halse of vander kele. Ende dan so eist vrese daer an te comene. want waerse vast an die geet adere. diere an quame omme te genesene. hi doodde den mensce. ende dat also houde alse hi wonde die geetadere. want die aposteme esser so vaste ane gecoppelt. dat mense in gere manieren soude mogen sceden sonder grote vrese. Ende waerse andie zenewen men soudse niet mogen sceden sonder die zenewen te quetsene. Ende dlichtste datter den zieken af stonde te comene. dat ware dattie zieke soude werden cromhalsende. Ende dese aposteme comt van ere reumen dewelke dalen uten hoofde in die kele. Dese aposteme versterft gerne opt kint [vanden vader oft vander moeder C L G] of op enech van haren geslachte. Also doet tisike. artetyke. laserscap. apostumacia. dat |138rb| es die grote litargie. Ende vele ziecheiden die men heeft in die ogen. Ende alse ghi wilt genesen dese apostemen. of raet daer op geven omme te genesene. so moeti ierst so doen. dat gi die humoren die hier toe lopen bi costumen van naturen siin gedigereert. ende daerna gepurgiert met medicinen die purgieren dese humoren. diere te vele siin entie gemindert. ende dit bi rade van enen vroeden fisisiin. ende het ware oec nuttelijc dattie surgijn ware medicijn ende oec recht. alsi waren ten beginne alse ypocras was ende galienus ende avicenna. ende also mer noch vint in saleerne. overberch te monpelier. ende te parijs. ende also mer noch vint in andren steden opten dach van heden. Ende dese plaestren siin vonden om die humoren te doen smilten. of dat vleesch dat hart es af te doene. Nemt die wortels van radeke. van cucumer agrest. van saxifragen. dese wortels doet zieden in borne ende daerna so stootse met swinen smoute of met roete van bocken. dit plaester legt lange optie wonde of op die booste. Ende maect oec desen dranc. Ontdelft al singende pater noster. die wortel van enen okerbome. die noyt noten en droech. desen wortel so stampt met. 200. pepercoornen. doet dit al wel zieden in goeden wijn tote die helft es versoden. van desen wine so drinct alle dagen nuchteren 133 tote hi si verloost vander bootsen. Ete oec tarwenbroet met allen ripe ende niebacken. ende drinke goeden suveren wijn. Ende wachtem van wiven .1. jaer. No en ete geen coude spisen no en drinke genen borne. want dese ziecheit comt in menech lant vanden watere vanden lande. want dat water dat men daer heeft dat comt van sneuwe. waerbi ic jugiere dat sneeu water es quaet. Ende wildi werken met surgien. so onthout mine lere want dese boec es surgie. Siedi dattie bootse niet en houdt vaste an zenewen no an die geetadere. so salmen nemen .1. scers ende sniden die huut ontwee boven optie bootse. ende peltse uut of gi moget sonder den zieke te zere te pinene. Ende en mogedi niet dit doen. so legt op dat rouwe vleesch .1. luttel realgars ende dat niet te vele. want legt diere op iet te vele |138va| gi doodt den mensce die de bootse heeft. of legter op vanden pulvere dat gi vint int capittel vanden wannen die siin op thooft ende daerna so legter op smout of botere also u vorseit es int selve capittel. Ende dus doet tote gi hebt tfleesch ute. Alse gi ziet dat tfleesch mindert. so legt in lanc so min van uwen bernenden pulvere daer op. want en wrochti niet behendelike. gi mocht die geetadere bernen. ende daer omme soude die mensce sterven. Maer alse al tfleesch es ute entie wonde wel es gesuvert. so heiltse also u vorleert es in dierste partie van desen boeke dewelke leert vele vanden hoofde gewont.

KAPITTEL 9.

Van bocium die aan de keel groeit. (kropgezwel)

Bocium is 1 vleesgezwel die van buiten aan de keel groeit en die soms aan de gaataderen vasthoudt en soms aan de zenuwen van de hals of van de keel. En dan is het vrees daaraan te komen want is het vast aan die gaataderen en die er aan kwam om te genezen, hij doodt de mens en dat is als hij vasthoudt aan die gaataderen want dat gezwel is er zo vast aan gekoppeld dat men het er op geen manieren van zou mogen scheiden zonder grote vrees. En was het aan de zenuwen, men zou het niet mogen scheiden zonder de zenuwen te kwetsen. En het lichtste dat de zieken ervan stonden af aankomen dat was dat die zieke er een kromme hals van zou krijgen. En dit gezwel komt van een ruimte die uit het hoofd in de keel daalt.

Dit gezwel vererft graag op het kind van de vader of van de moeder of op enige van hun geslacht. Alzo doet tering, jicht, melaatsheid en lethargie, dat is de grote slaapzucht. En vele ziektes die men in de ogen heeft.

En als ge dit gezwel wil genezen of er raad op geven om te genezen dan moet ge eerst zo doen dat ge de vochtvermenging die hier naar toe lopen en er door gewoonte van de natuur zijn verteerd en daarna purgeren met medicijnen die deze vochtvermenging purgeren waar er veel van zijn en die vermindert en dit bij aanraden van een kundige dokter en het is ook nuttig dat die chirurg een dokter is en ook een goede zoals er in het begin waren zoals Hippocrates was en Galenus en Avicenna en zoals men er noch vindt in Salerno, andere zijde van de Alpen te Montpellier en te Parijs en zoals men er tegenwoordig nog vindt in andere plaatsen. En deze pleisters zijn gevonden om de vochtvermenging te laten smelten of dat vlees dat hard is er af te doen;

Neem die wortels van mierikswortel, van Bryonia, van Pimpinella saxifraga en laat deze wortels koken in bronwater en stamp ze daarna met varkensvet of met vet van bokken en leg deze pleister lang op die wond of op dat gezwel. En maak ook deze drank. Ontgraaf al zingend een pater noster de wortel van een walnoot die nooit droeg en stamp deze wortel met 200 peperkorrels en laat dit alles goed koken in goede wijn totdat de helft verkookt is en drink van deze wijn elke dag nuchter [133] tot hij van dat kropgezwel verlost is.

Eet ook tarwebrood geheel rijp en nieuwbakken en drink goede zuivere wijn. En 1 jaar van vrouwen wachten. En eet geen koude spijzen en drink geen bronwater want deze ziekte komt in menig land van het water van het land want dat water dat men daar heeft dat komt van sneeuw waarbij ik oordeel dat sneeuwwater slecht is. En wil ge met chirurgie werken onthoudt mijn leer want dit boek is van chirurgie.

Zie je dat dit gezwel niet aan zenuwen of aan de gaatader vasthoudt dan zal men 1 schaar nemen en de huid kapot snijden boven op dat kropgezwel en pel het er uit als ge kan zonder de zieke te zeer te pijnigen. En kan ge dit niet doen leg dan op het rouwe vlees wat rattenkruid (zwavelarsenicum) en dat niet te veel want leg je het er iets te veel op dan dood je de mens die de zweer heeft of leg er van het poeder op dat ge in het kapittel van de uitgroei vindt die op het hoofd zijn en leg er daarna vet of boter op zoals u in hetzelfde kapittel verteld is. En dus doe tot ge het vlees eruit hebt. Als ge ziet dat het vlees vermindert leg er dan geleidelijk aan minder van uw brandende poeders op want doe je dat niet handig dat kon je de gaataderen branden en daarom zou die mens sterven. Maar als alle vlees eruit is en de wond is goed gezuiverd heel het dan zoals u geleerd hebt in het eerste deel van dit boek die veel leert van gewonde hoofden.

CAP. 10.

Van scrofule(n) dieme(n) heet sconinx evel.

Scrophula in latine es of bediet in vlaemsce soch want also die soch werpt vele verkenen also werpt dit ongemac vele clieren. die wassen onder die oren omtrent die kele ende onder die kele [ende onder die kinne L]. onder die ocsele. ende in die liesche omme die 3. leden principael die hem daer purgieren. also ic u noch hier na sal maken vroeder int capittel vanden sweren. ende van desen daer dit capittel af sal leren. So sijnre beide grandulen ende scrophulen. Ende grandula es. .1. cliere. die es meest van humoren diemen heet fleuma. Ende scrophulen die siin meest van humoren die men heet melancolie. Ende glandulen die siin moru ende scrophulen die siin hart. Ende si di daertoe geroepen omme te genesene. so sijt vroet weder si siin out of nuwe. Also avicenna seit. Men es sculdech ierst dengenen te purgierne diese heeft. ende siin voetsel te minderne. Purgieren dat es keren ter kelen dat zere hulpt den genen die scrophulen of clieren hebben. Ende en hulpt dit niet wel. so moet menne purgieren met medicinen die macht hebben 134 te purgierne gorseme humoren van fleumen. also dit pulver doet. Nemt turbith. gingbere. wit suker. van elken even vele te gadere gepulvert. van desen pulvere en geeft niet den zieken boven .2. dr.. of ene .dr.. na siere cracht. Ende dit so geeft hem ter middernacht of een deel daer achter. ende slaper op .1. luttel. dat es tote hi begint ter cameren gaen. ende dan en slape niet meer. so dat hi heeft al gegaen. Ende wachtem wel so dat hi niet sat en ete. no |138vb| en ete niet navens. no en drinke genen borne. No niet dat cout es op siin spise. Ende hem es goet dat hi gedoge vele hongers. Ende wachtem van vele te stupene. want dat verwillet thooft van humoren. ende en kniele niet vele op sine knien. dat hi hem doet venteusen. dat nes niet goet. want die venteuse ydelt die subtile nature ende laet die gorseme. Nu weten gaen ter curen van desen scrophulen of glandulen of wanne. Men es sculdech ten iersten te proevene of men dese evele mach doen vergaen. ende smelten met plaestren. dien men sal leggen optie gehele huut. Nochtan so en mickender niet op vele liede sine ware uut tebroken. Ende sulke siin diere op micken. Ende diere op micken ende verdriet dat sise hebben. dien salmen maken dese plaestere ende leggense daer op. Nemt rode slecken die ziedt met swinen smoute. ende doeter toe zeem dit so minct wel te gadere. Ende dit plaster so legt op die scrophule geheelder huut. Een ander. Nemt wortel van hoensce gestoten. ende gesoden met swinen smoute. of hoendren smout ende met wine. hier af maect .1. plaester dits oec goet. Noch geets cotelen geminct met aysine ende met zeme. dats oec goet. Nemt armoniac. bedelli. galbanum. van elken even vele. dit stelt .3. dage te smeltene in sterken aysine. ende daerna so tempert daer met sulfer. ende maecter af .1. plaester. dits oec goet. Avicenna seit dat dit plaester es wonderlike goet dat men maect aldus. Nemt wortele van lelyen ende lijnsaet. duvenmes ende al dit tempert wel met wine. Of die mensce die de scrophulen of glandulen of wannen heeft es van zere couder naturen. ende si niet ontvarwet en siin. so doet te meer van den duvenmesse daer in. Maer oft also niet en si. so doeter in temin vanden duven messe. Ende eist in kindren oft in vrouwen. so en doeter in maer tfirendeel duven mes. Dits een zeer geprijst plaester van avicenna. ende dit plaster prisen alle meesters. dewelke es quaet te makene. of gine siter op so wel berecht als gijt maect. dat gi wacht dat gijt niet en bernt. no en laet ontlopen int vier. dit plaester heet in latine emplaustrum dyaquilon. Hets goet op gehele scrophulen ende op wannen. ende op alle herde sweren. |139ra| Ende men maket aldus. Nemt venigreic. lijnsaet wortel van hoensce. elx een .lb.. dese dingen doet elc in enen nuwen erden pot bi hem versceden. ende giet op elc sonderlinge .3. lb.. speel heets waters. ende latet also staen enen dach ende enen nacht. daerna so doet 135 elc spelen bi hem .1. luttel. ende daerna so wringet elc bi hem dor een linen cleet. so gi elc meer pijnt. soet beter es. Ende maect van elken bi hem een dic lijm. daerna so nemt onder .1/2. lb.. litargirum. dit stampt wel cleine ende sichtet dor .1. gedichte zeve so dat wel cleine pulver si. dan nemt oude olie van oliven entie suver ende claer .2. lb.. daer met ziedt litargirum altoes roerende op .1. cleine vier tote dat .1. luttel si die verwe verkeert. Ende wildijt proeven oft gnouch es. so laet een dropel drupen op enen steen of opten bodem van enen beckene. houdet te gadere sonder versceden. so eist gnouch gesoden. so doet die panne vanden viere ende latet vercouden. .1. stuc. Ende dan hebt van den lime dat gi hebt vormaect also u vorleert es .1. lb.. ende een virendeel. dat minget metter olien ende metten litargirum dat te gadere es gesoden. daerna so stellet op tvier ende doet zieden alsoet u vorleert es. dit roert altoes met enen spatule solange ziedende. dat becomt dicke als was. dan so stellet van den viere ende walket ende bouwet met uwen handen. dewelke gesmeret selen siin met olien van oliven dat die plaester an u hande niet en cleve. so gijt langer pijnt. soet beter es. Dit plaester es goet alsoet vorseit es. Ende al dat hier es geleert es goet op daer die huut es geheel. Ende dit plaester dat gi hebt nu. dat es goet op sweringe. ende dusentech werven beter dan treyt es.

KAPITTEL 10.

Van klieren die men koning’ s euvel noemt.

Scrophula in Latijn betekent in Vlaams een zeug want alzo de zeug vele varkens werpt alzo werpt dit ongemak veel klieren die onder die oren groeien omtrent de keel en onder de keel en onder de kin, onder de oksels en in de liezen vanwege de 3 voornaamste leden die zich daar purgeren zoals ik u nog hierna beter bekend zal maken in het kapittel van de zweren en van deze daar dit kapittel van is zal leren. Zo zijn er beide grandulen en scrophulen. En grandula is. 1 klier en die is het meeste van vochtvermenging die men fleuma (snot) noemt. En scrophulen die zijn meest van vochtvermenging die men melancholie noemt. En glandulen die zijn murw en scrophulen die zijn hard. En ben je ertoe geroepen om te genezen en wees bekend of ze oud of nieuw zijn zoals Avicenna zegt. Men moet eerst diegene purgeren die ze heeft en zijn voedsel verminderen. Purgeren dat is braken naar de keel dat diegene zeer helpt die scrophulen of klieren hebben. En helpt dit niet goed dan moet men ze purgeren met medicijnen die macht hebben [134] drabbige vochtvermenging van fluimen te purgeren zoals dit poeder doet;

Neemt turbith, gember en witte suiker, van elk evenveel en tezamen verpoederd, geef van dit poeder de zieke niet boven 2 drachmen of 1 drachme, naar zijn kracht. En geef het hem ter middernacht of een deel daarna en slaap er wat op, dat is tot hij begint ter toilet te gaan en dan slaapt hij niet meer als hij geweest is. En let goed op hem zodat hij zich ‘s avonds niet zat eet en geen bronwater drinkt. En ook niet dat koud is op zijn spijs. En voor hem is goed dat hij veel honger gedoogt. En wachten van veel te bukken want dat vervult het hoofd van vochtvermenging en niet te veel knielt op zijn knieën zodat hij bij zich koppen moet laten zetten, dat is niet goed want die koppen legen de subtiele natuur en laat het drabbige.

Nu gaan we naar het genezen van deze klieren of glandulen of uitgroei. Men moet eerst beproeven of men deze euvel kan laten vergaan en smelten met pleisters dien men op de hele huid zal leggen. Nochtans denk er aan die ze bij niet veel lieden zijn uitgebroken. En sommige zijn er die eraan denken. En die eraan denken en verdriet dat ze die hebben en voor die zal men deze pleister maken en het erop leggen;

Neem rode slakken die je kookt met varkensvet en doe er honing bij en meng dit goed tezamen. En leg deze pleister op de van klieren geheelde huid.

Een andere; Neem gestampte wortel van heemst en gekookt varkensvet of hoenderenvet en met wijn en maak hiervan 1 pleister, dit is ook goed.

Nog geitenkeutels gemengd met azijn en met honing, dat is ook goed.

Neem ammoniak, (Dorema) bdellium, (Commiphora) galbanum (Ferula galbaniflua) en van elk evenveel en stel dit 3 dagen te smelten in sterke azijn en meng het daarna met zwavel en maak er 1 pleister van, dit is ook goed.

Avicenna zegt dat deze pleister wonderbaarlijk goed is en dat men aldus maakt; Neem wortels van lelies en lijnzaad, duivenmest en meng dit alles goed met wijn. Of de mens die klieren of glandulen of uitgroei heeft is van zeer koude naturen en als ze niet ontkleurd zijn doe dan meer van de duivenmest daarin. Maar als ze niet zo zijn doe er dan minder in van de duivenmest. En is het in kinderen of in vrouwen doe er dan maar het vierendeel duivenmest in.

Dit is een zeer geprezen pleister van Avicenna en deze pleister prijzen alle dokters die slecht te maken is of ge zit er bovenop als ge het maakt zodat je oplet dat het niet verbrandt of in het vuur laat lopen, deze pleister heet in Latijn emplaustrum dyaquilon. Het is goed op hele klieren en op uitgroei en op alle harde zweren. En men maakt het aldus;

Neem fenegriek, lijnzaad, wortel van heemst, van elk een pond, doe deze dingen elk in een nieuwe aarden pot bij hem verscheiden en giet en meng op elk apart 3 pond heet water en laat het alzo een dag en een nacht staan en laat daarna [135] elk op zich wat spelen en wring daarna elk op zich door een linnen kleed en zo ge aan elk meer werkt zo het beter is. En maak van elk op zich een dik lijm en neem daarna ander 1/2 pond litargirum en stamp dit goed klein en zeef het door 1 dichte zeef zodat het goed klein poeder is en neem dan oude olie van olijven en dat zuiver en helder, 2 pond, en kook daarmee de litargirum en altijd roeren op 1 klein vuur totdat die kleur wat verandert. En als ge wil beproeven of het genoeg is laat dan een druppel op een steen druipen of op de bodem van een schaal en houdt het tezamen zonder te verscheiden dan heeft het genoeg gekookt en doe de pan van het vuur en laat het een deel verkoelen. En heb dan 1 pond en een vierdeel van de lijm dat ge gemaakt hebt zoals u geleerd hebt en meng dat met de olie en met het litargirum dat tezamen gekookt is en stel het daarna op het vuur en laat het koken zoals u geleerd hebt en roer dit altijd met een spatel en zolang koken zodat het zo dik als was wordt en neem het dan van het vuur en vorm en bouw het met uw handen die gesmeerd zullen zijn met olie van olijven zodat die pleister niet aan uw handen kleeft en zo ge er langer aan werkt zo het beter is. Deze pleister is goed zoals het gezegd is. En alles dat hier geleerd is, is goed op daar de huid geheel is. En deze pleister dat ge nu hebt dat is goed op zweren en duizendmaal beter dan de trekpleister is.

CAP. 11.

Va(n) scrophule(n) of glandule(n) te snidene.

Eist dat ghi sijt geroepen te scrophulen of te glandulen die men sniden moet. so besiet wel. of si houden vaste an die zenewen of an die geetadre. snidise dan gi avontuert den mensce. Ende wildise sniden so hout die cliere of wanne of glandule tusscen uwe vingeren ende uwen dume. ende dat so seker dat si u niet en mogen ontvlien. Ende dan |139rb| so hebt in u hant .1. scers ende snijt die huut nauwelike ontwee. ende dat op ende neder die snede lanx den lede. so dat gi dled niet en dweerst. Ende wacht dat gi niet en snijdt den sac vanden vorseiden clieren. ende dan so scolet van den vlesce ende vander huut ende pelet ute also voort dat gijt al geheel uut doet. eist scorphule glandule of wanne. treckende met enen hakelkine dat giere toe hebt gedaen aldus (fig. XL). Ende of dbloet verwint. so stremmet als u vorleert es. Ende ofter iet in blivet vanden sacke. so doet ute alsoet u geleert wert vroedelike int capittel na volgende.

KAPITTEL 11.

Van klieren of glandulen te snijden.

Is het dat ge geroepen bent bij een klier of glandulen die men snijden moet bekijk dan goed of ze vasthouden aan de zenuwen of aan de gaataderen, snij je ze dan, dan avontuurt u de mens. En wil u ze snijden houdt die klier of uitgroei of glandule tussen uw vingers en uw duim en dat zo zeker zodat ze u niet mogen ontgaan. En dan heb je in uw hand 1 schaar en snij die huid nauwelijks kapot en dat op en neer die snede langs de leden zodat ge het lid niet hindert. En let op dat ge niet de zak van de voor vermelde klier snijdt en schel dan het vlees van de huid en pel het eruit en verder zodat ge het er geheel uitdoet, is het een klier, glandule of uitgroei, trek met een haakje dat ge erbij hebt gedaan aldus. En als het bloed te veel wordt strem het zoals u gekeerd hebt. En als er iets in de zak achterblijft doe het eruit zoals u in het volgende kapittel verstandig geleerd wordt.

CAP. 12.

Van scorphule(n) of glandule(n) uut te broken.

Het hebben vele lieden geloven ane den coninc van vrankerike. dat hem god heeft gegeven [dye 136 gracie G] te genesene die lopende scorphulen. Ende dat es allene met sinen begripene met siere hant ende dan te besiene. Het geneester vele met haren gelove ende onderwilen genesen sulke niet. Eenperlike seggen menege boeke van surgien dat enech meester viseert. dat men den zieken leiden soude op .1. lopende water op sente Jans nacht in den zomer. ende doene daer op bloeden. so dat dbloet valle int water. ende hi seit oec datter vele souden genesen. Alst al es geseit so dunct mi dit die rechte cure entie zekerste. Nemet tpulver dat gescreven es int capittel van den wannen int boec vanden hoofde. van den welken gi doet .1. luttel optie scorphulen op elc sonderlinge. Ende dies ander dages so hebt swinen smout. daer in gesoden siin rode coolen. ende dat legt daer op tote dat die clieren uut vallen. Ende comter een ander in die stede liggen. so doeter also toe. tote dat daer nemmeer en comt. ende dan heilt die wonde alse ene ander wonde. Ende also doet die gene die gi snijt. legt dat pulver opten sac die gi snijt ende die daer in blijft. Hier af so vorsiet u wel. dat gi den zieken niet en avontuert. no u selven niet en brinct in pelloten. alse menech meester hem selven heeft bracht. bi dat hijs niet en conste. of bi roekeloesheiden. Ende hier met si ons nu gnouch hier af.

KAPITTEL 12.

Van uitgebroken klieren of glandulen.

Er zijn vele lieden die geloven aan de koning van Frankrijk dat God hem heeft gegeven de gratie de lopende klieren te genezen. En dat is alleen met door het te vatten met zijn hand en dan te bezien. Er genezen er veel met hun geloof en soms genezen sommige niet.

Eenparig zeggen menige boeken van chirurgie dat enige dokter beoogt dat men de zieken leiden zou op 1 lopend water op Sint-Jan nacht in de zomer en laten ze daarop bloeden zodat het bloed in het water valt en hij zegt ook dat er velen zouden genezen.

Zoals al gezegd is denk ik dit de echte en de zekerste behandeling is. Neem het poeder dat beschreven is in het kapittel van de uitgroei in het boek van het hoofd waarvan ge wat doet op die klieren en elk apart. En de volgende dag heb je varkensvet waarin rode kolen gekookt zijn en leg dat daarop totdat die klieren uitvallen. En komt er een andere in die plaats te liggen doe dan hetzelfde totdat er nimmer iets komt en heel dan die wond zoals een ander wond. En doe alzo diegene die ge snijdt en legt dat poeder op de zak die ge snijdt en die daarin blijft. Voorzie hiervan goed dat ge de zieken niet avontuurt en uzelf niet in opspraak brengt zoals vele dokters zichzelf hebben gebracht omdat hij het niet kon of vanwege roekeloosheid.

En hiermee is het ons hier genoeg van.

|139va| Dits die tafele vanden sevenden boeke. dwelke sal gaen vanden halse ende vander kelen nederwert tote allen leden ende tallen steden vanden licham. Ende

ierst van datmen wont adren of arterien te meneger stede anden lichame. Ende dat men die stelpen moet vanden bloede aldus

Van den canebene gewont of daeromtrent

Van wonden gesteken met kniven of etc.

Vander herten gewont

Van doot wonden waer datse vallen ant lijf

Van der nieren gewont

Van musen of zenewen gewont in den pistel

Vanden ellenboge gewont of andere juncturen

Van wonden in die darmen

Van te corttene die darmen

Van den gescorden of die den steen hebben

Van carnoffels gelijc den gescorden

Vanden stene dat ondersceet

Van den spenen

Van te genesene die spenen

. Van den praeparacien

Vander tijt datmen medicine geven sal te vorsiene

Van spenen die comen van den menisoene

Van .3. manieren van spenen te bekenne

Van .4. adren die men heet spenen

Van geswollenen spenen te vorsiene

. Van handelingen te verstane

Van buten nature te werkene

Vanden dyescinkele uter stede

Hoe die dyescinkele es gemaect boven

Vanden dyescinkele te broken 137

Noch vanden dyescinkele te genesene

Van te settene dbeen eer ment spalct

Vanden knie uter stede

Van wonden int knie

Van den bene te broken.

Van benen die uutragen

Van diversen meesters

Van andren meesters

Vanden voete uten lede

Van den voete verwrongen

Van den voete te broken

Van diversen werkene van meesters

Noch van andren meesters 138

CAP. 1.

|139vb| Het gevalt dat men snijt dweers adren ontwee of arterien in meneger stede an den lichame. uut welken adren of arterien loopt also vele bloeds dattie zieke valt in onmacht ende siin anscijn wert al wit. ende het scijnt dat die gewonde stervet. Ende dat es om dat hi heeft te vele bloets gelaten. bi welken dat dit es mijn raet. dat gi legt op die wonde pulveren die stremmen also u vorleert es int proper capittel van den stremmene dbloet. dewelke staet in die ierste partie van den hoofde. Ende het gesciet dicken dat nature haer verrecht. die welke vervult die adren bi bloede dat si sendet vander leveren. entie gewonde wert weder bloedende in onmacht. Of bi dat hem die gewonde so piint of roert sijn led. daer hi in gewont es dat daer bi comt. alst dicwile gesciet es die gebloet laet sijn van welken gi sijt altoes so berecht op u wachte dat gijt in tijts moget weren. Want pulver no coniuracien no cracht van stenen so en mach hem niet stelpen. Waerbi mijn raet es. ende ooec die leringe van meester hugen van luken. datmen hebbe vormaect die scrode daer men mede bint. ende dat dwingende even effene. ende niet te zere. Ende doet die wile houden enen andren mensce sinen vinger optie adere of arterie diere ontwee es. so dat daer geen bloet uut en come. Dese redene es bi dat verstorkelt ende wert dicke onder den vinger. om dat men lange daer op hout. so langer so beter. ende daerna so bintene also u vorleert es. [Ende meester hughe van lukes die seit alsmen den vingere of doet van den wonden dat men op den wonden sal stroien dit naevol ghende pulver. Rp. aloe epaticum .dr.. ij. boli armenici .o.. .1/2. sanguis draconis .dr.. i. thuris albi et pinguis .dr.. iij. misceantur et fiat pulvis subtijlis ende boven desen poeder stroiet een lettel tarwin blomme ende daer boven lecht eenen plaster ghemaect van stoppen ghenet in dat wijtte van den eye ende asiin tegader gheminget ende alsoe verbindet ende men sal dat ledt hoegghe leg\ghen. 139 Een ander. mester hughe van lukes die seit dat men den vinghere houde op den wonden. ende datmen ghiete op dat ledt cout water daer met sal die spelinge ende die hitte van den bloede weder keeren ende hoemen die vinger langer der op hout hoe beter is ende als men ten vingerewert stroit van den vorseiden poeder der op ende der boven leght een plaster ghenet in aisiin ende dwitte van den eye. Ende alse de siecke ghevoelt de hitte in de wonde men sal hastelic of doen den plaster ende men sal der op legghen eene versche plaster ghenet in aisiin ende dwitte van den eye ende dit doet altoes tote dat die ghewonden seght datti niet meer hitte ghevoelt no verspringhinge van bloede. Ende hi scrijft oec datmen die stede sel vercoelen van datmen der op sal werpen aisiin ende water te gader gheminget alsoet vorleert is int cappittele van den wonden te stremmene van bloede ende dan heelt de wonde ghelijc dat jou dicke gheleert is voren ende nare C]. Meester hugen van luken seit eer hi stremmet dat lopen vanden bloede. dat hi ierst bluscht die verspelinge of die hitte die in die adren siin. ende dat met coutheiden van couder medicinen. alse es aysiin en twitte van den eye. Ende als die gewonde beseft die hitte in die adren of arterien ende hijt u seit. vorvoets so doet af die plaestren die liggen optie wonden ende legter op nuwe plaestren van aysine ende van witte vanden eye. Ende alsi verwarmen so vernuwetse al tote dat die gewonde seit dat hi niet en beseft verspelinge no hitte van bloede. Of vercoudt die stede met daerop te werpene couden borne. ende aysijn te gadere. Ende het siin sulke lieden die |140ra| seggen dat cout warm verhit. ende dat warm vercoudt. sine weten niet wat si seggen. want dat cout es. dat doet dbloet vlien. dwelke es onse naturlike hitte. ende warm water dat verhit. want gelike verblijt hem van sinen gelike. Die baertmakere en laet niet in couden borne. no die gene die cout heeft en verwarmt niet in couden watere. Alse .1. mensce hem dwaet in couden watere so sluten die porosse. dewelke siin dor nauwe gaetkinen in die huut. entie siin daer onse sweet dore comt. Ende om dat die siin besloten metten couden borne. so en mach geen naturlike hitte daer ute scieten. ende dus so dunct hem dat tcoude water verwarmt. Ende dat warm water ontdoet die porosse. ende dan so sciet daer ute die naturlike hitte. dus so en mach si niet verhitten die stede. also den mensce dunct in den winter die baedt in warmen watere hi hevet te coudere daeraf menichwerven. .2. dage daerna. Daer omme dwaet hem die ribaut in den winter met couden watere smorgens die qualike gecleet es of naect wille gaen. dus so slut hi dan sine porosse. dus so behout hi dan te bat sine naturlike hitte. Ende als .1. mensce. badet den zomer in couden watere ende hi vercout. daerna als hi gecleet es so heeft hi meer hitten dan hi hadde te voren eer hi ginc baden. Ende blijft hi in couden watere. hem salder af hongeren. ende dats om dat tcoude water drijft die natur\like 140 hitte inwert in den lichame. welke hitte doet verteren die spise die in de mage es. dits al geproeft ende merket wel gi vindet waer. Ende alse dit bloet es gestremmet. so legt optie wonde die plaster van stoppen die genet siin in couden watere ende in aysine ge minct te gadere. ende laet die plaestere niet daerop verwarmen. Daerna so legt optie wonde u rode pulver. ende geneset also u vorleert es. Ende voort wert gewijst hier na hoe mense sculdech es te genesene in misseliken steden eldre. Ende die dus hebben verloren haer bloet alst vorseit es alse gi versekert sijt dat si nemmeer en bloeden. so voedse met dranken ende met spisen die goet bloet maken alse capoene hoendren kiekine pertricen wedren vleesch ende daerin gesoden persiin ende daeraf gemaect .1. sover met doders van eyeren ende drinke goeden suveren wiin. dus ete ende |140rb| drinke hi es al genesen metter hulpen van naturen. wien god die cracht heeft gegeven. want sonder hulpe van gode en heeft nature gene macht.

Dit is de tafel van het zevende boek die zal gaan van de hals en van de keel naar beneden tot alle leden en alle plaatsen van het lichaam. En

Eerst van dat men aderen of slagaders op vele plaatsen aan het lichaam verwondt. En dat men die stelpen moet van het bloed aldus

Van het gewonde sleutelbeen (luchtpijp) of daaromtrent

Van wonden gestoken met messen of etc.

