Schat der Ongezondheid

DEN LESER

Alzoo, gelijck eertijdts een Wijse by Plato wel geseydt heeft, de gene, die yet schrijft, en die van sijn schriften oordeelt, beyde den Menschelicken aerdt deelachtigh zijn, en dat den selfden door verscheyde en vreemde sinnen gedreven werdt: zoo en is ’t niet vreemt, dat men siet yemandts werck verscheydelijck by verscheydene opnemen. Waerom de Poëet wel schrijft, dat de Boecken ontfangen werden, na het verstandt van den Leser. Seer boertigh seyde een ander Griecx wijs-gerige Bion, dat de gene, die aen een yder wel smaken wilde, van noden hadde, om in soete Bastaert-wijn, of soete Pastey te veranderen. Maer dat en soude evenwel noch niet genoegh zijn, dewijl men bevindt, dat selfs Honich en Suycker in een vervuylde Maech in Gal veranderen. Alzoo ick oock wel konde dencken, dat het Schrijven van de Sieckten in onse Tale, sommige niet wel en soude aenstaen, als of de Konste daer door te gemeen gemaeckt, en als ontheylight werde, gelijck Hippocrates oock verbiedt de selvige niet voort te leeren, als de gene, die in den Eedt zijn: zoo heb ick niet konnen nalaten U.L gunstige leser, met weynige woorden mijn ooghmerck, en voornemen van dit Werck voor te dragen, sonder evenwel noodigh te achten, daer over groote onschult te doen. De oude Cato, gelijck Plutarchus in sijn leven verhaelt, belachte eertijdts sekeren Pastumius Albinus, die sich self ontschuldighden, en verlof versocht, om dat hy, zijnde een Romeyn, seker Historie in de Grieckse Sprake geschreven hadde;seggende, dat men hem sulcks wel mocht toestaen, indien hy door den grooten Raedt daer toe ware aengesport geweest. Alsoo ick oock desen last wel lichtelick door niemandts last aengenomen hebbe: zoo sal genoegh zijn, alleen te zeggen, dat dese beschrijvinge van de Genees-konste niet en strijdt tegens den Eedt van onsen oudtsten, en grootsten Genees-meester. Want al is ’t dat ’t sijnen tijt de manier was, dese Konste niet onder den man te brengen, maer als een kostelijcke, en vorderlijcke erffenisse sijn eygen kinderen na te laten; gelijck de Chaldeers, als Diodorus Siculus in sijn tweede Boeck getuyght, eertijdts oock deden ten insichte van hare wetenschap, om toekomende dingen uyt de sterren te voorseggen: soo heeft even-wel Hippocrates zelve de Leer-stucken en Ondervindingen van sijn Konste, in de Griecksche, dat is, sijn moederlijcke Tale beschreven, en na hem Aretaeus, Galenus, Russus, Ephesius, Oribasius, Paul Aegineta, Aëtius, Alex. Trallianus (2) Acturius, Nic. Myrepsus. En in de Latijnse op de selfde wijse, Corn. Celsus, Plinius, Scrib. Largus, Marcellus Empiricus, Caelius Aurelianus, als oock de Arabiers Avicenna, Mesue, Rhazes, Avenzoar, Haly, Haliabbas, Isaac, Serapion, Averoë. Welck voorschrift van de oude, oock by de nieuwe Schrijvers onder alle volckeren nagevolght is : waer door wy mede in onse Tale verscheyde Boecken van alderhande Sieckten, en gebreken, zoo opgepropt met veel verscheyde, doch niet wel onderscheyde Genees-middelen, dat den leser daer gantsch in verwerret. Het welck ick schouwende, hebbe (om niet meermael gelijck anders op veel plaetsen, na de Sieckten die uyt gelijcke oorsaeck spruyten, zoude noodigh zijn geweest, de selfde Genees-middelen overhoop te halen) die na haer krachten, en bysondere eygenschap, die sy hebben, met de Deelen onses Lichaems, verdeelt, en bysonderlick beschreven, in ’t Eerste Deel; en in ’t Tweede, hoe sy tot de Sieckten te pas komen, op het eerste aengewesen. Welcken wech, gelijck hy den kortsten, en bequaemsten is, oock hoort gekeurt, en opgenomen te werden. Mijn meninge en is even-wel niet, om de gene, die buyten de Konste zijn, groote Konstenaers te maken, als sulcks door soo geringh werck niet doenlijck zijnde. Laet men yemandt al het Timmer-gereedtschap voor-leggen, hy en sal daerom niet terstont een Timmerman wesen, hoewel hy daer beneffens veel Huysen heeft sien bouwen, even-soo gaet het met andere Ambachten en Konsten. De Wijsgerige Plato schrijft seer wel, in sijn Boeck, genaemt Phaedrus, dat men die man wel voor dwaes mach houden, de welcke wat uyt een Genees-boeck gehoort, ofte eenige Genesinge gesien hebbende, en evenwel niet van de Konste verstaende, meent als vry een Genees-meester geworden te wesen. Sodanige zijn sommige Barbiers, Apotekers, en meestendeel eenige neus-wijse Vrouwen, die dickwils al meerder derven aennemen, als een ervaren Genees-meester selve, tot groote schade van de Siecken; soo dat de Koninghlijcke Genees-meester Laur. Ioubert (wiens woorden wy hier achter sullen stellen) seer wel besluyt, dat de gene, die wat van de Genees-konste weten, dickwils ondienstiger by de Siecken zijn, als die gantsch niet gesien, en anders geen lesse geleert hebben dan van gehoorsaemheyt, te weten, om wel na te komen al ’t gene van den Genees-meester belast is. Maer wat my belanght; ick hebbe hier in mijn Vaderlijcke Stadt bevonden, dat de verstandigste Juffrouwen het minste daer van niet en wilden over haer nemen. Onder andere een wel van de voornaemste, die, als zijnde Dochter, en Suster van Princen-Genees-meesters, en met soodanige oock te Venetien en te Padua dickwils gesprooken hebbende, en daer toe selfs een kloeck, en leersaem verstandt brengende, al seer diep in de kennisse van de Genees-konste gekomen was, my, als gevraeght zijnde na yet, dat ick seyde hare Ed. selve uyt haer eygen wetenschap wel, sonder bekommeringh, hadde mogen (3) in ’t werck stellen, voor antwoort gaf: Dewijl ick van de Konste wat versta, soo weet ick oock wat gevaer het loopt sonder volkomen kennisse eenige Genees-middelen in te geven. Diergelijcke wedervaert my oock dagelijcks onder de verstandighste Heel-meesters, en Apotekers. Soo dat ick niet sien en kan, ofte soodanige mogen wel van de Sieckten en hare Genees-middelen lesen, en somtijdts daer van yet de Genees-meesters voor-slaen: en voor andere, die doch wijs willen wesen, is oock beter, dat sy wat goets volgen, en dat met eenige wetenschap doen, als datse na de Sieckten slaende, gelijckerwijs een blinde na ’t ey, en de Genees-middelen sonder oordeel, en onderscheyt gebruycken. Altijt en is voor niemandt ondienstigh te weten, wat Spijse, en Dranck gebesicht, en wat vorder Maniere van leven in elcke Sieckte behoort aengestelt te werden; waer op alhier insonderheyt gelet is. Hier zijn tusschen beyde gevoeght eenige geschiedenisse uyt oude, en nieuwe Historien, soo om U E. tusschen beyden wat te doen verscheppen, als insonderheyt om de stoffe meerder licht te geven. Ick en hebbe in dit kleyn Werck alle de Sieckten (hoewel tot alle de Genees-middelen aengewesen zijn) niet konnen beschrijven, maer sal de selve vervolgen in een bysonder stuck, sommige oock wijtloopiger, gelijck ick van ’t Graveel gedaen hebbe, in ’t bysonder verhandelen. En voor eerst de Blauw-schuyt, in de welcke ick, gelijck mijn meninge en voorstel is, sal beginnen te beweeren, en te bewijsen, dat elck landt van den goedertieren Godt genoegh versien is met al ’t gene, dat d’Inwoonders tot het leven dient, en waer in sy konnen rapen een Schat voor haer Gesontheydt, en tegens haer Ongesontheyt, sonder eens van doen te hebben de vergesochte verdroogde, en verouderde Droogen, van ver-gelegen Landen, die alleen by d’Oude beschreven zijn. Dan wy sullen noch voor laten gaen de Schat der Gesontheyt, voor de laetste reys oversien, en op ontallijcke plaetse vermeerdert: den welcken by U E. meermalen voor soeten Most gunstelick aengenomen zijnde, nu wel lichtelick voor klaren Deelwijn sal mogen verstrecken. Vaert wel. In Dordrecht, den XXV May, M. D. C. XLII.

JOH. VAN BEVERWIJCK.

AAN DE LEZER.

‘Zoals eertijds een wijze bij Plato wel gezegd heeft diegene die iets schrijft en die zijn schriften beoordeelt dat ze beiden de menselijke aard deelachtig zijn en dat die door verschillende en vreemde geesten gedreven worden en zo is het niet vreemd dat men ziet dat iemands werk verschillend bij verschillende opgenomen worden. Waarom de poëet wel schrijft dat de boeken ontvangen worden naar het verstand van de lezer. Zeer boertig zei een andere Griekse wijsgerige Bion dat diegene die voor iedereen goed smaken wilde nodig was om in zoete bastaardwijn of zoete pastei te veranderen. Maar dat zou evenwel noch niet genoeg zijn omdat men vindt dat zelfs honing en suiker in een vervuilde maag in gal veranderen. Alzo ik ook wel kon bedenken dat het beschrijven van de ziekten in onze taal sommige niet goed zou aanstaan alsof de kunst daardoor te algemeen gemaakt en als ontheiligd wordt zoals Hippocrates ook verbiedt die niet voort te leren dan aan diegene die de eed afgelegd hebben heb ik niet kunnen nalaten uw edele gunstige lezer met weinige woorden mijn doel en voornemen van dit werk voor te dragen zonder evenwel het nodig te achten daarover zeer onschuldig te doen. De oude Cato, zoals Plutarchus in zijn leven verhaalt, lachte eertijds een zekere Pastumius Albinus uit die zichzelf verontschuldigde en verlof verzocht omdat hij, zijnde een Romein, een zekere historie in de Griekse spraak geschreven had en zei dat men hem zulks wel mocht toestaan omdat hij door de grote raad daartoe aangespoord geweest was. Alzo ik ook deze last wel gemakkelijk en op niemands last aangenomen heb zal het genoeg zijn om alleen te zeggen dat deze beschrijvingen van de geneeskunst niet strijdig is tegen de eed van onze oudste en grootste geneesmeester. Want al is het dat het in zijn tijd de manier was om deze kunst niet onder de man te brengen maar als een kostelijke en bevorderlijke erfenis aan zijn eigen kinderen na te laten net zoals de Chaldeeërs, zoals Diodorus Siculus in zijn tweede boek getuigt, eertijds ook deden ten opzichte van hun wetenschap om toekomende dingen uit de sterren te voorspellen zo heeft evenwel Hippocrates zelf de leerstukken en ondervindingen van zijn kunst in de Griekse, dat is zijn moedertaal, beschreven en na hem Aretaeus, Galenus, Russus, Ephesius, Oribasius, Paulus Aegineta, Aëtius, Alexander Trallianus (2) Acturius, Nicolaus Myrepsus. En in de Latijnse op dezelfde wijze, Cornelius Celsus, Plinius, Scribonius Largus, Marcellus Empiricus, Caelius Aurelianus, als ook de Arabieren Avicenna, Mesue, Rhazes, Avenzoar, Haly, Haliabbas, Isaac, Serapio en Averroë. Welk voorschrift van de oude en ook bij de nieuwe schrijvers onder alle volkeren opgevolgd is waardoor wij mede in onze taal verschillende boeken van allerhande ziekten en gebreken hebben die zo opgepropt zijn met veel verschillende, doch niet goed onderscheiden geneesmiddelen dat de lezer daar gans in verwart. Wat ik schuw en heb (om niet meerdere keren zoals anders op veel plaatsen naar de ziekten die uit gelijke oorzaak spruiten het nodig geweest zou zijn om dezelfde geneesmiddelen overhoop te halen) die naar hun krachten en bijzondere eigenschap die ze hebben met de delen van ons lichaam verdeeld en apart beschreven worden in het eerste deel en in het tweede hoe ze tot de ziekten van pas komen in het begin aangewezen. Welke weg, zoals hij de kortste en beste is, ook hoort gekeurd en opgenomen te worden. Mijn bedoeling is evenwel niet om van diegene die buiten de kunst zijn grote kunstenaars te maken omdat zoiets door zo’n gering werk niet te doen is. Laat men iemand al het timmergereedschap voorleggen, dan zal hij daarom niet terstond een timmerman wezen alhoewel hij daarnaast veel huizen heeft zien bouwen, net zo gaat het met andere ambachten en kunsten. De wijsgerige Plato schrijft zeer goed in zijn boek die Phaedrus heet dat men die man wel voor dwaas mag houden die wat uit een geneesboek gehoord of enige genezingen gezien heeft en evenwel niets van de kunst verstaat en meent al een behoorlijk geneesmeester geworden te zijn. Zodanige zijn sommige barbiers, apothekers en meestal enige neuswijze vrouwen die dikwijls al meer durven aannemen dan een ervaren geneesmeester zelf tot grote schade van de zieken zodat de koninklijke geneesmeester Laurent Joubert (wiens woorden wij hier achter zullen stellen) zeer goed besluit dat diegene die wat van de geneeskunst weten dikwijls ondienstiger bij de zieken zijn dan die gans niets gezien en geen andere lessen geleerd hebben dan van gehoorzaamheid, te weten om goed na te komen al hetgeen hen door de geneesmeester belast is. Maar wat mij aangaat, ik heb hierin mijn vaderlijke stad bevonden dat de verstandigste juffrouwen het minste daarvan niet op zich wilden nemen. Onder andere wel een van de voornaamste die een dochter en zuster van prinsen en geneesmeesters is en met zodanige ook te Venetië en te Padua dikwijls gesproken en daartoe zelf een kloek en leerzaam verstand inbrengt en al zeer diep in de kennis van de geneeskunst gekomen is me toen ik naar iets gevraagd werd en dat ik haar zei dat haar weledele zelf uit haar eigen wetenschap wel, zonder zorgen, in het werk had (3) mogen stellen voor antwoord gaf, ‘omdat ik van de kunst wat versta, zo weet ik ook welk gevaar het loopt zonder volkomen kennis enige geneesmiddelen in te geven’. Iets dergelijks ervaar ik ook dagelijks onder de verstandigste heelmeesters en apothekers. Zodat ik niet zien kan of zulke mogen wel van de ziekten en hun geneesmiddelen lezen en soms daarvan iets aan de geneesmeesters voorstellen en voor andere die toch wijs willen wezen is het ook beter dat ze wat goeds volgen en dat met enige wetenschap doen dan dat ze naar de ziekte slaan zoals een blinde naar het ei en de geneesmiddelen zonder oordeel en onderscheid gebruiken.

Altijd is het voor niemand ondienstig om te weten welke spijs en drank gebruikt en wat verdere manier van leven in elke ziekte behoort opgesteld te worden waarvan alhier vooral op gelet is. Hier zijn tussendoor enige geschiedenissen uit oude en nieuwe historiën gevoegd en zo om u weledele ondertussen wat te laten vertreden en vooral om de stof meer licht te geven. Ik heb in dit kleine werk alle ziekten (hoewel bij allen de geneesmiddelen aangewezen worden) niet kunnen beschrijven, maar zal die vervolgen in een apart stuk, sommige ook uitvoeriger zoals ik van de nierstenen heb gedaan in het apart behandelen. En als eerste de scheurbuik waarin ik, zoals mijn mening en voorstel is, zal beginnen te beweren en te bewijzen dat elk land door de goedertieren God genoeg voorzien is met al hetgeen dat de inwoners tot het leven dient en waarin ze een schat voor hun gezondheid en tegen hun ongezondheid kunnen rapen zonder eens van doen te hebben met de vergezochte verdroogde en verouderde drogen van ver gelegen landen die alleen bij de ouden beschreven zijn. Dan zullen we noch voor laten gaan de ‘Schat der Gezondheid’ die voor de laatste maal overzien is en op ontelbare plaatsen vermeerderd die bij u weledele meermalen voor zoete most gunstig aangenomen is en nu wel gemakkelijk voor zoete koek zal mogen verstrekken. Vaart wel. Te Dordrecht, de 25^ste mei 1642.

JOH. VAN BEVERWIJCK.

(1) HET EERSTE BOECK VAN DE SIECKTEN In ’t gemeen.

Het eerste Capittel.

1. Gelegentheyt der Genees-konste.

2. Naem-reden van Genees-konste, ende Schat der Ongesontheyt.

3 Beginsel uyt d’Ervarentheyt.

4 Daer na wel te recht mede gebouwt op de Reden.

5 Hoe de Ervarentheyt moet bestiert worden. (1)

Indien de Nature het voor-treffelick, ende noyt-genoegh te verwonderen gebouw des Menschelicken Lichaems, hadde konnen onderhouden, gelijck het geschapen is: daer en zoude nimmermeer noodigh gheweest hebben, een Genees-konste te vinden, ende aen te houden. Maer ghelijck alle andere dingen, die de Wereldt in sijnen omvang begrijpt, soo heeft oock de Mensch sijnen sekeren onderganck, ende wert van verscheyde oirsaken gestadigh besprongen, om hem daer aen, indien hy niet wel toe en siet, onbehulpelick te helpen. Derhalven is den Mensche, van den goedertieren Godt, met een redelicke Ziele begaeft zijnde, genootsaeckt geweest, door sijn verstandt, ende vernuft, een Konste op te speuren, waer door hy sijn tegenwoordige gesontheyt mocht bewaren, ende die, by ongeluck, ofte versuym verloren hebbende, wederom bekomende. Soo dat de Genees-konste in dese twee dingen alleen bestaet, te weten, om de tegenwoordighe gesontheyt te beschermen, ende de verloore te herstellen.

(2) Ende hoe-wel het woort Geneesen allen staet op ’t gene dat nu alreede sieck is, waer aen de Konste oock haer beginsel, ende naem van heeft: soo is nochtans den selven oock gebleven over al ’t gene, dat daer na by het eerste gekomen is, ende alles met den vorigen naem van Medicine, dat is Genees-konste genoemt. Sulcx siet men oock, onder andere, in de Geometrye, dat is, de Konste van Landt-meten, de welcken dien naem bekomen heeft, om dat sy in Egypten de landt-palen, door de jarige overvloeying van de riviere Nijl, vermengt ende vernietigt, herstelden met sekere af-metinge der landen. Welcke Konste op die tijt noch rouw zijnde, al is’t datse daer na met veel deftighe aenwijsingen en diepsinnige ondervindingen verrijckt is, soo heeftse niet-te-min haren eersten naem behouden. Hoe ende door wat middelen de gesontheyt te bewaren is, heb ick in den Schat der gesontheyt aengewesen: ende alsoo den selfden niet ongunstigh van den Leser is ontfangen, soo heb ick my laten bewegen, om het ander deel der Genees-konste, dat is, de eygen geseyde Genees-konste, te weten, van het genesen der qualen, die het menschelick lichaem van de gesontheyt berooven, mede in ’t licht te geven. Ende sulcx onder den naem van den SCHAT DER ONGESONTHEYT.

Eenen Titel, die wel lichtelick by sommighe soude mogen vremt op-ghenomen werden. Want daer al de Schatten seer wel in de Wereldt begeert zijn: soo en isser niemandt die de Ongesontheydt voor eenen schat rekent, selver oock de gene, die met geen minder moeyten, als de Gierigaerts haer schatten, den selfden, door hare maniere van leven, soecken te verkrijgen. Ick soude my wel konnen verdedigen met de wijse van spreken der Griecken, ende Latinisten, dat ick houdende eenen naem in beyde de deelen der genees-konste, mede het woordt Schat gebruyckt te hebbe van een quade sake (soo is by Plautus, te lesen, Thesaurus mali, ende Thesaurus stupri, een Schat van quaet, ende een Schat van hoererye, ende selfs by den Apostel, Rom. 2.v.5 een Schat des toorns:) maer ick meene, gelijck de Gesontheyt selve, volgens ons waarachtigh Spreeck-woordt, eenen verborgen Schat is, dat oock een Schat is de Konste, soo om de selve, wanneer sy teghenwoordigh is, te bewaren, als wanneer sy verloren is, te her-stellen. Dan dit is genoegh van den naem. Wy komen nu tot de sake selfs.

(3) Dese Genees-konste heeft haer beginsel (2) ende aenvangh ghenomen, van de Ervarentheyt, ende aen de Ervarentheydt is oirsaeck gegeven door den daghelickschen Noodt. Want het gingh in de oude tijden soo slecht toe, dat men de Siecken op de straet droegh, ende aen den voorby-gaenden man raet vraeghde. Hier uyt zijn eerst eenighe Genees-meesters ontstaen, die de Konste alleen bouwden op de dagelicksche Ondervindinge: niet anders als gelijck de Smits het Yser na haer konste weten te smeden, sonder den aert van ’t selve eens te ondersoecken. Dese oirdeelden, dat de reden van de dingen ondienstigh was, dewijlse ofte het selfde moeste leeren, van de Ervarentheyt, ofte wat anders; ende by-aldiense ’t selvige aen-wees, datse dan onnoodigh was, by-aldiense wat anders in tegen-deel mede bracht, datse dan valsch was, als de welcke van de sekere meestersse der saken, te weten de bevindinge, af-weeck.

(4) Maer wanneer de vernufte, ende weet-gierige Menschen, de bevindinghe sochten te verstercken door hare Oirsaken, alsoo de selvighe niet gheweten zijnde, de uyt-komst bedrieghlick valt, soo hebben sy genegentheyt genomen, om die te ondersoecken. Onder dese is wel de voornaemste gheweest den grooten Hippocrates, uyt het geslacht van Esculapius, ende Hercules; wiens schriften noch op desen tijdt, na meerder als twee duysent ende hondert Jaer (want hy leefde ten tijde van den Koningh Darius Longimanus, een sone, ghelijck gelooft werdt, van Hester, getrouwt met den Koning Assuerus) by ons noch in wesen zijnde. Dese leere begon wat te verflauwen ten tijde van de eerste Keysers; tot dat sy wederom haer hooft heeft op-gesteecken onder de Keysers M. Aurelius, ende Commodus sijnen Soon, als wanneer dien voor-treffelicken, ende neerstigen Genees-meester Galenus, de verouderde ende verdonckerde Boecken van Hippocrates, die hy by na voor eenen Godt houdt, wederom door den luyster van sijn geleerde uyt-legginge, in ’t heldere licht bracht, ende de selvige Reden-gevende leere, door sijn uytmuytende schriften, groote kracht, ende vast steunsel gaf. Ende ghelijck door het korte leven der Menschen, niet alles en kan geweten, noch ondervonden werden: soo zijn noch na de tijden van de wel-gehemelte Hippocrates, ende Galenus, dien, als d’eerste ende hooghste eere toe-behoort, andere gekomen, die in haer voetstappen tredende dese Leeringe noch verder uyt-ghestreckt, ende met nieuwe Leeringen, ende Ondervindingen meerder versterckt hebben. Welckers voor-schrift wy volgende, sullen niet by-brengen, als ’t gene op Redenen, ende Ervarentheyt gebouwt is. Want wy en moeten niet steunen op de enckele en naeckte Ervarentheydt, dewijl de selve, wanneer sy met de Reden niet verknocht en is, vol ghevaers steeckt: om datter vele dingen gehouden werden te geschieden door de kracht der Natueren in ’t menschelicke lichaem, die nochtans door gewelt van de Sieckten uytgeperst werden. Hier komt noch by, dat geene Sieckte in een yegelijck even-eens en is, ende datter geen soorte van ghenees-middel en is, de welcke in een yeder de selvighe kracht heeft. Men moet oock niet op de Reden, ende het oirdeel alleen blijven staen: alsoo dickwils bevonden werdt, dat het gene na de Reden schijnt vast te gaen, door de Bevindinge omgestooten werdt. Hierom schrijft den geleerden Jode Philo, in sijn Griecx Boeck van de Landt-bouwinge, seer wel, dat de onvruchtbare boomen, gelijck zijn de leeringen, die alleen bestaen in overdencken ende inbeeldingen, onder welcke hy stelt de leedige Genees-konste, die haer niet en begeeft om de genesinghe der Siecken selfs by der handt te nemen, alsoo het gene men by zijn selven overleyt heeft, niet en siet, door de bevindinge, ende dagelickschen Ervarentheyt, altijt bevestigen.

(5) Hier uyt blijckt dan, dat de Reden, ende Ervarentheyt te samen moeten gaen, ende dat sy beyden de vastigheydt in de Genees-konste stellen. Doch indien ’t gheviele, dat de Reden schene te strijden tegens de Ervarentheyt, alsdan most de Ervarentheyt meest wegen. Want dat men siet ende bevindt, staet meerder te ghelooven, als ’t gene by ons door waerschijnelicke Reden soude mogen in-ghebeelt werden. Dese Ervarentheyt geschiet in ’t Menschelicke Lichaem, door Genees-middelen; daerom de gelegentheyt van beyde hier te beschrijven. Dan en is de Evarentheyt niet te rekenen uyt het gene nu, ende dan eens ghesien werdt: maer uyt ghestadigh ende langhdurige Oeffeninge in alderhande Lichamen, ende Sieckten, ende daer op neerstighe ende wackere Aen-merckingen. Ende alsoo seyt, met den wijs-gerige Aristoteles, de Poëet Manilius, dat, door menighvuldigh ghebruyck, het exempel den wegh banende, de Ervarentheydt de Konsten ghebaert heeft.

Per varios, usus artem Experrientia fecit, Exemplo monstrante viam.

Nu dewijl het Bysondere niet bequamelick ondersocht, nochte wel verstaen en kan werden, sonder voorgaende kennisse van het Algemeene: soo sullen wy, voor al eer wy komen tot elcke Sieckten in ’t bysonder, eerst uytleggen den Aert, ende gelegentheyt van de Sieckten in ’t gemeen.

(1) HET EERSTE BOEK VAN DE ZIEKTEN In het algemeen.

Het eerste Kapittel.

1. gesteldheid van de geneeskunst.

2. Naamreden van geneeskunst en schat der ongezondheid.

3 Beginsel uit ervaring.

4 Daarna wel te recht mede gebouwd op de reden.

5 Hoe de ervaring bestuurd moet worden.

(1) Indien de natuur het voortreffelijke en nooit genoeg te verwonderen gebouw van het menselijke lichaam had kunnen onderhouden zoals het geschapen is zou het nimmermeer nodig geweest zijn een geneeskunst uit te vinden en aan te houden. Maar zoals alle andere dingen die de wereld in zijn omvang begrijpt zo heeft ook de mens zijn zekere ondergang en wordt door verschillende oorzaken steeds besprongen om hem daaraan, als hij niet goed op let, te herinneren. Derhalve is de mens door de goedertieren God met een redelijke ziel begaafd en genoodzaakt geweest door zijn verstand en vernuft een kunst op te sporen waardoor hij zijn tegenwoordige gezondheid kan bewaren als hij die bij een ongeluk of verzuim verloren heeft wederom terug krijgt. Zodat de geneeskunst in deze twee dingen alleen bestaat, te weten om de tegenwoordige gezondheid te beschermen en de verlorene te herstellen.

(2) En hoewel het woord genezen alleen staat op hetgeen dat nu alreeds ziek is, waaraan de kunst ook haar begin en naam van heeft, zo is nochtans die ook gebleven over al hetgeen dat daarna bij het eerste gekomen is en alles met de vorige naam van medicijnen, dat is geneeskunst, genoemd. Zulks ziet men ook onder andere in de geometrie, dat is de kunst van landmeten, die zijn naam gekregen heeft omdat in Egypte de landpalen door het jaarlijkse overvloeien van de rivier Nijl vermengd en vernietigd werd herstelden met zekere afmetingen van de landen. Welke kunst op die tijd noch ruw was, al is het dat ze daarna met veel deftige aanwijzingen en diepzinnige ondervindingen verrijkt is, zo heeft ze niettemin haar eerste naam behouden. Hoe en door welke middelen de gezondheid te bewaren is heb ik in de ‘Schat der Gezondheid’ aangewezen en omdat die niet ongunstig door de lezer ontvangen is zo heb ik me laten bewegen om het andere deel van de geneeskunst, wat de eigenlijke geneeskunst is, te weten van het genezen van de kwalen die het menselijk lichaam van de gezondheid beroven mede in het licht te geven. En zulks onder de naam van de ‘SCHAT DER ONGEZONDHEID’.

Een titel die door sommigen wel gemakkelijk als vreemd opgenomen zou worden. Want waar alle schatten in de wereld zeer veel begeerd zijn is er niemand die de ongezondheid voor een schat rekent en zelfs ook niet door diegene die met geen minder moeite dan de gierigaards hun schatten door hun manier van leven proberen te verkrijgen. Ik zou me wel kunnen verdedigen met de manier van spreken van de Grieken en Latinisten dat ik een naam houdt in beide delen van de geneeskunst die mede het woord schat gebruikt hebben van een kwade zaak (zo is bij Plautus te lezen, ‘Thesaurus mali’ en ‘Thesaurus stupri, een ‘schat van kwaad’ en een ‘schat van hoererij’, en zelfs bij de Apostel in ‘Romeinen. 2.vers 5’ een ‘schat des toorn’) maar ik bedoel zoals de gezondheid zelf volgens ons waarachtig spreekwoord een verborgen Schat is en dat ook de kunst een schat is omdat zoals ze nu is te bewaren dan wanneer ze verloren is te herstellen. Dan dit is genoeg van de naam. We komen nu tot de zaak zelf.

(3) Deze geneeskunst heeft haar begin (2) en aanvang genomen door de ervaring en aan de ervaring is oorzaak gegeven door de dagelijkse nood. Want het ging in de oude tijden er zo slecht aan toe dat men de zieken op de straat droeg en aan de voorbijgaande man raad vroeg. Hieruit zijn eerst enige geneesmeesters ontstaan die de kunst alleen bouwden op de dagelijkse ondervindingen, net zo als de smeden het ijzer naar hun kunst weten te smeden zonder de aard ervan eens te onderzoeken. Die oordeelden dat de reden van de dingen ondienstig was omdat of ze het moesten leren van de ervaring of van wat anders en als die het zelf aanwees dat ze dan onnodig waren en als het wat anders dat het in tegendeel mee bracht dat het dan vals was dan hetgeen van de zekere meesters in deze zaken, te weten de ondervinding, afweek.

(4) Maar toen de vernuftige en weetgierige mensen de onderving probeerden te versterken door haar oorzaken te zoeken en omdat men die niet wist de uitkomst bedrieglijk uitviel hebben ze gelegenheid genomen om die te onderzoeken. Onder die is wel de voornaamste geweest de grote Hippocrates uit het geslacht van Aesculapius en Hercules wiens geschriften noch op deze tijd, na meer dan twee duizend en honderd jaar (want hij leefde ten tijde van de koning Darius Longimanus, (Artaxerxes) een zoon als geloofd werd van Hester die getrouwd was de koning Assuerus (Ahasuerus) bij ons noch aanwezig zijn. Deze leer begon wat te verflauwen ten tijde van de eerste keizers totdat ze wederom haar hoofd opstak onder de keizers Marcus Aurelius en Commodus, zijn zoon, toen die voortreffelijke en naarstige geneesmeester Galenus de verouderde en verdonkerde boeken van Hippocrates, die hij bijna voor een God hield, wederom door de luister van zijn geleerde uitleggingen in het heldere licht bracht en die reden gevende leer door zijn uitmuntende schriften grote kracht een vaste steun gaf. En omdat door het korte leven van de mensen niet alles geweten, noch ondervonden kan worden zo zijn noch na de tijden van de wel vermelde Hippocrates en Galenus, die de eerste en hoogste eer toebehoort, andere gekomen die in hun voetstappen traden en deze leer noch verder uitgestrekt en met nieuwe leringen en ondervindingen meer versterkt hebben.

Wiens voorschrift we volgen en zullen niets anders bijbrengen dan hetgeen op redenen en ervaring gebouwd is. Want we moeten niet steunen op de enkele en naakte ervaring omdat die, wanneer ze met de reden niet verknocht is, vol gevaar steekt omdat er vele dingen gehouden worden te gebeuren door de kracht van de natuur in het menselijke lichaam die nochtans door het geweld van de ziekten uitgeperst worden. Hierbij komt noch dat geen ziekte in iedereen gelijk is en dat er geen soort van geneesmiddel is die in iedereen dezelfde kracht heeft. Men moet ook niet op de reden en het oordeel alleen blijven staan omdat dikwijls ondervonden wordt dat hetgeen naar de reden schijnt vast te staan door de ondervinding omgestoten wordt. Hierom schrijft de geleerden Jood Philo van Alexandrië in zijn Grieks boek van de landbouw zeer goed dat de onvruchtbare bomen net als de leringen zijn die alleen bestaan in overdenken en inbeeldingen waaronder hij de lege geneeskunst stelt die zich niet begeeft om de genezing van de zieken zelf bij de hand te nemen omdat hetgeen men bij zichzelf overlegd heeft niet zal zien die door de ondervinding en dagelijkse ervaring altijd bevestigd wordt.

(5) Hieruit blijkt dan dat de reden en ervaring tezamen moeten gaan en dat ze beiden de vastigheid in de geneeskunst stellen. Doch indien het gebeurt dat de reden lijkt te strijden tegen de ervaring dan moet de ervaring het zwaarste wegen. Want wat men ziet en ondervindt is meer te geloven dan hetgeen bij ons door waarschijnlijke reden ingebeeld zou mogen zijn. Deze ervaring gebeurt in het menselijke lichaam door geneesmiddelen, daarom is de gelegenheid om hiervan beide te beschrijven. Dan is de ervaring niet te rekenen uit hetgeen nu en dan eens gezien wordt, maar uit steeds en langdurige oefeningen in allerhande lichamen en ziekten en daarop vlijtige en wakkere aanmerkingen te maken. En alzo zegt, met de wijsgerige Aristoteles, de poëet Manilius dat door menigvuldig gebruik het voorbeeld de weg gebaand en de ervaring de kunst gebaard heeft.

‘Per varios, usus artem Experrientia fecit. Exemplo monstrante viam’.

Nu omdat het bijzondere niet goed onderzocht, noch goed begrepen kan worden zonder de voorgaande kennis van het algemene zullen we voor we tot elke ziekte in het bijzonder komen eerst de aard en gesteldheid van de ziekten in het algemeen uitleggen.

Het II. Capittel.

1. Beschrijvinge van de Sieckte.

(1) Sieckte is een ghestaltenisse tegens de Nature in het Menschelicke Lichaem, sijne Werckingen belettende. (3)

Met het woordt Gestaltenisse hebben wy willen uyt-beelden het Grieksche Diathesis, ofte Latijnsch Dispositio, Constitutio, ofte diergelijcke. Is tegen de Nature, als de welcke de selve ghestadigh bestrijdt, ende de overhandt krijgende, de Doodt aen-brengt. Wy hebben noch geseyt in ’t Menschelicke Lichaem, als zijnde het subject van onse Genees-konste, ende niet Ossen, ofte Paerden, die sy laet aen een andere, genoemt Ars veterinaria. Daerom en hadde onsen Operateur geen ongelijck, als hy my onlangs klaeghde, over de laetdunckentheyt van seker Paerde-lubber, die sijn E. begroet hadde met den naem van Confrater. Waer op vragende of hy mede een Operateur was, kreegh tot antwoort, Ja: maer dat ’t gene sijn E was in de Menschen, hy was in de Beesten. Ick besluyte, dat sy de Werckingen des Lichaems belet, ’t welck haer recht-strijdigh stelt tegens de Gesontheyt.

(2) Want ghelijck de Gesontheyt is een gestaltenisse volgens de Nature, door haer selven alle werckingen der deelen, ende leeden uytvoerende: alsoo is in tegen-deel de Sieckte, een ghestaltenisse in ons lichaem tegens de Nature, eerst, ende door haer selven de werckinghe belettende, ofte verhinderende. Hierom is wel geseyt van Cicero, in sijn Boeck van de Vrientschap, dat in andere dingen, die begeert werden, elck bequaem ende meest ghelegen valt voor yet bysonders: maer de Gesontheyt, om buyten pijn te leven, ende de werckingen des Lichaems wel uyt te konnen voeren. Ende als daer yet aen komt te haperen, dan isser Sieckte.

De weynighe woorden nu verhaelt, beschrijven kort-bondigh, ende volkomentlick den Aert, ende nature der Sieckte: waerom wy oock gantsch onnoodigh achten hier naeukeurigh te toetsen het verschillende gevoelen der Genees-meesters, of wel de Sieckte Substantie, ofte Wesen is, of Relatie, als tegen de Gesontheyt staende, of liever Qualitas, dat is, Hoedanigheyt. Derhalven zullen wy alleen, ende kortelick vervolgens aenwijsen der Sieckten Verscheydenheyt, Tijden, Oirsaken, Ken-teyckenen, ende Voor-teyckenen.

Het II Kapittel.

1. Beschrijving van de ziekten.

2. Haar vergelijkingen tegen de gezondheid.

(1) ‘Ziekte is een vorm die tegen de natuur in het menselijke lichaam is en zijn werkingen belet’. [3]

Met het woord vorm hebben wij het Griekse Diathesis of Latijnse Dispositio, Constitutie of dergelijke willen uitbeelden. Het is tegen de natuur die het zelf steeds bestrijdt en als het de overhand krijgt de dood aanbrengt. Wij hebben noch gezegd in het menselijke lichaam dat het subject van onze geneeskunst is en niet ossen of paarden die ze overlaat aan een andere die Ars veterinaria genoemd wordt. Daarom had onze operateur geen ongelijk toen hij bij mij onlangs klaagde over de laatdunkendheid van een zeker paardencastreerder die zijn weledele begroet had met de naam van ambtsbroeder. Waarop hij vroeg of hij ook een operateur was en kreeg tot antwoord, ‘ja’ maar dat hetgeen zijn weledele in de mensen was dat hij dat was in de beesten. Ik besluit dat zij de werkingen van het lichaam beletten wat hun net tegenovergesteld stelt tegen de gezondheid.

(2) Want net zoals de gezondheid een vorm is volgens de natuur die door haarzelf alle werkingen van de delen en de leden uitvoert, alzo is in tegendeel de ziekte een vorm in ons lichaam tegen de natuur die eerst door haarzelf de werking belet of verhindert. Hierom is goed gezegd door Cicero in zijn boek van de vriendschap dat in andere dingen die begeerd worden elk nuttig en het meeste gelegen valt voor iets bijzonders, maar de gezondheid om buiten pijn te leven en de werkingen van het lichaam goed uit te kunnen voeren. En als daar iets aan komt te haperen, dan is er ziekte.

De weinige woorden die nu verhaald zijn beschrijven kort bondig en volkomen de aard en natuur van de ziekte waarom we het ook gans onnodig achten hier nauwkeurig de verschillende meningen van de geneesmeesters te toetsen of de ziekte substantie of wezen is of relatie die tegen de gezondheid staat of liever qualitas, dat is hoedanigheid. Derhalve zullen wij alleen en kort vervolgens de ziekten aanwijzen, verschillen, tijden, oorzaken, kentekens en voortekens.

Het III. Capittel.

1. Verscheydenheyt der Sieckten driedeley;

2. Sommige in Enckele, ende gelijckformige Deelen,

3. Andere in te Samen-gevoeghde, ende Werckende,

4. Eenige Gemeen in beyde.

Sieckten haer leger-plaets hebben in de Deelen onses Lichaems, soo moet haer voorname Verscheydenheyt genomen werden uyt de verscheydenheyt der Deelen. Die de gematigheyt ofte het Wesen van enckele Deelen beschadigen, noemen wy Enckele, ghelijck t’ Samen-ghestelde Sieckten, die t’Samen-gestelde deelen ontstellen. Ende alsoo beyde ghemeen is uyt haer ghevoeghde stucxkens te bestaen: soo maeckt haer scheydingh het derde onderscheyt, ende werden soodanighe Sieckten de naem gegeven van Gemeene.

(2) Enckele Sieckten zijn, wanneer in Enckele, ende Gelijck-formige deelen, voor eerst de Gematigheyt van de vier Elementen, die tot werckinge van nooden is, ende de Gesontheyt maeckt, komt te veranderen in Ongematigheyt, waer door eene Hoedanigheydt de andere drie; ofte twee de vordere overtreffen. Daer uyt volght een Enckele ongematigheyt, als een Hoedanigheyt uytsteeckt, de welcke vierderley is, Heete, Koude, Vochtighe, ende Drooge: ofte Gemengde, als twee uytmuyten, die oock volgens vierderhande mengeling vierderhande is, Heete ende Vochtige, Heete ende Drooge, Koude ende Vochtige, Koude ende Drooge. Dan alsoo het Menschelicke Lichaem niet alleen een enckel mengsel is, maer oock een levend, ende gezielt lichaem, hebbende natuurlicke wermte, levende geesten, oirspronckelicke vochtigheyt, ende een bysondere gedaente, daer van het gezielt wert, ende waer uyt Edele hoedanigheden spruyten, die in de vermengingh van de vier Elementen niet te vinden en zijn, ende sonder welcke de ghestaltenis van de Enckele deelen niet en kan bestaen; derhalven beschadight zijnde, noch een andere soorte van enckele Sieckten veroirsaken, die wy noemen van Verborgene Hoedanigheyt, ofte geheel Wesen, gelijck Pest, Venijnige beten, ende diergelijcke.

(3) De Werckende deelen hebben een bequame t’samen-voeginge, ende verscheyden maecksel na de verscheydenheyt van haer werckingen; ende sulcks in Gedaente, Getal, Groote, ende Plaetsche, waer uyt dan rijsen vier soorten van Sieckten der Werckende deelen.

Voor eerst zijn Sieckten in Gedaenten, wanneer de natuurlicke Figure, ofte ghedaente van eenigh Deel verkeert staet, gelijck kromme Beenen; wanschapenis, gelijck een Hooft dat geheel ront ofte al te langh is. Wanneer ’t gene nauw moet wesen, te seer uytgeset wert, ghelijck den Oogh-appel, gereckte Aderen, ende Slagh-aderen; ofte de ruymte benauwt wert, ghelijck in Squinantie, ende alderhande Verstoppinge. Als noch wanneer yet, dat van Naturen rouwachtigh is, gelijck Maegh, Dermen, ende Lijf-moeder, om vaster te houden, gladt ende glibberigh werden, ofte dat de Stroot-pijp rouwer gemaeckt zijnde, Heesigheyt aen-brengt.

Ten tweeden, komen de Sieckten in Getal, te weten, alsser eenigh Deel te veel, ofte te kort is, gelijck de seste Vinger, den derden ofte vierden Bal; dat yemandt sonder Arm, Been, Handt, gheboren werdt, ofte daer na verliest (4) De derde soorte maken de Sieckten in Groote, wanneer eenigh Deel boven ofte onder de natuerlicke mate te groot ofte te kleyn is, als een Water-hooft, een over-groote Neus, een Tonge so groot, datse de Mondt niet en kan bedecken; ghelijck die oock in sommige te kort komt.

Ten vierden schieten Leden uyt hare Plaetsche, gelijck in Ontledinge, uytstekende Tanden, ende Scheursel.

(4) Het derde Onderscheyt van de Sieckten bestaet in het scheyden van het gene geheel was; ende alsoo sulcx in de gemelte Deelen eenparigh aengaet, soo werden sy gemeene genoemt, en zijn Wonden, ende Breucken.

Het III Kapittel.1. Verschillen in ziekten zijn er in drie vormen.

2. Sommige zijn in enkele en gelijkvormige delen.

3. Andere in tezamen gevoegde en werkende.

4 Enige algemeen in beide.

(1) Terwijl alle ziekten hun legerplaats in de delen van ons lichaam hebben moeten hun voornaamste verschillen genomen worden uit de verschillen van de delen. Die de gematigdheid of het wezen van enkele delen beschadigen noemen we enkele net zoals de tezamen gestelde ziekten die tezamen gestelde delen ontstellen. En omdat het bij beiden gewoon is dat ze uit samengevoegde stukjes bestaan maakt hun scheiding het derde verschil en worden zodanige ziekten de naam gegeven van algemene.

(2) Enkele ziekten zijn wanneer in enkele en gelijkvormige delen en als eerste de gesteldheid van de vier elementen die voor de werking nodig zijn en de gezondheid maakt komt te veranderen in ongesteldheid waardoor een hoedanigheid de andere drie of twee verdere overtreffen. Daaruit volgt een enkele ongesteldheid als een hoedanigheid uitsteekt die viervormig is, heet, koud, vochtig en droog, of gemengde als er twee uitmunten die ook vervolgens in vier soorten vermenging viervormig zijn, heet en vochtig, heet en droog, koud en vochtig, koud en droog. Dan omdat het menselijke lichaam niet alleen een enkelvoudig mengsel is, maar ook een levend en bezield lichaam die natuurlijke warmte, levende geesten, oorspronkelijke vochtigheid en een bijzondere gedaante heeft waardoor het bezield wordt en waaruit edele hoedanigheden spruiten die in de vermenging van de vier elementen niet te vinden zijn en zonder die de gestalte van de enkele delen niet kan bestaan en als die derhalve beschadigd worden noch een andere soort van enkele ziekten veroorzaken die we verborgene hoedanigheid of geheel wezen noemen als pest, venijnige beten en dergelijke.

(3) De werkende delen hebben een bekwame tezamen voeging. En verschillen van vorm naar de verschillen van hun werkingen en zulks in vorm, getal, grootte en plaats, waaruit dan rijzen vier soorten van ziekten van de werkende delen.

Als eerste zijn er ziekten in vormen wanneer de natuurlijke figuur of gedaante van enig deel verkeerd staat zoals kromme benen of wanschapen is zoals een hoofd dat geheel rond of al te lang is. Wanneer hetgeen nauw moet zijn en te zeer uitgezet wordt zoals de oogappel, gerekte aderen en slagaderen of de ruimte benauwd wordt zoals in keelblaren en allerhande verstoppingen. Als ook noch wanneer iets dat van naturen ruwachtig is zoals maag, darmen en baarmoeder om vaster te houden glad en glibberig worden of dat de strottenpijp ruwer gemaakt wordt heesheid aanbrengt.

Ten tweede komen de ziekten in getal, te weten als er enig deel te veel of te kort is zoals een zesde vinger, de derde of vierde bal, dat iemand zonder arm, been of hand geboren wordt of daarna verliest ( 4) De derde soort maken de ziektes in grootte wanneer enig deel boven of onder de natuurlijke maat te groot of te klein is als een waterhoofd, een overgrote neus, een tong zo groot dat ze de mond niet kan bedekken zoals die ook in sommige te kort komt.

Ten vierde schieten leden uit hun plaatsen zoals in ontledingen, uitstekende tanden en verscheuringen, breuken.

(4) Het derde onderscheid van de ziektes bestaat in het scheiden van hetgeen heel was en omdat zoiets in de vermelde delen hetzelfde gaat worden ze algemene genoemd en dat zijn wonden en breuken.

(1) De Tijden der Sieckten maken mede haer Verscheydenheyt.

Het IV. Capittel.

1. Tijden der Sieckte,

2. Tweederley;

3. Algemeene vier-tijdigh,

4. Beginsel, ofte Aenvang,

5. Opgang, ofte Vermeerdering,

6. Op ’t Hooghste te zijn,

7. Af te gaen,

8. Bysondere Tijden, mede vierderhande.

Ende gelijck een Vyer, dat even aengeleyt is, in ’t eerste smoockt, daer na sijn vlamme allengskens op-steeckt, tot dat het geheel aen brandt raeckt, ende dan wederom metter tijdt vergaet, tot dat het ten laetsten gantsch uyt-gebluscht werdt: even-eens gaet het met de Sieckten, welckers stoffe in ’t begin als smoockt, daer na door-breeckt, ende dan op ’t hooghste ontsteeckt, ende in ’t laetste wederom af-gaet, ende soo allengskens verdwijnt.

(2) Dese Tijden zijn tweederhande: sommige Al-gemeen, sommige Bysonder. Al-gemeene werden geseyt ten aensien van de geheele Sieckte, ende zijn de gene, de welcke in haer den geheelen loop der Sieckte besluyten. Bysondere tijden hebben haer begrip in een bysondere verheffinge.

(3) De Al-gemeene tijden werden by onsen leermeester Galenus, ende sijn Na-volgers, gestelt vierderley te wesen.

(4) Het Beginsel is den eersten tijdt, wanneer de Sieckte eerst aenvanght, ende haer stoffe noch rauw is.

(5) Opgang werdt genoemt, als de Sieckte toe-neemt, de Toevallen beswaren, ende de Teyckenen van teren, ofte koken haer beginnen te openbaren in Sieckten, daer men van op staet; ofte als haer Teyckenen vertoonen strijdigh tegens het teren, die dan doodelick zijn; in welck geval oock de vier Tijden niet nootsakelick uytgebracht en werden.

(6) De Sieckte is op ’t Hooghst, wanneer de selve in den hevighsten strijdt staet tegens de Nature, ende dan vertoonen haer oock alle Toe-vallen op het quaetste. Op welcke Tijdt de overwinninge aen een van beyden zijde nootwendigh moet vallen, ende ofte de nature, ofte de Sieckte de overhandt behouden. In ‘t eerste geval vertoonen haer Teyckenen, dat de stoffe gekoockt ende gerijpt is, waer op dan de Gesontheyt volght: in ’t ander zijn tegenstrijdende Teyckenen, ende die verdervinge aenwijsen.

(7) Als in den gemelten strijdt de Nature de sterckste blijft, ende de Sieckte overwonnen heeft, dan verminderen terstondt al de quade Toe-vallen, ende de Sieckte wert geseyt Af te gaen, op die maniere allengskens met de Gesontheydt verwisselende.

(8) Dese vier Tijden en nemen niet alleen plaets in den vollen loop der Sieckten: maer oock in haer bysondere aen-vallen. Soo bestaet het Begin van Af-gaende Koortschen, in ’t huyveren, ofte beven ende in een in-getrocken, ofte kleynen Pols. Ende als de selve hem begint uyt te steken, volgende de Hitte, die haer over het geheele Lichaem verspreyt, dat is het op-gaen. Wanneer de Hitte noch toe-neemt, ende dien-volgende de Pols stercker slaet, ende het Hert benauder werdt, dan is de Koortsche op ’t Hooghste. Ten laetsen, de Hitte merckelick af-nemende, komt de Koortsche aen ’t Af-gaen, de Pols gaet natuerlicker, ende de overige Stoffe werdt door onsienlicken damp, ofte sweeten uyt-gedreven.

1. Tijden van de ziekte,

2. Twee vormen;

3. Algemene vier tijden,

4. Begin of aanvang,

5. Opgang of vermeerdering,

6. Op het hoogste,

7. Af te gaan,

8. Bijzondere tijden die ook in vieren zijn.

(1) De tijden van de ziekten maken mede hun verschillen. En net zoals een vuur dat net aangelegd is die in het begin rookt en daarna zijn vlammen geleidelijk aan opsteekt totdat het geheel aan de brand raakt en dan wederom mettertijd vergaat totdat het tenslotte gans uitgeblust wordt net zo gaat het met de ziekte wiens stof in het begin als rook en daarna doorbreekt en dan op het hoogste ontsteekt en in tenslotte wederom afgaat en zo geleidelijk aan verdwijnt.

(2) Deze tijden zijn er in twee vormen, sommige algemeen en sommige bijzonder. Algemene worden gezegd ten aanzien van de gehele ziekte en zijn diegene die in hen de gehele loop van de ziekte hebben. Bijzondere tijden hebben hun begrip in een bijzondere verheffing.

(3) De algemene tijden worden door onze leermeester Galenus en zijn navolgers in vier vormen gesteld.

(4) Het begin is de eerste tijd wanneer de ziekte net aanvangt en haar stof noch rauw is.

(5) Opgang wordt genoemd als de ziekte toeneemt, de symptomen verergeren en de tekenen van verteren of koken zich beginnen te openbaren in ziekte en waarvan men opstaat of als er tekens vertonen die strijdig zijn tegen het verteren die dan dodelijk zijn, in welk geval ook de vier tijden niet noodzakelijk uitgebracht worden.

(6) De ziekte is op het hoogst wanneer die in de hevigste strijd staat tegen de natuur en dan vertonen zich ook alle symptomen op het ergste. Op die tijd moet de overwinning aan een van beiden zijden noodwendig vallen en of de natuur of de ziekte houdt de overhand. In het eerste geval vertonen zich tekens dat de stof gekookt en gerijpt is waarop dan de gezondheid volgt, in het andere zijn tegen strijdende tekenen die verderf aanwijzen.

(7) Als in de vermelde strijd de natuur de sterkste blijft en de ziekte overwonnen heeft dan verminderen terstond alle kwade symptomen en van de ziekte wordt gezegd dat die af gaat en op die manier verwisselt het geleidelijk aan met de gezondheid.

(8) Deze vier tijden hebben niet alleen plaats in de volle loop van de ziekte, maar ook in haar bijzondere aanvallen. Zo bestaat het begin van afgaande koortsen in het huiveren of beven en in een ingetrokken of kleine pols. En als die zich begint uit te steken volgt de hitte die zich over het gehele lichaam verspreidt, dat is het opgaan. Wanneer de hitte noch toeneemt en dientengevolge de pols sterker slaat en het hart benauwder wordt dan is de koorts op het hoogste. Tenslotte als de hitte opmerkelijk afneemt komt de koorts aan het afgaan, de pols gaat natuurlijker en de overige stof wordt door onzichtbare damp of zweten uitgedreven.

M Het V. Capittel.

1. Oirsaken der Sieckten tweederley;

2. Uytwendige,

3. Inwendige,

4. Nootsakelickheyt der kennisse.

(1) De Oirsaken der Sieckten zijn ofte uytwendigh, ofte inwendigh.

(2) De Uytwendige bestaen meest in de ses Niet-natuurlicke dingen in de Voor-reden van den Schat der Gesontheyt, Cap. 8. verhandelt, te weten, Lucht, Spijse, Dranck, &c. ende dat is ’t gene Diogenianus seyde by Plutarchus in ‘t 8. van sijn Tafel-redenen 9. dat de selfde dingen, die ons doen leven, oock de Sieckten aen-brengen.

(3) Van de Inwendige, zijn sommighe ons door de beginselen ende stoffe van ons maecksel aen-gekomen, het welck de oorsaeck is van Erf-sieckten, (5) als onder andere, Gicht, Graveel, Tering, Vallende Sieckte. Soo dat het een groot geluck is, gesonde Ouders gehadt te hebben, ende wel geboren te zijn. Derhalven soude het Menschelicke gheslacht groote dienst geschieden, indien alleen, gelijck de groote Plutarchus wel vermaent, in sijn Boeck van de Opvoedingh der Kinderen, gesonde ende welvarende Luyden haer tot den Houwelicken-staet begaven. Want, indien een Bouman, die sijn landt sal gaen bezaeyen, suyver en hart Koren daer toe neemt, ende voos zaet, niet als licht ende quaet gewas voort en komt, hoe veel te meerder behoort men daer op te letten in het telen der Kinderen. Andere Inwendige oirsaken door Sieckten in ons Lichaem groeyen, uyt het Bloedt, Slijmerigheyt, Gal, ende swart Bloedt, als sy van haer Natuurlicke gematigheyt af wijcken, ofte datter eenigh Deel in ’t Lichaem komt te veranderen, verstoppen, ofte verderven. Hier uyt blijckt wel geseyt te wesen van den meer-gemelten Plutarchus (in sijn Boeck, om niet te leven volgens Epicurus) dat het Lichaem niet alleen van buyten, gelijck een Zee door ongestuymigh onweder en helt: maer dat het meerder geroert, ende ontstelt werdt, door ’t gene het selver van binnen voedt, ende opgeeft; ende dat yemandt meerder reden heeft, om te hopen op goet ende stil weder midden in den Winter, als dat sijn Vleysch een stant-vastighe ghesontheyt sal behouden. Want al stondt Esculapius selve (die de Heydenen plachten te vieren voor eenen Godt, ende vinder der Genees-konste) gestadigh by yemandt van sijn geboorte af, ende alles wat door ongesontheyt van buyten aen konde komen, af-keerde; soo soude evenwel het Lichaem van binnen veranderen, door den strijdt, die daer valt tusschen de beginselen onses levens, ende de natuurlicke ende in-geboren Wermte; de welcke ons wel, soo langh wy leven, voedt, beschermt, ende onderhoudt; maer nochtans metter tijdt verandert, ende verteert, sommighe vroeger, sommighe later, na dat elck den tijdt sijnes levens gestelt is, welckers palen, de Genees-meesters gelooven, dat van weynighe bereyckt werden. Dan hier over is onder anderen een treffelicken uyt-spraeck gedaen by den Wel-edele, ende noyt genoegh gepresen Juffrouw, Juffr. Anna Maria van Schurman, in sekeren Brief aen my geschreven, ende in Latijn, ende Nederlandts gedruckt, te sien in ’t Aenhangsel van de Heel-konst, onder de Brieven No 3.

(4) Wat vorder de Oirsake der Sieckten belangt, daer is soo veel aen gelegen dat de Genees-meesters (gelijck Cicero schrijft in ’t boeck van ’t Noot-lot) meenen, wanneer maer de Oirsaeck der Sieckte gevonden werdt, dat dan oock de Genees-middel gevonden is. Want wat soude, schrijft de Griecksche History-schrijver Polybius, in ’t derde boeck, een Genees-meester by een Siecken uyt-rechten, die niet en verstondt de Oirsaken der Sieckte? Dewijl soodanigh een nimmermeer den rechten wegh van ghenesinghe en sal ingaen. Derhalven, seyt hy, en moet op geen dingen meerder acht genomen werden, als op de Oirsaken van al ’t gene, dat gebeurt. Maer alsoo sulcks niet licht en valt, ende een yegelijcks werck niet en is, soo mogen wy met den Poët Virgilius wel seggen,

Foelix; qui potuit rerum cognoscere causas.

Het V Kapittel.

1. Oorzaken van de ziekten zijn tweevormig;

2. Uitwendige,

3. Inwendige,

4. Noodzakelijkheid van de kennis.

(1) De oorzaken van de ziekten zijn of uitwendig of inwendig.

(2) De uitwendige bestaan meestal in de zes niet natuurlijke dingen die in de voorreden van de ‘Schat der Gezondheid’ in het 8^ste kapittel behandeld zijn, te weten lucht, spijs, drank, &c. en dat is hetgeen Diogenianus bij Plutarchus in de 8^ste van zijn tafelredenen, 9. zei dat dezelfde dingen die ons laten leven ook de ziekten brengen.

(3) Van de inwendige zijn er sommige die ons door het begin en stof van ons maaksel aangekomen wat de oorzaak is van erfelijke ziektes (5) zoals onder andere, jicht, nierstenen, tering en vallende ziekte. Zodat het een groot geluk is om gezonde ouders te hebben en goed geboren te zijn. Derhalve zou het menselijke geslacht een grote dienst gedaan worden indien alleen, zoals de grote Plutarchus wel vermaant in zijn boek van de opvoeding van de kinderen, gezonde en welvarende lieden zich tot de huwelijkse staat begaven. Want als een tuinder die zijn land zal gaan bezaaien er zuiver en hard koren voor neemt en dat uit voos zaad niets anders dan licht en slecht gewas voortkomt, hoeveel meer behoort men daar op te letten in het telen van de kinderen. Andere inwendige oorzaken die door ziekten in ons lichaam groeien komen uit het bloed, slijmerigheid, gal en zwart bloed als ze van hun natuurlijke gesteldheid afwijken of dat er enig deel in het lichaam komt te veranderen, verstoppen of te bederven. Hieruit blijkt dat het wel goed gezegd is door de meer vermelde Plutarchus (in zijn boek om niet volgens Epicurus te leven) dat het lichaam niet alleen van buiten, net zoals een zee door onstuimig onweer helt, maar dat het meer geroerd en ontsteld wordt door hetgeen het zelf van binnen voedt en opgeeft en dat iemand meer reden heeft om te hopen op goed en stil weer midden in de winter dan dat zijn vlees een standvastige gezondheid zal behouden. Want al stond Aesculapius zelf (die de heidenen plachten te vieren voor een God en vinder van de geneeskunst) constant bij iemand van zijn geboorte aan af en alles wat er door ongezondheid dat van buiten aan kon komen afkeerde zou evenwel het lichaam van binnen veranderen door de strijdt die er valt tussen de beginselen van ons leven en de natuurlijke en ingeboren warmte die ons wel zolang we leven voedt beschermt en onderhoudt, maar nochtans mettertijd verandert en verteert, bij sommige vroeger en bij sommige later naar dat bij elk de tijd van zijn leven gesteld is en waarvan de geneesmeesters geloven dat zijn perken door weinigen bereikt worden. Dan hierover is onder andere een voortreffelijke uitspraak gedaan door de weledele en nooit genoeg geprezen juffrouw, juffrouw Anna Maria van Schurman in een zekere brief die ze aan mij geschreven heeft en in Latijn en Nederlands gedrukt is en te zien in het aanhangsel van de heelkunst onder de brieven No 3.

(4) Wat verder de oorzaak van de ziekten aangaat, er is zoveel aan gelegen dat de geneesmeesters (zoals Cicero schrijft in het boek van het noodlot) menen dat wanneer maar de oorzaak van de ziekte gevonden wordt dat dan ook het geneesmiddel gevonden is. Want wat zou, schrijft de Griekse historieschrijver Polybius in het derde boek, een geneesmeester bij een zieke uitrichten die niets begreep van de oorzaken van de ziekte? Omdat ze een nimmermeer de rechte weg van genezing zal ingaan. Derhalve, zegt hij, moet op geen ding meer gelet worden dan op de oorzaken van al hetgeen dat er gebeurt. Maar omdat zulks niet gemakkelijk is en het niet iedereen zijn werk is mogen we met de poëet Vergilius wel zeggen,

‘Foelix; qui potuit rerum cognoscere causas.’

(1) Dewijl de Oirsaken der Sieckten dickwils

Het VI. Capittel.

1. Teyckenen der Sieckten.

2. Toe-vallen.

3, Teyckenen tweederley.