Van het hart gewond

Van doodswonden waar dat ze vallen aan het lijf

Van de nieren gewond

Van spieren of zenuwen gewond in de pees

Van de ellenoog gewond of andere gewrichten

Van wonden in de darmen

Van te korten de darmen

Van de gescheurde (breuk) of die de steen hebben

Van netbreuk gelijk de gescheurde

Van de steen, dat onderscheidt

Van de aambeien

Van te genezen de aambeien

Van de preparaties

Van de tijd dat men medicijnen geven zal te voorzien

Van aambeien die van loop komen

Van 3 soorten aambeien te herkennen

Van 4 aderen die men aambeien noemt

Van gezwollen aambeien te voorzien

Van handelingen te begrijpen

Van buiten de natuur te werken

Van het dijbeen uit de plaats

Hoe dat dijbeen boven is gemaakt

Van het gebroken dijbeen [137]

Nog van het dijbeen te genezen

Van te zetten het been eer men het spalkt

Van de knie uit de plaats

Van wonden in de knie

Van gebroken been

Van benen die uitsteken

Van diverse dokters

Van andere dokters

Van de voeten uit het lid

Van de voeten verwrongen

Van de gebroken voeten

Van diversen werken van dokters

Noch van andere dokters [138]

KAPITTEL 1.

Het gebeurt dat men de aderen of slagaders dwars kapotsnijdt in vele plaatsen aan het lichaam en uit die aderen of slagaders loopt zoveel bloed dat die zieke in onmacht valt en zijn aanschijn wordt geheel wit en het schijnt dat de gewonde sterft. En dat is omdat hij te veel bloed heeft gelaten waarbij dat dit mijn raad is dat ge op die wond poeder legt dat stremmen kan zoals u geleerd hebt in het goede kapittel om bloed te stremmen wat in het eerste deel van het hoofd staat.

En het gebeurt vaak dat de natuur zich herstelt die de aderen met bloed vult dat ze van de lever zendt en de gewonde wordt weer bloedend in onmacht. Of dat de gewonde zo werkt of roert met zijn lid daar hij in gewond is dat daarbij komt zoals het vaak gebeurd is van die bloed gelaten hebben waarvan ge er altijd op let dat ge het op tijd zal weren. Want poeder of conjugatie of kracht van stenen kan hem niet stelpen. Waarbij mijn raad is en ook de lering van dokter Hugo van Lucca dat men al een zwachtel gemaakt heeft daar men mee verbindt en dat even gelijkmatig dwingt en niet te zeer. En laat ondertussen een ander mens zijn vinger op die ader of slagader houden die kapot is zodat er geen bloed uitkomt. Deze reden omdat het stolt en dik wordt onder de vinger omdat men het er lang ophoudt en hoe langer hoe beter en verbindt het daarna zoals u geleerd hebt. [En dokter Hugo van Lucca die zegt als men de vinger van de wond afdoet en dat men op de wond dit navolgende poeder zal strooien;

Recept; Alo (Alo perryi, de levervormige), drachmen 2, bolus Armeniacus o ½, drakenbloed, (Daemonorops draco)) drachme 1, thuris albi et pinguis, (witte vette wierook van Boswellia thurifera)) drachmen 3, meng het et fiat pulvis subtijlis (vermeng het en verpoeder het subtiel) en strooi boven dit poeder wat tarwebloem en leg daarboven een pleister gemaakt van proppen die genat zijn in het witte van een ei en azijn tezamen gemengd en verbindt het alzo en men zal dat lid hoog leggen. [139] Een andere; Dokter Hugo van Lucca die zegt dat men de vinger op de wond houdt en dat men op dat lid koud water giet en daarmee zal de speling en de hitte van het bloed weerkeren en hoe langer men die vinger er op houdt hoe beter het is en als men naar de vinger toe van dit voor vermelde poeder op strooit en er boven een pleister legt die genat is in azijn en het wit van een ei. En als de zieke hitte voelt in de wonde dan zal men de pleister er snel afdoen en men zal er een vochtige pleister op leggen die genat is in azijn en het witte van een ei en doe dit altijd totdat die gewonde zegt dat hij de hitte niet meer voelt of het tokkelen van bloed. En hij schrijft ook dat men die plaats zal verkoelen en dat men er azijn en water op zal werpen tezamen gemengd zoals geleerd is in het kapittel van wonden van bloed te stremmen en heel dan de wonde gelijk het je vaak hiervoor en hierna geleerd wordt.

Dokter Hugo van Lucca zegt eer hij het bloedlopen stremt dat hij eerst de hoge temperatuur blust of de hitte die in de aderen zijn en dat met koudheid van koude medicijnen zoals azijn en het witte van een ei is. En als die gewonde de hitte in die aderen of slagader beseft en hij het u zegt doe dan direct die pleister er af die op de wond ligt en leg er nieuwe pleisters van azijn op en van het witte van een ei. En als ze verwarmen vernieuw het geheel totdat de gewonde zegt dat hij het spelen of hitte van bloed niet beseft. Of verkoel die plaats met daarop koud bronwater en azijn tezamen te werpen.

En er zijn sommige lieden die zeggen dat koud warm verhit en dat warm verkoelt en ze weten niet wat ze zeggen want dat koud is dat laat het bloed vlieden wat onze natuurlijke hitte is en warm water dat verhit want gelijke verblijdt zich van zijn gelijke. De barbier laat geen koud bronwater in en verwarmt niet diegene die het koud heeft in koud water. Als 1 mens zich wast in koud water dan sluiten de poriën zich wat zeer nauwe gaatjes in de huid zijn en die zijn daar waar ons zweet doorkomt. En omdat die gesloten zijn met het koud bronwater kan er geen natuurlijke hitte daar uitschieten en zo denkt hij dat het koude water hem verwarmt. En dat warme water opent die porin en dan schiet de natuurlijke hitte eruit en zo kan ze die plaats niet verhitten zoals de mens in de winter denkt die in warm water baadt dat hij het vaak daarna 2 dagen daarvan koud van heeft. Daarom wassen de rabauwen zich in de winter ճ morgens met koud water en die slecht gekleed is of naakt wil gaan en dus zo sluit hij dan zijn poriën en dus zo behoudt hij dan beter zijn natuurlijke hitte. En als 1 mens in de zomer in koud water baadt en hij verkoelt daarna als hij gekleed is dan heeft hij meer hitte dan hij tevoren had eer hij ging baden. En blijft hij in koud water hij zal ervan verhongeren en dat is omdat het koude water de natuurlijke [140] hitte binnen het lichaam drijft welke hitte alle spijs laat verteren die er in de maag is, dit is alles beproefd en let op ge vindt het waar.

En als dit bloed gestremd is leg dan op die wond de pleister van proppen die genat zijn in koud water en in azijn tezamen zijn gemengd en laat die pleister er niet op verwarmen. Leg daarna op die wond uw rode poeder en genees het zoals u geleerd hebt.

En verder wordt hierna gewezen hoe men ze elders moet genezen in verschillende plaatsen. En die dus hun bloed hebben verloren zoals gezegd is en als ge verzekerd bent dat ze nimmer bloeden voedt ze met drank en met spijzen die goed bloed maken zoals kapoen, hoenderen, kuikens, patrijzen, rammenvlees en daarin peterselie gekookt en daarvan 1 gerecht gemaakt met dooiers van eieren en drink goede zuivere wijn en eet en drink zo dan wordt hij geheel genezen met de hulp van de natuur wie God de kracht heeft gegeven want zonder hulp van God heeft de natuur geen macht.

CAP. 2.

Va(n) de(n) canebene gewont of daer o(m)trent.

Het gevalt menechwerf datmen wont enen mensce met snidender wapenen alse sweert of diesgelike optie scoudren dat men slaet toten canebene ontwee of enech ander [beenen C] daer omtrent. Esser enech been ontwee of gequetst. so doet ierst die scaelgien ute die gi vint in die wonde. ende sijt versekert of die wonde niet dore en gaet. ende sidijs versekert so naytse ende dat diepe stekende metter naelden. waerbi dat die bodem vander wonden niet en blive versceden. mer wel voegende binnen so datter geen etter in mach bliven no wassen no luusscen. Ende dese steken siin vingers verre versceden deen vanden andren. so so datter dende van den vinger tusscen mach liggen. [niet de langde van den vinger maer de breede C.] Ende stect int hangende vander wonden .1. wieke gemaect van ouden suveren linen cledren of van stoppen datmen oec heet werc. Ende legt opten naet vander wonden trode pulver dat oec vorleert es. of albucasis pulver. dat oec root es gemaect. alsoet vorleert es. daerna so heiltse metter swarter zalven.

KAPITTEL 2.

Van het gewonde borstbeen of daar omtrent.

Het gebeurt vaak dat men een mens verwondt met snijdende wapens zoals zwaard of diergelijke op de schouders zodat men het borstbeen kapotslaat of enig ander been daar omtrent. Is er enig been kapot of gekwetst haal er dan eerst de splinters uit die ge in de wond vindt en ben je ervan verzekerd dat die wond niet doorgaat en ben je verzekerd naai het en steek dat diep met de naald waarbij dat de bodem van de wond niet verdeeld blijft, maar van binnen goed voegen zodat er geen etter in kan blijven of groeien en geen luizen. En bij deze steken zijn de vingers ver verscheiden de ene van de andere zodat het eind van de vinger ertussen kan liggen, niet de lengte van den vinger, maar in de breedte. En steek in het hangende van de wond 1 doek gemaakt van oud zuiver linnen kleed of van proppen dat men ook werk noemt. En leg op de naad van de wond het rode poeder dat u geleerd hebt of Albucasis poeder dat ook rood is gemaakt zoals geleerd is en heel het daarna met de zwarte zalf.

CAP. 3.

Van steke(n) m(et) knive(n) of des gelijc.

Alse men stect enen mensce met enen knive of met andren wapenen. alse misericorden. steecsweert. glavie. pieke. vorke. priem. of gaveloten. of gescoten met quarelen of scichten of daergien. so dat die wonde gaet dore die weech. ende dat dor die craye. in latine dyafragma. in welke stede es die 141 herte entie longere ende ysopagus [dat es dye darm ende leegt onder den roepere dye heet G] in latine canna pulmonis [dore welke darem gaet die spise ende dye dranck dye de mensche neemt ter mont in dye mage ende dore dien roepere zo trect dye longene de wynt te hare ende steect weder ute ten welken men heet den adem G]. Ende alst gevalt datmen den mensce also wont. so besiet of dat bloet valt binnen der borst optie craye. eist also so besiet hoemen dbloet uut gecrige also ic u hier na sal leeren. Maect u wieke cleine voren ende achter groet. so datse niet en mach vallen binnen der weech. want viel siere binnen so waerse quaet uut te gecrigene. Ende dese wieke moet genet siin in warme olie van rosen. ende hebtse telken vermakene eer gi dandere uuttrect. ende stecse also dapperlike in die wonde als gi dandere uut trect want het ginge iegen den gewonden zere |140va| ginger uut van sinen ademe. of ginge in die wonde enege lucht van buten. Ende es dat bloet comen tettere datter binnen es. so maect dit daer gise mede dwaet met enen instrumente als .1. clisteri pipe met enen balge daer an gebonden aldus. dits ene ceriengie. dits ene clisterie. Ende stect die pipe in de wonde ende dan gietet in den balch. ende doet also lopen inwert. ende hutset den gewonden wel. daerna so keertene over die wonde so dat al uut mach lopen dat gi in de wonde hebt. Nemt zeem van rosen .3. dr.. dat doet zieden met pulvere van mirre. van venigrieke. van mele. van lupinen van elken .1/2. dr.. in .1. lb.. zoets zeems ende .2. lb.. waters dit doet zieden tote dat terdendeel es versoden. dan so ziet dor .1. scone linen cleet. so dat wel claer si ende suver. ende doeter met also u vorleret es. Daerna so legt optie wonde .1. plaster gespreit op .1. linen cleet gemaect dat plaester aldus. Nemt zeem van rosen geziet .1. lb.. van gersten bloemen .4. dr.. mirre ende meel van venigrieke elcs .1. dr.. dit doet zieden [op .1. cranc vier C. G. L.] altoes roerende met enen spatule. ende alst begint dicken ende wel es geminct te gadere so doet vanden viere ende mincter met .3. dr.. terbentinen dewelke si ierst gedwegen ende wel gesuvert. dit so roert al te hope. Dit plaster so legt optie wonde alsic u vorleert hebbe. Of net u wieke in olie van oliven alsoet vorleert es emmer wiekende. Dit doet tote detter dat binnen der weech es gevallen si wel gesuvert. dwelke gi moget kennen bi dat de gewonde niet en hoest. ende bi dat hi hem selven wel gevoelt ende sine cracht wast. ende bi dat hi sinen adem wel draget. Ende ziedi dat geen etter meer en comt van binnen so en dwaeter nemmeer ende mindert u wieke ende laet de wonde luken manierlike. Ende eist dat detter niet en mindert so eist te duchtene datter die gewonde sal af sterven. Ende eist dat hi siin hoesten niet en laet ende sine sweringe niet en mindert ende hi verliest sinen slaep ende sinen appetijt. dit es wantrostelijc. Hierop so nes meer geen 142 nuwe cure mer dwaettene ende wiectene ende plaestertene als u vorleert es. ende stelt u hop(e) in die genadecheit gods. Maer blijft hi in sine cracht ende hi swilt tusscen der vierder ribben enter vijfter. dewelke minst es. so maect |140vb| tusscen .2. rebben in die swillinge daer si morust es ene wonde [snydende met enen sceerse G] () toten ettere. die so vermaect als u vorleert es. dwaende. wiekende. plaesterende. ende laet die wonde heilen. Want het gevalt menechwerf dat detter ende dbloet valt op die craye. dwelke men niet en mach uutgecrigen ter ierster wonden. men en moet maken .1. ander wonde. alsoet vorseit es. Welke wonde die groete vrese es. nochtan moet ment avonturen omme argere te belettene. Ende hets merder vrese te sine dorwont achter dan voren. want die craye es achter zenewech ende sijs voren vleesich. Gevielt also ic hebbe vorseit. hi mochter bi genesen alsoet menechwerf es gesciet. Ende en doet ment niet also ic vorleert hebbe. die gewonde soude ewelijc werpen etter uten monde met groten tormente van hoestene. ende soude sterven enpicus. dats .1. ziecheit dat men uutwerpt die longere in substancien van ettere. Ende eist datmen wont enen mensce in die borst of daer omtrent entie wonde niet dore en gaet. so heilt de wonde metten plaestere ende metter swarter zalven also men andere wonden heilt.

KAPITTEL 3.

Van steken met messen of diergelijke.

Als men een mens met een mes of met andere wapens steekt zoals ponjaard, steekzwaard, slagzwaard, piek, vork, priem of werpspiets of geschoten met werpschicht of schicht zodat de wond door de wand gaat en dat door de middenrif, in Latijn diafragma, in welke plaats het [141] hart en de longen en slokdarm is dat is de darm en ligt onder de strot die heet in Latijn canna pulmonis door welke darm de spijs en de drank gaat die de mens in de mond neemt in de maag en door die strot trekken de longen de wind tot zich en steken het er weer uit wat men adem noemt. En als het gebeurt dat men de mens alzo verwondt bekijk dan of dat bloed binnen de borst op die kraag valt en is het alzo bekijk dan hoe men het bloed er it krijgt zoals ik u hierna zal leren.

Maak doek die voor klein is en achter groot zodat het van binnen niet in de weg kan vallen want als ze binnen valt is het er weer moeilijk uit te krijgen. En deze doek moet genat zijn in warme olie van rozen en je moet ze telkens vermaken eer ge er de andere uittrekt en steek ze alzo dapper in de wond als ge de andere er uittrekt want het gaat zeer tegen de gewonden als zijn adem uitgaat of ging er in die wond enige lucht van buiten. En is het dat het bloed dat er binnen tot etteren komt is maak dan dit daar ge het mee wast met een instrument als 1 klysmapijp met daaraan aldus gebonden een balg; dit is een spuit, dit is een klysma. En steek die pijp in de wond en giet het dan in de balg en laat het alzo naar binnen lopen en beweeg de gewonde goed en keer het daarna over de wond zodat alles eruit kan lopen dat ge in de wond hebt.

Neem honing van rozen, 3 drachmen, laat dat koken met poeder van mirre, (Commiphora myrrha) van fenegriek, van meel van lupinen en van elk 1/2 drachme in 1 pond zoete honing en 2 pond water, dit laat je koken totdat het derdedeel verkookt is en zeef het dan door 1 schoon linnen kleed zodat het goed helder en zuiver is en doe ermee zoals u geleerd hebt.

Leg daarna op die wond 1 pleister die gespreid is op 1 linnen kleed en maak die pleister aldus; Neem gezeefde honing van rozen 1 pond, van gerst bloem, 4 drachmen, mirre en meel van fenegriek en elk 1 drachme, laat dit koken op 1 zwak vuur en altijd roeren met een spatel en als het begint te verdikken en goed tezamen gemengd is doe het van het vuur en meng er 3 drachmen terpentijn mee die eerst gewassen is en goed gezuiverd, roer dit alles in een hoop. Leg deze pleister op de wond zoals ik u geleerd heb. Of nat uw doek in olie van olijven zoals u geleerd hebt en immer doeken. Doe dit tot de etter dat binnen de wand is gevallen goed gezuiverd is wat ge kan herkennen omdat de gewonde niet hoest en omdat hij zich goed voelt en zijn kracht aangroeit en omdat hij zijn adem goed haalt. En zie je dat er geen etter meer van binnen komt was het nimmer en verminder uw doek en laat de wond goed sluiten.

En is het dat het etter niet vermindert dan is het te duchten dat die gewonde ervan zal sterven. En is het dat hij zijn hoesten niet laat en zijn zweer niet vermindert en hij verliest zijn slaap en zijn appetijt, dit is ontmoedigend. Hierop is geen [142] nieuwe behandeling meer, maar was en doek het en pleister het zoals u geleerd hebt en stel uw hoop in de genadigheid van God.

Maar blijft hij in zijn kracht en hij zwelt tussen de vierde en de vijfde rib, die de kleinste is, maak tussen 2 ribben in die zwelling daar ze het murwste is een wond snijden met een schaar tot het etter en vermaak die zoals u geleerd hebt, wassen, doeken, pleisters en laat die wond helen. Want het gebeurt vaak dat het etter en het bloed op de kraag valt wat men er niet uit kan krijgen in het begin van wond en men moet 1 andere wond maken zoals gezegd is. Welke wond de grote vrees is, nochtans moet men het avonturen om erger te beletten. En er is meer vrees achter doorwond te zijn dan voor want de kraag is achter met zenuwen en voor vlezig. Gebeurt het zoals ik voorzegt heb kan hij ervan genezen zoals vaak gebeurd is. En doet men het niet zoals ik u geleerd heb dan zou die gewonde eeuwig etter uit de mond werpen met grote kwelling van hoesten en zou Empyema (etterige borstvliesontsteking) sterven, dat is 1 ziekte dat men de longen uitwerpt in substanties van etter.

En is het dat men een mens in de borst of daar omtrent verwond is en de wond niet doorgaat, heel de wond met de pleister en met de zwarte zalf alzo men andere wonden heelt.

CAP. 4.

Vand(er) h(er)te(n) gewont.

Die herte gewont en wert nemmermeer genesen. want si es dupperste led van den mensce. dwelke ierst ontfaet lijf ende spaetst sterft. Alle die leden vanden mensce die nemen haer begin van haren levene van der herten. waerbi essi gewont of enech van den adren of arterien die haer siin. dat siin pulsadren. dat bloet dat gaet van hare ende si verliest haer hitte ende bluscht als .1. lement van ere kerssen of van ere lampten. alse dat lement verliest si smout so gaet tfier uut. Also eist vander herten alsi verliest haer bloet so blusscen [die hitte ende L] die geesten vanden lichame.

Alse dat herte es gewont. dbloet datter uut comt ter wonden dats zere bruun. ende die enden vanden lichame alse handen. voeten. nese werden al cout. entie lippen werden bleec. Dese wonden die vallen bider luchter borst of bachten daer iegen ende hem brect uut sweet tallen leden. 143

KAPITTEL 4.

Van het hart gewond.

Het hart gewond wordt nimmermeer genezen want ze is het belangrijkste lid van de mens die het eerst het lijf ontvangt en het laatste sterft. Alle leden van de mens die nemen hun begin van hun leven van het hart en als ze gewond is of enige van de aderen of slagaders die van haar zijn, dat zijn polsaders, dat bloed dat gaat van haar en ze verliest haar hitte en blust als 1 pit van een kaars of van een lamp zoals die pit zijn vet verliest dan gaat het vuur uit. Alzo is het van het hart en als ze haar bloed verliest dan blussen de hitte en de geesten van het lichaam.

Als dat hart gewond is, is het bloed dat uit de wond komt zeer bruin en de einden van het lichaam zoals handen, voeten en neus worden geheel koud en de lippen worden bleek. Deze wonden die vallen bij de linkerborst of daarachter en bij hem breekt het zweet uit in al leden. [143]

CAP. 5.

Van dootwonde(n) w(aer)se valle(n) anden live.

Nu es geseit van der herten alsi gewont es dat dootwonde es ende dat de mensce sterft. Entie herssenen gewont es oec dootwonde want die gewonde scijnt vallende vanden [groote L] |141ra| evele. ende hi pist in siin bedde dat hijs niet en weet. hi keert. hi spasmeert. dat es om dat die herssenen siin wortel van allen zenewen. Ende dat march vanden ruggebene [toten steertbeene G]. dwelke liggende es binnen .2. huden alse die herssenen doen. waerbi alse dat gewont es. so eist oec dootwonde. Die longere gewont es oec dootwonde. ende sonderlinge dupperste blat. want donderste mach men genesen. ende dats om dat niet en roert also vele als dupperste doet. Mer alse die longere es gewont van ere reumen diere binnen valt so en mach mer geen medicine toe doen comen. ende dan moet de mensce sterven tysike.

Die longere wert gewont in die borst ende daer comt valu bloet ute ende scinende licht root ende vele bloets. Ende hi heeft enen dapperen adem. entie gewonde wert verweloes. Die longere gewont. es die wonde nauwe int vleesch. so ruumtse ende werpt in die wonde dit pulver. Mastic. olibanum. dragant. gomme van arabien. venigriec. dit wel cleine gepulvert. Ende geeft den gewonden te supene dese spise. Nemt tarwengruus getempert met borne ende luttel gesoden. ende daerna geziet dor .1. linen cleet ende daer met getempert peniden. Ende wachten van vele sprekene ende van gramscape [ende van lachen L] ende van den lichame te pinene. Ende en laet die wonde niet heilen buten. vore datse heel es binnen in die longere. Ende oft noot es so dwaetse wel also u vorleert es int capittel vander borst. Ende die levere gewont die en geneest niet of en si die wonde wel cleine. ende dan geneestse dapperlike. Mer die levere comt onderwilen uter wonden. ende si swillet so dat mense niet weder in en kan gedoen waerbi die .4. meesters raden dat men make dit plaster ende leget optie geswollen levere. Nemt sop van alsenen van adeke. van vliedere. zeem. aysiin. tarwen bloeme. van elken even vele. ende siedet al overeen. dat si also dicke alse dicke zeem. Dit plaester legt optie geswollen levere also warm alse die lichame si. dit sal helpen der naturen. die geesten selen die levere weder intrecken het en si dat de wonde si al te nauwe. eist so. so wijdt de wonde met enen scerse vroedelike. Dit plaster sal de wonde stelpen die de levere heeft die geswollen es ende gewont. |141rb| Die craye gewont es oec dootwonde. die vallet in die corte rebben of daer omtrent dan so es 144 die adem groet ende dicke. denwelken hi geeft met groter pinen ende versickende. ende zere roerende beide die borsten. opdat die wonde si in zenuwe(ge)n steden. Mer alse die wonde si in vleseger steden die machmen genesen. dit proeft galienus. Die blase gewont. dats dootwonde. alse die wonde vallet int dunne vander blasen. want sijs zenewech ende zenewen en mogen niet genesen. Mer essi gewont in den hals daer si vleeschachtech es daer geneest si wel. Alse men mach zien van kindren diemen snijt vanden stene opdat die steen cleine si. uter wonden so loopt die orine. Die mage gewont es dootwonde want die spise comt uter magen ter wonden ute. entie dranc. Es die mage gewont. entie wonde in den buuc si nauwe so wijtse. Ende men naye die wonde vander magen met .1. gecanter naelden met enen cleinen gewasten drade daer in. Ja ware die wonde in vleeschachteger steden vander magen. Boven so essi zenewech daer en diedet niet toe gedaen. men verlore de pine. Opten naet so stroye trode pulver. dats int capittel vanden wonden te nayene.

Die darmen gewont ende sonderlinge die dunne darmen dits dootwonde. daer ute so comen die stronten. Mer wert men gewont in die vleeschachtege darmen dat mocht men genesen. Ende daeraf so suldi hebben .1. proper capittel wat giere met hebt te doene. Maer onderwilen so en comen niet die tekene vander doot. ende dan so es men sculdech te hopene optie goetheit gods. Want het en es niet al verloren dat in vresen es onderwilen. Galienus seit. wie dat gewont es in den buuc comt hem vele ganssen op ende sicken die dunne lichame die sterft. Ende es iemen gewont in die borst dorgaende. entie adem daer uut comt. ende comt hem toe beven vander herten. ende corten adem. dit siin oec tekene vander doot. Die wonden die gevallen boven den knie .3. vingeren entie dwers ende onder dat knie int begin vander muus vanden leden. Entie vallen boven die leden vander hant. Ende tusscen den ellenboge enten scoudren. dit siin alle vreselike wonden ende geiugiert dootwonden. ende dat van |141va| Galiene [ende avicenne L] ende van Amazore. Want musen siin geconformeert van vleeschachtegen zenewen ende van gebinden. dewelke siin de wille van roerne. Want dat roert dat geneest node. Want de wonden begeren meer ruste dan ander dinc. want die gebinden ende zenewen comen .1. deel vanden herssenen ende .1. deel van der herten gewassen. want als men comt op spasme. (1) dustane wonden lacertosege sine ontfaen geen genesen men snide die zenewen ontwee. dat seit avicenna. Ende dus so wert de mensce verminct. Waerbi hi jugiert dat beter es .1. verminct mensce dan .1. doot mensce. waerbi avicenna ende galienus jugieren dat die wonden die vallen in die steden daer siin vele zenewen of adren of daer bi. die siin vreselijc om dongeval 145 datter dicken toe comt alse spasme of twivelinge van spraken. In die capittele die hier na siin. so salmen in elc scriven sonderlinge steden. als u geseit es hier voren.

KAPITTEL 5.

Van doodswonden waar ze aan het lijf vallen.

Nu is gezegd van het hart als ze gewond is dat het een doodswond is en dat de mens sterft. En de hersens gewond is ook een doodswond want de gewonde schijnt te vallen van het groot euvel en hij pist in zijn bed wat hij niet weet, hij braakt, hij verkrampt en dat is omdat de hersens de wortel is van alle zenuwen. En dat merg van de ruggenwervel tot het staartbeen die binnen 2 huiden ligt net zoals de hersens doen waarbij als dat gewond is dan is het ook een doodswonde.

De longen gewond is ook doodswond en vooral het bovenste blad want het onderste kan men genezen en dat is omdat het niet zoveel roert zoals de bovenste doet. Maar als de long gewond is van een ruimte die erbinnen valt dan kan men er geen medicijnen toe laten komen en dan moet de mens langzaam sterven.

De long wordt gewond in de borst en er komt vaal bloed uit en schijnt licht rood en veel bloed. En hij heeft een snelle adem en de gewonde wordt lijkbleek.

De longen gewond, is de wond nauw in het vlees, ruim het en werp in die wond dit poeder; mastiek, (Pistacia lentiscus) wierook (Boswellia thurifera), dragant, (Astragalus), gom van Arabi en fenegriek, dit goed klein verpoederd. En geef de gewonde deze spijs te drinken;

Neem tarwegruis gemengd met bronwater en wat gekookt en daarna door 1 linnen kleed zeven en meng het met kandijsuiker. En wachten van veel te spreken en van gramschap en van lachen en van het lichaam te pijnen (werken). En laat de wond niet buiten helen voordat ze binnen in de longen heel is. En als het nood is was het dan goed zoals u geleerd hebt in het kapittel van de borst.

En de lever gewond die geneest niet tenzij de wond goed klein is en dan geneest ze snel. Maar de lever komt soms uit de wond en zwelt zo dat men het er niet weer in kan doen waarbij de 4 dokters aanraden dat men deze pleister maakt en die op de gezwollen lever legt;

Neem sap van alsem, van kruidvlier, honing, azijn en tarwebloem, van elk evenveel, en kook alles door elkaar zodat het zo dik als honing wordt. Leg deze pleister op de gezwollen lever zo warm als het lichaam is, dit zal de natuur helpen en de geesten zullen weer in de lever trekken tenzij dat de wond al te nauw is en is maak dan de wond verstandig wijder met een schaar. Deze pleister zal de wond stelpen die de gezwollen en verwonde lever heeft. De kraag gewond is ook doodswond en valt die in de korte ribben of daar omtrent dan is [144] de adem groot en snel die hij met grote pijn en moeilijk ademhalen geeft en zeer roeren zich beide borsten omdat de wond in zenuwachtige plaatsen is. Maar als de wond in vlezige plaatsen is die kan men genezen, en dit bewees Galenus;

De blaas gewond, dat is doodswond als de wond in het dunne van de blaas valt want die heeft zenuwen en zenuwen kunnen niet genezen. Maar is het gewond in de hals daar ze vleesachtig is, daar geneest ze goed. Zoals men kan zien aan kinderen die men de steen snijdt als die steen klein is loopt er uit de wond urine.

De maag gewond is doodswond want de spijs en drank komt uit de maag uit de wond. Is de maag gewond en de wond in de buik is nauw, maak het wijder. En men naait die wond van de maag met 1-kantige naald met een kleine draad met was erop erin. Ja, was die wond in vleesachtige plaatsen van de maag. Boven is ze zenuwachtig en daar dient het niet dicht gedaan te worden, men verliest de pijn. Op de naad strooi je het rode poeder dat in het kapittel is van de wonden te naaien.

De darmen gewond en vooral de dunne darmen, dit is doodswond en daaruit komt de vuilheid. Maar wordt men gewond in de vleesachtige darmen dat kan men genezen. En daarvan zal ge 1 goed kapittel hebben wat ge ermee doen kan. Maar soms komen de tekens van de dood niet en dan moet men hopen op de goedheid van God. Want alles is niet verloren wat soms vrees is.

Galenus zegt wie in de buik gewond is en komt er bij hem veel gas op en verziekt de dunne loop, die sterft. En is iemand doorgaand gewond in de borst en de adem komt daaruit en krijgt hij beving van het hart en korte adem, dit zijn ook tekens van de dood.

De wonden die 3 vingers boven de knie vallen en dwars en onder de knie in het begin van de spieren van de leden. En die vallen boven de leden van de hand. En tussen de ellenboog en de schouders, dit zijn alle vreselijke wonden en beschouwd als doodswonden en dat van Galenus en Avicenna en van Amazore. Want spieren zijn van vleesachtige zenuwen gevormd en van banden die de wil zijn van roeren. Want dat roert dat geneest slecht. Want de wonden begeren meer rust dan een ander ding want die banden en zenuwen komen voor 1 deel van de hersens en 1 deel van het hart gegroeid want als men op kramp komt veranderen dusdanige vlezige wonden ontvangen geen genezing, men snijdt die zenuwen kapot, dat zegt Avicenna. En dus zo wordt de mens verminkt. Waarbij hij oordeelt dat het beter is 1 verminkt mens dan 1 dood mens, waarbij Avicenna en Galenus oordelen dat die wonden die in die plaatsen daar vele zenuwen of aderen of daarbij vallen, die zijn vreselijk vanwege het ongeval [145] dat er vaak bij komt zoals kramp of twijfel van spreken. In de kapittels die hierna zijn zal men van elk in apart plaatsen schrijven zoals u hiervoor gezegd is.

CAP. 6

Dits vander niere(n) gewont.

Die nieren gewont dat siin dootwonden entie nemmermeer genesen. Want si siin naturlike nat ende wac. want daer scedet dbloet dat comt vander leveren dore die adren diemen heet hilis. die liggen ant ruggebeen comende vander leveren gaende toten nieren. daer stect die stekende nature dat dunne vanden bloede ter blasen in substancien van orinen. Nochtan so wisen sulke meestren van surgien dat men steke in die wonden wieken van stoppen genet int witte van den eye. Ende men den gewonden geve desen dranc. den welken si seggen dat hi heilt ende suvert die vortege humoren. ende men maecten dus. Nemt sap van vogels tongen. van piglen van bugglen. van glorifilaten. men geve dit den zieken. het sal comen uter wonden sulc alst die zieke drinct. Of men doe maken desen dranc in de specerie van desen couden saden. Nemt citrulli melonis. cucumeris. cucurbite. boli armenici. dragaganti albi. van elken even vele. men siede dit in watere ende maker af .1. cyroop. ende geeft drinken den gewonden te besiene of men mach helpen der naturen. dart bi rechte niet en mach siin. Nochtan so es ment sculdech te proevene.

KAPITTEL 6

Dit is van gewonde nieren.

De nieren gewond, dat zijn doodswonden en die nimmermeer genezen. Want ze zijn nat en vochtig van nature want daar scheidt het bloed dat van de lever door de aderen komt die men nierbekken noemt, die aan de ruggenwervel liggen en van de lever komen en gaan tot de nieren daar steekt de stekende natuur dat dunne van het bloed naar de blaas in substanties van urine.

Nochtans zo wijzen sommige dokters van chirurgie aan dat men in die wonden doeken steekt van proppen genat in het witte van een ei. En men de gewonden deze drank geeft waarvan ze zeggen dat het heelt en zuivert de verrotte vochtvermenging en men maakt het aldus;

Neem sap van vogeltong, (Polygonum) van heggerank, (Bryonia) buggle, Prunella vulgaris en van nagelkruid (Geum) en men geeft dit aam de zieke, er zal zulks uit de wonden komen zoals de zieke drinkt.

Of men laat deze drank in de apotheek maken van deze koude zaden; Neem citrulli melonis, (meloen) cucumeris, (komkommer) Cucurbita, (kauwoerde) bolus Armeniacus, dragaganti albi, (witte Astragalus) van elk evenveel en men kookt dit in water en maakt er 1 siroop van en geeft het de gewonde te drinken om te zien of men de natuur kan helpen daar ze het zelf niet kan doen. Nochtans moet men het proberen.

CAP. 7.

Va(n) muse(n) of zenewe(n) gewo(n)t in den pistel va(n)de(n) arme(n).

Eest datmen wont enen mensce in den pistel van den |141vb| arme of eldre ende dat dwers der muus. dat es groete avonture vanden live. ende merder dan die arm al of ware geslagen. ende dats om die wedertreckinge. vanden zenewen. dwelke torment den gewonden doet spasmeren. ende dats .1. teken vander doot. Want die musen siin gewrocht van dradekinen vanden zenewen. ende van herden vlesce vanden herssenen ende vander herten als u vorleert es int capittel van dootwonden. Ons leren oude mesters van salerne. alse die zenewen siin ontwee geslegen dweers datmen die enden vanden zenewen bescoude met enen gloyenden instrumente. ende wacht dat gi niet en comt ant vleesch so gi best moget. want dat bernen sal die zenewen delivereren doen van haren humoren die si tote hem trecken bi haerre beseffelijcheit. Want galienus seit. die geesten entie humoren. die lopen altoes ter onsochter steden [ende aldus seyt hijt in latijn ad locum dolorosum confluunt humores G]. Ende legt optie wonde dit plaester ge\maect. 146 Nemt tectiken die hoofden af gedaen ende suvertse vander erden die si ane hebben. dese tectiken so stampt metten witten vanden eye. ende legt dit plaester optie wonde. dit sal die zenewen doen vergadren naerder dan enech ander plaester. dits optie zenewen geseit die dwers gewont siin of ontwee. Maer die zenewen die gespleten siin of es die wonde lanx. die en heeft gene noot van gebernt te sine. Ende wacht die gewonde zenewe van warmen watere. want het soude die zenewen verrotten. want die zenewen siin gewassen van wacheiden. welke wacheit heeft bider coutheit te gadere gewrongelt die zenewen over al den lichame vanden mensce. Nu hort hier .1. exempel dat mester galienus orcont. Een man was gewont in sinen vinger met enen instrumente als .1. naelde. die huut vanden vingere verherdde entie wonde sloet. die vinger swoer hem so zere dat hi niet en conste geduren. Hi ontboet enen meester diere op leide plaestren die vet waren. die vinger hi vertechde. die zieke spasmeerde. ende was doot binnen .7. dagen. Ende hadde hire op geleit dat die wonde ontdaen hadde. dat dmes hadde mogen comen ute. hine hadde niet gestorven. Waerbi die meesters van medecinen die raden datmen wachte die wonde in zenewegen steden. van warmen watere ende van couden watere. ende van olien. het en ware gerechte |142ra| olie van rosen gemaect van groenre olien van oliven. dat siin van oliven die niet ripe en siin of van olien van nokernoten. Eist dat enech mensce wert gesteken met ere naelden of dies gelike in sine zenewen. so legter op terbentine gespreit op .1. linen cleet ende dat warm. dat salse zere gesmieden. Noch maect .1. plaster dies gelike van euforbien ende van wasse. Noch .1. ander. Nemt galbanum. armoniacum. cerapinum. oppopanacum. dit mingt wel overeen. dits goet optie steke van naelden van griffien. van elsenen ende des gelike. Ende sulke meesters siin alse meester lancfranc die willen aldus voortgaen. si raden alse die wonde es dwers in den arm. Eist dat in die muus vanden arme die pistelen siin ontwee of die zenewen datmen die enden vanden zenewen naye tegadere met .1. driecanter naelden. Ende dat men legge op den naet pulver van levenden calke ende olibanum ende vanden bloede van draken alsoet wijst int capittel vanden nayene. Ende eist dat die wonde daer met verstormt. so willen si dat men den naet ontwee snide. ende dat men die wonde giete al vol warmer olien van rosen geminct met doders van eyeren. Ende eist dat het wert bloedende alsoet gerne pleget. want daer siin vele adren ende arterien daer af si zere es tontsiene. dat ware quaet te stremmene sonder met berne. Men mach qualike wonden die armen. men moet zenewen ende adren ende arterien wonden. mer boven alle dese so es men sculdech tontsiene van spasmen. dewelke vreselijc es alsoet gescreven staet int capittel vander spasmen. Ende gi moet oec manierlike binden dese wonde ende an elke side besmeren met deser zalven. dewelke weret die humoren dat si niet en lopen ter wonden. het en ware datter te vele waren entie waren 147 starc. Maect deze zalve aldus. Nemt bole van ermenien .1/2. dr.. olie van rose .2. dr.. aysiin. dese maect also u vorleert es maken die witte zalve die bolen wel cleine gepulvert in .1. motalen mortier. dan doeter in .1. luttel olien ende wrivet wel. daerna met .1. luttel aysiins. ende doet dus wrivende dat si slechte zalve. Dit es geseit optie wonden die mogen vallen in die pistele vanden armen. [oft in dye muse vanden armen. G] of in den ellenboge. of om tende |142rb| in dyen of in benen onder tknie. Of om tende in allen steden daer musen of zenewen of adren of arterien of corden siin. die den zenewen hulpen haren last dragen. welke zenewen niet en mogen haren last dragen bi haerrer groeter beseffelijcheit. want die corden en beseffen niet dies gelike. Ende eist datmen enech been slaet ontwee dwers. so moet men studeren datmen dat led ontwee legge op .1. effen velt of plaetkijn of spaenkijn. die dat been houden dat niet en mach verporren. anders so en vergadert niet. Ende studeert dat gi den gewonden legt so sachte dat hi ende sine wonden rusten mogen. Ende heilt die wonde als u vorleert es altoes smerende ende dwaende met warmen wine. ende daerna wel drogende met stoppen of met linen cledren.

KAPITTEL 7.

Van spieren of zenuwen gewond in de pees van de armen.

Is het dat men een mens in de pees van de armen of elders verwondt en dat dwars door de spier, dat is groot avontuur van het lijf en meer dan als die arm er af was geslagen en dat is vanwege de terugtrekking van de zenuwen welke pijniging de gewonde laat verkrampen en dat is 1 teken van de dood. Want de spieren zijn van draadjes van de zenuwen gewrocht en van hard vlees van de hersens en van het hart zoals u geleerd hebt in het kapittel van doodswonden.

Ons leren oude dokters van Salerno dat als die zenuwen dwars kapotgeslagen zijn dat men de einden van de zenuwen verbrandt met een gloeiend instrument en let op dat ge niet aan het vlees komt zo best ge kan want dat branden zal die zenuwen bevrijden van hun vochtvermenging die ze tot zich trekken vanwege hun gevoel. Want Galenus zegt dat die geesten en de vochtvermenging altijd naar pijnlijke plaatsen lopen en aldus zegt hij het in Latijn; ad locum dolorosum confluent humores. (lichaamsvocht die naar pijnlijke stukken lopen) En leg op die wond deze pleister gemaakt aldus; [146]

Neem aardwormen en als de hoofden er af zijn zuiver ze van de aarde die eraan is en stamp deze aardwormen met het witte van een ei en leg deze pleister op die wonde, dit zal de zenuwen dichter laten verzamelen dan enige andere pleisters, dit is van de zenuwen gezegd die dwars gewond of verdeeld zijn. Maar de zenuwen die gespleten zijn of als de wond lang is, die heeft het niet nodig om gebrand te worden. En wacht de gewonde zenuwen van warm water want het zou die zenuwen verrotten want die zenuwen zijn van vochtigheden gegroeid en die vochtigheid heeft bij de koudheid de zenuwen over het hele lichaam van de mens tezamen gestremd.

Nu hoor hier 1 voorbeeld dat meester Galenus verkondigt; Een man was gewond in zijn vinger met een instrument als 1 naald en de huid van de vinger verhardde en de wond sloot en die vinger zweerde zo zeer dat hij het niet kon uithouden. Hij ontbood een dokter die er vette pleisters oplegde en die vinger verrotte, de zieke verkrampte en was binnen 7 dagen dood. En had hij er opgelegd dat die wond geopend had zodat het mes er had kunnen uitkomen, dan was hij niet gestorven. Waarbij de dokters van medicijnen aanraden dat men de wond in plaatsen met zenuwen geen warm en koud water en van olie zal doen tenzij dat het echte olie was die van rozen gemaakt waren en van groene olie van olijven, dat zijn van olijven die niet rijp zijn of van olie van walnoten.

Is het dat enig mens met een naald of diergelijke in zijn zenuwen gestoken wordt, leg er dan terpentijn op gespreid op 1 linnen kleed en dat warm, dat zal het zeer verzachten.

Nog maak 1 dergelijke pleister van Euphorbia en van was.

Nog 1 andere; Neem galbanum (Ferula galbaniflua), ammoniacum, (Dorema) Sagapenum (Ferula persica) en Opopanax, meng dit goed door elkaar, dit is goed op die steken van naalden van griffels, van priemen en dergelijke.

En sommige dokters zijn er zoals dokter Lancfranc die willen aldus voortgaan en ze raden aan als de wonde dwars in de arm is; Is het dat in de spier van de arm de pezen of de zenuwen kapot zijn dat men die einden van de zenuwen tezamen naait met 1 driekantige naald. En dat men op de naad poeder van ongebluste kalk legt en wierook (Boswellia thurifera) en het bloed van draken Daemonorops draco) zoals het aangewezen wordt in het kapittel van het naaien. En is het dat de wond daarmee verstomt dan willen ze dat men de naad kapotsnijdt en dat men die wond geheel vol giet met warme olie van rozen gemengd met dooiers van eieren. En is het dat het begint te bloeden zoals het graag doet want er zijn vele aderen en slagaders waarvan het zeer te ontzien is en dat slecht te stemmen is, uitgezonderd met branden. Men kan slecht de armen verwonden, men moet zenuwen en aderen en slagaders verwonden, maar boven alles moet men opletten van krampen die vreselijk zijn zoals het beschreven staat in het kapittel van de krampen.

En ge moet ook deze wond op een goede manier binden en aan elke zijde besmeren met deze zalf die de vochtvermenging weert zodat ze niet naar de wonden loopt, tenzij dat er te veel waren en die sterk waren [147]. Maak deze zalf aldus; Neemt bolus van Armenië, 1/2 drachme, olie van rozen, 2 drachmen, azijn, maak deze zoals u geleerd hebt in het maken van de witte zalf, die bolus goed klein verpoederen in 1 metalen mortier en doe er wat olie in en wrijf het goed en daarna met wat azijn en laat het aldus wrijven dat het een echte zalf wordt. Dit is gezegd op de wonden die in de pezen van de armen mogen vallen of in de spieren van de arme of in de ellenboog of om het einde in dijen of in benen onder de knie. Of om het einde in alle plaatsen daar spieren of zenuwen of aderen of slagaders of koorden zijn die de zenuwen helpen haar last te dragen welke zenuwen hun last niet mogen dragen vanwege hun grote gevoel want de koorden voelen niet diergelijk.

En is het dat men enig been dwars kapotslaat dan moet men bestuderen dat men dat kapotte lid op 1 effen veld of plaatje legt of spalk die dat been houden zodat het niet kan bewegen, anders verzamelt het niet. En bestudeer dat ge de gewonden zo zacht legt dat hij en zijn wond rusten mogen. En heel de wond zoals u geleerd hebt en besmeer het altijd en was het met warme wijn en droog het daarna goed met proppen of met linnen klederen.

CAP. 8.

Van wonde(n) i(n) de(n) ellenboge of i(n) andre(n) ju(n)cture(n).

Het gevalt dat men den mensce slaet in den ellenboge. of daer omtrent. of int led vander hant. welke wonden avonturlijc siin. ende sonderlinge in den ellenboge. om dat nature daer sendet ene wacheit om dled te houdene wac. dese wacheit heetmen zeever. Dese wonde moet men nayen also u vorleert es ende legt opten naet trode pulver dat vorseit es int naeste capittel. Ende daerboven een plaster van stoppen genet in dwit vanden eye in den zomer. Ende in den linter ende in den herfst geminct dwitte metten dodre. Ende in den winter allene die doder. Want dit doder es heeter allene. dan alser dwit met es. daer omme salmen in den winter nemen den doder allene. omme die coutheit. Ende in den zomer dwitte allene omme die hitte. want dwitte es cout om te verdrivene die humoren ende dbloet vander stede daert deren mach. 148

KAPITTEL 8.

Van wonden in de ellenboog of in andere gewrichten.

Het gebeurt dat men de mens in de ellenboog of daar omtrent slaat of in het lid van de hand welke wonden hachelijk zijn en vooral in de ellenboog omdat de natuur daar een vochtigheid zendt om het lid vochtig te houden, deze vochtigheid noemt men zeever. Deze wond moet men naaien zoals u geleerd hebt en op de naad het rode poeder leggen dat vermeld is in het vorige kapittel. En daarboven een pleister van proppen genat in het witte van een ei in de zomer. En in de lente en in de herfst meng je het witte met de dooier. En in de winter alleen de dooier. Want deze dooier is alleen heter dan als er het witte bij is en daarom zal men in de winter alleen de dooier nemen vanwege de koude. En in de zomer alleen het witte vanwege de hitte, want het witte is koud om de vochtvermenging en het bloed van de plaats te verdrijven daar het deren kan. [148]

CAP. 9.

Van wonde(n) i(n) die darme(n).

Somtijt gevalt datmen wont in den lichame met kniven of met swerden waerbi die darmen vallen uter wonden. Sijn si niet ontwee gesneden of gesteken. men es sculdech te nemene warm melc ende te warmene die darmen bi diere hitten met ere spoengien of met .1. sachten clede in dat melc gedaen ende optie darmen geleit. ende dat so dicken waerbi dattie darmen keren weder te harer rechter stat. Ende eist dat die darmen niet en mogen weder inkeren. ende die wonde te nauwe es. bi dat de darmen |142va| te reten siin bi der vercoutheit ende bi den digesten diere binnen siin vergadert. men wide die wonde met enen scerse. ende emmer wacht die darmen dat mense niet en quetse. si selen keren bi dat die wonde gewijt es ter stede daer si met rechte sculdech siin te wesene. Ende dan die wonde genayt in .2. steden of in drien steden dat si niet uut en keren. Eist dat enech smere uter wonden puult. men eist sculdech af te snidene met enen scerse. ende plaestren gemaect van stoppen. ende genet int wit vanden eye. daer boven gedaen .1. cussenneel of .2. ende gebonden als betaemt tote in den .3. dach. In den derden dach als men ter wonden comt al gemackelijc te doene af datter boven gedaen was waerbi die draden niet werden geporret. Ende te suverne met warmen watere ende weder te drogene. Ende zalvet met popelioene. binnen der wonden unguentum fuscum gedaen. ende daer boven coolbladere also vele als men wille. Ende gene wieke in die wonde te doene. ende te achterwaerne van tiden te tiden met zalven met coolbladen met wonden dranke so dat si luken. [ende heelen G].

KAPITTEL 9.

Van wonden in de darmen.

Soms gebeurt het dat men in het lichaam met messen of met zwaarden verwond wordt waarbij de darmen uit de wonden vallen. Zijn ze niet kapotgesneden of gestoken dan moet men warme melk nemen en de darmen met die hitte verwarmen met een spons of door 1 zacht kleed in die melk te doen en op de darmen te leggen en dat zo vaak waarbij dat die darmen weer terugkeren naar hun goede plaats. En is het dat de darmen niet weer kunnen terugkeren en de wond te nauw is omdat de darmen uiteengereten zijn vanwege de koudheid en vanwege de digestieve die er van binnen verzameld zijn, verruim de wond met een scheer en let immer op de darmen dat men ze niet kwetst, ze zullen naar de plaats terugkeren waar de wond ruimer gemaakt is en daar ze moeten wezen. En naai dan die wond in 2 of in 3 plaatsen zodat er niet uitkeren.

Is het dat er enig vet uit de wonden puilt moet men dat er afsnijden met een scheer en pleisters van proppen maken die genat zijn in het witte van een ei en daarboven 1 of 2 kussentjes doen en binden zoals het betaamt tot in de 3^de dag. In de derde dag als men bij de wond komt het geheel er gemakkelijk af doen dat erboven gedaan was waarbij de draden gepord worden. En zuiveren met warm water en weer drogen. En zalf het met populierzalf en doe binnen de bruine wondzalf en daarboven koolbladeren zoveel als men wil. En geen doeken in de wond doen en daarna van tijd tot tijd zalven met koolbladen en met wonddrank zodat ze sluiten en helen.

CAP. 10.

Van te cortene die darmen.

Men sal verstaen van den darmen der welker es sesse. dat es te wetene. jeninus. miraet. longans. ghierbus. duodena. lyens. de .3. en mogen niet gedogen dat mense quetst. dandere .3. siin si gesteken 149 of geslagen. men machse genesen bi rade. Gevallet datmen enen mensce stect of slaet in den lichame. entie darmen uter wonden vallen. so es men sculdech te besiene welke ontwee siin of en siin. Eist dat jeninus of miraet of longans enech van den .3. uppersten siin ontwee gesteken. bi den welken men mach verstaen sicken. walgen. men moet sterven. Dandere drie darmen die geheten siin gierbus. duodena. lyens. al dorstake mense si mochten genesen in dien dat men vroedelike daer toe vaert. Men es sculdech die darmen te nemene in die hant. ende te wendene ende te kerne ende te besiene hoe die darmen ontwee sijn. Dicken gevalt datmen waent daer in vinden .1. gat of .2. Men vinter somwile .3. of .4. Tselve datter ontwee es geslagen of gesteken. men eist sculdech af te snidene ende wech te werpene. Entie .2. gehele enden te gadere te bringene. ende hebbe gereet .1. pipe van |142vb| vliedre vingers lanc of langere. ende wel scone gemaect buten ende binnen. ende in den darm gesteken. ende die 2 enden over die pipe geslovet ende gevoeget te gadere in .4. steden of in .5. genayt ende gecnocht. so dat tusscen elken cnope spacie blive .1. vingermael of meer. die cnopen te bezalvene ende te spalkene die darmen boven der pipen also behendelike als men mach. waerbi die .2. siden vergadren mogen. den lichame tondoene entie darmen weder in te doene. Es die wonde te cleine men esse sculdech te widene waerbi die darmen weder inkeren sonder quetssinge. Entie wonde so lange open boven te houdene. dat men wel weet dat die darmen siin verheilt. Ende te besiene elx dages ende te vermakene die darmen entie wonde boven. waert dat sake dat die wonde genase ende loke eer die darmen verheilt waren. bi den winde ende bi den venine die vergadren soude omtrent die darmen buten ende binnen so souden die darmen vorten ende deen vanden andren varen. dan waert arger dan te voren van den iersten dage was. Ende men moest weder breken ende sniden of hi moester omme sterven. Jegen den dertechsten dach datmen seit dattie darmen verheilt siin tegadere ende men dies seker es. af te doene datter boven was gedaen. die draden vallen ute bi hem selven ende suveren ter wonden ute. daer na te verheilene die wonden. die pipe die in die darmen es valt dore die darmen biden digesten nederwert. ende die gene geneest al.

KAPITTEL 10.

Van de darmen te korten.

Men zal verstaan dat er van de darmen zes zijn, dat is te weten; jeninus, mirach (abdomen, buik) , longans, (rechte darm) zirbus (het net, omentum) duodena twaalfvingerige darm) en lyens, de 3 mogen niet gedogen dat men ze kwetst en de andere 3 als die zijn gestoken [149] of geslagen dan men ze kan genezen door raad. Gebeurt het dat men een mens in het lichaam steekt of slaat en de darmen uit de wonden vallen dan moet men bekijken welke kapot zijn of (niet) zijn, is het dat jeninus of miraet of longans, enige van den 3 bovenste, kapot gestoken zijn waarbij men kan verstaan hikken en walgen, men moet sterven. De andere drie darmen die gierbus, duodena (twaalfvingerige darm) en lyens heten en al doorstak men ze, ze mochten genezen indien dat men er verstandig naar toe gaat.

Men moet de darmen in de hand nemen en wenden en keren en bezien hoe de darmen kapot zijn, vaak gebeurt het dat men er 1 of 2 gaten in meent te vinden. Men vindt er soms 3 of 4. Hetzelfde dat er kapot is geslagen of gestoken moet men afsnijden en weg werpen. En de 2 hele einden tezamen brengen en gereed hebben 1 pijp van vlier en een vinger lang of langer en goed schoon maken van buiten en van binnen en in de darm steken en de 2 einden over de pijp schuiven en tezamen voegen en in 4 of in 5 plaatsen naaien en knopen zodat tussen elke knoop een vingerbreed of meer ruimte blijft, die knopen zalven en de darmen spalken boven de pijp zo behendig als men kan waarbij de 2 zijden zich verzamelen mogen, het lichaam los maken en de darmen er weer in doen. Is de wond te klein dan moet men het wijder maken waarbij de darmen er weer inkeren zonder kwetsing. En de wond zo lang boven open houden zodat men goed weet dat de darmen geheeld zijn. En dan elke dag bezien en de darmen en de wonde erboven vermaken en was het zo dat die wond genas en sloot eer de darmen geheeld waren dan zouden ze door wind en vanwege het venijn die zich verzamelen zou omtrent de darmen, buiten en binnen, zouden de darmen verrotten en de ene van de andere gaan en dan was het erger dan het tevoren van de eerste dage was. En men moet weer breken en snijden of hij moest erom sterven.

Tegen de dertigste dag dat men zegt dat die darmen tezamen geheeld zijn en men er zeker van is doe er dan af wat erboven was gedaan, die draden vallen van zichzelf uit en zuiveren ter wonden uit, heel daarna de wond, de pijp die in die darmen is valt door de darmen met de digestie naar beneden en diegene geneest geheel.

CAP. 11.

Vande(n) gescorde(n) of die de(n) steen hebben.

Van den genen die gescort siin of die den steen hebben so siin .2. redenen van diverser manieren bi enen velle dat cifat geheten es. ende leget binnen den lichame iegen den broecrieme gelijc enen 150 solre. so welken tijt dat persse heeft. eist bi springene eist bi scridene. of ionge kindere bi wenene. het split ontwee. entie darmen vallen neder. ter stede daer si uut comen blijft .1. gat. waerbi die darmen mogen inkeren ende uutkeren. In dien dat die kindren jonc waren entie gescortheit versch. men mochte hem hulpen met cussenelen ende met dranke. diere toebehort. Men neme oocmonde confilie. vriesewonde. fenicle. selfhele. van elken .1. hantvol te gadere gedaen ende wijn |143ra| daerop gegoten. ende gedronken elx dages .2. werf telken .1. lepel vol si mogen genesen vaert menre vroedelike toe. emmer dat cusseneel vaste perssende die darmen te blivene binnen int gat. dat gat vernauwet bi dien dranke. ende bi dien cussenele. Ende si genesen binnen .8. weken. Eist dat si bi desen stucken niet en mogen genesen. men moetse sniden. So ga te "post mundi fabricam" dies te doene heeft hi sal hem leren wat men doen sal daer toe.

KAPITTEL 11.

Van de breuken of die de steen hebben.

Van diegenen die een breuk of de steen hebben zijn er 2 redenen van diverse soorten bij een vel dat buikvlies genoemd is en ligt binnen het lichaam tegen de broekriem gelijk een [150] zolder en in welke tijd dat het perst, is het bij springen, is het bij schrijden of jonge kinderen of bij wenende, het splijt kapot en de darmen vallen neer en de plaats waar ze er uitkomen blijft 1 gat waarbij de darmen in en uit mogen keren. Indien dat de kinderen jong zijn en de breuk vochtig kan men hen helpen met kussens en met drank die erbij hoort.

Men neemt oocmonde, smeerwortel, Sedum telephium, venkel en sanikel (Prunella), van elk 1 handvol tezamen doen en giet er wijn op en drink elke dag 2 maal telkens 1 lepel vol en ze mogen genezen als men het verstandig doet en immer de kussen vast perst zodat de darmen binnen in het gat blijven en dat gat vernauwen met de drank en met dat kussen. En ze genezen binnen 8 weken.

Is het dat ze met deze stukken niet mogen genezen dan moet men ze snijden. Zo ga te "post mundi fabricam" (1) die het doen moet en hij zal hem leren wat men ertegen doen zal.

CAP. 12.

Van carnofels gelijc gescorden.

Het siin sulke lieden die geliken of si gescoort waren. ende niet en siin. ende hebben een evel dat carnofels heet sinkende van den lendenen nederwert. ende es water. Dwelke dat men uut sal laten met ere vliemen te stekene 1. gat of met ere naelden dat dore te stekene met enen wollenen drade daer in te latene ende te treckene elcs dages achter ende voort tote dier tijt dat dwater uut geleken es al. Ende dan die wonde te heilne alse ene ander wonde.

KAPITTEL 12.

Van darmbreuk gelijk een breuk.

Er zijn sommige lieden waarbij het lijkt of ze een breuk hebben en dat niet zijn en ze hebben een euvel dat darmbreuk heet en dat zinkt van den lendenen naar beneden en is water. Wat men eruit zal laten door met een vliem 1 gat te steken of met een naald dat door te steken met een wollen draad daar in te laten en elke dag achter en vooruit te trekken tot de tijd dat het water er geheel uitgelekt is. En dan de wond helen als een andere wond.

CAP. 12.

Van carnofels gelijc gescorden.

Het siin sulke lieden die geliken of si gescoort waren. ende niet en siin. ende hebben een evel dat carnofels heet sinkende van den lendenen nederwert. ende es water. Dwelke dat men uut sal laten met ere vliemen te stekene 1. gat of met ere naelden dat dore te stekene met enen wollenen drade daer in te latene ende te treckene elcs dages achter ende voort tote dier tijt dat dwater uut geleken es al. Ende dan die wonde te heilne alse ene ander wonde.

KAPITTEL 12.

Van darmbreuk gelijk een breuk.

Er zijn sommige lieden waarbij het lijkt of ze een breuk hebben en dat niet zijn en ze hebben een euvel dat darmbreuk heet en dat zinkt van den lendenen naar beneden en is water. Wat men eruit zal laten door met een vliem 1 gat te steken of met een naald dat door te steken met een wollen draad daarin te laten en elke dag achter en vooruit te trekken tot de tijd dat het water er geheel uitgelekt is. En dan de wond helen als een andere wond.

CAP. 13.

Vande(n) stene dat ond(er)sceet.

Actor seget vanden stene die in die blase wast. dat nes al niet dan ene vergaderinge van humoren zipende uten lendenen in die blase ende vergadert tenen stene. Int begin siint gravele. ende men machse genesen met cruden tetene. of bi medicinen. om der gravele coutheide. Men neme gremilsaet. petercelle saet. venkelsaet. apisaet. kerssesaet. kernelen van kerselstenen. ende van perse(r)kers. persiinsaet van marcedonien. van elken .1. hantvol pietede gracie .2. stenekine. dbloet vanden bocke twalefste deel. ende dbloet vanden drake also vele. dit te gadere gestampt metten draken bloede. want het es droge. ende werpt tpulver daer toe dbloet vanden bocke. want het mingt hem te gadere metten sade ende wert pulver. ende also vele zukers daer in dat het soete becomt. ende wijn daer op gegoten. ende elx dag(e)s genut. dus so maecht siin pulver of dranc welc men wilt. Ende eist dat si niet en mogen genesen daer met. die gravelen siin dan vergadert in die blase tenen stene. Die trechte wille weten daer af. soect in den derden boec van "universis passionibus galyeni". die salne leeren waeraf die steen mach wasen. ende wat die steen es. ende hoe hi leget. ende watter af mach comen. |143rb| Oec seit ons een boec die heet liber aureus sine doget daer toe. hoemen die gravelen verdriven mach met medicinen. Medicine suvert den mensce binnen van al dien dies hi tongemake mach siin. Eist dat hi niet genesen en mach siin met medicinen met pulvere 151 met dranke gemaect. ende eenperlike ziec blijft daer af. so eist te wetene dat .1. steen in hem es. post mundi fabricam gebiettene te snidene. ende seit datter toe bestaet.

KAPITTEL 13.

Van de steen, het onderscheidt.

Auteur zegt van de steen die in de blaas groeit dat het niets anders is dan een verzamelingen van vochtvermenging die uit de lendenen in de blaas sijpelen en zich daar verzamelt tot een steen. In het begin is het graveel en men kan ze genezen door kruiden te eten of met medicijnen vanwege de koudheid van het graveel.

Men neme zaad van parelkruid, peterseliezaad, venkelzaad. Apium zaad, kers zaad, kernen van kersen stenen en van perziken, peterseliezaad van Macedonië (Smyrnium), van elk 1 handvol, pietede gracie, 2 steentjes, het bloed van de bok, twaalfde deel, en het bloed van de draak, net zo veel, dit tezamen gestampt met het drakenbloed (Daemonorops draco) want het is droog en werp op het poeder het bloed van de bok want het mengt zich tezamen met het zaad en wordt poeder en alzo veel suiker daarin zodat het zoet wordt en giet er wijn op en nuttig het elke dag en zo mag het poeder of drank zijn, net wat men wil.

En is het dat ze daarmee niet mogen genezen, het graveel is dan in de blaas verzameld tot een steen. Die het echte daarvan wil weten zoekt in het derde boek van "universis passionibus galyeni" die zal ge leren waarvan die steen gegroeid mag wezen en wat die steen is en hoe hij ligt en wat ervan kan komen. Ook zegt ons een boek die’ Liber aureus’ zijn deugd daarbij, hoe men dat graveel verdrijven kan met medicijnen. Medicijnen zuiveren de mens van binnen van al dat wat bij hem ongemak kan zijn. Is het dat hij niet genezen kan met medicijnen, met poeder [151] en met drank gemaakt en er eenparig ziek van blijft dan is het te weten dat er 1 steen in hem is, post mundi fabricam gebiedt te snijden en zegt dat er toe behoort.

CAP. 14.

Van den spenen.

Het siin sulke lieden die spenen hebben die vele bloeden. Eist dat mense stremmet men doodt dien mensce. Ende dat es om dat die venine van alden leden nederwert sinkende siin. entie leden verloesen vanden quaden humoren lopende ten spenen uut. bi dat mense stremmet. keret tquade bloet opwert dat gewone was te lopene ten spenen. ende versmoort die leden binnen. dat die gene daeraf sterft.

KAPITTEL 14.

Van de aambeien.

Er zijn sommige lieden die aambeien hebben die veel bloeden. Is het dat men ze stremt, men doodt die mens. En dat is omdat het venijn van alle leden naar beneden zinken en de leden verlost van de kwade vochtvermenging en lopen er via de aambeien uit, tenzij dat men het stremt keert het kwade bloed naar boven dat gewoon was naar de aambeien te lopen en versmoort de leden binnen zodat diegene daarvan sterft.