4. Ken-teyckenen,

5. Eygene,

6. By-sittende.

verborgen zijn, soo werden de selvige af-genomen door de uytwendige Teyckenen, ende Toe-vallen.

(2) De Toe-vallen werden gemeenlick met den Grieckschen naem genoemt, Symptomata, ende zijn mede teyckenen der Sieckten. Alsoo beteyckenen geele Ogen, ende de selvige verwe over ’t geheele lichaem, een geele sucht, als een toeval ofte gevolgh van die Sieckte; het welck, alsoo het sichtbaer is, een teycken geeft van de inwendige ende verborgen sieckte, daer het van daen komt. Soo seyt Plutarchus, 5. van de Meeningen der Wijsen 29. dat het gene wy sien, ons klaerlick voor ooghen stelt’t gene in duyster is. Ende alsoo konnen oock sommighe dinghen Teyckenen wesen, hoe-wel geen Toe-vallen.

(3) De Teyckenen zijn tweederley; sommighe wijsen aen de teghenwoordige gelegentheyt, die wy Ken-teyckenen sullen noemen, andere de toekomende, die wy met den naem van Voor-teyckenen bekleeden.

(4) Een Ken-teycken openbaert, ende geeft te kennen het gene verborgen is. In welcke gelegentheyt oock uyt de Oirsaken, die voorgegaen zijn, ofte noch tegenwoordigh by-blijven, Ken-teyckenen der Sieckten getrocken werden.

(5) Dan de Eygene teyckenen (Pathognomonica by de Griecken genoemt) volgen het wesen, ende de eygenschap der Sieckte, ende hangen aen de selve nootsakelick vast, soo dat hy van ’t beginsel daer by zijn, ende daer van niet gescheyden en konnen werden, derhalven oock soodanigen Sieckten nootwendigh te kennen geven. Want alsoo de Sieckte seer selden door een eenigh ende eygen Teycken werdt (p 6) aengewesen: soo neemt men gemeenlick de Eygene, uyt vele teyckenen by malkanderen ghevoeght; de welcke bysonder genomen zijnde, sulcken Sieckte gantsch niet en beteyckenen. Wy sullen hier toe, in plaetse van vele, alleen by-brengen het vermaerde voor-beeldt van ’t Pleuris. Noch Korten-adem, noch Hoest, noch gestadige Koortsche, noch stekende Zijde-pijn, noch een harde Pols, en konnen by haer selven, ende gescheyden, geen Pleuris uyt-beelden; gelijck sy volkomentlijck doen, wanneer sy haer te samen allegader ghelijckelick vertoonen.

(6) Behalven dese Eygene teyckenen, staen noch aen te mercken andere, die wy na den Grieckschen naem By-sittende moghen heeten; de welcke de Sieckte niet altijdt en volgen, ende derhalven oock hare eygenschap niet aen en wijsen; maer even-wel haer by de andere voegende klaerder licht by-brengen, ofte bysonder onderscheyt te kennen geven. Soodanighe zijn in ‘t voor-gemelte Pleuris, dat de Sieckte beter kan leggen op de verkeerde zijde, als op de gesonde, ende dat de pijn op-rijst tot boven na den stroot, ofte tot beneden in den onder-buyck sackt.

Het VI Kapittel.

1. Tekens van de ziektes.

2. Symptomen.

3, Tekenen in twee vormen.

4. Kentekens,

5. Eigen,

6. Bijzittende.

(1) Terwijl de oorzaken van de ziektes dikwijls verborgen zijn worden die herkend door de uitwendige tekenen en symptomen.

(2) Symptomen worden gewoonlijk met de Griekse naam Symptomata genoemd en zijn mede tekens van de ziektes. Alzo betekenen gele ogen en dezelfde kleur over het gehele lichaam een geelzucht als een symptoom of gevolg van die ziekte wat, omdat het zichtbaar is, een teken geeft van de inwendige en verborgen ziekte waar het vandaan komt. Zo zegt Plutarchus in het 5^de van de meningen der wijzen 29, dat hetgeen wij zien ons duidelijk voor ogen staat wat in het duister is. En alzo kunnen ook sommige dingen tekens wezen, hoewel geen symptomen.

(3) Tekens zijn er in twee vormen, sommige wijzen de tegenwoordige gesteldheid aan die we kentekens zullen noemen en de andere de toekomende die we met de naam van voortekens bekleden.

(4) Een kenteken openbaart en geeft te kennen hetgeen verborgen is. In welke gesteldheid ook uit de oorzaken die voorbij gegaan zijn of noch tegenwoordig bijblijven de herkenningstekens van de ziektes getrokken worden.

(5) Dan de eigen tekens (Pathognomonica bij de Grieken genoemd) volgen het wezen en de eigenschap van de ziekte en hangen aan die noodzakelijk vast zodat het van het begin af aan daarbij is en daarvan niet gescheiden kan worden en geeft derhalve ook zodanige ziekten te kennen. Want omdat de ziekte zeer zelden door een enig en eigen teken wordt (6) aangewezen neemt men gewoonlijk het eigene die uit vele tekens bij elkaar gevoegd zijn en als die apart genomen worden dat het zo’n ziekte in het geheel niet betekent. We zullen hiertoe, in plaatse van velen, alleen het vermaarde voorbeeld van pleuris bijbrengen. Noch korte adem, noch hoest, noch steeds koorts, noch stekende zijde pijn, noch een harde pols kunnen door hen en apart geen pleuris aanduiden zoals ze volkomen doen wanneer ze zich tezamen allen gelijk vertonen.

(6) Behalve deze eigen tekens staat noch een andere aan te merken die we naar de Griekse naam bijzittende mogen noemen die de ziekte niet altijd volgt en derhalve ook haar eigenschap niet aanwijst, maar als ze zich evenwel bij de andere voegt duidelijker licht geeft of bijzonder onderscheid te kennen geeft. Zodanige zijn in het voor vermelde pleuris dat de zieke beter op de verkeerde zijde kan liggen dan op de gezonde en dat de pijn oprijst tot boven naar de strot of tot beneden in de onderbuik zakt.

Het VII. Capittel.

1. Voorsienigheyts nootsakelickheyt in ’t gemeen,

2. Bysonderlick in de Genees-konste.

3. Voor-teyckenen,

4, Haer Onderscheyt,

5. Bysondere krachten.

(1) Het en is niet genoegh, dat men uyt de tegenwoordighe Teyckenen de Sieckte wel kendt: maer is oock hoogh-noodigh, om de selve niet te mis-handelen, haer Uyt-komste te voorsien

Istuc est sapera, non quod ante pedes modo est Videre: sed illa etiam, quae futura sunt, Prospicere, gelijck Terentius wel seyt Adelphis. Maer die niet verder en siet, als (gelijck men seyt) sijn Neus langh en is, schiet meest te kort. De yet begint sonder insicht van ’t eynde, ende wat tusschen beyde soude konnen vallen, valt gemeenlick tusschen twee stoelen in de assche. Soo schrijft de Ridder Partua, in ‘t 5 Boeck van sijn Italiaensche Historie van Venetien, dat als de Romen, door sijn sloffigheyt, ende quade toesicht in-genomen, ende jammerlick geplondert werde, de Paus Clemens de VII. toonde met een seer aen-merckens waerdigh voor-beeldt, dat in gelegentheden, die ’t grootste ghevaer onderworpen zijn, wijse raedt is, alle mogelicke dingen te over-leggen, ende gelijck als of sy stonden om te gebeuren, ende voor haer te soecken, soo veel mogelick is, tijdelick behulp-middel. Derhalven seyde eertijdts (by Ammina. Marcell in ‘t 16. boeck van sijn Historie) de Keyser Iulianus, dat in de swaerste saken de tijdelicke toesicht dickwils versien heeft, ende den staet van wanckele dingen, goeden raet wel opgenoomen zijnde, door Goddelicke middelen veeltijts herstelt is. De Voorsienigheyt schijnt voorwaer wat Goddelicx te wesen, ghelijck de Indianen wel toonden aen Columbus, als hy haer den aenstaenden Eclipsis voorseyde. Laërtius schrijft van den wijsgeer Democritus, dat als hy wat voor-seydt hadde, dat (ghelijck Dionysius Halicarnussus schrijft in ‘t 8 van sijn Griecksche Historie 28.) de Goden aen niemandt van de sterffelicke Menschen ghegeven hebben een sekere wetenschap van het toe-komende, ende dat sulcx voor-weten by Isocrates, in sijn gespreck tegen een Neus-wijse, gehouden werdt het Menschelicke verstandt soo verre te boven te gaen dat de hoogh-wijse Poëet Homerus, selve de Goden in sijn Verssen stelt, raetslagende met malkanderen over ’t gene gebeuren sal, als of ’t selve voor haer onseker, ofte verborgen was: soo kan even-wel een vernuft, ende recht-sinnigh Genees-meester uyt het gene, ’t welck de Sieckte te voren vertoont, heeft, ende noch tegenwoordigh voor-geeft, met goede redenen af-nemen, wat daer op volgen sal. Alsoo schrijft Polybius in sijn 6. Boeck van sijn Historie, niet swaer te zijn, dat door overleggen van ’t gene gebeurt is, geoirdeelt werdt van ’t gene noch gebeuren sal, te weten, als het met de saeck soo gelegen is, gelijck Cicero seyt in ‘t 6. Boeck van sijn Brieven, dat haer uytkomste voorsien kan werden.

(2) Om voorsichtigh te genesen, moet een Genees-meester de Voorsienigheyt ten hooghsten in achtinghe nemen. Want voor-seggende het gene den Siecken daer na over-komt, is hy vry van na-praet, als den aert van de Sieckte wel verstaen hebbende. Behalven dat hy oock de goede Genees-middelen, die andere geholpen hebben, niet te vergeefs en verspilt. Waer by noch komt, dat de Sieckte grooter vertrouwen stelt op den Genees-meester, die hy siet, niet alleen het tegenwoordige te begrijpen, maer oock het toe-komende te voor-seggen, gelijck Hippocrates wel aen-merckt in ’t beginsel van de Voor-teckenen.

(3) Het Voor-weten, dat een Genees-meester van nooden heeft, bestaet voornamelick in drie dingen: te weten wat Uyt-komste de Sieckte sal hebben, op wat Tijt, ende op wat Maniere. Hier sullen wy sulcx maer in ’t gemeen aen-roeren, houdende het bysondere in de beschrijvinge van de bysondere Sieckten.

(4) Het Onderscheyt der Voor-teyckenen is (7) driederhande. Sommighe boodtschappen van Rauwigheydt, ofte wel Teren, Andere van Op-komen ofte Sterven, Eenighe van scheyden, Critica ghenoemt.

De Voor-teyckenen van Rauwigheyt, ofte wel koken van de Vochtigheden, bestaen in ’t Water, Aftreck, ende Fluymen.

De Voor-teyckenen van Doodt, ofte Leven zijn in ’t ghene met het Water, ende den Kamer-gangh gelost werdt; als mede Sweeten, Langen, ofte Korten-adem halen, de Sieckte licht, ofte beswaerlick te verdragen, een even ofte on-even Pols, geen, ofte veel veranderingh in ’t Aenghesicht, dat men in ‘t Bedde leyt na gewoonte, ofte over hoop.

Voor-teyckenen, Critica gheheeten, komen met een schielicke veranderingh, ende ontsteltenis. Ende van de selve zijn sommige als Oirsaeck, ende Teycken, gelijck Braken, Kamer-gangh, veel Water, bloeden uyt den Neus, Sweeten, Geswellen achter de Ooren, Sinckingen van d’eene plaets op d’ander. Sommige zijn alleen Teyckenen, als Rasernye, Waken, diepen Slaep, Hooft-pijn, Ongherustheyt, schemerende, ende tranende Oogen, ruysende Ooren, bevende Onder-lip, sterck Schudden, root Aengesicht, ende Oogen, Treckingh in den Buyck, Walging, Brandt, ende grooten Dorst.

(5) Dese Teyckenen en zijn niet van eenderhande kracht. Die mede brengen dat de Vochtigheden wel gekoockt zijn, vallen altijt goet, op wat tijt datse haer oock vertoonen: maer de Critica zijn altemet quaet. Want sy en moeten haer niet openbaren, dan als de Sieckte op ’t Hooghste is; ende in ’t begin, ofte toe-nemen komende, en seggen sy niet goets, nochte en brengen eenige verlichting aen de Sieckte.

Het VII Kapittel.

1. Voorzienigheid is noodzakelijk in het algemeen,

2. Vooral in de geneeskunst.

3. Voortekens,

4, Hun verschillen,

5. Bijzondere krachten.

(1) Het is niet genoeg dat men uit de tegenwoordige tekens de ziekte wel herkent, maar is ook hoognodig om die niet verkeerd te begrijpen en hun uitkomst te voorspellen;

‘Istuc est sapera, non quod ante pedes modo est Videre: sed illa etiam, quae futura sunt, Prospicere’ zoals Terentius wel zegt in ‘Adelphis’. Maar die niet verder kijkt dan (zoals men zegt) zijn neus lang is schiet meestal te kort. Die iets begint zonder inzicht van het einde en wat er tussen beide zou kunnen gebeuren valt gewoonlijk tussen twee stoelen in de as. Zo schrijft ridder Partua in het 5^de boek van zijn Italiaanse historie van Venetië dat toen Rome door zijn nalatigheid en slecht toezicht ingenomen en jammerlijk geplunderd werd Paus Clemens VII met een zeer opmerkenswaardig voorbeeld aantoonde dat in gelegenheden die aan het grootste gevaar onderworpen zijn het wijze raad is om alle mogelijke dingen te overleggen net alsof ze stonden te gebeuren en voor hen zoveel als mogelijk is een tijdig hulpmiddel te zoeken. Derhalve zei eertijds (bij Ammina. Marcell in het 16^de boek van zijn historie) keizer Julianus dat in de zwaarste zaken het tijdelijke toezicht vaak voorzien heeft en als in een staat van wankele dingen goede raad goed opgenomen wordt en door Goddelijke middelen vaak hersteld is. De voorzienigheid schijnt voorwaar wat Goddelijks te wezen zoals de Indianen wel aantoonden toen Columbus hun de aanstaande eclips voorspelde. Laërtius schrijft van de wijsgeer Democritus dat toen hij wat voorspeld had dat (zoals Dionysius van Halicarnussus schrijft in het 8^ste van zijn Griekse historie 28) de Goden aan niemand van de sterfelijke mensen een zekere wetenschap van het toekomende gegeven hebben en dat zulks voorspellen door Isocrates in zijn gesprek tegen een neuswijze gehouden werd om het menselijke verstand zoverre te boven te gaan dat de hoog wijze poëet Homerus zelf de Goden in zijn verzen voorstelt dat ze met elkaar beraadslagen over hetgeen gebeuren zal alsof dat voor hun onzeker of verborgen was, zo kan evenwel een vernuftig en rechtzinnige geneesmeester uit hetgeen wat de ziekte tevoren vertoont heeft en noch tegenwoordig voorgeeft met goede redenen vernemen wat daarop volgen zal. Alzo schrijft Polybius in zijn 6^de boek van zijn historie dat het niet moeilijk is dat door overleggen van hetgeen gebeurd is geoordeeld wordt van hetgeen noch gebeuren zal, te weten zoals het met de zaak zo gesteld is, zoals Cicero zegt in het 6^de boek van zijn brieven, dat die uitkomst voorspeld kan worden.

(2) Om voorzichtig te genezen moet een geneesmeester de voorzienigheid ten hoogste in achting nemen. Want als hij voorspelt wat de zieke daarna overkomt is hij vrij van praatjes omdat hij de aard van de ziekte goed begrepen heeft. Behalve dat hij ook de goede geneesmiddelen, die andere geholpen hebben, niet tevergeefs verspilt. Waarbij noch komt dat de zieke groter vertrouwen stelt op de geneesmeester die hij ziet en niet alleen het tegenwoordige begrijpt maar ook het toekomende kan voorspellen zoals Hippocrates goed opmerkt in het begin van de voortekenen.

(3) Het voorweten dat een geneesmeester nodig heeft bestaat voornamelijk in drie dingen, te weten welke uitkomst de zieke zal hebben, op welke tijd en op welke manier. Hiervan zullen we maar het algemene aanroeren en houden het apart in de beschrijving van de aparte ziekten.

(4) Het verschil tussen der voortekens is (7) drievormig. Sommige boodschappen van ruwheid of goed verteren, andere van opkomen of sterven, enige van scheiden wat Critica genoemd wordt.

De voortekens van ruwheid of goed koken van de vochtigheden bestaan in het water, aftrek en fluimen.

De voortekens van dood of leven zijn in hetgeen met het water en de kamergang gelost wordt als mede zweten, lang of kort adem halen, de ziekte licht of moeilijk te verdragen is, een even of oneven pols, geen of veel verandering in het aangezicht en dat men in het bed naar gewoonte of overhoop ligt.

Voortekens die critica genoemd worden komen met een plotselinge verandering en ontsteltenis. En daarvan zijn sommige een oorzaak en teken zoals braken, kamergang, veel water, bloeden uit de neus, zweten, zwellen achter de oren, zinkingen van de ene plaats op de andere. Sommige zijn alleen tekens als razernij, waken, diepe slaap, hoofdpijn, ongerustheid, schemerende en tranende ogen, ruisende oren, bevende onderlip, sterk schudden, rood aangezicht en ogen, trekking in de buik, walging, brand en grote dorst.

(5) Deze tekens zijn niet van een soort kracht. Die mee brengen dat de vochtigheden goed gekookt zijn vallen altijd goed op welke tijd dat ze zich ook vertonen, maar de Critica zijn meestal kwaad. Want zijn moeten zich niet openbaren dan als de zieke op het hoogste is en als ze in het begin of aan het toenemen komen zeggen ze niets goeds, noch brengen enige verlichting aan de zieke.

Het VIII. Capittel.

1. Teyckenen uyt den Pols, ende ’t Water.

2. Beschrijvinge van den Pols.

3. Sijn Verscheydenheyt, ende Oirsaken.

(1) Om de Sieckten te beteyckenen, en hebben de Pols, ende het Water geen kleyne kracht. Want de Pols wijst aen de ghelegentheydt van het Herte, ende de Slagh-aderen, en dien-volgende van de sterckte onses Lichaems. Het Water vertoont hoe dat de Lever, ende Aderen ghestelt zijn, ende met eenen oock de hoedanigheydt van ’t Bloedt, ende d’ander Vochtigheden daer in zijnde, als oock van de Sieckten uyt de selvighe spruytende: maer wat duysterder van de krachten. Een quaden Pols geeft altijdt arger teycken, als quaet Water: ende gesont Water is sekerder, als eenen gesonden Pols.

(2) De Pols is een beweginghe, ofte kloppingh (het welck in ’t Latijn Pulsus beteyckent) van de Slagh-aderen, die uyt het Herte spruyten, van ’t welcke sy daer mede het Bloedt door ’t geheele Lichaem speuten, bestaende in opheffen, ende neder-stijgen. Ende al-hoe-wel de Slagh-aderen, het gheheele Lichaem over kloppen, soo is men even-wel ghewoon geen anderen Pols te voelen, als die voor aen den arm staet, om dat die gereeder leyt, ende oock blooter, als tegen het vel aen staende.

(3) Om den Pols wel te verstaen, soo moet men eerst, ende voor-al wel letten, op de gene die gematight is, als zijnde de wet, ende de maet van alle d’andere. Want dese werden, na vergelijckinge van den selven, geseyt Groot ofte Kleyn, Ras ofte Langsaem, Hart ofte Saght, Sterck ofte Flauw, Gelijck ofte Ongelijck. De gematighde Pols en werdt niet gevonden, als in de alderbeste naturen, ende in al-sulcke gestaltenisse des Lichaems, de welcke midden tusschen de uytstekende hoedanigheden gematight is. Maer in Ongematighde naturen, al is ’t datse ghesont zijn, soo verschillen de Polsen daer van. Want die Heet van Naturen zijn, hebben een Rassen, Grooten, ende Sterck-achtigen Pols: in tegen-deel, die Kout zijn. De Magere eenen Langsamen, Stercken ende Grooten: dewijl dat de Ader geen belet en heeft, om haer wel op te geven. In Mans, ende Jongelingen is hy Grooter ende Stercker, als in Vrouwen, in Oude luyden slap, ende Traegh, in Kinderen tusschen beyden. Soo verandert hy oock na de Getijden des Jaers, na de Landen, na de Oeffeninge des Lichaems, als oock na de beweginge des Gemoets. Een stercke Pols beteyckent in de gesonde een lang leven, in Siecken, dat sy wel sullen op-komen. Een slappe is een bode van slapheyt der krachten, alsoo geworden, ofte door langhdurigheyt der sieckten, ofte datse door eenige andere oirsaken vervlogen zijn, als vasten, waken, pijn, ongerustheydt, loop, ofte diergelijck. Een rasse Pols beteyckent Hitte, ofte gebreck van levende Geesten: een groote, dat de Krachten niet swack en zijn; een stercke, dat de selfde sterck ende kloeck zijn. Een kleyne Pols geeft te kennen, ghebreck van natuurlicke Wermte, ende een groote verkouwinge. Nu dat een Pols niet wel, ofte volkomen uyt en slaet, sulcx en gheschiet niet uyt nootsakelickheyt, ofte en betoont geen eygenschap van sieckte: maer alleen eenig beletsel, dat ontrent de slag-ader valt, te weten, wanneerse van de omliggende vliesen, vet, ofte vleysch verdruckt werdt. Soo hebben Vette luyden een Korten, ende Kleynen: Magere een Langen, ende grooten; Vier-schotige een gematigden Pols. Een sachten Pols betoont een sachte slagh-ader, ende dat het Lichaem vol slijmerachtige Vochtigheyt is, ghelijck in Water-sucht, ende slapende sieckten. Een Harde Pols, indien hy niet en komt uyt Flauwigheyt (8), noch uyt Vreese, noch uyt schaemte, beteyckent altijt een Harde slagh-ader: die alsoo wert, ofte door Drooghte, ofte door Benauwinge, ofte door Spanninghe. De Drooghte heeft haren oirspronck uyt onmatigh gebruyck van heeten dranck, uyt brandende ende verdroogende Koortschen, uyt de vierden-daeghsche Koortsch, ende swaermoedigheyt. De Benauwinge komt somtijdts van kouw, ’t zy door de Lucht ofte kouwen dranck, somtijdts oock van quade Vruchten, die veel dick glas-slijm in ’t Lichaem doen groeyen. De Spanninge geschiet door ontstekingh, ofte door een hardigheyt in de Lever ofte Milt. Maer in wat soort dat hy gelijck slaet, dan gaet hy vast, ende seker, waer op men hem mach vertrouwen; dan ongelijck gaende, valt hy ontrouw. Derhalven is een goede Pols, die gelijck gaet, de sekerste, ende beste: een quade ende ghelijcke, de archste; ende arger als een die Quaet, ende Ongelijck is. Wat Pols nu in elcke Sieckte is, sullen wy hier na op sijn plaetse uyt-leggen.

Het VIII Kapittel.

1. Tekens uit de pols en het water.

2. Beschrijving van de pols.

3. Zijn verschillen en oorzaken.

(1) Om de ziekte te herkennen hebben de pols en het water een behoorlijke kracht. Want de pols wijst de gesteldheid van het hart en de slagaderen aan en dientengevolge van de sterkte van ons lichaam. Het water vertoont hoe de lever en aderen gesteld zijn en meteen ook de hoedanigheid van het bloed en de andere vochtigheden die daarin zijn en ook van de ziektes die er uit spruiten, maar wat onzekerder van krachten. Een slechte pols geeft altijd ergere tekens aan dan slecht water en gezond water is zekerder dan een gezonde pols.

(2) De pols is een beweging of klopping (wat in het Latijn pulsus betekent) van de slagaderen die uit het hart spruiten vanwaar ze daarmee het bloed door het gehele lichaam spuiten en bestaat in opheffen en neergaan. En alhoewel de slagaderen het gehele lichaam door kloppen is men evenwel gewoon geen andere pols te voelen dan die vooraan de arm staat om dat die klaar ligt en ook bloter is omdat die tegen het vel aanstaat.

(3) Om de pols goed te begrijpen moet men eerst en vooral goed op diegene letten die gematigd is omdat die de wet en de maat van alle anderen is. Want die worden na vergelijking ermee groot of klein, snel of langzaam, hard of zacht, sterk of flauw, gelijk of ongelijk te zijn. De gematigde pols wordt niet gevonden dan in de allerbeste naturen en zulke vormen van lichaam hebben die midden tussen de uitstekende hoedanigheden gesteld is. Maar in ongestelde naturen, al is het dat ze gezond zijn, verschillen de polsen daar van. Want die heet van naturen zijn hebben een snelle, grote en sterkachtige pols, in tegendeel die koud zijn. De magere een langzame, sterke en grote terwijl dat de ader geen beletsel heeft om zich goed op te geven. In manen en jongelingen is hij groter en sterker dan in vrouwen, in oude lieden slap en traag, in kinderen tussen beiden. Zo verandert hij ook naar de tijden van het jaar en naar de landen, naar de oefeningen van het lichaam als ook naar de bewegingen van het gemoed. Een sterke pols betekent in de gezonde een lang leven, in zieken dat ze wel zullen opkomen. Een slappe is een bode van slapte van krachten die zo geworden zijn of door langdurigheid van de ziekten of dat ze door enige andere oorzaken vervlogen zijn als vasten, waken, pijn, ongerustheid, loop of dergelijke. Een snelle pols betekent hitte of gebrek van levende geesten, een grote dat de krachten niet zwak zijn, een sterke dat diegene sterk en kloek zijn. Een kleine pols geeft een gebrek van natuurlijke warmte te kennen en een grote koude. Nu dat een pols niet goed of volkomen uit slaat, zulks gebeurt niet uit noodzaak of toont geen eigenschap van ziekte, maar alleen enig beletsel dat omtrent de slagader valt, te weten wanneer ze door de omliggende vliezen die vet of vlezig zijn verdrukt wordt. Zo hebben vette lieden een korte en kleine, magere een lange en grote, vierkante een gematigde pols. Een zachte pols toont een zachte slagader en dat het lichaam vol slijmachtige vochtigheid is zoals in waterzucht en slapende ziektes. Een harde pols, indien hij niet uit flauwte komt (8), noch uit vrees, noch uit schaamte betekent altijd een harde slagader die zo wordt of door droogte of door benauwdheid of door spanning. De droogte heeft haar oorsprong uit onmatig gebruik van hete drank, uit brandende en verdrogende koortsen, uit de vierde daagse malariakoorts en zwaarmoedigheid. De benauwdheid komt soms van koude, hetzij door de lucht of koude drank, soms ook van kwade vruchten die veel dik glasachtig slijm in het lichaam laten groeien. De spanning gebeurt door ontsteking of door een hardheid in de lever of milt. Maar in welke vorm dat hij gelijk slaat, daar gaat hij vast en zeker waarop men zich mag vertrouwen, dan als hij ongelijk gaat valt hij ontrouw. Derhalve is een goede pols die gelijk gaat de zekerste en beste, een kwade en gelijke de ergste en erger dan een die kwaad en ongelijk is. Welke pols er nu in elke ziekte is zullen we hierna op zijn plaats uitleggen.

Het IX. Capittel.

1. Waters Stoffe, ende Oirspronck.

2. Sijn Ken-teyckenen.

3. In ’t Besien waer te nemen.

4. Beschrijvinge van Gesont Water.

5, Onderscheyt in Veelte,

6. Verwe,

7. Wesen, ofte Gestaltenisse,

8. Vermenginge.

9. Misbruyck in ’t Water te besien, ende daer van eenige kluchtige Geschiedenissen,

10. Dat het geen Tecycken en geeft van Man, ofte Vrouw,

11. Noch van Swanger gaen.

(1) Dewijl de Vuyligheyt van ons Lichaem, gelijck als een af-schietsel is van beschadighde deelen, ofte quade vochtigheden, soo brenght het mede haer gelegentheyt, ende heeft de voornaemste plaets onder de Kenteyckenen. Maer het Water alleen schiet van ’t geheele Lichaem, en kan derhalven een algemeen teycken geven. Want het Water en is niet anders, als de Wey van het Bloedt door de Nieren ghescheyden, ende af-gheleeckt. Gelijck in Melck, alsse stremmelt, soo werdt oock in ’t Bloedt de Wey van het dicke en grove af-gesondert: de welcke onder het Bloedt vermenght was, om dat het door de kleyne Aderkens tot het uyterste van ’t Lichaem soude konnen loopen. Dese Wey heeft haren oirspronck van den Dranck, ofte ander Nat, waer mede vaster spijse vermengt werdt, ende sonder het welcke het Lichaem nauw’licx eenigh voordeel uyt de Spijse en soude trecken. Hierom is den Dranck alle Dieren seer bequaem ende noodigh, sommigen, ghelijck de Vogelen, die geen water en maken, schaersser, anderen, als Menschen, ende Vier-voetighe dieren, meerder. Door het koken van de Maegh werdt de geheele vochtigheyt met de Kost vermenght, ende alle de spijse werdt verdunt, ende met de vochtigheyt gebracht tot een gelijks ende eenparigh wesen, het welck wy Chylus, ofte Gijl noemen. Desen door den Dermen loopende, werdt uyt-gesogen door de Aderen van het Dermscheyl (ghelijck tot noch toe gemeent is) ofte door de Melck-aderen (onlanghs gevonden, ende by ons oock in levende ontledinge der Beesten ondervonden) die het fijnste, en nutste uyt-suygen, ende voeren na de Lever. Als hier dan van gijl Bloedt gemaeckt is, gelijck de Gal na het Gal-blaesjen, het swart, ende grof Bloedt na de Milt, alsoo werdt oock het Water (’t eygen uytschot van de Lever, gelijck de Kamer-gangh is van Maegh ende Dermen) sijn werck, dat geseyt is, gedaen hebbende, ende ’t gene nu onnut, ende overigh is, uyt het bultige deel des Levers gedreven, door de Suygh-slagh-aderen tot in de Nieren, ende van daer door de Water-pesen in de Blaes. Doch even-wel niet al: want haer noch een deel met het bloet door het Lichaem verspreyt, het welck ’t ampt van door-voeren volbracht hebbende, ofte door het sweet uyt-dampt, ofte wederom den eygen wegh keerende, door de Nieren ende Blaes ghelost werdt. Soo dat het Water niet alleen uyt de Lever, maer oock uyt de groote ende kleyne Aderen, ende ’t gantsche Lichaem voort-komt, het welck een yegelick volkomen gewaer kan werden, wanneer hy in drie a vier dagen niet ofte weynigh en drinckt.

(2) Dit Water, als het met gheen onmatighen dranck, ofte met yet anders vermenght en is, soo geeft het klaerlick te kennen de gelegentheyt van ’t Bloedt, ende d’andere Vochtigheden, die in de Lever, ende Aderen zijn. Want het Water, soo lange het met de selvighe vermenght was, trock na hem hare hoedanigheden, ende nu daer van als af-gesneden zijnde, vertoont hare ghestaltenis. Derhalven indien het Ingewant, ofte de Aderen, ofte het Hooft, ofte de Longen, ofte eenigh ander Deel des Lichaems met Sieckte beladen is, om dat de selvighe haer gestaltenisse mede deelen aen de vochtigheden die sy by haer hebben, soo sal oock het Water, ’t welck met het Bloedt, ende d’ander Vochtigheden door het Lichaem gevloeyt heeft, daer van deelachtigh wesen, ende gemaeckt zijnde, eygen teycken geven van haer ghelegentheyt. Maer het vertoont oock insonderheyt, hoe de plaetschen, daer het door-loopt, te weten, Nieren ende Blaes gestelt zijn. Want al is ‘t, dat het daer niet langhe in en (9) blijft, soo treckt het nochtans met hem de vuyligheyt die in de selvige souden mogen wesen. Soo dat het meestendeel kan aenwijsen de gelegentheyt van alle de plaetsen, daer het aen geweest is.

(3) Het Water, daer men uyt oordeelen sal, moet gemaeckt wesen in den na-nacht, na den eersten slaep, ende als de spijse wel verteert is, ende besien in een klaer glas, ende ter plaetse daer het licht niet al te helder en flickert, ofte al te duyster en is.

(4) Gelijck van de Pols geseyt is, soo moet men oock voor-eerst kennen het beste Water, als zijnde een wet ende regel van d’andere. Soodanigh Water is middelmatigh van wesen, niet dun gelijck gemeen water, noch dick ende grof, ghelijck van paerden, ende diergelijcke beesten: klaer, ende niet beroert: van verwe geel, van veelte met den dranck over een komende, ofte wat weyniger, dewijl daer wat van den dranck in ’t lichaem verteert wordt. Het gene hier in besinckt, is wit, effen, ende eenparigh, wat scherp opwaerts drijvende. Soodanigh Water en beteyckent niet alleen dat de Nature alles wel verteert maer oock dat het Lichaem sijn volkomen gesontheyt heeft. Het gene hier afwijckt, beduyt het Lichaem qualick gestelt te zijn. Waer toe wel gelet moet werden op de Veelte, Verwe, Wesen ofte Gestaltenis, Klaerheyt, ende ’t gene daer in drijft, ofte besinckt.

(5) Wanneer het Water matelick veel gemaeckt werdt, sulcx beteyckent dat het bloedt matelick veel Wey heeft, het welck een teycken is dat de nature wel vaert, ende alles bequamelick uyt-voert. Maer veel, ende overvloedigh Water komt somtijts, door veel drincken, ofte water-drijvende Genees-middelen, ofte door kracht van kouw, ende diergelijcke, ofte oock door eenige sieckte, gelijck Diabete, Water-sucht, ende alsser veel rauwigheyt ontrent het ingewant vergadert, ofte de vochtigheyt des Lichaems tot water versmelt. Weynigh water, indien het geen oirsaeck en heeft van weynigh drincken, ofte wrangen ende onklaren dranck, ofte drooghe kost, ofte veel sweeten, ofte veel ter stoel te gaen, ofte dat het op grooten arbeyt volght, betoont Sieckte, ende die in de wegen, daer het water door-loopt. Waer van ’t sijner plaetse breeder sal gehandelt werden.

(6) Onder de Verwen van ’t Water, komen meest in achtinge Wit, Bleyck, Geel, Root, Groen, ende Swart. Dese veranderingh geschiet uyt tweederley oirsaken; datter Hitte in ’t Ingewant, ende ’t gheheele Lichaem is, ofte dat haer eenige andere Vochtigheyt onder ’t Water vermengt. Want Arbeyt, Vasten, Hitte, Koortsch, ende al ’t gene dat het Lichaem kan verhitten, doen het Water van gelijcken verwen, ende soo veel te hooger, hoe sy krachtiger zijn, ende ’t Water, dat langen tijdt in ’t Lichaem blijft, ende langh na den eten ghemaeckt werdt, is altijt hooger van verwe, als ’t gene te voren gelost is. Wanneer oock de Gal haer in de Aderen met de Wey vermengt, ghelijck in de Geele-sucht, dan valt het Water Hoogh-geel, soo dat het selfs oock waer het aen komt, de geligheyt mede deelt. Maer van een gematight, ende wel-varend Mensche, ende die in ’t best van sijn leven is, komt geelachtigh Water, daer in de verwe van een Citroen niet ongelijck. Wit water, ende dat met eenen dun ende klaer is, ende recht waterigh, indien het niet en komt van veel dunnen dranck, betoont datter groote verstoptheyt is in de Nieren, ofte Dermen-scheyl, ende Lever, ofte dat de verterende kracht in de Maegh ende Lever door te groote kouw seer beschadight is. Het gebeurt ook in brandende Koortschen, dat de Gal in de Herssenen op-ghestegen zijnde, Water gemaeckt werdt, ons gemeen water gelijck, waer uyt de Genees-meesters een teycken van Rasernye trecken. Wit ende dick Water, beduydt, datter overvloet van slijm is. Ende als sulcks langh ghelost werdt, is een voorbode van koude Sieckten. Water dat maer Bleyckachtigh en is, geeft teycken van minder rauwigheyt, ende dat de inwendige wermte niet soo veel van de natuurlicke af en wijckt. Groen Water komt door vermenginghe van groene Gal: ghelijck Swart, door Swarte; dan dat beteyckent oock somtijdts een volkomen uyt-blussinge van den Natuurlicke wermte.

(7) Van wegen het wesen, ende de ghestaltenis van ’t Water, werdt driederhande onderscheyt gemaeckt, Dun, Dick, ende Middelbaer. Dun Water, indien het niet en komt van overvloedigen dranck, beduydt verstoppinghe in de Nieren, ofte Water-pesen, gelijck men siet als in de selvige een Steentjen vast sit, dat het dunste van ’t water alleen kan af-loopen. Het volght oock wel op de slappigheyt van de verterende kracht: want de natuurlicke wermte is somtijdts soo weynigh, dat sy den dranck laet loopen, ghelijck hy in-ghenomen is. Middelbaer water in dunte, ende dickte, betoont wackere wermte, goede teringh in Maegh, Lever, ende Aderen. Maer ’t gene Dick is, indien het niet en geschiet door al te wijde wegen, is een teycken van Rauwigheyt, ende dat de Natuurlicke wermte door veel rauwe, ende ongekoockte vochtigheden overvallen werdt.

Klaer, ende helder is ’t water, als men daer lichtelick door sien kan: in tegendeel is het Duyster, ofte Troubel water. Klaer Water betuyght een goede Verteringh, dat de Natuurlicke wermte, ende Vochtigheden in goeden stant zijn, waer door het oock besoncken is. Duyster ende onklaer water komt veeltijdts door ghebreck in de Nieren, ofte Blaes, het zy dat in de selvige eenige overtolligheyt is van grove Vochtigheydt, die het water met hem sleept, ofte datter yet versweert. Sonder die gebreken [10] beduyt Onklaer Water, overvloet van dicke vochtigheyt in de Aderen, die de natuurlicke wermte niet wel en kan verteren. Nu dat Onklaer ende Dick (daer terstont af geseyt is) verschillen, gelijck oock Dun, ende klaer, blijckt daer uyt, dat wit van Ey, Olye, gesmolten Glas, ende bruyne Wijn, als Wijn Tint, wel recht dick zijn, ende evenwel niet troubel, maer gansch klaer. Ende dat oock witte, ende dunnen Wijn, ja oock selver Brande-wijn, wel somtijdts kan onklaer wesen.

(8) Wanneer op het Water, sonder gheroert te zijn, veel Schuym drijft, sulcks beteyckent datter veel winden in ’t Lichaem malen, dat Maegh, ende Dermen gespannen zijn, datter Colijck voor handen is, ende sulcks door onmatigh gebruyck van Vruchten, Erwteten, Boonen, ende diergelijcke, ofte door swackheyt van de Natuurlicke wermte. Indien dat Schuym met grooten Bellen langh blijft staen, geeft teycken van dicke, ende slijmerige Vochtigheden, ende daer uyt groeyen de Verstoppingen: maer indien de Bellen lichtelick breken, ende verdwijnen, sulcks betoont, datter dunne winden, ende dunnen Vochtigheden zijn. Alsser Vettigheyt, ghelijck Spinne-web, op het Water drijft, dat is een teycken van Teringe. Dan sulcks kan oock wel gebeuren, wanneer yemandt Olye gedroncken heeft. Van het vordere sullen wy seggen in de Teyckenen van elcke Sieckte.

Het IX Kapittel.

1. Water, stof en oorsprong.

2. Zijn kentekens.

3. In het bekijken waar te nemen.

4. Beschrijvingen van gezond water.

5, Verschil in hoeveelheid,

6. Kleur,

7. Wezen of vorm,

8. Vermenging.

9. Misbruik in het water kijken en daarvan enige kluchtige geschiedenissen,

10. Dat het geen teken geeft van man of vrouw,

11. Noch van zwanger gaan.

(1) Terwijl de vuiligheid van ons lichaam, net zoals het een afscheiding is van beschadigde delen of kwade vochtigheden brengt het mee haar gesteldheid en heeft de voornaamste plaats onder de kentekens. Maar het water alleen schiet van het gehele lichaam en kan derhalve een algemeen teken geven. Want het water is niets anders dan de wei van het bloed dat door de nieren gescheiden wordt en aflekt. Net als in melk als ze stremt wordt ook in het bloed de wei van het dikke en grove afgezonderd wat onder het bloed vermengd was omdat het door de kleine adertjes tot het uiterste van het lichaam zou kunnen lopen. Deze wei heeft haar oorsprong van de drank of ander nat waarmee vaste spijzen vermengd worden en zonder dat zou het lichaam nauwelijks enig voordeel uit de spijzen trekken. Hierom is drank voor alle dieren zeer nuttig en nodig, sommigen als de vogels die geen water afmaken is het schaarser, bij anderen als mensen en viervoetige dieren meer. Door het koken van de maag wordt de gehele vochtigheid met de kost vermengd en alle spijzen worden verdund en met de vochtigheid gebracht tot een gelijk en eenvormig wezen wat wij Chylus of gijl noemen. Die loopt door de darmen en wordt uitgezogen door de aderen van het darmscheil (zoals tot noch toe gemeend is) of door de melkaderen (onlangs gevonden en bij ons ook in levende ontleding van de beesten ondervonden) die het fijnste en nuttigste uitzuigen en het voeren naar de lever. Als hier van gijl bloed gemaakt wordt zoals de gal naar het galblaasje, het zwarte en grove bloed naar de milt en zo wordt ook het water (het eigen uitschot van de lever zoals de kamergang is van maag en darmen) zijn werk wat gezegd is, gedaan heeft en hetgeen nu onnuttig en over is uit het bultige deel van de lever gedreven door de zuigslagaderen tot in de nieren en vandaar door de waterpezen in de blaas. Doch evenwel niet alles want omdat er noch een deel met het bloed door het lichaam verspreid wordt en wat het ambt van doorvoeren volbracht heeft of door het zweet uitdampt of wederom de eigen weg terugkeert en door de nieren en blaas geloosd wordt. Zodat het water niet alleen uit de lever, maar ook uit de grote en kleine aderen en het ganse lichaam voortkomt wat iedereen volkomen gewaar kan worden wanneer hij in drie a vier dagen niet of weinig drinkt.

(2) Dit water als het niet met onmatige drank of iets anders vermengd is geeft het duidelijk de gesteldheid van het bloed en andere vochtigheden te kennen die in de lever en aderen zijn. Want zolang het water met die vermengd was trok het naar zich hun hoedanigheden en nu dat het van afgesneden is vertoont het haar vorm. Derhalve indien het ingewand of de aderen of het hoofd of de longen of enig ander deel van het lichaam dat met ziekte beladen is omdat die haar vorm mede delen aan de vochtigheden die ze bij zich hebben zal ook het water wat met het bloed en de andere vochtigheden door het lichaam gevloeid is daarvan deelachtig en gemaakt wezen en zijn eigen teken geven van hun gesteldheid. Maar het vertoont ook vooral hoe de plaatsen, waar het doorloopt, gesteld zijn, te weten nieren en blaas. Want al is het dat het daar niet lang in ( 9) blijft trekt het nochtans de vuiligheid met zich mee die daarin zou mogen wezen. Zodat het meeste deel de gesteldheid aan kan wijzen van alle plaatsen waar het in geweest is.

(3) Het water waar men uit oordelen zal moet gemaakt wezen in de nanacht, na de eerste slaap en als de spijs goed verteerd is en in een helder glas en ter plaatse bekeken worden waar het licht niet al te helder flikkert of al te duister is.

(4) Net zoals van de pols gezegd is moet men ook eerst het beste water kennen omdat dit een wet en regel is van de andere. Zodanig water is middelmatig van wezen, niet dun zoals gewoon water, noch dik en grof zoals van paarden en dergelijke beesten, helder en niet geroerd, van kleur geel en van hoeveelheid komt het met de drank overeen of wat minder omdat van de drank in het lichaam verteerd wordt. Hetgeen hier in bezinkt is wit, effen en eenvormig dat wat scherp omhoog drijft. Zodanig water betekent niet alleen dat de natuur alles goed verteert, maar ook dat het lichaam zijn volkomen gezondheid heeft. Hetgeen hiervan afwijkt betekent dat het lichaam er niet best aan toe is. Waartoe goed gelet moet worden op de hoeveelheid, kleur, wezen of vorm, helderheid en hetgeen daar in drijft of bezinkt.

(5) Wanneer het water matig veel gemaakt wordt betekent zulks dat het bloed matig veel wei heeft wat een teken is dat de natuur goed gaat en alles goed uitvoert. Maar veel en overvloedig water komt soms door veel drinken of water drijvende geneesmiddelen of door kracht van koude en dergelijke of ook door enige ziekte als diabetes, waterzucht en als er veel rauwheid omtrent het ingewand verzameld wordt of de vochtigheid van het lichaam tot water versmelt. Weinig water, indien het geen oorzaak heeft van weinig drinken of wrange en niet zuivere drank of droge kost of veel zweten of veel naar toilet gaan of dat het op zware arbeid volgt toont ziekte aan en dat in die wegen waar het water doorloopt. Waarvan het op zijn plaats uitvoerig behandeld zal worden.

(6) Onder de kleuren van het water komen het meest in achting wit, bleek, geel, rood, groen en zwart. Deze verandering gebeurt uit twee oorzaken, dat er hitte in het ingewand en het gehele lichaam is of dat er enige andere vochtigheid zich onder het water vermengt. Want arbeid, vasten, hitte, koorts en al hetgeen dat het lichaam kan verhitten geven water van dezelfde kleur en zoveel hoger hoe krachtiger ze zijn, het water dat lange tijd in het lichaam blijft en lang na het eten gemaakt wordt is altijd hoger van kleur dan hetgeen tevoren gelost is. Wanneer ook de gal zich in de aderen met de wei vermengt, zoals in geelzucht, dan valt het water hoog geel zodat het zelfs ook waar het aan komt de geligheid meedeelt. Maar van een gematigd en goed gaand mens en die in het beste van zijn leven is komt geelachtig water dat in kleur op die van een citroen wat lijkt. Wit water en dat meteen dun en helder is en echt waterig, indien het niet komt van veel dunne drank toont het aan dat er grote verstopping is in de nieren of darmscheil en lever of dat de verterende kracht in de maag en lever door te grote koude zeer beschadigd is. Het gebeurt ook in brandende koortsen dat de gal die in de hersens opgestegen is water maakt dat op ons gewone water lijkt waaruit de geneesmeesters een teken van razernij trekken. Wit en dik water betekent dat er overvloed van slijm is. En als zulks lang gelost wordt is dat een voorbode van koude ziekten. Water dat maar bleekachtig is geeft een teken van minder rauwheid en dat de inwendige warmte niet zoveel van de natuurlijke afwijkt. Groen water komt door vermenging van groene gal net als zwart door zwarte, dan dat betekent ook soms een volkomen uitblussing van de natuurlijke warmte.

(7) Vanwege het wezen en de vorm van het water worden drie verschillen gemaakt, dun, dik en middelbaar. Dun water, indien het niet komt van overvloedige drank, betekent verstopping in de nieren of waterpezen zoals men ziet als daarin een steentje vast zit dat het dunste van het water alleen kan aflopen. Het volgt ook wel op de slapte van de verterende kracht want de natuurlijke warmte is soms zo weinig dat ze de drank laat lopen gelijk het ingenomen is. Middelbaar water in dunte en dikte laat wakkere warmte zien en een goede vertering in maag, lever en aderen. Maar hetgeen dik is, indien het niet gebeurt door al te wijde wegen, is een teken van rauwheid en dat de natuurlijke warmte door veel rauwe en ongekookte vochtigheden overvallen wordt.

Zuiver en helder is het water als men daar gemakkelijk door zien kan, in tegendeel is het duister of troebele water. Helder water betuigt een goede vertering en dat de natuurlijke warmte en vochtigheden in goede stand zijn waardoor het ook bezonken is. Duister en onzuiver water komt vaak door gebrek in de nieren of blaas, hetzij dat in die enige overtolligheid is van grove vochtigheid die het water met zich meesleept of dat er iets te zweren komt. Zonder die gebreken (10) betekent onzuiver water overvloed van dikke vochtigheid in de aderen die de natuurlijke warmte niet goed kan verteren. Nu dat onzuiver en dik (waar terstond van verteld wordt) verschillen zoals ook dun en helder blijkt daaruit dat het wit van ei, olie, gesmolten glas en bruine wijn, als wijntint, wel echt dik zijn en evenwel niet troebel, maar geheel helder. En dat ook witte en dunne wijn, ja ook zelfs brandewijn soms onzuiver kan wezen.

(8) Wanneer op het water, zonder dat het geroerd is, veel schuim drijft betekent zoiets dat er veel winden in het lichaam malen en dat maag en darmen gespannen zijn, dat er zijdepijn op komst is en zulks door onmatig gebruik van vruchten, erwten, bonen en diergelijke of door zwakte van de natuurlijke warmte. Als dat schuim met grote bellen lang blijft staan geeft dat een teken van dikke en slijmerige vochtigheden en daaruit groeien de verstoppingen, maar als de bellen gemakkelijk breken en verdwijnen dat zoiets aangeeft dat er dunne winden en dunne vochtigheden zijn. Als er vettigheid, net als een spinnenweb op het water drijft, is dat een teken van tering. Dan zoiets kan ook wel gebeuren wanneer iemand olie gedronken heeft. Van het verdere zullen we zeggen in de tekens van elke ziekte.

(9) Maer al is ‘t, dat het Water al vry veel, ghelijck nu ten deele is aengewesen, kan vertoonen, soo is ’t even-wel een groot misbruyk al langh by de treffelickste Genees-meester wel te recht mis-presen, maer even-wel noch niet gerecht, dat dat men met het Water loopt na den Genees-meesters, om volkomentlick onderrecht te zijn van de gelegentheyt der gene, die Sieck leyt, ofte eenigh ghebreck onder de leden heeft. Ja sommighe onvoorsichtige Siecken (seyt onsen grooten Erasmus in sijn uyt-legginge der Spreeck-woorden) verwachten van de Genees-meesters, dat sy, het Water eens besiende, sullen konnen raden, oft van een Man, ofte van een Vrou is, ende van wat Ouderdom; van wat Aert de Sieckte is, waer, ende van waer die gekomen is, wat dat de Sieckten ghevoelen, ende by-na wat sy in den slaep gedroomt hebben. My selve is voor-ghekomen, dat een Backers Vrouw pijn in de Tanden hebbende, wilde dat ick sulcks uyt haer Water soude sien. Die ick voor antwoordt gaf, dat het water niet en konde beduyden, als van ’t gene het gerocht hadde, ende als sy op een ander tijdt daer van bescheyt wilde weten, dat sy dan eerst haer Tanden daer mede spoelen soude. Waer uyt dit voordeel oock te trecken is, dat het witte Tanden maeckt, ghelijck de Poët Catullus seyt, in sijn 40. Dicht, daer hy eenen sekeren Bloet belacht, die met sijn witte Tanden te veel pronckte:

Egnatius, quòd candidos habet dentes, Renidit usquaque, seu ad rei ventum est Subsellium, cum orator excitat sletum, Renidet ille: seu pii ad rogum fili, Lugetur, orba cùm slet unicum mater, Renidet ille: quidquid est, ubinque est, Quodcumque agit, renidet, hunc habet morbum, Neque elegenatem, ut arbitror, neque urbanum. Quare monendus is mihi, bone Egnati, Si urbanus effes, aut Sabinus, aut Tiburs, Aut pocus Umber, aut obesus Etruscus, Aut Lanuinus ater, atque dentatus, Aut Transpadanus, ut meos quoque attingam, Aut quilibet, qui puriter lavit dentes, Tamen renidere usquequaque te nollem. Nam Risu inepto res ineptior nulla est. Nunc Celtiber in Celtberia terra Quod quisque minxit, hoc sibi solet mans Dentem, atque russam defricare gingivam: Ut quò iste vester expolitior dens est, Hoc te amplius bibisse praedicet lotii.

Een seker Boerin bracht haer Mans Water hier in de Stadt by een Doctor, ende als hy ’t sijne gheseyt hadde, soo dede sy daer by, dat het hem op-quam in de Keel, ende vraeghden, of het niet wel opstijgingh van de Moer soude wesen? Ende als den anderen hem niet konde onthouden van lacchen, soo seyde sy, Hoe na en hebben de Mans geen Moer? Neen, antwoorden hy. Maer hem quelt de Opstijgingh van de Vaer. Ick mochte wel dencken, seyde de Boerin; want het komt hem even-eens in de Keel op, ghelijck het mijn plach te doen. Daer mede ginckse wel ghetroost na huys, ende de Doctor kreegh groote neringh in dat Dorp van de gene, die met d’opstijgingh van de Vaer gequelt waren. Want al die voor ’t Hert, ofte in de Keel het minste maer schorten, werden al datelick verklaert, de Opstijginghe te hebben. Een ander Boerin quam met haer Mans Water in den Hage, ende versocht alleen van den Genees-meester te weten, of hy van de Sieckten sterven soude. Want, seyde sy, wat behoef ick verlore kosten te doen, is hy veegh, soo en sullen hem geen drancken helpen; is hy niet veegh, soo sal hy wel sonder drancken ghenesen. Ick gheloof dat den goeden Heere al dapper verset stondt, omdat Boerinnen haper-werck te ontwarren. Beter wisten haer te redden drie andere, waer van ick de kluchtige geschiedenisse sal verhalen. Seker Huys-man bracht midden in den winter Water by de Genees-meester, hy vragende of het van sijn vrouw was; De Boer seyde, Ja; maer siet eens, ofte ghy daer uyt niet wat anders en merckt. Den Doctor, alsoo het Water van goede verwe was, kreegh achterdencken van (11) eenighe uytwendige Pijn, ende gaf die ook tot antwoordt, Braef, riep den Boer, dat is wel gheraden: dan waer van komt de Pijn, die sy voelt in haer zijde, daer het blauw is? De Genees-meester hoorende van de blauwigheyt, konde lichtelick af-nemen, sulcks door vallen, ofte stooten gheschiet te zijn: daerom vraeghden hy, ofte de Vrouw niet ghevallen hadde? Den Boer hier over verwondert staende, Meester, seyde hy, soo ghy my kondt seggen, waer van dat sy ghevallen is, ick sal u houden voor den alderbesten. De Genees-meester de plompigheyt van den Huys-man bemerckende, ende over-leggende de ghelegentheyt van de wooningen, gaf voor antwoort, dat sy van de Trappen ghevallen was. By get, seyde den Boer, indien ghy uyt het water kondt weten, van hoe veel Trappen sy ghevallen is, ick sal alleman seggen, dat ghy een hups Man bent. Hier en konde de Genees-meester hem nauwlicx van lacchen houden, even-wel wetende, dat de Boeren Solders niet seer hoogh en zijn, antwoorde, ontrent van twaelf Trappen. Waer op den Huys-man seyde, Siet het water te degen; want daer moet meerder zijn. De Genees-meester neder siende, bedacht wat anders: daer na een statigh gelaet toonende, seyde, De wegh is door de Vorst gheheel gladt, en hebt ghy niet onderweegh ghevallen, ende wat water gestort? Den Boer, gelijck het een slechte Loer was, diende den Genees-meester voor een Propheet aen, bekennende dat hy ghevallen hadden, ende datter wat ghestort was. Daer op seyde doen de Genees-meester met een groote stemmigheyt, Fijn Man, op die plaets, daer ghy gevallen hebt, moet ghy de andere Trappen soecken, want ick en hebse hier in dit glas niet. Den Boer seer verwondert zijnde over de gheleertheyt, ende ervarentheyt van den Genees-meester, gingh soo na huys, ende vertelden zijn karen met groot ghenoegen, hoe wijsselijck den Doctor hem geantwoordt hadde.

Iason van Praet, vermaert Genees-meester van den Marck-graef van der Veere, verhaelt hoe dat twee Vrouwen by hem Water ghebracht hebbende, ende hy daerop seyde, dat het Lichaem door eenige arbeyt vermoeyt was, ende de sweet-gaetjens van de huyt daer van geopent zijnde, de Kouw na ’t Herte ghetrocken was, daer op volgende verstoppinge, brandt, ende benauwtheyt op de borst. Waer op de eene vraeghde, Heer, dunckt U dat het een Mans, ofte een Vrouwen water is? Hy raden juyst na de verwe, dat het van een Man was. Waer op sy terstondt verder gingh, Is ’t eenen Bruydegom, ende die haer Trouwen sal? Daer op bleef hy wat staen kijcken, door soo vremde vraghe ontstelt zijnde. Het welck sy merckende, Ick versta wel, seyde sy, dat ghy weet den selfden Bruydegom te wesen; dewijl ghy seght, dat hy vermoeyt is van arbeydt, ende een kouw gevat heeft. Het welck hem ghebeurt is, met te veel danssen op het Voor-spel, waer hy besweet zijnde, schielick in de koelte gegaen is.

Hier te Lande was een ander Genees-meester, vermaert van goede kennisse te hebben in ’t Water te besien: by hem wilde een Boerin het Water van haren Man brenghen, dan gingh onderweegh aen tot haer Landt-vrouw. Dese wijs-neus Trip, de welcke aen-nemende die ghelegentheyt, om den Genees-meester te bedriegen, versocht de Boerin, dat sy haer het Water soude geven, om ’t selfde te laten besien. Den Doctor haer siende, ende wel wetende, dat het door-trapt wijf was, ghekomen (gelijck veeltijts geschiet) om hem maer uyt te hooren, was op sijn hoede. Derhalven als het Water uyt het kanneken (’t welck ghestopt was met kruyt, dat maer op eene plaets en wies) ghegoten werde, seyde hy, Dit Water van geen Edel-man, noch borger, maer van een boer, ende het en komt uyt dese Stadt niet, maer is van buyten door soodanigen poort in-gebracht. Het wijf, sulcks gehoort hebbende, stont geheel verstelt, ende verhaelde doen van selfs alle de gelegentheyt van des Huys-mans Sieckte, ende sy en konde haer niet ghenoegh verwonderen, meenden dat hy alles uyt het Water gesien hadde. Een ander Genees-meester, seyde het Water, dat hem gebracht was, van een Snijder te wesen; waer over gemeent werde, dat hy sulcks niet door konste, maer door het in-geven van eenigen geest geoirdeelt hadde. Dan het bedrogh bestondt hier in, dat het kanneken ghestopt was met snipperingen van verscheyde verwen, gelijck de Snijders gemeenlick haer Kussens maken. Dus bevindt men de waerheyt van ’t Spreeck-woort, Dat de Werelt wil bedrogen zijn.

Sekere dienst-maeght bracht haer Vrouwen Water na den Doctor, ende als sy by ghevalle het selve ghestort hadde, niet wetende wat sy doen soude, soo hielse haer kanneken onder een Koe, die daer juyst stondt en pisten, ende bracht dat water in plaetse van ’t ander. Hy seyde daer op, dat de Siecken te veel gras ende kruyden at. Dit was een gheluckigh raetsel; ende door meeder gauwigheyt, als reden beleyt. Want Hippocrates selve staet toe 4. Aphor. 70. Dat ons Water kan de gelijckenisse hebben van Peerden, ende Ossen, ende dat sulcx pijn in ’t Hooft beduydet. Ende al is ‘t, dat sommige hebben willen beschrijven de Teyckenen, waer door het Water van andere vochtigheyt konde onderscheyden werden, soo zijn de selvige allegader los ende bedriegelijck. Ende daer en is niet lichter, als een Doctor, hoe voorsichtigh hy oock soude mogen wesen, met eenigh nat, ofte ander water te bedriegen. Ende al is ’t dat de Genees-meesters dickwils hier na gheluckelick slaen, ende dat sy door eenige omstandigheyt ofte losse ondervraginge, de sake op het hooft treffen; ende dat het dien-volgende na haren sin wel uyt-valt, (ghelijck oock die by Boccacia, de welcke (12) door eenige Boeven, daer toe op-gerockent zijnde, uyt het Water oirdeelde, dat de Man met Kindt was) soo gaet het mede somtijts wel tegen haer sin, ende werden dan van de gene, die sy yet verkeert oirdeel gegeven hebben, achter den rugh uyt-gelacchen, ende bespot. Daer toe komen sommighe even met bier, ofte eenigh ander nat, ende krijghen even-wel al eenigh bescheyt. By seker Genees-meester werde een bedeckt glas ghebracht met Spaensche wijn, om te besien: hy den selfven aen-siende voor root water; seyde, dat de Lever heel ontsteken was, ende dat grooten brandt door het gantsche lichaem verspreyde. De Schalck, die daer op uyt was, het glas weder aen-nemende, gaf tot antwoord, sulcx wel te ghelooven waer te wesen, wanneer hy het soude in-gedroncken hebben, ghelijck hy op staende voet dede. De gierigheyt van sommighe Siecken die niet geern voor haer eygen gesontheyt eenige kosten doen, als oock de slordige karigheydt van sommige Genees-meesters, die menen datter geen Koren van de Molen behoort ghewesen te werden, zijn oirsaeck, dat dese ketterye soo langh in swangh gaet. Als ick uyt Italien in Brabandt af-komende, te Leuven begroete den vermaerden Thomas Fienus, aldaer Professor in de Medicine, ende hier van, onder andere, reden viel, was verwondert dat hy my seyde, sulcx aen te houden, om groot profijt, dat hy daer van trock, ende dat men door onder-vragen, ende konstigh raden, ten naesten by tot de waerheyt konde geraken. Alsoo mede de ghemelde Doctor Crellius, voor eenige Jaren Medicijn alhier te Dordrecht, die grooten loop van water te besien hadde, daer over gevraeght zijnde, Wat hy daer uyt sagh? gaf voor antwoordt, Ten minsten een, ofte twee Schellingen. Dan werde oock somtijdts wel deghelick bedrogen. Beter heeft my, als ick eerst t’huys komende, de Konste soude gaen oeffenen, wel gheraden mijn weerde Meester Doctor Everard van Vorst, seer geleert Professor te Leyden, dat ick die quade ghewoonte allengskens soude af-schaffen. Hier toe heeft mede den Edelen, ende seer ervaren Genees-meester, Mr. Pieter van Foreest, in een boecxken in Latijn gheschreven van het onseker oirdeel der Wateren ende ’t selve is door Doctor Nollens in Nederlandts over-geset, uyt-gegeven.

Ick en kan even-wel niet ondienstigh vinden, alhier te wederleggen tweederley misbruyck, dat aldermeest by ’t gemeene volck in swangh gaet, ende daer de Doctoren dapper mede ghequelt werden. Die met het water komen, willen van de selve ghemeenlick weten, of het van een Man, of van een Vrouwe is. Dit wetense behendigh (ghelijck sy meenen) aen te leggen, seggende het water te brengen van een Persoon, ende haer wel wachtende voor het woordt Hy ofte Sy. Daer beneffens zijnse oock veel uyt, om te weten, ofte een nieuw-ghetrouwde Vrouw (ghelijck soodanighe ghemeenlick na Kinderen verlangen om geen verloren werck te doen) swanger is. Ende sulcks en ghebeurt niet weynigh van jonghe Dochters, die bevreest zijn, dat haer de Kermis, die sy met vreught ghehouden hebben, wel sonder vreught mochte vergaen, ende met schande uyt-bersten. Maer ick sal klaer bewijsen dat uyt het water niet ghesien en kan werden, of het van een Man, of van een Vrouw is; noch of een Vrouw swaer gaet.

(10) Wat het eerste belanght: Al maeckt een Jongelingh ander water als een Oudt Man, een Man anders als een Vrouw, soo bestaet soodanigh onderscheyt alleen in de Verwe, ende het wesen: de welcke, alsoo sy mede van verscheyden andere oirsaken konnen veranderen, soo en kan het eygentlick niet vertoonen, ofte het van een Man, of van een Vrouw is: want een Vrouw van heet ofte galachtige gematigheyt, sal na oeffeninge van haer Lichaem, ende ghebruyck van heete Spijs hooger gheverwt water maken, als een Man van koude ghematigheyt. Insgelijck een Vrouwe, die de Koortsche heeft, ofte met een andere Sieckte ghequelt is, sal sonder twijffel na den aert van de Sieckte ander water maken. Die dan alderhande Water besiet, hoe sal hy konnen onderscheyden of het van een Man, of van een Vrouw komt, als hy de gematigheyt niet weet van de gene, die het ghemaeckt heeft. Derhalven wanneer een ghesont, ende gematight Man met soodanighen Vrouw, een die werm van aert is met een werme, een sieck Man met een siecke Vrouw vergeleken werden, ende datter niet van buyten toe en valt, ’t welck het Water verandert, soo soude misschien het Water van een Vrouw eenighsins onderscheyden mogen werden van Mans water, maer anders niet; dewijl van waer het Water by een Genees-meester gebracht werdt, dickwils onbekent is. Ende aldus is te verstaen ’t geene sommige Genees-meesters schrijven van het onderscheyt in ’t Vrouwen, ofte Mans water. Want omdat de Mans ghehouden werden wermer te zijn, ende dat sy meestendeel oeffeninge doen, soo maken sy dunder, ende geverwder Water, ende in ’t welcke weynigh besinckt. Maer de Vrouwen om dat sy kouder van naturen zijn, ende haer Lichaem weynigh oeffenen, soo maken sy bleyck Water, het welcke veel besinckt. Dan kan uyt oirsaken nu verhaelt, veranderen: derhalven dat hier in niets seker en is, ende sulcx uyt het Water te oirdeelen, is een groote licht veerdigheyt, ende streckt meesten-tijdt om het gemeen volck te bedriegen.

(11) Van wegen de Swangerheyt en staet niet minder te twijffelen, ende in dit ongestadigh weder moet een Genees-meester dickwils tegen sijn danck aen ’t roer staen. Maer onsen eersten, ende oppersten Meester Hippocrates, die alle teyckenen (13) van swaer gaen wel neerstigh ondersocht, ende beschreven heeft, en maeckt nergens eenigh ghewagh van de Wateren. Daer-en-boven en wert het Water niet verandert, door de swangerheyt selve, maer alleen door het op-houden van de stonden, die men moet bekennen, dat de Wateren konnen veranderen, door dien het Bloedt, ende de vuyligheyt haren loop wederom nemen in de Aderen. Maer die veranderingh van Water kan oock in de Maeghden uyt op-stoppinghe van haer stonden ondervonden werden, ja oock in alderhande Sieckten uyt soodanige op-houdinghe veroirsaeckt, als mede in verstoppinge van ’t ander Ingewant. Soo dat het Water hier niet eygens, of bysonders en kan uyt-wijsen. Wy sien dat de Waters somtijts ongeverwt zijn (gelijck in de verstoppinge dickwils geschiet) somtijdts hoogh geverwet, somtijts de gesonde gelijck (als de swangere Vrouwe selver gesont is, somtijdts dun, somtijdts dicker, ghelijck oock in andere ghelegentheydt gemaeckt werden. Ende wanneer de Vrouwe qualick te pas is, dan werdt het Water door de kracht van de Sieckte soo verandert, dat alle de teyckenen van Swangerheyt, indien daer eenige waren, souden te niet gaen. Waer uyt volkomentlick blijckt, hoe los dat het gaet, de selvighe uyt het Water te willen oirdeelen. Avenzoar, een treffelick Arabisch Genees-meester schrijft, dat hy in sijn eygen huys-vrou bedroghen is gheweest, daer hy nochtans behalven ’t Water, noch andere Teyckenen konde waer nemen. Ende een seer gheleert Italiaensche Genees-meester Saxonia verhaelt, dat doen sijn Moeder van hem groot gingh, hy van de Genees-meesters geoirdeelt werde voor een Mola, ofte klomp Vleysch, ende dat sijn Moeder, niet tegenstaende sy met vele drancken ghequelt werden, even-wel de Vrucht tot sijner tijdt behiel. Dan de sterckte van de Lijf-moeder, en de Vrucht is altijdt soo groot niet, dat sy die onvoorsichtige Middelen kan weder-staen. Daer van hebbe ick een Exempel gesien, dat wel verdient alhier, tot waerschouwinghe van andere, ghestelt te werden. Een jonghe, en anders ghesonde Vrouw kreegh, na dat sy eenige maenden geen veranderinge gehadt en hadde, seer groot jeucksel onder aen haer lichaem; waer over sy eerst dede versoecken Doctor Foreest, daer na oock My; maer alsoo sy uyt onverdult, ende verbolgen sinnen enckel begeerden, dat wy haer stonden souden doen komen, als wel wetende, ghelijck sy seyde, niet bevrucht te zijn, ende wy anders oirdeelende, daer toe niet en wilden verstaen, soo liet sy halen den voor-gemelten Doctor Crellius, die hem verwondert hiel over onse onwetentheyt, ende stofte ghenoegh te konnen sien uyt het Water, ende te onderscheyden of yemandt een Knechtjen, ofte een Meysjen, als oock, een ofte meerder Kinderen droegh: ende versekerde haer, dat sy gantsch niet swanger en was. Hier door de Vrouwe in haer versoeck, ende begeren ghevolght ende versterckt zijnde, nam door sijnen raet de sterckste af-drijvende drancken in, die ick oyt ghesien hebbe. Maer wat uytkomste? De Vrouwe konde door haer stercke Nature de stercke kracht van de drancken uyt-staen, dan verloste daer na van een seer tenger Kindeken, vol waters, soo dat het gheheele Lichaem soo klaer was, dat men met de Kaersse daer dwers door by-na sien konde, waerop na weynigh dagen de doodt volghde. Dit was de vrucht van de vermetele kennisse der Wateren. My dunckt dat hier op niet qualijck te pas en sullen komen de woorden, met de welcke Hippocrates sijn Wet begint: De Medicine, seyt hy, is de treffelickste van alle Konsten. Maer wert, om de onwetentheyt van de gene, die haer oeffenen, ende ’t verkeert oirdeel der gener, die soodanige gebruycken, veel achter andere Konsten ghestelt. Ick meene dat de oirsaeck van desen mis-slagh is, datter in de Steden voor de Medicine alleen anders geen boete ghestelt en is, als van schande, ende on-eer. Maer die raeckt weynigh de gene, die schijnen uyt de selve gemaeckt te zijn. Want dese gelijcken de Commedianten, ende gelijck die het wesen, ende ’t kleedt wel hebben van de Persoon, die sy spelen, maer even-wel die Persoon niet en zijn: even alsoo zijnder oock vele Doctoren met den naem, maer seer weynige met de daet. En voorwaer hoe menig isser, die in dese sware ende wichtige Konste so plotseling valt, gelijck (volgens het Spreeck-woort) een Koe in een weteringh: daer wel hoog-noodig is, dat de gene die wat goets sal uyt-rechten, van jonghs op, by de beste meesters daer in met alle neerstigheyt ende goet verstant opgetrocken wert. Het gene niet en was by den genen, die ick nu genoemt hebbe: ende daerom alleen genoemt, op dat lichtelick anders achter-dencken op yemandt anders mochte vallen. Hier uyt is nu lichtelick af te nemen, hoe schadelick dat het is, te veel op de Wateren te vertrouwen, ende hem tegens goet oirdeel daer in te laten bedriegen. Derhalven is best dat men het Water by den Siecken besiet, als een teycken onder andere: maer dat het niet gehouden en werdt, als alleen genoegh zijnde, om van alles een volkomen tecyken te geven.

Noch minder dat het kan aen-wijsen, ofte een Vrouwe, ghelijck wy nu verhaelt hebben, Bevrucht is, ick laet staen, dat men soude konnen uyt het Water sien, ofte een Knechtjen, ofte een Meysjen gedragen werden, als Doctor Crellius voor gaf. Een ander Genees-meester (van Broer Cornelius geslachte) sulcks wel verstaende, ende niet konnende van seker Vrouw, die daer enckel bescheyt af begeerde, ontslagen te zijn, seyde dat hy ’t selfde uyt het Water niet en konde weten, maer indien sy daer van wilde versekert zijn, dat hy haer (niet eens denckende, dat sy daer toe soude komen) moeder-naeckt most zien. De begeerte van de Vrouwe was soo groot, dat sy ’t selve toe-stondt. De Genees-meester daer (14) over seer verbaest staende, en wist niet waer hy met sijn milde toe-segginge soude blijven, ende was niet minder bedut, als eertijdts Paris voor de drie naeckte Godinnen; seyde even-wel verwondert te zijn, in die vremdigheyt: want als hy haer van achteren besagh, dat hem docht, dat sy een Knechtjen droegh, maer siende van voren, dat het teycken hem dan vertoonde van een Meysjen. Dit viel noch na de Konst uyt. Want sy verloste daer na van een soon, ende een Dochter.

(9) Maar al is het dat het water al behoorlijk veel, zoals nu ten dele is aangetoond, kan vertonen is het evenwel een groot misbruik dat al lang bij de voortreffelijkste geneesmeester wel te recht misprezen wordt, maar steeds nog in gebruik dat men met het water naar de geneesmeesters loopt om volkomen onderricht te zijn van de aard van diegene die ziek ligt of enig gebrek onder de leden heeft. Ja, sommige onvoorzichtige zieken (zegt onze grote Erasmus in zijn uitlegging van de spreekwoorden) verwachten van de geneesmeesters dat ze als ze maar even het water bekijken dat ze daar uit kunnen raden of het van een man of van een vrouw is en van welke leeftijd, wat de aard van de ziekte, waar en vanwaar die gekomen is, wat de zieken voelen en bijna wat ze in de slaap gedroomd hebben. Het is mezelf voorgekomen dat een bakkersvrouw, die pijn in de tanden had, wilde dat ik zulks uit haar water zou zien. Die ik voor antwoordt gaf dat het water niet anders kan betekenen dan van hetgeen het geraakt had en als ze op een andere keer daarvan bescheid wilde weten dat ze dan eerst haar tanden daarmee zou spoelen. Waaruit dit voordeel ook te trekken is dat het witte tanden maakt zoals de poët Catullus zegt in zijn 40^ste gedicht waar hij een zekere Bloed uitlacht die met zijn witte tanden te veel pronkte:

‘Egnatius, quòd candidos habet dentes. Renidit usquaque, seu ad rei ventum est. Subsellium, cum orator excitat sletum. Renidet ille: seu pii ad rogum fili. Lugetur, orba cùm slet unicum mater. Renidet ille: quidquid est, ubinque est. Quodcumque agit, renidet, hunc habet morbum. Neque elegenatem, ut arbitror, neque urbanum. Quare monendus is mihi, bone Egnati. Si urbanus effes, aut Sabinus, aut Tiburs. Aut pocus Umber, aut obesus Etruscus. Aut Lanuinus ater, atque dentatus. Aut Transpadanus, ut meos quoque attingam. Aut quilibet, qui puriter lavit dentes. Tamen renidere usquequaque te nollem. Nam Risu inepto res ineptior nulla est. Nunc Celtiber in Celtberia terra. Quod quisque minxit, hoc sibi solet mans. Dentem, atque russam defricare gingivam: Ut quò iste vester expolitior dens est. Hoc te amplius bibisse praedicet lotii’.

Een zekere boerin bracht het water van haar man hier in de stad bij een dokter en toen hij het zijne gezegd had deed zij daarbij dat het bij hem in de keel opkwam en vroeg of het geen opstijging van de moeder zou kunnen wezen? En toen de ander zich niet kon inhouden van lachen, zei zij, ‘hebben de mannen geen moeder?’ ‘Neen’, antwoordde hij. Maar hem kwelde de opstijging van de vader. ‘Ik dacht het wel’, zei de boerin, ‘want het komt hem eveneens in de keel op net als het bij mij gebeurt’. Daarmede ging ze wel getroost naar huis en de dokter kreeg veel werk in dat dorp van diegene die met de opstijging van de vader gekweld waren. Want van allen die voor het hart of in de keel maar het minste mankeren wordt er al dadelijk verklaard dat ze de opstijging hebben. Een ander boerin kwam met het water van haar man in Den Haag en wilde alleen van de geneesmeester weten of hij van de ziekte sterven zou. ‘Want’, zei ze, ‘waarom zou ik verloren kosten maken, is hij er slecht aan toe dan zullen geen dranken hem helpen, is hij niet vaag dan zal hij wel zonder dranken genezen’. Ik geloof dat de goede heer al dapper versteld stond omdat boerinnen haperwerk te ontwarren. Beter wisten zich te redden drie anderen waarvan ik de kluchtige geschiedenis zal verhalen. Een zekere huisman bracht midden in de winter water bij de geneesmeester en die vroeg of het of het van zijn vrouw was. De boer zei ja, maar zie eens of ge daar niet wat anders aan merkt. De dokter, omdat het water van goede kleur was, kreeg argwaan van (11) enige uitwendige pijn en gaf dat ook tot antwoord.

‘Braaf’, riep de boer, ‘dat is goed geraden, maar waar vandaan komt de pijn die ze voelt in haar zijde waar het blauw is?’ De geneesmeester hoorde van de blauwheid en kon daaruit gemakkelijk afleiden dat zoiets door vallen of stoten gebeurd was en vroeg daarom of de vrouw niet gevallen was? De boer stond hierover zeer verwondert en zei, ‘meester, als ge me kan zeggen waarvan ze gevallen is zal ik u houden voor de allerbeste’. De geneesmeester die de plompheid van de huisman bemerkte en de gesteldheid van de woningen overlegde gaf voor antwoord dat ze van de trappen gevallen was. ‘Bij god’, zei de boer, ‘als ge uit het water kan weten van hoeveel trappen ze gevallen is zal ik alleman zeggen dat ge een hups man bent’. Hier kon de geneesmeester zich nauwelijks van het lachen inhouden, evenwel wist hij dat de boerenzolders niet zeer hoog zijn en antwoordde ontrent twaalf trappen. Waarop de huisman zei, ‘bekijk het water noch eens goed, want er moeten er meer zijn’. De geneesmeester keek naar beneden en bedacht wat anders, trok daarna een statig gelaat en zei, ‘de weg is door de vorst geheel glad en bent ge onderweg niet gevallen en hebt wat water gestort? De boer, omdat het een slechte loper was zag de geneesmeester voor een profeet aan en bekende dat hij gevallen was en dat er wat gestort was. Daarop zei toen de geneesmeester met een grote stemmigheid, ‘fijn man, op die plaats waar ge gevallen bent moet ge de andere trappen zoeken want ik heb ze hier niet in dit glas’. De boer was zeer verwonderd over de geleerdheid en ervaring van de geneesmeester en ging zo naar huis en vertelde zijn gelijken met groot genoegen hoe wijs de dokter hem geantwoord had.

Jason van Praet, vermaard geneesmeester van de markgraaf van der Veere, verhaalt hoe twee vrouwen bij hem water gebracht hadden en dat hij daarvan zei dat het lichaam door enige arbeid vermoeid was en de zweetgaatjes van de huid daardoor geopend waren en de koude naar het hart getrokken was, daar op volgt verstopping, brand en benauwdheid op de borst. Waarop de ene vroeg, ‘heer denkt u dat het mannen- of vrouwenwater is? Hij raadde juist naar de kleur dat het van een man was. Waarop ze terstond verder gingen, ‘is het een bruidegom en die haar trouwen zal?’ Daarop bleef hij wat staan kijken door zo ‘n vreemde vraag ontsteld te zijn. Wat ze merkten, ‘ik begrijp wel’ zei ze, ‘dat ge weet dat het dezelfde bruidegom is die ge zegt dat hij vermoeid is van arbeid en een kou gevat heeft. Wat hem gebeurd is met te veel dansen op het voorspel waardoor hij bezweet is en plotseling in de koelte gegaan is’.

Hier te lande was een andere geneesmeester die vermaard was van de goede kennis die hij had in het water kijken en bij hem wilde een boerin het water van haar man brengen, dan ging ze onderweg naar haar landvrouw. Die wijsneus Trip, die elke gelegenheid te waar nam om de geneesmeester te bedriegen, verzocht de boerin dat ze zelf het water zou geven om die te laten bekijken. De dokter zag haar en wist wel dat het een doortrapt wijf was en gekomen (zoals vaak gebeurt) om hem maar uit te horen en was op zijn hoede. Derhalve toen het water uit het kannetje (wat dicht gestopt was met een kruid dat maar op een plaats groeide) gegoten werd zei hij, ‘dit water is van geen edelman, noch borger, maar van een boer en het komt niet uit deze stad, maar is van buiten door zodanige poort ingebracht’. Het wijf dat dit hoorde stond geheel versteld en verhaalde toen vanzelf de gesteldheid van ziekte van de huisman en ze kon zich niet genoeg verwonderen en meende dat hij alles uit het water gezien had. Een ander geneesmeester zei van het water dat hem gebracht was van een snijder te zijn waarvan gemeend werd dat hij zulks niet door kunst, maar door het inzicht van enige geest beoordeeld had. Dan het bedrog bestond hierin dat het kannetje gestopt was met snippers van verschillende kleuren zoals de snijders gewoon zijn om er hun kussens van te maken. Dus bevindt men de waarheid van het spreekwoord dat de wereld bedrogen wil zijn.

Zekere dienstmaagd bracht haar vrouwenwater naar de dokter en toen ze met vallen het kwijt raakte en niet wist wat ze zou doen hield ze haar kannetje onder een koe die daar juist stond en piste en bracht dat water in plaats van het andere. Hij zei daarop dat de zieke te veel gras en kruiden at. Dit was een gelukkig raadsel en door meer gauwigheid dan reden overlegd. Want Hippocrates zelf staat toe in 4 Aphor. 70 dat ons water op die van paarden en ossen kan lijken en dat zulks pijn in het hoofd betekent.

En al is het dat sommige de tekens hebben willen beschrijven waardoor het water van andere vochtigheid onderscheiden kan worden zijn die allen loos en bedrieglijk. En er is niets gemakkelijker dan om een dokter, hoe voorzichtig hij ook zou mogen wezen, met enig nat of ander water te bedriegen. En al is het dat de geneesmeesters dikwijls hierna op goed geluk slaan en dat ze door enige omstandigheid of losse ondervraging de zaak op het hoofd treffen en dat het dientengevolge naar hun zin goed uitpakt (zoals ook die bij Boccacia die (12) door enige boeven die daartoe gezinspeeld hadden uit het water oordeelde dat de man met kind beladen was) zo gaat het mede soms wel tegen hun zin en worden dan door diegene die ze iets verkeerd beoordeeld hebben achter de rug uitgelachen en bespot. Daartoe komen sommige soms met bier of enig ander nat en krijgen evenwel al enig bescheid. Bij zeker geneesmeester werd een bedekt glas gebracht met Spaanse wijn om te bekijken en omdat hij dit aanzag voor rood water zei hij dat de lever geheel ontstoken was en dat grote brand door het ganse lichaam zich verspreide. De schalk die daarop uit was nam het glas weer aan en gaf tot antwoord dat zulks wel te geloven was waar te zijn wanneer hij het opgedronken zou hebben zoals hij op staande voet deed. De gierigheid van sommige zieken die niet graag voor hun eigen gezondheid enige kosten maken als ook de slordige karigheid van sommige geneesmeesters die menen dat er geen koren van de molen behoort afgewezen te worden zijn oorzaak dat deze ketterij zo lang in zwang gaat. Toen ik uit Italië in Brabant kwam en te Leuven de vermaarde Thomas Fienus begroette die daar professor in de medicijnen was en hiervan onder andere praatte was verwonderd dat hij aan mij vertelde zulks aan te houden vanwege het grote profijt dat hij daarvan trok en dat men door ondervragen en kunstig raden dicht bij de waarheid kon komen. Alzo mede de vermelde dokter Crellius die enige jaren geleden medicus was hier te Dordrecht en die grote loop van water kijken had en toen hem gevraagd waarom hij dat deed en gaf voor antwoordt, ‘ten minsten een of twee schellingen’. Dan worden ze ook soms wel degelijk bedrogen. Beter heeft het me geleken toen ik net thuis kwam om de kunst te gaan oefenen door mijn waarde meester doctor Everard van Vorst, die een zeer geleerd professor te Leiden is, dat ik die kwade gewoonte geleidelijk aan zou afschaffen. Hiertoe heeft mede de edele en zeer ervaren geneesmeester Mr. Pieter van Foreest in een boekje in Latijn geschreven van het onzekere oordeel van het water en die is door doctor Nollens in Nederlands overgezet en uitgegeven.

Ik en kan het evenwel wel nuttig vinden alhier twee soorten misbruik te weerleggen die het allermeest bij het gewone volk in zwang gaan en waar de dokters dapper mee gekweld worden. Die met het water komen willen en gewoonlijk weten of het van een man of van een vrouw is. Dit weten ze behendig (zoals ze menen) aan te leggen en zeggen het water te brengen van een persoon en zich wel wachten voor het woord hij of zij. Daarnaast zijn ze er ook veel op uit om te weten of een net getrouwde vrouw (omdat zodanige gewoonlijk naar kinderen verlangen om geen verloren werk te doen) zwanger is. En zulks gebeurt niet weinig van jonge dochters die bevreesd zijn dat hun kermis, die ze met vreugde gehouden hebben, wel zonder vreugde vergaan mag en met schande uitbarsten. Maar ik zal helder bewijzen dat uit het water niet gezien kan worden of het van een man of van een vrouw is, noch of een vrouw zwanger is.

(10) Wat het eerste aangaat. Al maakt een jongeling ander water dan een oude man en een man anders dan een vrouw bestaat zodanig verschil alleen in de kleur en het wezen omdat ze ook door verschillende andere oorzaken veranderd kunnen worden en het kan zich niet zo vertonen of het van een man of van een vrouw is want een vrouw van hete of galachtige gesteldheid zal na oefening van haar lichaam en gebruik van hete spijzen een diepere kleur water maken dan een man van koude gesteldheid. Insgelijks een vrouw die koorts heeft of met een andere ziekte gekweld is zal zonder twijfel naar de aard van de ziekte ander water maken. Die dan allerhande water bekijkt, hoe zal hij kunnen onderscheiden of het van een man of van een vrouw komt als hij de gesteldheid niet weet van diegene die het gemaakt heeft. Derhalve wanneer een gezond en gematigde man met zodanige vrouw, een die warm van aard is met een warme, een zieke man met een zieke vrouw vergeleken wordt en dat er niets van buiten bij komt wat het water verandert dan zou misschien het water van een vrouw enigszins onderscheiden mogen worden van manen water, maar anders niet omdat vanwaar het water bij een geneesmeester gebracht wordt vaak onbekend is. En aldus is te verstaan hetgeen sommige geneesmeesters schrijven van het verschil in vrouwen- of mannen water. Want omdat de mannen gehouden worden warmer te zijn en omdat ze meestal meer oefeningen doen maken ze dunner en gekleurder water en waarin weinig bezinkt. Maar omdat de vrouwen kouder van natuur zijn en hun lichamen weinig oefenen maken ze bleek water wat veel bezinkt. Dan kan dit uit oorzaken die nu verhaald zijn veranderen, derhalve dat hierin niets zeker is en zulks uit het water te oordelen is een grote lichtvaardigheid en strekt meestal om het gewone volk te bedriegen.

(11) Vanwege de zwangerheid staat er niet minder aan te twijfelen en in dit ongestadige weer moet een geneesmeester dikwijls tegen zijn wil aan het roer staan. Maar onze eerste en opperste meester Hippocrates die alle tekens (13) van zwanger gaan wel vlijtig onderzocht en beschreven heeft maakt nergens enig gewag van het water. Daarenboven wordt het water niet veranderd door de zwangerheid zelf, maar alleen door het ophouden van de stonden waarvan men moet bekennen dat ze het water kunnen veranderen omdat het bloed en de vuiligheid hun loop wederom in de aderen nemen. Maar die verandering van water kan ook in de maagden uit opstopping van hun stonden ondervonden worden, ja ook in allerhande ziektes die uit zodanige ophouden veroorzaakt zijn als mede in verstoppingen van het andere ingewand. Zodat het water hier niet eigens of bijzonders kan uitwijzen. We zien dat de waters soms ongekleurd zijn (zoals in de verstopping dikwijls gebeurt) soms diep gekleurd, soms het gezonde gelijk (als de zwangere vrouw zelf gezond is) soms dun en soms dikker zoals ook het ook in andere gelegenheden gemaakt wordt. En wanneer de vrouw slecht te pas is dan wordt het water door de kracht van de ziekte zo veranderd dat alle tekens van zwangerschap, als er enige waren, te niet zouden gaan. Waaruit volkomen blijkt hoe los dat het gaat die uit het water te willen oordelen. Avenzoar, een voortreffelijke Arabisch geneesmeester, schrijft dat hij in zijn eigen huisvrouw bedrogen is geweest waar hij nochtans behalve het water, noch andere tekens kon waarnemen. En een zeer geleerd Italiaanse geneesmeester, Saxonia, verhaalt dat toen zijn moeder van hem zwanger ging hij door de geneesmeesters beoordeeld werd voor een mola of klomp vlees en dat zijn moeder, niettegenstaande ze met vele dranken gekweld werd, evenwel de vrucht tot zijn tijd behield. Dan de sterkte van de baarmoeder en de vrucht is niet altijd zo groot dat ze de onvoorzichtige middelen kan weerstaan. Daarvan heb ik een voorbeeld gezien dat wel verdient alhier, tot waarschuwing van andere, gesteld te worden. Een jonge en anders gezonde vrouw kreeg nadat ze enige maanden geen verandering gehad had een zeer grote jeuk onder aan haar lichaam waarvoor ze eerst Doctor Foreest liet halen en daarna ook mij, maar omdat ze uit ongeduld en verbolgen zinnen enkel begeerde dat wij haar stonden zouden laten komen omdat we goed wisten, zoals zij zei, dat ze niet bevrucht was en wij anders oordeelden en daartoe niet wilden overgaan, liet ze de voor vermelde doctor Crellius halen die zich verwonderde over onze onwetendheid en stof genoeg kon zien uit het water en te onderscheiden of iemand een jongetje of een meisje als ook een of meer kinderen droeg en verzekerde haar dat ze gans niet zwanger was. Hierdoor nam de vrouw, die op haar verzoek en begeren gevolgd en versterkt was door zijn raad de sterkste afdrijvende dranken in die ik ooit gezien heb. Maar welke uitkomst? De vrouwe kon door haar sterke natuur de sterke kracht van de dranken doorstaan, dan verloste daarna van een zeer tenger kindje vol water en zo dat het gehele lichaam zo helder was dat men met een kaars daar dwars door bijna zien kon waarop na weinig dagen de dood volgde. Dit was de vrucht van de vermetele kennis van het water.

Me dunkt dat hierop niet slecht de woorden op zullen passen waarmee Hippocrates zijn wet begint, ‘De medicijn, zegt hij, is de voortreffelijkste van alle kunsten. Maar wordt vanwege de onwetendheid door diegene die haar beoefenen en het verkeerde oordeel van diegene die zodanige gebruiken veel achter andere kunsten gesteld’. Ik meen dat de oorzaak van deze fout is dat er in de steden voor de medicijnen alleen geen andere boete gesteld is als van schande en oneer. Maar die raakt weinig diegene die hieruit gemaakt schijnen te zijn. Want die lijken op de komedianten en net zoals die het wezen en het kleed wel hebben van de persoon die ze spelen, maar evenwel die persoon niet zijn, net zo zijn er ook vele doctoren met de naam, maar zeer weinige met de daad. En voorwaar hoe veel zijn er die in deze zware en gewichtige kunst zo plotseling valt zoals (volgens het spreekwoord) een koe in een lopend watertje waar het wel hoognodig is dat diegene die wat goeds zal uitrichten van jongs af aan bij de beste meesters daarin met alle vlijt en goed verstand opgetrokken wordt. Hetgeen niet was bij diegene die ik nu genoemd heb en daarom alleen genoemd is omdat anders gemakkelijk achterdocht op iemand anders zou kunnen vallen. Hieruit is nu gemakkelijk af te leiden hoe schadelijk dat het is te veel op het water te vertrouwen en zich tegen goed oordeel daarin te laten bedriegen. Derhalve is het beste dat men het water bij de zieke ziet als een teken onder de anderen, maar dat het niet gehouden wordt dat het alleen genoeg is om van alles een volkomen teken te geven.

Noch minder dat het kan aanwijzen of een vrouw, zoals we nu verhaald hebben, bevrucht is en ik laat staan dat men uit het water zou kunnen zien of een jongetje of een meisje gedragen wordt zoals doctor Crellius voor geeft. Een ander geneesmeester (van Broer Cornelius geslacht) die zoiets goed begreep en niet van zekere vrouw ontslagen kon worden die daar duidelijkheid van wilde, zei dat hij dat uit het water niet kon weten, maar als ze daar van verzekerd wilde zijn dat hij haar (niet eens er aan denkende dat ze daar toe zou komen) moedernaakt moest zien. De begeerte van de vrouw was zo groot dat ze dat toestond. De geneesmeester die daar (14) over zeer verbaasd was wist niet waar hij met zijn milde toezegging zou blijven en was niet minder beduusd als eertijds Paris voor de drie naakte Godinnen, maar zei evenwel verwonderd te zijn in die vreemde zaak want toen hij haar van achteren bezag leek het hem toe dat ze een jongetje droeg, maar toen hij haar van voren zag dacht hij dat zich daar een teken vertoonde van een meisje. Dit viel noch naar de kunst uit. Want ze verloste daarna van een zoon en een dochter.

HET TWEEDE BOECK VAN DE GENESINGE, In ’t gemeen.

Het Eerste Capittel.

Macht der Genees-konste, dickwils de Nature over-treffende.

Als de Sieckte ghenoeghsaem bekendt is, soo en valter niet anders te doen dan de selvige wel te genesen, het welck alderbest ghedaen werdt (ghelijck Asclepiadis seyde) by de gene, die rasch, seker, ende niet ongenuchelijck en gheneest. Dat is, die sulcke middelen aen-went, de welcke haestigh helpen, sonder eenigh gevaer zijn, ende van de Sieckten met geen tegenheyt gebruyckt en werden. De Genees-middelen stelt een Genees-meester in ’t werck, niet alleen als zijnde een dienaer van de Nature, maer somtijdts als een helper, somtijdts oock als een opper-baes. Want de Konste gaet in sommighe dinghen de Nature te boven: als de welcker niet alleen de Nature na en volght, maer oock altemet de selvige te hulp komt, altemet mede overtreft, ende dickwils beter geneest, als de Nature. Want de selfde, zijnde als de meestersche onses levens, regeert alles soo bequaem, als sy kan, ende tracht ghestadigh daer toe, dat het Lichaem, tot het eynde des levens mochte in ghesontheyt blijven: ende indien het van buyten met eenigh ongemack ghedreyght werdt, om het selve na vermogen af te keeren. Nu al ’t gene, dat de Nature, soo in ’t behouden der Gesontheyt, als in ’t genesen der Sieckten, wel doet, sulcx werdt na-ghevolght, ende door wijslick overleggen gestiert van de Genees-konste, die anders geen wit en heeft, als de Gesontheydt. Maer wanneer somtijdts de Nature door hartneckigheyt van de Sieckte verhindert, ofte van haer selfs verswackt is, dan komt de Genees-konste haer te hulpe, ende volvoert het begonnen, ende onvolmaeckt werck, ende maeckt alsoo dat langhdurighe Sieckten meesten-deel verkorten. Hier-en-boven overtreftse noch altemet de Nature. Want sy de Beenderen, die uyt het lidt zijn, wederom inset, sy vereenight de kanten in de wonden, die wijdt van een gewecken waren, ende doet in verscheyde andere gebreken het voornaemste werck, het welck de Nature niet eens aen en soude grijpen, veel minder wel uyt-voeren. Ende voorwaer waerom souden soo veel geleerde, ende treffelicke Mannen soo langen, ende neerstigen arbeyt hier toe aen-ghewendt hebben, by aldien dese Konste niet wat grooter ende deftiger uyt en wracht, als de Nature? Gelijck een Gout-smidt in ’t gout, het welck een natuurlicke stoffe is, aerdige ende konstige dingen werckt, ende maeckt dat het fatsoen boven de stoffe is, ’t gene de Nature selve niet en souden konnen by-brengen, ende ghelijck de Bouw-konste uyt hout ende steen de huysen, ende kercken maeckt, die de Nature nimmermeer en soude konnen op-bouwen: soo overtreft oock de Genees-konste, in vele Sieckten te overwinnen, de Nature selver. Want de Nature werckt alleen door aen-gheboren ingeven, maer de Genees-konste werdt gheleyt door de kennisse ende verstandt. Dewijl dan de Genees-konste de krachten kendt, van alles, dat in de werelt is, ende ’t onderscheyt weet tusschen ’t gene gesont, ende schadelick is, soo wacht sy haer van ’t eene, ende neemt aen (15) het andere, waer door sy Sieckten, die anders doodelick souden wesen, verlicht, ende overwint, het welck voor de Nature onmoghelick ware gheweest, om alleen te weghe te brenghen. Kleyne Sieckten werden wel van de Nature overwonnen, maer die swaerder zijn, hebben de Konste van doen.

HET TWEEDE BOEK VAN DE GENEZING In het algemeen.

Het eerste kapittel.

‘Macht van de geneeskunst die dikwijls de natuur overtreft’.

Als de ziekte voldoende bekend is dan valt er niet anders te doen dan die goed te genezen wat het allerbest gedaan wordt (zoals Asclepias zegt) door diegene die snel, zeker en niet ongenoeglijk geneest. Dat is die zulke middelen gebruikt die snel helpen, zonder enig gevaar zijn en door de zieke met geen tegenzin gebruikt worden. De geneesmiddelen stelt een geneesmeester in het werk, niet alleen omdat het een dienaar is van de natuur, maar soms als een helper en soms ook als een opperbaas. Want de kunst gaat in sommige dingen de natuur te boven als een die niet alleen de natuur navolgt maar ook die af en toe te hulp komt en af en toe mede overtreft en dikwijls beter geneest dan de natuur. Want die, omdat het de meesteres van ons leven is, regeert alles zo geschikt als ze kan en tracht steeds daartoe dat het lichaam tot het einde van het leven gezond mag blijven en indien het van buiten met enig ongemak bedreigd wordt om het zelf naar vermogen af te wenden. Nu al hetgeen dat de natuur in het behouden van de gezondheid als in het genezen van de ziekte goed doet zulks wordt nagevolgd en door wijs overleg gestuurd door de geneeskunst die geen ander doel heeft dan de gezondheid. Maar wanneer soms de natuur door hardnekkigheid van de ziekte verhinderd of door haar zelfs verzwakt is dan komt de geneeskunst haar te hulp en volvoert het begonnen en onvolmaakte werk en maakt alzo dat langdurige ziektes meestal verkorten. Hierboven overtreft ze noch af en toe de natuur. Omdat ze de beenderen die uit het lid zijn er wederom inzet, ze verenigt de kanten in de wonden die wijdt vaneen geweken waren en doet in verschillende andere gebreken het voornaamste werk wat de natuur niet eens aan zou grijpen en veel minder goed uitvoeren. En voorwaar waarom zouden zoveel geleerde en voortreffelijke mannen zo’n lange en vlijtige arbeid hiertoe aangewend hebben als deze kunst niet wat groter en deftiger uitbracht dan de natuur? Net als een goudsmid in het goud, wat een natuurlijke stof is, aardige en kunstige dingen bewerkt en maakt dat de vorm boven de stof is hetgeen de natuur zelf niet zou kunnen maken en net zoals de bouwkunst uit hout en steen de huizen en kerken maakt die de natuur nimmermeer zou kunnen opbouwen zo overtreft ook de geneeskunst door in vele ziekten te overwinnen de natuur zelf. Want de natuur werkt alleen door aangeboren ingeven, maar de geneeskunst wordt geleid door kennis en verstand. Terwijl dan de geneeskunst de krachten kent van alles wat er in de wereld is en het verschil weet tussen hetgeen gezond en schadelijk is wacht ze zich van het ene en neemt (15) het andere aan waardoor ze ziekten die anders dodelijk zouden wezen verlicht en overwint wat voor de natuur onmogelijk geweest zou zijn om alleen teweeg te brengen. Kleine ziekten worden wel door de natuur overwonnen, maar die zwaarder zijn hebben de kunst nodig.

Het II. Capittel.

1. Genesinge, bestaende in drie dingen,

2. De Soorte van Genees-middelen, zijnde regel-recht strijdende tegen de Sieckte,

3. Haer Mate,

4. Maniere van gebruycken.

5. Fatsoen, ofte Gedaente.

6. Bequaemheyt des Tijts,

7. Maniere van Leven.

(1) In ‘t ghenesen moet insonderheyt acht ghenomen werden, op drie dinghen, de Soorte van Genees-middel, sijn Mate, ende Maniere om te gebruycken. Wat de Soorte belanght, die bestaet in een, ofte veel. Ende als het een moet wesen, ofte ’t selfde dient enckel, ofte ghemenght, ende als veel, of sy allegader t’seffens, ofte elck in ’t bysonder moet gebruyckt werden. De Mate sal wel aen-ghewesen werden, wanner met weet hoe sterck de Genees-middel is, van wat hoedanigheyt, hoe dickwils ende hoe langhe men het selve mach in geven. De Maniere van ghebruycken wijst aen door wat wegh de Sieckte te verjagen is, op wat plaetse de Genees-middelen moeten ghebesight werden, op wat fatsoen, ende wat tijdt van de Sieckte. Dit moet hy al te samen weten, die de Genees-middelen bequaemelick sal gebruycken.

(2) Een Genees-middel is ’t gene, dat de Sieckte verjaeght: nu al ’t gene de Sieckten verjaeght, doet daer ghewelt op: ’t gene gewelt doet, is tegenspannigh: waer uyt volght dat de Genees-middel nootsakelick de Sieckte moet tegenspannigh wesen, ende dat alle Sieckten verdreven ende ghenesen werden door het ghene, haer recht teghen is. Alsoo werdt kouw door hitte, ende hitte door kouw verjaeght, ende soo voorts. Ende al schijnt het dat eenighe Sieckten door ghelijcke middelen ghenesen, soo zijn even-wel de selvighe de oirsaeck der Sieckte eerst, ende in haer selven, gantsch tegen-strijdende: maer de Sieckten by toeval: ende nemen dese niet in haer selven wegh, maer alleen door het wegh-nemen van haer oirsaeck. Soo verdrijft Rhabarber, al is sy heet, de Koortsche, die oock heet is, om dat sy de Gal, die de Koortsche veroirsaeckt, uytwerpt. Ende de Vermoeytheyt werdt versacht door de Oeffeninge, om dat sy de Vochtigheydt, die door de Spieren verspreyt was, verdrijft. Braken werdt door Braken op-ghehouden, ende Loop, met yet ’t welck doet af-setten ’t geene dat den loop veroirsaeckt. Ende dit is de rechte Maniere van genesen. Want soo lange de Oirsaeck blijft, soo en kan de Sieckte niet wegh-genomen werden. Ende by aldien men sulcks pooghden te doen; soo veel als men van de Sieckte af-trock, soo vele soude de Oirsaeck (die nimmer stil en staet) aen-nemen: ende al schijnt het, dat de Sieckte somtijdts wat vermindert is, soo en volght even-wel daer op, sonder wegh-nemen van de Oirsaeck, geen volkomen ghenesinghe. Als de Sieckte eerst begint, ende noch niet diep ghewortelt en is, dan verdwijntse gantsch met het wegh-nemen van de Oirsaeck: maer als een deel daer van al vast ghestelt is, een deel noch al ghestadigh aen-groeyt, dan en neemt het verdrijven van de Oirsaeck de Sieckte niet en wegh. Derhalven moet eerst de Oirsaeck, ende dan de Sieckte uyt-geroeyt werden: want alsoo gaetse met den wortel uyt, datter daer na niet met alleen meerder af noch op en slaet.

(3) De Mate, ofte groote van ’t Genees-middel staet te nemen na de groote van de Sieckte: gelijck na de soorte der Sieckten ghenomen werdt de soorte van Genees-middel: ende na de ghelegentheyt van het deel de maniere ende wegh om ’t selfde te ghebruycken. De soorte der Sieckte werdt door haer eygen ken-teyckenen aen-ghewesen. De groote, door de kracht ende ’t ghewelt van haer toe-vallen, als oock door het af-wijcken van den vorigen, ende natuurlicken standt, waer in het Lichaem was voor de Sieckte. Sulcks werdt vernomen uyt de nature van den Siecken, ende uyt sijn gewoonlicke maniere van leven. Laet yemandt kout ende vochtigh van Naturen zijn, een ander heet ende droogh, wanneer sy beyde een Koortsche krijgen, soo moet den eersten stercker verkoelt werden, als stercker Oirsaeck in hem hebbende, om soodanigen Koortsche te verwecken. Gelijck men bevindt, dat nat hout meerder vyer van doen heeft om te branden, als ’t geene dat droogh is, ’t welck lichtelick ontsteken werdt. Dan de groote van de Genees-middel, die de groote van de Sieckte aenwijst, moet oock na de gelegentheyt van het deel vermeerdert, ende vermindert werden. Dat vast van wesen is, diep leyt, ende wat onghevoeligh is, vereyscht stercker Middelen, als ’t gene sacht ende ydel is: voor aen komt, ende een scherp gevoelen heeft. Een Voornaem Deel en wil oock geen hevige Middelen hebben, alsoo het selvighe daer door beschadight, ende verhindert werdt in sijn werckinghen, die tot onderhoudt des levens dienen.

(4) Wat nu het derde belanght, te weten, de Maniere van gebruycken: Onder de Genees-middelen zijn sommige die alleen veranderen, sommige die ledigh maken. Die maer veranderen, die moeten (16) het zy ’t gebreck uytwendigh, ofte inwendigh is, op de plaets selve geleyt werden. Het welck in uytwendige licht is, ende in de inwendige moet men weten, door de ontledinghe, waer de deelen onder leggen. De selfde wijst oock niet minder aen de maniere van in-geven, als van op-leggen, want als men weet, door wat wegh de Genees-middelen lichtelicker konnen ghebracht werden tot het beschadight Deel, dan is het licht te weten, hoe de selvige dienen ghebruyckt te wesen. Soo helpt men de ghebreken der Herssenen door Middelen, die boven op ’t Hooft ontrent den Kroon-naet van buyten gheleyt, die in de Ooren ghesteken, ofte door de Neus in-ghehaelt werden: maer ’t geene men anders mocht in-nemen, heeft daer weynigh kracht. Tot inwendighe ghebreken van de Borst, ende Longe, zijn dienstigh de Genees-middelen, die van buyten op de Ribben gheleyt werden, ende die men van binnen damps-wijse met den aessem in-haelt, als oock die met licken allengskens door de Stroot-ader in de Borst leken, maer niet die dadelick in de Maegh gheslockt werden. Alsoo geneest men de Maegh ende bovenste Dermen door Middelen van bovenen, de onderste van onderen, door Clysteren. In de Ontlastingh staet mede te letten op de wegen die de Nature aen-wijst. De Maegh wert best ontlast door Braken, de Dermen door Kamer-gangh. Het bultige Deel van de Lever door het Water, het holle door den Stoel-gangh. De Nieren ende Blaes door het water: de Lijf-moeder door haren eygen hals.

(5) Het Fatsoen ofte de Gedaente van de Genees-middelen werdt begrepen in dun, ende dick. Welck te ghebruycken staet, wijst ons aen de soorte van ’t gebreck, als oock den aert, ende de gelegentheyt van het ghebreckelick Deel. Wanneer die verre af-leyt, ofte hart ende vast is, soo vereyscht het dunne, ende weecke middelen, op dat die lichter souden door-schieten. Maer het deel, dat nader ofte ydelder is, kan oock met dicke geholpen werden. Dan alle Middelen, die men in-neemt ofte van buyten gebruyckt om te versachten, te verdunnen, te suyveren, te doen verdwijnen, toonen, dun zijnde, haer meeste kracht. Maer de gene die afweren, te samen trecken, dick maken, stoppen, ofte verstercken, het zy de selvighe van binnen, ofte van buyten ghebruyckt werden, hebben haer meeste kracht in dicke ghedaente. Die in haer werckinghe tusschen beyden gaen, moeten oock daer na het fatsoen hebben, ghelijck Salven, Syropen, ende diergelijcken. Ende dit is van wegen het fatsoen der Genees-middelen. Wy sullen nu komen tot de tijt, om de selvige te besigen.

(6) In ’t ghenesen van alderhande Sieckten staet voornamelick te letten op de bequaemheyt des Tijdts. Langhdurighe gebreken en werden nauwlicx geholpen, als door veranderingh van middelen. Een enckele Sieckte, die voor sachte middelen ’t sijner tijdt niet en wijckt, moet harder aen ghetast werden. Daer verscheyde middelen na malkanderen noodigh zijn, daer en moet men het laetste niet by der handt nemen, voor dat het eerste sijn werck ghedaen heeft. Soo en moet men voor een hart gheswel niet soecken te verdrijven, voor al-eer ’t selve gemoeygh ende sacht ghemaeckt is. Want dat soude te vergeefs wesen. Ende even ghelijck de Sieckten in haer stonden, soo veranderen oock de Genees-middelen. In ’t beginsel van een Sinckingh staen alleen te ghebruycken de gene, die te samen-treckende van aert zijn, als de welcke kracht hebben om de selvige te rugh te drijven: maer als sy vast ghestelt is, moet men gebruycken middelen om te doen verdwijnen, ofte als sulcx niet wesen kan, te versweren. Soo moet het oock toegaen in inwendighe Sieckten. Ende wanneer aldus op de gelegentheyt der gebreken, de verandering van middelen volght, dan heeft men oock de Nature te baet; ende als die tegen-werckt, dan en kander niet veel goets uyt-gerecht werden.

(7) De Maniere van Leven staet oock uyt de Tijden der Sieckte af te nemen. Want in ’t beginsel moet men weynigh eten, in ’t verhoogen noch weyniger, ende als sy op het hooghste is, alderweynigst: om dat als dan, dewijl de Toevallen hevighste zijn, ende de Nature gantsch doende is, om de Sieckte te verteren, daer van niet afgheleyt, noch met het koken van de Spijse elders ghetrocken werde. In Sieckten, die tusschen beyde af-gaen, ende weder komen, gelijck Koortschen, en dient men tegens de tijdt, datse aen-komen, niet te eten, also men daer-door niet het Lichaem, maer de Sieckte voedet. Noch oock wanneer sy op haer hevighste zijn, alsoo als dan door den damp, die het gheheele Lichaem door loopt, de in-ghenomen spijse komt te verderven. Derhalven is alleen bequaeme tijdt om te eten als de Koortsche in ’t af-gaen is, ofte noch beter, als sy geheel over is.

’t Gene dus verre in ’t ghemeen gheseyt is, sullen wy nu wat nader gaen ondersoecken, ende van elck soorte der Genees-middelen aen-wijsen op wat mate, ende maniere de selvige gebruyckt moeten werden, beginnende van de Ontlastinge, die alle Sieckten by na gemeen is.

Het II. Capittel.

1. Genesinge, bestaende in drie dingen,

2. De Soorte van Genees-middelen, zijnde regel-recht strijdende tegen de Sieckte,

3. Haer Mate,

4. Maniere van gebruycken.

5. Fatsoen, ofte Gedaente.

6. Bequaemheyt des Tijts,

7. Maniere van Leven.

(1) In het genezen moet vooral gelet worden op drie dingen, soort van geneesmiddel, zijn maat en manier om te gebruiken. Wat de soort aangaat, die bestaat in een of veel. En als het er een moet zijn of hetzelfde dient het enkel of gemengd te zijn en als het veel of ze alle tezamen gelijk of elk apart gebruikt moeten worden. De maat zal wel aangewezen worden wanner met weet hoe sterk het geneesmiddel is, van welke hoedanigheid, hoe dikwijls en hoe lang men het mag ingeven. De manier van gebruiken wijst aan door welke weg de ziekte te verjagen is en op welke plaats de geneesmiddelen gebruikt moeten worden, op welke manier en welke tijd van de ziekte. Dit moet hij al tezamen weten die de geneesmiddelen goed zal gebruiken.

(2) Een geneesmiddel is hetgeen dat de ziekte verjaagt, nu hetgeen de ziekte verjaagt doet daar geweld op en hetgeen geweld doet is weerspannig waaruit volgt dat het geneesmiddel noodzakelijk de ziekte weerspannig moet wezen en dat alle ziekten verdreven en genezen worden door hetgeen hun recht tegenover staat. Alzo wordt koude door hitte en hitte door koude verjaagd en zo verder. En al schijnt het dat enige ziekten door gelijke middelen genezen zo zijn evenwel die de oorzaak van de ziekte en eerst in haar zelf geheel tegenstrijdig, maar komt de ziekte bij toeval en neemt die niet zelf weg, maar alleen door het wegnemen van haar oorzaak. Zo verdrijft rabarber, al is ze heet, de koorts die ook heet is omdat ze de gal die de koorts veroorzaakt uitwerpt. En de vermoeidheid wordt verzacht door de oefening omdat ze de vochtigheid die door de spieren verspreid was verdrijft. Braken wordt door braken opgehouden en loop met iets wat laat afgaan hetgeen dat de loop veroorzaakt heeft. En dit is de goede manier van genezen. Want zolang de oorzaak blijft kan de ziekte niet weggenomen worden. En als men zulks probeerde te doen en zoveel als men van de ziekte aftrok zoveel zou de oorzaak (die nimmer stil staat) aannemen en al schijnt het dat de ziekte soms wat verminderd is zo volgt evenwel daar op, zonder wegnemen van de oorzaak, geen volkomen genezing. Als de ziekte net begint en noch niet diep geworteld is dan verdwijnt ze geheel met het wegnemen van de oorzaak, maar als een deel daarvan al vast gezet is en een deel noch steeds aangroeit dan neemt het verdrijven van de oorzaak de ziekte niet weg. Derhalve moet eerst de oorzaak en dan de ziekte uitgeroeid worden want dan gaat ze met wortel en al uit zodat er daarna niet met alleen meer nog van opkomt.

(3) De maat of grootte van het geneesmiddel moet afgeleid worden naar de grootte van de ziekte, net zoals naar de soort van de ziekte de soort van geneesmiddel genomen wordt en naar de ligging van het deel de manier en weg om het te gebruiken. De soort der ziekte wordt door haar eigen kentekens aangewezen. De grootte door de kracht en het geweld van haar symptomen als ook door het afwijken van de vorige en natuurlijke stand waarin het lichaam was voor de ziekte. Zulks wordt vernomen uit de natuur van de zieke en uit zijn gewone manier van leven. Laat iemand koud en vochtig van natuur zijn en een ander heet en droog, wanneer ze beiden een koorts krijgen dan moet de eerste sterker verkoeld worden omdat hij een sterkere oorzaak in zich heeft om zodanige koortsen te verwekken. Net zoals men ondervindt dat nat hout meer vuur nodig heeft om te branden dan hetgeen dat droog is wat gemakkelijk ontstoken wordt. Dan de grootte van het geneesmiddel, die de grootte van de ziekte aanwijst, moet ook naar de plaats van het deel vermeerderd en verminderd worden. Dat vast van wezen is, diep ligt en wat ongevoelig is vereist sterkere middelen dan hetgeen zacht en leeg is, vooraan komt en een scherp gevoel heeft. Een voornaam deel wil ook geen hevige middelen hebben omdat het daardoor beschadigd en verhinderd wordt in zijn werkingen die tot onderhoudt van het leven dienen.

(4) Wat nu het derde aangaat, te weten de manier van gebruiken. Onder de geneesmiddelen zijn er sommige die alleen veranderen en sommige die leeg maken. Die maar veranderen moeten, (16) hetzij het gebrek uitwendig of inwendig is, op de plaats zelf gelegd worden. Wat in uitwendige gemakkelijk is, in het inwendige moet men weten, door de ontleding, waar de delen onder liggen. Die wijst ook niet minder de manier van ingeven aan en ook van opleggen, want als men weet door welke weg de geneesmiddelen gemakkelijk gebracht kunnen worden tot het beschadigde deel dan is het gemakkelijk te weten hoe die gebruikt dienen te worden. Zo helpt men de gebreken van hersens door middelen die boven op het hoofd ontrent de kroonnaad van buiten opgelegd en die in de oren gestoken of door de neus ingehaald worden, maar hetgeen men anders mocht innemen heeft daar weinig kracht. Tegen inwendige gebreken van de borst en longen zijn nuttig de geneesmiddelen die van buiten op de ribben gelegd worden en die men van binnen dampgewijs met de adem inhaalt, als ook die met likken geleidelijk aan door de strotader in de borst lekken, maar niet die dadelijk in de maag geslokt worden. Alzo geneest men de maag en bovenste darmen door middelen van boven en het onderste van onderen door klysma’s. In de ontlasting moet er mede op de wegen gelet worden die de natuur aanwijst. De maag wordt het beste ontlast door braken, de darmen door kamergang. Het bultige deel van de lever door het water, het holle door de stoelgang. De nieren en blaas door het water en de baarmoeder door haar eigen hals.

(5) De vorm of de gedaante van de geneesmiddelen wordt begrepen in dun en dik. Die gebruikt moeten worden wijst ons de soort van het gebrek als ook de aard en de plaats van het gebrekkelijke deel aan. Wanneer die ver ligt of hard en vast is, dan vereist het dunne en weke middelen zodat die gemakkelijk door zouden schieten. Maar het deel dat nauwer of losser is kan ook met dikke geholpen worden. Dan alle middelen die men inneemt of van buiten gebruikt om te verzachten, te verdunnen, te zuiveren en te laten verdwijnen tonen, omdat ze dun zijn, hun meeste kracht. Maar diegene die afweren, tezamen trekken, dik maken, stoppen of versterken, hetzij die van binnen of van buiten gebruikt worden, hebben hun meeste kracht in dikke vormen. Die in hun werking tussen beiden staan moeten ook daarna de vorm hebben zoals de zalven, siropen en dergelijke. En dit is vanwege de vorm van de geneesmiddelen. Wij zullen nu komen tot de tijd om die te gebruiken.

(6) In het genezen van allerhande ziektes moet voornamelijk gelet worden op de beste tijd. Langdurige gebreken worden nauwelijks geholpen dan door verandering van middelen. Een enkele ziekte die voor zachte middelen te zijner tijd niet wijkt, moet harder aangepakt worden. Waar verschillende middelen na elkaar nodig zijn daar moet met het laatste niet bij de hand nemen voordat het eerste zijn werk gedaan heeft. Zo moet men voor een hard gezwel niet proberen te verdrijven voordat het gemoedelijk en zacht gemaakt is. Want dat zou tevergeefs wezen. En net zoals de ziekten in hun tijden zo veranderen ook de geneesmiddelen. In het begin van een zinking moet alleen diegene gebruikt worden die tezamen trekkend van aard zijn omdat die kracht hebben om die terug te drijven, maar als ze vast gezet is moet men middelen gebruiken om te laten verdwijnen of als dat niet gebruikt kan worden kan te laten verzweren. Zo moet het ook gaan in inwendige ziekten. En wanneer aldus op de plaats van de gebreken de verandering van middelen volgt dan heeft men ook de natuur te baat en als die tegenwerkt dan kan er niet veel goeds uitgericht worden.

(7) De manier van leven moet ook uit de tijden van de ziekte waargenomen worden. Want in het begin moet men weinig eten, in het verhogen noch minder en als ze op het hoogste is het allerminst om dat dan, terwijl de symptomen allerhevigst zijn en de natuur geheel bezig is om de ziekte te verteren, daarvan niet afgeleid, noch met het koken van de spijzen elders getrokken wordt. In ziekten die tussen beide afgaan en weer komen, zoals koortsen, dient men tegen de tijd dat ze aankomen niet te eten omdat men daardoor niet het lichaam maar de ziekte voedt. Noch ook wanneer ze op hun hevigste zijn omdat dan door de damp die het gehele lichaam doorloopt de ingenomen spijs komt te bederven. Derhalve is alleen een goede tijd om te eten als de koorts in het afgaan is of noch beter als ze geheel over is.

Hetgeen tot dusverre in het algemeen gezegd is zullen we nu wat nader gaan onderzoeken en van elke soort de geneesmiddelen aanwijzen op welke maat en manier die gebruikt moeten worden te beginnen van de ontlasting die in alle zieken bijna algemeen is.

(17) HET DERDE BOECK, VAN HET ADERLATEN ENDE PURGEREN.

Het Eerste Capittel.

1. Verscheyde Soorten van Ontlastinge.

2. Oirspronck van het Aderlaten.

3. Nootwendigh Gebruyck van het selve,

4. Mate van ’t Bloedt.

5. Tijt van ’t Laten.

6. Plaetse van de Ader: waerom onder den Bant? Om-loop van ’t Bloedt.

7. Stoppen van de Openingh.

8. Keure van het Bloedt.

(1)

Het Lichaem wordt ontlast door Alghemeene middelen, ofte bysondere. De Alghemeene Ontlastingh is de gene, die van ’t gheheele Lichaem af-neemt, als daer zijn Sweeten ofte Uyt-dampen, Bloeden, Braken, ende te Kamer gaen. Want door dese werdt wel eerst, het deel, dat sy eerst raken, ontlast, maer dat ledigh zijnde, oock by ghevolgh de andere. Het Braken suyvert eerst, ende meest de Maegh, de Kamer-gangh eerst de Dermen, maer die by-blijvende, vorders oock het ander Ingewant. Door het Bloeden werden eerst de Aderen geledight, ende de Slagh-aderen, die aen de selve gehecht ende in geopent zijn, daer na oock het geheele Lichaem. Het gene door de Huyt doet vervliegen, neemt eerst wegh, dat daer naest onder leyt, daer na dat in de grootste Aderen is, ende soo voorts uyt het Ingewant. De bysondere Ontlasting, ontlast alleen een deel, dat met overtolligheyt belast is. Alsoo werden de Herssenen door de Neus ende Mondt gesuyvert, de Borst ende Longen door Opspougen, de Nieren ende Blaes door Water-maken, de Lijf-moeder, ende Speen door Bloeyen, de onderste Dermen door een Set-pil, ofte Clysteer. Waer van wy nu elcks in ’t bysonder sullende handelen, beginnende van het Aderlaten.

(2) Gelijck de Menschen, hoe-wel vernuftigh zijnde, vele dingen gheleert hebben van de onvernufte Dieren: soo is oock in dit deel van de Genees-konste (seyt Plinius in ‘t 8. boeck van sijn Natuurl. Hist. op ‘t 26. Capittel) ons een Leer-meester gheweest het Rivier-paert, een groot beest dat hem in de Nijl, een Riviere in ’t Landt van Aegypten, alwaer van oudts de eerste Genees-meester gheweest zijn, onthoudt. Dit, wanneer het verneemt, dat het door langhdurige gulsigheyt met al te veel bloedt overlast is, soo begeeft het hem op den Oever van de Rivier, om te vinden eenigh versch af-gebroken Riet: ende een scherp-siende, quetst daer mede (sijn Lichaem daer in druckende) een Ader in sijn Dye, ende ontlast alsoo sijn Lichaem, dat anders in Sieckte soude vervallen, van het overtolligh bloedt, ende hem dan wentelende in ’t slick, sluyt so wederom de openinge. (18)

(3) Het gene dit Nijl-Paert door aen-geboren ingeven van de Nature aldus in ’t werck stelt, dat wert door ondervinden, ende reden van den Mensche bevestight seer dienstigh te wesen. Want het Bloedt en kan niet alleen quaet veroirsaken, als het quaet is, maer selfs oock als het wel goet, maer al te overvloedigh is. Derhalven wanneer men voelt, dat ons Vleysch ghespannen is, ende de Aderen dick op-swellen, ende daer door ghevaer loopen om te barsten, ofte Sieckten, die uyt Ontstekinghe, ofte Verstoppinge te veroirsaken, ende sulcks met geen Af-settende, ofte andere Middelen te helpen is: soo moet men ten eersten komen tot het Ader-laten. Want het selvighe versacht terstondt de spannende Pijn, verlicht het beswaerde Lichaem, het welck aldus verquickt zijnde, bequaem werdt tot alle sijn werckinge. Dewijl oock hier door, de Natuurlicke wermte meerder lucht krijght, ende de ghesloten nauwe wegen openen, soo werden daer door de dreygende Sieckten vermijdt. Men magh oock Laten in quaet Bloedt, ende soo veel te beter hoe het meerder is: dan soo veel te minder hoe het quader is. Want dan is beter te gebruycken een Genees-middel, ’t welck suyvert, ende alleen de quade vochtigheyt af-drijft: daer het Ader-laten het goet (waer door de krachten, die altijdt by quaet Bloet, seer slap zijn, noch meerder vermindert werden) soo wel, als het quaet laet uyt-loopen.