CAP. 15.

Van te genesene die spenen.

So wie den genen wille genesen die de spenen heeft hi es sculdech te wetene wat ziecheiden hem deert. waer af dat si wassen ende risen. Ende te besiene des zieken orine. bi der orinen machment verstaen ende bi den mensce of hi vasten lichame heeft dat die digesten niet neder en mogen te verlosene die lede van den quaden humoren ter cameren. bi der perssingen die hi heeft als hi pissen soude. valt al dat quade bloet neder. ende bi dier perssen die dadren dan hebben diere beneden siin en mogen si niet gedogen dat bloet in hem bider perssingen vanden bloede scieten daer .5. adren ute. ende siin geheten spenen. waerbi si drinten vanden bloede. dat die gene grote pine heeft. Bi dat die pine meest es. so es men sculdech dien mensce te gevene cyroop te drinkene van cassia fistula gemaect ende datter toebestaet alst vorseit es. den lichame daerbi te coelene van den quaden humoren diere in siin waerbi dat hi vele ter cameren gaet. biden cyrope verdrogen sine lede van binnen die te vet waren bi den humoren. waerbi die leden die verdroocht siin. dat si te hem trecken dbloet dat si gaven ten spenen. waerbi dat die spenen slanken ende te nieute werden ende geneest. Men geve hem .3. medicinen also vele meer te |143va| verdrogene die lede van binnen hem te gemake te blivene.

KAPITTEL 15.

Van aambeien te genezen.

Zo wie diegene wil genezen die aambeien heeft moet weten welke ziekte hem deert en waarvan dat ze groeien en rijzen. En bezien de urine van de zieke want via de urine kan men het begrijpen en bij de mens of hij een vaste loop heeft zodat de digestie niet de kwade vochtvermenging naar beneden zou mogen lossen van ter toilet te gaan via de persingen die hij heeft als hij pissen zou en dan valt al dat kwade bloed neer en bij dat persen dan de aderen die beneden zijn en ze kunnen niet gedogen dat het bloedt in zich en bij het bloedpersen schieten er 5 aderen uit die aambeien heten waarbij ze zwellen van het bloed zodat diegene grote pijn heeft. Bij die waar de pijn het grootst is moet men die mens siroop te drinken geven dat gemaakt is van Cassia fistula en dat er toe behoort zoals gezegd is en het lichaam daarbij verkoelen van de kwade vochtvermenging die er in zijn waarbij dat hij veel ter toilet gaat, bij de siropen verdrogen zijn leden van binnen die te vet waren vanwege de vochtvermenging waarbij de leden die verdroogd zijn dat ze tot zich het bloed trekken dat ze aan de aambeien gaven waarbij dat die aambeien slanken en te niet worden en genezen.

Men geeft hem 3 medicijnen alzo veel meer om de leden van binnen te verdrogen hem op het gemak te blijven.

CAP. 16.

Van de(n) p(re)paracien.

In den derden dach vanden cyropen so es men sculdech te gevene preparacien van aloe of van rebarben. of van scamonien. of te gadere gedaen elcs even vele gepulvert. ende gemaect pillen. ende in nuwelen genet in borne of in biere warm daer in gewonden ende gegeven te swilgene. Dierste es men sculdech te gevene dies ander dags na der preparacien. Ende dander medicine opten .viij. dach. Es dan die mensce so starc opten .3. dach na der ierster medicinen. dandere in den .7. dach daer na. Dits die .3. medicine ter welker es esula catapusia. de .3. deel esula ende de .4. deel catapusia. Actor mochte medicine hebben bescreven in nutscapen den mensce. maer dat si te swaer hadden geweist te gecrigene al sonder ander medicine mach mense genesen wien datmen wille sonder ander medicine in dien dat mer 152 vroedelike toe vaert. Proeve so wie diet proeven wille. Alle die gene die dwitte water in hebben men machse genesen bi deser medicinen. ja oec hoe vele dat si. bider orinen te verstane die wit es alse wey of wit water. Ter medicinen. diese maken wille. hi es sculdech te nemene esulen v. d. .1/2 lb. ende stampense also cleine als men mach. ende sichtense also cleine als men mach dor .1. nauwe zeve dat die esule es also cleine als bloeme. Entie catapusie salmen pellen die upperste pellen af. ende te nemene die doget van .20. cornen. ende te stampene wel cleine. ende daer toe te doene vander esulen int gevouch te belukene optie .5. vingeren mede op te heffene. ende suker gestampt also vele daer toe dat die medicine zoete becomt te nuttene. Oec mach mense mingen met warmen wine of met wermen biere. of in stucken nuwelen genet daer omme gewonden. ende geswolgen. Ende te wachtene der tidingen dat si niet te cout en si no te heet alse men medicine geven sal.

KAPITTEL 16.

Van de preparaties.

In de derde dag van de siropen moet men preparaties van Alo perryi of van rabarber (Rheum) of van Convolvulus scammonia geven of tezamen gedaan en van elk evenveel verpoederen en pillen maken en wafels genat in bronwater of in bier en warm daarin gewonden en te zwelgen geven. De eerste moet men de volgende dag geven na de preparatie. En de andere medicijnen op de 8^ste dag. Is dan die mens zo sterk op de 3^de dag na de eerste medicijnen, de andere in de 7^de dag daarna. Dit zijn de 3 medicijnen waartoe behoort Esula (Euphorbia) en catapusia, (Croton tiglium of Euphorbia lathyris) het 3^de deel esula en 4^de deel catapusia.

Auteur kan medicijnen hebben beschreven in nuttige zaken voor de mens, maar dat ze moeilijk te verkrijgen uitgezonderd andere medicijnen en kan men genezen wie dat men wil uitgezonderd andere medicijnen indien dat men er [152] verstandig mee omgaat.

Beproef dit wie het zo beproeven wil. Al diegene die het witte water in hebben kan men genezen met deze medicijnen, ja ook hoeveel dat is en dat via de urine te verstaan is die wit is zoals wei of wit water. Ter medicijnen. Die ze maken wil moet nemen esula 1/2 pond en stamp het zo klein als men kan en zeef het zo klein als men kan door 1 nauwe zeef zodat die esula zo klein is als bloem. En van de catapusia zal men de bovenste schillen eraf pellen en het gewicht nemen van 20 korrels en het goed klein stampen en erbij doen van de esula in de maat om te besluiten om er 5 vingers mee op te heffen en gestampte suiker net zoveel erbij zodat de medicijn zoet wordt om te nuttigen. Ook kan men het mengen met warme wijn of met warm bier of in stukken wafels genat en daarom gewonden en gezwolgen. En let op de tijd dat ze niet te koud en niet te heet zal zijn als men medicijnen geven zal.

CAP. 17.

Vand(er) tijt datme(n) medicine geve(n) sal te vorsiene.

In die dageraet es men sculdech te gevene medicine. ende een hooftcleet in couden borne genet ende om den hals gewonden vaste. Ende enen stoet gemaect van linen cleden genet in aysine vore den crop gedaen vander kelen |143vb| onder thooftcleet. enen rouwen appel te hebbene in die hant daeran te bitene of men walget. cout water int anscijn te slane ende te werpene of te sparsene metten vinger. Te gebiedene den zieken dat hi hem warm houde. Ende niet en drinke. no nutte. no slape vor vespertijt of daerachter. ende dat hi hem houde in wandelingen buten lichte ende buten winde. Eist dat hi ter cameren gaet .7. werf of .10. hets gnouch. Daerna te gebiedene dingen te nuttene die versch siin. alse kiekene gesoden in borne met petercellen ende met saelgien. of versch swinenvleesch. een candeel van wine of van biere jegen dien dat die hitte groet es in diere tijt. ende bi diere gelike hitte te verstane in sine orine. Te etene broot ende botere. ende alle dingen die versch siin hem met te verscene niet te vele genut. ende te wachtene van te vele drancs. waerbi die leden van binnen verswaert mochten siin.

KAPITTEL 17.

Van de tijd dat men medicijnen geven zal te voorzien.

In die dageraad moet men medicijnen geven en een hoofdkleed in koud bronwater natten en vast om de hals winden. En een bal gemaakt van linnen kleden genat in azijn en voor de krop van de keel doen onder het hoofdkleed en heb een rouwe appel in de hand en bijt daaraan en als men walgt sla of werp of verspreidt hem met de vingers koud water in het aanschijn. Te gebieden de zieken dat hij zich warm houdt. En niet drinkt of nuttigt of slaapt voor vespertijd of daarna en dat hij zich licht in beweging houdt buiten en uit de wind. Is het dat hij 7 of 10 keer ter toilet gaat, het is genoeg.

Daarna te gebieden om dingen te nuttigen die vochtig zijn zoals kuikens gekookt in bronwater met peterselie en met salie of vochtig varkensvlees, een kandeel van wijn of van bier tegen dat de hitte groot is in die tijd en bij diergelijke hitte zijn urine bekijken. Te eten brood en boter en alle dingen die vochtig zijn zich ermee te verfrissen en niet te veel nuttigen en te wachten van te veel drank waarbij de leden van binnen verzwaard mogen worden.

CAP. 18.

Van spenen die comen va(n) de(n) me(n)isoene.

Sulke lieden mogen spenen hebben comende vanden menisoene. dor die verscheit bi dat die lichame verteert es bi den menisoene. so comt hem .1. evel toe ende heet die bete. Bi der perssingen die hi heeft dor der beten wille valt dat bloet van boven neder. ende beneden den lichame te drenten. entie adren en mogen niet gedogen die perssinge. waerbi dat bloet stect die adren ute ende becomen groet dat die gene groten rouwe heeft ter stede. Medicine es men hem sculdech te gevene die den lichame verclaren vanden veninen diere binnen siin. bi dattie lichame geclaert ware bi der medicinen becomt die lichame vast. 153 ende werden alle die lede te gemake. Ende te gebiedene desen mensce dat hi nutte spise diene vast maect in den lichame. alse wederen vleesch gebraden ende gesoden peren van scruwelen of van angwissen gelardeert met wasse. Ende gesoden melc met bloemen ende was daer in gedaen. Ende geeft hem drinken wijn van gasscoengien tote hi te hemselven comt. Achter diere tijt dat de lichame gesuvert es so es men sculdech te doene dingen boven die spenen die dwinen doen. alse popelioen geminct met coperrode ende met sukere cleine gemalen also vele vanden enen alse vanden andren op .1. plaster van stoppen genet in borne ende uut geduwet. ende optie spenen |144ra| geleit. si selen daerbi verdwinen. Of wierooc ende aluwe gestampt elx even vele geminct met aysine ende metten witten vanden eye. zalve gemaect hieraf ende gespreit op een plaester van stoppen boven die spenen gedaen si werden daerbi verdreven. Of sout ende stoppen verbernt te gadere van elken even vele gewichts pulver daer af gemaect met honege gemaect zalven gelijc boven een plaester gespreit ende optie spenen geleit. si verdriven. Apie. croppe van weede. out quaet honech. scapen roete. eniuun. van elken even vele int gewichte gestampt ende te gadere gedaen ende gemaect .1. plaester daer af. also heet als hijt gedogen mach geleit boven die spenen. si verdwinen. Ende te gebiedene dat hi hem doe laten ter hooftadren. Opten sesten dach daerna ter venteusen uut te treckene dbloet te hem wert. daer bi die spenen voeden. so dwinen die spenen ende genesen.

KAPITTEL 18.

Van aambeien die van de loop komen.

Sommige lieden mogen aambeien hebben die van de buikloop komen door de vochtigheid waarbij de loop verteerd is bij de buikloop en zo krijgt hij 1 euvel en noemt die beet. Bij de persingen die hij heeft door het wil van de beet valt dat bloed van boven neer en beneden het lichaam zwelt het en de aderen kunnen die persing niet gedogen waarbij dat bloed uit de aderen steekt en groot worden zodat diegene grote rouw ter plaatse heeft.

Medicijnen moet men hem geven die de loop verhelderen van het venijn die erbinnen zijn zodat de loop verhelderd wordt met de medicijnen en een vaste loop krijgt [153] en worden alle leden gemaakt. En deze mens te gebieden dat hij spijs nuttigt die de loop vast maakt zoals gebraden rammenvlees en gekookte peren van scruwelen of van een peersoort gelardeerd met was. En gekookte melk met bloem en was daarin doen. En geef hem wijn van Gascogne te drinken tot hij tot zichzelf komt.

Na die tijd dat de loop gezuiverd is moet men dingen boven de aambeien doen die het laten verdwijnen zoals populierzalf gemengd met koperrood en met klein gemalen suiker net zo veel van de ene als van de andere en natten op 1 pleister van proppen in bronwater en uitduwen en op de aambeien leggen, ze zullen daarbij verdwijnen.

Of wierook (Boswellia thurifera) en maluwe (Malva) stampen, elk evenveel, gemengd met azijn en met het witte van het ei er zalf van maken en spreiden op een pleister van proppen en boven de aambeien doen, ze worden daarbij verdreven.

Of zout en proppen tezamen verbranden en van elk evenveel gewicht en poeder ervan en met honing een zalf maken en gelijk boven als een pleister spreiden en op de aambeien leggen, ze verdrijven.

Apium, knoppen van wede, oude slechte honing, schapenvet, ui, van elk evenveel in gewicht en stamp het tezamen en maak er 1 pleister van zo heet als hij het gedogen kan en leggen boven de aambeien, ze verdwijnen. En te gebieden dat hij zich laat laten in de hoofdaderen. Op de zesde dag daarna koppen zetten om het bloed uit hem te trekken die de aambeien voeden en zo verdwijnen de aambeien en genezen.

CAP. 19.

Van .3. ma(n)iere(n) va(n) spene(n) te beke(n)ne.

Spenen siin van .3. manieren. sulke sijn binnen in die darmen dat die gene niet ter cameren en mach gaen en si met groeter pinen. Sulke siin die den mensce bringen gefisteleert. entie liggen opten cant van den lichame. Sulke siin buten ende swillen ende drinten alsi nemmeer mogen gedogen dat bloet verteert den mensce. Eist dat mense stremmet met zalven of met plaestren eer de mensce gepurgiert es met preparacien met cyropen met medicinen. hi valt in watere daer hi af sterft.

KAPITTEL 19.

Van 3 soorten van aambeien te herkennen.

Aambeien zijn er in 3 soorten, sommige zijn binnen in de darmen zodat diegene niet ter toilet kan gaan en ze is met grote pijnen. Sommige zijn er die de mens etterwonden brengen en die liggen op de kant van de loop. Sommige zijn buiten en zwellen en zwellen op als ze nimmer mogen gedogen dat het bloed de mens verteert. Is het dat men ze stremt met zalven of met pleisters eer de mens gepurgeerd is met preparaties van siropen met medicijnen, hij valt in het water waarvan hij sterft.

CAP. 20.

Van 5 adre(n) dieme(n) heet spenen.

Van .5. adren die uten lichame comen vor hem leidende al dat bloet van den live vallende opten lichame neder bi vasten lichame of bi menisoene. bi der perssen die hi heeft volget deen bloet den andren ter stede daer die pine es. waerbi die adren steken uut ende werden spenen. Deen twee siin an die rechter zide. ende dander .2. siin an die slinker zide. Die vijfte adre op dbeen. die es de fistel boven alle dandere ende quaetst te genesene. Dicken geneest mense met plaestren. Men stampe bivoet ende alsene ende stampse met lijnsaetolien ende spreidet op .1. cleet also heet als ment gedogen mach daer op geleit. si verdriven ende genesen.154

KAPITTEL 20.

Van 5 aderen die men aambeien noemt.

Van 5 aderen die uit het lichaam komen en voor zich alle bloed leiden dat van het lijf bij het persen die hij heeft op de loop neer bij vaste loop of bij buikloop volgt het ene bloed de andere naar de plaats waar de pijn is waarbij de aderen uitsteken en aambeien worden. De ene twee zijn aan die rechterzijde en de andere 2 zijn aan de linkerzijde. Die vijfde ader op het been, die is de etterwond boven alle andere en het slechtst te genezen. Vaak geneest men ze met pleisters.

Men stampt bijvoet en alsem en stampt ze met lijnzaadolie en spreidt het op 1 kleed alzo heet als men het gedogen kan en daarop gelegd, ze verdrijven en genezen. [154]

CAP. 21.

Va(n) geswollene(n) spene(n) te vorsiene.

Dicken gevalt dat die spenen groet siin geswollen dat si |144rb| niet lichtelike en mogen verdwinen. men steecse ontwee met ere vliemen. so loopt dat bloet ute ende si genesen cortelinge daer na. Actor seit dat hi wel heeft geweten van lieden die ziec waren dat si daer bi genasen. Sulke meesters gebieden dat mense afcnope met gewasten draden. in dien dat die lichame gepurgiert ware also men hier voren geseit heeft met medicinen ende datter toe behort. men machse genesen daerbi. Ende waert dat mense ave cnochte eer die lichame gepurgiert ware. men daden ter avonturen sterven. want die draet soude vorten die spenen daer bi af vallen. bi dat hi niet gepurgiert en es. dat bloet dat daer gewone was te lopene ten spenen neder. bi dattie spenen af siin maect .1. gat dat bloet ter stede. so dat die gene gefisteleert blijft. Waert datter geen gat en ware. dat bloet soude opkeren ende versmoren die lede van binnen. entie gene daer bi sterven. Daer bi radic elken te wesene vorsien eer hi enege dingen doet. Hier bi seit ons nature. so wat menscen tongemake es in enech led of in enege stede van sinen live van misseliken humoren comende vanden hoofde toten voeten purgiert men sinen lichame hi es te sekere te genesene. Sulke meesters siin die nemen een lanc yser. an deen ende eist gelijc enen nagele plat. ende gegloytent (l. gegloyt) ende stekent iegen elke spene in dien dat die lichame gepurgiert ware si daden wel ende genasen daer met. Ware die lichame niet gepurgiert bi der hitten van den ysere comende iegen die spenen die bloedende die heet siin bi dat die spenen scoren. bider hitten vanden ysere so verhit dat bloet binnen. dat die gene cort daer af sterft. En si bi vroeden rade te gevene cyroop den lichame te vercoelene. dbloet te verteerne bi den cyrope ter cameren met te gane. die lendenen met te drogene binnen ende dbloet te vercoelene. dat hi daer bi te gemake blivet ende geneest. zoete dingen boven die spenen te leggene. alse plaestren van lijnsaet olien. van verscen swinensmoute. van honege bloeme daer in gedaen bi dat dicke becomt int gevouch. het sal die spenen verteren ende versoeten entie spenen verslaen dat die gene daer bi geneest.

KAPITTEL 21.

Van gezwollen aambeien te voorzien.

Vaak gebeurt het dat de aambeien groot gezwollen zijn zodat ze niet gemakkelijk mogen verdwijnen, men steekt ze kapot met een vliem en dan loopt het bloed eruit en ze genezen daarna gauw. Auteur zegt dat hij wel heeft geweten van lieden die ziek waren en dat ze daarbij genazen.

Sommige dokters gebieden dat men ze afknoopt met een draak met was indien dat het lichaam gepurgeerd is zoals men hiervoor gezegd heeft met medicijnen en dat ertoe behoort, men kan ze daarmee genezen. En was het dat mens ze knoopte eer het lichaam gepurgeerd was, men deed hem ter avonturen sterven want de draad zou de aambeien verrotten die daarbij af vallen omdat hij niet gepurgeerd is zodat het bloed dat daar gewoon was naar de aambeien toe te lopen waarbij de aambeien gemaakt zijn van 1 gat dat ter plaatse bloedt zodat diegene etteren blijft. Was het dat er geen gat was zou dat bloed omkeren en de leden van binnen versmoren en diegene daarbij sterven. Daarbij raad ik elk aan dat te voorzien voor hij enige dingen doet.

Hierbij zegt ons de natuur zowat in de mensen het ongemak is in enig lid of in enige plaats van zijn lijf dat van verschillende vochtvermenging van het hoofd tot de voeten komt purgeert men zijn lichaam en hij is zeker te genezen.

Sommige dokters zijn er die een lang ijzer nemen dat aan het ene einde als een platte nagel is en gloeiend en steken het tegen elke aambei indien dat het lichaam gepurgeerd was en ze deden wel en genazen daarmee. Was het lichaam niet gepurgeerd en komt de hitten van het ijzer tegen de aambeien die bloeden laat de hitte de aambeien scheuren vanwege de hitte van het ijzer verhit dat bloed van binnen zodat diegene er kort daarna van sterft. En ze met verstandige raad siroop geven om het lichaam te verkoelen en het bloed te laten verteren door de siroop bij de toiletgang en de lendenen mee van binnen te drogen en het bloed te verkoelen dat hij daar bij het gemak blijft en geneest en zoete dingen boven de aambeien te leggen zoals pleisters van lijnzaadolie, van verse varkensvet, van honingbloemen daar in doen wat vaak in het gevoeg komt, het zal de aambeien verteren en verzachten en de aambeien verslaan zodat diegene daarbij geneest.

|144va| CAP. 22.

Van handelingen te v(er)stane.

Galienus seit ons dat men alle dinc es sculdech te handelene int begin ten sachsten. want van tween bordenen es de lichtste swaer gnouch. omme dat hi wiste die macht vander menscelijcheit en messeide hi niet daer an. al hadde hi mesdaen hi const wel betren. Het heeft dicken geweist gesien. dat lieden hebben geweist tongemake dat si so lange geacht(er)wert siin met sachten dingen. dat si daer bi bleven verloren. Oec dede men andere int begin so harde handelingen ende so sware dat siere bi storven ende bleven verloren. Daer bi radic elken mensce die werken wille. dat hi so niet en doe. dat hi dat dogen meerre. 155

KAPITTEL 22.

Van handelingen te begrijpen.

Galenus zegt ons dat men alle dingen in het begin het zachtste moet behandelen want van twee borden is de lichtste zwaar genoeg omdat hij de macht van de menselijkheid wist miszei hij er niet veel aan en al had hij misdaan, hij kon het wel verbeteren. Het heeft vaak gezien dat lieden met het ongemak bezig waren dat het zo lang achteruit gingen omdat ze bezig waren met zachte dingen zodat ze daarbij verloren bleven. Ook deed men andere in het begin zulke harde handelingen en zulke zware dat ze erbij stierven en bleven verloren. Daarbij raad ik elk mens aan die werken wil dat hij zo niet doet dat hij dat meer gedoogt. [155]

CAP. 23.

Va(n) bute(n) nat(ur)e te w(er)kene.

Twee dage buten nature te werkene den mensce te destruweerne daer bi men werptene in cortse. En si bi vroeden rade alsoet vorseit es. of hi blivet doot. Al es nature herde edel dat si bi harer cracht menegen geneest indien datmen haer volget te rechte. gelijc si gebiedet bi den .4. elementen. hitte te verslane bi coutheiden. coutheit bi hitten. verscheide bi droochten. droochte bi verscheiden. Waert dat men hete dingen dade tote hitten. men versloege dien mensce. want nature soude verhitten so dat men soude vallen in cortse ende daerbi sterven. Dade men oec verscheit tote verscheiden. nature soude so verladen werden bi der overvloet. dat die gene daer bi soude sterven. Ende gelijc dade men droge dingen tote drogen. die nature soude verliesen haer doget ende daerbi sterven. Hier bi es elc mensce sculdech te vorsiene den mensce omme te bringene uten vernoye ten alderiersten datmen mach bi contrarien. elc bi dat hem toe bestaet hitte te verslane met coutheiden. ende coutheit bi hitten. droochte bi verscheden. ende versc heide bi droochten. dus mach mense genesen.

[Vanden leden uten stedeghen steden.

Het ghevalt menechwerf dat men den lieden steect wonden of drawen(?) soe dat sij gaen uut haren rechten steden. Ende dat comt bij menegerande zake alse bij springene alse bij valne. Ofte men gaept soe dat dye kake gaet uut hare rechter stede ende ne mach niet weder in keren bij haer zelven sonder raet van meesters ende van anderen wondenden leden.

Vanden cakebene uter stede.

Eist dat zake dat het zij kakebeen een man soe vaste houden thovet vanden zieken ende dan so zal die dienst man steken vinger oft dume inden mont ende dan zal hij dat let nederwaert trecken. Ende metter ander hant zal hij duwen op tlet buten soe dat weder kere tote ziere rechter steden.

Vanden cakebeene te broken.

Alse vanden kake beene te broken dat zal die dienstman trecken af telker zide ende voegen deen deel teghen dandere ende men zaelt verbinden metten zelven scroeden dat men wysen zal int capittel van te broken beenen. Hierna ende dair boven salmen legghen .1. cusseneel ende te byndene ende te latene te vermakene alse men wijst int proper capittel vanden te broken beenen vore volgende.

Vanden halse uter stede.

Ende vanden halse uter leden die dienstman zal steken tusschen zine tanden eene wage van houte gemaect alse eene korste broets. zo dat dye lucht uut ende in mach gaen. Ende dan zo salmen legghen op elke scoudere cussenelen ende dair na boven so doet enen man oft .2. staen dye warren(?) ende enen oft .2. diene neder trecken biden armen ende die dienstman biden hare oft biden kinne backen trecken soe dat let weder keere te ziere rechter stede ende hantieret soet betaemt van anderen beenen.

Vanden scuderen uter steden.

Ende vander scoudren uter stede men zal den zieken eenen man 156 doen houden wel vaste omtrent dye myddewaert ende men zal eenen anderen doen trecken die arme ende die dienstman zal tlet wysen te wegewaerd ende steken deene hant onder doxele op ward ende metter hant zal men dye scoudere perssen nederwaerd zo dat let weder kere in sine stad.

Vanden elleboghe uter stede.

Ende vanden elleboge uter lede een man zal hem houden den arm reckende ende die dienstman zal houden den arm bogende dan zal hij metten dume vander rechter hant steken indye buginghe soe dat tlet weder keere te ziere steden.

Vander hant uter stede.

Vander hant uter steden men zal doen houden enen man den arm reckende ende danne zal die dienstman bughen ende steken soe dat let weder kere te ziere steden.

Vanden vinghere uter stede.

Ende vanden vingeren uter leden men zal een man doen houden dye hant ende dye dienstman zal tlet zo rechten ende crommen dat weder zal keeren te ziere rechter steden.

Vanden arm pistele te broken aldus.

Vanden arm pistel te broken aldus ofte arm welc(?) es ende zal weeten dat die arme hebben .2. beenen ende niet eens want dat opperste es crom van enen beene ende dat onderste es rechte van .2. beenen ghemaect. Ende vanden .2. soe brect zomwilen teen ende zomtijt beyde ende somtijt zonder wonde ende het es meer tonsiene dat cromme dan dat rechte ende darre .2. breken dat es oeck meer tonsiene dan offer maer een en brake ende met wonden eyst meer tonsiene danne sonder wonde. Ende soe hoe dat es te broken men zal ane elke zijde vanden lede enen doen zetten ende elc zal recken sijn deel algemackelike ende die dienstman zal voegen deel tegen deel ende dat geve een luut ende dat es teken dat es tsiere steden gescoten ende aldus doet Ende danne zalmen hebben die scroeden ende dat cusseneel ende let te broken met wonden dat eesche .4. corte scroeden elc dat let omme gaende niet langere dan enen vinger ende eene spanne breet oft .1. halve spanne breet vander braeke vander wonden van elker zide ofte .3. cussenele van linen cleede elx .4. vout ende een spanne lanc ende soe breet dat sij ane elke zide vander wonde vergadere Ende dair ne gheene wonde sijn dair zijn sculdech te zine .8. scroeden oft .3. cussenele ende elcs .4. vout ende dair dat let clenst es dair es men sculdech te leggene meest oft zoe vele te meer dat effene become ende danne ghenet in borne ende dat ute geperst ende dan int dwitte vanden eye genet ende dan salmen onder elc let zine scroede steken gebreet te gevoughen soe dat let ligge op de mydde waert dair hem tlet meest openbaert. Ende eyst dat zake dat het niet belette stervelec let zo salmen dair in legghen .1. cusseneel ende .2. instrumente vingers lanc ende enen vinger breet. Ende dye salmen netten int witte vanden eye ende dat ute gheperst. Ende men [sal] dye eene zide walken in roden pulvere ende dan zalmen tlet rechte helpen houden ende men zal ane elcke zide vanden lede heffen op dye eene scroede nader andere ende 157 dan zalmen se voeghen deen boven den anderen al gemackelike oft men zal legghen die cusseneele in langes den leden soe dat dye stede dair dye wonde es bliken moghen vanden clederen ontdect. Ende dair boven met linenen scroeden steken moghen dinne houten spalken enen vinger breet ende eene spanne lanc cortere danne dat let es soe dat ne gheen vleesch omtrent [si] ende dair zo salmen legghen also vele spalken alst noot es so dat tusschen elken .2. spalken blive spacie van eenre daer dat lecht dore wesen mach ghelucht soe dat ieet verderve noch verhitte dat zere deren mach want bij te vaste te byndene ende te spalkene te dicke soe comt ondertyden ende by quaden meesters grote vreese ende erysipyla. Ende daer ne gheene wonde nes dair salment (l. salmen) doen boven den clederen een velt (l. vilt) oft .1. effen vellen cleet ende dat niet breedere no niet langhere dan die vore geseedeghe scroede ende danne salmen nayen ten gevoege ende dair boven zalmen leggen .3. corden oft snare soe dat ter myddewaerd eene ligge ende wel na op elc eynde eene. Ende danne zalment cnopen so dat men dair onder spalken steken mach .4. oft .5. alsoet noot es ende danne zalmen voeghen langes den lede zoe dat tusschen elke .2. spalken spacie blive van eenre alsoet voirseyt est soe dat let dair dore wese gelucht. Ende danne zoe ontbint dye myddelste bindinge ende byntse weder slap soe datmen dair onder mach steken een pipe eens vingers lanc zilverijn oft coperijn oft vliederijn oft coperijn. ende gesmeert bynnen oft buten beyde ende drayt omme te ghevoegene ende op dende eene pipe dies gelike ende legghet dye spalken effene ende danne so drayt dye myddelste pipe westwart ende dye .2. pipen optye eynden drayt oestwert. Ende dan stect daer dye drie pipen eenen houtenen oft yseren priem ende dus salmen doen van beenen ende van armen ende van allen leden dye men spalken wille. Ende eyst den arm so salmen hangen anden hals te gevoegene vore dye borst aldus. Ende eyst .1. been zo salmen legghen effene ende dan wet effelijc(?) hoghe in ene lade ofte men wille dair toe gemaket es ofte legget daert zachte es tusschen .2. walmen van gluye elc alsoe groot alse een arm aldus. Ende men zaelt laten ligghen aldus toten verbyndene aldus alsoe ment zal leeren hier na wert tachterwaerne tote dat ghenesen es eest arm ofte been te broken.

Vanden cakebeene (l. canebeene) te broken.

Ende vanden kanebeene te broken uter stede dat zal dye dienstman trecken af elke zide ende voeghen deel teghen deel. Ende dan zo salmen legghen .1. dick cusseneel dair boven ende men zal legghen 1 ront onder doxele. Ende es dat kanebeen entwee zo salmen dan den arm op waert houden ende draghen dat het te bat vergaderen soude ende dan zal men maken .1. plaster van stoppen ende dat genet int dwitte vanden eye ende dye scroede yerst in borne ute gheperst. Ende men zal weten dat die scroede vanden kanebeene es sculdech te zine so lanc ende so breet dat so bevaet dat cusseneel dat onder doxele leyt ende boven den scouderen inden hals. Ende int cruus gaende boven 158 der andere scoudere alsoe omme ender (l. onder) arm .6. vout ofte .8. vout omme gaende ende danne zalment nayen ende latent liggen te gevoege ende voert hanteren ende heelen met subtijlheden metten zelven dat men heelt te broken been.

Vanden ribben.

Ende vander rebben die dienstman zal sinre (l. sine) hande besmeren met dicke zeeme oft hij zalse bepecken met herse deser gelijc Oft men zalre zetten venteusen so dicke op dye stede dat sij verwarmen die stede. Ende danne zalmense ghereet of trecken dat zalmen doen so dicke om dende oft zo dat dye rebbe weder keeren te haren rechten steden ende dair boven zalmen legghen apostolicum op een leder gebreet ende ne gheen cusseneel ne ware eene scroede dye dat plaester houden zal genayt te gevougen G].

KAPITTEL 23.

Van buiten de natuur te werken.