(4) Of men Veel, ofte Weynigh laten sal, staet af te meten na de sterckte der Sieckte, ende der krachten. Als de Sieckte groot is, ende de krachten sterck, moet men soo veel laten, als de krachten eenighsins konnen verdragen: matelick, als sy beyde matelick zijn: maer wanneer de Sieckte wel groot, maer de Krachten slap zijn, is beter, om die te behouden, het quaet Bloedt allengskens, dat is in verscheyde reysen af te trecken. Dan alsoo men in andere dingen niet alleen en dient te sien op ’t gene voor de voeten staet, gelijck de oude Poët Terentius seyt, maer oock voorsien het gene toe-komende is: soo moet hier mede in ’t op-mercken van de krachten, niet alleen gelet werden op de gene, die na het Laten noch over-blijven. Want de selvighe moeten de vordere Genees-middelen noch doen wercken, tot overwinningh van de Sieckte, die sy noch hebben uyt te staen. Daerom is ’t alletijdt sekerder wat te weyniger, als te veel Laten, alsoo het weynighe wederom verhaelt kan werden, ende niet het vele.

(5) Daer het Laten vereyscht is, is het best in ’t Beginsel, alsoo dan de Sieckte noch niet hoogh gheklommen is, ende de krachten op haer sterckste zijn. Dan dient wel, dat eerst de Maegh, ende Dermen sachtelick gesuyvert zijn, te weten, wanneer de Sieckte sulcks kan wachten: maer Pleuris, Squinancy, ende dierghelijcke en willen geen uytstel lijden. In Sieckten, die gaen, ende komen, ghelijck Koortsen, moet men niet laten in haer hevigheydt: dewijl de Nature anders door beyde te seer beswaert werdt. Als men tot voor-komen van Sieckten wil Laten, ofte oock in Sieckten, die dat mogen verwachten, soo is ’t best in de Morgen-stondt. Want met het opgaen van de Son werdt het Bloedt dunder, ende driftiger, ende alsoo bequamer om uyt te loopen. Ende sulcks na dat de Sieckte ten minsten een ure wacker gheweest is, ende sijn Spijse, van daeghs te voren, wel verteert heeft.

(6) De Plaets daer men de Ader steken sal, moet eerst wel gewreven werden, tot datse gheheel verwermt, ende dan den arm nauw ghebonden, om het Bloedt tegen te houden. Sulcx werdt altijdt gedaen recht boven de plaets, daer men de Ader steken wil: het welck de ervarentheydt gheleert heeft, sonder even-wel de reden te weten. Want indien het gheschiede om het Bloedt van bovenen na den bant toe te trecken, gelijck dus lange gemeent is, als of het uyt de holle Ader door haer tacken onder de Oxelen, na den Arm gesonden werde, dan most nootsakelick niet de Ader, die onder den bandt komt, maer die boven is, meerder bloedt geven. Het welck gantsch anders bevonden werdt, ende daer uyt wel besloten, dat het bloedt van ’t Hert, door de Pols-aderen (waer van haer klopping komt) het geheele lichaem door ghedreven werdt, ende dan wederom door de Aderen uyt de uyterste deelen na het Hert ghetrocken, om aldaer verdunninge, ende vernieuwinge te ontfangen. Sulcks blijckt daer oock aen, dat als men het Laten wil op-houden, ende het Bloedt stoppen, den vinger set niet boven de openingh, maer onder, het welck nochtans soude moeten gheschieden by aldien de bovenste Aderen het bloedt na beneden sonden. De waerheyt van dese Leere is te sien ende te voelen in het maecksel der wegen, daer het bloedt door gaet. Want van het Hert in ’t neder-drucken door de Slagh-aderen met kloppingh (het welck de Pols is) ghedreven werdende, en vindt aldaer geen verhinderinghe, ende vandaer door de Aderen door het ophalen van ’t Hert dan na ’t selfde wederom toe getrocken zijnde, werdt wel een weynigh tegen gehouden, door Klap-vlieskens, die in de Aderen alleen staen, maer niet belet. Alsoo de Klap-vlieskens allegader na het Hert open gaen, ende tegens het Hert ghesloten zijn. Ende dit is de oirsaeck, dat het bloedt, ’t welck uyt den Arm ghelaten werdt van onderen, ende niet van bovenen en komt, ghelijck de Heel-meesters oock toonen, als het niet wel volgen en wil, dat sy de Ader van onderen na de openingh toe strijcken, ende daer door noch eenigh bloedt doen uyt-leken. Van dit circuleren, ofte gestadigh om-trecken van het bloedt door het Hert, is beneden breeder te sien in het Steen-stuck (19) namentlijck in het 2 Deel, 3 Boeck, en Cap 29 No 5 van de Schat der Ongesontheyt.

(7) Na dat het Bloedt ghestopt, ende den Laet-bandt wegh-genomen is, soo moet de openinge suyver ende droogh met een Spongie ghemaeckt werden, want als daer eenigh bloedt blijft steken, dat belet het toe-heelen, ofte breeckt daer na wederom op, ofte komt tot sweren.

(8) Het is beter, dat het bloedt ontfangen werdt in Tin, Silver, ofte Aerde-werck, als (gelijck nochtans ghemeenlick geschiet) in Koper, dewijl het in ’t selfde van wesen, Verwe, als andere Hoedanigheden, lichtelick verandert, waer door het oirdeel, dat men daer uyt van de Sieckte nemen soude, onseker gemaeckt werdt. Men moet oock niet in een, maer in verscheyde beckentjes het selve laten loopen, om de verscheydenheyt wel te konnen aen-mercken. Waer in aldereerste te letten is op het wesen van ’t bloedt. Het is Taey bloedt, ’t welck langhsaem uyt-loopt, ende als Lijm aen de vinger hangt, gelijck Goet, ende ghematight bloedt geen van beyde en doet. Het is Dick, ende Vast, veel Veselen hebbende, dat rasch dunt, ende stijf werdt: het welck Verstoppingen, ende Sieckten, daer uyt onstaende, veroirsaeckt. Dat langhsamer runt, is Dun Bloedt: maer ‘t gene dat nu al te kout is, ende niet dick en wert, is ofte geheel waterachtigh ofte bedorven, als wiens Veselen ( die het Bloedt dickte, ende vastigheydt geven) al te samen verrot ende vergaen zijn. Dick, ende vast Bloedt, werdt met moeyten van een ghescheyden: Dun Bloedt lichtelick: maer ’t geene bedorven is, en scheyt niet dan soo dra het aen-geroert werdt, ende als het vlies, datter gemeenlick op drijft, maer gheraeckt en is, soo loopt het in kleyne deelen, die veeltijts verscheyden geverwt zijn, van malkanderen. Van Geel water op het Bloedt, als het kout gheworden is, drijvende, beteyckent ofte veel voor-gaende dranck, ofte een swacke Lever, ghelijck in water-suchtige, ofte oock dat de Nieren verswackt, ofte verstopt zijn: uyt welcke oirsaken de weyachtige vochtigheyt te overvloediger in de Aderen onder het Bloedt vermenght werdt. Even-wel en dient het Bloedt sonder de selvighe niet Geheel te wesen, ghelijck in de gene, die gantsch sober drincken: want al te Dick Bloedt kan qualick door de kleyne Aderkens verspreyt werden, het welck daerom de selvighe lichtelick verstopt. Het Schuym, dat op het Bloedt drijft, indien het niet veroirsaeckt en is door sterck uyt-speuten, betuyght grooten brandt van die Vochtigheyt, welcker Verwe het draeght: ghelijck Root Schuym, van Root Bloedt, Geel, van Gal-achtigh, Wit, van Slijmerigh, Bruyn van Swart Bloedt.

(17) HET DERDE BOEK VAN HET ADERLATEN EN PURGEREN.

Het eerste kapittel.

1. Verschillende soorten van ontlasting.

2. Oorsprong van het aderlaten.

3. Noodzakelijk gebruik er van,

4. Maat van het bloed.

5. Tijd van het laten

6. Plaats van de ader, waarom onder de band? Omloop van het bloed.

7. Stoppen van de opening.

8. Keuren van bloed.

(1) Het lichaam wordt ontlast door algemene middelen of bijzondere. De algemene ontlasting is diegene die van het gehele lichaam afkomt zoals zweten of uitwaseming is, bloeden, braken en ter toilet gaan. Want daardoor wordt wel eerst het deel dat ze het eerste raken ontlast, maar als dat leeg is ook bij gevolg de andere. Het braken zuivert eerst en het meest de maag, de kamergang eerst de darmen, maar die bijblijven verder ook het andere ingewand. Door het bloeden worden eerst de aderen geleegd en de slagaderen die daaraan gehecht en er in geopend zijn, daarna ook het gehele lichaam. Hetgeen door de huid vervliegt neemt eerst weg dat daarnaast en er onder ligt, daarna dat in de grootste aderen is en zo verder uit het ingewand. De bijzondere ontlasting ontlast alleen een deel dat met overtolligheid belast is. Alzo worden de hersens door de neus en mond gezuiverd, de borst en longen door spuwen, de nieren en blaas door water maken, de baarmoeder en aambeien door bloeden, de onderste darmen door een zetpil of klysma. Waarvan we nu elk apart zullen behandelen en beginnen met het aderlaten.

(2) Net zoals de mensen, hoewel ze vernuftig zijn hebben ze vele dingen geleerd van de onverstandige dieren en zo is ook in dit deel van de geneeskunst (zegt Plinius in het 8^ste boek van zijn Natuurlijke historie in het 26^ste kapittel) ons een leermeester geweest het nijlpaard, een groot beest dat zich in de Nijl, een rivier in het land van Egypte waar vanouds de eerste geneesmeester geweest zijn zich ophoudt. Wanneer die verneemt dat het door langdurige gulzigheid met al te veel bloed belast is gaat het op de oever van de rivier om enig vers afgebroken riet te zoeken en als het er een scherpe ziet kwetst het daarmee (drukt zijn lichaam daarin) een ader in zijn dij en ontlast alzo zijn lichaam dat anders in ziekte zou vervallen van het overtollig bloed en wentelt zich dan in het slijk en sluit zo weer de opening. (18)

(3) Hetgeen dit nijlpaard door aangeboren ingeven van de natuur aldus in het werk stelt dat wordt door ondervinding en reden door de mens bevestigd en zeer nuttig te wezen. Want het bloed kan niet alleen kwaad veroorzaken als het kwaad is, maar zelfs ook als het wel goed, maar al te overvloedig is. Derhalve wanneer men voelt dat ons vlees gespannen is en de aderen dik opzwellen en daardoor gevaar lopen om te barsten of ziekten die uit ontsteking of verstopping veroorzaakt worden en dat zulks met geen afzettende of andere middelen te helpen is dan moet men ten eerste komen tot het aderlaten. Want dit verzacht terstond de spannende pijn en verlicht het bezwaarde lichaam wat aldus verkwikt en geschikt wordt tot al zijn werkingen. Terwijl ook hierdoor de natuurlijke warmte meer lucht krijgt en de gesloten nauwe wegen geopend worden zo worden daardoor de dreigende ziekten vermeden. Men mag ook laten in kwaad bloed en hoe meer hoe beter, dan zo veel minder hoe slechter het is. Want dan is beter een geneesmiddel te gebruiken wat zuivert en alleen de kwade vochtigheid afdrijft, waar het aderlaten het goede (waardoor de krachten, die altijd bij kwaad bloed zijn, zeer slap en noch meer verminderd worden) zowel als het kwade laat uitlopen.

(4) Of men veel of weinig zal laten is af te leiden naar de sterkte van de ziekte en de krachten. Als de ziekte groot is en de krachten sterk moet men zoveel laten als de krachten enigszins kunnen verdragen, matig als ze beide matig zijn, maar wanneer de ziekte wel groot, maar de krachten slap zijn is het beter om die te behouden en het kwade bloed geleidelijk aan, dat is in verschillende keren, af te trekken. Dan omdat men in andere dingen niet alleen dient te letten op hetgeen voor de deur staat, zoals de oude poëet Terentius zegt, maar ook voorzien wat er aan komt moet hier mede in het gadeslaan van de krachten niet alleen letten op diegene die er na het laten noch overblijven. Want die moeten de verdere geneesmiddelen noch laten werken tot overwinning van de ziekte die ze noch hebben uit te staan. Daarom is het altijd zekerder wat te minder dan te veel te laten omdat het mindere wederom verhaald kan worden en niet het vele.

(5) Daar het laten vereisd is is het beste dit in het begin te doen omdat dan de ziekte noch niet hoog geklommen is en de krachten op hun sterkste zijn. Dan dient wel dat eerst de maag en darmen zachtjes gezuiverd worden, te weten wanneer de ziekte zulks kan wachten, maar pleuris, keelblaren en dergelijke willen geen uitstel lijden. In ziekten die gaan en komen als koortsen moet men niet in hun hevigheid laten omdat de natuur anders door beide te zeer bezwaard wordt. Als men tot voorkomen van ziekten wil laten of ook in ziekten die dat mogen verwachten dan is het beste dat te doen in de morgenstond. Want met het opgaan van de zon wordt het bloed dunner en driftiger en alzo beter om uit te lopen. En zulks nadat de ziekte ten minste een uur wakker is geweest en zijn spijs van daags tevoren goed verteert heeft.

(6) De plaats daar men de ader steken zal moet eerst goed gewreven worden totdat ze geheel verwarmd is waarna dan de arm nauw gebonden wordt om het bloed tegen te houden. Zulks wordt altijd gedaan recht boven de plaats waar men de ader wil steken wat de ervaring geleerd heeft zonder evenwel de reden te weten. Want als het gedaan wordt om het bloed van boven naar de band toe te trekken, zoals dus lange gedacht is, alsof het uit de holle ader door haar vertakkingen onder de oksels naar de arm gezonden wordt dan moet noodzakelijk niet de ader die onder de band komt, maar die erboven is meer bloed geven. Wat geheel anders gevonden wordt en daaruit wel besloten is dat het bloed van het hart door de polsaderen (waarvan haar klopping komt) het gehele lichaam doorgedreven wordt en dan wederom door de aderen uit de uiterste delen naar het hart getrokken wordt om aldaar verdunning en vernieuwing te ontvangen. Zulks blijkt daar ook uit dat als men het laten wil ophouden en het bloed stoppen de vinger niet boven de opening zet, maar er onder wat nochtans zou moeten gebeuren als de bovenste aderen het bloed naar beneden zonden. De waarheid van deze leer is te zien en te voelen in het maaksel van de wegen waar het bloed door gaat. Want van het hart wordt door het neerdrukken van de slagaderen met klopping (wat de pols is) gedreven en vindt aldaar geen verhindering en vandaar door de aderen door het ophalen

van het hart dat weer daarnaar toe getrokken wordt en wordt wel wat tegen gehouden door klapvliesjes die in de aderen alleen staan, maar niet belet omdat de klapvliesjes allen tezamen naar het hart opengaan en tegen het hart gesloten zijn. En dit is de oorzaak dat het bloed wat uit de arm gelaten wordt van onderen en niet van boven komt zoals de heelmeester ook aantonen als het niet goed volgen wil dat ze de ader van onderen naar de opening toe strijken en daardoor noch enig bloed laten uitlekken. Van dit circuleren of steeds omtrekken van het bloed door het hart is beneden uitvoeriger te zien in het ‘steenstuk (19) namelijk in het 2^de deel, 3^de boek en kapittel 29, no 5 van de ‘Schat der Ongezondheid’.

(7) Nadat het bloed gestopt en de laatband weggenomen is dan moet de opening zuiver en droog met een spons gemaakt worden want als er enig bloed blijft steken dan belet dat het dicht helen of breekt daarna wederom op of komt tot zweren.

(8) Het is beter dat het bloed ontvangen wordt in tin, zilver of aardewerk als (zoals nochtans gewoonlijk gebeurt) in koper omdat het in daarin van wezen, kleur en andere hoedanigheden gemakkelijk verandert waardoor het oordeel dat men daaruit van de ziekte nemen zou onzeker gemaakt wordt. Men moet het ook niet in een, maar het in verschillende bekkens laten lopen om de verschillen goed te kunnen zie. Waarin allereerste gekeken moet worden op het wezen van het bloed. Het is taai bloed wat er langzaam uitloopt en als lijm aan de vinger hangt, zoals goed en gematigd bloed geen van beide doet. Het is dik en vast die veel vezels heeft dat snel verdund en stijf wordt wat verstoppingen en ziekten die daaruit ontstaan veroorzaakt. Dat langzamer dik wordt is dun bloed, maar hetgeen dat nu al te koud is en niet dik wordt is of geheel waterachtig of bedorven als wiens vezels (die het bloed dikte en vastheid geven) al tezamen verrot en vergaan zijn. Dik en vast bloed wordt met moeite vaneen gescheiden, dun bloed gaat gemakkelijk maar hetgeen bedorven is scheidt niet dan zodra het aangeroerd wordt en als het vlies, dat er gewoonlijk op drijft, maar aangeraak wordt dan verloopt het in kleine delen die vaak verschillende gekleurd zijn van elkaar. Van geel water, dat op het bloed drijft als het koud geworden is, betekent of veel voorgaande drank of een zwakke lever zoals bij waterzuchtige of ook dat de nieren verzwakt of verstopt zijn, uit die oorzaken wordt de weiachtige vochtigheid overvloediger in de aderen onder het bloed vermengd. Evenwel dient het bloed zonder die niet geheel te wezen zoals in diegene die geheel sober drinken want al te dik bloed kan slecht door de kleine adertjes verspreid worden wat het daarom gemakkelijk verstopt. Het schuim dat op het bloed drijft, als het niet veroorzaakt is door sterk uitspuiten, betekent grote brand van die vochtigheid wiens kleur het draagt zoals rood schuim van rood bloed, geel van galachtig, wit van slijmerig en bruin van zwart bloed.

Het II. Capittel.

1. Bysondere Af-treckinge van Bloedt, door;

2. Egels,

3, Scherven,

4. Koppen.

(1) In ’t naest-voorgaende Capittel is kortelick ghehandelt van de Al-gemeene ontlastinge door Bloet laten. Maer wanneer het Bloedt in eenigh deel soo vast sit, dat het noch door Openingh van Ader, noch door Af-drijvende Genees-middelen uyt-getrocken en kan werden: in sulcken gevalle moet men komen tot soodanighe behulpselen, die op het deel selve haer kracht konnen doen, daer op ghebracht zijnde, ende alsoo oock ontlastende. Soodanigh zijn een Egel, Scherven, ende Koppen, die ’t bloedt uyt het deel selve, dat alreede beschadight is, merckelick trecken.

(2) Den Egel en bijt niet alleen door de Huyt, maer gaet, wanneer de selve teer is, gelijck in Kinderen, noch dieper, ende suyght alsoo het bloedt uyt, tot dat hy vol, ende gespannen zijnde, van het deel daer hy aen gestelt was, af valt. Soo dat de Grieckse Poët Theocritus de Liefde, die mede het bloedt van de Minnaers uyt-suyght, niet qualick by den Egel vergelijckt. Het gebeurt oock somtijts, dat al is den Egel al af ghenomen, de plaetse noch stercker bloeyt, insonderheyt wanneer hy op een swellende Ader gheset is, ende dan streckt hy voor een vlijm. Aldus treckt hy somtijdts uyt de Speen-ader het bloedt soo overvloedigh, dat het selve moet op-gestopt werden. Maer en kan niet veel trecken, wanneer hy op een harde Huyt geset werdt, ofte daer geen groote Ader onder is. Derhalven komt hy meest in ’t ghebruyck om de Gebreken uyt te suygen, die boven in de Huyt zijn, gelijck Schorft, Quet Zeer, Puysten aen de Neus, Aengesicht, ende diergelijcke.

(3) Het Scherven geschiedt met het door-snijden van de Opper-huyt, rakende tot in de rechte Huyt. Het ontlast alleen het Deel dat alsoo geraeckt wert, ’t en zy datter een Ader ghequetst is. Het is een rechte Genees-middel voor de Huyt ende de Gebreken, die wy geseyt hebben, dat den Egel te hulpe komt. Daer beffens van verouderde Hardigheydt, Kout Vyer, ende andere bedervinge, in de welcke de natuurlicke wermte verstickt zijnde, nootsakelicken moet verlucht werden.

(4) Maer het Scherven sal veel meerder bloedt geven, indien een Kop terstondt op die plaets gheset werdt, die dan krachtigh het bloedt in hem treckt. Uyt wat reden de Koppen aldus na haer trecken, beschrijft ons Plutarchus in sijn Platonische Vragen (20)

De Lucht, seyt hy, die dicht aen het Vleysch is van de Kop met de wermte om-vat ende ontsteken, ende dunder gheworden, zijnde als de onsienlicke gaetjens in ’t Koper, schiet in geen ydele plaets (die niet ghevonden werdt) maer in die Lucht, de welcke, van buyten om den Kop is, ende stoot haer wegh, die weder, die voor hem is, ende soo stoot gestadigh de een Lucht de ander, die aen ’t wijcken is, trachtende te komen in die plaets, die ledigh gemaeckt is, door het vertreck van de eerste, ende de Lucht alsoo komende op het Vleysch, dat van den Kop ghevat is, ende ontsteken zijnde, doet het Bloedt in den Kop schieten. Door kracht van dese Hitte, uyt de Vlam van het aen-gesteken werck in den Kop veroirsaeckt, en treckt hy niet alleen de dunne vochtigheyt, ende geesten die ontrent het Deel sweven, maer oock ’t geene verder ende dieper leyt. Ende als de Huyt te voren ghescherft is, dan werdt het merckelick in den Kop ghetrocken: maer als die gladt, ende heel blijft, soo treckt hy uyt verder, ende diepe Deelen in de Huyt, ter plaetsche, daer hy geset werdt. De naem van Kop schijnt hem ghegeven te wesen, na de ghelijckenis, die hy heeft met den Kop, ofte het Hooft van een Mensche: ende soo is mede van Hippocrates geseyt, dat het Hooft op ons Lichaem staet als een Kop, die van onderen vele dampen ontfangt. Den Kop is een ghereet ende gantsch onghevaerlick behulp-middel, alsoo hy het Lichaem geen swackheydt, noch eenige quade hoedanigheydt mede en deelt. Ende werdt derhalven minder mis-daen by de gene, die haer twee drie-maels ’s jaers sonder veel oirsaeck doen Koppen, als die haer, gesont zijnde, uyt quade gewoonte doen Laten, ende haer lichaem daer door van goet Bloedt, sonder noot, berooven. Doende alsoo vrywilligh, ’t geene eertijdt in den oorlogh tot een straffe op-gheleyt werde. Want men plagh in Oude Tijden, gelijck Agellius schrijft 10 Noct. Att. 8 de Krijghs-knechten, die haer qualcik gequeten hadden, tot haer schande, een Ader te openen, ende Bloedt te laten. Het welck hy meent, dat in den beginne ghedaen is aen bloode Krijghs-knechten, ende wiens ghemoet van de natuurlicke gestaltenis af-weeck, als of het niet soo veel voor een straffe, als wel voor een Genees-middel te rekenen was: ende dat ’t selfde daer na oock om veel andere misdaden, door gewoonte, in ’t werck gestelt is, als ofte de geene, die mis-deden, niet wel met den Hoofde beswaert en waren.

Dus verre is ghehandelt van de Middelen, die het Bloedt, ghelijck het komt, soo in ’t ghemeen, als in ’t bysonder af-nemen: derhalven sullen wy nu komen tot de geene, die quade Vochtigheden af-setten.

Het II Kapittel.

1. Bijzonder aftrekken van bloed, door;

2. Bloedzuigers,

3, Scherven,

4. Koppen.

(1) In het voorgaande kapittel is kort gehandeld van de algemene ontlasting door bloed laten. Maar wanneer het bloed in enig deel zo vast zit dat het noch door opening van een ader, noch door afdrijvende geneesmiddelen uitgetrokken kan worden moet men in zulke gevallen komen tot zodanige hulp die op het deel zelf hun kracht kunnen doen als ze daarop gebracht zijn en zo ook ontlasten. Zodanige zijn een bloedzuiger, scherven en koppen die het bloed uit het deel zelf dat alreeds beschadigd is opmerkelijk trekken.

(2) De bloedzuiger bijt niet alleen door de huid maar gaat, wanneer die teer is zoals bij kinderen, noch dieper en zuigt alzo het bloed uit totdat hij vol en gespannen is van het deel waar hij aan vastgesteld was en af valt. Zodat de Griekse poëet Theocritus de liefde die mede het bloed van de minnaars uitzuigt niet slecht met de bloedzuiger vergelijkt. Het gebeurt ook soms dat, al is de bloedzuiger er al af genomen is, de plaats noch sterker bloedt en vooral wanneer hij op een zwellende ader gezet is, dan dient hij als een scherpe punt. En zo trekt hij soms uit de aambeiader het bloed zo overvloedig dat die gestopt moet worden. Maar het kan niet veel trekken als hij op een harde huid gezet wordt of waar geen grote ader onder is. Derhalve komt hij meestal in het gebruik om de gebreken uit te zuigen die boven in de huid zijn zoals schurft, kwaad zeer, puisten aan de neus, aangezicht en dergelijke.

(3) Het scherven gebeurt met het doorsnijden van de opperhuid en raakt tot in de echte huid. Het ontlast alleen het deel dat zo geraakt wordt, tenzij dat er een ader gekwetst is. Het is een echt geneesmiddel voor de huid en de gebreken waarvan we gezegd hebben dat daar de bloedzuiger van pas komt. Daarnaast van verouderde hardheid, koud vuur en ander bederf waarin de natuurlijke warmte verstikt is en noodzakelijke verluchtigd moet worden.

(4) Maar het scherven zal veel meer bloed geven als er een kop terstond op die plaats gezet wordt die dan krachtig het bloed naar zich trekt. Uit welke reden de koppen aldus naar zich trekken beschrijft ons Plutarchus in zijn platonische vragen; (20)

‘De lucht’, zegt hij, ‘die dicht aan het vlees is en door de kop met warmte omvat en ontstoken wordt en is dunner geworden omdat de onaanzienlijke gaatjes in het koper niet in lege plaatsen schieten (die niet gevonden wordt) maar in die lucht die van buiten om de kop is stoot haar weg, die weer die voor hem is en zo stoot steeds de ene lucht de ander die aan het wijken is en tracht in die plaats te komen die leeg gemaakt is door het vertrek van de eerste en de lucht komt zo op het vlees dat door de kop gepakt is en ontstoken is en laat het bloed in de kop schieten. Door kracht van deze hitte, die uit de vlam van het aangestoken werk in de kop veroorzaakt wordt, trekt hij niet alleen de dunne vochtigheid en geesten die omtrent het deel zweven, maar ook hetgeen verder en dieper ligt. En als de huid tevoren gescherfd is dan wordt het opmerkelijk in de kop getrokken, maar als de huid glad en heel blijft dan trekt hij uit verdere en diepere delen in de huid, ter plaatse waar hij gezet wordt. De naam van kop schijnt hem gegeven te zijn naar na de gelijkenis die hij heeft met de kop of het hoofd van een mens en zo is mede van Hippocrates gezegd dat het hoofd op ons lichaam staat als een kop die van onderen vele dampen ontvangt. De kop is een gereed en geheel ongevaarlijk hulpmiddel omdat hij het lichaam geen zwakte, noch enige kwade hoedanigheid meedeelt. En wordt derhalve minder misdaan door diegene die zich twee tot driemaal per jaar zonder veel oorzaak laten koppen en hen die zich, omdat ze gezond zijn vanwege een slechte gewoonte, bloed laten en hun lichaam daardoor van goed bloed zonder nood beroven. Ze doen alzo vrijwillig wat eertijds in de oorlog als een straf opgelegd werd. Want men plag in oude tijden, zoals Agellius schrijft in ‘10 Noct. Att. 8’, de krijgsknechten die zich niet goed van hun taak gekweten hadden tot hun schande een ader te openen en bloed te laten. Waarvan hij meent dat het in het begin gedaan is bij bange krijgsknechten en bij hen wiens gemoed van de natuurlijke vorm afweek alsof het niet zoveel voor een straf dan wel voor een geneesmiddel te rekenen was en dat het daarna ook om veel andere misdaden door gewoonte gebruikt werd alsof diegene die misdeden niet goed met het hoofd gesteld waren.

Tot dusver is gehandeld van de middelen die het bloed zoals het komt en zo in het algemeen als in het bijzonder afnemen, derhalve zullen we nu komen tot diegene die kwade vochtigheden afzetten.

Het III. Capittel

1. Verscheyde Soorten van Purgatyen,

2. Oirspronck van Braken,

3. Sijn Gebruyck, ende Mis-bruyck.

4. Oirspronck van de Clysteer,

5. Haer gebruyck, ende Krachten.

6. Set-pils Werck, ende Hindernisse.

7. Aert, ende Verscheydenheyt van de Purgatyen;

8. Haer gebruyck, ende onderscheyden Werckinge,

9. Mate,

10. Tijdt in de Sieckte.

11. Voor-bereydinge.

(1) Wanneer de Overtolligheyt, ende de Vochtigheden onses Lichaems soo verre in Onmatigheyt, ofte bedervinge gerocht zijn, datse noch door goede Maniere van Leven, noch door enckele Veranderinge, noch door hulpe van de Nature, ofte ingeboren Wermte tot haer vorige goetheyt gebracht en konnen werden, dan moet al ’t geene, soo verre van den Natuurlicken stant af-gewecken is, als onnut ende schadelick, wegh-genomen werden door Genees-middelen, die kracht hebben om de quade Vochtigheden uyt den Lichame te drijven. Soodanighe, doen sulcx door braken, Clysteren, ende Af-treck, eygentlick Purgatye genoemt.

(2) Cicero, in sijn tweeden boeck van de Nature der Goden, schrijft, over weynigh Eeuwen (hy storf twee-ende-veertigh Jaer voor de Geboorte onses Heeren) door ’t verstandt der Genees-meesters bevonden te wesen, dat de Honden haer Ingewant met Braken suyveren. Want de Honden alsoo sy seer wraetachtigh, ende gulsigh zijn, soo komen sy haer lichtelick te overlasten: het welck sy vernemende, Gras eten, waer van sy hare overtolligheydt uyt-braken. Hier uyt schijnt het, seyt Plinius in ‘t 4. Cap. van sijn 29. boeck, dat dit Beest oock de Menschen het Braken heeft aen-gewesen.

(3) Gelijck de Lijf-moeder in den Arbeyt met alle kracht haer selven van bovenen toe-treckt, om van de Vrucht verlost te werden: even alsoo de Maegh geprickelt zijnde, door yet, dat in haer schadelick is, van onderen by een treckende, begeeft haer na bovenen, met Braken, alles, wat haer tegen is, uyt-smijtende. Soo dat in dese beweginghe de Maegh van haer eygen plaets springt, ende de naestliggende Deelen, daerse aen vast is, met groot ghewelt uyt-treckt. Hierom valt het Braken swaer ende moeyelick, sommige meerder, sommige minder. Die nauw ende sluyck van Borst zijn, ende die eenen schralen ende langen Hals hebben, en konnen (21) niet, als met gewelt, braken: maer seer lichtelick, die recht anders gestelt zijn. Wederom geweldigh, ende ghevaerlick de Aem-borstige, Teringh-achtige, die eenige ontstekinge, ofte pijn in ’t Ingewant gevoelen: want daer uyt te vreesen staet, ofte Sticken, ofte Bloedt-spouwen, ofte yet te bersten, gelijck in alle geweldige beweginge. Door dickwils en swaerlick Braken werdt de Maegh, ende het Ingewant, van wegen het dickwils ende gheweldigh schudden, verswackt, ende de onsuyvere Vochtigheden daer na toe gedreven: het Hooft vervult, de Sinnen beswaert, ende verduystert. Maer dat licht ende matelick valt, is ’t ghesontste, ende beste van alle Purgatyen. Want het treckt de schadelicke Vochtigheden uyt de fonteyne selfs, het suyvert de Maegh, ende by-gevolgh de naest by-leggende Deelen. Derhalven is ’t een seer goet behulp-middel in verloren Honger, Walgingh, Opwerpingh, ende Spanningh van de Maegh, Geel-sucht, af-gaende Koortschen, ende alle Sieckten, die in ’t Hooft, door dampen van onderen, veroirsaken. Want als men siet, dat in de selvige de Purgatyen weynigh voordeel doen, dan heeft men meerder hulp uyt het Braken te verwachten.

Dan men dient even-wel, alsoo het een beweginghe tegens de Nature is, de welcke den wegh, om haer te ontlasten, door de Dermen gekosen heeft, de Maegh tot het braken niet te gewennen. Heredotus getuyght in het tweede boeck van sijn Griecksche Historye op ‘t 78. capittel, dat de Aegyptenaers gewoon waren haer alle Maenden te suyveren met Braken, ende Clysteren, tot onderhoudt van hare Gesontheyt: meenenden, dat alle Qualen den Mensche over quamen uyt Spijse, die sy aten. Dan al valt dese reden veeltijdts waerachtigh: soo en is niet minder waerachtigh ’t geene Plutarchus schrijft in sijne Leeringen der Gesontheyt; dat Braken ende Purgeren, leelicke Genees-middelen zijn van over-daet, ende die niet (’t welck Plato oock seyde in Timaeo) als in groote noot en behoorden in ’t werck gestelt te werden.

(4) Wy hebben geseyt, hoe het Ader-laten, ende Braken ghevonden, ende de Menschen geleert zijn door de Beesten: even-eens is ’t oock gelegen met de Clysteer. Daer is, schrijft de gemelte Plinius 8. 27. een Vogel in Aegypten, met namen Ibis (den Oyevaer niet ongelijck, ende hier ontrent de Stadt van Alexandrye, uyt-ghebeeldt) die in sijnen beck het Nijl-water op-nemende, dat deel door-spoelt, door het welck gesont is, dat het overschot van den kost af-schiet.

(5) De Clysteer komt eerst, ende voor-al te hulpe de Gebreken der Dermen, insonderheyt de dicken. Want alsooder een Clapjen, ofte Middel-schotjen ghestelt is in den Kertel-derm, by den blinden ofte Slop-derm, het welck maer open gaet na beneden, ende na boven gesloten is, soo en kan de Clysteer daer niet voor-by schieten. Derhalven kan een Clysteer, best de Onderste, ofte dicke dermen suyveren: want sy daer in komt met haer volle kracht, waer toe een drancxken, dat men in neemt, niet dan slapper, als door langhe wegh veel af-genomen hebbende, en kan gheraken.. Soo vele dan alsser gebreken in de dermen vallen, soo vele soorten zijnder oock van Clysteren. Sommighe stillen pijn, sommige Versachten de scherpe Vochtigheden, sommige Suyveren ende verdroogen de Sweeringen, sommige maken Af-treck, sommige Stoppen. Het begin van alle Purgatyen is een Clysteer, die maeckt de baen klaer voor den Af-treck, ende neemt wegh de beletselen van ’t Braken. Ende wanneer in de Dermen eenige taeye Vochtigheden vast sitten, ofte eenigh ander Gebreck aldaer te ghenesen is, soo moet voor-al de Vuyligheyt ende Winden door een Clysteer af-gheset werden, op dat daer na de volgende Genees-middelen meerder kracht souden konnen doen op het gebreck selver. Op de rechter-zijde het Lichaem gestelt zijnde, soo schietse lichter ende rasser op, ende dieper in-loopende, besproeyt de Dermen: dan op de slincker-zijde leggende, blijft dickwils hangen in den Rechten, ofte Kartel-derm, die door ’t ghewicht van d’andere ghe druckt werdt. Wanneer de Clysteer niet wel wercken en wil, soo werdtse door een ander, die scherper is, ofte door een Set-pil wacker gemaeckt.

(6) Een Set-pil kan veel minder uyt-rechten, als een Clysteer (want hy en neemt niet wegh, noch en geneest niet van ’t gene de Dermen beschadigt) maer maeckt daerom alleen Kamer-gangh, om dat hy door sijn scherpigheyt het endt tot uytdrucken verweckt. Dickwils Pillen setten, opent, ende veroirsaeckt Speen, die al te scherp zijn, verwecken somtijts Sweringen. Tot de Gebreken van ’t endt maeckt men alderhande Set-pillen, suyverende, versachtende, (21) heelende, na het ghelegentheydt van ’t ghebreck vereyscht.

(7) Gelijck de Boomen ende Plantsoenen haer voedsel uyt der Aerden, den Amber-steen het Kaf, ende den Zeyl-steen het Yser na haer trecken, door de ghelijckheydt, die tusschen de selfde is van wesen ofte Self-standigheyt: van wegens soodanige gelijckheydt trecken mede de Purgerende Genees-middelen de quade en ongesonde Vochtigheden uyt het Lichaem. Ende derhalven en is ’t niet ghenoegh dat men yemandt Purgeert, maer men moet juyst sulcken Vochtigheyt Purgeren, ende af-drijven, die de Sieckte veroirsaeckt. Want die de koude Vochtigheden af-set, daer de Gal in de weegh is, die en verlicht niet alleen de Sieckte niet, als de Oirsaeck in ’t Lichaem latende: maer beswaertse, als wegh-nemende de Vochtigheydt, waer door de hitte ende scherpte van de Gal wat versacht, ende in den toom ghehouden werde. Waer uyt blijckt het groote mis-verstandt van de ghemeene Lieden, die meenen dat het even-veel is, als sy maer een Purgatye en laten halen by den geenen, die haer niet ghesien en heeft, ofte oock dit onderscheyt niet en weet. Nu in dese gelijckheyt, ’t gene sterckst is treckt het slapste: soo treckt Rhabarber de Gal, niet in tegen-deel de Gal den Rhabarber, om dat in den selven stercker kracht is, die oock verweckt, ende geholpen werdt door de wermte van de Gematigheydt. Maer als het ghebeurt, datter soo weynigh van een Af-set-middel in-genomen werdt, dat het van de veelte der Vochtigheydt komt overstelpt te wesen, soo sal het selve sijne af-settende kracht verliesen, ende in een andere selfstandigheyt veranderen. Het ghebruyck wijst ons aen driederley Ordre van Af-settende Middelen. De eene is van Quaet-aerdige, welckers kracht, ende wesen Fenijnigh is, hoedanigh gherekent werden Coloquint-Appel, Scammonea, Antimony. De andere ordre is van gantsch Sachte, die weynigh af-wijcken van den aert der Voedselen, gelijck daer zijn Pruymen, Corinthen, Violen-bladeren, Manna, Wey, Morgh van Cassie, Thamarinden. De derde is van Middelmatighe, waer onder behooren Rhabarber, Agaricus, Zene-bladeren, Aloë. In een sterck Lichaem, ende dat langh ghevast heeft, verandert, een weynigh van een sacht af-set-middel in-genomen in de selfstandigheyt van het Lichaem: maer een deel van het Quaet-aerdigh, al is ’t oock weynigh, in een bedervinghe het Fenijn na by komende: het Middelmatighe in de Vochtigheydt, die het soude af-setten, de welcke in ’t Lichaem overigh is, ende onbequaem om ’t selvige te voeden. Derhalven al is den Agaricus werm, kan even-wel in Pituitia, ofte koude Vochtigheydt veranderen, als die niet in ghematigheyt, maer in wesen soodanighe Vochtigheyt en gelijckt.

(8) De Purgatye is de rechte Genees-middel van vervuylde Vochtigheden. Want al ’t gene soo onsuyver ende bedorven is, dat het de Natuurlicke Trappen overschreden heeft, alsoo het selve door geene Konste verbetert ofte goet gemaeckt en kan werden, soo moet men het nootsakelick uyt-werpen. Ende sulcx en is niet alleen dienstigh, om de Sieckte die alreeds het Lichaem bestrijdt, te weten, maer oock, om de selve, alsse ghevreest werdt, voor te komen. Nu na de soorte is van de vervuylde Vochtigheyt, soo moet oock wesen de soorte van ’t Genees-middel. Andere suyveren de Gal, andere het Slijm, andere het Swart Bloedt, ofte Swarte Gal, andere de Waterachtighe Vochtigheden; die wy hier na elck op sijn ordre sullen verhalen. Ende gelijck de soorte van Vochtigheyt ons aen-wijst, door wat soorte van Purgatye die moet af-ghedreven werden, soo toont de gelegentheyt en plaetsche van de selfde, hoe sterck die wesen moet. Want een slappe Purgatye kan genoegh trecken uyt het eerste deel des Lichaems, een middel-matighe uyt de groote Aderen, een stercke uyt het uyterste van ’t Lichaem, ende de bysondere Deelen. Licht ende ghemackelick valt het suyveren van de Maegh, ende Dermen: beswaerder van de Aderen in ’t Derm-scheil, daer na van de Lever, ende Milt: maer alderbeswaerlickst van de selfstandigheyt der Deelen, die tot de Huyt, ende Lidtmaten toe strecken. Want hoe een Deel verder leyt, ende minder Aderen heeft, hoe het minder voor een Genees-middel wijckt: dewijl meerder kracht ghedaen kan werden op yet dat na by is, ende opene wegen heeft.

(9) De Mate van Purgeren moet af-ghemeten werden na dat yet licht ofte beswaerlick af-schiet, ende sulcx is af te nemen uyt de gelegentheyt van ’t Lichaem, de Vochtigheyt, den Tijdt, ofte het Weder. Onder de ghelegentheyt van ’t Lichaem staen begrepen de Gematigheydt, de Gestaltenisse, ende Gewoonte. Uyt een dor ende schrael Lichaem en is niet veel te trecken: maer veel uyt het geen, dat vochtigh ende vier-schotigh is. Een sterck ende vast Lichaem, wiens Ingewant, Aderen, ende Dermen selve nauw zijn, ofte lichtelick verstoppen, ofte noch benauder werden, houdt het overschot tegen, ende en laet het niet uyt-schieten. Maer een sacht, ende los Lichaem, ghelijck daer is van Vrouwen, Kinderen, ende die ledigh gaen, is veel opender, soo dat door het selve de beweeghde, ende ghetrocken Vochtigheden bequamelick haren loop hebben. Die stercken arbeydt doen, ghelijck oock die wat plomp van ghevoelen zijn, en vragen niet veel van slappe Middelen: in tegendeel werden haest bewogen, die wat Gevoeligh zijn, als oock die, ofte van Naturen, ofte door Sieckte, ofte maniere van leven, Teer, ende Tenger zijn. Die gewoon zijn dickwils te Purgeren, zijn quader, door een Purgatye te bewegen, als die sulcks onghewoon zijn. Want selve (23) het dencken, ende vreesen van wat lelick in te nemen, maeckt dickwils door het ontstellen de nature los, ghelijck somtijdts oock doet den Reuck, ja het sien van het Bekertjen, daer het Drancxken in gheweest is. Ick hebbe een Backer gekendt, die Sieck leggende, maer hoorende dat sijn Genees-meester de Trappen op-quam, wel hertelick over-gaf: door het inbeelden, dat hy kreegh, van den geur van de Drancken, daer hy de proef af gehadt hadde. Die van selfs Los-lijvigh zijn, werden door de minste Purgatye haest geraeckt. Nu staet oock uyt de soorte van Vochtigheydt de Mate van de Purgatye aldus af te nemen. Waterighe Vochtigheydt, ende dunne Gal, schiet lichtelick af: in tegen-deel Slijm, ende Swarte Gal. Veel Vochtigheydt, ende die als tegen ghehouden werdt, gelijck in de Swaer-lijvige, ende de Dronckers, ofte in de welcke uyt eenighe andere oirsaeck vele Overtolligheydt vergadert is, kan met een slappe Purgatye den Buyck doen omroeren, ende een stercken aftreck verwecken. Want dien overvloet, de Aderen geopent zijnde, loopt lichtelick uyt, ghelijck uyt een vol vat, niet door Sterckte van de Purgatye, maer door Kracht van de Nature, die haer selven ontlast, ghelijck sy oock wel dickwils van selfs doet, sonder datter yet in-ghenomen is. Hier moet daer-en-boven noch gelet werden op den Tijt, ende het Weder. In, ende ontrent de Hondts-dagen, isser weynigh ende scherpe Vochtigheyt in ’t Lichaem, ende die oock na buyten toe ghetrocken werdt, soo dat het Purgeren alsdan soo wel niet en soude willen vallen. Midden in de Winter is ’t Lichaem vast ende ghesloten, soo dat de Vochtigheyt, die half tegen-gehouden werdt, niet wel en wil sacken. Ende om de selvighe reden veroirsaken oock de Noorde Winden veeltijdts hart-lijvigheyt. Daer in tegen-deel de Zuyde den Buyck vochtigh, sacht ende weeck maken. Derhalven werden alleen in dese ghelegentheydt de Purgatyen op haer bequaemste tijdt in-gegeven.

(10) Wat vorder de Tijdt belanght. ’t Is best in Sieckten, die haren keer hebben, te purgeren op den goeden dagh. Want wanneer de Sieckte minder druckt, ende de krachten verhaelt zijn, alsdan kan het wercken van de Purgatye lichtelicker verdragen werden. Is oock noodigh, dat sulcx geschiede ’s morgens, ende in een ledighe Maegh, alsoo anders het eene ’t ander in de wege soude wesen.

(11) Maer, ghelijck in alle andere dingen, soo moet oock in ’t Purgeren, voor-gaen een Bereydinge, waer door de Wegen geopent, ende de Vochtigheden driftigh ghemaeckt werden. Soo dat voor eerst het Lichaem hier soo voor-bereyt moet wesen, dat alle de Wegen, die de Purgatye door-loopen sal, ende door de welcke de schadelicke Vochtigheydt sal uyt-gheworpen werden, vry ende open zijn. Derhalven en dient de Maegh hier niet door te veel Vochtigheden walghachtigh, op dat de Purgatye ten eersten niet uyt-ghebraeckt en werdt. ’t En dient oock niet dat de Dermen verstopt, ofte benauwt zijn, dewijlse als dan het wercken souden tegen-houden, waer door dan Krimpinghe, Qualickheydt, ende draeyingh in ’t Hooft komt te veroirsaken. Ende by aldien datter ghetrocken moet werden uyt het Ingewant, de Aderen, ofte oock uyt de Gestaltenisse des Lichaems, soo moeten niet alleen de Maegh, ende Dermen, maer oock de Aderen van het Derm-scheyl, ende het Ingewant vry ende onbekommert zijn. Derhalven dient voor het Purgeren alle Walgingh wegh-genomen, ’t zy door Vasten, ’t zy door Braken, ’t zy door een Pilleken van Aloë. Als den Kamer-ganck langh achter-gebleven heeft, ofte hart is, soo sal men eerst een versachtende Clysteer doen setten. Hier-en-boven vereyscht oock de schadelicke Vochtigheydt haer Bereytsel. Want die hart ende dick is, en wil niet wel door de nauwe Wegen in den Buyck schieten: die Taey is, blijft tusschen wegen hangen. Daeromme moet het harde versacht, het dicke verdunt, het Taeye ende Slijmerige gesuyvert werden, al eer dat men ’t selve purgeert. Al ’t geene sulcx doet, opent oock met eenen de Verstoppinge der Aderen, door de welcke de Purgatye geschieden sal. Ende dat is ofte Voedsel, ofte Genees-middel. Van het eene hebben wy ghehandelt in den Schat der Gesontheyt, het andere sal hier volgens aen-gewesen werden.

Het III Kapittel.

1. Verschillende soorten van purgatieven,

2. Oorsprong van braken,

3. Zijn gebruik en misbruik.

4. Oorsprong van het klysma,

5. Zijn gebruik en krachten.

6. Zetpillen, hun werk en hindernis.

7. Aard en verschillen van de purgatieven;

8. Hun gebruik en verschillende werkingen.

9. Maat,

10. Tijd in de ziekte.

11. Voorbereiding.

(1) Wanneer de overtolligheid en de vochtigheden van ons lichaam zover in ongesteldheid of bederf zijn geraakt dat ze noch door goede manieren van leven, noch door enkele verandering, noch door hulp van de natuur of ingeboren warmte tot hun vorige goedheid gebracht kunnen worden dan moet al hetgeen zover van de natuurlijke stand is afgeweken en onnuttig en schadelijk is weggenomen worden door geneesmiddelen die kracht hebben om de kwade vochtigheden uit het lichaam te drijven. Zodanige doen dat door braken, klysma’s en aftrek die eigenlijk purgatieven genoemd worden.

(2) Cicero schrijft in zijn tweede boek van de natuur der Goden dat een paar eeuwen (hij stierf twee en veertig jaar voor de geboorte van onze Heer) door het verstand van de geneesmeesters ondervonden was dat de honden hun ingewand met braken zuiverden. Want de honden, omdat ze zeer vreten en gulzig zijn, kunnen ze zich gemakkelijk overladen en als ze dat vernemen eten ze gras waardoor ze hun overtolligheid uitbraken. Hieruit schijnt het, zegt Plinius in het 4^de kapittel van zijn 29^ste boek, dat dit beest ook de mensen het braken heeft aangewezen.

(3) Net zoals de baarmoeder in de arbeid met alle kracht zichzelf van boven toetrekt om van de vrucht verlost te worde, wordt net zo de maag geprikkeld om iets dat in haar schadelijk is en door zich van onderen bijeen te trekken begeeft het zich naar boven met braken om alles wat haar tegen is er uit te smijten. Zodat in deze beweging de maag van haar eigen plaats springt en de naastliggende delen waar ze aan vast zit met groot geweld uittrekt. Hierom valt het braken zwaar en moeilijk, sommige meer en sommige minder. Die nauw en sluik van borst zijn en die een schrale en lange hals hebben kunnen (21) niet anders dan met geweld braken, maar zeer gemakkelijk die net tegenovergesteld zijn. Wederom het geweldig en gevaarlijk is voor de benauwde en teringachtige die enige ontsteking of pijn in het ingewand voelen omdat daaruit te vrezen staat of stikken of bloedspuwen of iets te barsten zoals in alle geweldige bewegingen. Door dikwijls en moeilijk braken wordt de maag en het ingewand vanwege het dikwijls en geweldig schudden verzwakt en de onzuivere vochtigheden daar naar toe gedreven, het hoofd vervuld, de zinnen bezwaard en verduisterd. Maar dat licht en matig valt is het gezondste en beste van alle purgatieven. Want het trekt de schadelijke vochtigheden uit de bron zelf, het zuivert de maag en bijgevolg de naast bijliggende delen. Derhalve is het een zeer goed hulpmiddel in verloren honger, walging, opwerpen en spanning van de maag, geelzucht, afgaande koortsen en alle ziekten die in het hoofd door dampen van onderen veroorzaakt zijn. Want als men ziet dat in die de purgatieven weinig voordeel doen dan heeft men meer hulp uit het braken te verwachten.

Dan men dient evenwel, omdat het een beweging tegen de natuur is die de weg om zich te ontlasten door de darmen gekozen heeft, de maag niet aan braken te laten wennen. Herodotus getuigt in het tweede boek van zijn Griekse historie in het 78^ste kapittel dat de Egyptenaren gewoon waren zich alle maanden te zuiveren met braken en klysma’s tot onderhoud van hun gezondheid en meenden dat alle kwalen van de mensen uit de spijzen kwamen die ze aten. Dan al valt deze reden vaak waar, zo is niet minder waar hetgeen Plutarchus schrijft in zijn leringen van de gezondheid dat braken en purgeren lelijke geneesmiddelen zijn van overdaad en die niet (wat Plato ook zei in Timaeo) dan in grote nood in het werk gesteld behoren te worden.

(4) We hebben gezegd hoe het aderlaten en braken gevonden en aan de mensen geleerd is door de beesten, eveneens is het ook gelegen met de klysma. Daar is, schrijft de vermelde Plinius in 8. 27, een vogel in Egypte met name Ibis (die veel op de ooievaar lijkt en hier omtrent de stad van Alexandrië uitgebeeld) die in zijn bek het Nijlwater opneemt en dat deel doorspoelt waardoor het gezond is omdat het overschot van de kost afschiet.

(5) De klysma komt eerst en vooral te hulp de gebreken van de darmen en vooral van de dikke. Want omdat er een klapje of middenschot in de karteldarm bij de blinde darm of slopdarm gezet is, wat maar open gaat naar beneden en naar boven gesloten is, kan de klysma daar niet voorbij schieten. Derhalve kan een klysma het beste de onderste of dikke darmen zuiveren want daarin komt ze met haar volle kracht waartoe een drankje dat men inneemt niet dan slapper kan worden omdat het door de lange weg veel afgenomen is. Zoveel als er gebreken in de darmen vallen, zoveel soorten zijn er ook van klysma’s. Sommige stillen pijn, sommige verzachten de scherpe vochtigheden, sommige zuiveren en verdrogen de zweren, sommige maken aftrek en sommige stoppen. Het begin van alle purgatieven is een klysma en die maakt de baan klaar voor de aftrek en neemt de beletselen van het braken weg. En wanneer in de darmen enige taaie vochtigheden vast zitten of enig ander gebrek daar te genezen is moet vooral de vuiligheid en winden door een klysma afgezet worden zodat daarna de volgende geneesmiddelen meer kracht zouden kunnen doen op het gebrek zelf. Als het lichaam op de rechterzijde ligt dan schiet het lichter en sneller op en loopt er dieper in, besproeit de darmen, maar als het op de linkerzijde ligt blijft het vaak hangen in de echte of karteldarm die door het gewicht van de andere gedrukt wordt. Wanneer de klysma niet goed werken wil dan wordt ze door een andere die scherper is of door een zetpil wakker gemaakt.

(6) Een zetpil kan veel minder uitrichten dan een klysma (want hij neemt niet weg, noch geneest niet van hetgeen de darmen beschadigt) maar maakt daarom alleen kamergang omdat hij door zijn scherpte het einde tot uitdrukken verwekt. Dikwijls pillen zetten opent en veroorzaakt aambeien die al te scherp zijn en verwekt soms zweren. Tegen de gebreken van het einde maakt men allerhande zetpillen die zuiveren, verzachten en (21) helen die naar de gelegenheid van het gebrek vereist worden.

(7) Net zoals bomen en heesters hun voedsel uit de aarde, de ambersteen het kaf en de zeilsteen het ijzer naar zich trekken door de gelijkheid die tussen hen is van wezen of zelfstandigheid, vanwege zodanige gelijkheid trekken ook de purgerende geneesmiddelen de kwade en ongezonde vochtigheden uit het lichaam. En derhalve is het niet genoeg dat men iemand purgeert, maar men moet juist zulke vochtigheid purgeren en afdrijven die de ziekte veroorzaakt. Want die koude vochtigheden afzet waar de gal in de weg zit die verlicht niet de ziekte omdat de oorzaak in het lichaam blijft, maar bezwaart ze omdat ze door het wegnemen van de vochtigheid die vermeerdert omdat die de hitte en scherpte van de gal wat verzacht en in de toom houdt. Waaruit het grote misverstand blijkt van de gewone lieden die menen dat het gelijk is als ze maar een purgatief laten halen bij diegene die haar niet gezien heeft of ook dit verschil niet weet. Nu in deze gelijkheid zal hetgeen het sterkst is het slapste uittrekken en zo trekt rabarber de gal en niet in tegendeel de gal de rabarber omdat in die sterkere kracht is die ook verwekt en geholpen wordt door de warmte van de gesteldheid.

Maar als het gebeurt dat er zo weinig van een afzetmiddel ingenomen wordt dat het van de hoeveelheid de vochtigheid komt te overstelpen dan zal het zijn afzettende kracht verliezen en in een andere zelfstandigheid veranderen. Het gebruik wijst ons drie vormende orden van afzettende middelen aan. De ene is kwaadaardige wiens kracht en wezen venijnig is en waartoe kolokwintappel, scammonia en antimoon gerekend worden. De andere orde is van geheel zachte die weinig afwijken van de aard van het voedsel zoals er zijn pruimen, krenten, violenbladeren, manna, wei, merg van Cassia en tamarinden. De derde is van middelmatige waaronder rabarber, Agaricus, Senne bladeren en Aloë behoren. In een sterk lichaam en die lang gevast heeft verandert, als er wat van een zacht afzetmiddel ingenomen wordt, het in de zelfstandigheid van het lichaam, maar een deel van het kwaadaardige en al is het ook weinig in een bederf die het venijn nabij komt, het middelmatige in de vochtigheid die af zou zetten wat in het lichaam over is en ongeschikt is om die te voeden. Derhalve al is Agaricus warm kan het evenwel in Pituitia of koude vochtigheid veranderen als het niet in gesteldheid, maar in wezen op zodanige vochtigheid lijkt.

(8) Het purgatief is het echte geneesmiddel van vervuilde vochtigheden. Want al hetgeen zo onzuiver en bedorven is dat het de natuurlijke trappen overschreden heeft en omdat het door geen kunst verbeterd of goed gemaakt kan worden moet men het noodzakelijk uitwerpen. En zulks is niet alleen nuttig om de ziekte die het alreeds het lichaam bestrijdt, maar ook vanwege die gevreesd wordt voor te komen. Nu naar de soort is van de vervuilde vochtigheid moet ook de soort van het geneesmiddel zijn. Andere zuiveren gal, andere slijm, andere het zwarte bloed of zwarte gal en andere de waterachtige vochtigheden die we hierna elk op zijn orde zullen vermelden. En net als de soort van vochtigheid ons aanwijst door welk soort van purgatief die afgedreven moet worden, zo laat de gelegenheid en plaats ervan zien hoe sterk die wezen moet. Want een slappe purgatief kan genoeg uit het eerste deel van het lichaam trekken, een middelmatige uit de grote aderen en een sterke uit het uiterste van het lichaam en de aparte delen. Licht en gemakkelijk valt het zuiveren van de maag en darmen, moeilijker van de aderen in het darmscheil en daarna van de lever en milt, maar aller moeilijkste is van de zelfstandigheid van de delen die tot de huid en ledematen strekken. Want hoe een deel verder ligt en minder aderen heeft, hoe het minder voor een geneesmiddel wijkt omdat er meer kracht gedaan kan worden op iets dat nabij is en open wegen heeft.

(9) De maat van purgeren moet afgemeten worden naar dat iets licht of moeilijk afschiet en zulks is te vernemen uit de gesteldheid van het lichaam, de vochtigheid en de tijd of het weer. Onder de gelegenheid van het lichaam worden begrepen de gesteldheid, vorm en gewoonte. Uit een dor en schraal lichaam is niet veel te trekken, maar veel uit hetgeen dat vochtig en vierkant is. Een sterk en vast lichaam wiens ingewand, aderen en darmen zelf nauw zijn of gemakkelijk verstopt of noch benauwder wordt houdt het overschot tegen en laat het niet uitschieten. Maar een zacht en los lichaam, zoals er is bij de vrouwen, kinderen en die niets doen, is veel opener zodat daardoor de bewogen en getrokken vochtigheden goed hun loop hebben. Die zware arbeid doen en ook die wat plomp van gevoel zijn vragen niet veel van slappe middelen, in tegendeel worden snel bewogen die wat gevoelig zijn als ook die of van naturen of door ziekte of manier van leven teer en tenger zijn. Die gewoon zijn vaak te purgeren zijn moeilijker door een purgatief te bewegen dan die zulks ongewoon zijn. Want zelfs (23) het denken en vrezen van wat lelijks in te nemen maakt dikwijls door het ontstellen de natuur los zoals ook soms de reuk doet, ja het zien van het bekertje waar het drankje in geweest is. Ik heb een bakker gekend die ziek lag, maar toen hij hoorde dat zijn geneesmeester de trappen opkwam wel hartelijk overgaf door de inbeelding die hij kreeg van de geur van de dranken waar hij eens van geproefd had. Die vanzelf loslijvig zijn worden door het minste purgatief snel geraakt. Nu kan ook uit de soort van vochtigheid de maat van het purgatief aldus afgenomen worden. Waterige vochtigheid en dunne gal schieten gemakkelijk af, in tegendeel slijm en zwarte gal. Veel vochtigheid en die als tegen gehouden worden zoals bij zwaarlijvige en de dronkaards of waarbij uit enige andere oorzaak vele overtolligheid verzameld is kan met een slappe purgatief de buik laten omroeren en een sterke aftrek verwekken. Want die overvloed die door de aderen geopend is loopt er gemakkelijk uit net zoals bij een vol vat en niet door sterkte van het purgatief, maar door kracht van de natuur die zichzelf ontlast wat het ook wel vaak vanzelf doet zonder dat er iets ingenomen is. Hier moet daarboven noch gelet worden op de tijd en het weer. In en omtrent de hondsdagen is er weinig en scherpe vochtigheid in het lichaam die ook naar buiten toe getrokken wordt zodat het purgeren dan niet zo goed zal willen gaan. Midden in de winter is het lichaam vast en gesloten zodat de vochtigheid, die half tegengehouden wordt, niet goed wil zakken. En om dezelfde reden veroorzaken ook de Noordenwinden vaak hardlijvigheid. Daar in tegendeel de Zuidenwinden de buik vochtig, zacht en week maken. Derhalve worden alleen in deze gelegenheid de purgatieven op hun beste tijd ingegeven.

(10) Wat verder de tijd aangaat. Het is het beste in ziektes die hun omkeer hebben op de goede dag te purgeren. Want wanneer de ziekte minder drukt en de krachten verhaald zijn dan kunnen de werken van de purgatieven gemakkelijker verdragen worden. Het is ook nodig dat zulks ’s morgens en in een lege maag gebeurt omdat anders het ene het ander in de weg zou staan.

(11) Maar net als in alle andere dingen moet ook in het purgeren een bereiding voorgaan waardoor de wegen geopend en de vochtigheden driftig gemaakt worden. Zodat als eerste het lichaam hier zo voorbereid moet wezen dat alle wegen die het purgatief doorlopen zal en waardoor de schadelijke vochtigheid uitgeworpen zal worden vrij en open zijn. Derhalve dient de maag hier niet door te veel vochtigheden te walgen zodat het purgatief niet direct uitgebraakt zal worden. Het dient ook niet dat de darmen verstopt of benauwd zijn omdat ze dan het werken tegen zouden houden waardoor dan krimping, moeilijkheden en draaiingen in het hoofd komen te veroorzaken. En als er getrokken moet worden uit het ingewand, de aderen of ook uit de vorm van het lichaam, dan moeten niet alleen de maag en darmen, maar ook de aderen van het darmscheil en het ingewand vrij en onbekommerd zijn. Derhalve dient voor het purgeren alle walging weg genomen te worden, hetzij door vasten, hetzij door braken, hetzij door een pilletje van Aloë. Als de kamergang lang achtergebleven is of hard is dan zal men eerst een verzachtende klysma laten zetten. Hierboven vereist ook de schadelijke vochtigheid haar voorbereiding. Want die hard en dik is wil niet goed door de nauwe wegen in de buik schieten, die taai is blijft onderweg hangen. Daarom moet het harde verzacht, het dikke verdund, het taaie en slijmerige gezuiverd worden voordat men die purgeert. Al hetgeen zulks doet opent ook meteen de verstoppingen van de aderen waardoor het purgatief gebeuren zal. En dat is of voedsel of geneesmiddel. Van het ene hebben we gehandeld in de ‘Schat der Gezondheid’, het andere zal hier vervolgens aangewezen worden.

Het IV. Capittel

1. Bysondere Purgatyen,

2. Neus, ende Nies-middelen,

3. Quijl-middelen,

4. Hoest-middelen.

(1) Behalven de Purgatyen, die het geheele Lichaem ontlasten, soo zijnder noch andere, die alleen maer bysondere Deelen suyveren, ghelijck de geene die doen Niesen, Quijlen, ende Op-hoesten. Maer men dient de selve niet te ghebruycken, voor al-eer het ander wel ghesuyvert, ende van alle Vuyligheyt ghereynight is, op dat sy van elder geene quade Vochtigheydt en trecken in het deel, dat sy willen suyveren. Want altijdt moet het Al-gemeene gaen voor het Bysondere.

(2) De Neus-middelen in den Neus ghesteken, ofte op-ghetrocken zijnde, trecken de overtollighe Vochtigheydt uyt de Herssenen. Sulcx moet gheschieden met het Hooft voor over, op datse recht mach sincken door het Zeef-been, ende niet in de Kele schieten. Dit is dienstigh in Slaperighe Sieckten, Loomheydt, ende inwendighe Pijn. Het selve (24) werdt oock door de Niessen uyt-gherecht: maer heeft, door sijn dapper dreunen, noch meerder kracht. Want het en suyvert niet alleen de Herssenen, maer het treckt oock na hem ’t geene in ’t Achter-hooft, ende na de Kele selve komt te sincken. Dan is ondienstigh, ende schadelick voor de geene die met swack Gesicht gequelt zijn; dewijl het, door de naderheyt, met eenen de Vochtigheyt na de Oogen drijft, die bequamelicker na den Mondt toe getrocken werdt.

(3) Quijl-middel gheknauwt ofte gespoelt zijnde, treckt het Zever ende Quijl uyt de Keel. Dit heeft meerder kracht om de holligheden van de Herssenen te suyveren als die een neder-gaende wegh hebben in ’t verhemelte van den Mondt: derhalven sal een Quijl-middel sijn meeste kracht toonen, wanneer dat het Hooft achter over, in de Neus ghetrocken werdt, ende daer na door het verhemelt. Ende desen Genees-middel is, van de Konste, de Herssenen bysonderlick toege-eygent, om dies wille de selvighe meest onderhavigh zijn vele, ende overtollighe Vochtigheydt te vergaderen. Sulcks is bequaemelicker na het verteren van de Spijse, als dewijl de rauwe Maegh noch met de Kost beladen is. Dan moet met groote voorsichtigheyt gebruyckt werden in de geene, die veel met Sinckinghen gequelt werden, ofte de Teringe onderhavigh zijn.

(4) De Longen, ende ’t binnenste van de Borst werdt ontlast door de Hoest-middelen. Want al is ’t sulcks, dat van de selve yet in de Maegh ghetrocken kan werden; soo is dat even-wel gheheel weynigh, ende ’t meeste dat in de Borst door Sinckingen ofte eyghen ghebreck vergadert, moet nootsakelick door Hoesten op, ende uyt-ghebracht werden. Hier toe zijn de Syropen alder-bequaemst, om dat de selvige door haer klevende dickigheyt in de Keel wat blijven hangen, ende soo allengskens in de Borst sacken, daer de dunne dingen terstondt in de Maegh schieten. Sommighe Lickingen werden gemaeckt om de dicke ende taeye Fluymen te verdunnen, andere om de geene die al te dun zijn, tot meerder lijvigheyt te brengen, eenige om de scherpigheyt te versachten.

Van Braken, Clysteer, ende Set-pil is in ’t voor-gaende Capittel ghehandelt, soo dat wy nu verhaelt hebben hoe op verscheyde maniere het Lichaem ontlast ende gesuyvert werdt. Wy sullen nu komen tot de Genees-middelen, die als werck-tuygh van de Konst zijn, om de Sieckten te verdrijven.

Het IV. Capittel

1. Bysondere Purgatyen,

2. Neus, ende Nies-middelen,

3. Quijl-middelen,

4. Hoest-middelen.

(1) Behalve de purgatieven die het gehele lichaam ontlasten zijn er noch andere die alleen maar bijzondere delen zuiveren zoals diegene doen die niezen, kwijlen en ophoesten. Maar men dient die niet te gebruiken voordat het andere goed gezuiverd en van alle vuiligheid gereinigd is zodat ze van elders geen kwade vochtigheden trekken in het deel dat ze willen zuiveren. Want altijd moet het algemene gaan voor het bijzondere.

(2) De neusmiddelen die in de neus gestoken of opgetrokken worden trekken de overtollige vochtigheid uit de hersens. Zulks moet gebeuren met het hoofd voorover zodat ze recht mag zinken door het zeefbeen en niet in de keel schieten. Dit is nuttig in slaperige ziekten, loomheid en inwendige pijn. Hetzelfde (24) wordt ook door het niezen uitgericht, maar heeft door zijn dappere dreunen noch meer kracht. Want het zuivert niet alleen de hersens, maar het trekt ook naar zich hetgeen in het achterhoofd en naar de keel zelf komt te zinken. Dan is het onnuttig en schadelijk voor diegene die met een zwak gezicht gekweld zijn omdat het door de nabijheid meteen de vochtigheid naar de ogen drijft die gemakkelijk naar de mond toe getrokken wordt.

(3) Kwijlmiddelen die gekauwd of gespoeld worden trekken het speeksel en kwijl uit de keel. Dit heeft meer kracht om de holtes van de hersens te zuiveren omdat die een neergaande weg hebben in het verhemelte van de mond, derhalve zal een kwijlmiddel zijn meeste kracht vertonen wanneer het hoofd achterover in de neus getrokken wordt en daarna door het verhemelte. En dit geneesmiddel is door de kunst de hersens bijzonder toe geëigend omdat daardoor, die er het meest aan onderhevig zijn, veel en overtollige vochtigheid verzamelen. Zulks is beter na het verteren van de spijs omdat dan de rauwe maag noch met de kost beladen is. Dan moet het met grote voorzichtigheid gebruikt worden in diegene die veel met zinkingen gekweld worden of aan de tering lijden.

(4) De longen en het binnenste van de borst worden ontlast door de hoestmiddelen. Want al is het zo dat van die iets in de maag getrokken kunnen worden zo is dat evenwel geheel weinig en het meeste dat in de borst door zinkingen of eigen gebrek verzameld wordt moet noodzakelijk door hoesten op- en uitgebracht worden. Hiertoe zijn de siropen allerbest omdat die door hun klevende dikte in de keel wat blijven hangen en zo geleidelijk aan in de borst zakken waar de dunne dingen terstond in de maag schieten. Sommige likkingen worden gemaakt om de dikke en taaie fluimen te verdunnen, andere om diegene die al te dun zijn tot meer stevigheid te brengen en enige om de scherpte te verzachten.

Van braken, klysma en zetpil is in het voorgaande kapittel gehandeld zodat we nu verhaald hebben hoe op verschillende manieren het lichaam ontlast en gezuiverd wordt. We zullen nu komen tot de geneesmiddelen die als werktuigen van de kunst zijn om de ziekten te verdrijven.

HET VIERDE BOECK VAN DE GENEES-MIDDELEN, so Enckele, als Gemengde.

Het Eerste Capittel.

1. Gemeenen Tegen-strijdt van alles.

2. Aert van Voedsel, ende Genees-middel; midtsgaders haer bysonder Onderscheyt.

3. Twee soorten van Genees-middelen; ende de oirsaeck waerom verscheydene onder malkanderen vermengt werden.

4. Waerschouwinge op het Vermengen.

5. Na driederhande Hoedanigheyt der Droogen drievoudigh Onderscheyt.

6. Haer Getal, Wichte, ende Mate.

(1)

Dewijl alle Beweginge, ende Werckinghe haren Oirspronck hebben uyt Verschil, en de Strijdt van dinghen, die malkanderen recht Teghen zijn, soo heeft de Nature, doense de gantsche Wereldt een gestadige veranderingh onderworp, oock nootsakelick de selve met verscheyde soorten van Verschillen als bezaeyt. Ende gelijck sy de vier beginselen aller dingen, als Vyer, ende Water, Lucht ende Aerde, gantsch tegen malkander gestelt heeft, soo heeftse oock elck dingen dat uyt de selvige ontstaet, yets tegen-strijdende gegeven. Derhalven en kander geen gebreck in ons wesen, waer toe sy niet een Tegen-middel voort-gebracht en heeft, hoe-wel alles door de Konste noch niet geopenbaert, nochte ondervonden en is. Soo dat veeltijdts, als de Sieckten niet genesen en werden, het gebreck niet en is in de Genees-middelen, die de goedertiere God daer toe geschapen heeft, maer wel in ons Verstandt, dat noch tot de kennisse van de selvige niet gekomen en is. Daer en is nauwlicx eenige Sieckte, in haer selven, ongeneeslick, maer daerom alleen, of datse boven-maten toe-genomen zijnde voor de kracht der Genees-middelen niet eens en krenckt, ofte dat de swackte krachten onder de langhdurige genesinge gantsch komen neder te storten. Derhalven sullen wy nu de Genees-middelen neerstigh gaen ondersoecken, (25) ende wat Gebruyck, ende Kracht sy in de Sieckten hebben, kortelick, ende met ordre aen-wijsen.

(2) Een Medicament, ofte Genees-middel staet in Wesen ofte selfstandigheyt regel-recht tegen het Voedsel. Want het Voedsel is Selfstandigheydt van ons Lichaem eenighsins gelijck, ende werdt ten laetsten daer in verandert, het selve voedende, ende somtijdts oock vergrootende. Dit, als het soo gelijck valt, dat in de selfstandigheydt van ’t Lichaem verandert zijnde, aen het selve ondertusschen geen vremde Hoedanigheyt mede en deelt, dan is ’t een recht ende volkomen Voedsel, gelijck Broodt, Vleysch, een Ey. Maer wanneer het, in Wesen eenigsins gelijck zijnde, door sijn uyt-muytende Hoedanigheyt het Lichaem verandert, dan is ’t Medicamentens Voedsel, gelijck Lattouwe, Endivye, stercke Wijn, Mispelen, Que-peren. Maer ’t gene in Selfstandigheyt geheel verschilt, noch oock eenige Hoedanigheyt en besit om het Lichaem merckelick te veranderen, dat en kan voor geen Voedsel, noch Genees-middel gerekent werden. Dan ’t gene in Wesen ons ongelijck, seer uyt-stekende Hoedanigheden geeft, het zy van wegen de Gematigheyt, als Pyrethrum, Hyoscyamus, het zy van wegen de Stoffe, als Galnoot, Aluyn; het zy van wegen de Gedaente, ghelijck Scammonea, Aloë, sulcks is, dat wy Medicament ofte Genees-middel noemen, het welck vermach de Natuurlicke gestaltenisse onses Lichaems te veranderen.

(3) De Genees-middelen zijn tweederhande. Sommige zijn Enckel, ofte ongemenght, de welcke van selfs door de Nature voort-komen, ghelijck Rosen, Alssen. Andere Gemenght, als die door de Konst uyt vele Enckele vermenght zijn; soodanigh is den Theriakel. Sommige meenen, onder de welcke oock is Guevara in sijne Spaensche brieven, dat men alleen enckele droogen, ende geen gemengde en behoort te ghebruycken, om dat Godt de Enckele alleen tot het ghebruyck der Menschen geschapen heeft. Maer om niet breeder te gaen, het Spa-water, ende diergelijck kan alleen genoegh ghetuygen, dat Godt oock door een sonderlinge Konste de gemenghde geschapen heeft, als de welcke uyt Aluyn, Swavel, Salpeter, Yser, Zout, ende andere bestaen. Het en soude oock niet volgen, dat men alleen Enckele Droogen moest ghebruycken, alsser geen Gemenghde geschapen en waren. Want van Godt Almachtigh zijn alderhande Dieren tot ons gebruyck, ende nootdruft geschapen, maer daerom en behoeft men de Visschen, ende andere sonder eenige bereydinghe, ende vermenginge niet te eten. Ick en wil even-wel niet ontkennen, dat al wat men met een Enckel doen kan, dat men daer toe geen gemengelt en behoeft, noch en behoort te gebruycken; alsoo beter rekeningh gemaeckt kan werden van sijne kracht. Maer om dat men niet altijdt elcke Sieckte een bysonder Genees-middel kan tegen-stellen, soo moet men nootsakelick komen tot vermengen. Daer by komt noch een ander reden, dat wanneer het Genees-middel te slap, ofte quaet-aerdigh is, dat het eerste door vermenginge van wat scherper geholpen, als Rhabarber met wat Spijck, ofte Caneel, het ander door beter versoet kan werden: soo versacht men de scherpigheyt van Scammonea, ende van Aloë, met Mastick, Tragacanth, Quee-appel, Rosen, Dadels. De derde Oirsaeck van het mengen der Genees-middelen werdt ghenomen uyt des deels Wesen, Plaetsche, Voornamelickheyt, ende Gevoelen. Want in Gebreken van een deel, dat vast is, ende verre leyt, ghelijck de Nieren ende Lijf-moeder, mengt men gemeenlick met den eygen, ende voornamen Genees-middel eenige andere van verdunnende kracht, die soo verre konnen komen; somtijts oock soodanige, die het selve, door gelijckheyt, ende verborgene eygenschap met het deel, daer na toe brengen. Alsoo vermengt men met de Genees-middelen voor ’t Hooft, Betonye; voor de Longe, Hyssoop; voor ’t Herte, Buglos; voor de Lever, Agrimony; voor de Milt, Scolopendrium; voor de Lijf-moeder Byvoet. Een Edel deel, ende van scherp gevoelen, vereyscht (indien de voorname Genees-middel wat sterck is) yet anders haer nature aengenaem, ende ’t welck haer, ende hare krachten kan onderhouden. Derhalven moeten de Genees-middelen van ’t Ingewant met versterckende onderstut werden, ende die men onder schijn van Voedsel neemt, gelijck toe-gemaeckte Wijn, als Hippocras, ende diergelijcke, om datse aengenaem zijn, overtreffen de andere. De vierde, ende nootsakelickste Oirsaeck van vermenginge is de Verscheydenheyt van de Sieckten, alsoo geen enckel Genees-middel een Gemenghde Sieckte kan verdrijven. Want Enckel staet recht tegen Enckel, ende niet tegens gemenght: ende alles moet door sijn recht tegenstaende verjaeght werden.

(4) Maer al is ’t dat de gemenghde Genees-middelen soo wel, als de Droogen, tot ons dagelijcks gebruyck nootsakelick vereyscht werden: soo staet even-wel op die mengelinge dapper te letten, alsoo men somtijdts bevindt, datter groot misbruyck in geschiedt. Ende voor eerst is ’t een grove ende gevaerlicke mis-slagh, dat het zy om welstaens wil, ofte uyt onwetenheydt, veel Droogen over hoop gehaelt werden, die verscheyden van aert ende werckinge zijn. By exempel, Als Sweet-middelen, ofte die ’t Graveel af-setten, ofte ’t Water, ofte de Stonden verwecken, gemenght werden met Purgerende dingen. Het welck niet alleen tegens de leere en is, van de Oude Genees-meesters: maer oock tegens de Reden, gelijck ick roerende de vermenging van de gene, die ’t Graveel af-setten, met de (26) Purgerende breeder aengewesen hebbe in ’t Steen-stuck, namentlick beneden in het 2. Deel, 3. Boeck, en Cap. 37. van de Schat der Ongesontheyt. Want dewijl de verhaelde Genees-middelen elck volgens haer bysonder werckinge na eenen bysonderen weg drijven, soo en kan het niet geschieden, ofte sy moeten, wanneer sy vermenght zijn, malkanderen nootsakelick verhinderen. In het selfde misbruyck vervallen de geene, die purgerende Wijnen, ofte die ’t Graveel af-setten, ofte die Sweet verwecken, met spijs ende dranck vermengen. Want daer op moet seker volgen, ofte dat de Spijse minder voedsel geeft, ofte datse noch niet verteert zijnde, door het Genees-middel uyt de Maegh gedreven werdt, waer door verscheyde Verstoppingen in de Aderen veroirsaken. En dit is onder andere Gebreken, die daer uyt ontstaen, dat sommige van het Graveel nimmermeer en konnen ontslagen werden, alsoo sy gestadigh de Gravelige Stoffe na de Nieren doen drijven.

(5) Volgens de driederley hoedanigheden van de Enckele Genees-middelen werden de selvigen in driederley Soorten verdeelt.

De eerste Hoedanigheydt komt uyt de vermenginge der Elementen, ende volght de Nature van ’t gene de andere in de Gematigheydt te boven gaet. Hier door is een Genees-middel, Heet, Kout, Vochtigh, ofte Droogh. Ende om dat alles, by exempel, ’t geene Heet gheseyt werdt, niet even groote hitte en maeckt, soo heeft het gebruyck daer in vier verscheyde Trappen ghestelt, ende in den Eersten, die noch wat duyster, ende niet blijckelick en wercken; in den Tweeden, die merckelick; in den Derden, die dapper; in den Vierden, die op het alderhooghste, als de welcke onder de heete branden, ende een korste maken.

De Tweede Hoedanigheyt der Genees-middelen komt uyt haer stoffe met de Kracht van de Gematigheyt, ofte eerste hoedanigheyt over-goten. Van dese Stoffe zijn sommighe Dun, die haer lichtelick in ’t Lichaem, ende door de vochtigheden verspreyden: sommige Dick ende Taey, die tusschen wegen blijven hangen, ende niet diep door en dringen: sommige Middelmatigh, welckers kracht midden tusschen beyden is. Nu de hitte, in wat voor Stoffe dat sy komt, vermeerdert de kracht, ende de haestigheyt in ’t wercken, gelijck oock de Drooghte: maer Kouw, ende Vochtigheydt houden die tegen. Uyt dese verscheyden Meninginghe spruyten de Tweede Hoedanigheden der Genees-middelen, ghelijck daer voornamelick zijn, het Verdunnende, ende Dick makende, het Suyverende, ende Plaesterende, het Rauw makende, ende Ver-effenende, het Openende, ende Sluytende, het Treckende, Verdrijvende, ende Wegh-stootende, het Versachtende, ende Verhardende, het Rijp makende, ende Verrottende, het Heelende, ende Openende, het Vleysch makende, ende In-etende, Vel-makende, ende Brandende. Nu de Werckinghe uyt soodanigen mengsel van hoedanigheydt ende Stoffe, gaet aldus toe: Een Genees-middel dun van Stoffe, dat met eenen heet is, ende sulcx onder den derden Graed, ghelijck Peterselye, opent van binnen de kleyne wegen des Lichaems, verdrijft de dunne Vochtigheydt, ende verweckt alsoo Water-losingh ende Sweeten; maer verdunt de dicke Vochtigheydt. Van buyten op-geleyt maeckt het een open Huyt, treckt oock uyt het Lichaem de Geesten ende Vochtigheydt. Maer ’t geene dat op den vierden Graed van hitte geklommen is, werdt In-etende genoemt, het welck ofte brandt, ofte versweert, ofte bladeren verweckt, ofte wegh neemt. Dan het gene dun van Stoffe, ende ghematight, ofte oock kout is, gelijck Azijn, in-ghenomen zijnde, opent mede, ende verdunt dan soo wel niet, als dat werm is: maer buyten op ’t Lichaem, stoot het, door sijn kouw, terugghe, ende sulcks met meerder macht, als ’t geene dat kout ende t’Samen-treckende is, alsoo het door sijn dunnigheydt de kracht van den kouw dieper in-voert. Maer een Genees-middel, dat in een Matelicke stoffe kout is, ghelijck Verjuys, Porceleyn, verstoot, ende weder-houdt matelicke de Sinckingen, verdrooght, ende treckt te samen. Het geene van Matelicke Stoffe, ende met eenen in hoedanigheden ghematight is, gelijck Olye, versacht, koockt, rijpt, ende maeckt etter. Maer Matelick Werm zijnde, gelijck Camillen, stilt Pijn. Dat noch wat heeter is, maer onder den derden graed, gelijck Alssen, opent in-genomen de Aderen, suyvert de taeye Vochtigheden, ende ontsluyt alle Verstoppinge, het gene dunne Stoffen soo wel niet en doet, om datse te haestigh door-schiet. Dat nu al over den derden graed van hitte gheklommen is, ghelijck Coloquint-appel, en suyvert niet alleen, maer dewijl het vry wat scherp is, schrapt de Deelen, ende sulcks soo wel van buyten, als van binnen. Een Genees-middel, dat in dicke, ende Aerd-achtige Stoffe een gematight van hitte ende koude bekomen heeft, gelijck Bolus, ofte Gesegelde Aerde, verstopt de inwendighe Wegen, ende sluyt de Huyt, versacht het geene te rouw is, ende heelt ’t geene van een ghescheyden is. Maer dat matigh Werm, ofte Koel is, gelijck Rosen, Myrtus, maeckt de weecke Deelen vast, ende heet dien-volgende, een versterckende kracht. Maer ’t geene boven maten, als in den Vierden graed, Heet is, ghelijck Kalck, Oripigment, Rotte-kruyt, eet in, brandt, ende maeckt een Korst. Dan ’t geene boven maten Kout, ende droogh is, gelijck Cypres-noten, ofte Gal-noten, verstopt niet alleen inwendigh de Mondekens der Aderen, maer sluyt de selve gantsch toe, ghelijck het oock alle andere Wegen benauwt, ende toe-stopt, ende de Vochtigheden (27) selve boven maten dick maeckt. Van buyten op-geleyt, doet de Huydt vast werden, houdt den loop van de Sinckinghen tegen, ende doet Vel op een Wonde groeyen.

De derde Hoedanigheydt der Genees-middelen en komt niet voort uyt de Gematigheydt, noch uyt de Stoffe, maer uyt de geheele Selfstandigheydt, ende en is anders niet als een verborgen eygenschap van het geheele Wesen der Genees-middelen. Hier uyt komt tweederhande Onderscheyt, want sommige zijn Af-settende, sommige alleen Veranderende. De Af-settende zijn, die door gelijckheydt van Wesen yets bysonders na haer trecken. Ende van dese Purgeren eenighe, als in ’t voorgaende Boeck geseyt is, uyt het geheele Liahaem, sommige uyt een Deel. Maer de gene die water doen maken, gelijck Peterselye, ofte de Stonden af-setten, gelijck Byvoet, ofte de Fluymen op doen komen, ghelijck Hyssoop, dewijlse niet door trecken, maer ofte met suyveren, ofte verdunnen, ofte openen, de Overtolligheyt uyt-smijten, konnen wel Losende, maer geen Purgerende gheseyt werden, om datse door geen gelijckheydt, ende over-een-stemminge van Wesen en trecken. Maer al treckt wel een Scorpioen het Vergif, dat hy gebeten heeft, uyt de Wonde, van buyten op-geleyt zijnde, ofte oock andere Tegen-gift, door ghelijckheydt, uyt-treckt; soo is dit wel een Ontlastinghe, dan even-wel geen Purgatye. Hier onder zijn mede te rekenen, die van buyten op de Wonden leggende, een Pijl, ofte Splinter uyt-trecken, gelijck de wortel van Riet. Maer al is ‘t, dat de Genees-middelen, die door de eerste, ofte tweede Hoedanigheydt haer werck doen, eygentlick Veranderende genoemt werden, soo zijnder oock vele, die door de derde Hoedanigheydt, ende ’t geheele Wesen veranderingh maken. Soodanige zijn, die door een verborgen Eygenschap, het Vergif gantsch tegen-staen, ende soo veranderen, dat het ons Lichaem niet en kan beschadigen, gelijck Citroen-saet. Waer onder mede behooren die Pest; ende andere besmettelicke Sieckten verdrijven, ghelijck Mithridaet: als mede, die men gelooft, dat seker Eygenschap hebben tot het een ofte ander Deel, gelijck Salye voor het Hooft, Buglos voor het Hert, waer van in de volgende Capittelen geseyt sal werden.

(6) Alle dingen, seyt de Wijse-man, werden gerekent met Getal, Wichte, ofte Mate. Het Getal is by alle volckeren even-eens: maer niet Wichte, ofte Mate, die niet alleen in elck Landt, maer selfs hier te Lande by-na in elcke Stadt verscheyden zijn. Een Pont bestaet door de banck by den Koop-luyden uyt sesthien Oncen, maer by de Genees-meesters uyt twaelf. Een Once uyt acht Drachmen. Een Drachme uyt drie Scrupels. Een Scrupel uyt twintigh Greynen, om welckers ongelijckheyt in kleyn gewichte, de Asen in ’t gebruyck aen-genomen werden. De Kruyden ende Bloemen werden gerekent na dat men met een Handt, ofte drie Vingeren kan vatten. Nattigheydt, als Wateren ende Drancken neemt men mede na Ponden, ofte Pinten, gelijck Syropen met oncen.

HET VIERDE BOEK VAN DE GENEESMIDDELEN, zowel enkele als gemengde.

Het eerste kapittel.

1. Algemene tegenstrijdigheid van alles.

2. Aard van het voedsel en geneesmiddel vanwege hun bijzondere verschillen.

3. Twee soorten van geneesmiddelen en de oorzaak waarom er verschillende onder elkaar vermengd worden.

4. Waarschuwing op het vermengen.

5. Naar de drie soorten hoedanigheid der drogen drievoudig verschil.

6. Hun getal, gewicht en maat.

(1) Omdat alle bewegingen en werkingen hun oorsprong hebben uit verschil en de strijd van dingen die recht tegenover elkaar staan heeft de natuur toen ze de gehele wereld aan een constante verandering onderwierp die ook noodzakelijk met verschillende soorten van verschillen bezaaid. En net zoals ze de vier beginselen van alle dingen als vuur, water, lucht en aarde geheel tegen elkaar gesteld heeft zo heeft ze ook elk ding dat daaruit ontstaat iets tegenstrijdigs gegeven. Derhalve kan er geen gebrek in ons zijn waartegen ze geen tegenmiddel voortgebracht heeft, hoewel alles door de kunst noch niet geopenbaard, noch ondervonden is. Zodat vaak als de ziektes niet genezen worden het gebrek er niet is in de geneesmiddelen die de goedertieren God daartoe geschapen heeft, maar wel in ons verstand dat noch niet tot de kennis ervan gekomen is. Er is nauwelijks enige ziekte die in zichzelf ongeneeslijk is, maar daarom alleen of dat ze boven mate toegenomen is en voor de kracht van de geneesmiddelen niet eens verzwakt wordt of dat de zwakke krachten onder de langdurige genezing geheel komen in te storten. Derhalve zullen wij nu de geneesmiddelen vlijtig gaan onderzoeken (25) en welk gebruik en kracht ze in de ziekten hebben, in het kort en met orde aanwijzen.

(2) Een medicament of geneesmiddel staat in wezen of zelfstandigheid regelrecht tegenover het voedsel. Want het voedsel lijkt wat op de zelfstandigheid van ons lichaam en wordt tenslotte daarin veranderd en voedt het en vergroot het soms. Dit als het zo gelijk valt dat het in de zelfstandigheid van het lichaam veranderd wordt en daaraan ondertussen geen vreemde hoedanigheid meedeelt dan is het een echt en volkomen voedsel zoals brood, vlees of een ei. Maar wanneer het in wezen er enigszins op lijkt en door zijn uitmuntende hoedanigheid het lichaam verandert dan is het medicamenteus voedsel zoals sla, andijvie, sterke wijn, mispels of kweeperen. Maar hetgeen in zelfstandigheid geheel verschilt en ook geen enige hoedanigheid bezit om het lichaam opmerkelijk te veranderen dat kan het niet voor voedsel of geneesmiddel gerekend worden. Dan hetgeen in wezen ons duidelijk zeer uitstekende hoedanigheden geeft, hetzij vanwege de gesteldheid zoals Pyrethrum of Hyoscyamus, hetzij vanwege de stof als galnoot of aluin, hetzij vanwege de vorm zoals scammonia of Aloë worden ze medicament of geneesmiddel genoemd waarvan elk in staat

is de natuurlijke vorm van ons lichaam te veranderen.

(3) Van de geneesmiddelen zijn er twee vormen. Sommige zijn enkel of ongemengd die vanzelf door de natuur voortgekomen zijn zoals rozen of alsem. Andere zijn gemengd die door de kunst uit vele enkele vermengd worden en van zodanige is de teriakel. Sommige denken, waaronder ook Guevara is in zijne Spaanse brieven, dat men alleen enkele drogen en geen gemengde behoort te gebruiken omdat God de enkele alleen tot het gebruik van de mensen geschapen heeft. Maar om niet uitvoeriger te gaan, het Spawater en dergelijke kan alleen genoeg getuigen dat God ook door een bijzondere kunst de gemengde geschapen heeft die uit aluin, zwavel, salpeter, ijzer, zout en andere bestaat. Het zou ook niet volgen dat men alleen enkele drogen moest gebruiken als er geen gemengde geschapen waren. Want door God almachtig zijn allerhande dieren tot ons gebruik en nooddruft geschapen, maar daarom behoeft men de vissen en andere zonder enige bereiding en vermenging niet te eten. Ik wil evenwel niet ontkennen dat alles wat men met een enkele doen kan dat men daartoe geen gemengde nodig heeft of behoort te gebruiken omdat dan beter rekening gehouden kan worden van zijn kracht. Maar omdat men niet altijd voor elke ziekte een apart geneesmiddel kan tegenzetten moet men noodzakelijk komen tot vermengen. Daarbij komt noch een andere reden en dat is wanneer het geneesmiddel te slap of te kwaadaardig is, dat het eerste door vermenging van wat scherpers geholpen wordt zoals rabarber met wat lavendel of kaneel, het andere door betere verzacht kan worden en zo verzacht men de scherpte van scammonia en van Aloë met mastiek, tragacantha, kweeappel, rozen of dadels. De derde oorzaak van het mengen van geneesmiddelen wordt voor een gedeelte genomen uit het wezen, plaats, belangrijkheid en gevoel. Want in gebreken van een deel dat vast is en ver ligt, zoals de nieren en baarmoeder, mengt men gewoonlijk met hun eigen en voorname geneesmiddelen enige andere van verdunnende kracht die zo ver kunnen komen, soms ook zodanige die het zelf door gelijkheid en verborgen eigenschap met het deel daarnaar toe brengen. Alzo vermengt men met de geneesmiddelen voor het hoofd betonie, voor de longen hysop, voor het hart buglosse, voor de lever Agrimonia, voor de milt Scolopendrium en voor de baarmoeder bijvoet.

Een edel deel en die scherp voelt vereist (indien het belangrijkste geneesmiddel wat sterk is) iets anders dat voor haar natuur aangenaam is en wat haar en haar krachten kan onderhouden. Derhalve moeten de geneesmiddelen van het ingewand met versterkende onderstut worden die men onder schijn van voedsel neemt zoals klaar gemaakte wijn als hippocras en dergelijke omdat ze aangenaam zijn overtreffen ze de anderen. De vierde en noodzakelijkste oorzaak van vermenging is de verscheidenheid van de ziektes omdat geen enkel geneesmiddel een gemengde ziekte kan verdrijven. Want enkel staat recht tegenover enkel en niet tegen gemengd en alles moet door zijn recht tegenover staande verjaagd worden.

(4) Maar al is het dat de gemengde geneesmiddelen zowel als de drogen voor ons dagelijks gebruik noodzakelijk vereist worden moet er evenwel zeer goed op die vermenging gelet worden omdat men soms ziet dat er groot misbruik in gebeurt. En als eerste is het een grove en gevaarlijke fout dat men, hetzij om welstand wil of uit onwetendheid, veel drogen over hoop haalt die verschillend van aard en werking zijn. Bijvoorbeeld als zweetmiddelen of die de nierstenen afzetten of het water of de stonden verwekken gemengd worden met purgerende dingen. Wat niet alleen tegen de leer is van de oude geneesmeesters, maar ook tegen de reden net zoals ik al aanroerde de vermenging van

diegene die de nierstenen afzetten met de (26) purgerende uitvoerig aangewezen heb in het sluitstuk, namelijk beneden in het 2^de deel, 3^de boek en kapittel 37 van de ‘Schat der Ongezondheid’. Want omdat de verhaalde geneesmiddelen elk volgens hun bijzondere werking naar een bijzondere weg drijven zo kan het niet anders gebeuren of ze moeten, wanneer ze vermengd zijn, elkaar noodzakelijk verhinderen. In hetzelfde misbruik vervallen diegene die purgerende wijnen of die de nierstenen afzetten of die zweet verwekken met spijs en drank vermengd worden. Want daarop moet zeker volgen of dat de spijs minder voedsel geeft of omdat ze noch niet verteerd is door het geneesmiddel uit de maag gedreven wordt waardoor verschillende verstoppingen in de aderen veroorzaakt worden. En dit is onder andere gebreken die daaruit ontstaan zodat sommige van de nierstenen nimmermeer ontslagen kunnen worden omdat ze steeds de niersteenachtige stoffen naar de nieren laten drijven.

(5) Volgens de drievormige hoedanigheden van de enkele geneesmiddelen worden die in drievormige soorten verdeeld.

De eerste hoedanigheid komt uit de vermenging van de elementen en volgt de natuur van hetgeen het de anderen in gesteldheid te boven gaan. Hierdoor is een geneesmiddel heet, koud, vochtig of droog. En omdat alles zoals van bijvoorbeeld diegene die heet zijn niet even grote hitte maakt zo heeft het gebruik daarin vier verschillende trappen ingesteld en in de eerste zijn die noch wat duister en niet duidelijk werken, in de tweede die opmerkelijk, in de derde die zeer goed en in de vierde die op het allerhoogste werken zoals diegene die onder heet branden een korst maken.

De tweede hoedanigheid van de geneesmiddelen komt uit hun stof die met de kracht van de gesteldheid of eerste hoedanigheid overgoten zijn. Van deze stof zijn sommige dun die zich gemakkelijk in het lichaam en door de vochtigheden verspreiden, sommige zijn dik en taai en die ondertussen blijven hangen en niet diep doordringen, sommige middelmatig wiens kracht midden tussen beiden staat. Nu vermeerdert de hitte, in wat voor stof ze komt, de kracht en de snelheid in het werken net zoals de droogte, maar koude en vochtigheid houden die tegen. Uit deze verschillende vermengingen spruiten de tweede hoedanigheden van de geneesmiddelen voort zoals er voornamelijk zijn het verdunnende en dik makende, het zuiverende en pleisters, het ruw en vlak makende, het openende en sluitende, het trekkende en verdrijvende en wegstotende, het verzachtende en verhardende, het rijp makende en verrottende, het helende en openende, het vlees makende en in etende, vel makende en brandende. Nu de werking uit zodanig mengsel van hoedanigheid en stof gaat er aldus toe, een geneesmiddel dat dun van stof is en dat meteen heet is en zulks onder de derde graad, zoals peterselie, opent van binnen de kleine wegen van het lichaam en verdrijft de dunne vochtigheid en verwekt alzo waterlozing en zweten, maar verdunt de dikke vochtigheid. Van buiten opgelegd maakt het een open huid en trekt ook de geesten en vochtigheid uit het lichaam. Maar hetgeen dat op de vierde graad van hitte geklommen is wordt in etend genoemd die of brandt of verzweert of blaren verwekt of weg neemt. Dan hetgeen dun van stof en gematigd of ook koud is, zoals azijn die ingenomen wordt, opent ook en verdunt dan niet zo goed als dat wat warm is, maar buiten op het lichaam stoot het door zijn koude terug en zulks met meer macht dan hetgeen dat koud en tezamen trekkend is omdat het door zijn dunheid de kracht van de koude dieper inbrengt. Maar een geneesmiddel dat in een matige stof koud is, zoals sap van onrijpe druiven of postelein, verstoot en weerhoudt de zinkingen matig, verdroogt en trekt tezamen. Hetgeen van matige stof en meteen in hoedanigheden gematigd is, zoals olie, verzacht, kookt, rijpt en maakt etter. Maar als het matig warm is, zoals kamillen, stilt het pijn. Dat wat noch heter is, maar onder de derde graad zoals alsem, opent als het ingenomen wordt de aderen, zuivert de taaie vochtigheden en ontsluit alle verstoppingen wat dunne stoffen niet zo goed doen omdat ze te snel door schieten. Dat nu al boven de derde graad van hitte geklommen is, zoals kolokwintappel, zuivert niet alleen, maar omdat het behoorlijk scherp is schrapt het de delen en zulks zowel van buiten als van binnen. Een geneesmiddel dat in dikke en aardachtige stof een gematigdheid van hitte en koude gekregen heeft, zoals bolus of gezegelde aarde, verstopt de inwendige wegen en sluit de huid, verzacht hetgeen te ruw is en heelt hetgeen vaneen gescheiden is. Maar dat matig warm of koel is, zoals rozen of Myrtus, maakt de weke delen vast en heeft dientengevolge een versterkende kracht. Maar hetgeen bovenmatig, als in de vierde graad, heet is zoals kalk, auripigment of rattenkruid, eet in, verbrandt en maakt een korst. Dan hetgeen bovenmatig koud en droog is, zoals cipresnoten of galnoten, verstoppen niet alleen inwendig de mondjes van de aderen, maar sluiten die geheel toe net zoals het ook alle andere wegen benauwt en dicht maakt en de vochtigheden (27) zelfs boven matig dik maakt. Als het van buiten opgelegd wordt laat het de huid vast worden, houdt de loop van de zinkingen tegen en laat vel op een wond groeien.

De derde hoedanigheid van de geneesmiddelen komt niet voort uit de gesteldheid, noch uit de stof, maar uit de gehele zelfstandigheid en is niets anders dan een verborgen eigenschap van het gehele wezen van de geneesmiddelen. Hieruit komt tweevormig onderscheid, want sommige zijn afzettend en sommige alleen veranderend. De afzettende trekken door gelijkheid van wezen iets bijzonders naar zich toe. En van deze purgeren enige, zoals in het voorgaande boek gezegd is, uit het gehele lichaam, sommige uit een deel. Maar diegene die water laten maken, zoals peterselie, of de stonden afzetten, zoals bijvoet, of de fluimen op laten komen, zoals hysop, omdat ze niet doortrekken, maar of met zuiveren, verdunnen of openen ze de overtolligheid er uitsmijten en kunnen wel lozend, maar niet purgerend genoemd worden omdat ze door geen gelijkheid en overeenstemming van wezen trekken. Maar al trekt een schorpioen wel het vergif dat hij gebeten heeft uit de wond, als het van buiten opgelegd wordt, of trekt ook ander tegengif door gelijkheid uit, toch is dit wel een ontlasting, dan evenwel geen purgatief. Hieronder zijn mede te rekenen die van buiten op de wonden gelegd worden en een pijl of splinter uittrekken zoals de wortel van riet. Maar al is het dat de geneesmiddelen die door de eerste of tweede hoedanigheid hun werk doen eigenlijk veranderend genoemd worden zijn er ook vele die door de derde hoedanigheid en het gehele wezen verandering maken. Zodanige zijn er die door een verborgen eigenschap het vergif geheel tegenstaan en zo veranderen zodat het ons lichaam niet kan beschadigen kan, zoals citroenzaad. Waaronder mede behoren die pest en andere besmettelijke ziektes verdrijven zoals mithridaat als mede die waarvan men gelooft dat ze zekere eigenschap hebben tot het een of andere deel, zoals salie voor het hoofd en buglosse voor het hart, waarvan in de volgende kapittelen gezegd zal worden.

(6) Alle dingen, zegt de wijze man, worden berekend met getal, gewicht of maat. Het getal is bij alle volkeren gelijk, maar niet het gewicht of maat die niet alleen in elk land, maar zelfs hier te lande bijna in elke stad verschillend zijn. Een pond (376, 4 gram) bestaat door de bank genomen bij de kooplieden uit zestien ons, (23, 5 gram) maar bij de geneesmeesters uit twaalf. (31, 2 gram) Een ons uit acht drachmen. (3,9 gram) Een drachme uit drie scrupels. (ca. 1,302 gram) Een scrupel uit twintig greinen (0,065 gram of gerstekorrel) om wiens ongelijkheid vanwege het kleine gewicht de azen in het gebruik aangenomen worden. (20 azen is ongeveer gelijk aan 1 gram) De kruiden en bloemen worden gerekend nadat men met een hand of drie vingers pakken kan. Nattigheid als water en dranken neemt men mede naar ponden of pinten, (5 a 6 dl) zoals siropen met een ons.

Het II. Capittel.

1. Bysondere kracht der Genees-middelen op bysondere Deelen;

2. Op Enckele, ende

3. Gemengde Ongematigheyt.

4. Verscheyde Toe-bereydinghe, dienstigh in verscheyde Gelegentheyt, ’t zy dat de Genees-middelen in-gegeven werden in Haer Stoffe selfs, ofte in de uyt-getrocken Kracht.

5. Verschil der selver in Gedisteleerde, Gekoockte, Uyt-geperste, ende Geweeckte, soo groene, als gedrooghde Kruyden.

(1) Van de krachten der Droogen, ofte enckele Genees-middelen is nu gesproken, ende om wat redenen de selvige moeten vermenght, ende onder malkanderen gevoeght werden. Nu sal ick in ’t bysonder al haer Stoffe gaen vervolgen, ende na hare Krachten verdeelen; waer uyt gesien sal konnen werden, wat in elcke soorte voor elck ghebreck bequaemst is. Want al ’t geene onder eene, ende de selfde soorte behoort, gelijck de verdunnende Genees-middel, en is malkanderen niet gantsch gelijck: maer elck heeft daer-en-boven noch bysondere kracht, waer door het dit ofte dat gebreck beter helpen kan, ofte het eene deel dienstiger is, als het ander. Vorders bestaet de Algemeene genesinge in de Middelen, die de Ongematigheydt der Deelen verbeteren, die de Wegen, ende quade Vochtigheden bereyden, uyt-sluyten, ende daer na de gesuyverde Deelen verstercken.

(2) De Enckele Ongematigheyt van de inwendige Deelen, ende ’t geheele Lichaem, werdt verbetert door het gebruyck van ’t gene recht tegen is, het welck, in-ghenomen zijnde, ofte van wegen de Hoedanigheydt alleen; ofte met eenen van wegen de Stoffe ons verandert. Met Hoedanigheyt alleen; die niet in ons selfstandigheyt verandert en werden, maer in ’t voorby gaen haer Hoedanigheydt ons mede deelen, ende alsoo de tegen-strijdende ongematigheydt matigen. Onder dese zijn de Koude, werme, Vochtighe, ende Drooghe, die wanneer sy meerder kracht hebben, elck haer tegen-strijdende verdrijven. (28)

(3) Maer een Enckele Ongematigheydt en kan niet wel langh alleen bestaen, sonder voort te brengen overtollige Vochtigheydt van dien eygen aert, ende alsoo van Enckel, gemenght te werden: ende dat en is niet wegh te nemen, voor al-eer de quade Vochtigheyt, die het onderhoudt, af-geset is. Dese en kan oock niet bequaemelick af-geset werden door bequaeme Bereydinge, soo van wegen het Lichaem als van wegens de Vochtigheden. Beyde gheschiet wel somtijdts van de Nature, die door de in-geboren wermte de Wegen van selfs opent, de bedorven Vochtigheydt scheydt, suyvert ende uyt-drijft. Maer alsoo de Nature niet altijdt sterck genoegh en is, om de gebreken der Vochtigheden te vermeesteren, soo zijn wy meest gedwongen, haer door hulpe van de Konste wat te bate te komen, insonderheyt door Af-setten, ende het Voor-bereyden. Hierdoor en werdt juyst de overtollighe Vochtigheydt niet recht gekoockt, maer heete, en scherpe gematight, dicke verdunt, harde versacht, taeye af-geveeght, de rouwe wegen des Lichaems vereffent, ende de geslotene geopent; ende hier in bestaet insonderheyt alle de bereydinge van ’t Lichaem, ende van de af te-settene Vochtigheden. Van welckers krachten wy nu sullende handelen, na dat eerst van het fatsoen sal gheseyt wesen.

(4) De Genees-middelen werden in de Apoteken op verscheyden wijse gereet gemaeckt, ende sulcks met goede reden, dewijl datter veel aen gelegen is op wat gedaente, het sy een gemenght, het zy een ongemenght Genees-middel gebesight werdt. Want behalven dat eenige Gedaenten, ofte Fatsoenen sommighe aenghenamer vallen, soo zijn oock eenige bequamer soo voor het Deel, als voor het Gebreck: daer en boven en hebben alle Fatsoenen niet even veel krachten. Want om te verdunnen, ende diep in te gaen vindt men de dunne ende weecke bequaem, om te stoppen ende te verstercken, de dicke ende Vaste. Die soo genomen werden: gelijckse van selfs groeyen, ofte Versch, als Zalaet, ende Moes, ofte droogh, als gedrooghde Wortelen, ofte Zaet, die en verstaet men niet, dat eenigh Fatsoen aen-genomen hebben. Het eerste onderscheyt der Fatsoenen werdt daer na gerekent, dat men van een Genees-middel, het zy Enckel, ofte gemengt, somtijts de Stoffe selfs in-geeft, somtijts maer alleen de Kracht uyt de selvighe door de Konst getrocken. Het kan gebeuren dat het dienstiger is, dat de Kracht met de Stoffe vermenght blijft, gelijck in stoppende, versterckende, ende verdroogende Genees-middelen: somtijdts is ’t oock beter, dat de Kracht van de Stoffe af-gescheyden wert, gelijck in de gene, die verdunnen, doen sweeten, ende af-setten, alsoo de dicke ende vaste Stoffe de krachten tegen houdt. Derhalven is dan al het fatsoen ofte dick, ende vast, ofte dun, ende vloeyende.

Het eerste ende enckelste onder de vasten Genees-middelen is het Poeyer, het welck daer na oock in andere fatsoenen verkleet werdt, als daer zijn Conserven, Pillen, Koecxkens &c. Maer die alleen de Kracht behouden zijn meest weeck ende dun (’t en zy Pillen van Extract) gelijck gedistileerde ende over-gehaelde Wateren, geweeckte ende gekoockte Drancken, geleckte Wijnen, uyt-geperst Sap, ende de Syropen daer van gemaeckt.

De Fatsoenen van de Uytwendige Genees-middelen konnen na de selve ordre geraemt werden, Poeyer om te stroyen, een Sacxjen, Stovingh, Badt, Olye, Plaester, Salf, Pap.

Nu sal wel dienstigh zijn, dat van dese Fatsoenen in ’t bysonder geseyt werdt, ende aen-gewesen op wat wijse, ende mate van Enckele, de selve gematight moeten werden. Maer al is ’t dat de kennisse der Kruyden, ende het toe-maken der Genees-middelen de Apotekers gemeenlick toe-geschreven ende bevolen werdt: soo moet de geene, die haer voor-schrijft, hem insonderheydt daer in wel verstaen, indien hy by de selvige niet tot spot, ende verachting wil wesen, gelijck ick wel in sommighe Genees-meesters, die niet en verstonden wat ende hoe yet by malkanderen vermengen konde, hebbe sien gebeuren.

(5) Om nu te komen tot de Krachten der Fatsoenen: Al de Krachten der Genees-middelen, die ons by de Oude beschreven, ende na-gelaten zijn, die hebben sy eerst beproeft, ende gevonden in de geheele; andere daer na, om de selvige by de Siecken aengenamer te maken, hebbense se op verscheyden manieren van haer dicke ende aerdtachtige stoffe af-gesondert: gelijck met over-halen, weecken, uyt-koken, ende sap uyt-perssen. Gedisteleert Water en is anders niet, als het dunste van de waterighe Vochtigheyt, die uyt de Kruyden getrocken werdt, het welcke, indien het sonder reuck ofte smaeck is, geene, maer indien het reuck ende smaeck van ’t Kruydt behoudt, noch eenige van sijn krachten heeft. Dan gedisteleerde Olye is een deel van sijn vette, ende aen-geboren Vochtigheydt, ende gelijck die reuck ende smaeck heeft, soo vertoont hy oock veel van sijn krachten, hoe-wel daer van mede al wat door de kracht van ’t vyer vervlogen is. Door Koken werdt de kracht (insonderheyt de welcke in een dicke stoffe steeckt) merckelick uyt-getrocken, ende in het af-ziedsel gebracht; maer die in een dunne stoffe bestaet, vervlieght meest allegader. Het Weecken stort veel meerder kracht in alderhande bequaeme vochtigheyt, ende en verliest niet, ofte weynigh van de dunne stoffe, door dien het sacht ende allengskens geschiet, sonder gewelt van onmatige hitte. Het Sap, dat door Uyt-perssen sonder vermengen van eenige andere Vochtigheyt uyt-getrocken wert, is als het Bloedt van een Plantsoen, ende brenght ( 29) sijn meeste kracht mede. Dit heeft insonderheyt plaets in Kruyden, van seer dunne, ende fijne stoffe, als Lepel-bladeren, Suuringh, Beeke-boom, die ghekoockt zijnde, haer kracht verliesen. Maer hier dient nader onderscheyt ghemaeckt van wegen de verscheyde krachten. De krachten om te Verkoelen, te Vervochtigen, te Versachten, is alleen te vinden in Groene, ende die vol Sap zijn. Want noch Lattouw, noch Endivye, noch Weechbre-bladeren en sullen, verdrooght zijnde, niet merckelick verkoelen: gelijck oock drooghe Maluwe, Bingel-kruyt, ofte Glas-kruyt, niet en sullen merckelick vochtigh maken. Ende voorwaer de kracht en kan door Over-halen met den Helm, ofte Distelleren, niet wel suyver uyt-ghetrocken werden, om dat de Hitte eenigen brandt ende drooghte mede deelt. Maer door Koken ende Weecken blijft de kracht stercker, ende veel meerder door Uyt-perssen, gelijck in Sap, Olye, ende uyt-getrocken Slijm. Dan de Verwermende, Verdroogende, Dun-makende, Suyverende, Door-dringende, ende Tegen-houdende kracht blijft oock geheel in ’t ghedrooghde, ende noch stercker als in ’t Groene, alsoo hier, door de vele vochtigheydt, haer aen-geboren kracht verdooft werdt. Dese kan uyt groene Plantsoenen ten deele door den Helm getrocken werden, maer meerder door uyt-perssen; matelick, ’t zy van groene, ’t zy van drooge, door weecke, ofte koken: insonderheydt wanneer sulcks geschiet in beqaeum nat, ghelijck Mede. Want Water belet ende vermindert de verwermende, ende dun-makende Kruyden, die daer in ghekoockt werden, ende en kan haer gheheele krachten niet over nemen: maer is van nooden, dat het af-ziedsel een vermenghden aert heeft, te weten beyde tusschen het Water, ende ’t geene daer in gekoockt is.

Het II Kapittel.

1. Bijzondere kracht van de geneesmiddelen op aparte delen:

2. Op enkele en

3. Gemengde ongesteldheid.

4. Verschillende manieren van klaar maken die nuttig zijn in verschillende gelegenheid tenzij dat de geneesmiddelen ingegeven worden in hun stof zelfs of in de uitgetrokken kracht.

5. Verschil ervan in gedistilleerde, gekookte, uitgeperste en geweekte, zowel groene als gedroogde kruiden.

(1) Van de krachten van de drogen of enkele geneesmiddelen is nu gesproken en om welke redenen die vermengd en onder elkaar gevoegd moet worden. Nu zal ik apart hun stof gaan vervolgen en naar hun kracht verdelen waaruit gezien zal kunnen worden wat in elke soort voor elk gebrek het beste is. Want al hetgeen onder een en dezelfde soort behoort, zoals de verdunnende geneesmiddelen, is aan elkaar niet geheel gelijk, maar elk heeft daarboven noch een bijzondere kracht waardoor het dit of dat gebrek beter kan helpen of het ene deel nuttiger is dan het andere. Verder bestaat de algemene genezing in de middelen die de ongesteldheid van de delen verbeteren en die de wegen en kwade vochtigheden klaar maken, uit sluiten en daarna de gezuiverde delen versterken.

(2) De enkele ongesteldheid van de inwendige delen en het gehele lichaam wordt verbeterd door het gebruik van hetgeen er recht tegenover staat en wat als het ingenomen is of vanwege de hoedanigheid alleen of meteen vanwege de stof ons verandert. Met een hoedanigheid alleen die niet in onze zelfstandigheid veranderd worden, maar in het voorbij gaan haar hoedanigheid aan ons meedeelt en alzo de tegenstrijdige ongesteldheid matigen. Hieronder zijn de koude, warme, vochtige en droge die, wanneer ze meer kracht hebben, elk hun tegenstrijdige verdrijven. (28)

(3) Maar een enkele ongesteldheid kan niet goed lang alleen bestaan zonder overtollige vochtigheid van zijn eigen aard voort te brengen en wordt zo van enkel gemengd en dat en is niet weg te nemen voor aleer de kwade vochtigheid, die het onderhoudt, afgezet is. Die kan ook niet goed afgezet worden door geschikte bereiding en dat vanwege het lichaam als vanwege de vochtigheden. Beide gebeuren soms wel door de natuur die door de ingeboren warmte de wegen vanzelf opent, de bedorven vochtigheid scheidt, zuivert en uitdrijft. Maar omdat de natuur niet altijd sterk genoeg is om de gebreken van de vochtigheden te overmeesteren zijn we meestal gedwongen haar door hulp van de kunst wat te baat te komen en vooral door afzetten en het voorbereiden. Hierdoor wordt juist de overtollige vochtigheid niet goed gekookt, maar hete en scherpe gematigd, dikke verdunt, harde verzacht, taaie afgeveegd, de ruwe wegen van het lichaam geëffend en de gesloten geopend en hierin bestaat vooral alle voorbereiding van het lichaam en van de af te zetten vochtigheden. Van wiens krachten we nu zullen handelen nadat eerst van de vorm verteld zal worden.

(4) De geneesmiddelen worden in de apotheken op verschillende manieren klaar gemaakt en zulks met goede reden omdat er veel aan gelegen is op welke vorm een geneesmiddel gebruikt wordt, hetzij gemengd, hetzij ongemengd. Want behalve dat enige gedaantes of vormen voor sommige aangenamer vallen zijn ook enige zo ook beter voor het deel als voor het gebrek, daarboven hebben alle vormen niet evenveel krachten. Want om te verdunnen en diep in te gaan vindt men de dunne en weke geschikt en dikke en vaste om te stoppen en te versterken. Die zo genomen worden, zoals ze vanzelf groeien of vers als salade en moes of droog als gedroogde wortels of zaad, die wil men niet dan nadat ze enige vorm aangenomen hebben. Het eerste onderscheidt van de vormen wordt daarna gerekend dat men van een geneesmiddel hetzij enkel of gemengd, soms de stof zelf ingeeft, soms maar alleen de kracht die er door de kunst uit getrokken is. Het kan gebeuren dat het nuttiger is dat de kracht met de stof vermengd blijft zoals in stoppende, versterkende en verdrogende geneesmiddelen, soms is het ook beter dat de kracht van de stof afgescheiden wordt zoals in diegene die verdunnen, laten zweten en afzetten omdat de dikke en vaste stoffen de krachten tegen houden. Derhalve zijn dan al de vormen of dik en vast of dun en vloeiend.

De eerste en enkele onder de vaste geneesmiddelen is het poeder wat daarna ook in andere vormen gekleed wordt zoals conserven, pillen, koekjes etc. Maar die alleen de kracht houden zijn meestal week en dun (tenzij pillen van een extract) zoals gedistilleerde en overgehaald water, geweekte en gekookte dranken, gelekte wijnen, uitgeperst sap en de siropen die daarvan gemaakt worden.

De vormen van de uitwendige geneesmiddelen kunnen op dezelfde manier gesteld worden, poeder om te strooien, een kruidenzakje, stoof, bad, olie, pleister, zalf en pappen.

Nu zal het wel nuttig zijn dat van deze vormen apart gezegd en aangewezen wordt op welke manier en maat van enkele die gematigd moeten worden. Maar al is het dat de kennis van de kruiden en het klaar maken van de geneesmiddelen gewoonlijk aan de apothekers toegeschreven en bevolen wordt moet diegene die het voorschrijft dat zelf ook goed kunnen zodat hij door hen niet tot spot en verachting wil wezen zoals ik wel in sommige geneesmeesters, die niet begrepen hoe ze iets bij elkaar konden vermengen, heb zien gebeuren.

(5) Om nu te komen tot de krachten van de vormen. Alle krachten van de geneesmiddelen die ons door de oude beschreven en nagelaten zijn hebben ze eerst beproefd en in het geheel gevonden en anderen daarna en om die bij de zieken aangenamer te maken hebben ze die op verschillende manieren van hun dikke en aardachtige stof afgezonderd zoals met overhalen, weken, uitkoken en sap uitpersen. Gedistilleerd water is niets anders dan het dunste van de waterige vochtigheid die uit de kruiden getrokken wordt wat, indien het zonder reuk of smaak is, geen, maar indien het reuk en smaak van het kruid behoudt noch enige van zijn krachten heeft. Dan gedistilleerde olie is een deel van zijn vette en aangeboren vochtigheid en omdat het die reuk en smaak heeft vertoont het ook veel van zijn krachten, hoewel daarvan mede al wat door de kracht van het vuur vervlogen is. Door koken wordt de kracht (vooral die in een dikke stof steekt) opmerkelijk uitgetrokken en in het afkooksel gebracht, maar die uit een dunne stof bestaat vervliegt meest geheel. Het weken stort veel meer kracht in allerhande bekwame vochtigheid en verliest niets of weinig van de dunne stof doordat het zacht en geleidelijk aan gaat, zonder geweld van onmatige hitte. Het sap dat door uitpersen zonder vermenging van enige andere vochtigheid uitgetrokken wordt is als het bloed van een struik en brengt (29) zijn meeste kracht mee. Dit heeft vooral plaats in kruiden van zeer dunne en fijne stof, zoals lepelbladeren, zuring, Veronica becca-bunga en als die gekookt zijn verliezen ze hun kracht. Maar hier dient nader verschil gemaakt te worden vanwege de verschillende krachten. De krachten om te verkoelen, te bevochtigen en te verzachten zijn alleen te vinden in groene en die vol sap zijn. Want noch sla, noch andijvie, noch weegbreebladeren zullen als ze verdroogd zijn niet opmerkelijk verkoelen zoals ook droge maluwe, bingelkruid of glaskruid niet opmerkelijk vochtig zullen maken. En voorwaar de kracht kan door overhalen met de helm of distelleren niet goed zuiver uitgetrokken worden omdat de hitte enige brand en droogte meedeelt. Maar door koken en weken blijft de kracht sterker en veel meer door uitpersen als in sap, olie en uitgetrokken slijm. Dan de verwarmende, verdrogende, dun makende, zuiverende, doordringende en tegenhoudende kracht blijft ook geheel in het gedroogde en noch sterker in het groene omdat hierdoor de vele vochtigheid van haar aangeboren kracht verdoofd wordt. Dit kan uit groene struiken ten dele door de helm getrokken worden, maar meer door uitpersen en matig, hetzij van groene, hetzij van droge door weken of koken en vooral wanneer zulks gebeurt in goed nat zoals mede. Want water belet en vermindert de verwarmende en dun makende kruiden die daarin gekookt worden en kan haar gehele krachten niet overnemen, maar het is nodig dat het afkooksel een vermengde aard heeft, te weten tussen het water en hetgeen daarin gekookt is.

Het III. Capittel.

1. Bysonder Onderscheyt der Genees-middelen,

2. Haer Werckinge,

3. Verdrijvinge der Ongematigheyt door Middelen van tegen-strijdende Hoedanigheyt alleen;

4. Ofte met eenen oock van Stoffe.

(1) Na dat in ’t gemeen gehandelt is van de Krachten der Droogen, ofte enckele Genees-middelen, ende waerom sy somtijts moeten vermenght werden: soo sullen wy in ’t bysonder al hare Stoffe vervolgen, ende de selvige, gelijck als een eenige rotten, verdeelen, slaende regel-recht op ende tegen de voorname Gebreken. Waer uyt gevonden sal konnen werden, wat Genees-middel, tot elck Gebreck, ende Deel bequaemst is. Want alle die onder een gheslacht behooren, ghelijck verdunnende, Versterckende &c. en zijn malkanderen in alles niet gantsch gelijck: maer besitten daer-en-boven elck noch een bysondere kracht, waer door sy tot het een ofte ander Gebreck bequamer zijn, ofte ’t een deel beter helpen, als het andere. Dit hebben wy breeder aengewesen in de Wederlegginghe van Montaigne, op de 20. verdeelinge.

(2) De Algemeene genesinge van inwendige Sickten wert volbracht door Middelen, die de ongematigheydt van elck Deel verbeteren, die de Vochtigheden versachten, verdunnen, ofte suyveren, die de Wegen onses Lichaems gemoedigh maken ende openen, waer in bestaet alle de bereydinge tot het af-setten, daer-en-boven oock door de gene, die de bereyde Vochtigheden af-trecken, ende uytwerpen, die het overschot na den af-treck uyt elck deel losen, die dan de gantsch gesuyverde deelen van alle quaet-aerdigheyt, ende onmatigheyt bevrijden, die eyndelick de selvige verstercken, ende haer vorige kracht wederom geven. Daer na sullen wy op gelijcke maniere de Genees-middelen van uytwendighe gebreken mede aenwijsen. Nu wat Middelen elcke Sieckte, ofte toe-valligh gebreck door een bysondere kracht te bate komt, dat sal in de bysondere genesinge van elcks verhandelt werden. Sonder even-wel groot getal, tot ondienste van den Leser, over hoop te halen: maer alleen ’t gene dat door ervarentheyt alderbest, ende sekerst bevonden is.