Twee dagen buiten de natuur te werken verwoest de mens waarbij men koortsen krijgt. Tenzij bij verstandige raad doen zoals gezegd is of hij blijft dood. Al is de natuur zeer edel dat ze vanuit haar kracht menigeen geneest indien dat men haar goed volgt net zoals ze de 4 elementen gebiedt om hitte te verslaan bij koudheid en koudheid bij hitte, vochtigheid bij droogte en droogte bij vochtigheid. Was het dat men hete dingen tot hitte deed, men versloeg die mens want natuur zou verhitten zodat men in koorts zou vallen en daarbij sterven. Deed men ook vochtigheid tot vochtigheid, de natuur zou zo overladen worden bij die overvloed dat diegene daarbij zou sterven. En gelijk deed men droge dingen tot droge, de nature zou haar deugd verliezen en daarbij sterven. Hierbij moet elk mens de mens te voorzien om het allereerste het ongemak uit te brengen dat men kan met het tegenovergestelde en elk van zich dat ertoe staat om hitte te verslaan met koudheid en koudheid met hitte, droogte met vochtigheid en vochtigheid met droogte en zo kan men ze genezen.

Van de leden uit hun plaatsen.

Het gebeurt vaak dat men de lieden wonden steekt of draait zodat ze uit hun echte plaatsen gaan. En dat komt bij vele zaken zoals bij springen en zoals bij vallen. Of men gaapt zo dat de kaak uit haar goede plaats gaat en er niet vanzelf weer kan inkeren zonder raad van dokters en van andere ondervond en deskundige lieden.

Van het kaakbeen uit zijn plaats.

Is het zo dat het een man het kaakbeen zo vast houdt aan het hoofd van de zieke en dan zal die dienstman een vinger of duim in de mond steken en dan zal hij dat lid naar beneden trekken. En met de andere hand zal hij op het lid van buiten duwen zodat het tot zijn echte plaats weerkeert.

Van het gebroken kaakbeen.

Als van de kaak het been is gebroken dat zal die dienstman het aan elke zijde aftrekken en het ene deel tegen de andere voegen en men zal het verbinden met dezelfde zwachtels dat men aanwijzen zal in het kapittel van gebroken benen. Hierna en daarboven zal men 1 kussen leggen en verbinden en laten vermaken zoals men aanwijst in het goede kapittel van de gebroken benen in het volgende.

Van de hals uit de plaats.

En van de hals uit het lid zal die dienstman tussen zijn tanden een wig steken van hout dat gemaakt is zoals een korst brood zodat de lucht eruit en in kan gaan. En dan zal men op elke schouder kussens leggen en laat er daarna boven een of 2 man staan die wringen en een of 2 die bij de armen naar beneden trekken en de dienstman bij de haren of bij de kinnebak trekken zodat het lid weerkeert tot zijn echte plaats en behandel het zo het betaamt van andere benen.

Van de schouder uit de plaats.

En van de schouder uit de plaats zal men een man de zieke [156] goed vast laten houden omtrent het midden en men zal een andere de arm laten trekken en die dienstman zal het lid wijzen naar de plaats en de ene hand opwaarts onder de oksel steken en met die hand zal men de schouder naar beneden persen zodat het lid weerkeert in zijn plaats.

Van de ellenboog uit de plaats.

En van het ellenboog uit het lid zal een man hem de arm rekkend houden en die dienstman zal de arm gebogen houden en dan zal hij met de duim van de rechterhand in die buiging steken zodat het lid weerkeert tot zijn plaats.

Van de hand uit de plaats.

Van de hand uit de plaats zal men een man de arm rekkend laten houden en dan zal die dienstman buigen en het zo steken zodat het lid weerkeert naar zijn plaats.

Van de vinger uit de plaats.

En van de vinger uit het lid zal men een man de hand laten vasthouden en de dienstman zal het lid zo rechten en krommen dat het weer zal keren tot zijn echte plaats.

Van de armpees gebroken aldus.

Van de armpees gebroken aldus en welke arm het is en je zal weten dat de armen 2 en niet gelijke benen hebben want de bovenste is krom en van een been en de onderste is recht en van 2 benen gemaakt. En van die 2 zo breekt soms de ene en soms beide en soms zonder wond en de kromme is meer te ontzien dan de rechte en daar er 2 breken is ook meer te ontzien dan als er maar 1 brak en met wonden is het meer te ontzien dan zonder wond. En zo hoe dat het gebroken is, men zal aan elke zijde van het lid een laten zetten en elk zal zijn deel geheel gemakkelijk rekken en de dienstman zal deel tegen deel voegen en dat geeft een geluid en dat is een teken dat het naar zijn plaats is geschoten en doe aldus. En dan zal men de zwachtels en de kussen hebben en het gebroken lid met wonden dat eist 4 korte zwachtels die elk lid omgaan en niet langer dan een vinger en een span breed of 1 halve span breed en van de breuk van de wond aan elke zijde of 3 kussens van linnen kleed en elk 4voudig en een span lang en zo breed dat ze aan elke zijde van de wond samenkomen. En daar geen wonden zijn daar moet men 8 zwachtels of 3 kussens gebruiken en elk 4voudig en daar dat lid het kleinst is daar moet men het meeste leggen of zoveel meer zodat het effen wordt en dan genat in bronwater en dat uitpersen en dan in het witte van een ei natten en dan zal men onder elk lid zijn zwachtel steken en in de vouw gebreid zodat het lid op het midden ligt waar het lid zich het meest openbaart. En is het zo dat het niet belet af te sterven zal men daarin leggen 1 kussen en 2 instrumenten vingers lang en een vingerbreed. En die zal men natten in het witte van een ei en dat uitgeperst. En men zal de ene zijde kneden in rood poeder en dan zalmen het lid recht helpen houden en men zal aan elke kant van het lid op een zwachtel heffen bij de andere en [157] dan zal men ze de ene boven de anderen al gemakkelijk voegen of men zal de kussens in de lengte van de leden leggen zodat de plaats daar de wond is blijken mag van de klederen ontbloot. En daarboven met linnen zwachtels mogen dunne houten spalken steken van een vingerbreed en een span lang en korter dan dat lid is zodat er geen vlees omtrent is en daar zo zal men alzo veel spalken leggen als er nodig zijn zodat tussen elke 2 spalken van 1 een ruimte blijft daar de lucht door gelucht kan worden zodat het niet bederft of verhit dat zeer deren kan want bij te vast te binden en te dik spalken zo komt soms en bij slechte dokters grote vrees en erysipyla. En daar geen wonde is daar zal men boven de klederen een vilt doen of 1 effen vilten kleed en dat niet breder en niet langer dan die voor vermelde zwachtel en dan zal men naaien om te voegen en daarboven zal men 3 koorden of snaren leggen zodat er een in het midden ligt en bijna aan elke kant een. En dan zal men het knopen zodat men daaronder 4 of 5 spalken steken zoals het nodig is en dan zal men ze langs het lid voegen zodat tussen elke 2 spalken er ruimte van 1 blijft zoals gezegd is zodat lid daardoor gelucht wordt. En dan ontbindt de middelste binding en bindt het weer slap zodat men daaronder een pijp van een vinger lang kan steken of zilver of koper of vlier of koper en binnen of buiten en besmeer beide kanten en draai om te voegen en op het eind een dergelijke pijp en leg de spalken effen en draai dan de middelste pijp westwaarts en de 2 pijpen op het einde draai die oostwaarts. En steek dan daar door de drie pijpen een houten of ijzeren priem en aldus zal men doen van benen en van armen en van alle leden die men spalken wil. En is het de arm dan zal men aan de hals hangen en gevoegd voor de borst aldus. En is het 1 been dan zal men het effen en dan wat effe hoog in een lade leggen als men wil die daartoe gemaakt is of leg het daar het zacht is tussen 2 strobossen elk alzo groot als een arm aldus. En men zal het laten liggen aldus tot het verbinden en aldus zoals men het hierna zal leren wordt het behoedt totdat het gebroken arm of been of genezen is.

Van het borstbeen (sleutelbeen) gebroken.

En van het borstbeen gebroken uit de plaats dat zal de dienstman aftrekken aan elke zijde en voegen deel tegen deel. En dan zo zal men 1 dik kussen daarboven leggen en men zal 1 ronde onder de oksels leggen. En is dat borstbeen kapot is dan zal men dan de arm opwaarts houden en dragen zodat het beter verzamelen zou en dan zal men 1 pleister van proppen maken en dat genat in het witte van een ei en de zwachtel eerst in bronwater uitpersen. En men zal weten dat de zwachtel van het borstbeen zo lang moet zijn en zo breed dat ze het kussen omvangt dat onder de oksel ligt en boven de schouders in de hals. En gaat in het kruis boven [158] de andere schouder en gaat alzo om de onder arm 6voudig of 8voudig en dan zal men het naaien en het laten liggen te voegen en verder hanteren en helen met subtielheden met hetzelfde dat men heelt bij gebroken been.

Van de ribben.

En van de ribben dan zal die dienstman zijn handen besmeren met dikke honing of hij zal ze dergelijk bepekken met hars. Of men zal zo dik koppen op die plaats zetten dat ze die plaats verwarmen. En dan zal men ze direct aftrekken en dat zal men zo vaak doen om het eind of zodat de rib weerkeert tot haar echte plaats en daarboven zal men apostolicum leggen op een leer gebreid en geen kussen, tenzij een zwachtel die de genaaide pleister te voegen houden zal.

CAP. 24.

Va(n) de(n) dyescinkele ut(er) stede.

Die dyescinkel mach uter stede gaen bi valne of bi springene. Eist dat ment niet en bringet in sine rechte stede weder eer die derde dach lidet. hi blijft ewelike manc. Men es sculdech te nemene den genen bi den voeten. ende te hangene met ere dwalen an enen balke. Ende een [ander man G] ligge overdweers des geens lichame ende treckene nederwert dbeen daer bi te treckene [ende te rechtene ende G]. |144vb| die meester staende besiden den zieken. heffende die vust slaende iegen dbeen datter uut es. het sprinct weder in sine rechte stede. op te heffene dbeen ende te besiene oft op ende neder gaet. te wesene seker daeraf oft wel in sine stede es. scroden genet int wit vanden eye of iegen dat die tijt eischt als vorseit es. ende die so lanc datse al om den lichame werden gewonden. te perssene dbeen iegen dander dat het in sine stede blijft. ende also te latene toten derden dage liggen. Alse men daer toe comt af te doene die scroden ende te besiene oft op ende neder rijt. Ende te badene dien pacient ende te zalvene [ende G] ene scrode geleit op die quetssinge. ende gebonden met langen scroden. viertien dage te achterwaerne. die scrode te veranderne van drien dagen te .3. dagen ende dan op te gevene genesen. Eist dat hi in hem gevoelt enegerande quetssinge daeraf te gebiedene te badene ende te zalvene tote hi genesen es.

KAPITTEL 24.

Van het dijbeen uit de plaats.

Het dijbeen kan uit zijn plaats gaan door vallen of met springen. Is het dat men het niet weer op zijn goede plaats brengt voor de derde dag dat hij ligt, hij blijft eeuwig mank.

Men moet diegene bij de voeten nemen en met een doek aan een balk hangen. En een andere man legt diens lichaam dwars en trekt het been naar beneden en trekt daarbij en te recht en de dokter staat naast de zieke en heft de vuist en slaat tegen het been dat er uit is, het springt weer in zijn rechte plaats, hef het been op en kijk of die op het eind op en neer gaat en wees daar zeker van of het wel op zijn plaats is, nat zwachtels in het witte van een ei of tegen de tijd eist zoals gezegd is en die zo lang dat ze alom het lichaam wordt gewonden om het ene been tegen het andere te persen zodat het in zijn plaats blijft en alzo te laten liggen tot de derde dag.

Als men daartoe komt om die zwachtel er af te doen en te bezien of het op en neer gaat. En te baden die patiënt en te zalven en een zwachtel op de kwetsing leggen en binden met lange zwachtels veertien dagen te behoeden en daarna de zwachtel te veranderen van drie dagen tot 3 dagen en dan opgeven van genezen. Is het dat hij in zich daarvan enigerhande kwetsing voelt gebiedt hem te baden en te zalven tot hij genezen is.

||145ra| CAP. 26.

Van den dyescinkele tebroken.

Die dyescinkel mach breken ontwee. daer siin si .2. sculdech te wesene ten bene. Deen hebbende den pacient begrepen sinen lichame vaste te houdene dbeen met beiden handen. dander dat knie treckende deen iegen den andren. die meester es sculdech te stane besiden den bene. ende te leerne dien tween hoe si trecken selen int gevouch niet te lanc. dan den dyescinkel te nemene in de hant te tastene metten vingeren of deen been iegen dander es. te walkene metter hant dat effene blive. te merkene bi den andren oft al even lanc es. te zalvene daer omtrent met popelioene. .10. scroden elc es sculdech lanc te sine .2 .1/2. spanne genet int wit vanden eye omtrent dbeen gewonden boven den scroden .1. vilt daer omme genayt boven den vilte .7. spalken daer omme .3. corden elc hebbende ene pipe van vliedere. Ende men sal die corden cnopen slanc ende effenen dat op elc ende vanden spalken ene ligge ende op die middewert ene. Ende onder elke salmen steken .1. pipe entie .2. die optie enden liggen die salmen drayen westwaert. ende die middelste oostwaert te gevoegene vaste so dat die spalken ende die cledere wel houden. Ende dan salmen hebben enen houtenen priem of ander wille men. ende steken dor die .3. pipen daermet eist gesloten. Ende dat hi die dingen hout ende been rechte houde liggende. Ende te verbiedene. dat hiere niet toe en doe dbeen liggende rechte .9. dagen of .10. dagen. Eist dyescinkel ende alle been die tebroken siin. die siin sculdech te liggene ten iersten eer ment port in den .12.sten dach af te doene dat om dien scinkel was gedaen met warmen watere te verscene datter verdroget was bi den witten van den eye ende bat af te doene die scroden. dat dbeen te bat met gemake blive. Ende emmer te wachtene datmen dien dyescinkel niet en handele onsachte. waerbi die been deen beziden andren mogen comen. den genen ewelijc manc bliven gaende daer bi. Dbeen es sculdech te sine gesuvert met enen sachten linen clede in warmen watere genet. ende daerna te zalvene ierst gedroget. 160 dan met popelioene gezalft daer omme ene cirone ende scroden .10. daer boven een vilt. bat op die spalken .3. corden daer |145rb| omme gaende die pipen alst vorseit es te perssene die spalken die scroden an dbeen. dbeen daer bi vaste te houdene ende rechte te bliven ligende. [aldus] te vermakene achter den .12.sten dach ten .9.sten daerna. ten .7.sten daerna ten .5.sten daerna tote hi sinen dyescinkel op mach houden of heffen bi hem selven uut sinen bedde te bugene siin been te merkene of hi starc daer in es. te gebiedene met crucken te gane niet te stoutelijc daer op te terdene int begin mer al gemackelijc. te badene te zalvene die cirone daer omme te windene. tote dat al genesen es metter hulpen Gods.

KAPITTEL 26.

Van het dijbeen gebroken.

Het dijbeen kan in stukken breken en daar moeten er dan 2 bij het been zijn. De ene heeft de patiënt zijn lichaam gegrepen om het been met beide handen vast te houden en de andere trekt de knie de ene tegen de andere en de dokter moet naast het been staan en die twee te leren hoe ze het in verband moeten trekken en niet te lang, dan het dijbeen in de hand te nemen en met de vingers te tasten of het ene been tegen de andere is en met de hand te kneden zodat het effen blijft en te merken bij de andere of die gelijke lengte heeft en daar omtrent 10 zwachtels met populierzalf te zalven, elk moet 2 ½ span lang zijn en genat in het wit van een ei, en bindt omtrent het been boven de zwachtel 1 vilt en naai daarom boven het vilt 7 spalken en daarom 3 koorden die elk een pijp van vlier heeft. En men zal die koorden slank en effen knopen zodat op elk eind van de spalk er 1 ligt en 1 op het midden. En onder elke zal men 1 pijp steken en de 2 die op de einden liggen die zal men westwaarts draaien en de middelste oostwaarts voegen en zo vast dat die spalken en die klederen goed houden. En dan zal men een houten priem hebben of andere wat men wil en door die 3 pijpen steken waarmee het gesloten wordt. En dat hij die dingen houdt en het been recht liggend houdt. En te verbieden dat hij er niets toe doet en het been 9 of 10 dagen recht laat liggen. Is het dijbeen en alle been dat gebroken zijn die moet men ten eerste neerleggen eer men het in de 12^de dag port om er af te doen dat om de schenkel was gedaan en ververs het met warm water dat er verdroogd was door het witte van een ei en beter is de zwachtel er af te doen zodat het been beter in rust blijft. En er immer op letten dat ge het dijbeen niet te onzacht behandelt waarbij het been naast de andere kan komen en diegenen daarbij eeuwig mank blijven gaan.

Het been moet gezuiverd zijn met een zacht linnen kleed dat in warm water is genat en daarna zalven, eerst gedroogd, [160] dan met populierzalf zalven en daarom een waspleister en 10 zwachtels en daarboven een vilt, beter op die spalken 3 koorden en daarom gaan de pijpen, zoals gezegd is, om de spalken en zwachtels aan het been te persen en het been daarbij vast te houden en recht liggen te laten blijven en aldus te vermaken na de 12^de dag, dan de 9^de en daarna de 7^de daarna tot de 5^de en daarna tot hij zijn dijbeen op kan houden of zichzelf uit zijn bed kan heffen om zijn been te buigen en te merken of hij daar sterk in is en te gebieden met krukken te gaan en niet te snel daar op te treden in het begin, maar gemakkelijk, te baden, te zalven en de waspleister daarom winden totdat het geheel genezen is met de hulp van God.

CAP. 27.

Van de(n) diescinkele.

Dat die dyescinkel es .1. led .2. spannen lanc bogende bi naturen eens deels ront mer in de middewert eist ronst ende cleinst ende daer breket liefst ontwee. jegen daer dbeen cleinst es bi naturen. daer eist tfleesch meest omme. daer bi es ment sculdechte walkene want bi den walkene voeget deen been iegen dandere dat mens te bat seker es daer bi te blivene met gemake. Die scroden die men daer omme wint conforteren dbeen datter bi vergadert ende cnoopt. Elke scrode die es sculdech niet langer te sine dan .2. .1/2. spanne. daer omme dat dbeen cranc es ende niet en mach gedogen vele handelingen. ten vermakene ontdoet men die scroden boven ende leggense over elke side neder van den bene ende so blivet dbeen liggende te gemake biden scroden. dat niet en soude mogen wesen wilde mer lange scroden om winden bi mense af soude moeten doente vermakene soude men dbeen verporren biden ontwindene. dat daerbi dbeen lichte mochte comen uut siere steden ende die gene soude manc bliven gaende. Hier bi prijst Actor bat die corte scroden dan die lange. Ten .12.sten dage alse men daer toe comt te merkene oft dbeen rechte leget ende effene. Ende eist dat an deen side hoger leget dan an dandere. of oneffender es bi der broken dan ane .1. ander stede te ziene biden bene eldre. Men es sculdech een cusseneel van linen cledren daer iegen te leggene. te perssene dbeen nederwert in sine sceppenisse te bringene daer omme .1. cirone. Men mach dat cusseneel also wel boven der cironen doen alse daer onder. Men es die scroden diere boven siin sculdech te leggen wech |145va| diere genet waren int wit vanden eye achter den .12.sten dach. Voortmeer es mense altoes sculdech te nettene in wine of in watere uutgeperst. boven der cironen gewonden .1. vilt. daer boven spalken so vele dat mer late spacie tusscen elker spalken die breide van ere spalken omme dat dbeen daerbi lucht mach hebben. Waert dat men so vele spalken om dbeen dade. dat de vilt daermede bedect ware. so ware dbeen in groeter avonturen. Want het mochte ontsteken. Ende en bluschte men niet dat vier te tide. die mensce mochter 161 omme sterven of verliesen dbeen beneden dat knie. Ende dbeen en es men niet sculdech te porne vor den .12.sten dach. want port ment eer. men maect den zieken nuwe pine. ende dbeen en mach niet vergadren om dat ment so dicken verhandelt. Het es gesciet datmen dbeen so dicken heeft verhandelt dat niet en mochte vergadren. Alse die gene waende gaen ende genesen siin. dat been hinc ane hem slaende een sins ende andersins alse een vlegel.

KAPITTEL 27.

Van het dijbeen.

Dat het dijbeen 1 lid is en 2 spannen lang en buigt van naturen eensdeels rond, maar in het midden is het Դ meeste rond en kleinst en daar breekt het liefst kapot tegen daar het been het kleinst is van naturen en daar is het meeste vlees om en daarbij moet men het vormen want bij het vormen voegt het ene been tegen de andere zodat mens daarbij beter zeker is te blijven om te maken. De zwachtels die men daarom windt verbeteren het been dat erbij verzamelt en knoopt. Elke zwachtel moet niet langer zijn dan 2 ½ span en daar omdat het been zwak is en niet vele handelingen kan gedogen, bij het vermaken maak je de zwachtels boven los en leg ze aan elke kant van het been neer en zo blijft het been liggen bij het vermaken van de zwachtels dat niet zo zou wezen wilde men er lange zwachtels omwinden waarbij men ze af zou moeten doen bij het vermaken en men zou het been porren bij het ontwinden zodat daarbij het been gemakkelijk uit zijn plaats zou kunnen komen en diegene zou mank blijven gaan. Hierbij prijst auteur beter de korte zwachtels dan de lange.

Ten 12^de dag als men daartoe komt om te merken of het been recht ligt en effen. En is het dat het aan de ene zijde hoger ligt dan aan de andere of oneffen is bij de breuk dan aan 1 ander plaats wat te zien is bij een ander been elders. Men moet een kussen van linnen klederen daartegen leggen en het been naar beneden persen en in zijn schepping brengen en daarom 1 waspleister. Men kan dat kussen alzo goed boven de was doen als er onder.

Men moet de zwachtels die erboven zijn weg leggen van die er genat waren in het witte van een ei na de 12^de dag. Verder meer moet men ze altijd natten in wijn of in water en uitpersen, boven de waspleister 1 vilt winden en daarboven zoveel spalken dat men tussen elke spalk er ruimte laat met de breedte van 1 spalk omdat het been daarbij lucht kan hebben. Was het dat men zoveel spalken om het been deed dat het vilt daarmee bedekt was dan was het been in grote avonturen. Want het kon ontsteken. En bluste men dat vuur niet op tijd, de mens mocht er [161] om sterven of het been beneden de knie verliezen.

En het been moet men niet porren voor de 12^de dag want port men het eerder, men maakt de zieke nieuwe pijn en het been kan zich niet verzamelen omdat men het zo veel behandelt. Het is gebeurd dat men het been zo veel heeft verhandeld dat het zich niet kon verzamelen. Als diegene waande te gaan en genezen te zijn, dat been hing aan hem en sloeg enigszins en anderszins als een vlegel.

CAP. 28.

Va(n) te settene dbee(n) eer ment spalct.

In so wat steden van den live dat dbeen mach breken es men sculdech te besiene dbeen eer ment spalct dled boven of beneden oft uten lede es of niet. Eist uten lede. men trect weder in ende achterwaerne toter tijt. dat hi genesen es met cironen ende met zalven. Men heeft lieden geheilt die broken vanden bene daert dbeen uten lede was ende bleef. ende als die gene waende genesen siin. bleef hi manc gaende omdat dled niet tiersten en was gestelt in sine stede.

KAPITTEL 28.

Van het zetten van een been eer met het spalkt.

In welke plaatsen van het lijf dat het been mag breken moet men het been bezien eer men het let lid boven of beneden spalkt of het uit het lid is of niet. Is het uit het lid, men trekt het weer in en behoedt het tot de tijd dat hij genezen is met was en met zalven.

Men heeft lieden geheeld die een gebroken been hadden waar het been uit het lid was en bleef en toen diegene waande genezen te zijn bleef hij mank gaan omdat het lid niet als eerste in zijn plaats was gesteld.

CAP. 29

Vande(n) knie ut(er) stede.

Dat knie mach uut siere stede comen bi valne of bi treckene. Ten iersten datmen daer toe comen mach es die meester sculdech te leggene sinen arm in dat bugende vander knie onder. Ende doent trecken hem tween elc been over elc zide over sinen arm opwert heffende ende draget. dat knie keert weder in siin stede. te proevene bi dat op ende neder gaet. Oec mach die kniescive uut sire ste [aldus] becomen. ende daer toe es pine dled te doen keerne ende te stekene dat kniescive opwert te stekene metter hant weder in siin rechte stede. Ende van elker zide den knie een cusseneel dicke genet int wit |145vb| vanden eye. scroden daer omme genet oec int wit vanden eye tote inden vijfsten dach af te doene. cironen daer omme gewonden te badene ende te zalvene tot hi genesen es.

KAPITTEL 29

Van de knie uit het lid.

De knie kan uit zijn plaats komen door vallen of door trekken. Ten eerste als men daartoe komen mag moet de dokter zijn arm onder in de buiging van de knie liggen. En twee hem laten trekken en elk been aan elke kant over zijn arm naar boven te heffen en dragen, die knie keert weer in zijn plaats wat te beproeven is omdat die op en neer gaat.

Ook kan de knieschijf uit zijn plaats zijn [aldus] gekomen en daartoe is de pijn om het lid te laten keren en te steken die knieschijf opwaarts te steken met de hand weer in zijn rechte plaats. En van elke zijde de knie een kussen dik genat in het wit |van een ei en daarom zwachtels ook genat in het wit van een ei tot in de vijfde dag er af te doen en was daarom winden en te baden en te zalven tot hij genezen is.

CAP. 30.

Va(n) wonde(n) int knie.

Dat knie es .1. led dat niet en mach gedogen quetsinge teneger stede het en comt al te zere tonpoente. Eist datter wonde in comt bi der roeringen van den lede ende bider quetsingen diere es bi den slage of bi den steke valt dbloet ten knie neder. Eist dat si hem niet en wachten si mochten sterven of gefisteleert bliven. Comende ter wonden stremmende met wieken genet int wit van den eye ende gebonden alst betaemt. Ten derden dage af te doene met warmen watere in die wonde te doene wieken van linen cledren of van stoppen. of wolle metter yeken in olien van oliven genet. of wieken van coolbladen. die wonde omtrent gezalft met popelioene. daer boven drie coolbladere. 162 wondendranc te geven drinken. Ende te achterwaerne van tide te tide tote si genesen siin altemale.

KAPITTEL 30.

Van wonden in de knie.

De knie is 1 lid dat geen kwetsing op enige plaats kan gedogen en komt al te zeer te onpas. Is het dat er wond in komt door de roering van de leden en bij de kwetsing die er is bij de slag of bij de steek dan valt het bloed van de knie naar beneden. Is het dat ze zich niet wachten ze mogen sterven of met etterwonden blijven. Komende bij de wond strem het met doeken genat in het wit van een ei en binden zoals het betaamt. De derde dag er af doen met warm water en in de wonde doeken doen van linnen klederen of van proppen of ongewassen wol in olie van olijven genat of doeken van koolbladen en omtrent die wond zalven met populierzalf en daarboven drie koolbladeren en [162] geef wonddrank te drinken. En behoedt het van tijd tot tijd tot ze geheel genezen zijn.

CAP. 31.

Van benen te broken.

So welken tijt men comt tenegen mensce die dbeen ontwee heeft tebroken. men es sculdech dled te nemene in die hant te merkene ende te tastene waer dbeen ontwee es. Si twee sitten of knielen an elke zide des zieken so dat deen heeft den zieken bevangen. ende dbeen houdende vaste te treckene iegen den andren die den voet hout. Die meester es sculdech te knielene in die middewert dat been in de hant hebbende ende te voegene deen been iegen dander. ende walkende met beiden handen dbeen. want ware enege scaelgie af te broken van den bene die stake int vleesch. bi dat men dbeen wel walct vergadren die scaelgien weder ant been biden walkene ende voeget weder te gadere. Men neme linen scroden half ellen lanc. ene spanne breet. het ware beter waren die scroden maer .1/2. spanne lanc dan langere alsoet vorseit es. Ende netse int wit vanden eye. of in wijfs melc. of in warmen wine of in warmen watere. of in unguentum fuscum. of in popelioene omtrent dbeen gewonden .7. vout of .10. daer boven een vilt gedaen langer |146ra| dan een spanne. boven den vilte .7. spalken elke vingers breet ende spannen lanc of een luttel langere. drie corden boven den spalken. die ene in die middewert der broken dandere .2. op elc ende. drie pipen van vliedere elke corde ene hebbende. te wringene om die spalken die perssen daer bi die cledere omme dbeen. ende dbeen blijfter bi rechte ende gevoucht dore die pipen. die roede gemaect van ere spillen. dore die pipen gesteken deen iegen dandere te houdene. Te leggene deen been biden andren waerbi si even lanc siin liggende. Tonderstekene dbeen datter tebroken es met cledren dat effene blive liggende in ene lade van drien bardren gemaect tote opten .9. dach. Elcs dags es sculdech die meester te comene toten zieken ende te merkene hoe dbeen legt. Ende te verbeterne eist corde te slappene of te stivene. Ende te zalvene den voet ende tknie met popelioene te slinkene daerbi datter geswollen es. Een cleet genet in aysine ende omme den voet gewonden tknie enten voet te vercoelne also vele te bat daer bi te gemake te wesene. Ten .12.sten dage alse men daer toe comt te vermakene met warmen watere te vervarsene. waerbi men mach die scroden af doen gemackelike so datmen dbeen niet en quetse. Gedwegen dbeen ende gedroget. dbeen gezalvet al omme ende ene cirone gemaect dats .1. plaester van linen cleden genet in wasse in swinensmere in witten harste in roete van elken een deel in een panne gedaen smelten. ende daer in genet tcleet uter pannen gedaen ende een deel gecoelt omtrent dbeen geleit. daerna scroden also vele als men wille op dbeen .8. vout of .10. Ende daerboven .1. vilt bat optie spalken gebonden met corden bider pipen enter spillen die dore die pipe gaet alst vorseit 163 es. Ende te achterwaerne aldus .8. weken of .10. jegen dien dat men dbeen siet dat cracht gecrijcht bider spisen di(e) hi nut ende bi der manen dat dbeen cnoopt te gadere. Te gebiedene den zieken met crucken te gane iegen dien dat hi hem kent starc ende vermach int been. daer jegen den voet ter erden te doene. ende niet te wesene te stout. Want men hevet gesien dat lieden hadden dbeen tebroken om dat si te stoutelijc wilden gaen dat sijt daer bi weder |146rb| braken ontwee. Oec siin sulke die te tijtlike over dbeen torden dat daerbi cortte ende ewelijc bleef manc.

KAPITTEL 31.

Van gebroken benen.

Zo wanneer men bij een mens komt die het been kapot heeft gebroken moet men het lid in de hand om te merken en te tasten waar het been kapot is. Zet er twee zitten of knielen aan elke zijde van de zieken zodat de ene de zieken vast heeft en het been vasthoudt en trekt het tegen de andere die de voet vasthoudt. De dokter moet in het midden knielen en heeft dat been in de hand en voegt het ene been tegen het andere en vormt met beiden handen het been want was er een splinter van het been afgebroken die in het vlees stak waarbij dat men het been goed vormt verzamelen die splinters zich weer aan het been door het vormen en voegt weer tezamen.

Men neemt linnen zwachtels van half el lang en een span breed, het was beter waren die zwachtels maar ½ span lang dan langer zoals gezegd is. En nat ze in het wit van een ei of in vrouwenmelk of in warme wijn of in warm water of in bruine zalf of in populierzalf en windt het 7- of 10voudig om het been en doe daarboven een vilt langer dan een span en boven het vilt 7 spalken van elk een vinger breed en een span lang of een wat langer en drie koorden boven de spalken, die ene in het midden van de breuk en de andere 2 en op elk eind drie pijpen van vlier en elke koord heeft er 1 en wring die om de spalken die daarbij de kleren om het been persen en het been blijft er recht bij en ge voegt door die pijpen de roede gemaakt van een spil en steek die door de pijpen en houdt de ene tegen de ander. Te leggen het ene been bij de andere waarbij ze even lang liggen. Te ondersteken het been dat er gebroken is met klederen dat effen blijft liggen in een lade van drie planken gemaakt tot op de 9^de dag.