(3) De Enckele Ongematigheyt van de inwendige Deelen, ende ’t geheele Lichaem werdt verbetert door het gebruyck van Genees-middelen, die recht tegen-strijdende zijn. Soodanige ingenomen veranderen ons, ofte door de Hoedanigheydt alleen, ofte oock met eenen door haer Stoffe. Door Hoedanigheydt alleen, die niet in de selfstandigheydt van ons Lichaem en veranderen, maer in ’t voor-by gaen ons Hare Hoedanigheydt mede deelen, ende hare Ongematigheydt matigen. Hier van zijn sommighe Kout, sommighe Werm, Vochtigh, ofte Droogh. Onder de Koude, is voor-eerst ons gemeen, kout Water, het welck sonder eenighe vermeerderingh van onse selfstandigheydt de groote Hitte bedwinght: waer na dan by komt Water met Azijn vermenght, ende verscheyden Dranck van Water toe-gemaeckt, als oock Sap van Granaet-Appels, Citroenen, Oraengy-Appelen, ende diergelijcke, daer even-wel noch een ander kracht, als verkoelen, by is. Onder het geslacht der Heeten, stelt men Peper, Gengber, Mostert, ende al ’t geene, dat buyten voedsel de verkoude deelen kan verwermen. Het selve seggen wy by-na van Vochtige, ende drooge, dat Water gedroncken, ofte in een badt, al is ’t sulcx, dat het binnen gaet, ende in ledige wegen vervult, dewijl het even-wel in de nature van ons Lichaem niet en verandert, alleen vervochtight, (40) gelijck daer zijn Violen, Maluwe, Witten Heemst, Garste-water: maer dat weynigh Drincken, ende alle Drooge dingen, dewijlse de overtollige vochtigheyt verdoen, verdroogen.

(4) Nu van wegen Stoffe ende Hoedanigheydt, wert de Ongematigheydt verbetert, door ’t geene, ’t welck verteert zijnde in Bloedt ende Gijl verandert, dat bequaem is om ons Lichaem te voeden. Want dewijl het selvighe noch altijdt deelachtigh blijft van sijn Hoedanigheyt, soo brengt het in ons een Stoffe, voort sijnen aerdt ghelijck, ende stellende in plaetsche van de vervloghen Heete, een Koude, soo verandert het oock beneffens de Stoffe de Ongematigheydt, een nieuwe aldaer plantende. Soodanige zijn, die wy Medicamenteus voedsel noemen. Onder ’t rot van de Koude zijn Lattouw, Conkommeren, Pepoenen, Kerssen, en andere Vruchten meer, de welcke dewijlse ons voeden, ons oock met eenen verkoelen, ende de hitte der Deelen ende Vochtigheden matigen. Onder de Werme rekent men Soete Wijn, Rozijnen, Pistacyen, sachte Doyeren, jong Vleesch van vier-voetige Dieren, ende Vogelen, want door het gebruyck van de selvige werdt de selfstandigheyt van ons Lichaem gevoedet, ende van kouw werm gemaeckt, oock mede ons natuurlicke ingheboren Wermte ghekoestert, ende verquickt. Onder de Vervochtende en zijn niet, die door overtollige vochtigheyt, maer door nutte, ende voedsame, de selfstandigheyt van de vaste Deelen vervollen, voeden, ende vermeerderen, sonder eenige uytstekende hitte, ofte koude, gelijck Room van Garst, Kuyckens-sap, ofte Kalfs-nat, waer in oock eenige vochtige kruyden mogen gekoockt, ofte gestooft werden. Maer de selfstandigheyt van ons Lichaem verdrooght, ende verteert seer door Vasten, ende dat by toeval, dan, by sijn selven, door droogh Bescuit, ghebacken van gherooste Boonen, Erweten, Garste, ende Geerste, ende wat Zout, als oock door het afweecksel van Pochout, Sarza parilla, ende diergelijcke.

Wy sullen nu vervolghens de krachten van de meest-gebruyckelicke Genees-middelen gaen verhalen, ende daer nae aanwijsen hoe, ende wanneer die in elcke Sieckte gebruyckt moeten werden.

Het III Kapittel.

1. Bijzonder onderscheid van de geneesmiddelen,

2. Hun werking,

3. Verdrijving van de ongesteldheid door middelen van tegenwerkende hoedanigheid alleen;

4. Of meteen ook van stof.

(1) Nadat in het algemeen gehandeld is van de krachten der drogen of enkele geneesmiddelen en waarom ze soms vermengd moeten worden zullen we in het apart al haar stoffen vervolgen en die in enige groepen verdelen die regelrecht slaan op en tegen de voorname gebreken. Waaruit gevonden zal kunnen worden welk geneesmiddel tegen elk gebrek en deel het beste is. Want allen die onder een geslacht behoren, zoals verdunnende, versterkende etc., zijn elkaar in alles niet geheel gelijk, maar bezitten daarboven elk noch een bijzondere kracht waardoor ze tot het een of ander gebrek beter zijn of het een deel beter helpen dan het andere. Dit hebben we uitvoeriger aangewezen in de ‘weerlegging van Montaigne’ in de 20^ste verdeling.

(2) De algemene genezing van inwendige ziekten wordt door middelen volbracht die de ongesteldheid van elk deel verbeteren, die de vochtigheden verzachten, verdunnen of zuiveren, die de wegen van ons lichaam gemoedelijk maken en openen, waarin alle voorbereiding bestaat tot het afzetten en daarboven ook door diegene die de klaar gemaakte vochtigheden aftrekken en uitwerpen, die het overschot na de aftrek uit elk deel lozen, die dan de geheel gezuiverde delen van alle kwaadaardigheid en onmatigheid bevrijden en die ze uiteindelijk versterken en haar vorige kracht wederom geven. Daarna zullen we op dezelfde manier de geneesmiddelen van uitwendige gebreken mede aanwijzen. Nu welke middelen elke ziekte of toevallig gebrek door een bijzondere kracht te hulp komen zal in de aparte genezing van elk behandeld worden. Zonder evenwel een groot getal, onnuttig voor de lezer, over hoop te halen, maar alleen hetgeen dat door ervaring het allerbeste en zekerste bevonden is.

(3) De enkele ongesteldheid van de inwendige delen en het gehele lichaam wordt verbeterd door het gebruik van geneesmiddelen die recht tegenstrijdig zijn. Zodanige die ingenomen worden veranderen ons of door de hoedanigheid alleen of ook meteen door haar stof. Door hoedanigheid alleen die niet in de zelfstandigheid van ons lichaam verandert, maar in het voorbij gaan ons haar hoedanigheid meedeelt en haar ongesteldheid matigt. Hiervan zijn sommige koud, sommige warm, vochtig of droog. Onder de koude is vooral ons algemene koud water wat zonder enige vermeerdering door onze zelfstandigheid de grote hitte bedwingt, waar dan nabij komt water dat met azijn vermengd is en verschillende dranken die met water zijn klaar gemaakt en ook sap van granaatappels, citroenen, oranjeappels en dergelijke daar evenwel noch een andere kracht bij is als verkoelen. Onder het geslacht van de hete stelt men peper, gember, mosterd en al hetgeen dat buiten voedsel de koude delen kan verwarmen. Hetzelfde zeggen we bijna van vochtige en droge dat water ingedronken heeft of in een bad, al is het zulks dat het binnen gaat en lege wegen vult omdat het evenwel in de natuur van ons lichaam niets verandert en alleen bevochtigt, (40) zoals violen, maluwe, witte heemst en gerstewater, maar die weinig drinken en zullen alle droge dingen omdat ze de overtollige vochtigheid weg doen verdrogen.

(4) Nu vanwege de stof en hoedanigheid wordt de onmatigheid verbeterd door hetgeen wat verteerd is in bloed en sap verandert dat in staat is om ons lichaam te voeden. Want omdat het noch altijd deelachtig blijft van zijn hoedanigheid, toch brengt het in ons een stof voort die op zijn aard lijkt en stelt in plaats van de vervlogen hete een koude en zo verandert het ook gelijk de stof van de ongesteldheid en zet daar een nieuwe neer. Zodanige zijn het die we medicamenteus voedsel noemen. Onder de groep van de koude zijn sla, komkommers, pepoenen, kersen en meer andere vruchten die, terwijl ze ons voeden, ons ook meteen verkoelen en de hitte van de delen en vochtigheden matigen. Onder de warme rekent men zoete wijn, rozijnen, pistache, zachte dooiers, jong vlees van viervoetige dieren en vogels, want door het gebruik ervan wordt de zelfstandigheid van ons lichaam gevoed en van koud warm gemaakt, ook mede onze natuurlijke ingeboren warmte gekoesterd en verkwikt. Onder de vochtig makende zijn er niet die door overtollige vochtigheid, maar door nuttigheid en voedzame de zelfstandigheid van de vaste delen vervullen, voeden en vermeerderen, zonder enige uitstekende hitte of koude zoals room van gerst, kuikensap of kalfsnat waarin ook enige vochtige kruiden gekookt of gestoofd mogen worden. Maar de zelfstandigheid van ons lichaam verdroogt en verteert zeer door vasten en dat bij toeval, dan door zichzelf door droog beschuit, het bakken van geroosterde bonen, erwten, gerst en gierst en wat zout als ook door het weeksel van pokhout, sarsaparilla en dergelijke.

Wij zullen nu vervolgens de krachten van de meest gebruikelijke geneesmiddelen gaan noemen en daarna aanwijzen hoe en wanneer die in elke ziekte gebruikt moeten worden.

Het IV. Capittel.

1. Driederhande onderscheyt van Enckele Verkoelende Middelen.

2. Gemengde uyt de selvige.

(1) Onder de Droogen zijnder sommige, die alleen verkoelen, gelijck Lattouw, sommige, die, al verkoelende, de kracht van de scherpe Vochtigheden inbinden, gelijck Sap van Granaet-appelen, sommige die verdunnen, suyveren, ende openen, ghelijck Cichorey, van de welcke wy nu in ’t bysonder spreken.

LATTOUW is koudt in ’t beginsel van den derden graed, vochtigh in den tweeden, ende sulcks enckelick, ende sonder eenige uyt-muntende hoedanigheyt. Die rauw voor Salaet gegeten werdt, verkoelt maer ghelijck koudt Water, bedwingt den brandt van een heeten Maegh ende Ingewant; van Gal, ende heet Bloet, ende dat, sonder de Leden ghelijck Water te verslappen: maer geeft sonder eenigh letsel, voor heete Vochtigheyt, gematighde ende aengename, door welcke de ghematighde sy den slaep verweckt, ende vorders doet, gelijck in ’t eerste deel van den Schat der Gesontheyt onder de Moes-kruyden by ons beschreven is, ende onnoodigh daerom alhier te verhalen.

PORCELEYNE is koudt in den derden, ende vochtigh in den tweeden graed, wat wrangh van smaeck, versacht ende verkoelt den brandt van de Gal in brandende Koortschen, bedwingt sijnen loop, en vorder bedervinge. Versterckt de Mage ende stelpt het Baken, insonderheyt wanneer ’t selve door overvloet van Gal veroirsaeck. Hout den Galachtigen loop, ende Bloet-ganck tegen.

WEECHBRE is koudt, ende droogh in den tweeden graed, een weynigh wrang in haer bladeren ende saet, de wortel is sonderlingh bequaem om de Koortschen, te verdrijven. Sy matight mede de hitte van de Gal, stilt den Dorst, al is ’t dat men alleen het af-sietsel, ofte het gedistilleert Water in den mont en houdt. Sy is goet tegen alle heete Sinckingen, stelpt het Bloet-spouwen, bloedige ende galachtige Loop. Als oock overvloedige Maent-stonden: ende niet teghenstaende soo opent sy de verstoppingen van de Lever, ende Nieren.

De ROSE is koudt in den eersten, ende droog in den tweeden graed, weynigh te samen treckende, insonderheyt de Witte: maer de Roode is minder kout, dan wat drooger, ende meer te samen treckende. Daerom houdt sy de hitte van de Gal teghen, is nut voor brandende Koortschen, ende alle andere, die uyt quade galachtige Vochtigheden ontstaen. Versterckt de Lever, ende de Maegh, stuyt de Dompen, die in de Koortschen nae ’t Hooft stijgen, ende versacht de Pijn van ’t selvige, ende verweckt den Slaep. Om datse niet seer aengenaem van smaeck en is, soo gebruyckt men veeltijdts in haer plaetsch het Water, dat nochtans dien lieffelijcken reuck niet en heeft van het Rosen-water, het welck uyt Bleycke ofte Witte Rosen gedistelleert werdt, om dat sy, als oock de Moskeljaet-rosen, zijn luchtachtigh ende geestachtigh van Deelen, die licht in den helm op-vliegen. Dese zijn bitter, ende te samen treckende, sy ontdoen de verstoptheyt van de Aderen (31) insonderheyt des Levers, sy setten de Gal, ende waterachtighe Vochtigheyt af, ende zijn derhalven seer dienstigh in de Gele sucht, ende in ‘t beginsel van ’t Water.

VERJUYS, Sap van suyre, ende onrijpe Wijn-druyven, is koudt in den tweeden graed, ende droog in den eersten, wrangh ghelijck alle Sap van onrijpe Vruchten. Is seer verkoelende den brandt van de Koortschen, belet de Bedervinghe, ende slist den Dorst. Door sijn t’samen-treckende kracht is het de Maegh seer dienstigh, belet het walgen ende op-werpen van de selve, verweckt lust tot Eten, ende stelpt alderhande Buyck-loop.

De roode ende rijnsche BOGAERT KERSSEN zijn koudt in den tweeden, ende droogh in den eersten graed. Verstercken de Maegh die uyt hitte verswackt is, verslaen den Dorst, ende maken de Maegh graeyigh. Het uyt-geperste Sap, klaer geworden zijnde, wert een jaer lang bewaert, ende is seer bequaem in heete Koortschen, ende verquickt het Herte door sijnen aenghenamen reuck. Belet oock (’t geene het met andere sarpe ende wranghe dinghen gemeen heeft) de voort-loopende Bedervinge. Maer dat uyt soete Kriecken geperst werdt, is de Maegh schadelick, ende van quaden Gijl, ende derhalven de Koortschen seer ondienstigh.

De roode AELBESYEN zijn mede gelijck de Bogaerd-kerssen rijnsch van smaeck, ende van geen minder kracht. Haer Sap is koudt, ende verdroogende in den tweeden graed, wat wrang, ende t’samen-treckende; verslaet den Dorst, verweckt begeerte tot Spijse, verkoelt de hitte van de Gal, ende van de Koortschen, wederstaet alle Verrottingen, bedwingt het Braken, ende galachtighen Buyck-loop.

Het Sap van Suyre GRANAET-APPELEN is wranger, ende meerder t’samen-treckende, als het Sap van Kerssen, ofte Aelbesyen, maer onlieflijcker. Derhalven is het krachtiger om de hitte van de Gal, ende den Loop in te toomen, het bedwingt niet alleen de scherpigheyt, ende verrottinge in hevighe Koortschen, maer oock hare quaet-aerdigheyt, het doet de qualickheyt over gaen, ende versterckt een hitte Maegh ende ’t ander Ingewant.

Het Sap van CITROENEN ofte ORAENGIEN-APPELEN is suurder, ende wranger, als dat van Granaet-appelen, maer even-wel minder t’samen-treckende. Het kan oock minder Braken, ende Loop stoppen, ofte het Ingewant in sijn sterckte behouden: maer en bedwingt niet minder de scherpe ende quaet-aerdige Koortschen, ende suyvert door sijne stoffe de wegen. Is mede seer dienstigh voor het Graveel.

AZYN is koudt, ende droogh in den tweeden graed; al is hy dun, diep in-dringende, ende dat hy de dicke Vochtigheden verdunt, soo en houdt hy even-wel de Sinckingen niet weynigh tegen. Hierom is hy bequaem voor Bloeden, ende beginnende Ontstekingen, soo van buyten, als van binnen: bedwingt de felligheyt van de Gal, ende matight de hitte der Koortschen, verslaet den Dorst, neemt de Walginge wech, ende verweckt lust tot Eten. Dan prickelt het wesen van de Deelen, ende en versterckt de selve niet ghelijck de voor-verhaelde Sappen.

ENDIVYE ende CICHOREYE zijn beyde koudt, ende droogh in den tweeden graed; dan de laetste is wat t’samen-treckende, ende door hare matelicke bitterheyt wat af-vagende, ende openende, gelijck sy doet het Ingewant, ende de Lever: de welcke, als oock de Maegh, ende Nieren, sy versterckt door haren t’samen-treckende aerdt. Zijn beyde seer bequaem om de Hitte te verkoelen, ende de brandige Vochtigheden te suyveren. Al het selvighe doet mede het kruyt ende de wortelen van PAERDE-BLOEMEN, die ick daerom te beter achte, om dat sy van selfs, ende onbedwongen hier te lande groeyen.

SUURING is koudt ende droogh in den tweeden graed, versterckt de Maegh, verquickt het Herte, verslaet den Dorst, verbetert alle inwendighe Ontstekinge, ende Verrottinge. Opent eerst ende voornamelick de verstoptheyt van de Lever, daer nae oock van de Milt ende Nieren. Hier uyt is sy bequaem om de Geel-sucht, ende de Blauwschuyt te helpen, het Graveel af te setten, ende de Stonden te doen komen, ende dit alles seer sachtelick.

De MELOENEN ende CONCOMMEREN, alsoo sy quade Gijl maken, ende die lichtelick bederft, soo werdt alleen uyt haer tot de Genees-middelen ghebruyckt het Saet. Dit gheheel ghekoockt zijnde, geeft het af-sietsel een matigh verdroogende, verdunnende, ende suyver-makende kracht, ende ’t welck eygentlick de Lever ende Nieren suyvert ende ’t Graveel af-set. Maer ’t geen, dat den Bast quijt zijnde, ghestooten werdt met Gerste-water (gelijck als men Amandel-melck maeckt) ende dan door-gedaen, verkoelt het Bloet, ende versacht de scherpigheyt van ‘t Water, ende verdrooght minder.

Het EDEL LEVER-KRUYT is koudt ende droogh van aerdt, met eenighe t’samen-treckinghe. Verkoelt, opent, ende versterckt de Lever; suyvert de Nieren, ende de Blaes.

De wortels van GRAS, ende ASPERGES zijn matelick verkoelende, droogende, ende suyverende. Hier door openen sy de verstoptheydt van Lever ende Nieren, ende zijn dien-volgende dienstigh de geene, die aen de Gele-sucht, ende ’t Graveel gaen.

AGRIMONYE is droogh, ende van dunne deelen, verdunt, suyvert, ende treckt matelick te samen (32) sonder merckelicke hitte. Opent de beslootenheyt van het Ingewant, maer eygentlick van de Lever, met eenen de selve versterckende. Sy is seer bequaem in langhdurige Koortschen, ende Sieckten, die uyt verstoppinghe ontstaen. Tot al het selfde is mede seer dienstigh het BOELKENS-KRUYT.

(2) Den Dorst, die in groote hitte, ofte in brandende Koortschen dapper quelt, werdt insonderheyt geblust door WATER, ’t welck suyver is, licht ende buyten alle vremde smaeck ofte reuck, gelijck dat uyt een suyvere Fonteyne over steenen ende sandt komt vloeyen. Het welck even-wel noch meerder verdunt, ende lichter gemaeckt kan werden, ofte door veel bewegen, ofte door dickwils over-gieten; als oock dat men daer in weeckt de Kruym van Terwen ofte Roggen-broodt, de welcke door serpigheyt van de Suur-deessem het water, behoudens sijnen smaeck, verbetert. Het gene langen tijt in eenen schoonen aerden Pot gekoockt heeft, al is ’t datter veel dunne dampen uyt-gewassemt zijn, soo is het even-wel verdunt, ende lichter gheworden, maer minder verkoelende, door dien dat uyt het Vyer eenige kracht geschept heeft: waerom het oock van sijn vorighe aengenaemheyt quijt geworden is, als door de tegen-strijdende kracht van ’t Vyer verandert zijnde, ende wat van sijnen eygen aert verloren hebbende. Nu op dat het sekerder, en sonder letsel van het Ingewant voor Dranck, ende in plaets van Bier soude ghedroncken mogen werden, soo dient daer in gekoockt heele Gerste (als men veel suyveren moet) ofte gepelde Gerste (die meerder verkoelt om dat sy den wermen bast quijt is) tot datse murruw begint te werden; niet juyst tot datse heel splijt, gelijck de Genees-meesters belasten, om datse quansuys het Water niet winderigh soude zijn; alsoo die winder-achtigheyt niet in ’t Water (gelijck sy voor-geven) maer wel in de Gerste blijft, als die niet genoegh gekoockt en is. Anders door al te lange Koken, werdt het Water te veel af-getrocken van sijn verkoelende Kracht. Ende, dewijl, daer andere soetigheyt dorst verweckt, ende de Gal vermeerdert, het Soet-hout matigh van aerdt is, redelicken vocht ende waterachtigh, ende derhalven seer nut tegen de Hitte, ende Ontstekinge, (soo dat de selve het Sap, als men daer van onder de Tongh laet smelten, den dorst verslaet) soo kan men het selve bequamelick in ’t Water op-koken, ende te bequaemer, als daer eenigh gebreck in de Borst is. In welcke gelegentheyt daer mede by gedaen konnen werden lange Rozijnen, Corinthen, ofte een weynigh Suycker, ofte diergelijcke: ende af-geset zijnde, kan men daer een stucxken geheele Caneel in steken, wanneer de Maegh swack is. Ende by aldien de Suurigheyt aengenamer valt, ofte datter walging ende qualickheyt door de soetigheyt verweckt wert; ofte datter felle Vochtigheyt moet ingetoomt, ofte de Kracht van ’t Ingewant moet behouden werden, soo kan men daer, eens op-gekoockt zijnde, onder vermengen het Sap van Kerssen, Citroenen, Granaet-Appelen, Suuringh, Aelbesyen, ofte Aerdtbesyen, met een weynigh Suycker; ende des winters mach men gebruycken de Syropen van de verhaelde Sappen gemaeckt, als oock van Azijn, Oxysaccharum genoemt. Men kan oock t’alle tijde het water op-koken met bruyne Suycker (Mascovade, die een suyver-makende kracht heeft) ende dan op ’t laetste daer soo veel Verjuys, Azijn, ofte van de verhaelde Sappen by-gieten, als men het suur wil hebben. Door dese maniere van doen wordt het water, behoudende sijne verkoelende kracht; ende sijn slappigheydt, die ten laetsten de Maegh, ende ’t Ingewant verswackt, geholpen, ende verbetert. Derhalven is den verhaelden Dranck in brandende, ende quaet-aerdighe Koortschen seer nut ende bequaem den geenen, die een swacke Maegh ende Ingewant hebben ende die met walgingh, ofte flauwten, ofte Loop, ofte in quaetaerdige Verrottinge gequelt zijn. Maer in langhdurige Koortschen, ende in andere Sieckten, die uyt hitte, ofte een oude Verstoptheydt van Lever ende Milt met eenigh geswel ontstaen, gelijck in Geel-sucht, Water-sucht, in langhdurigen Buyck-loop, indien de Wijn ondienstigh is (gelijck hy dickwils niet en is) dan werdt bequamelick voor dranck gebruyckt het Af-siedsel van Gras-wortelen, ofte van Suuringh, ofte van Chicorey met de wortel, ’t welck het beste is. Want daer door wert onder eenigh ongemack, ende behoudenis sijne kracht, het verhaelde gebreck van de Lever geholpen: gelijck oock van de Milt door het Af-ziedsel van de wortel van Buglos, de bloemen van Bernagye, Venus Hayr, de schorsch van de wortelen Tamarisch-Boom. Nu voor den Dorst, de hitte van de Gal, ende den brandt van den Koortschen, ende haer verrottinghe te beletten, maeckt men Koel-drancken (Iuleb ghenoemt) van Wateren uyt de verhaelde Kruyden gedistilleert, ende uyt het verhaelde Sap, met wat Suycker, ofte de Syropen daer van gemaeckt. Maer alsoo het gedistilleert Water geen groote kracht en heeft, ’t en zy van Kruyden die geestigh, ende dun van deelen zijn, gelijck Rosen, Confilie de Greyn, ende andere wel-ruyckende: soo is seer noodigh dat men (om de volle kracht uyt het Kruyt te hebben) sijn eygen Zout daer onder vermenght, insonderheyt wanneer daer (gelijck gemeenlick in de Koortschen gebeurt) eenige Verrottinghe van de Vochtigheden by is. Dan alsoo uyt koude en vochtige Kruyden (als in de welcke veel Water, ende weynigh aerde is) nauwelicx eenigh Zout getrocken en kan werden, soo kan men by het water van de selvige Zout vermengen van Kruyden, die drooger van aert zijn, ende het eygen insicht hebben. By exempel, (33)

N. Water van Chicorey, Endivye, Suuring, van elcx 6 oncen, Syroop van Citroenen, 3 oncen, Zout van Agrimonye, 1 scrupel, Olye van Swavel, soo veel droppelen, tot dat het rinsch genoegh is. Voor een Iulep.

Die geen gedistilleerde wateren en begeert, magh het volgende gebruycken,

N. Gepelde Gerste, 1 hant vol, Thamarinden, een once, Te samen gekoockt in water, tot een pinte, dan door-gedaen zijnde, daer by gemengt, Syroop van Citroenen (ofte andere die verhaelt zijn) 3 oncen, Ol. van Swavel &c. Voor een Iuleb.

Dese Koel-dranck is dienstigh den genen, die wat Hart-lijvigh is, ende in die gelegentheyt kander oock wel meerder Thamarinden, ofte Suure Pruymen by gedaen werden. Maer in de gene die te Losch van Lichaem zijn, is bequaem een Koel-dranck van Weeghbre-water, ofte Porceleyn-water, in de welcke lauw ghemaeckt zijnde, de verwe uyt ghedrooghde roode Rosen getrocken is, ende gemengt met Syroop van Suure Granaten. Dan alsoo de Rinscheyt van de Koel-drancken in de Koortschen, soo om de Walging, ende Qualickheyt, als om den brant ende Verrottinge van de Gal, tegen te staen, seer noodigh is, ende dat de selvige, wanneer de Sappen tot Syropen werden ghekoockt, veel vervlieght ende verdooft wert, soo vinde ick best geraden, dat men het rauwe Sap met wat Suycker, soo veel van beyde tot een aengename smaeck noodigh is, vermenght met het Water. Ende dese Koel-drancken zijn bequaem om in alle Koortschen, het zy die gestadigh zijn, ofte tusschen beyde op-houden, den brandt te slissen. Maer de Bereydingh van de heete ende schadelicke Vochtigheden, die in delvige zijn, wert te wege gebracht door andere middelen, de welcke al verkoelende met eenen suyveren, ende dun maken. Want niet tegenstaende de Gal heet is, soo valtse nochtans veeltijts dick ende taey, gelijck in het Gal-blaesjen. Het gebeurt oock dickwils, datter by soodanige Koortschen in het Ingewant, ende de dunne Aderkens een Verstoppinge is van slijmerige, ende verharde vochtigheden. Als dan moet de Verstoptheyt door een Apozema (dat is een dranck van kruyden die wy Mey-dranck voortaen sullen noemen) wech-genomen werden, ’t welck uyt dese, ofte diergelijcke bestaet:

N. Wortel van Cichorey, Paerde-bloemen, Gras, Asperges, van elcx 1 once; Bladeren van Endivye, Suuring, Agrimonye, van elcx 1 hant vol; Thamarinden, 1 once; Saet van Concommers, Meloenen, van elcx een half loot. Te samen gekoockt in water, ofte Suure Wey, tot een pinte, ende dan beneffens een half drachme Zout van Agrimonye, wat Suycker ofte eenige Syroop daer onder gemengt. Een Apozema.

Indien datter eenighe Quaet-aerdigheydt by de Koortsche is, soo kan daer by ghedaen worden de wortel van Tormentilla, Alant-wortel, Sap ofte Saet van Citroenen, Saet van Carduus benedictus: ofte het Zout van ’t selfde, ’t welck in geenderhande Mey-dranck voor de Koortsche ondienstig en kan wesen. Indien de sake rinscheyt vereyscht, soo magh men de wortelen drie vier uyren in Azijn laten weecken, ofte het door gedaen afziedsel (maer dan moeten de verkoelende Saden daer

uyt blijven) soo veel droppelen van Olye van Swavel vermengen, tot dat het aengename suyverigheyt heeft. Dan dewijl men sommige Kruyden des Winters niet wel hebben en kan, soo komen hier toe dan wel te passe de Syropen die des Somers van de selvige gemaeckt werden, als daer zijn, Syroop van Cichorey simpel, ende met Rhabarber, van Suuring, van Endivye, ende Byzantinus, die oock allegader de ongematigheyt, nae de Purgatye over blijvende, wech nemen, ende verbeteren.

Het IV Kapittel.

1. Drievormig verschil van enkele, verkoelende middelen.

2. Gemengde daaruit.

(1) Onder de drogen zijn er sommige die alleen verkoelen zoals sla en sommige die al verkoelend de kracht van de scherpe vochtigheden inbinden, zoals sap van granaatappels, sommige die verdunnen, zuiveren en openen, zoals cichorei, waarvan we nu apart spreken.

SLA is koud in het begin van de derde graad, vochtig in de tweede en zulks enkel en zonder enige uitmuntende hoedanigheid. Dat rauw als salade gegeten wordt verkoelt als koud water, bedwingt de brand van een hete maag en ingewand van gal en heet bloed en dat zonder de leden net als water te laten verslappen, maar geeft zonder enig letsel gematigde en aangename hete vochtigheid waardoor deze gesteldheid slaap verwekt en verder doet zoals in het eerste deel van de ‘Schat der Gezondheid’ onder de moeskruiden door ons beschreven en onnodig is daarom alhier te verhalen.

POSTELEIN is koud in de derde en vochtig in de tweede graad, wat wrang van smaak, het verzacht en verkoelt de brand van de gal in brandende koortsen, bedwingt zijn loop en verder bederf. Versterkt de maag en stelpt het braken vooral wanneer het door overvloed van gal veroorzaakt is. Houdt de galachtige loop en bloedgang tegen.

WEEGBREE is koud en droog in de tweede graad, wat wrang in haar bladeren en zaad, de wortel is vooral geschikt om de koortsen te verdrijven. Ze matigt mede de hitte van de gal en stilt de dorst als men alleen maar het afkooksel of het gedistilleerde water in de mond houdt. Ze is goed tegen alle hete zinkingen, stelpt het bloedspuwen, bloedige en galachtige loop. Als ook overvloedige maandstonden en niettegenstaande opent ze de verstoppingen van de lever en nieren.

De ROOS is koud in de eerste en droog in de tweede graad, weinig tezamen trekkend en vooral de witte, maar de rode is minder koud, dan wat droger en meer tezamen trekkend. Daarom houdt ze de hitte van de gal tegen, is nuttig voor brandende koortsen en alle andere die uit kwade galachtige vochtigheden ontstaan. Versterkt de lever en de maag, stuit de dampen die in de koortsen naar het hoofd stijgen en verzacht de pijn ervan en verwekt slaap. Omdat ze niet zo aangenaam van smaak is gebruikt men vaak in haar plaats het water dat nochtans niet die liefelijke reuk heeft van het rozenwater wat uit bleke of witte rozen gedistilleerd wordt omdat ze net als muskusrozen luchtig en geestachtig van delen is die gemakkelijk in de helm optrekken. Deze zijn bitter en tezamen trekkend, ze ontdoen de verstopping van de aderen (31) en vooral van de lever, ze zetten de gal en waterachtige vochtigheid af en zijn derhalve zeer nuttig in de geelzucht en in het begin van het water.

VERJUS, het sap van zure en onrijpe wijndruiven, is koud in de tweede graad en droog in de eerste, wrang zoals alle sap van onrijpe vruchten. Het verkoelt zeer de brand van koortsen en belet het bederven en lest de dorst. Door zijn tezamen trekkende kracht is het de zeer nuttig voor de maag, belet er het walgen en oprispen van, verwekt lust tot eten en stelpt allerhande buikloop.

De rode en rijnse BOOMGAARD KERSEN zijn koud in de tweede en droog in de eerste graad. Versterken de maag die uit hitte verzwakt is, verslaan de dorst en maken de maag gretig. Het uitgeperste sap dat helder geworden is wordt een jaar lang bewaard en is zeer geschikt in hete koortsen en verkwikt het hart door zijn aangename reuk. Belet ook (wat het met andere scherpe en wrange dingen gewoon heeft) de voortlopende bedervingen. Maar dat uit zoete krieken geperst wordt is voor de maag schadelijk en van slecht sap en daarom zeer slecht in de koortsen.

Rode AALBESSEN zijn mede net als de boomgaardkersen zuur van smaak en van geen mindere kracht. Zijn sap is koud en verdrogend in de tweede graad, wat wrang en tezamen trekkende, verslaat de dorst en verwekt begeerte tot spijs, verkoelt de hitte van gal en van koortsen, weerstaat alle verrotting, bedwingt het braken en galachtige buikloop.

Het sap van zure GRANAATAPPELS is wranger en meer tezamen trekkend dan het sap van kersen of aalbessen, maar onlieflijker. Derhalve is het krachtiger om de hitte van de gal en de loop in te tomen en bedwingt niet alleen de scherpte en verrotting in hevige koortsen, maar ook hun kwaadaardigheid, het laat die kwaadaardigheid overgaan en versterkt een hete maag en het andere ingewand.

Het sap van CITROENEN of ORANJEAPPELS is zuurder en wranger dan dat van granaatappelen, maar evenwel minder tezamen trekkend. Het kan ook minder braken en loop stoppen of het ingewand in zijn sterkte behouden, maar bedwingt niet minder de scherpe en kwaadaardige koortsen en zuivert door zijn stof de wegen. Is mede zeer nuttig voor de nierstenen.

AZIJN is koud en droog in de tweede graad en al is het dun toch dringt het diep in en zo het de dikke vochtigheden verdunt, zo houdt het evenwel niet weinig de zinkingen tegen. Hierom is het geschikt tegen bloeden en beginnende ontstekingen van zowel van buiten als van binnen, bedwingt de felheid van de gal en matigt de hitte van de koortsen, verslaat de dorst, neemt de walging weg en verwekt lust tot eten. Dan prikkelt ze het wezen van de delen en versterkt die niet zoals de voorverhaalde sappen.

ANDIJVIE en WITLOF zijn beide koud en droog in de tweede graad, de laatste is wat tezamen trekkend en door haar matige bitterheid wat afvegend en openend wat ze doet met het ingewand en de lever die ze net als ook de maag en nieren versterkt door haar tezamen trekkende aard. Ze zijn beide zeer geschikt om de hitte te verkoelen en de brandende vochtigheden te zuiveren. Al hetzelfde doet mede het kruid en de wortels van PAARDEBLOEMEN die ik daarom beter acht omdat zij vanzelf en ongedwongen hier te lande groeien.

ZURING is koud en droog in de tweede graad, versterkt de maag, verkwikt het hart, verslaat de dorst, verbetert alle inwendige ontstekingen en verrotting. Opent eerst en voornamelijk de verstopping van de lever en daarna ook van de milt en nieren. Hierdoor is ze geschikt om de geelzucht en de scheurbuik te helpen, de nierstenen af te zetten en de stonden te laten komen en dit alles zeer zachtjes.

MELOENEN en KOMKOMMERS omdat ze een slecht sap maken wat gemakkelijk bederft, daarom wordt alleen uit hen het zaad als geneesmiddel gebruikt. Als dit geheel gekookt is geeft het afkooksel een matig verdrogende, verdunnende en zuiver makende kracht wat eigenlijk de lever en nieren zuivert en de nierstenen afzet. Maar hetgeen dat de bast kwijt is en gestampt wordt met gerstewater (zoals men amandelmelk maakt) en dan doorgezeefd verkoelt het bloed en verzacht de scherpte van het water en verdroogt minder.

Het EDELE LEVERKRUID is koud en droog van aard met enige tezamen trekking. Verkoelt, opent en versterkt de lever, zuivert de nieren en de blaas.

De wortels van GRAS en ASPERGES zijn matig verkoelend, verdrogend en zuiverend. Hierdoor openen ze de verstopping van de lever en nieren en zijn dientengevolge nuttig bij diegene die aan de geelzucht en nierstenen lijden.

AGRIMONIA is droog en van dunne delen, verdunt, zuivert en trekt matig tezamen (32) zonder opmerkelijke hitte. Opent de beslotenheid van het ingewand, maar eigenlijk van de lever die ze meteen versterkt. Ze is zeer geschikt in langdurige koortsen en ziekten die uit verstoppingen ontstaan. Tegen al hetzelfde is mede zeer nuttig het LEVERKRUID. (Eupatorium)

(2) De dorst die in grootte hitte of in brandende koortsen dapper kwelt wordt vooral geblust door WATER wat zuiver is, licht en buiten alle vreemde smaak of reuk, net zoals dat uit een zuivere bron over stenen en zand komt te vloeien. Wat evenwel noch meer verdunt en lichter gemaakt kan worden door of veel te bewegen of door dikwijls overgieten als ook dat men daarin kruim van tarwe of roggebrood weekt wat door scherpte van de zuurdesem het water, behalve zijn smaak, verbetert. Hetgeen lange tijd in een schone aarden pot gekookt heeft en al is het dat er veel dunne dampen uitgewasemd zijn, toch is het evenwel verdund en lichter geworden, maar verkoelt minder omdat er uit het vuur enige kracht geschept is waarom het ook van zijn vorige aangenaamheid kwijt geworden is omdat het door de tegenstrijdige kracht van het vuur veranderd is en wat van zijn eigen aard verloren heeft. Nu zodat het zekerder en zonder letsel door het ingewand voor drank en in plaats van bier gedronken zou mogen werden zo dient daarin hele gerst (als men veel zuiveren moet) of gepelde gerst gekookt (die meer verkoelt omdat ze de warme bast kwijt is) totdat ze murw begint te worden en niet juist totdat ze geheel splijt, zoals de geneesmeesters belasten, omdat quasi het water niet winderig zou zijn omdat die windachtigheid niet in het water (zoals ze voorgeven) maar wel in de gerst blijft als die niet genoeg gekookt is. Anders door al te lang koken wordt het water te veel afgetrokken van zijn verkoelende kracht. En omdat waar andere zoetigheid dorst verwekt en de gal vermeerdert is het zoethout matig van aard, redelijk vochtig en waterachtig en derhalve zeer nuttig tegen de hitte en ontstekingen (zodat het sap als men daarvan wat onder de tong laat smelten de dorst verslaat) zo kan men het goed in het water opkoken en des te beter als er enig gebrek in de borst is. In die gelegenheid kan er mede lange rozijnen, krenten of wat suiker of dergelijke bij gedaan worden en als het afgezet is kan men daar een stukje hele kaneel in steken wanneer de maag zwak is. En bij wie de zurigheid aangenamer is of dat er walging en moeilijkheden door de zoetigheid verwekt wordt of dat er felle vochtigheid ingetoomd of de kracht van het ingewand behouden moet worden dan kan men daar als het eens opgekookt is het sap van kersen, citroenen, granaatappelen, zuring, aalbessen of aardbeien onder vermengen met wat suiker en ‘s winters mag men de siropen die van de verhaalde sappen gemaakt zijn gebruiken en ook van azijn die oxysaccharum genoemd wordt. Men kan ook te alle tijden het water opkoken met bruine suiker (Mascovade die een zuiver makende kracht heeft) en dan op het eind daarvan zoveel sap van onrijpe druiven, azijn of van de verhaalde sappen bijgieten als men het zuur wil hebben. Door deze manier van werken wordt het water, dat zijn verkoelende kracht en zijn slappigheid behoudt die tenslotte de maag en het ingewand verzwakt, geholpen en verbeterd. Derhalve is die vermelde drank in brandende en kwaadaardige koortsen zeer nuttig en geschikt voor diegene die een zwakke maag en ingewand hebben en die met walging, flauwten, loop of met kwaadaardige verrotting gekweld zijn. Maar in langdurige koortsen en in andere ziekten die uit hitte of een oude verstopping van lever en milt met enig gezwel ontstaan, zoals in geelzucht en waterzucht, in langdurige buikloop en als de wijn onnuttig is (zoals het vaak niet is) dan wordt zeer goed als drank het afkooksel van graswortels of van zuring of van cichorei met de wortel gebruikt wat het beste is. Want daardoor wordt onder enig ongemak en behoud van zijn kracht het verhaalde gebrek van de lever geholpen zoals ook van de milt doet door het afkooksel van de wortel van buglosse, bloemen van bernagie, Venushaar en de schors van de wortel van Tamarix boom. Nu om de dorst, de hitte van de gal en de brand van de koortsen en hun verrotting te beletten maakt men koeldranken (julep genoemd) van water dat uit de verhaalde kruiden gedistilleerd is en uit het verhaalde sap met wat suiker of de siropen die daarvan gemaakt zijn. Maar omdat het gedistilleerde water geen grote kracht heeft, tenzij van kruiden die een geest hebben en dun van delen zijn zoals rozen, citroenkruid en andere wel riekende is het zeer nodig dat men (om de volle kracht uit het kruid te hebben) zijn eigen zout daaronder mengt en vooral wanneer er (zoals gewoonlijk in koortsen gebeurt) enige verrotting van de vochtigheden bij is. Dan omdat uit koude en vochtige kruiden (waarin veel water en weinig aarde is) nauwelijks enig zout getrokken kan worden kan men bij het water van dat zout mengen van kruiden die droger van aard zijn en het dezelfde werking hebben.

Bijvoorbeeld (33) N;

Water van cichorei, andijvie, zuring, van elk 6 ons, siroop van citroenen 3 ons, zout van Agrimonia 1 scrupel, olie van zwavel zoveel druppels tot dat het zuur genoeg is voor een julep.

Die geen gedistilleerde water begeren mogen het volgende gebruiken;

N. Gepelde gerst 1 hand vol, van tamarinden een ons, dit wordt tezamen gekookt in water tot een pint en dan doorgezeefd en er siroop van citroenen bij mengen (of andere die vermeld zijn) 3 ons, olie van zwavel etc. voor een julep.

Deze koeldrank is nuttig voor diegene die wat hardlijvig zijn en in die gelegenheid kan er ook wel meer tamarinde of zure pruimen bij gedaan worden. Maar in diegene die te los van lichaam zijn is een koeldrank van weegbreewater of posteleinwater beter waarin die lauw gemaakt worden en de kleur wordt uit gedroogde rode rozen getrokken en gemengd met siroop van zure granaten. Dan omdat de zuurheid van de koeldranken in de koortsen, zo vanwege de walging en moeilijkheid om te gebruiken en om de brand en verrotting van de gal tegen te staan is het zeer nodig dat het wanneer de sappen tot siropen worden gekookt en er veel vervliegt en verdoofd wordt vind ik het goed aangeraden dat men het rauwe sap met wat suiker en water mengt en zoveel van beide als tot een aangename smaak nodig is. En deze koeldranken zijn geschikt om in alle koortsen, hetzij die er steeds zijn of tussen beide ophouden, de brand te stillen. Maar de bereiding van de hete en schadelijke vochtigheden die er in zijn worden teweeggebracht door andere middelen die al verkoelende meteen zuiveren en dun maken. Want niettegenstaande de gal heet is valt ze nochtans vaak dik en taai zoals in het galblaasje. Het gebeurt ook dikwijls dat er bij zodanige koortsen in het ingewand en de dunne adertjes een verstopping is van slijmerige en verharde vochtigheden. Dan moet de verstopping door een apozema (dat is een drank van kruiden die we voortaan meidrank zullen noemen) weg genomen worden wat uit deze of dergelijke bestaat:

N. Wortel van cichorei, paardebloemen, gras, asperges en van elk 1 ons, bladeren van andijvie, zuring, Agrimonia en van elk 1 hand vol, van tamarinden 1 ons, zaad van komkommers en meloenen, van elk een halve lood. Tezamen gekookt in water of zure wei tot een pint en dan naast een half drachme zout van Agrimonia wat suiker of enige siroop daaronder mengen tot een meidrank.

Als er enige kwaadaardigheid bij de koorts is, dan kan er de wortel van tormentil bijgedaan worden, alantwortel, sap of zaad van citroenen, zaad van Carduus benedictus of het zout ervan wat in geen meidrank voor de koorts ondienstig kan wezen. Indien de zaak zuurheid vereist dan mag men de wortels drie of vier uren in azijn laten weken of het door gezeefde afkooksel (maar dan moeten de verkoelende zaden daaruit blijven) zoveel druppels van olie van zwavel vermengen totdat het een aangename zuurheid heeft. Dan omdat men sommige kruiden in de winter niet krijgen kan komen hiertoe wel te pas de siropen die ‘s zomers ervan gemaakt worden zoals siroop van alleen cichorei, met rabarber, van zuring, van andijvie en Byzantinus die ook alle ongesteldheid die na het purgatief overblijven weg nemen en verbeteren.

Het V. Capittel.

1. Simpele Genees-middelen tot versachtinge.

2. ende bereydinge van de Swarte Gal;

3. Hoe tot de Gebreken, die de selve veroirsaeckt, de Mengel-middelen gemaeckt werden.

(1) De Middelen die nu vorder tot de swarte Gal, als oock tot de gelijcke Blauwe, ofte Groene (die van een seer verbrande Gele-gal komen) dienstigh souden mogen wesen, die selfde zijn verscheyden, nae den aert van de Gal. Want indien hare scherpigheyt moet in-getoomt werden, soo dienen de selve middelen ghebruyckt, die in ’t voorgaende Capittel geseyt zijn de scherpigheydt van de Gele-gal te bedwingen: want door gestadigh gebruyck sullen sy soo wel de symptomen van de Swarte Gal, als van de Gele te bate komen. Maer wanneer de Hitte minder is, ende die maer versacht dient te wesen, daer toe zijn eygentlick nut ende bequaem de volgende.

De VIOLEN verkoelen in den eersten, ende vervochtigen in den tweeden graed; wanneer sy ’s morgens, eer haer kracht van de Sonne uyt-getrocken, ofte door den regen verdooft is, ende versch, gepluckt zijn. Matigen ende versachten alle Hitte, ende scherpe Vochtigheden, bedwingen de felligheyt van de Gal, ende verlichten Pijn in ’t hooft uyt de selvige ontstaende, verwecken Slaep, ende verquicken het Herte.

BERNAGYE is merckelick vochtigh, maer tusschen koude en heete gematight, doet al ’t selfde dat wy van de Violen geseyt hebben, ende verweckt Blijtschap des Herten, waerom het volgens de Griecksche namen E’υФρόοψνον, ende Nήπενθεζ wel soude Curagie mogen genoemt werden. Tot al ’t selve is mede bequaem de BUGLOSSE. (34) Het sap van GULDELINGEN, ende andere wel-rieckende APPELEN, gelijck het door sijnen aengenamen Reuck het Herte verquickt, soo bedwinght het oock al ’t geene het selve schadelick is, insonderheyt de dampen van de swarte Gal, versacht met sijn wesen de Stoffe van de selve, ende verdrijft het Hert-kloppinge.

CONFILIE DE GREYN is werm, ende droog in den tweeden graed, versoet de Swarte Gal, verdrijft Schrick, ende Droefheyt, die sonder oirsaeck haren oirspronck nemen uyt de Swarte Gal, versterckt de Geesten, verheught het Herte, ende maeckt vrolicke Droomen. Daer by heeft sy noch een suyver-makende kracht.

(2) Maer als de Swarte Gal moet bereyt wesen om uyt-gedreven te werden, soo dienen de volgende middelen, indien de selvige te heet ende te scherp is, vermenght te werden met de verhaelde Versachtende: maer by aldien datse dick, taey, ende aerdtachtigh is, ende als gist van ’t Bloedt geen hitte en heeft, gelijck in de Milt-sucht, ende andere langhdurende Sieckten uyt de selve ontstaende, dan sal men de volgende alleene gebruycken.

DUYVE-KERVEL is altijdt gehouden geweest voor heet in den eersten, ende droogh in den tweeden graed. Dan Rembert van Doedoens schrijft, dat hy verkoelende is; hoe-wel sijnen scherpen, ende bitteren smaeck wel teycken geeft van heete deelen. Hy opent alle verstoptheyt van ’t Ingewant, het selve versterckende, set sachtjens af de verbrande vochtigheden, suyvert het Bloedt, doet galachtighe ende veel Water maken. Is een goet Genees-middel voor langhdurige Koortschen, die uyt verstoppinge van ’t Ingewant gegroeyt zijn, ende voor alderhande Sieckten, die uyt onsuyver Bloedt ontstaen; alsoo hy het Lichaem ende de Vochtigheden voor bedervinge bewaert.

HOPPE is heet, ende droogh in den tweeden graed, opent insonderheyt de verstopte Milt, ende daer na het ander Ingewant, set af de Swarte Gal, ende de Slijmerige, als oock de Gal-achtige Vochtigheden, doet oock Water-maken; ende volght voorts in krachten de Duyve-kervel, dan met minder tegenheyt van smaeck.

WRANGE is heet in den eersten, ende droogh in den tweeden graed, bitter ende t’samen-treckende, verdunt eygentlick de verstopte Milt, ende Lever, geneest de Milt-sucht, ende langhsame, ende langhdurighe Koortschen, dewijlse alle de Aderen van verrotte Vochtigheden suyvert, behoudende even-wel de Lever, ende ’t ander Ingewant in haer volle kracht.

STEEN-VAREN werden gestelt middelmatigh te wesen in wermte ende koude, fijn van deelen, ende wat verdroogende. De bladeren en geven geen onaengename smaeck, ende in Azijn gesoden zijnde, ende veertigh dagen (ghelijck Dioscorides schrijft 3. 134.) achter een gedroncken, maken de Milt kleyn, als sy te seer geswollen is, ja nemense heel wegh. Sy suyveren de quade Verwe, die uyt verstoppinge veroirsaeckt is, genesen de Droppel-pisse, oock de Gele, ende Milt-sucht, ende doet selfs, gelijck vele schrijven, den Steen in de Blase morselen.

BOOM-VAREN (te weten haer wortels) verwermen in den eersten, ende verdroogen in den tweeden graed, zijn soet, ende met eenen wat wrang van smaeck. Sy suyveren de taeye ende slijmerige Vochtigheden, doen de swarte, ende andere dicke Gal sachtjens af-schieten. Maer hare groote wrangigheydt moet met eenighe Vochtigheydt ghelijck Schapen-nat, ofte Hoender-sap versacht werden.

CAPPERS, welckers Bloem, als sy niet ontloken is, maer noch in haer knopkens schuylt, ende schorssen van de wortelen wy gebruycken, zijn werm, ende droogh tot in den derden graed, ende dun van deelen. Derhalven hebben sy kracht om te verdunnen, ende te suyveren met een sachte t’samen-treckinge, sy drijven de taeye, ende slijmerige Vochtigheden uyt den Lijve, openen de verstopte Lever, ende versachten de verharde Milt, insonderheyt de schorsse van den wortel, die oock gelooft wert de selve te verkleynen.

TAMARISCH-BOOM is werm, ende droogh in ’t beginsel van den tweeden graed, af-vagende, ende door-snijdende van krachten, met eenige t’samen-treckinghe. Hy is een sonderlingh Genees-middel tegens de verstopte ende verharde Milt, ende de gebreken, die daer uyt ontstaen. Waer toe (gelijck Cambdenus schrijft) ten tijde van de Koninginne Elisabeth den selfden eerst in Engelandt gebracht is door den Aerts-Bisschop Grindal. De eerste kracht heeft het groene Sap, daer na de schorsse van den Wortel, ende dan de Blom, ende de Bladeren, ten laetsten het Hout; van het welck sommige Bekers laten draeyen, om de Milt-suchtige daer uyt te laten drincken.

(3) Hier van konnen bequamelick gemenghde Genees-middelen gemaeckt werden, voor de Swaermoedigheyt, Ydel-hoofdigheyt, Kloppingh van ’t Herte, ende diergelijcke Gebreken, die haren oirspronck uyt de Swarte Gal trecken.

De Koel-drancken kan men maken van gedistilleerde Wateren uyt Vyolen, Bernagie, Buglos, Confilie de greyn, ofte Duyve-kervel, met Sap van wel-rieckende Appelen, ende wat Suycker, ofte de Syroop, uyt beyde bestaende. Men kan oock nemen, als het in de tijdt is, de Bloemen van de verhaelde Kruyden, met de bloessem van de wel-rieckende Appelen, ende laten die (35) weycken in lauw Gerste-water, ende door-gedaen zijnde, mengen daer een weynigh Suycker by. Van de selfde Kruyden, ende hare Wortelen kan mede een Mey-dranck ghekoockt werden, voor de Grove ende Swarte Vochtigheden, Verstoppinge ende Swellinghe van de Milt, tot de vierdendaeghse Coortsche, ende alderley Swaermoedighe Sickten, By Exempel,

N. Wortels van Boom-varen 1 once. Van Buglosse, Schorssen van wortels van Cappers, van tamarisch-boom, van elcx 1 loot. Duyve-kervel, Hoppe, Wrange, Steen-varen, Confilye de greyn, van elcx 1 hant vol. Te samen ghekoockt in Gerste-water, tot een pint, ende dan daer by ghedaen drie onsen Suycker, ofte Stroop van wel-ruyckende Appelen, tot een Apozema.

Het V Kapittel.

1. Enkelvoudige geneesmiddelen tot verzachting.

2. En klaar maken van de zwarte gal;

3. Hoe tegen de gebreken die door die veroorzaakt zijn mengmiddelen gemaakt worden.

(1) De middelen die nu verder tegen de zwarte gal als ook tegen de gelijke blauwe of groene (die van een zeer verbrande gele gal komen) nuttig zouden mogen wezen, diezelfde zijn verschillend naar de aard van de gal. Want indien hun scherpte ingetoomd moet worden dan dienen die middelen gebruikt te worden die in het voorgaande kapittel verteld zijn om de scherpte van de gele gal te bedwingen want door steeds gebruik zullen ze zowel de symptomen van de zwarte gal als van de gele te baat komen. Maar wanneer de hitte minder is en dat die maar verzacht dient te wezen, daartegen zijn eigenlijk de volgende nuttig en geschikt.

VIOLEN verkoelen in de eerste en bevochtigen in de tweede graad wanneer ze ’s morgens voor hun kracht door de zon er uitgetrokken of door de regen verdoofd is vers geplukt worden. Ze matigen en verzachten alle hitte en scherpe vochtigheden, bedwingen de felheid van de gal en verlichten pijn in het hoofd dat daaruit ontstaan is, verwekken slaap en verkwikken het hart.

BERNAGIE is opmerkelijk vochtig, maar tussen koude en hitte gematigd en doet al hetzelfde dat we van de violen gezegd hebben en verwekt blijdschap van het hart waarom het volgens de Griekse namen E’υФρόοψνον, ende Nήπενθεδ wel moed genoemd zou mogen worden. Tegen al hetzelfde is mede geschikt BUGLOSSE. (34)

Het sap van GULDELINGEN en andere wel riekende APPELS zoals het door zijn aangename reuk het hart verkwikt zo bedwingt het ook al hetgeen het schadelijk is en vooral de dampen van de zwarte gal, verzacht met zijn wezen de stof ervan en verdrijft hartklopping.

CITROENKRUID is warm en droog in de tweede graad, verzacht de zwarte gal, verdrijft schrik en droefheid die zonder oorzaak hun oorsprong nemen uit de zwarte gal, versterkt de geesten, verheugt het hart en maakt vrolijke dromen. Daarbij heeft ze noch een zuiver makende kracht.

(2) Maar net zoals de zwarte gal klaar gemaakt moet worden om uitgedreven te worden zo dienen de volgende middelen als die te heet en te scherp zijn vermengd te worden met de verhaalde verzachtende, maar als het dik, taai en aardachtig is en als gist van het bloed geen hitte heeft zoals in de miltzucht en andere langdurende ziekten die daaruit ontstaan zijn, dan zal men de volgende alleen gebruiken.

DUIVENKERVEL is altijd gehouden geweest voor heet in de eerste en droog in de tweede graad. Dan Rembertus Dodonaeus schrijft dat het verkoelend is, hoewel zijn scherpe en bittere smaak wel teken geeft van hete delen. Hij opent alle verstopping van het ingewand en versterkt die, zet zachtjes de verbrande vochtigheden af, zuivert het bloed en laat galachtig en veel water maken. Is een goed geneesmiddel voor langdurige koortsen die uit verstoppingen van het ingewand gegroeid zijn en voor allerhande ziekten die uit onzuiver bloed ontstaan omdat hij het lichaam en de vochtigheden voor bederf beschermt.

HOP is heet en droog in de tweede graad, opent vooral de verstopte milt en daarna het andere ingewand, zet de zwarte gal af en de slijmerige als ook de galachtige vochtigheden, laat ook water maken en volgt

verder in krachten de duivenkervel, dan met minder tegenzin van smaak.

WARKRUID is heet in de eerste en droog in de tweede graad, bitter en tezamen trekkend, verdunt eigenlijk de verstopte milt en lever, geneest de miltzucht, langzame en langdurige koortsen omdat ze alle aderen van verrotte vochtigheden zuivert, houdt evenwel de lever en het andere ingewand in haar volle kracht.

STEENVAREN wordt gesteld dat het middelmatig is in warmte en koude, fijn van delen en wat verdrogend. De bladeren geven geen onaangename smaak en in azijn gekookt en veertig dagen (zoals Dioscorides schrijft 3. 134) achtereen gedronken maakt de milt klein als ze te zeer gezwollen is, ja neemt die geheel weg. Het zuivert de slechte kleur die uit verstopping veroorzaak is, geneest de druppelplas, ook de gele en miltzucht en doet zelfs, zoals velen schrijven, de steen in de blaas vermorzelen.

BOOMVAREN (te weten haar wortels) verwarmen in de eerste en verdrogen in de tweede graad, zijn zoet en meteen wat wrang van smaak. Ze zuiveren de taaie en slijmerige vochtigheden, laten de zwarte en andere dikke gal zachtjes afschieten. Maar haar grote wrangheid moet met enige vochtigheid verzacht worden zoals schapennat of hoendersap.

KAPPERS, wiens bloem we gebruiken als ze niet ontloken is maar noch in haar knopje schuilt en schors van de wortels zijn warm en droog tot in de derde graad en dun van delen. Derhalve hebben ze kracht om te verdunnen, en te zuiveren met een zachte tezamen trekking, ze drijven de taaie en slijmerige vochtigheden uit het lijf en openen de verstopte lever, verzachten de verharde milt en vooral de schors van de wortel waarvan ook geloofd wordt dat het die verkleint.

TAMARIX is warm en droog in het begin van de tweede graad, afvegend en doorsnijdend van krachten met enige tezamen trekking. Het is een bijzonder geneesmiddel tegen de verstopte en verharde milt en de gebreken die daar uit ontstaan. Waartoe (zoals Cambdenus schrijft) het en tijde van koningin Elisabeth het eerst in Engeland gebracht is door de aartsbisschop Grindal. De eerste kracht heeft het groene sap, daarna de schors van de wortel en dan de bloem en de bladeren, tenslotte het hout waarvan sommige bekers laten draaien om de miltzuchtige daar uit te laten drinken.

(3) Hiervan kunnen goed gemengde geneesmiddelen gemaakt worden voor de zwaarmoedigheid, leeg hoofdigheid, klopping van het hart en dergelijke gebreken die hun oorsprong uit de zwarte gal trekken.

De koeldranken kan men maken van gedistilleerd water uit violen, bernagie, buglosse, citroenkruid of duivenkervel met sap van wel riekende appels en wat suiker of siroop die uit beide bestaat. Men kan ook nemen, als het de tijd is, de bloemen van de verhaalde kruiden met de bloesem van de wel riekende appelen en laat die (35) weken in lauw gerstewater en als het door gezeefd is er wat suiker bij mengen. Van dezelfde kruiden en haar wortels kan mede een meidrank gekookt worden voor de grove en zwarte vochtigheden, verstoppingen en zwelling van de milt, tegen de vierde malaria daagse koorts en allerlei zwaarmoedige ziekten, bijvoorbeeld;

N. Wortels van boomvaren 1 ons, van buglosse, schors van wortels van kappers en van Tamarix boom van elk 1 lood, duivenkervel, hop, warkruid, steenvaren en citroenkruid van elk 1 hand vol, dit wordt tezamen gekookt in gerstewater tot een pint en dan wordt daar bij gedaan drie ons suiker of stroop van geurende appels tot een meidrank.

Het VI. Capittel.

1. Droogen, ende simpelen die met Verwermende kracht de Koude vochtigheden, bereyden.

2. Hoe uyt de selfde de Gemengde gemaeckt werden.

(1) Werme middelen komen insonderheyt te pas, wanneer het Lichaem te seer verkouwen, ofte met koude, ende slijmerige Vochtigheden vervult is. Uyt dese maecken sommighe goet, ende bequaem Bloet, sommighe helpen de Rauwigheyt verteren, andere ontdoen ende verdunnen de overtollige ende slijmerige Vochtigheden, suyveren ende bereyden de selve tot uyt-lossinge. Van den eerste slagh is het werm Voedsel, het welcke, om dat het van goeden Gijl is, de natuyrlicke Wermte vermeerdert, ende met eenen werme Vochtigheden voort-brengt. Onder de selvige heeft milde Wijn de eerste plaetsch, daer aen het vleysch van Vogelen, ende Vier-voetige Dieren, Doyren van slorp-eyeren, Rozijnen, Pistacyen. Maer werme Speceryen, ende de gene, die wy terstont sullen by-brengen, verstercken door haer wermte de kracht, ende in-geboren Wermte der Deelen, ende doen de Rauwigheydt verteren. Dan de verwermende, die door de fijnigheydt van haer wesen de dicke Slijmerigheden verdunnen, ofte de taeye suyveren, soo dat sy daer door driftiger werden, die bereyden tot het af-setten, onder de welcke de volgende insonderheyt gerekent werden.

(2) JOFFROUW-MERCK heeft sijn meeste kracht in de wortel, daer nae oock in ’t saet, wert gehouden heet te wesen in den tweeden, ende droogh in den derden graed. Door sijn suyverende, afgevende, ende verdunnende kracht opent het de verstoptheyt der Aderen ende Nieren, ende verdrijft de Winden. Dan het is schadelick den genen, die de Vallende Sieckte onderhavigh zijn, door een bysondere eygenschap, gelijck Simeon Sethi schrijft. En al ist, dat Galenus, ende hem volgende Iacchinus daer teghen zijn, so wert nochtans door de ervarentheyt bevonden, te weten, dat de gene, die de gemelte Sieckte gehadt hebben, ende al aen de beter handt zijn, in de selvige door het gebruyck van Ioffrouw-Merck wederom vervallen. Het doet oock swangere Vrouwen misvallen, ende de Kinderen, die soodanige suygen, de Vallende Sieckte krijgen, gelijck Plinius getuyght in ‘t 20. boeck van sijn Natuyrlijcke Historye, op ‘t 11. Capittel.

PETERSELYE is heet ende droog in den tweeden graed, dan noch stercker in ’t Saet. Heeft een verdunnende ende openende kracht, verweckt de Stonden, ende het Water, opent de Verstoptheyt, ende doet de Winden vervliegen. Versch gedroncken, ofte van onderen geset drijft de Nageboorte, ende de doode Vrucht af.

VENCKEL heeft sijn meeste kracht in het saet ende den wortel, soo veel, dat hy, nae het oirdeel van Galenus, gestelt kan werden heet te zijn in den derden graed, maer droogh alleen in den eersten, ende daerom, seyt hy, kan de enckel Soch doen groeyen, ’t gene niet en soude geschieden, by aldien hy seer verdroogende was. Dan het kruyt selve en valt soo heet niet, ende is nut om het Water te doen rijsen, ende ’t Graveel af te setten. Het welck oock doen de wortels ende ’t saet, ende daer-en-boven openen sy alle verstoptheyt van Lever, Milt, Nieren, ende ’t ander Ingewant. Stilt de Krimpingen in den Buyck beter, ende sekerder als de voorgaende. Hier van is dit veersken, ’t welck Rijmer in sijn leven gemaeckt heeft

Semen foeniculi referat spiracula culi.

HYSSOOP is hier een teer ende kleyn kruyt, dan wast in de Oostersche landen ongelijck hooger, ende langer als een elle. Ende dat ist, aen wiens stam de Joden de Spongye staken, als sy onsen Heere aen ’t Cruys, uyt spot, laefden. Want de Cruycen en stonden soo hoogh niet, geliijck sy door de banck afgebeelt werden. Van die slagh heb ick mede in mijnen hof gehadt, een half elle lang, de stam heel stockigh, ende is dien volgende geen kruyt, maer een heester. Onsen Hyssoop, wiens bladeren alleen in ’t gebruyck zijn, wijst wel uyt, met sijnen scherpen, ende bitteren smaeck, heet ende droogh te wesen in den derden graed, daer-en-boven dun van deelen. Sijn voornaemste kracht bestaet in te verdunnen, ende te suyveren de taeye ende slijmerige Vochtigheden, die hy oock door den kamerganck af-set. Soo opent hy oock de verstoptheyt van al het Ingewant, maer insonderheyt van de Longen.

BETONYE is heet ende droogh in den tweeden graed, van door-snijdende, door-drijvende, ende dun-makende kracht. Sy versterckt de Maegh, ende helpt de spijse in de selve verteren, verdrijft de suyre Winden, die met rispen opgheworpen werden. (36) Suyvert de gebreken van Longe, Lever ende Milt. Verweckt de Maent-stonden, doet Water-losen, jaeght het Graveel af, geneest de Gele-sucht. Ende, om in ’t korte te begrijpen, is nut ende dienstigh om alle verstoptheden te openen, ’t zy die met, ofte sonder Koortsche zijn. Maer is even-wel sonderlingh geeygent tot de gebreken van ’t Hooft, die uyt koude haren oirspronck nemen.

MALROVE is met bladt, ende saet heet in den tweeden, ende droogh in den derden graed, fijn van deelen, ende bitter van smaeck, ende derhalven krachtigh om Lever, Milt, ende de Lijf-moeder te ontsluyten, ende te suyveren. Maer doet insonderheyt de slijmerige Vochtigheden uyt de Borst losen. Dan Dioscorides meent dat sy de Nieren, ende de Blaes beschadight.

Al de selfde krachten heeft de STOECHAS, die alleen met sijn bloemen in ’t ghebruyck komt, is werm, ende droogh in den eersten graed, wat t’samen-treckende, ende matelick bitter, waer door sy af-veeght, suyvert, ende versterckt.

OREGO heeft in sijn bladeren, ende aer-wijse hoofdekens, een verwermende ende verdroogen kracht tot in den derden graed; door-snijdt ende opent alderhande verstoptheydt, is derhalven nut ende bequaem voor de geene, die aen een quelligen Hoest gaen, die met Gele-sucht, met Milt-sucht gequelt zijn, ende die de Lijf-moeder opghestopt is. Helpt oock een rauwe, ende walgende Maegh.

CALAMINTHE, soo de gemeene, als de Berg-Calamint, is in den selven graed, mede af-vegende ende door-snijdende, opent alle verstoptheden. Sy verteert de dunne Vochtigheden, ende verdunt de dicke. Set het Water, ende de Stonden af, suyvert de Gele-sucht, ende Aenborstigheyt. Dan is de swangere Vrouwen schadelick, door dien sy de Vrucht, ’t zy van binnen ingenomen, ofte van buyten opgeleyt, af doet schieten.

POLEYE staet oock in den selfden graed van hitte, ende drooghte, is dun van deelen, waerdoor sy de dicke ende slijmerige Vochtigheden verdunt; is wat bitterachtigh, waer door het de taeye suyvert. Treckt de dicke Fluymen uyt de Longe, ende Swarte Gal uyt de Milt, set de Stonden ende Nageboorte af, bedwinght de Rauwigheyt, ende Walginge van de Maegh.

THYM verdrooght ende verhit al mede in den derden graed, door-snijdt geweldelick, ende suyvert al het Ingewant, insonderheyt de Longen, ende de Borst. Verweckt de Stonden, maer drijft de Vrucht af.

CHAMEDRYS is al by nae op den selfden graed verwermende, ende verdroogende, ende krachtigh om de dicke, ende taeye Vochtigheden door te snijden, ende te suyveren, de verstoppinghe des Ingewants te openen, het Water, ende de Stonden te verwecken, de Milt-sucht te ontdoen, ende te genesen.

VELT-CYPRES drooght in den derden graed, ende verwermt in den tweeden, heeft de eyghen kracht van Chamedrys, ende is sonderlingh bequaem voor de Gele-sucht, ende Gicht.

MEE, ofte MEEKRAPPE heeft haer kracht in de wortel, ende ’t saet, is werm in den tweeden ende droogh in den derden graed. Is seer suyver-makende, waer door het Lever, Milt, Nieren, ende Lijf-moeder van onreynigheydt ontlast. Want hy geneest de Gele, ende Milt-sucht, set veel, ende dick Water sterck af, verweckt de Maent-stonden. Ende is over sulcx een swangere Vrouwen seer schadelick.

Kleyne SANTORYE, wert gebruyckt in de bladeren, ende bloemkens, die droogh ende werm zijn, in den tweeden graed, met een uytmuytende bitterheyt. Sy openen de verstoptheyt van Lever, Milt, Nieren, ende Lijf-moeder soo geweldigh, datse oock, doch door onmatigh gebruyck, Bloet af-setten. Waer over die Bevrucht zijn haer van ’t selfde moeten wachten.

De wortel van GENTIANE is werm, ende droogh in den tweeden graed, seer bitter van smaeck. Suyvert, verdunt, opent, ende doet vorder als de Santorye, ende noch veel krachtiger.

(2) Hier uyt kan men eenighe gemenghde Genees-middelen toemaken, om de dicke, taeye, ende slijmerige Vochtigheden te bereyden, ende sware verstoptheden te openen. Gelijck by exempel het volgende Juleb:

N. Water van Hyssoop, Venckel, Betony, van elcx 5 oncen. Suycker, ofte Syroop van de verhaelde kruyden, 3 oncen. Olye van Swavel, soo veel droppelen als noodigh is tot een aengename rinsigheyt. Voor een Iuleb.

Een Mey-dranck kan aldus bereyt werdem,

N. Wortels van Vrouw-merck, Peterselye, Venckel, van elcx 1 loot. Bladeren van Hyssoop, Betonye, Orego, van elcx 1 hant vol. Te samen gekoockt in Mede tot een pinte, ende dan door-gedaen. Tot een Apozema

De kracht van de werme Kruyden schiet suyverder ende stercker in de Mede, als in Water, het welck door sijn koude de selvige wat tegen houdt.

Indien men den Mey-dranck wat suyrder, ende meerder door-dringende begeert, soo mach men de Wortelen ses uyren laten weecken in stercken Azijn. Ende dat sal oock noch krachtiger wesen, indien het heeft Mee-wortel, Malrove, Calaminthe, Thijm, Poleye, ofte Santorye: maer onlieffelick van smaeck, ende gevaerlick voor een bevruchte Vrouw. Dit kan ’s Winters soo wel, als des Somers gemaeckt werden, alsoo werme kruyden gedrooght zijnde van haer volle verwermende, door-snijdende, ende suyverende krachten niet en verliesen. Behalven dat hier noch by gedaen konnen werden, het saet van (37) Anijs, Vrouw-merck, Peterselie, ende Venckel, die men het geheele jaer door heeft, als oock de ghemenghde Syropen, uyt het Sap, ofte af-ziedsel van de verhaelde kruyden gemaeckt.

Indien een seer verdunnende ende diep door-dringende kracht vereyscht wert, soo dienen de selve gesoden te werden in een af-ziedsel van Pochout, voornamelick in koude sieckten van ghewrichten ende lidtmaten: ende sulcx (mits voorgaende een sachte Purgatye) met sweeten, indien het gebreck boven, ende niet diep in ’t Lichaem en is. Maer indiender een verouderde verstoppinge in ’t Ingewant verholen leyt, dan en dienter geen sweet verweckt.

Het VI Kapittel.

1. Drogen en enkelvoudige die met verwarmende kracht de koude vochtigheden klaar maken.

2. Hoe daaruit de gemengde gemaakt worden.

(1) Warme middelen komen vooral te pas wanneer het lichaam te zeer verkouden of met koude en slijmerige vochtigheden vervuld is. Hieruit maken sommige goed en geschikt bloed, sommige helpen de rauwheid verteren, andere ontdoen en verdunnen de overtollige en slijmerige vochtigheden, zuiveren en maken die klaar tot uitlozing. Van de eerste slag is het warme voedsel wat omdat het van goed sap is de natuurlijke warmte vermeerdert en meteen warme vochtigheden voortbrengt. Onder die heeft milde wijn de eerste plaats, daarna het vlees van vogels en viervoetige dieren, dooiers van slurpeieren, rozijnen en pistache. Maar warme specerijen en diegene die we terstond zullen zeggen versterken door hun warmte de kracht en ingeboren warmte der delen en laten de ruwheid verteren. Dan de verwarmende verdunnen door de fijnheid van hun wezen de dikke slijmerigheden of zuiveren taaie zodat ze daardoor driftiger worden en klaar maken tot het afzetten waaronder de volgende vooral gerekend worden.

(2) SELDERIJ heeft zijn meeste kracht in de wortel en daarna ook in het zaad, wordt gehouden heet te zijn in de tweede en droog in de derde graad. Door zijn zuiverende, afgevende en verdunnende kracht opent het de verstopping van de aderen en nieren en verdrijft de winden. Dan het is schadelijk voor diegenen die aan de vallende ziekte lijden door een bijzondere eigenschap zoals Simeon Sethi schrijft. En al is het dat Galenus en die hem volgt, Jacchinus, daar tegen zijn wordt nochtans door ervaring gevonden te weten, dat diegene die de vermelde ziekte gehad hebben en al aan de beterhand zijn daarin door het gebruik van selderij wederom vervallen. Het laat ook zwangere vrouwen misvallen en de kinderen die zodanige zuigen de vallende ziekte krijgen zoals Plinius getuigt in het 20^ste boek van zijn natuurlijke historie in het 11^de kapittel.

PETERSELIE is heet en droog in de tweede graad, dan noch sterker in het zaad. Heeft een verdunnende en openende kracht, verwekt de stonden en het water, opent de verstopping en laat de winden vervliegen. Vers gedronken, of van onderen gezet drijft het de nageboorte en de dode vrucht af.

VENKEL heeft zijn meeste kracht in het zaad en de wortel en zoveel dat hij naar het oordeel van Galenus gesteld kan worden dat hij heet is in de derde graad, maar droog alleen in de eerste en daarom, zegt hij, kan het enkel zog laten groeien wat niet zou gebeuren als het zeer verdrogend was. Dan het kruid zelf valt niet zo heet en is nuttig om het water te laten rijzen en de nierstenen af te zetten. Wat ook de wortels en het zaad doen en daarboven openen ze alle verstoppingen van lever, milt, nieren en het andere ingewand. Stilt de krampen in de buik beter en zekerder dan de voorgaande. Hiervan is dit versje wat Rijmer in zijn leven gemaakt heeft

‘Semen foeniculi referat spiracula culi’.

HYSOP is hier een teer en klein kruid, dan in de Oosterse landen duidelijk hoger en langer groeit dan zeventig cm. En het is aan deze stam dat de Joden de spons staken toen ze onze Heer aan het kruis uit spot laafden. Want het kruis stond niet zo hoog zoals ze door de bank genomen afgebeeld wordt. Van die slag heb ik mede in mijn hof gehad van een veertig cm lang, de stam is heel stokkerig en

dientengevolge geen kruid, maar een heester. Onze hysop, wiens bladeren alleen in het gebruik zijn, wijst wel met zijn scherpe en bittere smaak uit dat het heet en droog is in de derde graad en daarboven dun van delen. Zijn voornaamste kracht bestaat in de taaie en slijmerige vochtigheden te verdunnen en te zuiveren die hij ook door de kamergang afzet. Zo opent hij ook de verstopping van het hele ingewand, maar vooral van de longen.

BETONIE is heet en droog in de tweede graad, van doorsnijdende, doordrijvende en dun makende kracht. Ze versterkt de maag en helpt de spijs daarin te verteren, verdrijft de zure winden die met oprispen opgeworpen worden. (36) Zuivert de gebreken van longen, lever en milt. Verwekt de maandstonden, laat water lozen, jaag de nierstenen af en geneest de geelzucht. En, om in het kort te zeggen, is nuttig en nuttig om alle verstoppingen te openen, hetzij die met of zonder koorts zijn. Maar is evenwel zonderling toegeëigend tot de gebreken van het hoofd die uit koude hun oorsprong nemen.

MALROVE is met blad en zaad heet in de tweede en droog in de derde graad, fijn van delen en bitter van smaak en derhalve krachtig om lever, milt en de baarmoeder te ontsluiten en te zuiveren. Maar laat vooral de slijmerige vochtigheden uit de borst lozen. Dan Dioscorides meent dat ze de nieren en de blaas beschadigt.

Al dezelfde krachten heeft LAVENDULA STOECHAS die alleen met zijn bloemen in het gebruik is, is warm en droog in de eerste graad, wat tezamen trekkend en matig bitter waardoor ze afveegt, zuivert en versterkt.

ORIGANUM heeft in zijn bladeren en aarvormige hoofdjes een verwarmende en verdrogen kracht tot in de derde graad, doorsnijdt en opent allerhande verstopping en is derhalve nuttig en geschikt voor diegene die aan een kwellende hoest gaan, die met geelzucht en met miltzucht gekweld zijn en bij wie de baarmoeder opgestopt is. Helpt ook een rauwe en walgende maag.

CLINOPODIUM en zowel de gewone als de bergcalamint is in dezelfde graad mede afvegend en doorsnijdend, opent alle verstoppingen. Ze verteert de dunne vochtigheden en verdunt de dikke. Zet het water en de stonden af, zuivert de geelzucht en benauwdheid. Dan is de voor zwangere vrouwen schadelijk doordat ze de vrucht, hetzij van binnen ingenomen of van buiten opgelegd, af laat schieten.

MENTHA PULEGIUM staat ook in dezelfde graad van hitte en droogte, is dun van delen waardoor ze de dikke en slijmerige vochtigheden verdunt, is wat bitterachtig waardoor het de taaie zuivert. Trekt de dikke fluimen uit de longen en zwarte gal uit de milt, zet de stonden en nageboorte af, bedwingt de rauwigheid en walging van de maag.

TIJM verdroogt en verhit al mede in de derde graad, doorsnijdt geweldig en zuivert het hele ingewand, vooral de longen en de borst. Verwekt de stonden, maar drijft de vrucht af.

TEUCRIUM CHAMAEDRYS is al bijna op dezelfde graad verwarmend en verdrogend en krachtig om de dikke en taaie vochtigheden door te snijden en te zuiveren, de verstoppingen van het ingewand te openen, het water en de stonden te verwekken, de miltzucht te ontdoen en te genezen.

AJUGA CHAMAEPITYS droogt in de derde graad en verwarmt in de tweede, heeft dezelfde kracht van Chamaedrys en is bijzonder geschikt voor de geelzucht en jicht.

MEE of MEEKRAP heeft haar kracht in de wortel en het zaad, is warm in de tweede en droog in de derde graad. Is zeer zuiver makend waardoor het de lever, milt, nieren en baarmoeder van onreinheid ontlast. Want hij geneest de gele en miltzucht, zet veel en dik water sterk af en verwekt de maandstonden. En is daardoor voor een zwangere vrouw zeer schadelijk.

DUIZENDGULDENKRUID wordt gebruikt in de bladeren en bloempjes die droog en warm zijn in de tweede graad met een uitmuntende bitterheid. Ze opent de verstopping van lever, milt, nieren en baarmoeder zo geweldig dat ze ook, doch door onmatig gebruik, bloed afzetten. Waardoor die bevrucht zijn zich ervan moeten wachten.

De wortel van GENTIANA LUTEA is warm en droog in de tweede graad, zeer bitter van smaak. Zuivert, verdunt, opent en doet verder als duizendguldenkruid en noch veel krachtiger.

(2) Hieruit kan men enige gemengde geneesmiddelen klaar maken om de dikke, taaie en slijmerige vochtigheden te bereiden en zware verstoppingen te openen. Zoals bijvoorbeeld het volgende juleb;

N. Water van hysop, venkel, betonie, van elk 5 ons, suiker of siroop van de verhaalde kruiden, 3 ons, olie van zwavel zoveel druppels als nodig is tot een aangename zuurheid voor een juleb.

Een meidrank kan aldus bereid worden

N. Wortels van selderij, peterselie, venkel en van elk 1 lood, bladeren van hysop, betonie en Origanum van elk 1 hand vol, dit tezamen gekookt in mede tot een pint en dan door gezeefd tot een meidrank

De kracht van de warme kruiden schiet zuiverder en sterker in de mede dan in water wat door zijn koude het wat tegenhoudt.

Indien men de meidrank wat zuurder en meer doordringend wil hebben dan mag men de wortels zes uur laten weken in sterke azijn. En dat zal ook noch krachtiger zijn indien het meekrapwortel, malrove, Calamintha, tijm, polei of duizendguldenkruid heeft, maar onlieflijk van smaak en gevaarlijk voor een bevruchte vrouw. Dit kan ’s winters net zo goed als zomers gemaakt worden omdat als warme kruiden gedroogd worden ze niet hun volle en verwarmende, doorsnijdende en zuiverende krachten verliezen. Behalve dat hier noch bij gedaan kan worden het zaad van (37) anijs, selderij, peterselie en venkel die men het gehele jaar door heeft en ook de gemengde siropen die uit het sap of afkooksel van de verhaalde kruiden gemaakt zijn.

Indien een zeer verdunnende en diep doordringende kracht vereist is dan dienen die gekookt te worden in een afkooksel van pokhout en voornamelijk in koude ziekten van gewrichten en ledematen en zulks (mits ervoor een zachte purgatief) met zweten als het gebrek boven en niet diep in het lichaam is. Maar indien er een verouderde verstopping in het ingewand verscholen ligt dan dient er geen zweet verwekt te worden.

Het VII. Capittel.

1. Manieren van Af-drijven der purgerende middelen, Simpelen,

2. De Gal Af-settende,

3. De Swarte-gal,

4. De Slijmerigheyt,

5. De Waterige Vochtigheden.

6. Braeck-middelen.

7. Mengel-middelen uyt de selve tot Conserven, ende Pillen,

8. Set-pillen,

9. Clysteren,

10. Drancken.

11. Suyveren van Hooft, Lenden, &c.

(1) Nae dat aengewesen zijn de Middelen, om de Vochtigheden onses Lichaems, soo wel heete, als koude wel te bereyden, so ist nu tijdt dat wy oock by-brenghen de geene, die de selvighe aldus bereyt zijnde uyt den lijve drijven ende alsoo alle onsuyverheyt wech nemen. De Middelen, die het Lichaem eeniger wijse van bovenen, ofte van onderen ontlasten, doen sulcx door eenighe gelegentheydt van haer Stoffe, ofte door eygentschap van haer Wesen, ofte door beyde. Door de kracht van de Stoffe alleen, maken al versachtende de buyck weeck, Olye, ende Boter, Maluwe, Violen, Pruymen, Soete appelen, ende diergelijck: de welcke alsoo sy niet en hebben eenige eygenschappen van Wesen, en werden onder de Purgerende middelen niet gerekent; als oock niet Lauw-water met Olye gemenght, het welck nochtans doet braken. Ende de Queen werden oock gelooft door haer toe-treckende kracht niet weynigh vochtigheyt uyt te perssen: dan ick en kan niet sien, dat sulcx veel om het lijf heeft. De Af-settende middelen, die door aengeboren eygenschap, een bysondere Vochtigheyt nae haer trecken, doen losen ofte door Braken, ofte door Kamer-ganck. Het Braken verwecken sommighe slappelick, als Saet van Melde, ende de Schorssen van Radijs, sommighe middel-matigh, gelijck Mans-ooren, ofte Hasel-wortel, sommighe geweldigh, gelijck Nies-kruydt, Crocus Metallorum, ende andere, die by de Alchimisten gemaeckt werden. Onder de middelen, die Kamer-ganck verwecken, drijven eenighe de Gal af, eenighe de Swarte Gal, eenighe de Slijmerighe, eenighe de Waterighe Vochtigheden. In elcx wercken sommighe sacht, sommighe sterck. De Gal werdt sacht af-geset door Rhabarber, sterck af-gedreven door Scammonye: de Slijmerige vochtigheyt matelick door Agaricus, geweldigh door Turbith, ende Coloquint-appel: de Swarte Gal, sachtelick door Sene-bladeren, moeyelick door Swart Nies-kruydt: de Waterige, ende dunne vochtigheden slappelick door Mechoacan, Gialappa, Iryas, ofte wilde Concommeren, onmatigh ende geweldigh door Guttagammau, Mezereon, Laureola. Maer het onderscheyt van de selvige bestaet niet alleen in de kracht, ende werckinghe, maer oock in de maniere van wercken. Want al ist, datter soo veel Rhabarber was, dat ghelijcke krachten hadde met een weynigh Scammonye, soo sal het even-wel niet gelijcklick, ofte op een maniere wercken; ende Rhabarber al ist seer vermenighvuldight en kan den aert, ende nature van de Scammonye niet navolghen, noch Scammonye, hoe weynigh daer van mochte wesen, en kan den aerdt van de Rhabarber niet krijghen. Want behalven de gemeene, soo is in elck noch een bysondere eygenschap, die in een ander niet te vinden en is, de welcke uyt de schriften van de Ouden, ofte de ervarentheydt moet onder-vonden werden. Die in elcke soorte slap zijn, setten alleen af uyt de naeste plaetsen, de Maegh, Dermen, Dermen-scheyl, Lever, ende Milt: die stercker zijn, trecken met gewelt uyt vergelegene plaetschen. Vorders gelijck van de Vochtigheden, soo moeter op de Deelen, die te suyveren zijn, acht genomen werden, volgens den aert van ’t Genees-middel; het welck gelijck het met sekere Vochtigheyt over een komt, soo doet het oock met het Deel, dat te suyveren is. De Agaricus is het Hooft, de Cassia fistula de Borst, den Aloë de Maegh, ende Dermen, den Rhabarber de Lever, de Sene-bladeren de Milt, de Hermodactylen de Gewrichten, door eygenschap toe-gedaen, waer mede sy oock hare kracht daer nae toe strecken, ende uyt de selvighe stercker trecken. Dit is in ’t gros de kracht, ende ’t onderscheyt van de Af-drijvende middelen, het welck wy nu in ’t bysonder sullen vervolgen.

2. Middelen, die de Gal suyveren, ende af-jagen.

MANNA is een douw, die uyt de lucht op boomen, kruyden, steenen, ende d’aerde vallende in eenige stucxkens stremmelt. De beste is, die in Calabryen (een Provincye van ’t Koninck-rijck Napels) valt, insonderheydt op de bladeren van de boomen: (38) de welcke daer uyt te kennen is, dat sy bestaet uyt kleyne, vaste, ende doorluchtigen greynen, gelijckende die van Mastick, wit, ende lieffelick van smaeck. De tweede plaetsch heeft de gene, die van tacken versamelt wert, de derde die van de steenen. Dese is Grover, ende soo suyver, noch soo klaer niet. Een treffelijck Genees-meester Christoffel van Vega getuyght in Spaengjen yet ghesien te hebben, ’t welck soude strijden tegens ’t gene Galenus, ende alle andere meenen, dat de Manna, gelijck wy geseyt hebben, soude wesen een hemelschen dauw. “In ’t jaer (schrijft hy) 1532. ende de twee volgende, is in de Somer op vermakelicke plaetschen gevonden veel schoone, ende spier-witte Manna op de wilgen, die suycker-soet was, ende van een yegelijck, die begeerde, van de boomen ende steenen versamelt werde. Ick hoorende van mijn Meesters, dat het Manna was, ginck ’s morgens vroegh in de Maent van Julio met eenige vrienden daer naer toe. Wy vonden een groote vergadering van kleyne Byen, in gedaente van livighe muggen, die drie vier openingen in ’t lijf hadden uyt-puylen, daer eenighe kleyne witte droppelen uyt-leeckten, gelijck eenen dauw op de bladeren leggende &c.’

Manna is ghematight, ofte werm in den eersten graed, versachtende, ende sachtelick suyverende, set de Galachtige vochtigheyt sachtjens, ende sonder eenige verswackinge af. Derhalven kan sy wel kinderen, van twee jaer, ofte daer onder inghegheven werden, tot twee drie draghme in wat Gersten-water, ofte Hoender-nat: in volwassene en zijn drie oncen naulijcx ghenoegh. Dan alsoo de soetigheyt oock dickwils in Gal verandert, soo ist best, dat de Manna gesmolten wort in een af-sietsel van Thamarinden, suyre Pruymen, ofte diergelijcke.

Het morgh uyt de versse ende niet rammelende pijpen van CASSIA ghetrocken, is werm, ende vochtigh in den eersten graed, versacht de scherpigheyt van de Gal, ende den brant van Coortschen, maer verweckt winden, waerom datter gemeenlick wat Anijs-saet by gedaen wert. Set in de kinderen sachtjens de Galachtige vochtigheyt af, in ghegheven tot anderhalf draghme, in volwassene tot 1 once, ofte anderhalf. Wert bequamelick ghebruyckt om de gebreken van de Longe, ende Borst te versachten; maer is ondienstigh in een swacke, ofte walghende Maegh.

De THAMARINDEN zijn suyre vruchten van een Indiaenschen boom, den Pruym-boom gelijckende. De beste zijn de gene, die uyt den swarten wat nae de rosachtighe verwe trecken, versch ende sacht, met veel senuwen, ende veselingen, vet, ende rinsachtigh van smaeck. Soodanige verkoelen ende verdrooghen tot by nae in den derden graed, ende setten de Galachtige vochtigheyt, sonder moeyelickheyt, uyt den lijve. Derhalven is haer af-sietsel, een nut ende aenghenaem drincken in alderhande Coortschen ende Geel-sucht, verslaet den Dorst, verkoelt de Maegh ende Lever, ende bedwingt de hitte ende scherpigheydt van de Gal. Haer af-settende kracht is soo weynigh, datse niet eens, maer dickwils moeten genomen werden.

De bleyck-roode PROVENCY-ROSEN, zijn werm ende droogh in den eersten graed, bitter, af-vegende ende openende. Haer Sap, ofte Af-weecksel met suycker gemengt, ofte tot Syroop gekoockt, doet de Gal, ende Galachtige vochtigheyt seer sachtelick nedersacken, te weten, die niet vast, maer alreede losch ende gereet leyt; derhalven wert in de selfde gemeenlick, by de Apoteeckers Rhabarber; waer na de Syroop dan oock haren naem treckt van Syroop van Rosen met Rhabarber) geweeckt, om te meerder te wercken, ende is bequaem om met suyre Wey in te geven. Dienen eygentlick voor verstopte Lever, Geel-sucht, beginsel van Water-sucht, ende langh-durige Coortschen: dan zijn ondienstigh voor Swangere vrouwen, alsoo sy de Aderen dickwils ontsluyten.

RHABARBER, die vast in wesen, ende van de meluwen niet door-knaeght en is, verwermt ende verdrooght in den tweeden graed, is bitter-achtigh van smaeck, in sijn dicke deelen t’samen-treckende ende versterckende, maer in sijn dunne suyverende ende af-settende. Derhalven moet hy daer toe met seer weynigh Caneel in eenigh nat, ofte af-sietsel geweeckt, ende dat door-gedaen zijnde, om sijn droogte te matigen, met eenighe Syroop vermengt werden.

Hy is nut ende seker Genees-middel in alle jaren. De jonghe kinderen hebben genoegh aen het af-sietsel van een ofte anderhalf drachme, de volwassene mogen wel komen tot een loot ofte anderhalf. Een Extract is oock seer bequaem tot een scrupel in drie pillekens genomen. Hy is, seyt den Arabischen Mesue, een sachte, ende uytnemende Medicine, die alle deughden heeft van een af-drijvenden dranck. Ende hierom wert hy oock een bysonder Genees-middel, ende ’t welck by al het Menschelicke geslacht alle eerbiedige weerdigh is, genoemt van den Spaenschen Dr. Christoffel van Costa. Hy suyvert en versterckt eygentlick de Lever (waerom hy oock by de treffelickste Genees-meesters genoemt is de Siel van de Lever) opent alle der selver verstoppinghen ende ontdoet, de beginnende verhardinghe, geneest de Geel-sucht, suyvert mede ende versterckt de Maegh, ende sulcx sachter als Aloë. Maer en treckt de quade Vochtigheden uyt geen vergelegene plaetschen, ende daerom en is sy soo bequaem niet voor stercke luyden, ende in de welcke grove Vochtigheden door nauwe wegen moeten gehaelt werden, als oock om dat hy nae het afdrijven wat t’samen-treckinge achter laet, waer toe insonderheyt tegen (39) is dat hy geheel ingegeven wert. Ende dat is even-wel seer nut, ende dienstigh voor Braken, Bloedt-spouwen, ende Buyck-loop, te weten een half drachme van ’t poeyer met Weechbre-water ingegeven. Dit laetste en soude het verschil niet raken, of men oock dragende Vrouwen Rhabarber soude mogen ingeven. De gemelte Mesue was van dat gevoelen: maer wert daer over berispt van den Hoogh-duytschen Dr. Fuchs, als of het af-trecken van de galachtighe vochtigheden niet en konde als met een ontroeringe, de Swangere Vrouwen schadelick zijn: dan het gevoelen van Mesue wert wel te recht voorgestaen van den Italiaenschen Kruyt-beschrijver Matthiolus, ende door reden (alsoo de t’samen-treckinge, die wy geseyt hebben dat hy nae laet, voor soodanighe dienstigh is) ende ervarentheyt genoeghsaem bevestight. Aen d’ander zijde valt hier noch een ander verschil in ’t poeyer, het welcke sommige Genees-meesters in den Buyck-loop geroost ingeven, waer door de af-drijvende kracht soude vermindert, ende de t’samen-treckende vermeerdert werden, streckende om de Dermen te verstercken. Maer dit wert tegen-gesproken van den Francoischen Dr. Rondeletius, die beter acht, dat het eerste af-sietsel uyt-gegoten zijnde, ende dan wederom geweeckt, dat tweede gebruyckt wert. Dan tegen hem, als oock tegens de Portugyschen Amatus, ende den Francoischen Hollerius komt wederom den Spaenschen Pereda, seggende dat sy luyden door een kleyne reden teghens den gheroosten Rhabarber ingenomen zijn, alsoo het weynigh roosten geenen brandt na een laet, maer het geweldigh, het welck de gedaente van een dingen kan veranderen, gelijck men siet in gebrande, ende swarte Gal, in Kalck &c. Tot besluyt, in Galachtighe, ofte ander Buyck-loop isser weynigh aen gelegen, of men het op d’een, ofte d’ander manier doet: maer het roosten moet maer geschieden in een papier, ghelijck men den Taback drooght. Even-wel is best dat in Root-melizoen geen van beyde ingegeven wert, gelijck van den gemelten Fuchs, oock wel aengemerckt is.

ALOE, die wy gebruycken is het geronnen sap van seker Oost-Indisch Kruydt, mede soo genoemt in ’t Griecx nae Als, het welck zout beteyckent, daer het gaerne mede besproeyt werdt, als meeste aen de Zee-kant wassende, gelijck den Italiaenschen Pena schrijft, ofte om dat het uytwendigh eenige sultigheyt schijnt te hebben, als Lobel meent: want dat het oock in de woestijnen wast, betuyght ons de Portugyschen Dr. Garcias ab Orat, die dertigh jaren in Indyen Medicijn van den Viceroy geweest is.

Aloë moet verkosen werden, die suyver, glinsterende, uyt den rossen, ende vast is, de Lever in gedaente gelijckende, ende daerom Hepatica genaemt, ofte om dat sy gelooft werde daer toe nut te zijn, gelijck oock den Italiaenschen Manardus, ende den Duytschen Fuchsius soecken te beweren, dan sulcx wert wel te recht mispresen van den hoogh-geleerden Scaliger. Die, seyt hy Excercit. 160. Sect. 3. ont-kennen, dat de Lever door den Aloë geholpen wert, zijn waerdigh den geessel van de ervarentheyt. Wy hebben sulcx nu in veertigh jaren ondervonden, ende onder-tusschen vele genesen, die ’t gebruyck qualick bekomen was. Ende de treffelicke Genees-meester van wijlen den Koning van Vranckrijck, Fernelius, geeft reden, dat Aloë de Lever schadelick is, om datse des selfs teere ende dunne Aderen door haer bitterheyt, ende scherpte te veel schrapt, ende ophaelt

Aloë is heet in den tweeden, ende droogh in den derden graed, wat t’samen-treckende, ende bitter van smaeck. Drijft af de galachtige, ende slijmerige Vochtigheden, maer langsaem, ende insonderheyt uyt de Maegh ende Dermen, welcke Deelen sy al suyverende, ende ontlastende met eenen versterckt. Men magh haer geven van een tot een vierendeel, ofte anderhalf loots. Dan sy is beter in de Bitter-heyligh, in de welcke sijne traghe werckinghe, ende scherpigheyt door by-gevoegde middelen verbetert wert. Helt eygentlick de Walginge, Rauwigheyt, ende de gene, die de Maegh, ofte Ingewant met vele rauwe Vochtigheden overladen is; bequaem in koude, ende vochtige Lichamen; want de selvige drooght sy genoegh op. Dan, gelijck Galenus schrijft, ende treckt nauwelicx yet dat boven de Lever leyt. Belet alle verrottinge, ende bederffenisse: opent oock alle verstoppinge, ende dat soo geweldigh, dat sy de Aderen schrapt, ende door veel gebruyck haer mondekens so opent, dat sy bloeden. Waer door sy oock de Maent-stonden verweckt, ende voornamelick het Speen. Soo dat sy seer schadelick is voor de gene, die Bloet spuwen, ofte anders quijt werden, ende die met Speen veeltijdts gequelt zijn. Ende daer van had ick onlangs by nae een ongeluck ghesien, in seker Juffrouw, die door raet van een Apoteker, Swanger, ende de Speen onderhavigh zijnde, pillen ende Aloë ingenomen hadde, waer van de Ambeyen soo hoogh opswollen, dat sy scheen van pijn te sullen borsten, ende gevaer liep van misdraght. Soo dat Aloë seer schadelick is voor Bevruchte Vrouwen, als oock voor Kinderen, ende oude luyden, die geen groote vergadering van overtollige Vochtigheden by haer en hebben: ende om de selfde reden dientse niet gebruyckt in heete, drooge, ende dorre Lichamen.

SCAMMONYE, is een Kruydt de Winde seer gelijck, groeyende in Syrien, ende Antiochyen, heeft alleen gebruyck in ’t sap van sijn wortel, gemeenlick Diagrydium genoemt, het welck by den Prince van de Arabische Genees-meesters Avicenna, gesteldt wert heet ende droogh in den derden graed, daer in hy oock van de gemelte Fernelius, ende ande ghevolght wert. Dan onsen Dodoens wil het veel eer (40) gestelt hebben onder ’t getal van de matelicken werme, ende drooge dingen. Want in ’t smaken, seyt hy, en kan men daer in geen geweldige hitte op de tonge gevoelen ofte gewaer werden: gemerckt dat het by eenigh nat, ofte ander dinck vermenght zijnde, ’t selve geen bitterheyt ofte scherpigheyt mede en deelt. Heeft gemeenlick by haer slickerigheyt, die sy af-leyt, als men de selve twee dagen laet met Brandewijn te weeck staen in werm water, ende dan verscheyde reysen door een strumijn, ende dick papier kleynst. Treckt de galachtige ende waterachtige Vochtigheden met groot gewelt, ende felle ontstellinghe uyt het gantsche Lichaem. En is derhalven ondienstigh voor kinderen, voor oude, ende swacke luyden, voor swangere vrouwen, voor de gene die een brandende Koortsche, ofte eenighe andere hevighe Sieckte hebben: maer moet alleen gebruyckt werden by den genen, die fris, ende sterck is, ende veel af-treck van doen heeft. Men magh evenwel vorderlick een weynigh somtijts vermengen onder eenige slappe middelen, om haer traghe kracht wat te wackeren. Dan de gene die het alleen ingegeven kan werden, dat magh wesen van ses aesen tot twaelf, doch even-wel verbetert zijnde, het welck geschiet, dat het eerst gekoockt werdt in suyvere Quee-appel, uyt-geholt zijnde, met wat Olye van soete Amandelen, ende een weynigh Mastick, ofte gomme Tragacanth.

3. Middelen, die de Swarte Gal af-setten.

SENA is werm, ende droogh in ’t beginsel van den tweeden graed, doet haer werck door de bladeren ende blaesjens met het saet. De Genees-meesters, ende Kruydt-beschrijvers en zijn niet eens, welcke van beyde de meeste kracht hebben. Den Arabischen Mesue schrijft die toe de blaesjens, hauwkens, ofte saet-huysjens, ende wert daerin gevolght van Fernelius, Brasavolus, Sylvius, ende Fuchsius: maer tegen-gesproken van Manardus. Dit geschil kan aldus gelicht werden: De Hauwkens van de Sene, die gedrooght bewaert werden, zijn tweederley. Een dat al op sijnen struyck verdrooght was, daer swart, ende nietigh saet uyt genomen wert, het welck geen, ofte seer weynige kracht heeft. Het ander wert voor sijn rijpigheyt af-gemaeyt, ende is dick, swaer, ende sappigh, het welck men op matten in de schaduwe drooght. Indien Mesue, ende sijnen navolgers van dit laetste spreken, soo hebben sy gelijck. Maer alsoo sulcke Hauwkens seer selden in de Apoteken gevonden werden, ende dat sy oock veel winden in den Buyck verwecken, ende krimpingen in het Lichaem maken, soo ist best dat men de Bladeren gebruyckt, in welck gevoelen oock steken den Italiaenschen Fallopius, ende den Francoischen Mizaldus, te meerder alsoo de af-drijvende kracht bestaet in de sappige stoffe, ende dat die meest in de Bladeren

De Sene-bladeren zijn wat bitterachtigh van smaeck, ende af-vegende van krachten. Setten bequamelick af de verbrande Melancholye, de Gal, ende dick Slijm, niet terstont uyt de ver gelegen plaetsen, maer insonderheyt uyt de Milt, daer nae oock uyt het ander Ingewant, ende het Derm-scheyl, daer de vergadering is van alle Onsuyverheyt. Derhalven zijnse een bequaem middel voor verouderde Koortschen, Swaermoedigheyt, Laserye, Schorft, Vallende Sieckte, ende voor alle Onsuyverheyt. Scherpen oock de Sinnen, verheugen het Hert: dan maken veeltijdts Krimpinge, niet soo seer van de Windachtigheyt, maer om dat de vast-klevende, ende dickwils scherpe Vochtigheden niet en konnen sonder pijne, ofte moeyelickheyt af-getrocken werden. Is even-wel nimmermeer bevonden, dat sy den Dermen geschrapt, ofte bloet verweckt hebben: maer setten sachtelick af, met geenderhande hoedanigheyt beschadigende, behalven datse de Maegh wat verswacken, gelijck Mesue schrijft, ende derhalven noodigh hebben, dat daer by gevoeght werden eenighe dingen, die de Maegh konnen verstercken, de Winden verdrijven, ende de trage werckinge wat doen wackeren, gelijck daer zijn Gember, Caneel, Anijs-saet, ofte Spijck, ende die all versachtende nae beneden leyden, geleyck Vleysch-nat, Pruymen, Rozijnen, Jujuben, Violen, Heymst-wortel, Boomvaren, ende de Syropen, die daer van gemaeckt werden. Ende al ist, dat Manardus, ende Matthiolus voor-geven, soo verre van daen te wesen, dat de Sene-bladeren soude verbeteringe van doen hebben, datse eerder door hare droogende, ende t’samen-treckende kracht de Maegh verstercken: so wert even-wel dese meeninghe met vele redenen by Lobel wederleyt, als selfs oock door de dagelickschen Ondervindinge.

Het gebruyck van de Sene-bladeren en is noch kinderen, noch oude luyden, noch swangere vrouwen schadelick. Wert ingenomen in poeyer tot een half loot ten hooghsten: in ’t af-weecksel van drie drachmen tot ses.

NIES-KRUYDT, te weten de wortel, is heet, ende droogh in den derden graed. De witte Nies-wortel doet braken, maer met schrickelick gewelt, ende vreese van sticken, door sijne venijnige hoedanigheyt. Derhalven is best, dat hy uyt het Lichaem blijft. Maer de swarte Nies-wortel treckt de Gal, insonderheyt de swarte, ende taeye Slijmerigheyt in de Dermen, niet alleen uyt het Ingewant, maer selfs uyt de Aderen, ende Herssenen. Derhalven kan hy dinestigh zijn voor de Laserye, Cancker, Quaet-seer, Vierdedaeghse Koortsche, Melancholy, Dulligheyt, Hooft-draeyingh, ende Vallende Sieckte. Even-wel is soodanig afdrijven seer moeyelick ( 41) ende schrickelick, ende en moet in geen kinderen, noch oude, noch swacke luyden in ’t werck gestelt werden: maer alleen in de aldersterckste, als de nootsakelijckheyt van een hertneckighe Sieckte, die voor geen andere Middelen en heeft willen wijcken, sulcx ten hooghsten vereyscht. In soodanigen gelegentheydt mogen de schorssen van de wortels, geweyckt worden van een scrupel tot een drachme, ofte in Schapen-nat, ofte in Mede, ofte in Gersten-water, ende door-gedaen, in-gegeven: doch even-wel niet alleen, maer met andere sachter Middelen vermenght. Insonderheyt het poeyer niet op sijn selven, op datter geen treckinghe van zenuwen, ofte andere swarigheydt verweckt en werde. De Italiaenschen History-schrijver P. Iovius verhaelt van den Cardinael van Pavyen, dat hy noch niet oudt zijnde, gestorven is, om dat hy ’t selfde, door raet van een Quack-salver, voor de Vieren-daeghse Koortsche, ingenomen hadde

4. Middelen die de Slijmerige Vochtigheden af-drijven.

AGARICUM is een manier van Boom-campernoelyen, wassende aen de vermolmde Lorcken-boomen, het beste moet gekeurt werden het witste, lichtste, ende breucksaemste. Is werm in den eersten, droogh in den tweeden graed, tot vele gebreken bequaem, waerom het oock eertijts Medicine des Huysgesins van den Philosooph Democritus genoemt is. Heeft een door-snijdende, af-vegende, suyverende, ende dun-makende kracht. Drijft af de slijmerighe Vochtigheden, daer na oock beyde de Gal, insonderheydt uyt de Maegh, Derm-scheyl, Lever, Milt, Lijf-moeder, ende Longen: welckers verstoptheden, ende daer uyt-spruytende verouderde Sieckten het wegh neemt. Dan treckt wat slapper uyt de Herssenen, Zenuwen, Gewrichten, ende uyterste deelen, also het geen groote kracht en heeft. Is seer tegen-staende van smaeck, ende de Maegh onaengenaem, werdt daerom met Wijn, daer wat Gember, ofte Nagelen, ofte Spijck in gheweeckt is geweest, tot kleyne koecxkens ofte pillekens gemaeckt. Tot poeyer werdt het in-gegeven van een drachme tot twee, in af-ziedsel ofte weecksel van twee drachme tot vier, ofte vijf. Maer alsoo het te veel uyt-geeft, ende seer tegenstaende valt, soo is beter dat het niet alleen geweeckt en werdt; te meerder om dat het alleen geweeckt zijnde, weynigh ofte geen af-drijvende kracht in ’t nat over en geeft, gelijck Massarias oock getuyght bevonden te hebben. Anders is ’t een genees-middel dat Jonge ende Oude, die noch niet stock-oudt en zijn, als oock swangere Vrouwen, indien de gelegentheyt van de Sieckte sulcx mede brenght, in-gegeven kan werden.

TURBITH, te weten de wortel van een melckachtigh sap-gevende Kruyt, alsoo genaemt, werdt voor best uyt-gekosen die wit, ende gomachtigh is (hoe-wel Gracias van Orta die keur losch stelt) verhit ende verdrooght in den derden graed. Treckt niet alleen de dunne slijmerige Vochtigheden, maer oock de dicke ende taeye, uyt de Herssenen, Zenuwen, ende Gewrichten, ende noch meerder uyt de Longen, ende het Ingewant. Is nut voor oude en verkoude Sieckten, in de welcke een slappe Purgatye niet uytgherecht en heeft. Dan keert de Maegh om, turbeert ende ontroert het Lichaem, ende maeckt onmatighe drooghte. Sulcx werdt verbetert door vermengen van Gember, Mastick, Olye van soete Amandelen, ende Suycker. Het en moet niet alleen in-genomen werden, maer vermenght met slapper dingen, in poeyer van een tot twee ofte drie scrupels, in af-ziedsel van een drachme tot twee, ende van niemant, als die gantsch sterck van naturen is.

HERMODACTYLUS, wiens ronde wortel van binnen ende van buyten wit, vol-lijvigh, ende redelicken vast is, verwermt ende verdrooght in ’t beginsel van den tweeden graed. Treckt de dicke, ende taeye Slijmerigheyt eygentlijck uyt de Gewrichten, (derhalven goet voor de Gicht) dan seer slap ende langhsaem, ende werdt daerom naulicx alleen gebruyckt: maer door stercker dingen kracht gegeven. Beschadight de Maegh, ende verweckt Winden: welcke schade wegh-genomen werdt door Cumijn, Gember, ofte Spijck. Het poeyer is gebruyckelick van een halve drachme tot een geheele: maer het af-ziedsel van een geheele tot twee.

COLOQUINT-APPEL, die rijp, wit, ende licht is, verhit ende verdrooght in den derden graed, in alle haer deelen uyttermaten bitter van smaeck, ende daerom af-vegende, suyverende, ende openende. Doet al ’t gene van den Agaricum, ende Turbith verhaelt is, ende sulcx noch stercker. Maer ontstelt dapper de Maegh, het Ingewant, ende ’t geheele Lichaem: opent de Aderen, ende treckt het bloedt daer uyt, veel krachtiger als Aloë, ofte yet anders (soo dat een sterck man, gelijck Dodoens verhaelt in Obs. van een vierendeel loots, met een clysteer in-ghegeven korts daer aen storf, ende doodt zijnde hem veel bloedt van onderen af-gingh) ende de dermen schrappende, verweckt snijdinghe. Derhalven werdt hy, dun ghestooten zijnde, vermenght met Olye van soete Amandelen, ende daer by doende Tragacanth, ende Mastick, tot kleyne Koecxkens ghebracht; ofte gekoockt in vet Vleysch-sap, ofte enighe andere versachtende Vochtigheydt, ende dat van een scrupel tot een half drachme, ende niet sonder met andere vermenght te werden, ende alleen in de aldersterckste Lichamen.

(42)

5. Die de Waterachtighe vochtigheden quijt maken.

Onder de Drooghen, die de Waterighe vochtigheden af-setten, is de MECHOACAN wel de vermaertste, hoe wel de selve by ons niet lange en is bekent geweest. Want is eerst by de Spaengjaerts gevonden in ’t jaer 1524. doen het landtschap Mechoacan (waer van dese wortel de naem treckt) een deel van nieuw Spaengjen in West-Indyen, veertigh mijlen boven Mexico, van Ferdinand Cortesius werde ingenomen. Dit is een seer vruchtbaer lant, van gematighde, ende gesonde Lucht, ende dat veel kruyden voort-brenght, tot verscheyde Sieckten gantsch dienstigh, ende bequaem, waerom al de buyren, voor de komste der Spaengjaerden, hier nae toe plegen te komen, om van hare qualen genesen te werden. Dan korts nae de veroveringh zijn aldaer gesonden Franciscaner Monicken, die even-wel, de Lucht, als van de Spaensche veel verschillende, niet gewent zijnde, in Sieckten vervielen, onder welcke mede was haren Gardiaen. Dese onderhiel groote vrientschap met den Oversten van al dat gewest, die hem seer kranck siende, gaf te kennen, een van sijn Ondersaten te hebben, die hy voor Genees-meester gebruyckte, ende wel lichtelick goeden raet soude weten voor sijn sieckte. Dit was den Gardiaen seer aengenaem, die van andere Genees-meesters ontbloot zijnde, versocht dat hy deselve by hem soude moghen gebracht werden. Hy komt, ende de Sieckte ondersocht hebbende, seyt sijn Heer, dat hy den Monick sal genesen, indien hy maer wil in-nemen het poeyer van een wortel, die hy hem soude geven. De Gardiaen, hakende nae sijn gesontheyt, nam het poeyer met een weynigh Wijns in, ende kreegh daer van sonder eenighe krimpingh soo veel af-treck, dat hy groote verlichtingh dien dagh gevoelden, ende noch grooter de nae-volgende, tot dat hy sijn vorige gesontheyt wederom bequam. Hierdoor is daer nae dese Wortel niet alleen by de Spaengjaerts in Mexico, Peru, ende andere plaetschen van West-Indyen met groot voordeel gebruyckt: maer oock in Spaengjen selfs over-gesonden, alwaer hy soo seer in swangh gaet, dat de Spaensche Genees-meester Manardus getuyght, uyt seker Apoteker verstaen te hebben, in een jaer, behalve ’t gene by de Borgers gesleeten was, by hem meer als duysent pont daer van versonden te wesen. Soo dat teghenwoordigh de Mechoacan in alle landen in gemeen gebruyck is gekomen

Van dese plante (gelijck nae de Spaensche Schrijvers de hooch-geleerde de Laet, aenmerckt in ‘t 5. boeck van sijn West-Indische beschrijvinge, op het 19. capittel) werden driederhande soorten gevonden; welckers onderscheyt meesten-deel bestaet in de dickte, ofte dunte van den wortel. Onder de selve is de alderdunste, doch langhste, XALAPA genoemt, mede nae de plaetsche, daer sy eerst ondeckt is; ende en is soo wit niet als de ander.

De MECHOACAN wert van sommighe witte Rhabarber, Indische, ende Mechoacaensche Rhabarber genoemt, dan heeft gantsch geen gelijckenisse met den Rhabarber, ghelijck Dr. Dodoens, oock aenmerckt. Want de wortel van Rhabarber is geel, die van Mechoacan wit; behalven dat het loof oock gantsch verscheyden is. Dan dese naem-gevers hebben wel lichtelick gesien op de kracht, waer in sy malkanderen gelijcken, als beyde sacht ende matigh werckende. Andere meenen, dat dese plante van wegen sijn klimmende, ende om-windende taxkens beter onder Winde-kruyden mach gerekent werden. Ende de gemelte Dodoens seyt, dat de selve met het Scammonium wel over een komt, ende een soorte schijnt van Americaensch, ofte West-Indische Scammonium. Want, schrijft hy, Scammonium kruypt als de Winde-kruyden, ende heeft eenen witten, ende dicke wortel, welckers sap weynigh smaeck heeft: waer in de Mechoacan gansch over een komt. Maer sy verschillen seer veel in werckende krachten, alsoo de Mechoacan sachtelick af-set, ende de Scammonium geweldigh af-drijft. De beste ghelijckenisse soude noch wesen, soo van wegen de omwindende taxkens, groven, witten, gomachtighen ende rimpelden wortel, als oock van weghen de kracht, op de Waterachtige vochtigheyt werckende, met den witten Wijngaert, waerom sy oock, ghelijck Manardus getuyght, by sommighe voor eene, ende de selfde plante, of altijt van eender soorte, gehouden werden. Evenwel soo is sulcx mede niet toe te staen. Want al zijn de taxkens van beyde kruypende, ende haer met om-windselen vast makende, soo is niettemin de gedaente van bladeren, bloemen ende vruchten seer verscheyden. Daer-en-boven is de wortel van witte Wijngaerd, soo groen, als droogh, bitter van smaeck, ende scherp op de tonge, daer de Mechoacan smets is, sonder eenige scherpigheyt, by nae gelijck meel. Soodat wel geseyt is, van den Italiaenschen Pena, de geene, dien in sulcken gevoelen steken, eveneens bedrogen zijn, als die de Laurier voor een soorte van Caneel houden.

Wat den Aert van den Mechoacan belanght: Dr. Dodoens stelt hem in ’t midden van hitte, ende kouwe, doch heel droogh. De meer-gemelte Manardus (in sijn Spaensche beschrijvinghe van Enckele-Genees-middelen) schrijft den selven te zijn werm in den eersten, ende droogh in den tweeden graed. Soo dat my seer vremt dunckt ’t geene d’Heere de Laet seyt, hem te wesen werm, ende drooghende in den vierden graed, nae dat de Spaengjaerde nu schrijven. Wie dat schrijft, is my onbekent: maer de smaeck selve overtuyght sulcks van on-waerheyt. Andere houden hem werm by nae tot in den tweeden (43), ende droogh tot in den derden graed, eensdeels gemaeckt van luchtige, ende fijne deelen, waer door hy de verstopte Aderen, ende de taeye en slijmerige Vochtigheden ontdoet, ende losch maeckt; eensdeels van eenige aerdachtige stoffe; de welcke wat t’samen-treckinge veroirsaeckt, gelijck daer uyt blijckt, dat hy, nae het wercken, ’t Lichaem niet en verswackt, gelijck de Af-drijvende middelen gemeenlick doen, maer ’t selve stercker laet, als het voor ’t in-nemen geweest is.

Wy komen tot de Krachten. De Mechoacan doet sachtjens af-schieten de Weyachtige, ende Slijmerige Vochtigheden, ende is derhalven bequaem tegens de Sieckten, die uyt de selve ontstaen, gelijck Water-sucht, Slijmerige Maegh, Hooft-pijn, Vallende Sieckte, Hoest, ende diergelijcke. Opent oock de Verstoptheyt van Lever, ende Milt, ende helpt, dien-volghende, de Gele, ende Bruyne-sucht, Swaer-moedigheyt, ende andere Sieckten, daer uyt spruytende.

Dese wortel, alsoo hy slappelick werckt, geeft weynigh kracht aen het nat, daer hy in geweeckt is. Derhalven is nutter het poeyer gebesicht uyt een lepel met wat Syroop van Violen, ofte bleycke Rosen, ofte gemenght onder soodanige Conserve, ofte Geley van Queen. Want alsoo dese wortel geen smaeck en heeft, soo kan hy op die manier voor lieffelickheydt in-genomen werden. Het selve poeyer is oock bequaem te gebruycken met wat Vleysch-nat, ofte liever Wijn. Men kan oock Pillekens maken van het Extract, met voor-loop van Brandewijn uyt-getrocken

Het Poeyer van de gemeene Mechoacan mach in-gegeven werden van een vierendeel loot tot twee, dan kinderen hebben genoegh aen een half vierendeel loot in Suycker-koecxkens gegeten, ofte onder Marci-peyn gebacken. Maer de Xalapa, als veel stercker werckende, dient niet, als in seer hart-lijvige, hoogher gebruyckt, als tot een vierendeel loot. Dan de meerder-gemelte Manardus meent, dat men de mate van de werckinghe selfs in de hant heeft. Want, schrijft hy, sijne werckinghe, met wat Vleysch-nat, ofte diergelijcke te nemen, komt op te houden. Het welck den Byvoeger van Dodoens een teughsken Wijns oock toe-schrijft. Maer sulcx wert wel te recht berispt in Manardus van een ander Spaensch Genees-meester Fragoso, die voor hem de Ondervindinge heeft.

WITTE WYNGAERD, ofte Bryonia alba, is van de selfde kracht, doch, gelijck alreede geseyt is, vry wat scherper. Dan, alsoo die mede beschreven is in 3. en 5. van onse Inleydinge tot de Hollantsche Genees-middelen, soo en sullen wy alhier daer van geen wijt-loopiger gewach maken. Onder de Water-af-settende Winde-kruyden is mede de Tamus, Labrusca, ofte WILDEN WYNGAERD, gemeenlick wilde Bryonie genoemt, selver oock by Lobel, hoewel Dodoens sulcx teghen-spreeckt. De wortel is werm, ende droogh tot in den derden graed, met een af-vegende kracht. Doet de waterachtige vochtigheden, ’t sy of af-ziedsel, ofte poeyer losen. Het selve konnen oock de Bezyen, doch wat slapper.

Dit is alleen dat men in jonge, oude, ende slappe Luyden, als oock water-suchtighe Vrouwen, die swanger gaen, soude mogen in-geven: dan de gene die volgen, alsoo sy sterck ende krachtigh werden, en dienen niet als voor heel stercke Lichamen.

CARTHAMUS, ofte wilde Saffraen, wiens saet alleen gebruyckt wert, is werm in den eersten, ende droogh in den tweeden graed.. Dat saet gestooten, ende ’t sap daer van uyt-geperst zijnde, met Mede, ofte Hoender-sap in-gegeven, jaeght af niet alleen de taeye Slijmerigheden, maer oock de waterighe vochtigheyt. Opent mede de Lever, helpt de Gele-sucht, ende ’t Water. Dan beroert de Maegh, ende doet walgen: het welck gebetert wert, midts daer by mengende Anijs-saet, Gember, Mastick, ofte diergelijcke, die de Maegh konnen verstercken. Uyt het binnenste Mergh wert een goede Genees-mengelinge in den Apoteeck gemaeckt, Diacarthamum genoemt, om alle waterachtige, dunne ofte weyachtige vochtigheden uyt den lijve te drijven, ende daerom seer nut om de watersuchtige menschen van haer overvloedigheyt te ontlasten. Men magh de Species, ofte het toe-gemaeckte Poeyer in-geven van twee scrupels tot vier.

BREM, ofte Genista, is verwermende, ende verdroogende tot in den tweeden graed, ontsluytende ende suyver-makende, ende dun van deelen, insonderheyt het saet, ’t welck oock meest ghebruyckt wert. ’t Selve, als mede de Bladeren, ende Toppekens in Wijn gesoden, ende die gedroncken openen alle Verstoptheydt, ende setten het Water seer af. Waer toe noch krachtiger bevonden wert het Zout, getrocken uyt de Looghe van de drooghe taxkens, ofte rijskens tot asschen verbrant.

VLIER is werm in den tweeden, ende droogh in den eersten graed, nut ende bequaem voor de water-suchtige, dewijl sy de waterighe, slijmerighe, ende galachtige vochtigheden af-drijft, hoewel niet sonder beroeringe van de Maegh. Sulcx doen sachtelick de jonge scheutjens, die in ’t voorjaer uyt de wortel, gelijck Asperges, voort-komen, als Salaet, ofte Moes gebruyckt, ofte oock het uyt-geperste sap gedroncken. De versche bloemen hebben de selve kracht, die sy ghedrooght zijnde verliesen. De groene middel-schorsse van de taxkens is de bladeren, ende jonge scheutjens niet ongelijck van werckinge, anders dan het sap daer van met Wijn ofte Wey uyt-gdouwt stercker is, ende dapper doet braken: De saden ofte besyen in azijn geweyckt, dan gedrooght, tot poeyer gebracht, ende een drachme, met een weynigh Anijs-saet in wat Wijn eenige dagen na malkander (44) ingegeven, jaghen sachtelick de waterige Vochtigheden uyt den lijve.

HADIGH is werm, ende droogh in den tweeden, ofte in ’t beginsel van den derden graed, drijft het water van de Water-suchtighe door de kamer-gang af, somtijdts oock door het braken, ende beswaert de Maegh. Het sap heeft de meeste kracht, ende wert getrocken uyt den wortel, ofte middel-schorsse van den stam, gestooten zijnde met Gersten-water, ende vermenght met Suycker, ende een weynigh Caneel, ofte Noten-muscaet, ende sulcx tot een once.

LISCH met purpere blom (noch stercker is de witte) is heet ende droogh in den derden graed, scherp en bijtende, ende daer door de Maegh ende ’t Ingewant seer tegen. Jaeght seer krachtelick af de waterachtighe Vochtigheden, daer nae oock de Gal, ende Slijm, ende opent de Verstoptheyt. Daer toe is bequaem een once van het sap geperst uyt de versse wortelen, ende vermenght onder Wey, ofte Corinthen ofte Rosijnen-sap met wat Suycker ende een weynigh Caneel. Het selfde met doyers van eyeren dickwils gebruyckt geneest de verouderden Water-sucht. Het poeyer van de gedrooghde wortelen moet genomen werden van een drachme tot twee, uyt het selfde nat. Gekoockt zijnde en geeft geen af-drijvende kracht over. Is ondienstigh voor die gene, die al te swack zijn, insonderheyt voor swangere vrouwen alsoo het, gelijck andere dingen, die het Water sterck af-setten, de Stonden ende Vrucht af-drijft.