Elke dag moet die dokter bij de zieke komen en bemerken hoe het been ligt. En te verbeteren als het koord te slap of te stijf is. En te zalven de voet en de knie met populierzalf en te slinken daarbij dat er gezwollen is. Een kleed genat in azijn en om de voet gewonden die de knie en de voet verkoelen alzo veel beter daarbij te maken is.

Ten 12^de dag als men erbij komt te vermaken met warm water en te verversen waarbij men de zwachtels er gemakkelijk af kan doen zodat men het been niet kwets. Wassen het been en drogen, het been alom zalven en een was maken, dat is 1 pleister van linnen kleed genat in waspleister, in varkensvet, in witte hars, in vet, van elk een deel in een pan laten smelten en daarin het kleed genat en uit de pan doen en een deel koelen en omtrent het been leggen en daarna zwachtelen zoveel als men wil op het been 8 of 10voudig. En daarboven 1 vilt, beter op de spalken gebonden met koorden bij de pijpen en de spillen die door die pijp gaan zoals gezegd is [163]. En aldus 8 of 10 weken behoeden tegen dat men ziet dat het been kracht krijgt vanwege de spijzen die hij nuttigt en bij de manier dat het been tezamen knoopt. Te gebieden de zieken met krukken te gaan tegen als hij zich sterk weet en het kan van het been en daartegen de voet ter aarde te doen en niet te flink te wezen. Want men heeft het gezien dat lieden het been gebroken hadden omdat ze al te dapper wilden gaan zodat ze het daarbij weer kapotbraken. Ook zijn er sommige die te vroeg over het been traden dat daarbij verkortte en eeuwig mank bleef.

CAP. 32.

Va(n) bene(n) die uutrage(n).

Het siin sulke lieden die haer been breken waerbi deen zide vanden bene steect ten vlesce ute. ende maect ter stede ene grote wonde. Daer so es men sculdech dbeen te treckene alsoet vorseit es. Eist dat dat been niet en volget den groten bene binnen bi den treckene. so es men sculdech dbeen uut te treckene met ere pinche. Ende eist noot so salmen de wonde widen met enen scerse om te sachter dbeen uter wonden te doene. Ende te berechtene dbeen ende te spalkene alsoet vorseit es. Maer boven der wonden so en es men sculdech gene spalke te leggene no cleet. want waer die wonde daer mede bedect gelijc den bene. men soudse niet mogen vermaken elx dags. ende si soude bliven versmoort biden venine datter toe comt. omme dat ifenijn niet ute en soude mogen. ende tfier soude slaen ten bene bi der hitten. dat die gene daer af soude sterven. Dat been te spalkene alsoet vorseit es. ende iegen die wonde .1. gat te snidene. waerbi men mach die wonde vermaken elcs dages .2. werf in den zomer ende in den winter een werf met wieken van stoppen of van linen clede genet in wijfs melc. omtrent die wonde gezalft met poplio(e)ne. daer boven .3. coolblade ende gebonden met scroden te gevoege gelijc ere ander wonde. Ende men mach .1. spalke boven der wonden doen veran vermakene te vermakene (?) maer beter waert gelaten. Ende te achterwaerne van tide te tide met wonden dranke te gevene tote die gene genesen es. ja de wonde geloken es te spalkene ende te verspalkene van .12. dagen te .9. dagen. van .9. te .7. van .7. te .5. tote hi genesen es.

KAPITTEL 32.

Van benen die uitsteken.

Er zijn sommige lieden die hun been breken waarbij de ene zijde van het been uit het vlees steekt en ter plaatse een grote wond maakt. Daar moet men het been trekken zoals gezegd is. Is het dat bij het trekken het been niet het grote been naar binnen volgt dan moet men het been met een tang eruit trekken. En is het nood dan zal men de wonde verwijden met een scheer om zachter het been uit de wond te doen. En te rechten het been en te spalken zoals gezegd is.

Maar boven de wonden moet men geen spalk of kleed leggen want was de wond daarmee bedekt net zoals het been dan zou men het niet elke dag kunnen vermaken en ze zou versmoord blijven vanwege het venijn dat erbij komt omdat het venijn er niet uit zou mogen en het vuur zou bij die hitte naar het been slaan zodat diegene daarvan zou sterven. Dat been spalken zoals gezegd is en tegen de wond 1 gat snijden waarbij men de wond 2 maal in de zomer en 1 maal in de winter kan vermaken met doeken van proppen of van linnen kleed genat in vrouwenmelk en zalf omtrent de wond met populierzalven daarboven 3 koolbladeren en binden door met zwachtels te voegen gelijk een andere wond. En men mag 1 spalk boven de wonden doen waaraan vermaken te vermaken, maar beter was het te laten. En van tijd tot tijd te behoeden met wonddranken te geven tot diegene genezen is, ja, de wond gesloten is te spalken en te verspalken van 12 dagen tot 9 dagen en van 9 tot 7 en van 7 tot 5 tot hij genezen is.

CAP. 33.

Van diversen meesters.

Meesters siin van diverser manieren dbeen te spalkene. Het siin sulke die nemen tiersten .1. cleet dat si om dbeen winden ende nettent int wit vanden eye. dandere diere boven selen liggen in watere omdat die scrode was van iersten int witte genet dat het dbeen te vastere soude houden. dat niet en soude ontswingen no ontstricken deen been vanden andren. no besiden die scroden diere boven siin genet int water dore dat dbeen niet en werde geperst bi den witte vanden eye. dat water 164 |146va| ververscet dwitte so dat dbeen te bat met gemake blivet. hier doen si wel. Maer alle die scroden genet int wit vanden eye. die mensce en sout niet mogen gedogen dor die persse entie dwinginge vander droochten van den eye. dat die gene soude carmen nacht ende dach also lange alse die scroden daer omme souden wesen. Ende dbeen soude verstormen ende werpen dat bloet in den voet ende soude daer bi groet swillen ende menege pine daer in gedogen tote die voet weder geslanct si. Hier doen si quaet.

KAPITTEL 33.

Van diverse dokters.

Dokters zijn er van diverse manieren om het been te spalken. Er zijn sommige die ten eerste 1 kleed nemen dat ze om het been winden en natten het in het wit van een ei en de andere er boven zullen in water liggen omdat de zwachtel eerst in het witte genat was zodat dat het been vaster zou houden zodat het ene been niet zou losgaan of los komen van de andere of naast de zwachtel die er boven genat zijn in het water doordat het been niet geperst wordt van het witte van een ei want dat water [164] ververst het witte zodat het been beter gemaakt blijft, hier doen ze goed.

Maar alle zwachtels genat in het wit van een ei zou de mens niet mogen gedogen door het persen en dwingen van de droogte van het ei zodat diegene nacht en dag zou kermen zolang als de zwachtels daarom zouden wezen. En het been zou verstoren en het bloed in de voet werpen en zou daarbij groot zwellen en menige pijn daarin gedogen tot die voet weder afgeslankt is. Hier doen ze kwaad.

CAP. 34.

Andre mest(er)s.

Sulke meesters siin die nemen dwit vanden eye van .2. of van drien eyeren ende also vele waters ende slaent te gadere ende netten die scroden daerin. ende windense omtrent dbeen dat tebroken es. Hier doen si wel. Het ware beter waren die .2 scroden genet entie .4. droge dan si alle waren genet. omdat dbeen te vaster soude siin geperst biden scroden. etc.

KAPITTEL 34.

Andere dokters.

Sommige dokters zijn er die het wit van 1 of 2 of van 3 eieren nemen en met net zoveel water en slaan het tezamen en natten de zwachtels daarin en winden ze omtrent het been dat gebroken is. Hier doen ze goed. Het was beter om die 2 zwachtels te natten en 4 droog dan dat ze alle genat waren omdat het been vaster zou zijn geperst bij de zwachtels, etc.

CAP. 35.

Van de(n) voete ute(n) lede.

Eist dat die voet uten lede es. men essen sculdech te reckene ende te streckene ende weder te bringene tsire rechter stede. ende te besiene bi den andren voete. Ende scroden genet int wit vanden eye. daer boven dandere scroden genet in borne of in melke of in warmen wine uut gewrongen. Ende omme den voet gedaen ende gewonden. tote in den .5. dach te latene also liggen tote opten sesten dach te hermakene. te zalvene den voet. ene cirone daer omme gewonden. daer boven scroden genet in watere uut geperst. Ende tachterwaerne van .5. dagen te .5. dagen. tes hi hem gevoelt dat hi sinen voet ter erden mach bringen tote dat hi genesen si.

KAPITTEL 35.

Van de voeten uit het lid.

Is het dat het voet uit het lid is moet men het rekken en strekken en weer op zijn echte plaats brengen en te bezien bij de andere voet. En zwachtels genat in het wit van een ei en daarboven de andere zwachtels natten in bronwater of in melk of in warme wijn en uitwringen. En om de voet doen en winden tot in de 5^de dag te laten alzo laten liggen en tot op de zesde dag hermaken, te zalven de voet en een waspleister daarom winden en daarboven zwachtels genat in water en uitpersen. En behoeden van 5 dagen tot 5 dagen tot hij voelt dat hij zijn voet ter aarde kan brengen totdat hij genezen is.

CAP. 36.

Van de(n) voete v(er)wro(n)gen.

Sulke lieden hebben den voet verwrongen. niet al uten lede. maer .1. deel ongevoegelijc staende. dicwile laet men dien voet bi roekeloesheiden also bliven staende. dat de gene daerbi blivet manc gaende. Ende dicken gevalt dat dbloet dat ter quetsingen gevallen es. verbernt in hem selven ende verkeert in lingenen. dat hi gefisteleret blijft langen tijt daerna. Waerbi die venine die daer wassen tusscen den .2. leden verteren die been. zenewen ende adren. ende vleesch. ende werden vele |146vb| gaten omtrent den enckel dat ter fisteleringen uut gaet been som cleine som groet. Sulke meesters seggen ons dat sente-loys-evel es. Actor seit en es niet. hadde hi te tijt vroeden raet gehadt hi ware genesen. dies hi smertte heeft bi siere roekeloesheiden. Ter steden daer die gaten siin es men sculdech te makene .1. gat met enen scerse so wijt. dat men tasten mach metten vingere hoet binnen es metten bene. Ende dore de wonde geworpen zeele gemaect met linen 165 cledren. te suverne elx dags den voet bi den zeelen met aysine of met starker logen. te drogene ende te zalvene den voet. coolbladere boven der wonden te leggene ende gebonden alst betaemt. wondendranc te gevene van tide te tide enen lepelvol. telken vermakene. ende dus tachterwaerne tote hi genesen es. Elc zeel es sculdech te liggene .14. nacht in de wonde of meer jegen dien dattie vulheit groet es ende die quetsinge. Also vele te langer laten liggen daerin. wel te suverne die vulheit van binnen. ende daerna tachterwaerne alsoet vorseit es.

KAPITTEL 36.

Van de voet verstuikt.

Sommige lieden hebben de voet verwrongen en niet geheel uit het lid, maar 1 deel staat ongevoelig en vaak laat men die voet bij roekeloosheid alzo blijven staan zodat diegene daarbij mank blijft gaan. En vaak gebeurt het dat het bloed dat bij de kwetsing gevallen is in zichzelf verbrandt en in vuil verandert zodat hij lange tijd daarna etterwonden houdt. Waarbij het venijn dat daar tussen de 2 leden groeit het been, zenuwen en aderen en vlees verteert en worden vele |146vb| gaten omtrent de enkel zodat er met etterwonden been uitgaat en soms klein en soms groot. Sommige dokters zeggen ons dat het Sint Loys euvel is. (jicht?) Auteur zegt dat is het niet want had hij verstandige raad gehad dan was hij genezen dus heeft hij die smart vanwege roekeloosheid. Ter plaatse daar die gaten zijn moet men 1 gat met een schaar maken en zo wijd dat men met de vinger tasten kan hoe het binnen met het been is. En door de wond zeil werpen dat gemaakt is met linnen [165] klederen en elke dag het zeil bij de voet zuiveren met azijn of met sterke loog, te drogen en de voet te zalven, koolbladeren boven de wonden te leggen en binden zoals het betaamt, wonddrank te geven van tijd tot tijd een lepel vol en telkens vermaken en dus behoeden tot hij genezen is.

Elk zeil moet men 14 nachten of meer in de wond leggen tegen dat die vuilheid en de kwetsing groot is. Alzo veel langer daarin te laten liggen en goed die vuilheid van binnen te zuiveren en daarna behoeden zoals gezegd is.

CAP. 37.

Van de(n) voete tebroken.

Die voet mach breken in die middewert ontwee in die worst. Dien voet es men sculdech te reckene gelijc alst vorseit es. te zalvene ende te nemene .1. scrode ende te nettene int wit vanden eye. daerboven scroden genet in borne uutgewrongen. daer boven .1. vilt bat op spalken .4. onder ende .4. boven. ende besiden gebonden met corden ende geperst met pipen te vergadren met ere roeden gemaect van ere spillen alst vorseit es. Den mensce te wachtene van onganser spisen. dat sine pine niet en werde gemeret daer bi. te leggen in stede daer die voet rusten mach. Ende niet te vermakene vore den .12. sten dach. ende tachterwaerne tes hi genesen es.

KAPITTEL 37.

Van de gebroken voet.

Die voet kan kapot breken in de worst. Die voet moet men rekken net zoals gezegd is, zalven en neem 1 zwachtel en nat het in het wit van een ei en daarboven zwachtels genat in bronwater en uitwringen en daarboven 1 vilt en beter er 4 spalken onder en 4 boven doen en ernaast binden met koorden en geperst met pijpen te verzamelen met een roede die gemaakt is van een spil zoals gezegd is. De mens te wachten van onganse spijzen zodat zijn pijn daarbij niet vermeerderd wordt en in een plaats leggen daar de voet rusten kan. En niet te vermaken voor de 12^de dag en behoeden totdat hij genezen is.

CAP. 38.

Van div(er)se(n) w(er)kene va(n) mest(er)s.

Sulke meesters netten die scroden in wine die si winden om dbeen dat te broken es. Si doen wel. want si hebben daer redene toe. Om dat ter broken dbloet sinct. dat heet ende versch bi naturen es. bi den persene vander scroden ende die wijn es heet ende droge bi naturen so slanket dled. Ende dbloet keert weder ter stede danen het quam entie zieke blijft te gemake.

KAPITTEL 38.

Van diverse werken van dokters.

Sommige dokters natten de zwachtels in wijn die ze om het been winden dat gebroken is. Ze doen goed want ze hebben daar reden toe. Omdat bij de breuk het bloed zinkt dat heet en vochtig van naturen is en door het persen van de zwachtel en de wijn is heet en droog van naturen en zo slankt het lid. En het bloed keert weer naar de plaats daar het vandaan kwam en de zieke blijft gemakkelijk.

CAP. 39.

|147ra| And(er) meest(er)s.

Sulke meesters bezalven dbeen met poplione al omtrent of met unguentum fuscum. welc datmen wille. Ende netten haer scroden in warmen watere of in zoete melc. die doen wel ende hebben redenedaertoe. Want water ende melc es cout ende versch bi naturen. ende ter stede daer dbeen tebroken es. daer valt dat bloet neder dat heet ende versch es bi naturen. bi datter te vele bloets in comt verkeren si in droochten bider groeter hitten vanden bloede. bi der coelheit van den melke ende vanden watere verslaet die hitte vanden bloede ende ververscht die droocheit waerbi dat bloed keert weder danen het quam. bi der perssingen vanden scroden ende van den spalken datter toe behoort alst vorseit es.166

KAPITTEL 39.

Andere dokters.

Sommige dokters zalven het been met popolioene al omtrent of met unguentum fuscum, welke dat men wil. En natten hun zwachtels in warm water of in zoete melk, die doen goed en hebben er redenen toe. Want water en melk is koud en vochtig van naturen en ter plaatse daar het been gebroken is daar valt dat bloed neer dat heet en vochtig is van naturen en als er ten veel bloed in komt verandert dat in droogte vanwege de grote hitte van het bloed en door de koelheid van de melk en van het water verslaat dat de hitte van het bloed en bevochtigt de droogte waarbij dat bloed weerkeert, dan kwam het door de persingen van de zwachtels en van de spalken dat er toe behoort zoals gezegd is. [166]

CAP. 40.

Sulke meesters maken ene cirone van wasse van swinen smere. van scapen roete van harste van pecke. van elken .1. deel maer vanden harste minst. Men werpet al in ene panne ende smeltet ende net daer in een linen cleet. ende windent omtrent dbeen dat te broken es. Ende si mesdoen bi deser redenen. Alse die cirone es omtrent dbeen gewonden ende men dbben (l. dbeen) verhit. te meer dled ontoedt ende rijt om dbeen. waerbi dbeen uter stede gaet ende daer bi cortet. hets jegen nature want deen been leget dan besiden den andren. niet iegen dander. ende blijft also. al werde hi genesen bi avonturen hi bleve ewelijc manc gaende. En es mensce ne geen die led brect ontwee. eist dat deen been van den andren leget. niet deen iegen dander dat hi nemmermeer so te gemake moge wesen. Alle die been die tebroken siin. die siin sculdech deen iegen dander te liggene. niet deen besiden den andren. sal hi te gemake bliven. Hier bi prijst actor dwitte van den eye boven al den andren. so meer dbeen verhit. so meer dwitte verdroget ende clinget an dbeen bi den scroden. so dat deen been rechte iegen dander blijft staende entie zieke sine gansinge mach gecrigen. Hier doet elc meester sine gewoente. Dicken gevallet alse diverse meesters comen tenen werke. dat elc anders werc mesprijst. Nochtan doense alle wel. maer die metter cironen die hi windet om dbeen dat te broken es opten iersten dach. dat ware hi sculdech te doene opten .12. sten dach |147rb| of opten .18. dach dat verbiet actor. maer alle dandere vorseit doen wel. Maer en ware dbeen niet tebroken. maer gequetst. men ware die cirone sculdech te windene daer omtrent. om uut te sugene die quetsure diere inne es. Maer om dat dbeen ontwee es. so es men sculdech dingen daer omme te doene die dbeen stijf houden ende rechte tote in den .12. sten dach of in den .18. dach dat dbeen gevoecht si. Ende daerna cironen omme te doene. te badene dbeen ende te drogene. te zalvene met popelioene. ende weder daer op te doene die cironen. die scroden. dat vilt. die spalken. ende datter toe behort. Ende te besiene van tide te tide tote dat been genesen si.

Meester anceel van geneven die genas alle siin hooftwonden met ere zalven sonder anijs. Ende hi wasser zere met geprijst in die stede van geneven. Hi verboet allen sinen zieken dat si el niet en souden drinken dan vanden starcsten wine dien si vonden. ende dat si niet el en aten dan dbeste vleesch. Ende dit was iegen alle auctoors van medicinen ende van surgien. Also gi horen moget int capittel vanden dyeten. dewelke leringe es wat men sal eten ende drinken. Ende waeraf men den zieken sal doen wachten tetene of te drinkene. Met deser zalven waest dat meester anceel wrochte hadde hi recht of onrecht. hi nam altoes wit harst .1. lb.. ende olie van rosen .5. dr.. ende wit was .3. dr.. dit smalt hi in een erden panne verloodt. ende alst cout gnouch was so goet hiere in een deel goets 167 wits wijns ende zoodt te gadere ende daerin doopte hi een linen cleet. ende dat doorgaette hi met ere scaren in vele steden. ende leit also op thooft. Ende daerboven so leide hi .1. plaester van stoppen genet in warmen wine ende dat uut geduwen. Ende daerboven .1. van drogen stoppen. Ende aldus so bant hi thooft entre plaestren daerop so dat se niet en mochten af gaen. Ende was die wonde wijt. hi nayese te gadere. Aldus genas hi die wonden sonder anijs Entie daer storven die grouf men. Ende het starfer meer dan genas. Nochtan was hi vele meer geprijst |147va| dan alle dandere meesters die bi der const wrochten. Maer dat en was niet van den genen die redene bekenden. maer hi was vanden gemeinen leken lieden. Ende aldus so es beter goede vente dan goede ware. Het was oec een meester in Vlaendren van ziericzee in zeelant geboren ende hiet meester willem. hi maecte ene cirone aldus.

Hi nam wederen roete ende scapen roete dat smalt hi. ende mingde daermet .1. luttel was ende .1. deel spaensch groen. dit zide hi dore een linen cleet. ende doopter in een linen cleet. Ende sneter af .1. stuc ende leit op alle die wonden die tote hem quamen. Ende alst vul was hi keret omme ende vagede dat etter af. ende leide weder dander zide optie wonde. Ende genas aldus alle sine wonden. Ende hine nayde gene wonden mer hi dwouchse met warmen wine ende drogese ende daerna leide hi daerop siin plaester also ic u vorseit hebbe. ende wasser zere met vernaemt. Dits al geluc sonder redene. Het was oec in poperingen een wijf ende hiet lise pauwelijns die genas alle die wonden met dranke. ende leide optie wonde .1. luttel stoppen. ende daer boven rode coolbladre. Vele genasser ende vele storvender. Ende nochtan wassi geprijst boven goede constege meesteren. Waerbi dat ic u segge. Al siedi enen meester die niet en wert verheven. en laet u niet verwondren daer af. Mer van desen namen die si gecrigen. dat mach wel heten geluc sonder recht ende sonder redene.

KAPITTEL 40.

Sommige dokters maken een zalf van was, van varkensvet, van schapenvet, van hars en van pek, van elk 1 deel, maar van de hars het minst. Men werpt alles in een pan en smelt het en nat daarin een linnen kleed en windt het omtrent het been dat gebroken is. En ze misdoen vanwege deze redenen. Als de was omtrent het been gewonden is en men het been verhit, te meer men het lid ontdoet en wrijft om het been zal daarbij het been uit de plaats gaan en daarbij verkorten, het is tegen de natuur want het ene been ligt dan naast de andere en niet tegen de andere en blijft alzo al wordt hij genezen bij avonturen, hij blijft eeuwig mank gaan. En is het dat men geen lid stuk breekt en is het dat het ene been van de andere ligt en niet de ene tegen de andere, tegen elkaar aan zodat hij nimmermeer zo te maken mag wezen. Alle benen die gebroken zijn die moeten de ene tegen de andere liggen en niet de ene naast de andere wil hij gemaakt blijven.

Hierbij prijst auteur het witte van een ei aan boven alle anderen en zo meer het been verhit zo meer het witte verdroogt en klampt aan het been bij de zwachtels zodat het ene been recht tegen de andere blijft staan en de zieke zijn genezing mag krijgen. Hier doet elke dokter zijn gewoonte.

Vaak gebeurt het als er diverse dokters bij 1 werk komen dat elk de anders werk misprijst. Nochtans doen ze alle goed, maar die met de waspleister die hij om het been windt dat gebroken is op de eerste dag, dat had hij moeten doen op de 12^de dag of op de 18^de dag, dat verbiedt auteur, maar alle andere voor vermelde doen goed.

Maar tenzij het been niet gebroken is, maar gekwetst, men moest die was daaromtrent winden om de kwetsing eruit te zuigen die erin is. Maar omdat het been kapot is zo moet men dingen daarom doen die het been stijf en recht houden tot in de 12^de dag of in de 18^de dag dat het been gevoegd is. En daarna was erom doen, het been baden en drogen, zalven met populierzalf en er weer die waspleister op doen, de zwachtels, de vilt, de spalken en dat er toebehoort. En te bezien van tijd tot tijd totdat het been genezen is.

Dokter Anceel van Geneve die genas al zijn hoofdwonden met een zalf zonder anijs. En hij was er zeer mee geprezen in die plaats van Geneve. Hij verbood al zijn zieken dat ze niets anders zouden drinken dan van de sterkste wijn die ze vonden en dat ze niets anders aten dan het beste vlees. En dit was tegen alle auteurs van medicijnen en van chirurgie. Zoals ge horen mag in het kapittel van de diëten wat een lering is wat men zal eten en drinken. En waarvan men de zieken zal laten wachten van te eten of te drinken.

Met deze zalf was het dat dokter Anceel wrocht en of hij wel of niet gelijk had, hij nam altijd witte hars, 1 pond, en olie van rozen, 5 drachmen, en witte was, 3 drachmen, dit smolt hij in een verloden aarden pan en als het koud genoeg was deed hij er een goed deel [167] witte wijn in en kookte het tezamen en daarin doopte hij een linnen kleed en daar maakte hij met een schaar op vele plaatsen gaten in en legde het alzo op het hoofd. En daarboven legde hij 1 pleister van proppen genat in warme wijn en dat uitgeduwd. En daarboven 1 van droge proppen. En aldus zo verbond hij het hoofd en de pleisters daarop zodat ze er niet af konden gaan. En was de wond wijd, hij naaide ze tezamen. Aldus genas hij die wonden zonder anijs. En die daar stierven die begroef men. En er stierven er meer dan er genazen. Nochtans werd hij veel meer geprezen dan alle andere dokters die via de kunst wrochten. Maar dat was niet van diegenen die met reden werkten, maar hij was van de gewone leken lieden. En aldus zo is beter goede verkoop dan goede waar.

Het was ook een dokter in Vlaanderen en van Zierikzee in Zeeland geboren en heette dokter Willem en hij maakte een was aldus;

Hij nam rammenvet en schapenvet en dat smolt hij en mengde daarmee wat was en 1 deel Spaans groen en dit zeefde hij door een linnen kleed en doopte er in een linnen kleed. En sneed er 1 stuk af en legde die op alle wonden die tot hem kwamen. En als het vuil was keerde hij het om en veegde de etter er af en legde weer de andere zijde op die wond. En genas aldus al zijn wonden. En hij naaide geen wonden, maar hij waste ze met warme wijn en droogde ze en daarna legde hij er zijn pleister op zoals ik gezegd heb en was er zeer mee beroemd. Dit is alles geluk zonder reden.

Er was ook in Poperingen een wijf die Lise Pauwelijns heette en die genas alle wonden met drank en legde op die wonde wat proppen en daarboven rode koolbladeren. Vele genazen er en vele stierven er. En nochtans werd ze boven goede kunstige dokters geprezen. Waarbij dat ik u zeg; Al ben je een dokter die niet verheven wordt, laat u zich daarvan niet verwonderen. Maar van deze namen die ze krijgen, dat mag wel geluk zonder recht en zonder reden heten.

Van rudicheit en(de) scorreftheit ane die mensche.

Nou wilic jou gaen scriven van rudicheit ende scorreftheit wat het es van den ghemeenen siecheden |C51ra| toe hoerende Cyrugie ende ook medicine maer omdat wel voughet dat hier in staan sal. soe willic wat medicijnen der of scriven dwelke ic hebbe ghetrocken hute Galienus ende hute yporcas. Item soe int erste soe comt die rudichede ende scorreftheit toe omdat die natuere van binnen te cranc es die quade materie hute te drivene ende dat valt meest in houde lieden ende die rudicheit vorseit in houden lieden. ne canmen niet gheneusn. Ende voert selmen weten datter eene maniere van rudicheden is ende die comt in lieden die op zijn ghestaan van groter siecheit ende die rudicheit mach men wel gheneusn. Een ander maniere van rudicheden is die den lieden toecomt van quaetheit der spijsen ende van quaetheit der drancken. Een ander maniere van ruden comt van spijsen dat mense qualic verduwen mach alse die spijse vervult wert in den lichaam. Ende aldus zal men gaen ter cueren. Int erste zal men die materie ende die verrotte vochtsvermenging evacueren. Item ende alse die materie is ghedigereert met sirupen diere toe hoeren ghemixtert met aq. fumi terre ofte andere water naer dat de men\sche |C51rb| jonc es. Dan zal men hem gheven een laxatijf dat de vochtsvermenging purgieren mach als men wel vinden sal in onsen antidotarius ende als hi ghepurgiert es dan sal men smeeren sinen puls van sinen hand ende de elliboghen ende die hamen van der beenen bachten jeghen dat vier tsavons als hi slapen gaet met deser navolgeden salve

Unguentum adscabiem. Rp. calcx viva oloen (l. aloe) cicotrini olej olivarum misceantur insit et fiat onguentum ponatur in pixide. Een ander salve: Neemt aloe epaticon o.. j. dat minghet met ayzijn alte samen ende daer mede salvet den puls ellibogen ende die hamen van den beenen ghelic dat vorseit es. Een ander jeghen scorreftheit ende joecte. Rp. olei nucis .o.. ij. aceti vini .o.. j. daer toe doet pulvis litargirum auri pulvis seruce .ana. o.. j. dit siedt over een altoes roerende dat niet ne berne. ende alst dicke si dan doet in dine bosse ende orboret alsoet jou vorleert es ende alse dese salve koud is minghet der toe een lettele quicsilvers. Een ander salve ten selven: Avicenna ons leert eer men den siecken bestriken sel met deser naer volghende salven dat men den pols van den hand ende delliboghe ende de hamen van den beenen erst bayen sal met warmen 169 water ofte dat de siecke sal gaen in een badt |C51va| ofte in een stove ende dan sel hem de siecke bestriken met deser salve

Rp. pulvis litargirum aurum pulvis sulferi vini pulvis alumen. Dit siedt over dat vier altoes roerende cum spatula met aceti vini tote dat dicke becomt alse salve et ponatur in pixide oneste.

Een ander salve ten selven. Rp. olium nucis .o.. ij. succi scabioso .o.. j. et 1/2 aceti boni .3z;. ij. Dit siedt over een altoes roerende dat niet ne berne tote dat dicke becomt alse salve ponatur in pixide cerata ende doet alsoe jou vorleert es. Dese vorseide salve es goet jeghen scorftheit ende jeghen serpigo ende (i)mp(e)tigo ende jeghen smette in tansichte plecken ceteren ende op al dat lijf.

Een ander: smelt pec in water ende colert suver .o.. j. ende in die coleringe doet oleum nucis .o.. ij. pulveris tartari sal nitri. Dit smelt al over een et fiat onguentum fluxibile ponatur in pixide cerate.

Een ander dat ons wijset mester gillebert. Neemt allium excoria dat stot al ontwe ende alst ontwe es dan doeter toe exungia porcina fiat unguentum ponatur in pixide cerate ende orboret alsoet jou vorseit es. Een ander dat ons galienus scrijft ende dit unguent gheneust scorreftheit met .iij. warf der |C51vb| op te legghene. ende doet seer rijpen ende laxeren met de urine. Ende avicenna seit dit naervolghende unguent es goet jeghen dat mormal sic fit. Rp. sulfer vini dr. 2. eleborj nigri argentum vivum thimi .ana. dr. 2. staffisagrea .dr. 1/2. hier of maect poeder subtijl ende dan neemt exungia poursina j. misceantur ad ignem fiat unguentum ponatur in pixide. Ende daer mede jou salvet gelijc dat jou voerleert es.

Een ander unguentum ten selven sic fit. Rp. succis vitellini succus raphani .ana. o. 6. aceti vini olei nucis ana o. dr. pulvis aloe cicotrini o. 1/2. misceantur et fiat unguentum ponatur in pixide cerate.

Ende pulvius (l: Plinius) die ons bescrijft eist dat men dwaet die stede van den mormal metten water daer die doot mensche in ghedweghen is dat mormal sel ghensen bi den crachten van den watere als plunius ons leert. Item dat mormael ende die vulle rudicheit es goet ghedweghen met desen naer volgenden water tweewarfs daghes. Rp. radicis brionie recentis lib .1/2. die zal men stampen al in sticken in eenen mortier ende dan sal mense sieden in scoenen water ende dat zal men |C52ra| wel scumen dan zal ment coeleren dore een cleet ende metten claren selmen dwaen die stede alsoet vorseit is. Exper(i) mentator die seit die wortelen van poreiden loec ghebonden op de clieren van den welken dat mormael comt ende dese naer volgende salve op dat gat gheleit gheneust. Salve. Rp. olium nucis o. ij. cere o. 1/2. succus van poreiden o. j. misceantur ad ignem fiat unguentum ponatur in pixide cerate. Dit is eene goede preciuse salve. Willem van medicke. die ordinerdese erstwarf ende is wel gheprouft jeghen scorfthede want al scinse wonderlic nochtan es hore daden ende horen ghewerken seer goet ende seeker ende wel dicke gheprouft.170

Salve. Rp. argentum vivum o. 2. pulvis litargirum aurum dr. iij. euforbium staphisagria. ana. dr. ij. exungie porsine sine sale lib. 1/2. misceantur et fiat unguentum ad ignem ponatur in pixide cerate. Ende dits eene salve metten welken men smeer den siecken van den elleboge tote .3. vingheren naer den voeten ende in den somer sal men den siecken salven in den sonne des after middich. Ende in den winter sal |C52rb| men den siecken salven bi den vier. Ende eist datti der naere .5. daghe zwelt. ende eist datti niet ne wert gheneusn soe selmen die maghe besten met wiine daer in ghesoeden is rosmarijn ende sailge ende op die stede die ghesuvert zijn legghen eenen douc van rauwen liinwade dat die salve niet ne comt ten anderen leeden van den lichaam. Ende met deser salve hebbe ic gheneusn mennich mensche die rappich was over al zijn lijf die heb ic wel ende suverlic gheneusn. Ja si waren soe rappich datsi schenen seer lasers.

Mester hugones van lukes die heft dese salve dicke gheprouft eist datmer mede smeert die palmen van den handen ende die pulsen van den hand ende die planten van den voeten dese salve doet of alle alle rudichede ende scorfthede ende die materie wert scier gheneusn binnen eenen dage. Ende ic yperman vant waer binnen eenen dage ende daer naer selmen bloet laten ter lever aderen. Dats in mediana Dits de salve. Rp. oleum laurini o. iij. pluvis olibani albi o. j. sal commune wel ghewreven o. .8. succi plantag. succi fumiterre .ana. quantum vis exungie pourcine lib. 1/2. Dit siedt over een op dat vier ende alst al ghesmolten is over een dan doet |C52va| van den viere ende alse dese salve binaer koud is dan minget der in pulvis olibani ponatur in pixide cerate et usui reserva Ende vele lieden makense aldus. Rp. olium laurini o. 3. pulvis aloe cicotrini. pulvis arcenici succum radicis enula compana .ana. o. 1/2. et fiat unguentum ad ignem additur argentum vivum mortificatum cum sputo o. j. misceantur ponatur in pixide cerate. Dits een unguentum jeghen alle scorreftheit ende rudecheit de welke ons bescrift mester hughones Rp. succi celidonie succi fumiterre succi scabiose succi lapacium aurum pulvis seruse lote pulvis elebori nigri et albi ana. o. 1/2. oleum laurini lib. 1/2. misceantur et fiat unguentum ponatur in pixide cerate. Hier met zal men salven de planten van den voeten. ende dat holle van den hand. Ende is die rudicheit over alle den lichaam soe smeert den pols van der hand ende die hamen van den beenen ghelijc dat jou vorleert es. Item mi seide een mensche van consiencie datti hem seer wert crouwende ende hi ghinc ende nam ertvelt ende dat stampte hi ende nam daer hute dat sap ende telken alsse hi hem crauwe(n) woude soe nette hi sinen nagelen in dat sop ende daer met hi genas. Ende hi hadde dropige beenen ende hi leider op die bladeren van hertvelde. ende si ghenasen.

Een ander. Ende dat staet ghescreven in den gulden |C52vb| bouc Rp. oleum rosarum o. iij. oleum lauri o. j. cere quantum sufficit et fiat unguentum ende in dat unguentum minget argentum vivum o. mortificato (l. -tum) cum sputo 171 et ponatur in pixide cerate. Een ander goede puls salve. Die ons leert mester Willem van Congennia. Rp. oleum laurini o. iij. exungia poursina antiquue o. ij. argentum vivum o. j mortif salis commune .iiij-or succi fumiterre succi fumiterre succi plantagis ans o. iij. Dit siedt op tvier over een tote dat die soppen versoden zijn altoes roerende dat niet ne berne dan doet van den viere ende alst binae koudis dan minget der in jouwen argentum vivum fiat unguentum ponatur in pixide cerate. Avicenna seit succis apium silvestre daer met bestreken dat helpt de drogher (l. droghe) ruden ende joecten Avicenna seit men sel nemen apium ende snidense intwe. ende windense in eenen douc ende die zal men braden met soute ende daer met sel men wriven den siecken in dat badt. Item aqua sulferis helpt abstringerende resolverende. Item abrotannum gheberrent helpt alstringerende resolverende ende subtijlt ende ontpluuct. Item vetheit van den beere ende van der gheeten seer helpt. Een ander Rp. plumbum ustum o. iiij-or fiat pulvis subtilis. Dit |C53ra| minget met seem et fiat in modum unguentum (l. unguenti) ponatur in pixide. Item scoria argentum dat helpt zeer der ruden. Een ander crocus ghepulveriseert dat gheminghet met aizijn dat helpt der ruden. Item heett water es seer goet der ruden. ende gheavacuert (l. evacueert) materie. Item celidonie ghenomen met evacuacien helpt met sinre propertheit seit ons avicenna. Item puuden te pulver gheberrent. ende dat pulver gheminget met aizijn dat helpt der ruden. Item calamentum montanum recentis der met die lieden ghewreven in den bade helpt. Item olie van eruca es goet der rudicheden in de sonne gesmeert ofte jeghen dat vier ghelijc dat jou vorleert es. Een ander Neemt dat sop van coriander succus aneti feces vini ana o. ij. dese backet in eenen oven te gader ende dan maecter of pulver subtijl ende minget dat pulver met olium eruca. Ende daer mede smeert rude ende joecte si sel gheneusn probatum est. Een ander Neemt galle die minghet met succum ruthe ende aceti vini buliantur misce (misceantur?) fiat unguentum ponatur in pixide cerate. Een ander. Neemt oleum olivarum o. ij. succum calamenti o. ij. cere quantum sufficit fiat unguentum ponatur in pixide cerate hier met salvet jou gelijc (l. gelijc jou) dat vorleert es. Dit helpt seer der |C53rb| boeser ruden. Item succum coriandrie dat verdrijft sterkelic rudicheit. alsoe ons leert Avicenna. Item porret dat helpt der drogher rudicheit ende resolvert. Item sinapis helpt seer der rudtheden. Item oude orine verdrijft joecte. Item dat huten wiin stocke drupet alsmen berrent es seer goet der ruden. Avicenna ons leert bussen gheset ane beede die beenen verdrijft die stinkende rude ende joecte.

Van ruigheid en schurftigheid aan de mens.

Nu wil ik jou gaan beschrijven van ruigheid en schurft en wat het is van gewone ziektes dat tot chirurgie en ook tot medicijnen behoort, maar omdat het goed voegt wat hierin staan zal zo wil ik wat medicijnen er van schrijven die ik getrokken heb uit Galenus en uit Hippocrates.

Item zo ten eerste komt de ruigheid en schurft aan omdat de natuur van binnen te zwak is om de kwade materie uit te drijven en dat valt meest in oude lieden en de voor vermelde ruwheid in oude lieden kan men niet genezen.

En verder zal men weten dat er een soort van ruwheid is en die komt in lieden die zijn opgestaan van grote ziekte en die ruwheid kan men goed genezen. Een andere soort van ruwheid is die de lieden aankomt van kwaadheid van de spijzen en van kwaadheid van de dranken.

Een andere soort van ruwheid komt van spijzen omdat men ze slecht verduwen kan als de spijs vervuld wordt in het lichaam. En aldus zal men ter kuren gaan. In het begin zal men de materie en de verrotte humoren evacueren. Item en als de materie is gedigereerd met siropen die ertoe behoren gemengd met aqua fumi terre (Fumaria) of ander water naar dat de mens jong is. Dan zal men hem een laxatief geven dat de humoren purgeren kan zoals men wel vinden zal in onze antidotarius en als hij gepurgeerd is dan zal men zijn pols van zijn hand en de ellebogen en die schenkel van de benen achter besmeren tegen het vuur ‘s avonds als hij slapen gaat met deze navolgende zalf;

Zalf tegen schurft, Recept; ongebluste kalk, Aloë cicotrina, olie van olijven meng het en doe het in een goede doos van aardenwerk. Een andere zalf: Neem Aloë (Aloë perryi, de levervormige), 1 ons, meng het geheel met azijn en zalf daarmee de pols, ellenbogen en de schenkel van de benen zoals er gezegd is. Een andere tegen schurft en jeuk. Recept; olie van noten, 2 ons. Wijnazijn 1 ons, doe erbij poeder van litargirum, gouden poeder van was gelijk 1 ons, kook dit door elkaar en altijd roeren zodat het niet verbrandt en als het dik is doe het dan in uw bus en gebruik het zoals het je geleerd is en als deze zalf koud is meng er wat kwikzilver bij. Een andere zalf tegen hetzelfde: Avicenna leert ons dat eer men de zieke bestrijken zal met deze navolgende zalf dat men de pols van de hand en de ellenboog en de schenkel van de benen eerst baden zal met warm [169] water of dat de zieke in een bad zal gaan of in een stoof en dan zal je de zieke bestrijken met deze zalf

Recept; poeder van litargirum gouden poeder van zwavel in wijn en poeder van aluin. Dit kook je boven het vuur en altijd roeren met de spatel en met azijn totdat het zo dik wordt als een zalf en doe het in eerlijk aardenwerk.

Een andere zalf tegen hetzelfde. Recept; olie van noten ons 2, sap van Scabiosa ons ‘1 en 1/2 goede wijn, 3z 2. Dit kook je door elkaar en altijd roeren zodat het niet verbrandt totdat het dik wordt als een zalf en doe het in een doos van was en doe zoals je geleerd hebt. Deze voor vermelde zalf is goed tegen schurft en tegen serpigo en impetigo en tegen smet in het aanzicht, plekken, schurft en op het gehele lijf.

Een andere: smelt pek in water en zeef het zuiver ons 1, en in dat gezeefde doe je olie van noten, ons 2, verpoeder wijnsteen met salpeter. Dit smelt je alles door elkaar en doe de flexibele was in werk van was.

Een andere dat ons gewezen wordt door dokter Gilbertus; Neem Allium excoria (zinloos?) en stamp dat geheel stuk en als het stuk is doe er dan bij genoeg (1) varkensreuzel en doe je het in flexibele was en gebruik het zoals je gezegd is.

Een andere dat voor ons Galenus beschrijft en deze zalf geneest schurft met het er 3 maal op te leggen en laat zeer rijpen en laxeren met de urine. En Avicenna zegt dat deze volgende zalf goed is tegen het gezwel aan de benen, dat wordt;

Recept; zwavelwijn, drachmen 2, Helleboris nigra, kwikzilver, tijm, gelijke drachmen 2, staphisagria, (Delphinium) drachmen ½, en maak hiervan een subtiel poeder en neem dan genoeg varkensreuzel, 1, meng het en doe het in genoeg zalf. En daarmee zalf je zoals je geleerd hebt.

Een andere zalf tegen hetzelfde, dat wordt. Recept; sappen van eierdooier, sappen van radijs (of mierikswortel (of mierikswortel gelijk ons 6, wijnazijn, notenolie gelijk ons drachme, poeder van Aloë cicotrini, ons ½, meng en doet de zalf in een doos van was.

En Plinius die ons beschrijft is het dat men de plaats van het gezwel aan het been wast met het water daar een dode mens in gewassen is zal dat gezwel aan het been genezen bij de krachten van het water, zoals Plinius ons leert. Item dat gezwel aan het been en de vuile ruwheid is goed gewassen met dit navolgende water tweemaal per dag. Recept; wortels van Bryonia vers, pond ½, die zal men geheel stuk stampen in een mortier en dan zal men het koken in schoon water en dat zal men goed schuimen en dan zal men het zeven door een kleed en met dat heldere zal men de plaats wassen zoals gezegd is.

Experimentator die zegt dat de wortels van prei op de klieren gebonden waarvan dat gezwel aan het been komt en deze navolgende zalf op het gat gelegd het geneest. Zalf, Recept; notenolie ons 2, was ons ½, sappen van prei ons 1, meng het en doe de zalf in werk van een doos van was. Dit is een goede kostbare zalf. Willem van Medicke beval het de eerste keer aan en het is goed beproefd tegen schurft want al schijnt het wonderlijk, nochtans zijn haar daden en haar werken zeer goed en zeker en wel vaak beproefd. [170]

Zalf, Recept; kwikzilver, ons 2, verpoeder gouden litargirum, drachmen 3, Euphorbia, Delphinium staphisagria, gelijk drachmen 2, genoeg varkensreuzel zonder zout pond ½, meng het met zalf aan toe het in goede was. En dit is een zalf waarmee men de zieken van de ellenoog tot 3 vingers naar de voeten besmeert en in de zomer zal men de zieken in de zon zalven in de namiddag. En in de winter zal men de zieken zalven bij het vuur. En is het dat die na 5 dagen zwelt en is het dat die niet genezen wordt dan zal men de maag bestrijken met wijn waar rosmarijn (Rosmarinus) en salie (Salvia) in gekookt is en op die plaatsen die gezuiverd zijn een doek legen van rouw lijnwaad zodat de zalf niet aan andere delen van het lichaam komt. En met deze zalf heb ik menig mens genezen die schurftig over zijn hele lijf was en die heb ik goed en zuiver genezen. Ja, ze hadden zoveel schurft zodat ze zeer huidziek leken. Dokter Hugo van Lucca die heeft deze zalf vaak beproefd als men er de palmen van de handen en de polsen van de hand en de planten van de voeten mee besmeert, deze zalf doet alle ruigheid en schurft af en de materie wordt bijna binnen een dag genezen. En ik, Yperman, vond het waar binnen een dag en daarna zal men bloed laten in de leveraderen. Dat is in mediana. Dit is de zalf. Recept; laurierolie, ons 3, poeder van witte wierook (Boswellia thurifera) ons 1, gewoon zout goed gewreven, ons 8, sap van Plantago, sap van Fumaria, gelijke hoeveelheid en doe er genoeg varkensreuzel bij een ½ pond. Dit kook je dooreen boven een vuur en als het geheel dooreen gesmolten is doe het dan van het vuur en als deze zalf bijna koud is meng er in poeder van wierook in doe het in een aardenwerk doos was en gebruik het als je het nodig hebt. En veel lieden maken het aldus. Recept; laurierolie, ons 3, poeder van Alo cicotrini, poeder van arsenicum, sap van de wortels van Inula helenium, gelijk ons ½, en doe de zalf en voeg toe kwikzilver verzwakt met speeksel, ons 1, meng het en doe het in een doos van was. Dit is een zalf tegen alle schurft en ruwheid die voor ons dokter Hughones beschrijft.

Recept; sap van Chelidonium , sap van Fumaria, sap van Scabiosa arvensis, sap van lapatium aurum (Rumex) verpoeder lood, veel poeder van Helleborus nigra en Veratrum alba, gelijk ons ½, laurierolie lib, ½, meng het en doe het in een werk van wassen doos. Hiermee zal men de planten van de voeten en dat holle van de hand zalven. En is de ruwheid over het hele lichaam besmeer dan de pols van de hand en de schenkel van de benen zoals je geleerd hebt.

Item zei een mens van wetenschap me dat hij zich zeer krabde en hij ging en nam ertvelt (Glechoma hederacea) en dat stampte hij en nam er het sap uit en telkens als hij zich krabben wilde dan natte hij zijn nagels in dat sap en daarmee genas hij. En hij had jichtige benen en hij legde de bladeren van aardveil (Glechoma) erop en ze genazen

Een andere; En dat staat geschreven in het gouden boek.

Recept; olie van rozen ons 3, laurierolie ons 1, voldoende was en doe erbij zalf en in die zalf meng het kwikzilver, ons, verzwak het met speeksel en [171] doe het de was in een aardenwerk. Een andere goede polszalf. Die ons leert dokter Willem van Congeinna.

Recept; laurierolie, ons 3, voldoende oude varkensreuzel ons 2, kwikzilver ons 1, gemengd met gewoon zout 4 ons, of sap van Fumaria, sap van Plantago gelijk ons 3. Dit kook je op het vuur dooreen totdat de sappen verkookt zijn en altijd roeren zodat het niet verbrandt en doe het dan van het vuur en als het bijna koud is meng er dan in jouw kwikzilver doe het werk in een doos van was. Avicenna zegt men zal nemen sap van Apium silvestre (speenkruid) en daarmee bestrijken, dat helpt de droge ruwheid en jeuk. Avicenna zegt dan men Apium zal nemen en stuk snijden en het in een doek winden en die zal men braden met zout en daarmee zal men de zieke in dat bad wrijven.

Item zwavelwater helpt, trekt tezamen en is zweet drijvend.

Item abrotanum (Artemisia) gebrand helpt, trekt tezamen, zweet drijvend en maakt subtiel open.

Item vetheid van de beer en van de geiten helpt zeer. Een ander, Recept; loodoxide, ons 4, -of doe er subtiel poeder bij. Dit meng je met honing en doe het als gewone zalf in een aardenwerk doos.

Item schuim van kwikzilver dat helpt zeer de ruwen. Een andere; Crocus verpoederd en dat gemengd met azijn dat helpt de ruwen.

Item heet water is zeer goed voor de ruwen en ontruimt de materie.

Item; Chelidonium genomen ontruimt en helpt met zijn eigenaardigheid, zegt ons Avicenna. Item puit (vis) tot poeder gebrand en dat poeder met azijn gemengd dat helpt de ruwen. Item Calamintha montanum vers en daarmee de lieden in bad gewreven helpt.

Item olie van Eruca is goed voor de ruwen en in de zon besmeert of tegen het vuur zoals het je geleerd is. Een ander;

Neem dat sap van koriander, sap van anijs wijn bezinksel gelijk, ons 2, bak dit in een oven tezamen en maak er dan subtiel poeder van en meng dat poeder olie van Eruca. En besmeer daarmee ruwheid en jeuk, het zal genezen, het is getest. Een andere; Neem gal en meng die met sap van ruit (Ruta) en wijnazijn en meng het en doe de zalf in een aardenwerk doos. Een andere; Neem olie van olijven ons 2, sap van Calamintha, ons 2, was voldoende en doe de zalf in een aardenwerk doos en zalf hiermee zoals het je geleerd is. Dit helpt zeer de boze ruwen.

Item sap van koriander dat verdrijft sterk ruwheid, zoals ons Avicenna leert.

Item prei dat helpt de droge ruwheid en lost op. Item Sinapis helpt zeer de ruwheden.

Item oude urine verdrijft jeuk.

Item dat uit de wijnstok druppelt als men het brandt is zeer goed tegen de ruwheid. Avicenna leert ons laatbussen (om ader te laten) te zetten aan beide benen wat de stinkende ruwheid en jeuk verdrijft.

Van warten die toe co(m)me(n) over al dat lijf.

Ande (ende?) worten die toe commen int ansichte ane die handen ende ane al dat lijf. Ende worten commen toe van superfluitheit der melancolien. Avicenna. Die wijst ons een experment dicke gheprouft om warten of te doene. Rp. Nemt 172 groene heekelen. die salmen seer wel stoeten met smoute van eenen vetten hane ende dat sieden over een ende dan coleret dore een lijnen cleet. ende der mede selmen dicken smeeren die warten si sullen vergaen. Een ander. Item ende eenighe mesters segghen vette erde ghedaen huten grave van eenen doode ende daermede die warten ghewreven si vergaen. Een ander. Rp. galbanum dat leght op de warten die warten boven erst of ghesneden ende dat galbanum |C53va| doet vergaen exteroegen Een ander om worten of te doen men sel stoeten sol sequinum met aceti vini ende dat legghen der op si sullen vallen. Item die melc van titimalli doet al et selve. Een ander. Nemt anacardus dats een vrucht van overzee die pulverisert ende dat minghet metten sap van engunen ponatur in pixide hier of soe plastert ontrint ende op de worten. Een ander. Nemt succus aristologia rotonda ofte nemt radicis aristologia rotonda die pulveriseert ende dat minghet metten sape van engune dit abstringiert ende ontpluct ende versubtijlt. Item petroselini dat helpt seer de wortelen met sinre propertheit. Een ander. Exprementator die seit braet op die coelen die voeten van eenen hoene tote datsi pellen ende met dien pellen soe wrivet die worten .3. warf ofte .iiij. sdages ende si sullen daer met vallen. Een ander. Ende dat seit de selve mester eist dat de worten binnen siin hi sel drincken dat sap van pimpenellen. Ende siin die worten buten slicht. drincke dat sap ende plastert der op. Item avicenna seit porceleine ghewreven ende op de worten geleit doetse vergaen. Ende avicenna seit men sel nemen dat mes van den haront ende men sel wriven de worten der mede ende si sullen te nieuten gaaen (l. gaen). Een ander. Ende dat leert ons |C53vb| mester gillebert. Nemt roode slacken ende perse datter sap hute comt. ende daer met minghet een lettel souts ende der mede soe salvet de worten sdages .ij. ofte .iij. warf ende die worten sullen te nieuten gaen. Een ander dat ons leert mester gillebert men sal dwaen die worten metten watere daer in dat een doot mensche ghedweghen was ende die worten sullen alle vergaen Item dat selve doet rostrum pourcinum. Een ander dat ons wijset. constantinus. Nemt blommen van wilgen die stampt ende duwet der hute dat sap ende daer mede smeert die warten si sullen vergaen. Een ander ende dat seit ende leert petrus lucrator dat men sel nemen melc van fighen der ontrint ghesmeert dat doetse vergaen. Een ander dat onse selve mester wijset. Nemt operment al te sticken ghewreven met aisiin ende op de worten geleit doetse hute gaen. Een ander dat ons scrijft mester constantinus ende somighe andere philosophen ende es een goede boete jeghen de worten al eist dat eenighe lieden hauden over boerde. nochten scrivent (l. scriven) sijt over waer. Nemt ciceren ende met elcker ciceren noept eene worte ende leght alsoe vele ciceren alse ghi ghenoept hebt worten ende werpse achter dinen rugghe in een cleedekin ghecnoept alle die ciceren ende daer me selmen verliesen 173 de worten. |C54ra| Een ander dat ons leert mester gillebert du sult of sniden de worten ende daer op suldi legghen die melc van titimallus dit doetse te nieuten gaen. Een ander. Dit es een vraye corrosijf te hant worten ende andere onsuverheden of te doene ende te makene gaten. Rp. loeghe van boom asschen. ende daer in leght weeasschen .3. daghe dan minghet in eene scelpe der mede levende calc dit tempert alsoe dicke alse seem ende soe wann(e)r dat droghe is dan selmen weder verschen der oplegghen. ende dit doen .XX. ofte .XXX. warf ende dan salmense of striken ofte wriven. Ende men doetse oec ondertiden of met bindende (l. bindene) met eenen drade. Item den lichame diere te vele heeft ende toe comt die moetmen purgieren die overtulligen humoren cum sero caprino .2.

Van wratten die aan het hele lijf komen.

Van de wratten die in het aanzicht en aan de handen en aan het hele lijf komen. En wratten komen aan van overvloeien van melancholie. Avicenna die wijst ons een experiment dat vaak beproefd is om wratten af te doen. Recept; Neem [172] groene hekel (vlas of eikel?) en die zal men zeer goed stampen met vet van een vette haan en dat door elkaar koken en dan zuiveren door een linnen kleed en daarmee zal men dik de wratten besmeren, ze zullen vergaan. Een andere; Item, en enige dokters zeggen vette aarde uit het graf van een dode doen en daarmee de wratten wrijven, ze vergaan. Een andere. Recept; galbanum (Ferula galbaniflua) en leg dat op de wratten en de wratten boven eerst afsnijden en dat galbanum laat eksterogen vergaan Een andere om wratten af te doen, men zal sol sequinum (Calendula of Cichorium) stoten met azijnwijn en dat erop leggen, ze zullen vallen. Item de melk van titimalli (Euphorbia) doet al hetzelfde. Een andere; Neem anacardium, (Semecarpus anacardium) dat is een vrucht van overzee, verpoeder die en meng het met het sap van ui en die dat in een aardenwerk doos en bepleister hiermee omtrent en op de wratten. Een andere; Neem sappen Aristolochia rotonda of neem wortels van Aristolochia rotonda en die verpoeder je en meng dat met het sap van ui, dit trekt tezamen en ontplukt en maakt subtiel. Item Petroselinum dat helpt zeer tegen de wratten met zijn eigenaardigheid. Een andere; Experimentator die zegt braadt op de kolen de voeten van een hoen totdat het afpelt en met dat afpelsel wrijf je 3 of 4 maal per dag de wrat en ze zullen daarmee vallen. Een andere; En dat zegt dezelfde meester is het dat de wratten binnen zijn zal hij het sap van Pimpinella saxifraga drinken. En zijn de wratten buiten effen, drink dat sap en pleister het erop. Item Avicenna zegt gewreven postelein en op de wratten gelegd laat ze vergaan. En Avicenna zegt; men zal de mest van de arend nemen en men zal de wrat ermee wrijven en ze zullen te niet gaan. Een andere; En dat leert ons dokter Gilbertus Anglicus. Neem rode slakken en pers ze zodat er sap uit komt en meng daarmee wat zout en zalf daarmee de wrat 2 of 3 maal per dag en de wratten zullen te niet gaan. Een andere dat ons dokter Gibertus leert; men zal de wratten wassen met het water waarin een dood mens is gewassen en de wratten zullen alle vergaan. Item datzelfde doet paardenbloem. (Taraxacum). Een andere dat ons Constantinus aanwijst; Neem bloemen van wilgen en stamp die en duw het sap er it en besmeer daarmee de wratten, ze zullen vergaan. Een andere en dat zegt en leert Petrus Lucrator; dat men melk van vijgen zal nemen en daar omtrent smeren en dat laat ze vergaan. Een andere dat ons dezelfde dokter aanwijst; Neem arsenicum geheel stuk gewreven met azijn en leg het op de wratten, het laat ze uitgaan. Een andere dat ons dokter Constantinus schrijft en sommige andere filosofen en het is een goede baat tegen de wratten al is het dat enige lieden het voor een grap houden, nochtans schrijven ze het voor waar; Neem Cicer ‘s en met elke Cicer een wrat en leg zoveel Cicer als ge wratten genoemd hebt en knoop alle Cicer in een kleedje en werp dat kleedje achter je rug en daarmee zal men [173] de wratten verliezen. Een andere dat ons dokter Gillebert leert; ge zal de wratten afsnijden en daarop zal ge de melk van titimallus (Euphorbia) leggen en dit laat ze te niet gaan.

Een andere; Dit is een fraai bijtmiddel tegen handwratten en andere onzuiverheden om die af te doen en gaten te maken.

Recept; loog van boomas en daarin ligt 3 dagen potas en meng het dan in een schelp met ongebluste kalk en meng dit zodat het zo dik als honing is en zo wanneer dit droog is dan zal men het weer bevochtigen en er opleggen en dit 20 of 30 keer doen en dan zal men ze er afstrijken of wrijven. En men laat ze ook soms afbinden met een draad. Item, het lichaam dat er te veel heeft en waar ze aankomen die moet men die overtollige vochtvermenging purgeren met geitenwei.

Van den poucken en(de) van den maselen.

Hier nae soe willic jou gaen leeren van den pocken Die jonghe lieden ende ouwe lieden overcommen ende dat heeten die mesters variolaria ende heeft een mensche purringhe der pocken ende dan heeft den mensche noepinghe van den curts besloten met hitte ende hi heeft groet wee |C54rb| in den rugghe ende joecte in der nese ende hi heeft vaer in den slape Daer omme als jou ghiement besiet met curtsen besloten groet wee in den rugghe Dan weet dat horen beghincel es variolaria ende meest esser mede joecte in der nese ende vaer in den slape. Die cuere variolaria dats te segghen van den pocken ende als dese teekinen beghinnen. Jnt erste soe selmen bloet laten ter aderen. maer helpt dat niet ofte dat de pocken beghinnen huute commen. Danne selmen niet laten. Int erste gheeft hem ghesoden fighen dat spoeden si om hute gaen. Ofte gheeft dit drincken den siecken warme smorgens ende savons ende te nonens Dwelke men maect aldus. Rp. droghe fighen blommen van lupinen .ana. dr. 10. gum. draganti dr. 5. aqua fontis. lib. iiij-or Dit siedt tote dat comt op .3. stope Dan coleeret dore een lijnen cleet ende ghevet drincken gelijc dat jou vorseit es ende doeter toe pulvis croci .3. j. Dit soe drinct alsoet vorseit es tote dat die pocken hute commen sijn. Een ander alle cleedere in greine ghevarwet die hebben macht pocken hute te doen commen. Item die de pocken hebben die moetmen hem wachten van allen dinghen die den lichame binnen vercouden waer bi dat dat bloet dat in den siecken es van binnen vercout ende verdict |C54va| ende verclontert. ende daer omme alse de pocken alle hute sijn doetse ripen met regemente ende met wasem van heeten water. daer met brecken die pocken ende eist dat daer blijft eenighe smette in der oegen soe selmen der in drupen aqua rosarum ende daer ier in ghegoten si ghieter in succum rute ende alse in die withede der ogen siin gevallen roode stede ofte joecte ofte wit in hore roothede maer is dat niet ende die variolarium cleene siin. sone seltu des niet behouwen maer vinstu joecte in der oeghen niet ghesachtende ende die stecten merder ende stercter (l. stercker) commen dant was. dan 174 drupe daer in van albu muri ende brine van boeteren Ende die oeghen selmen bewasemen met heeten watere dicwile Ende hets te weten dat morbillus siin van meerder vreesen dan variolen sonder in den oegen daer omme morbilles comt van colera met lichticheden sonder haestelic te sceedene. int [erste] men sel hem gheven drincken aqua pomorum granatorum et aqua ordei et aqua millonum cucumeris cucurbite gheminghet met mussilaginis psillij Ende siedi den siecken ane commen naer dese medicinen seerhede ende anxen bi ghevalle lincopi. Dan gheeft hem drincken aqua fumiterre ende dan wrivet sinen lichame ende dan decten wel tote dat hem ghesaft sijn die morbilles. ende naer de morbiles uutganc daer naer soe keert weder ten lich\ame |C54vb| ende ter cueren ende hout de orine ende jugiertse. int erste men sel ontbinden den lichame ende vint den siecken zweetenghe van bloede huten hutersten morbillen dan doeten sitten over doen (l. doem) van watere ende men sel weten dat die morbilen siin ru quaet violent Dese siecheit is quaet ende deerende varioli si es gelue ende cleene ende hart bewonden naer vele roets ende naer groete roetheit ende violencie. ende si maken dat ansichte des mensche alse oft te hope crempen soude ende alle siin si quaet ende doodelic. Ende als men weet dat siin variolara dan selmen den siecken doen gargariseren cum aqua rosarum ende eist dat mindert in sine sturte dan salmen ghieten in sinen oere scief .4. Dit geminget met water ende met aisiin dat gemindert wert tuutgaen in sine oere ende dan doetene sughen vore der nesen metter mont want als dat ghedaen is. sal de pacient ruste hebben van al horen mester quitssen ende van groeten deeren ende hi wert ghesacht van prekelingen onder den plant van den voeten ende dat holle van sinen palmen met datmen dicke der in wriven sel met eenen doucke heet water Daermede sullen si verlicht werden horen huut gaen ende ne spijst den siecken in |C55ra| eenich van desen tween siecten niet te seere maer seere soberlic te gader tetene toter tijt dat wech gaet die quaetheit des adems ende des goems die in heeft de siecheit de morbiles Ende daeromme naer dat die scorssen gevallen siin soe selmen dicken antieren baden die den lichame versoeten ende den lichaem gheven regement ende aldus sullen die voetstappen ende horen diephiet of werden gedaen. ende als die vo(e)tstappen gheheffent siin men bestriken met desen naevolgende salven. Rp. pulvis lithargiri o. ij. bulliantur cum olium rosarum o. iij. et semen millonum et farina rijsi et pulvis ossibus antiquis. ana o. .1/2 misceantur cum aqua ordei. ende hiermet bestricten alsoet vorleert es. Ende sijn die voetstapen gheheelt ter zwaerheeden soe selmen gheven drincken cum vino albo pt epitemi naer den bade ofte ghi sulten doen bewasemen met heeten water ende daer toe salmen doen starke medicine alse serusa rafananum costum ende siin si cleene ghelijc granis lupinorum dan salmen der op striken cleene sachtende medecine alse medicine dactilis sic fit.

Rp. carnis dactilorum mun\datorum 175 dit stoet al ontwee in modum onguentum Daer met bestriket dat der op cleve Ofte men sel nemen dat hier nae volghet

Rp. vette fighen mellis cum semen |C55rb| lini mussilaginis .ana. o. iij. met welken ghi sult conficieren melc van bonen ponatur in pixide ende hier mede salment besalven ende men salt ondertuschen salven met heeten smoute van hinnen ende haenden vergadert.

Van de pokken en van de mazelen.

Hierna zo wil ik jou van de pokken gaan leren die jonge en ouwe lieden overkomen en dat noemen de dokters variolaria en komen de pokken op bij een mens dan heeft de mens aankomst van besloten koorts met hitte en heeft hij grote pijn in de rug en jeuk in de neus en hij is benauwd in de slaap. Daarom als je iemand met besloten koortsen ziet en grote pijn in de rug dan weet je dat dit een begin is van variolaria en meestal is er mee jeuk in der neus en benauwdheid in de slaap. De behandeling tegen variolaria, dat is te zeggen van de pokken is als deze tekens beginnen. Als eerste zo zal men bloed laten in de aders, maar helpt dat niet of dat de pokken beginnen uit te komen dan zal men het niet laten. In het begin geef je hem gekookte vijgen dat zich bespoedigt om uit te komen. Of geef deze drank de zieke warm Գ morgens en Գ avonds en met noen wat men aldus maakt, Recept; droge vijgen, bloemen van lupinen, van elke drachmen 10, gum dragant, (Astragalus), drachmen 5, bronwater pond 4. Dit kook je totdat het 3 stopen wordt en dat zeef je door een linnen kleed en geef het te drinken zoals je verteld is en doe er poeder van Crocus bij, 3 j. Dit drink je zoals gezegd is totdat de pokken uitgekomen zijn. Een andere; alle klederen die rood geverfd zijn die hebben macht om pokken uit te laten komen. Item, die de pokken hebben die moet men laten wachten van alle dingen die het lichaam van binnen verkoelen waarbij dat het bloed dat in de zieke is van binnen verkoelt en verdikt en klontert en daarom als de pokken alle er uit zijn laat ze rijpen met regels en met wasem van heet water en breek daarmee de pokken en is het dat er enige smet in de ogen blijft dan zal men daarin druipen aqua rosarum en daar ingieten en ze gieten er succum rute in en als in de witheid van de ogen rode plaatsen of jeuk of wit in die roodheid zijn gevallen, maar is het dat niet en de variolarium is klein dan zal ge dit niet behouden, maar vind je jeuk in de ogen die niet verzachten en de steken vermeerderen en worden sterker dan het was druip er dan [174] in van Morus alba en pekel van boter. En de ogen zal men vaak bewasemen met heet water. En het is te weten dat morbillus van meer vrees is dan variolen en daarom vooral in de ogen, morbilues komt van lichte gal zonder gauw te scheiden en in het begin zal men hem te drinken geven water van granaat en water van gerst en water van meloen en komkommer en Cucurbita gemengd met slijm van Plantago psyllium. En zie bij de zieke na deze medicijnen zeerheid en angsten aankomen en soms lincopi. Geef hem dan water van Fumaria te drinken en wrijf dan zijn lichaam en dek hem goed toe totdat de morbillus verzacht zijn en na het verdwijnen van de morbillus ga dan weer terug om het lichaam te genezen en houdt de urine en beoordeel het, in het begin zal men het lichaam ontbloten en vind je de zieke zweten van bloed uit de uiterste morbillus laat hem dan zitten over de damp van water en men zal weten dat de morbillus ruw kwaad hevig zijn. Deze ziekte is kwaad en deert, varioli is geel en klein en hard gewonden naar veel vet en naar grote roodheid en kwaadaardig en ze maken het aanzicht van de mens alsof ze tezamen krimpen zou en alle zijn ze kwaad en dodelijk. En als men weet dat het variolara is dan zal men de zieke laten gorgelen met water van rozen en is het dat vermindert in zijn strot dan zal men het in scheef zijn oor gieten. Dit mengen met water en met azijn zodat verminderd wordt bij het overgaan in zijn oren end laat dan zuigen voor de neus met de mond want als dat gedaan is zal de patint rust hebben van al hun meeste kwetsing en van grote pijn en hij wordt verzacht van prikkels onder de voetzool en de holte van zijn palmen dat men er dik in wrijven zal met een doek heet water. Daarmee zullen ze hun huid verlicht en vergaan en spijs de zieke in enige van deze twee ziekten niet te zeer, maar dat zeer sober te eten tot de tijd dat de kwaadheid van de adem weg gaat en diegene die de aandacht in de ziekte morbillus heeft. En daarom nadat die schorsen gevallen zijn dan zal men vaak baden gebruiken die het lichaam verzachten en het lichaam regels geven en aldus zullen de voetsporen van de pokken zich verdiepen of worden gedaan en als de voetsporen geëffend zijn zal men ze bestrijken met deze navolgende zalf.

Recept; poeder van litargirum, ons 2, gekookt met olie van rozen, ons 3, met zaad van Panicum (?) en rijstemeel en poeder van oude beenderen gelijk ons ½, meng het met gerstewater en bestrijk hiermee zoals geleerd is. En zijn die voetsporen geheeld tot hun zwaarheid dan zal men te drinken geven met witte wijn met epitemi en na het bad of ge zal hem laten bewasemen met heet water en daartoe zal men sterke medicijnen doen zoals was van radijs (of mierikswortel (of mierikswortel en Costus en zijn ze klein zoals korrels van lupinen, dan zal men er kleine verzachtende medicijnen op strijken zoals medicijn van dadels geschikt zijn.

Recept; kernels van dadels gereinigd [175] en stamp dit kapot in gewone zalf en bestrijk daarmee zodat het erop kleeft. Of men zal het navolgende nemen dat hierna volgt.

Recept; vette vijgen, honing met slijmerig lijnzaad, gelijk ons 3, waarmee ge melk van bonen zal bereiden, aardenwerk in doos, en hiermee zal men het zalven en men zal het soms zalven met hete vet van kippen en hanen verzameld.

Nu willic jou bescriven van eener siecheit datmen heet laserscap.

Van lepra ofte laserscap. dat es eene vulle siecheit en(de) van laserien siin .iiij. manieren ofte specien. ende men selse bekennen alsoe. Daer es eene maniere van specien. commende van verrotte flumen ende die heet tyria naer een serpent dat woent in jerico het is van hem gesproken ende heet. tyria. dats siine name ofte vipera. Tyri dat serpent heeft eene maniere dat hem dat vel of gaet ende alst oud es dan wasset hem weder ende eist soe dat hem siin lijf of gaet ende magher ghenouch is dan vindet hem tusschen .ij. hauten dat daer in blijft siin vel. dwelke vel men heet spolium splenter in latine dwelke vel es seer medicinael in vele siecheeden.

Nou selmen leeren kennen dese manieren van desen evele dats bi den oegen te siene ende bi der materien ende oec maniere des lichams Dese specie van laserscap diemen heet tyri soe comt van manieren van spijsen vele nuttende Die van complexien es flumatic ende die van |C55va| usagen eeten werrotten visschen van humoren van flumen van aelen ende palingen carpers herders ende die hoere voetsele halen in de wase. Item soete melc gansen zwanen ende alsoe wie hier mede leeft het en is gheen wonder sine worden lasers ende sonderlinghe die flumatijc sijn.

Dit sijn die teekinen van laserien.

Horen wintbrauwen vallen hem ende wassen weder sulken tijt Hore drogeleiden (l. ogeleden) werden dicken horen ogen tranen hem ofte si scinen altoes tranen in hebbende ende de nesegaten geloken ofte ghestopt dat sire met pine doer ademen ende hore lippen ende hore tantvleesch is verrot bi den welken dat si gherne bloeden. ende si siin ter borst becommert. ende si hebben heeuschen voes. Ende soemen dit evel meer dwaet in dwatere soet arghere es ende dese nae volghende medicine helpt ter vorseiden specien. ende siin haestelic wech.

Van den laserscap dat men heet alopicia ofte vulpes.

Daer es eene andere specie des laserscaps die men heet alopicia ofte vulpes ende dit laserscap comt van verrotten bloede. commende van vervultheden van spijsen ende die vele bloets winnen. |C55vb| Int erste de siecke sel hem doen bloet laten ende dese specie selmen aldus bekennen. Horen ansichte es al vul ghezwollen gheverwet root verkeerende ter verwen waert ghelijc ter hasen varwen waert. De siecke sal hem huwen van vrouwen valle hore oghen werde hem dicke ende horen oghen die scinen al vol tranen 176 die aderen ontrint die ogen ende dat ansichte die zwellen. die nesegaten werden bestopt ende dat tantvleesch wert verrottich haestelic met datmen der ane comt. Hij es belemmert ter borst ende in den lichme commende vele cleender pleckine ende gaen weech ende daer naer commen si lichte weder ende hore orine es root ende vet ende bi natueren es horen bloet commende huten aderen dicke ende dat wert bruun ende seer tay int vercoelen. ende men tast in horen lijf veel clierkine ende wankine ende horen vleesch es morwe ende safte. horen huut es wit ende over al den lichame versaftende ende over alle den lichaem zweetich dese verrotten vele cleederen ende al dat ane sinen lichaem comt verrot wat dat is. Ende dese twee teekinen die vorseit siin die siin wel naer alleens ende dats bedi dat si beede commen van wacken humoren.

Van den laserscap datmen heet leonina.

|C56ra| Leonia is gheseit die derde pocie (l. specie) in den colorijn ende es ghenaemt leonina naer den liebaert. die welke es heet ende droghe van natueren ende daer bi soe heefti die groete stancheden ende hi seer ghelijct den mensche colerin die welke die van dien complexien siin die bi natueren gherne eeten ende useeren scarpe spijse ende starke ghesouten ende hi ouffent starken dranc. wijn loec peper die welke heete spijse doet versieden ende doet verrotten colera.

Dit sijn de teekinen die hebben leoninus.

Dat haer van den wiinbrauwen valt hut die verwe des ansichte es ghele ende den lichame keerende ter rootheeden ende in bede die ogen es prekelinge ende stecten ende op ghescort soe dat die oegen scinen ront ende vliegende van horen scarpheit ende die nese gaten vernauwen ende stoppen ende horen tantvleesch verteert die lippen cleven. de borst es dwingende den lichame ghestopt horen urine gheverwet roede plecskine ende joecte Dat bloet dat huten aderen comt es gheel ende dunne vierschs dwelke node daelt ende alsmen dat bloet dwaet dan smeltet damperlic. Ende dese specie leonina die wast op den mensche seer alsi beghint te porren ofte te rijsen.

Van den laserscap datmen heet Elefancia.

|C56rb| Die vierde specie van laserscap die comt van melancolien en heet Elefancia Dats den name nae den olifant. ende omme dat de hornen siin dicke soe eist te langer eer hem dat evel openbaart.

Dat teekin der of die varwe van den ansicht bruun blec ende die varwe van al den licham de wiinbrauwen vallen de ogen ronden de nese ververwet die tonghe vol bollekine al warent cleene vortkine (l. wort-) ende dat vleesch tusschen den dume ende den vinger verdwinen Dat ghevalt die ghene die elefancie werden Dese sijn gheteekent bi den serpenten ende bi den vos Si maken urine lettele ende dinne met asscher varwen ende als hi ghelaten heeft bloet het wert haestelic dicke ende hoemen dat bloet meer dwaet int water hoet harder wert. Ende als ment dwaet soene verbliket niet met dwane. Ende in dat bloet ligghen alse of het 177 cleene aderkine waren ofte einden van senuwen. Ende alse dit evel toe comt soe wassen in den handen cloven ende in den lichame ende in den wiinbrauwen ende in menigher steden des lichamen.

Warachtige prove omme dat laserscap te kennen.

Ic sel jou leeren die warachtige ende propere proeve omme alle die vorseide specien |C56va| te kennen. Int erste hem commen toe vele prekelingen ende die gaen ghereet wech ende commen weder ende oec siin si onghevolic van den billen toten voeten ende handen ende alsmen stect int tafterste van der dien met naelden ofte met eener griffele ofte desghelike hine ghevoel es niet ende ondertijden den anderen leeden daer naest si hebben gherne cout ende dan slapen si ende aldus verliesensi dat ghevoelen bi horen verrotten humoren.

Een ander prove. Nemt horen bloet alsi ghelaten siin ter aderen. ende daer op leght .iij. chornen souts dat sout sel smelten te hans Dat en selt niet op dat bloet van eenen ghesonden mensch.

Nocheen ander. Nemt van den bloede ende wrivet in dine palmen ontwe ende merct of dat bloet vet is Dats teekin van verrotten hu(m)oren. Noch horen huut es seer dinne ende glise ende dat namelic int vorhooft ende in dat ansichte ende in de rechtinge ghelecker ghelijc oft ware besmeert.

Van ceteren. Ende alsmen ceteren gheneset die si plegen te hebben si commen haestelic weder ende hem wassen botsen alse wannen ende alse een mester cuerert si commen haestelic weder ende ware datmen dat lijf nat maecte met watere nat het es hans (l. tehans) droghe alse |C56vb| ofte dat lijf vet ware. ende si spreken doere horen nese ende si moghen qualic verademen. ende horen adem stinct Dat siin die teekinen maer men sel weten dat somtijts stinct den ademe ende dat comt somtijts huter maghen ende somtijts huter hersinen ende horen zweet. ende men mach hem wel branden dat si luttel ghevoelen der of ofte niet. Ende in elefancie horen haer valt. Ende aldus seit Avicenna eist dat laserie si bekent over alle den lichame Dit es de laserien natuere. si siin met diverschen oghen. ende sine betrrouwen niement ende si siin seer nidich si wouden wel dat al de werrelt lazers ware si werden lichtelic gram ende si zweeren quade heeden ende si cortsen luttele ofte niet al waert dat si cortsen dats seer onlange Want quame hem den vierden dach de corts ende dat iet lanc duerden si waren ghenesen. Die handen van den laserschen mensche soude den ghesonden menschen lasers maken ende omme die vreese versetmense van onder de lieden dats gheordineert in dat oude stestament ende in dat nieuwe.

Avicenna seit dat de natuere van den laseresman es dat aller beste bloet datti heeft in sinen lichame ende hi prouft dat bi robbaert diet scrijft dat die lasers\man |C57ra| die verrot es over al siin lijf dat die natuere subtijl es. wint soe vele goets bloets in den lichame van den laserschen. datti wint een gans kint. Ende hieromme raet hi den laserschen man die wesen wil in langhe leven datti niet ne si met wiven ende dat ne mach hi 178 niet ontbeeren alsoe lange als hi ghesont es nederwart. Hierbi soe raet Avicenna ende vele ander mesters dat de laseres mensche sal hute doen sinen cullen ende dit sel hi doen omme sinen lijf te verlangene ende wilde men oec doen de cuere die welke niet mach siin in de gheconformerde laserie ende soude men dat scriven dat selmen doen bi eenen vroeden physisien.

Laserie van ghenoeten.

Die laserie die comt dicken toe van ghenoetene aldus Eist dat een ghesont man heeft te doene ofte brudet een lasers wijf daer of soe sel hem wassen een quade rnfexcie (l. infexcie) ende dat comt somtijts van eenen heeten laserschen ende somtijts van eenen couden laserschen ende daer bi soe verandert die cuere in den diverschen infixien ende teekinen. Ende somtijts soe wert een mensche besiect nae dat bruden van den flumatijc ofte melancolin ende |C57rb| dat bekent men bi den leeliken ansichte. In den ersten daghe in deser siecheit alse hem quade teekinen toegen van infexien. Ende die ghene die dat toecomt van bloede ofte van colera die sijn besiecter. danne dandere specien ende spadere te ghenesen. Daer omme in heete saken soe werden die teekinen te hans ghevoelt naer den ghenoetene. Ende eist dat sake dat is van colera men bekennet bi der hitten diemen diepe inwaert ghevoelt. ende die huut wert spersende ende al omme soe ghevoelt hi stecten met hitten somtijts met couwe ende somtijts met bevingen ende dicke soe verwandelen sinen varwen van den witten int roode ende van rooden int(l. in) dat witten.

Item ende hi ghevoelt quade gheveninose materie tusschen vel ende vleesch ende ontrint dat ansichte ghevoelt hi ofte daer mieren liepen die dat ansichte trecken ende hi heeft in dat ansichte prekelende hitte ende dicken heeft hi vaer. Item ende alst comt bi den couden saken vorseit dat ansichte zwelt ende de huut ende in alle die leeden comt hem zwaerheit ende cume mach hi hem verporren van der stede daer hi sit. ende hi ghevoelt couwe tusschen vel ende vleesch al omme ende sonderlinghe int ansichte ende in dat vorhooft. Dus selmen gaen ter cueren van desen die comt |C57va| van hitten. Int erste men[sel]se laten in bede die armen ende die materie selmen rijpen met desen drancke die hier nae volghet. Rp. oxisaccra. o. ij. sirupus de fumoterre o. iij. additur aqua fumitere o. iiij-or. aqua scabiose boraginis .ana o. ij. misceantur et fiat julep Daer of ghevet drincken savons ende smorghens telken eenen toghe warme ende datmen daer op vaste .iij. hueren ende alse desen dranc al ghegeven is dan selmen laxeren met oxisaccra laxativa o. ij. ende yera ruffini dr. j. Ten derden dage selmen stoven met couden cruden ende daer na gheeft hem rubea trosiscata .2. deel ende derdendeel tiriaca magna met succus fumiterre laeu selment drincken ende aldus selmen doen .3. [daghe] anfter (l. after) een. Item ten vierden daghe selmen weder laten in den lever adere ende des ander daghes in de hooft adere ende laten van den bloede hute nae den craft van den mensche ende tallen .iij. daghen suldi hem stoven ende gheven hem van den 179 opiaten vorseit ende doetene laten alsoe .iij. maenden lanc Item men screpen int been ende dan ventosen setten onder den kin ende men sel ruptorien setten opt been tote den vorseiden tijt Ende des smorgens selmen hem gheven diaprunus ende dya-anthos ofte suker rosaet ende daer nae nutten de sirupe vorseit de |C57vb| fumiterre. Item ende de weke tweewarf selmen temperen unguentum citrinum met rose water ende daer mede dat ansichte smeeren ende dan decket met wegebre bladeren ende dat laet liggen alden nacht ende doet des smorghens of. Dit es de cuere jeghen den couwe specie commen van flumatijc ofte van melancolien. Int erste men sel hem die materie ripen doen met desen drancke. Rp. oximel diureticum o. iij. sirupus fumiterre o. .j. aqua boragnis aqua fumiterre .ana. o. iij-or. misceantur ende dit gheft smorgens ende savons alsoet jou vorleert es. Ende als den dranc hute es dan suldine purgieren met desen laxative. Rp. yera logodion dr. ij. jera ruffini dr. j. ende twe dagen selmen stoven ende daer toe selmen stoven ende daer toe selmen doen bladeren van vlienderen van edicke van scabiosen van fumiterre ende lapacium. Ende naer den badene selmen hem gheven tyriaca magna galeni met sop van fumiterre laeu. Ten derden daghe salmen laten ter lever aderen ofte in den hooft adere. Ende men sel doen scarificacie ende ventosen onder den kin. Ende jeghen die quade varwe selmen elcke daghe wiin daer in dat ghelegen heeft te weike pulvis van reubarbaro ende twee warf de weke selmen |C58ra| savons dat ansichte dwaen met wiine daer in ghesoeden is rebarbarum.

Van den tresoer omme te verhoudene laserie.

Dit es dat tresoer omme te verhoedene laserie ende hem te dwinghene datsi haere niet ne barse. Int erste nemt vilinge van pueren goude ende pulveriseert subtijl ende dat minghet metten sape boragis. Een ander. Nemt dat beenkin dat men heet ossis de cornu cervi dat selmen pulveriseren subtijl ende dat selmen gheven drincken met succo scabiose. Een ander. The odoricus die wijset omme laserie te verdrivene datsi niet wede[r] ne commet. Nemt eene slange van eenen droghen berghe commende in droge steden ghevoet ende hout hem dat hooft of ende dan strecket ende latent wel weintelen ende bloeden tote datsi versterreft is ende stille leit. Ende dan doeten dat vel of ende suvert binnen van der vulheit ende dat vleesch sel men sieden ende daer of selmen den siecken gheven alle daghe een stic datti niet ne wete wat es want anders ne hate hijt nemmermeer ende hi sel drincken den wiin daert |C58rb| in ghesoeden was ende dit sel men doen toter tijt dat de siecke zwelt ende beghint onthudene ende te bladerenne dan selmen den siecken legghen in eene stove ende men salne smeeren met olien in de welke olie ghesoeden siin vipera ende aldus sel hi ghenesen ende hi sel vernieuwen vel ende vleesch ende dit is wel gheprouft dicken. Een ander dat ons leert Avicenna. Ende vele anders auctors. Nemt eene serpent ende men doe hem of dat hooft ende den stert ende men gravet 180 in eene stede tote datsi vol wormen si ende dan men selt droghen ende dan sieden in wijne ende dat selmen gheven den siecken drincken alle daghe met sirup van seeme.

Een ander ende dit seit die selve mester men neme water daer eene serpent in ghesoeden si. ende daer in selmen dicken baien den bart van den siecken ende hi sel ghenesen. Een ander men sel tarwe weiken in water daer eene serpent in ghesoeden is ende met dien tarwe selmen hoenderen opvoeien ende men sel hem gheven drincken van dien water. Ende alse die plumen van den hoenderen of ghevallen siin dan sel men die hoenderen scoene maken ende siedense in water ende die selmen den laserschen gheven tetene ende hi sel van |C58va| den water oec drincken Daer dat hoen in ghesoeden was ende hi sel dwaen sinen ansichte in dat selve water ende sinen handen. Ende men sal hem doen laten achter den vierden dach. Een ander. Om tselve men neme een serpent ende men legghet in een vatkin wijns wel ghestopt tote datti wel verrot is der in Ende van dien wiin sel den siecken drincken altoes ende anders niet. Een ander. Nemt een serpent ende men bradet met soute in eenen pot ende daer of maect pulver. Dat sel de siecke eten in alle sine spijse ende drincken ondertijden der of want het is goet jeghen laserscap ende jeghen vele vulder siecheit den (l. siecheiden) die den mensche dicken en mennich warf over commen.

Ende dese naer volghende cruden helpen oec den laserscap: amigdelarum. borago. Calamentum. Diptanus. Draguntea. raphanus. scabiosa. Tartarum. yera ruffini. Tyriaca magna galieni.

Nu wil ik je van een ziekte beschrijven dat men huidziekte (melaatsheid) noemt.

Van lepra of melaatsheid, dat is een vuile ziekte en van huidziekte zijn er 4 soorten of species en men zal ze alzo herkennen. Daar is een soort van species die van verrotte fluimen komt en die heet tyria naar een serpent dat in Jericho woont waar van hem gesproken is en heet tyria, dat is zijn naam of vipera. Tyri dat serpent heeft een manier dat hem dat vel afgaat en als het oud is dan groeit het er bij hem weer aan en is het zo dat zijn lijf er afgaat en mager genoeg is dan bevindt hij zich tussen 2 houten waarin zijn vel blijft en dat vel noemt men spolium splenter in het Latijn welk vel zeer medicinaal is in vele ziektes.

Nu zal men deze soort van euvel leren kennen en dat is door de ogen te bezien en bij de materiën en ook manier van het lichaam. Deze soort van huidziekte die men tyri noemt komt van soorten van spijs die veel genuttigd worden. Die van samengesteldheid fluimachtig is en die van verrot vis gebruiken, van vochtvermenging van fluimen van alen en paling, karpers harders en die hun voedsel halen in de wasem. Item zoete melk, ganzen, zwanen en alzo wie hiermee leeft en dan is het geen wonder dat ze huidziekte krijgen en vooral die flegmatisch zijn.

Dit zijn de tekens van huidziekte.

Hun wenkbrauwen vallen bij hen en groeien soms weer. Hun oogleden worden dik, hun ogen tranen of ze lijken altijd tranen in te hebben en de neusgaten gesloten of verstopt zodat ze er met pijn door ademen en hun lippen en hun tandvlees zijn verrot waarbij dat ze graag bloeden en ze zijn op de borst bekommert en ze hebben hese stemmen. En zo men dit euvel meer in water wast zo het erger is en deze navolgende medicijn helpt tegen de voor vermelde soort en ze zijn gauw weg.

Van de huidziekte dat men alopicia of vulpes noemt.

Daar is een andere soort van huidziekte die men alopicia of vulpes noemt en deze huidziekte komt van verrot bloed en komt van volheid van spijzen en die veel bloed winnen. In het begin zal de zieke zich bloed laten en deze soort zal men aldus herkennen; Hun aanzicht is geheel vuil gezwollen en rood gekleurd en verandert van kleur alsof het een hazen kleur krijgt. De zieke zal zich hoeden van veel vrouwen en hun ogen worden bij hem dik en hun ogen schijnen al vol tranen en [176] die aderen omtrent de ogen en het aanzicht die zwellen en de neusgaten worden verstopt en het tandvlees wordt gauw verrot zo gauw men er aan komt. Hij is belemmerd op de borst en in het lichaam komen vele kleine plekjes en gaan weg en daarna komen ze gauw weer en hun urine is rood en vet en van nature is hun bloed dat uit de aderen komt dik en dat wordt bruin en zeer taai in het verkoelen en men tast in hun lijf veel kliertjes en uitgroeisels en hun vlees is murw en zacht, hun huid is wit en over het hele lichaam zacht en zweten over het hele lichaam en die verrotten veel kleren en alles dat aan zijn lichaam komt verrot, wat het is. En deze twee tekens die gezegd zijn die zijn bijna gelijk en dat is omdat ze beide komen van vochtige vochtvermenging.

Van de huidziekte dat men leonina noemt. (lepra van het aangezicht)

Leonia is gezegd de derde soort in de galachtige en is leonina genoemd naar de leeuw die heet en droog is van naturen en daarbij zo heeft die grote sterkte en hij lijkt zeer op de galachtige mens die van die samengesteldheid zijn die van naturen graag eten en scherpe spijzen en sterk gezouten gebruiken en sterke drank gebruiken en wijn, knoflook en peper en die hete spijzen laten verkoken en verrotten de gal.

Dit zijn de tekens van die leoninus hebben.

Dat haar van de wenkbrauwen valt uit, de kleur van het aanzicht is geel en het lichaam gaat naar een rode kleur en in beide ogen zijn prikkels en steken en opengescheurd zodat de ogen rond schijnen en vliegen van hun scherpte en de neusgaten vernauwen en verstoppen en hun tandvlees verteert, de lippen kleven, de borst dwingt, de loop verstopt, hun urine rood gekleurd, rode plekjes en jeuk. Dat bloed dat uit de aderen komt is geel en dun vurig wat slecht daalt en als men dat bloed wast dan smelt het amper. En deze soort leonina die groeit zeer op de mens als ze begint te komen of te rijzen.

Van de huidziekte dat men Elefancia noemt. (1)

De vierde soort van huidziekte komt van melancholie en heet Elefancia. Dat is de naam naar de olifant omdat de horens dik zijn en zo duurt het te langer eer zich dat euvel openbaart.

Dat teken ervan of de kleur van het aanzicht is bleekbruin en de kleur van het hele lichaam, de wenkbrauwen vallen, de ogen worden rond, de neus verkleurt, de tong vol bolletjes alsof het kleine wratjes waren en dat vlees tussen de duim en de vinger verdwijnt. Dat gebeurt diegene die elefancie krijgen. Deze zijn getekend bij de serpenten en bij de vos. Ze maken weinig en dunne urine met askleur en als hij bloed gelaten heeft wordt het gauw dik en hoe men dat bloed meer in het water wast hoe het harder wordt. En als men het wast dan verkleurt het niet met het wassen. En in dat bloed liggen alsof het [177] kleine adertjes waren of einden van zenuwen. En als dit euvel aankomt dan groeien in de handen kloven en in het lichaam en in de wenkbrauwen en in menige plaatsen van het lichaam.

Waarachtig bewijs om die huidziekte te herkennen.

Ik zal jou de ware en goede manier leren om al die voor vermelde soorten te herkennen.

In het begin komen bij hem vele prikkels en die gaan direct weg en komen weer en ook zijn ze ongevoelig van de billen tot de voeten en handen en als men in het achterste van die met naalden of met een griffel of dergelijke steekt dan voelt hij niets en soms hebben de andere leden daarnaast het graag koud en dan slapen ze en aldus verliezen ze dat gevoel bij hun verrotte vochtvermenging.

Een ander bewijs. Neem hun bloed als ze gelaten zijn in de aderen en leg daarop 3 zoutkorrels en dat zout zal gelijk smelten. Dat zal het niet doen op het bloed van een gezond mens.

Noch een andere. Neem van het bloed en wrijf het in je palmen stuk en merk of dat bloed vet is. Dat is een teken van verrotte vochtvermenging. Nog hun huid is zeer dun en glad en dat namelijk in het voorhoofd en in het aanzicht en in die richting lijkt het alsof ze besmeerd waren.

Van schurft (tetter). En als men schurft geneest die ze plegen te hebben dan komen ze gauw weer en bij hem groeien slagen zoals uitgroei en als een dokter ze geneest dan komen ze gauw weer, tenzij dat men dat lijf nat maakt met water en het natte droogt direct alsof dat lijf vet was en ze spreken door hun neus en ze kunnen slecht ademhalen en hun adem stinkt. Dat zijn de tekens, maar men zal weten dat soms de adem stinkt en dat komt soms uit de maag en soms uit de hersens en hun zweet en men kan ze goed branden zodat ze weinig of niets daarin voelen. En in elefancie valt hun haar. En aldus zegt Avicenna is het die huidziekte, dan hebben ze het over hun hele lichaam. Dit is de natuur van de huidziekte, ze zijn met verschillende ogen en ze vertrouwen niemand en ze zijn zeer nijdig en ze wilden wel dat de hele wereld huidziek werd, ze worden gauw gram en ze zweren kwaadheden en ze hebben weinig of niet koorts tenzij dat ze net koorts gehad hebben. Want kwam bij hen de vierdaagse malariakoorts en dat iets lang duurde, ze waren genezen. De handen van de huidzieke mens zou de gezonde mens huidziek maken en vanwege die vrees verwijdert men ze van andere lieden en dat is bevolen in dat Oude Testament en in de Nieuwe.

Avicenna zegt dat de natuur van de huidzieke man is dat allerbeste bloedt dat hij in zijn lichaam heeft en hij beproeft dat bij Robbaert die schrijft dat de huidzieke man die over zijn hele lijf verrot is dat de natuur subtiel is en zoveel goed bloed in het lichaam van de huidziekte wint dat die een gans kind wint. En hierom raadt hij de huidziek man aan die lang wil leven dat die niet met vrouwen omgaat en dat mag hij [178] niet ontberen zo lang als hij beneden gezond is. Hierbij zo raadt Avicenna en vele andere dokters aan dat de huidzieke mens zijn ballen eruit zal doen en dit zal hij doen om zijn leven te verlengen en wilde men ook de kuur doen die men niet in de gelijkvormige huidziekte mag doen en zou men dat schrijven dan zou men dat doen bij een kundige geneesheer.

Huidziekte van coitus.

Die huidziekte die komt vaak aldus toe van coitus; Is het dat een gezond man te doen heeft of samengaat met een vrouw met huidziekte daarvan zal bij hem een kwade infectie groeien en dat komt soms van een die hete huidziekte en soms van een die koude huidziekte heeft en daarbij zo verandert de kuur in de diverse infecties en tekens. En soms zo wordt een mens verziekt na dat samenkomen van de flegmatisch of melancholische en dat herkent men bij het lelijke aanzicht in de eerste dagen van deze ziekte als er zich kwade tekens openbaren van infectie. En diegene die dat krijgt van bloed of van gal, die zijn zieker dan de andere soorten en later te genezen. Daarom worden in hete zaken die tekens gauwer gevoeld na de samenkomst. En is het zo dat het van gal is dan herkent men het aan de hitte die men diep van binnen voelt en de huid wordt alom springend en zo voelt hij steken met hitte en soms met koude en soms met bevingen en vaak zo verandert zijn kleur van het witte naar het rode en van rood naar wit.

Item, en hij voelt kwade venijnige materie tussen vel en vlees en omtrent het aanzicht en voelt of daar mieren lopen die dat aanzicht trekken en hij heeft in dat aanzicht prikkelende hitte en vaak heeft hij angst.

Item, en als het bij de koude zaken is, zoals gezegd is, zodat het aanzicht en de huid zwelt en in alle leden komt hem zwaarheid en nauwelijks kracht heeft om zich te verplaatsen van de plaats daar hij zit en hij v