ZAUTENELLE, ofte Zee-winde, is heet ende droogh tot in den derden graed, bitter en brackigh van smaeck met eenige scherpigheyt by de tonghe bijtende. Lost sterckelick door den kamer-ganck alle rauwe ende waterige overtolligheyt, ende opent de verstoptheyt van de Lever, ende helpt dien-volgende de Water-suchtighe met wat Rhabarber geweeckt, ofte het Sap tot een half once met eenigh vleysch-nat in-gegeven, ofte oock het poeyer tot een drachme met wat Caneel, Gember, ende veel Suycker, in het selvighe nat. Want anders beroert het al te seer de Maegh. Wy zijn hier te lande ghewent de bladeren te sulten, ende in tonnekens te legghen, om voor salaet, ofte tusschen de spijse te gebruycken.

WILDE ofte ESELS-CONCOMMER is van de selfde hoedanigheden, gelijck de Zautenelle, seer bitter, af-vegende, ende de mondekens der aderen openende, drijft insonderheyt het Water onder, ende boven af, als oock het Slijm ende de Gal, het welck even krachtigh de wortel oock doet, maer noch krachtiger het sap uyt de rijpe vrucht in ’t naejaer sachtelick gheperst, het welck men Elaterium noemt. Dan het werdt vermenght, ende ghematight met eenigh versachtende nat, ofte met Tragacant, daer by doende een weynigh Caneel, ofte Spijck. Men geeft dit Elaterium van thien tot twintigh asen. Dan Castor Durant schrijft, dat hy te Romen veel Watersuchtige genesen heeft, haer in-gevende alle daegh maer drie asen met een drachme Conserf van Rosen. Het poeyer van de wortel magh men gebruycken van vijfthien tot dertigh asen: het af-ziedsel van een half tot een geheel drachme.

Also mede al te groote hevigheyt het water af-gedreven wert door Wonder-boom, ofte Mollen-kruydt, Wolfs-melck, Duyvels-melck, Esula, Mezereon, Laureola; als noch heviger door Euphorbium, ende dat wy de selvige ongeraden vinden te besigen, als meer schade den Lichame by-brengende door haer gewelt, dan voordeel door af-setten: soo hebben wy onnoodigh geacht daer van hier breeder te handelen. Maer ick en kan niet over-slaen een Genees-middel, dat over weynigh jaren uyt China ghebracht is, den Aloë wel ghelijckende, zijnde oraengje-root, klaer, breuckigh als gesmolten Hars, GUTTAGAMMAU ghenoemt. Geeft in ’t eerst weynigh smaeck, dan brandt daer nae soo dapper, dat Clusius twijffelde, of het soude wesen sap van Euphorbium. Wert van vijfthien tot twintigh asen in-gegeven om het water af-te-setten. Dan geen heel stercke Maegh treffende, beroert die mede tot braken.

Het VII Kapittel.

1. Manieren van afdrijven van de purgerende middelen, enkele

2. De gal afzettende,

3. De zwarte gal,

4. De slijmerigheid,

5. De waterige vochtigheden.

6. Braakmiddelen.

7. Mengmiddelen hier uit die tot conserven en pillen gemaakt worden,

8. Zetpillen,

9. Klysma’s,

10. Dranken.

11. Zuiveren van hoofd, lenden etc.

(1) Nadat de middelen aangewezen zijn om de vochtigheden van ons lichaam zowel hete als koude goed klaar te maken is het nu tijd dat we ook handelen over diegene die ze nu ze zo klaar gemaakt zijn uit het lijf drijven en alzo alle onzuiverheid weg nemen. De middelen die het lichaam enigerwijze van boven of van onderen ontlasten doen zulks door enige gelegenheid van hun stof of door eigenschap van hun wezen of door beide. Door de kracht van de stof alleen maken al verzachtend de buik week olie en boter, maluwe, violen, pruimen, zoete appelen en dergelijke die omdat ze niet enige eigenschappen van wezen hebben en niet onder de purgerende middelen gerekend worden en ook niet lauw water dat met olie gemengd is wat nochtans laat braken. En van de kwee wordt ook geloofd dat het door haar toetrekkende kracht er niet weinig vochtigheid uit perst, dan ik kan niet zien dat zulks veel om het lijf heeft. De afzettende middelen hebben door aangeboren eigenschap een bijzondere vochtigheid die naar zich trekken, laten lozen of door braken of door kamergang. Het braken verwekken sommige slap zoals zaad van melde en de schors van radijs, sommige middelmatig zoals mansoren of hazelwortel, sommige geweldig zoals nieskruid, Crocus metallorum en andere die door de alchimisten gemaakt worden. Onder de middelen die kamergang verwekken drijven enige de gal af, enige de zwarte gal, enige de slijmerige en enige de waterige vochtigheden. In elke werken sommige zacht en sommige sterk. De gal wordt zacht afgezet door rabarber, sterk afgedreven door scammonia, de slijmerige vochtigheid matig door Agaricus, geweldig door turbith en kolokwintappel, de zwarte gal zachtjes door Senne bladeren, moeilijk door zwart nieskruid, de waterige en dunne vochtigheden slap door mechoacan, jalappa, iris of wilde komkommers, onmatig en geweldig door guttagammau, (Palaquium) Daphne mezereon of Daphne laureola. Maar het verschil ervan bestaat niet alleen in de kracht en werking, maar ook in de manier van werken. Want al is het dat er zoveel rabarber was dat het gelijke krachten had met wat scammonia dan zal het evenwel niet gelijk of op een en dezelfde manier werken en al is de rabarber zeer vermenigvuldigd het kan toch de aard en natuur van de scammonia niet navolgen, noch kan scammonia, hoe weinig er van mocht zijn, niet de aard van de rabarber krijgen. Want behalve de algemene is er in elk noch een bijzondere eigenschap die in een ander niet te vinden is en die uit de schriften van de ouden of door ervaring ondervonden moet worden. Die in elke soort slap zijn zetten alleen af uit de naast bij gelegen plaatsen van de maag, darmen, darmscheil, lever en milt, die sterker zijn trekken met geweld uit ver gelegen plaatsen. Verder, net zo als de vochtigheden moet er gelet worden op de delen die gezuiverd moeten worden naar de aard van het geneesmiddel wat net zo met zekere vochtigheid overeen komt en zo doet het ook met het deel dat gezuiverd moet worden. Agaricus is het hoofd, Cassia fistula de borst, Aloë de maag en darmen, rabarber de lever, Senne bladeren de milt en Colchicum de gewrichten door hun eigenschap toegedaan waarmee ze ook haar kracht daarnaar toe trekken en uit die sterker trekken. Dit is in het gros de kracht en het verschil van de afdrijvende middelen die we nu apart zullen vervolgen.

2. Middelen die de gal zuiveren en afjagen.

MANNA is een dauw die uit de lucht op bomen, kruiden, stenen en de aarde valt en in enige stukje stremt. De beste is die in Calabrië (een provincie van het koninkrijk Napels) valt en vooral op de bladeren van de bomen (38) die daaruit te herkennen is dat ze uit kleine, vaste en luchtige korrels bestaat net als die van mastiek, wit en liefelijk van smaak. De tweede plaats heeft diegene die van takken verzameld wordt, de derde die van de stenen. Die zijn grover, niet zo zuiver of zo helder. Een voortreffelijk geneesmeester, Christoffel van Vega, getuigt in Spanje iets gezien te hebben wat zou strijden tegen hetgeen Galenus en alle andere menen dat het manna, zoals we gezegd hebben, een hemelse dauw zou wezen. ‘In het jaar (schrijft hij) 1532 en de twee volgende is in de zomer op aangename plaatsen veel mooie en spierwitte manna op de wilgen gevonden die suikerzoet was en door iedereen die het wilde van de bomen en stenen verzameld werd. Ik hoorde van mijn meesters dat het manna was en ging ’s morgens vroeg in de maand juli met enige vrienden daar naartoe. We vonden een grote verzameling van kleine bijen die in gedaante van stevige muggen drie vier openingen in het lijf hadden uitpuilen waar enige kleine witte druppels uitlekten die als een dauw op de bladeren lag etc.’

Manna is gematigd of warm in de eerste graad, verzachtend en zachtjes zuiverend, zet de galachtige vochtigheid zachtjes en zonder enige verzwakking af. Derhalve kan ze goed door kinderen van twee jaar of daaronder ingegeven worden tot twee drie drachme in wat gerstewater of hoendernat, in volwassenen zijn drie ons nauwelijks genoeg. Dan omdat de zoetigheid ook dikwijls in gal verandert is het beste dat het manna gesmolten wordt in een afkooksel van tamarinden, zure pruimen of dergelijke.

Het merg dat uit de verse en niet rammelende pijpen van CASSIA getrokken wordt is warm en vochtig in de eerste graad, verzacht de scherpte van de gal en de brand van koortsen, maar verwekt winden waarom er gewoonlijk wat anijszaad bij gedaan wordt. Zet in de kinderen zachtjes de galachtige vochtigheid af wen in gegeven tot anderhalf drachme, in volwassene tot 1 ons of anderhalf. Wordt goed gebruikt om de gebreken van de longen en borst te verzachten, maar is ondienstig in een zwakke of walgende maag.

TAMARINDEN zijn zure vruchten van een Indiaanse boom die op de pruimenboom lijkt. De beste zijn diegene die uit het zwarte wat naar een rosachtige kleur trekken, vers en zacht met veel aderen en vezels, vet en zuurachtig van smaak. Zodanige verkoelen en verdrogen tot bijna in de derde graad en zetten de galachtige vochtigheid zonder moeilijkheid uit het lijf. Derhalve is haar afkooksel een nuttig en aangenaam drinken in allerhande koortsen en geelzucht, verslaat de dorst, verkoelt de maag en lever en bedwingt de hitte en scherpte van de gal. Haar afzettende kracht is zo weinig dat ze niet eenmaal, maar dikwijls genomen moet worden.

De bleekrode PROVENCE ROZEN zijn warm en droog in de eerste graad, bitter, afvegend en openend. Haar sap of aftreksel dat met suiker gemengd of tot siroop gekookt wordt laat de gal en galachtige vochtigheid zeer zachtjes neerzakken, te weten die niet vast maar reeds los en klaar ligt, derhalve wort daarin gewoonlijk bij de apothekers rabarber gedaan, waarna de siroop dan ook haar naam heeft van siroop van rozen, met rabarber geweekt om te beter te werken en is geschikt om met zure wei in te geven. Dient eigenlijk voor verstopte lever, geelzucht, begin van waterzucht en langdurige koortsen, dan zijn ondienstig voor zwangere vrouwen omdat ze de aderen dikwijls ontsluiten.

RABARBER die vast in vorm en door de mijt niet doorknaagt is, verwarmt en verdroogt in den tweede graad, is bitterachtig van smaak, in zijn dikke delen tezamen trekkend en versterkend, maar in zijn dunne zuiverend en afzettend. Derhalve moet hij daartoe met zeer weinig kaneel in enig nat of afkooksel geweekt en dat doorgezeefd worden en om zijn droogte te matigen met enige siroop vermengd worden.

Het is een nuttig en zeker geneesmiddel in alle jaren. De jonge kinderen hebben genoeg aan het afkooksel van een of anderhalf drachme, de volwassene mogen wel komen tot een lood of anderhalf. Een extract is ook zeer geschikt tot een scrupel in drie pilletjes ingenomen. Het is, zegt de Arabische Mesue, een zachte en uitmuntende medicijn die alle deugden heeft van een afdrijvende drank. En hierom wordt het ook door de Spaanse Dr. Christoffel van Costa een bijzonder geneesmiddel wat bij al het menselijke geslacht alle eerbied waard is genoemd. Hij zuivert en versterkt eigenlijk de lever (waarom hij ook door de voortreffelijkste geneesmeesters ziel van de lever genoemd wordt) opent al zijn verstoppingen en ontdoet de beginnende verharding, geneest de geelzucht, zuivert mede en versterkt de maag en zulks zachter dan Aloë. Maar trekt geen kwade vochtigheden uit ver gelegen plaatsen en is daarom niet zo geschikt voor sterke lieden en in diegene waar grove vochtigheden door nauwe wegen gehaald moeten worden, ook omdat hij na het afdrijven wat tezamen trekking achterlaat waartoe vooral tegen (39) is dat hij geheel ingegeven wordt. En dat is evenwel zeer nuttig en nuttig voor braken, bloedspuwen en buikloop, te weten een half drachme van het poeder met weegbreewater ingegeven. Dit laatste zou het verschil niet maken of men ook dragende vrouwen rabarber zou mogen ingeven. De vermelde Mesue was van die mening maar werd daar over berispt door de Hoogduitse dr. Fuchs, alsof het aftrekken van de galachtige vochtigheden niet kan dan met een ontroering die voor de zwangere vrouwen schadelijk is, dan de mening van Mesue wordt wel te recht voorgestaan door de Italiaanse kruidbeschrijver Matthiolus en door reden (omdat de tezamen trekking, die we gezegd hebben dat hij nalaat, voor zodanige nuttig is) en ervaring voldoende bevestigd heeft. Aan de ander kant valt hier noch een ander verschil in het poeder wat sommige geneesmeesters in de buikloop geroosterd ingeven waardoor de afdrijvende kracht verminderen zou en de tezamen trekkende vermeerderd worden en strekt om de darmen te versterken. Maar dit wordt tegengesproken door de Franse dr. Rondeletius die het beter acht dat het eerste afkooksel uitgegoten wordt en dan wederom geweekt en dat het tweede gebruikt wordt. Dan tegen hem, als ook tegen de Portugese Amatus en de Franse Hollerius, komt wederom de Spaanse Pereda en zegt dat die lieden door een kleine reden tegen de geroosterde rabarber ingenomen zijn omdat weinig roosteren geen brand nalaat, maar een geweldige wat de vorm van een ding kan veranderen zoals men ziet in gebrande en zwarte gal, in kalk etc. Tot besluit, in galachtige of andere buikloop is er weinig aan gelegen of men het op de ene of de andere manier doet, maar het roosteren moet maar gebeuren in een papier zoals men de tabak droogt. Evenwel is het beste dat in rode loop geen van beide ingegeven wordt zoals door de vermelde Fuchs ook wel opgemerkt is.

ALOE die wij gebruiken is het gestolde sap van zeker Oost-Indisch kruid die ook zo genoemd is in het Grieks naar Als, wat zout betekent omdat het daar graag mee besproeid wordt omdat het meestal aan de zeekant groeit, zoals de Italiaanse Pena schrijft, of omdat het uitwendig enige ziltigheid schijnt te hebben, zoals Lobel meent, want dat het ook in de woestijnen groeit betuigt ons de Portugese dr. Garcias ab Orat die dertig jaren in Indië medicus van de onderkoning geweest is.

Aloë moet gekozen worden die zuiver, glinsterend en uit het roze vast is en op de lever in vorm lijkt en dat daarom Hepatica genoemd wordt of omdat er van geloofd wortd dat het daartegen nuttig is zoals ook de Italiaanse Monardus en de Duitse Fuchsius proberen te beweren, dan zulks wordt wel terecht misprezen door de hooggeleerde Scaliger. Die zegt in Excercit. 160. Sect. 3 te ontkennen dat de lever door de Aloë geholpen wordt wat de gesel van de ervaring waard is. Wij hebben zulks nu in veertig jaar ondervonden en ondertussen vele genezen bij wie het gebruik slecht gevallen was. En de voortreffelijke geneesmeester van wijlen de koning van Frankrijk, Fernelius, geeft reden dat Aloë voor de lever schadelijk is omdat ze zelfs tere en dunne aderen door haar bitterheid en scherpte teveel schrapt en ophaalt

Aloë is heet in de tweede en droog in de derde graad, wat tezamen trekkend en bitter van smaak. Drijft de galachtige en slijmerige vochtigheden af, maar langzaam en vooral uit de maag en darmen welke delen ze al zuivert en ontlast en meteen versterkt. Men mag haar een tot een vierendeel of anderhalf lood geven. Dan is ze beter in de bitterheilig waarin zijn trage werking en scherpte door bijgevoegde middelen verbeterd wordt. Heelt eigenlijk de walging, rauwigheid en diegene die de maag of ingewand met vele rauwe vochtigheden overladen is, geschikt in koude en vochtige lichamen want het droogt ze genoeg op. Dan, zoals Galenus schrijft, en trekt nauwelijks iets dat boven de lever ligt. Belet alle verrotting en bedervingen, opent ook alle verstoppingen en dat zo geweldig dat ze de aderen schrapt en door veel gebruik haar mondjes zo opent dat ze bloeden. Waardoor ze ook de maandstonden verwekt en voornamelijk de aambeien. Zodat ze zeer schadelijk is voor diegene die bloed spuwen of anders kwijt worden en die vaak met de aambeien gekweld zijn. En daarvan had ik onlangs bijna een ongeluk gezien in zekere zwangere juffrouw die aan aambeien leed en door raad van een apotheker pillen van Aloë ingenomen had waarvan de aambeien zo hoog opzwollen dat ze van pijn scheen te zullen barsten en gevaar liep van misdracht. Zodat Aloë zeer schadelijk is voor bevruchte vrouwen en ook voor kinderen en oude lieden die geen grote verzameling van overtollige vochtigheden bij zich hebben, om dezelfde reden dient ze niet gebruikt in hete, droge en dorre lichamen.

CONVOLVULUS SCAMMONIA is een kruid dat veel op winde lijkt en groeit in Syrië en Antiochië, het wordt alleen gebruikt met het sap van zijn wortel wat gewoonlijk diagrydium genoemd wordt wat bij de prins van de Arabische geneesmeesters Avicenna gesteld wordt heet en droog in de derde graad te wezen waarin hij ook door de vermelde Fernelius en anderen gevolgd wordt. Dan onze Dodonaeus wil het veel eerder (40) gesteld hebben onder het getal van de matig warme en droge dingen. Want in het proeven, zegt hij, kan men daarin geen geweldige hitte op de tong voelen of gewaar worden en heeft opgemerkt dat als het bij enig nat of ander ding vermengd is het geen bitterheid of scherpte meedeelt. Heeft gewoonlijk slijmachtigheid bij zich die ze aflegt als men het twee dagen met brandewijn te weken laat staan in warm water en dan verschillende keren door een strumijn en dik papier verkleint. Trekt de galachtige en waterachtige vochtigheden met groot geweld en felle ontstelling uit het gehele lichaam. En is derhalve ondienstig voor kinderen, voor oude en zwakke lieden, voor zwangere vrouwen en voor diegene die een brandende koorts of enige andere hevige ziekte hebben, maar moet alleen gebruikt worden bij diegene die fris en sterk en veel aftrek nodig heeft. Men mag evenwel bevorderlijk soms wat mengen onder enige slappe middelen om haar trage kracht wat aan te wakkeren. Dan voor diegene die het alleen ingegeven kan worden mag dat wezen van zes azen tot twaalf, doch het moet evenwel verbeterd worden wat gebeurt door het eerst te koken in een uitgeholde kwee met wat olie van zoete amandelen en wat mastiek of gom tragacant.

3. Middelen die de zwarte gal afzetten.

SENNA is warm en droog in het begin van de tweede graad, doet haar werk door de bladeren en blaasjes met het zaad. De geneesmeesters en kruidbeschrijvers zijn het er niet over eens welke van beide de meeste kracht hebben. De Arabische Mesue schrijft die de blaasjes, hauwtjes of zaadhuisjes toe en wordt daarin gevolgd door Fernelius, Brasavolus, Sylvius en Fuchsius, maar tegen gesproken door Monardus. Dit geschil kan aldus opgelost worden, de hauwtjes van de sennna die gedroogd bewaard worden zijn tweevormig. Een dat al op zijn struik verdroogd is en waar zwart en nietig zaad uit genomen wordt heeft geen of zeer weinig kracht. Het andere wordt voor zijn rijpheid afgemaaid en is dik, zwaar en sappig wat men op matten in de schaduw droogt. Indien Mesue en zijn navolgers van deze laatste spreken dan hebben ze gelijk. Maar omdat zulke hauwtjes zeer zelden in de apotheken gevonden worden en dat ze ook veel winden in de buik verwekken en krampen in het lichaam maken is het beste dat men de bladeren gebruikt, in welk gevoel ook steken de Italiaanse Fallopius en de Franse Mizaldus, te meer omdat de afdrijvende kracht bestaat in de sappige stof en dat die meestal in de bladeren zijn.

De sennabladeren zijn wat bitterachtig van smaak en afvegende van krachten. Zetten vrij goed de verbrande melancholie, gal en dik slijm af en niet terstond uit de ver gelegen plaatsen, maar vooral uit de milt en daarna ook uit het andere ingewand en het darmscheil waar de vergadering is van alle onzuiverheid. Derhalve zijn ze een geschikt middel voor verouderde koortsen, zwaarmoedigheid, melaatsheid, schurft, vallende ziekte en voor alle onzuiverheid. Scherpen ook de zinnen, verheugen het hart maar maken vaak krampen en niet zo zeer van de winderigheid, maar omdat de vastklevende en dikwijls scherpe vochtigheden niet zonder pijn of moeilijk afgetrokken kunnen worden. Is evenwel nimmermeer bevonden dat ze de darmen geschrapt of bloed verwekt hebben, maar zetten zachtjes af en met geen hoedanigheid beschadigen, behalve dat ze de maag wat verzwakken zoals Mesue schrijft en derhalve nodig hebben dat daarbij gevoegd worden enige dingen die de maag kunnen versterken, de winden verdrijven en de trage werking wat aanwakkeren zoals er zijn gember, kaneel, anijszaad of Lavandula spica en die al verzachtend naar beneden leiden zoals vleesnat, pruimen, rozijnen, jujube, violen, heemstwortel, boomvaren en siropen die daarvan gemaakt worden. En al is het dat Monardus en Matthiolus voorgeven er zover vandaan te zijn dat de sennebladeren verbetering zouden geven en dat ze eerder door haar verdrogende en tezamen trekkende kracht de maag versterken wordt evenwel deze mening met vele redenen door Lobel weerlegd als ook door de dagelijkse ondervinding.

Het gebruik van de sennabladeren is noch kinderen, noch oude lieden, noch zwangere vrouwen schadelijk. Wordt ingenomen in poeder tot een half lood ten hoogste in het afkooksel van drie drachmen tot zes.

NIESKRUID en dan de wortel is heet en droog in de derde graad. De witte nieswortel laat braken, maar met verschrikkelijk geweld en met vrees van stikken door zijn venijnige hoedanigheid. Derhalve is het beste dat hij uit het lichaam blijft. Maar de zwarte nieswortel trekt de gal en vooral de zwarte en taaie slijmerigheid in de darmen en niet alleen uit het ingewand, maar zelfs uit de aderen en hersens. Derhalve kan hij nuttig zijn voor de melaatsheid, kanker, kwaad zeer, vierdedaagse malariakoorts, melancholie, dolheid, hoofdduizelingen en vallende ziekte. Evenwel is zodanig afdrijven zeer moeilijk (41) en verschrikkelijk en moet niet in kinderen, noch oude, noch zwakke lieden in het werk gesteld worden, maar alleen in de allersterkste als de noodzakelijkheid van een hardnekkige ziekte, die voor geen ander middel heeft willen wijken zulks in uiterste nood vereist. In zodanige gelegenheid mogen de schorsen van de wortels geweekt worden van een scrupel tot een drachme of in schapennat of in mede of in gerstewater en doorgezeefd ingeven, doch evenwel niet alleen, maar met andere zachtere middelen vermengd. Vooral het poeder niet op zichzelf zodat er geen trekking van zenuwen of andere moeilijkheid verwekt wordt. De Italiaanse historieschrijver P. Jovius verhaalt van kardinaal van Pavia dat toen hij nog niet oud was gestorven is omdat hij het op raad van een kwakzalver voor de vierdedaagsemalariakoorts ingenomen had.

4. Middelen die de slijmerige vochtigheden afdrijven.

AGARICUM (Tricholoma psammopus) is een soort van boomkampernoelie die aan de vermolmde lorkenbomen groeit, het beste moet gekeurd worden dat het witste, lichtste en breekbaarste is. Is warm in de eerste en droog in de tweede graad, tot vele gebreken geschikt waarom het ook eertijds medicijn van het huisgezin door de filosoof Democritus genoemd is. Heeft een doorsnijdende, afvegende, zuiverende en dun makende kracht. Drijft de slijmerige vochtigheden af en daarna ook beide gallen en vooral uit de maag, darmscheil, lever, milt, baarmoeder en longen wiens verstoppingen en de daar uitspruitende verouderde ziekten het weg neemt. Dan trekt wat slapper uit de hersens, zenuwen, gewrichten en uiterste delen omdat het geen grote kracht heeft. Staat zeer tegen van smaak en is voor de maag onaangenaam en wordt daarom met wijn waar wat gember of kruidnagels of spijk in geweekt is geweest tot kleine koekjes of pilletjes gemaakt. Tot poeder wordt het ingegeven van een drachme tot twee, in afkooksels of als het geweekt is van twee drachme tot vier of vijf. Maar omdat het te veel uitgeeft en zeer tegenstaande valt, is het beter dat het niet alleen geweekt wordt en des te meer omdat als het alleen geweekt is weinig of geen afdrijvende kracht in het nat overgeeft zoals Massarias ook getuigt bevonden te hebben. Anders is het een geneesmiddel dat jonge en oude, die noch niet stokoud zijn als ook zwangere vrouwen als de gelegenheid van de ziekte zulks mee brengt ingegeven kan worden.

TURBITH, (Ipomoea turpethum) te weten de wortel van een melkachtig sapgevend kruid dat zo genoemd is wordt als beste uitgekozen die wit en gomachtig is (hoewel Gracias van Orta die keur los stelt) verhit en verdroogt in de derde graad. Trekt niet alleen de dunne slijmerige vochtigheden, maar ook de dikke en taaie uit de hersens, zenuwen en gewrichten en noch meer uit de longen en het ingewand. Is nuttig voor oude en verkouden ziekten waarin een slappe purgatief niet veel uitgericht heeft. Dan keert de maag om, turbeert en ontroert het lichaam en maakt onmatige droogte. Zulks wordt verbeterd door vermengen van gember, mastiek, olie van zoete amandelen en suiker. Het moet niet alleen ingenomen worden, maar vermengd met slappere dingen in poeder van een tot twee of drie scrupels, in afkooksels van een drachme tot twee en door niemand dan die geheel sterk van naturen is.

COLCHICUM wiens ronde wortel van binnen en van buiten wit, stevig en redelijk vast is, verwarmt en verdroogt in het begin van de tweede graad. Trekt de dikke en taaie slijmerigheid eigenlijk uit de gewrichten, (derhalve goed voor de jicht) dan zeer slap en langzaam en wordt daarom nauwelijks alleen gebruikt, maar wordt door sterkere dingen kracht gegeven. Beschadigt de maag en verwekt winden welke schade weggenomen wordt door komijn, gember of Lavendula spica. Het poeder is gebruikelijk van een halve drachme tot een gehele, maar het afkooksel van een gehele tot twee.

KOLOKWINTAPPEL die rijp, wit, en licht is verhit en verdroogt in de derde graad, is in al haar delen uitermate bitter van smaak en daarom afvegend, zuiverend en openend. Doet al hetgeen van de Agaricum en turbit verhaald is en zulks noch sterker. Maar ontstelt dapper de maag, het ingewand en het gehele lichaam, opent de aderen en trekt het bloed daaruit veel krachtiger dan Aloë of iets anders (zodat een sterk man, zoals Dodonaeus verhaalt in ‘Obs’, van een vierendeel lood met een klysma ingegeven kort daarop van stierf en dood was er veel bloed van onderen afging) en de darmen schrapt verwekt snijding. Derhalve wordt hij, dun gestampt, vermengd met olie van zoete amandelen en daarbij komt tragacant en mastiek die tot kleine koekjes gemaakt worden of gekookt in vet vleessap of enige andere verzachtende vochtigheid en dat van een scrupel tot een half drachme en niet zonder met andere te vermengen en alleen in de allersterkste lichamen. (42)

5. Die de waterachtige vochtigheden kwijt maken.

Onder de drogen die de waterige vochtigheden afzetten is de MECHOACAN (Ipomoeae purga) wel de beroemdste, hoewel die bij ons nog niet lang bekend is. Want het is pas door de Spanjaarden gevonden in het jaar 1524 toen het landschap Mechoacan (waarvan deze wortel de naam trekt) een deel van nieuw Spanje in West-Indië en veertig mijl boven Mexico door Ferdinand Cortesius werd ingenomen. Dit is een zeer vruchtbaar land, van gematigde en gezonde lucht dat veel kruiden voortbrengt die tegen verschillende ziektes gans nuttig en geschikt zijn waarom alle buren, voor de komst van de Spanjaarden, hierna toe plagen te komen om van hun kwalen genezen te worden. Dan kort na de verovering zijn daar naar toe gezonden Franciscaner monniken die evenwel de lucht, omdat die van de Spaanse veel verschilt, niet gewend waren in ziektes vervielen waaronder ook hun gardiaan was. Die onderhield grote vriendschap met de overste van dat gewest die hem zeer ziek zag en hem te kennen gaf dat hij een onderdaan had die hij voor geneesmeester gebruikte en wel gemakkelijk goede raad zou weten voor zijn ziekte. Dit was de gardiaan zeer aangenaam die van andere geneesmeesters verstoken was en verzocht dat hij naar hem toegebracht zou worden. Hij komt en onderzoekt de zieke en zei tegen zijn heer dat hij de monnik zal genezen indien hij maar het poeder van een wortel die hij hem zou geven wilde innemen. De gardiaan, die haakte naar zijn gezondheid, nam het poeder met wat wijn in en kreeg daarvan zonder enige krimp zoveel aftrek dat hij die dag grote verlichting voelde en noch groter de volgende dag totdat hij zijn vorige gezondheid wederom bekwam. Hierdoor is daarna deze wortel niet alleen door de Spanjaarden in Mexico, Peru en andere plaatsen van West-Indië met groot voordeel gebruikt, maar ook in Spanje zelf overgezonden waar het zo zeer in zwang gaat dat de Spaanse geneesmeester Monardus getuigt uit zeker apotheker begrepen te hebben in een jaar, behalve hetgeen bij de burgers versleten was, bij hem meer dan duizend pond daarvan verzonden was. Zodat tegenwoordig de mechoacan in alle landen in algemeen gebruik is gekomen

Van deze plant (zoals naar de Spaanse schrijvers de hooggeleerde de Laet opmerkt in het 5^de boek van zijn West-Indische beschrijvingen in het 19^de kapittel) worden drie soorten gevonden wiens verschil voor het meeste deel bestaat in de dikte of dunheid van de wortel. Onder die is de allerdunste, maar langste die jalapa genoemd wordt (Ipomoeae jalapa) ook naar de plaats waar ze eerst ontdekt is en is niet zo wit als de ander.

MECHOACAN wordt door sommigen witte rabarber, Indische en Mechoacaanse rabarber genoemd, (Convolvulus mechoacana) dan heeft geheel geen gelijkenis met de rabarber zoals dr. Dodonaeus ook opmerkt. Want de wortel van rabarber is geel en die van mechoacan wit, behalve dat het loof ook gans verschillend is. Dan deze naamgevers hebben wel waarschijnlijk op de kracht gezien waarin ze op elkaar gelijken omdat beide zacht en matig werken. Andere menen dat deze plant vanwege zijn klimmende en windende takjes beter onder windekruiden gerekend mag worden. En de vermelde Dodonaeus zegt dat die met het scammonium goed overeen komt en een soort schijnt van Amerikaanse of West-Indische scammonium. Want, schrijft hij, scammonium kruipt als de windekruiden en heeft een witte en dikke wortel wiens sap weinig smaak heeft waarin de Mechoacan geheel mee overeen komt. Maar ze verschillen zeer veel in werkende krachten omdat de mechoacan zachtjes afzet en de scammonium geweldig afdrijft. De beste gelijkenis zou noch wezen zo vanwege de windende takjes, grove en witte gomachtige en rimpelige wortel als ook vanwege de kracht die op de waterachtige vochtigheid werkt met de witte wijngaard waarom ze ook, zoals Monardus getuigt, door sommige voor een en dezelfde plant of altijd van een gelijke soort gehouden worden. Evenwel zo is zulks mede niet toe te staan. Want al zijn de takjes van beide kruipend en maken zich met omwindsels vast, toch is niettemin de vorm van bladeren, bloemen en vruchten zeer verschillend. Daarboven is de wortel van witte wijngaard zowel groen als droog bitter van smaak en scherp op de tong waar de mechoacan smaakloos is zonder enige scherpte, bijna gelijk meel. Zodat wel gezegd is door de Italiaanse Pena dat diegene die dat denken eveneens bedrogen zijn net zoals die de laurier voor een soort van kaneel houden.

Wat de aard van de mechoacan aangaat, dr. Dodonaeus stelt hem in het midden van hitte en koude, doch heel droog. De meer vermelde Monardus (in zijn Spaanse beschrijving van enkele geneesmiddelen) schrijft dat die warm is in de eerste en droog in de tweede graad. Zodat het me zeer vreemd lijkt wat de heer de Laet zegt dat het warm en droog in de vierde graad is naar dat de Spanjaards nu schrijven. Wie dat schrijft is me onbekend, maar de smaak zelf overtuigt zulks van onwaarheid. Andere houden hem warm bijna tot in de tweede (43) en droog tot in de derde graad, eensdeels gemaakt van luchtige en fijne delen waardoor hij de verstopte aderen en de taaie en slijmerige vochtigheden ontdoet en los maakt, eensdeels van enige aardachtige stof die wat tezamen trekking veroorzaakt wat daaruit blijkt dat hij na het werken het lichaam niet verzwakt, zoals de afdrijvende middelen gewoonlijk doen, maar het sterker laat dan het voor het innemen geweest is.

We komen tot de krachten. Mechoacan laat zachtjes de weiachtige en slijmerige vochtigheden afschieten en is derhalve geschikt tegen de ziekten die daaruit ontstaan zoals waterzucht, lijmerige maag, hoofdpijn, vallende ziekte, hoest en dergelijke. Opent ook de verstopping van lever en milt en helpt dientengevolge de gele en bruine zucht, zwaarmoedigheid en andere ziekten die daaruit spruiten.

Deze wortel, omdat hij slap werkt, geeft weinig kracht aan het nat waar hij in geweekt is. Derhalve is het nuttiger het poeder te gebruiken uit een lepel met wat siroop van violen of bleke rozen of gemengd onder zodanige conserven of gelei van kwee. Want omdat deze wortel geen smaak heeft kan hij op die manier voor liefelijk ingenomen worden. Hetzelfde poeder is ook geschikt te gebruiken met wat vleesnat of liever wijn. Men kan ook pilletjes maken van het extract dat met de voorloop van brandewijn uitgetrokken is. Het poeder van de gewone mechoacan mag ingegeven worden van een vierendeel lood tot twee, dan kinderen hebben genoeg aan een half vierendeel lood in suikerkoekjes gegeten of onder marsepein gebakken. Maar de jalapa, omdat die veel sterker werkt, dient niet anders dan als in zeer hardlijvige hoger gebruikt te worden dan tot een vierendeel lood. Dan de meer vermelde Monardus meent dat men de maat van de werking zelf in de hand heeft. Want, schrijft hij, zijn werking met wat vleesnat of dergelijke te nemen komt op te houden. Wat de bijzetter van Dodonaeus een teugje wijn ook toeschrijft. Maar zulks wordt wel te recht berispt in Monardus door een andere Spaanse geneesmeester Fragoso die voor hem de ondervinding had.

WITTE WIJGAARD of Bryonia alba is van dezelfde kracht, doch, zoals reeds gezegd is, behoorlijk wat scherper. Dan omdat het alreeds beschreven is in 3^de en 5^de van onze inleiding tot de Hollandse geneesmiddelen zullen wij we er hier geen uitgebreider gewag van maken. Onder de water afzettende windekruiden is mede Tamus, labrusca of WILDE WIJNGAARD (Tamus) die gewoonlijk wilde Bryonia genoemd wordt en zelfs ook bij Lobel hoewel Dodonaeus zulk tegenspreekt. De wortel is warm en droog tot in de derde graad met een afvegende kracht. Laat de waterachtige vochtigheden lozen, hetzij als afkooksel of poeder. Hetzelfde kunnen ook de bessen, doch wat slapper.

Dit is alleen dat men in jonge, oude en slappe lieden en ook waterzuchtige vrouwen die zwanger zijn zou mogen ingeven, dan diegene die hierna volgen, omdat ze sterk en krachtig zijn, dienen niet dan voor heel sterke lichamen.

CARTHAMUS of wilde saffraan wiens zaad alleen gebruikt wordt is warm in de eerste en droog in de tweede graad. Dat zaad gestampt en het sap daarvan uitgeperst met mede of hoendersap ingegeven jaagt niet alleen de taaie slijmerigheden af maar ook de waterige vochtigheid. Opent mede de lever, helpt de geelzucht en het water. Dan het beroert de maag en laat walgen wat verbeterd wordt mits daarbij anijszaad, gember, mastiek of dergelijke bij gemengd worden die de maag versterken kunnen. Uit het binnenste merg wordt een goed geneesmengsel in de apotheek gemaakt dat diacarthamum genoemd wordt om alle waterachtige, dunne of weiachtige vochtigheden uit het lijf te drijven en is daarom zeer nuttig om de waterzuchtige mensen van hun overvloed te ontlasten. Men mag de species of het klaar gemaakte poeder ingeven van twee scrupels tot vier.

BREM of Genista is verwarmend en verdrogend tot in de tweede graad, ontsluit en maakt zuiver, is dun van delen en vooral het zaad wat ook het meest gebruikt wordt. Hetzelfde als mede de bladeren en topjes die in wijn gekookt en gedronken opent alle verstopping en zet het water zeer af. Waartoe noch krachtiger bevonden wordt het zout dat uit de loog getrokken is van de droge takjes of twijgjes die tot as verbrand zijn.

VLIER is warm in de tweede en droog in de eerste graad, nuttig en geschikt voor de waterzuchtige omdat ze de waterige, slijmerige en galachtige vochtigheden afdrijft, hoewel niet zonder beroering van de maag. Zulks doen zachtjes de jonge scheutjes die in het voorjaar uit de wortel, net als asperges, voortkomen en als salade of moes gebruikt worden of ook het uitgeperste sap gedronken. De verse bloemen hebben dezelfde kracht die als ze gedroogd zijn verliezen. De groene middenschors van de takjes is de bladeren en jonge scheutje vrij gelijk van werking, het sap dat daarvan met wijn of wei uitgeduwd wordt is sterker en laat dapper. De zaden of bessen in azijn geweekt en dan gedroogd en tot poeder gebracht en een drachme met wat anijszaad in wat wijn enige dagen na elkaar (44) ingegeven jagen zachtjes de waterige vochtigheden uit het lijf.

HADIG, (Sambucus ebulus) is warm en droog in de tweede of in het begin van de derde graad, drijft het water van de waterzuchtige door de kamergang af, soms ook door het braken en bezwaart de maag. Het sap heeft de meeste kracht en wordt getrokken uit de wortel of middenschors van de stam die gestampt wordt met gerstewater en vermengd met suiker en wat kaneel of notenmuskaat en zulks tot een ons.

LIS met purperen bloem (noch sterker is de witte) is heet en droog in de derde graad, scherp en bijtend en daardoor de maag en het ingewand zeer tegen. Jaagt zeer krachtig de waterachtige vochtigheden af en daarna ook de gal en slijm, opent de verstopping. Daartoe is geschikt een ons van het sap dat geperst is uit de verse wortels en vermengd onder wei of krenten of rozijnensap met wat suiker en wat kaneel. Hetzelfde dat dikwijls met dooiers van eieren gebruikt wordt geneest de verouderde waterzucht. Het poeder van de gedroogde wortels moet genomen worden van een drachme tot twee uit hetzelfde nat. Als het gekookt is geeft het geen afdrijvende kracht over. Is ondienstig voor diegene die al te zwak zijn en vooral voor zwangere vrouwen omdat het net als andere dingen die het water sterk afzetten de stonden en vrucht afdrijft.

SAUTENELLE of zeewinde is heet en droog tot in de derde graad, bitter en brak van smaak en bijt met enige scherpte bij de tong. Lost sterk alle rauwe en waterige overtolligheid door de kamergang en opent de verstopping van de lever, helpt dientengevolge de waterzuchtige als het met wat rabarber geweekt of het sap tot een half ons met enig vleesnat ingegeven is of ook het poeder tot een drachme met wat kaneel, gember en veel suiker in hetzelfde nat. Want anders beroert het al te zeer de maag. Wij zijn hier te lande gewend de bladeren te zouten en in tonnetjes te leggen om als salade of tussen de spijs te gebruiken.

WILDE of EZELSKOMKOMMER (Momordica elaterium) is van dezelfde hoedanigheden als sautenelle, zeer bitter, afvegend en opent de mondjes van de aderen, drijft vooral het water onder en boven af en ook het slijm en de gal wat net zo krachtig de wortel ook doet, maar noch krachtiger het sap dat uit de rijpe vrucht in het najaar zachtjes geperst wordt wat men elaterium noemt. Dan het wordt vermengd en gematigd met enig verzachtend nat of met tragacant, daarbij doet men wat kaneel of spijk. Men geeft dit elaterium van tien tot twintig azen. Castor Durant schrijft dat hij te Rome veel waterzuchtige genezen heeft door hen alle dagen maar drie azen met een drachme konserf van rozen in te geven. Het poeder van de wortel mag men gebruiken van vijftien tot dertig azen, het afkooksel van een half tot een geheel drachme.

Omdat mede door al te grote hevigheid het water afgedreven wordt door wonderboom of mollekruid, wolfsmelk, duivelsmelk, esula, mezereon en laureola en noch heviger door Euphorbium en dat wij het niet raadzaam vinden die te gebruiken omdat ze meer schade aan het lichaam toe brengen door hun geweld dan voordeel door afzetten hebben wij het onnodig geacht daarvan hier uitvoeriger te handelen. Maar ik kan niet een geneesmiddel overslaan dat pas kort geleden uit China gebracht is en op wel op Aloë lijkt, het is oranjerood, helder en breekbaar als gesmolten hars dat GUTTAGAMMAU genoemd wordt. Geeft in het begin weinig smaak, maar brandt daarna zo dapper dat Clusius twijfelt of het een sap van Euphorbium zou zijn. Wordt van vijftien tot twintig azen ingegeven om het water af te zetten. Dan als het geen heel sterke maag treft beroert die mede tot braken.

6. Die het Braken verwecken.

OXYMEL (dat is Syroop van Honigh ende Azijn) wert van sommighe onder de Braeck-middelen gestelt, dan en kan daer toe niet veel selver doen, maer wel helpen. Want als de Maegh overladen is, met veel taeye, ende slijmerighe vochtigheden, soo konnen de selvige bequamelick door het Oxymel te voren verdunt, ende bereyt werden, insonderheyt door het geene dat met Agaricum vermenght is, het welck oock tot het braken doet.

RADYS, (insonderheyt de schorssen, die scherper van smaeck, ende stercker van kracht zijn) voor den eten gegeten, doet sonder moeyelickheyt braken, insonderheyt met het gemelte Oxymel in-gegeven. Verdunt, ende suyvert de slijmerigheydt van de Maegh, ende smijt die boven uyt, sonder ongemack van jonge, ofte oude luyden. Werden twee oncen van den selfden in schijfkens gesneden kleyn gestampt, ende dan met Honigh-water, ofte Mede het Sap uyt-geperst, ende lauw in-gegeven: dan van het Saet (’t welck stercker is) drie ofte vier drachme gestooten, oock met Mede, ofte Wey, ende Gerste-water.

De Wortels van PEPOENEN en hebben geen uyt-stekende hoedanigheyt, suyveren mede (gelijck de Radijs) door braken, de Maegh, sonder eenige (45) moeyelickheyt, ende sulcx, tot poeyer gebracht van twee scrupels tot een drachme.

NETELEN zijn wat scherper, als de voorgaende, en werpen niet alleen de slijmerige Vochtigheden uyt de Maegh, maer treckense oock uyt de omliggende deelen, ende doen, sonder verhitten ofte bijten, lichtelick braken. Men geeft het gestooten saet met Mede, ofte yet anders, van een half tot een heel drachme.

De plante die in ’t Griex, ende Latijn Asarum, in ’t Francois Cabaret geheeten wert, voert by ons den naem, nae de gelijckenisse van de bladeren MANS-OOREN, ende om dat het veel onder de Haselaers groeyt HASEL-WORTEL. Gelijk oock by de Hooghduytschen Hasel-wurtz. Is heet ende droog in den derden graed, dun makende, ende openende, doet stercker, als de voorgaende, losen, eerst de Maegh, daer nae oock de naest, ende verder geleghene Deelen, ende sulcx met weynigh moeyelickheydt. De wortel gestooten geeft men van een half drachme tot vier scrupels: maer in eenigh nat geweeckt, van anderhalf drachme tot drie. Met koocken vervlieght sijn kracht, gelijck oock van andere Braak-middelen. In de Somer valt het gereeder het Sap van de bladeren te gebruycken, uyt-geperst met Mede, Wijn, Wey, ofte diergelijcke. Men is gewoon daer toe de bladeren te tellen, dan alsoo het eene grooter ende swaerder is, als het ander, soo maeckt sulcx onsekere rekeningh. Derhalven is ’t beter, dat de selvige gewogen werden; ende soo kan men nemen van een, tot anderhalf, ofte 2 drachmen, ende by het uyt geperste mengen een once Oxymel met Agaricus

Nu, om de selvige het heele jaer door te konnen gebruycken, ende dat ick bevonden hebbe de Bladeren des Winters nergens nae soo veel kracht te hebben, als des Somers, soo laet ick in de Mey daer van Conserven maecken, met drie mael soo veel Suycker, ende daervan een once, ofte derd’half loot in t’voorsz. nat een nacht, werm staende, weecken: ende dan uytperssen.

De middel-schorsse van een OCKERNOTEN-BOOM, insonderheyt wanneer hy in sijn volle sap is, gedrooght, ende kleyn gestooten, verweckt overgeven; ende noch sachter de kleyne kattekens, die voor het bloeysel gaen, ende af-vallen als de bladeren komen. Want in den oven gedrooght, ende dan gestooten zijnde, doen van een half drachme tot een geheele braken, met Wijn, ofte eenigh versachtende nat in-gegeven, ende genesen de pijn in den Buyck, ende Nieren.

(7) Ende dit is belangende de simpele af-drijvende middelen. Nu werden uyt de selfde ook gemengde gemaeckt, ende in den Apoteek tot het gebruyck gereet gehouden.

Soodanighe zijn om Alderhande vochtigheden

Af te setten Diacatholicum, ende Extractum Catholicum: om de Gal, Syroop van Provency-Rosen, Bitter-Heyligh, Pruym-Cruydt, simpel ende gemengt, Suycker van Rosen; als oock dese sachte Pillen, de Hiera, Stomachicae, Assaieret, Russi, ende die stercker zijn, Sine quibus, ende Aureae: om de Slijmerigheyt, Conserf van Dadels, Benedicta, Laxativa, Hiera Diacolocynthidos, Diacarthamum, Pillen van Agaricus, Lucis, Cochiae, de Hermodactylis, ende Polyschrestae: om de Swarte Gal Diasene, Confectio Hamech, Pillen van Duyve-kervel, Indae, de lapide Cyaneo: om het geel Water, Diacarthamum, Eclet. Hydragogum, Elect ende Pillen è Thymelaea

Men kan uyt de Simpelen met weecken Extract maeken, gelijck van Rhabarber, Sene-bladeren, Agaricus, swart Nies-kruydt, ende andere in Brandewijn, waer van dan in kleynder hoop Pillekens konnen gemaeckt werden.

Om vorder te vertoonen, op wat wijse de verhaelde af-settende Genees-middelen moeten in ’t werck gestelt werden; soo sal ick beginnen van de Set-pillen, ende Clysteren, ende komen dan tot de gene, die uyt elck deel des Lichaems de overtolligheyt loosen.

(8) Den Buyck wert geprickelt tot Kamergangh door SET-PILLEN. Daer toe konnen voor jonghe kinderen dienen een wortelken van Beet, ofte Althea, met zoute boter vet gemaeckt. Men kan oock nemen een endeken van een dun Keersjen mede alsoo bestreeken: ofte een Doeyer van een versch Ey met zout, ende een weynigh Saffraen in een dun langh doucxken gedaen. Sommighe setten de selve een langhwerpighe gesuyckerde Amandel. Hier toe kan mede genomen werden Spaensche seep, ofte een langhwerpige reep van Speck. Maer de meeste Set-pillen werden gemaeckt van Honigh, in een yseren lepel gekoockt tot dat hy swart ende hart wert; want daer van krijght hy een scherpigheyt, waer door hy den aers-derm tot losingh prickelt. Ende als hy noch scherper dient, soo wert daer zout onder gemenght, ende moet hy noch stercker wesen, Muyse-keutelen, poeyer van Bitter-heyligh, ofte Coloquint. Dan dit en zoude niet dienen de gene, die met speen gequelt zijn, ofte die eenighe sweeringhen aen ’t endt hebben, (alsoo daer toe versachtende, ende suyverende middelen dienstigh zijn) noch oock bevruchte vrouwen. Want, gelijck een out Griecx Genees-meester schrijft, de gene, die drie maenden gedragen hebben, bederven met scherpe pillen haer vrucht.

(9) Dewijl tot een lichte, ende gereede ontlastingh de wegen, door de welcke de overtolligheyt af-gedreven wert, nootsakelick dienen vry te zijn, soo mach een CLYSTEER, die de dermen suyvert, ende de mondekens der aderen van ’t Derm-scheyl opent, wel gerekent werden onder de bereyde (46) middelen. Hier te lande plagh men voor desen groote swarigheydt te maken om een Clysteer te laten setten, ja men dede de vrienden daer over vergaderen, als ofte den hals daer aen gehangen hadde, gelijck ten deele oock te sien is in de Aenmerckingen van Dr. Pieter van Foreest van Alckmaer. Nochtans is het de aldersachtste Genees-middel, dewijl sy niet eens eenigh voornaem deel en raeckt, als over by de dicke Dermen (gelijck hier voor in ‘t 3. Capittel, 3. boeck, en No 4. van de Schat der Ongesontheydt, verhaelt is) niet schietende: waerom wy oock somtijts, wanneer het gebreck sulcx vereyscht, scherpe dingen, daer by vermengen, die het deel andere niet en soude konnen verdragen, ende nochtans sonder eenigh letsel geset werden. Veel minder konnen beschadigen, die wy versachtende, ende verkoelende noemen, tot Koortschen, ende andere heete Sieckten, in de welcke niet en komt, als dat men wel van bovenen soude mogen in-nemen. Maer de Clysteren werden bereyt van verscheyde krachten: Sommige versachten de verharde Vuyligheyt, ende doen losen de gene, die op-gestopt is, Andere verdrijven de beslote Winden, Eenige suyveren de Dermen van dick ende taey slijm, die aen de selfde ghekleeft is, Anderen trecken de overtollige Vochtigheden van bovenen na beneden, Sommige stillen ende versachten de scherpigheydt van de Pijn, Sommighe houden den Buyck-loop tegen, stoppen het bloedt, ofte genesen de sweringen in de Dermen. Een Clysteer bestaet gemeenlick uyt thien ofte elf oncen nat, drie oncen Syroop ofte Olye, ende een weynigh Zout; ende somtijdts een once, ofte meer van af-drijvende Electuaryen.

Een versachtende Clysteer,

N. Heemst, ende Lelyen-wortels, van elcx 1 once, Bl. Van Maluwe, Violen, Bilsen-kruydt, Glas-kruydt, van elcx 1 handt vol. Lijn-saet, Foenu-grieck, van elcx 1 half loot. Gekoockt in water, ofte half soete-melck tot op 10 oncen, ende dan door-gedaen zijnde, doet daer by versse Boter, Ganse-smout, van elcx 3 once, Olye van Violen 3 oncen. Menght.

Een Clysteer om de winden te verdrijven.

N. Glas-kruydt, Orego, Calaminthe, Camillen, Dil, van elcx 1 handt vol. Bakelaer 1 once, Anijs-saet, Venckel, Carvi, Cumijn, van elcx 1 loot. Gekoockt als boven tot 10 oncen, ende dan by-gedaen Conserf van Dalen 1 once, Olye van Wijnruyt 3 oncen, Zout 1 drachme. Menght tot een Clysteer.

Een suyverende, ende af-vegende Clysteer werdt aldus gemaeckt:

N. Calaminthe, Averrone, Alssem, Kleyne santorye, Winter-gerste, Magere Semelen van elcx 1 handt vol. Saet van Wilde Saffraen, 1 loot. G tot 10 oncen, ende dan by-gedaen Bitter-heyligh, 1 once, Honigh van Rosen 3 oncen, Zout 1 drachme. M. tot een Clysteer.

Hier van kan men oock een Clysteer maken die werckt, ende af-drijft, daer by kokende 1 once Zene-bladeren, ofte 1 loot Coloquint, ende stercker Elect. by-mengen, als gemengt Pruym-kruyt, Cons. Hamech, ofte diergelijcke. Sonder eenige Olyen, ofte Vettigheyt daer by te doen.

Na den aftreck isser somtijts van nooden een Clysteer, ofte die Pijn kan stillen, ofte den onmatigen Loop tegen-houden, ende de Dermen verstercken, ofte het Bloet-stoppen, ofte de Sweeringen der Dermen genesen.

Een Pijn-stillende kan gemaeckt werden even als de Versachtende, alleenlick daer by doende twee Doyeren van Eyeren

Een stoppende sal men aldus bereyden:

N. De Wortels van Herts-tonge, d.i. Bistorte, 1 once, Bladeren van Weechbre, Wit Wolle-kruydt, van elcx 2 handt vol. Bloemen van Wilde Granaden, Roode Roosen, van elcx 1 handt vol. Zaet van Porceleyn, Suuringh, van elcx 1 loot. Gekoockt in Smits-water tot 10 ofte 12 oncen, sonder Olyen. Tot een Clysteer.

Noch meerder sal het stoppen, het bloedt stelpen ende de sweringen der Dermen verdroogen, ende heelen, indiender by-gedaen werdt Draken-bloedt, Bolus Arm. van elcx 1 half loot, ende indien het gekoockt werdt in plaets van Water in sap van t’samen-treckende Kruyden.

(10) Daer zijn oock sommighe dingen, die ingenomen den Buyck weeck maken, ende sachtelick de Vuyligheyt, die sy ontmoeten, doen losen. Soodanighe werden bequamelick voor den eten ghebruyckt, op dat sy door de selvige neder-geset zijnde, te rasscher mochten af-schieten. Derhalven, indien om den buyck sacht te maken niet en helpen, noch Moes, noch Olie, noch Boter, noch Pruymen, noch Corinthen, dan sal men een ure voor den eten in-slorpen een once ofte anderhalf Manna in Vleys-nat gesmolten, ofte een once Morgh van Cassia met wat Suycker ende Annijs. Maer als hier met eenen oock vereyscht werdt eenighe suyveringhe van de Maegh, soo kan men een half-drachme van Maegh-pillen, Psillen Russi, van Aloë, ofte Rhabarber tot vijf ofte seven Pillekens ghemaeckt, ofte een scrupel Extract van Rhabarber mede door den eten in-nemen. Want dat sal alsdan meerder wercken, als offer dry-mael soo veel op een ander tijt in-genomen was. Sulcks bevinden wy dat bequamelick des avondts geschiet, want dan werckt het ’s anderen-daeghs ’s morgens wel, ende gemackelick. Die dese dingen, hoe-wel geheel sacht, noch tegen staen, mach twaelf Pruymen koken in eenigh nat, daer te voren twee ofte dry drachme Zene-bladeren in geweeckt zijn geweest, ende eten die met wat Suycker. Op de eyghe maniere werden in den Apoteeck bereyt de Geconfijte Corinthen, tot den selfden eynde (47) dienende.

Wanneer den buyck noch weeker dient gemaeckt te werden, sonder merckelicke beroeringe der Vochtigheden, voornamellick in het Weder, brandende Koortschen, ende fellen Dorst, dan sal men ’t navolgende voorschrijven:

N. Manna 2 oncen. Smeltse in een Af-ziedsel van Thamarinden in Hoender-nat gedaen, tot een Dranxken, ende drie uyren voor den eten in-gegeven.

Ofte noch stercker aldus:

N. Het mergh van Cassia 10 drachme, met wat Sp. Dianisi, ende bereyde Wijn-steen, voor een Bolus.

Ofte soo:

N. Simpel Pruym-kruydt 6 drachme, Diacatholicum 1 loot, mede voor een Bolus.

Maer als de Vochtigheden besonderlick moeten af-gedreven werden, dan moet de Genees-middel langer tijdt voor de spijse gaen, op dat het suyver ende door geenderhande gemenghsel gebroken uyt de Maegh schiete, ende eerder in de Aderen door-dringe, als het door het by-komen van de spijse belet kan werden. Om de Maegh te suyveren ende te ontlasten, is Aloë bequaem, voor de Lever Rhabarber, voor de Milt Sene-bladeren, voor de Dermen ende het Derm-scheyl Agaricum; hoe-wel oock elck noch in andere deelen, ende op andere Vochtigheden haer krachten doen. Door dese werden dan uyt het eerste deel des Lichaems sonder het vorder Lichaem te beroeren de bereyde Vochtigheden ghetrocken. Ende by exempel aldus uyt de Maegh:

N. Pillen van Assaieret, ofte van Bitter-Heyligh, een half drachme, Extract van Rhabarber 1 scrupel, ofte poeyer van Rhabarber een half drachme, met Syroop van Alssen. Maeckt 9 ofte 11 Pillekens.

De pillen blijven langer in de Maegh, ende suyveren dien volgende beter als een drancxkens, hoe-wel gelooft wert, het selfde de kanten van de Maegh beter af te spoelen. Behalven dat de bitterheyt van de drancxkens meerder geproeft wert, ende derhalven meer tegen staen. Dan die niet wel pillen, ofte Bolus slicken en kan, mach men in-geven, het volgende.

N. Specyen ofte Poeyer van Bitter-Heyligh. Rhabarber, van elcx een half drachme, Gemenght met Alssen-wijn 1 once. Tot een Drancxken.

Indien het stercker wesen moet, soo kan men daer by doen Conserf van Dadels een half loot.

Maer als de Slijmerighe, ofte Galachtige onsuyverheyt van de Maegh, qualickheyt, walging, met een swacke pols, ofte oock flauwte veroirsaeckt, dan moet men met sachter dingen de sake seker bestieren. Indien yemandt oock de bitterheydt van den Aloë tegen is, die mach Rhabarber gebruycken, ende den gene, die den Rhabarber walght, kan Sene-bladeren besigen op die maniere, gelijck ick terstont sal seggen. Maer wanneer nu de Galachtige vochtigheyt dieper om de Maegh, om het Buyck-klier-bedde, om het Derm-scheyl, leyt, dan moetse aldus wech-genomen werden.

N. Rhabarber dun gesneden 3 drachme, Caneel een half scrupel, ’s nachts geweeckt in Cichorey-water 2 oncen; des morgens door, ende dan daer by gedaen Simpel, ofte Gemenght Pruym-kruydt (nae het sterck moet wercken) 3 drachme. Syroop van Cichorey met Rhabarber een half once. Bereyde Wijn-steen een half drachme. G. voor een drancxken.

Als het haestigh te doen is, en heeft men maer in te nemen anderhalf loot van Conserf van Dadels, Pruym-kruydt, ofte een loot ofte anderhalf Suycker van Rosen, by sijn selve, ofte liever met de voorschreven Syroop, Wijn-steen, ende gedistilleert water, als van Endivye, ofte Agrimonye vermenght.

Wanneer het quaet soo vast steeckt in dese plaetschen, datter te vresen staet, het selvighe voor een Purgatye niet en sal wijcken, dan kan men een Mey-dranck maken, om in drie vier reysen te drincken, ende soodanighen, die met eenen bereyt, ende af-drijft, gelijck volght:

N. Wortels van Cichoreye, Peterselye, van elcx een once, Schorssen van Capper-wortels, in azijn ses uyren geweeckt een half once. Bladeren van Agrimonye, Endivyen, Chamaedrys, Duyve-kervel, van elcx een hant vol. Anijs-saet een half loot. Te samen in water gekoockt tot 9 oncen, ende dan ’s nachts in ’t doorgedane geweeckt Sene-bladeren 6 drachme, Rhabarber 3 drachme, Caneel een scrupel, ’s Morgens by het door-gewrongen gemenght, Syrup Byzantin. ofte van Cichorey met Rhabarber een once. M. tot een Apozema, voor 3 reysen, ’t morgens te drincken.

Nae dit voorschrift konnen voor alderley Vochtigheden Drancken bereyt werden, om de onsuyvere uyt het eerste deel van ’t Lichaem te drijven. Maer even-wel in Water-sucht, alsoo het Geel water in vaste vliesen besloten leyt, ende van den purgeer-wegh wat af-gelegen, soo wert aldaer vereyscht de kracht van stercker Purgatyen.

(10) Vorder de Onsuyverheydt der Vochtigheden in het tweede deel van ’t Lichaem, dat is, in de grote Aderen, zijnde, moet, by aldien sulcx de Swackigheyt van de krachten, ofte de Sterckte van de Sieckte niet en beletten, door stercker middelen wech genomen werden, ende dient by de verhaelde gedaen andere die Scammonye, Turbith, Hermodactyli, Quint-appel, ende diergelijcke in hebben; gelijck daer zijn Diacarthamum, Conserf, Hamech, ende oock eenige te voren al genoemt.

Nae dat dan de eerste deelen van ons Lichaem wel geopent, ende gesuyvert zijn, soo komt men tot het derde, ’t welck is van d’uyterste deelen, gelijck (48) de onsuyverheyt van Hooft, Lendenen, Gewrichten, als oock de waterachtighe vochtigheden in de Water-suchtighe, moeten met noch stercker uyt-getrocken werden, de welcke na de krachten sullen wesen, ende het Lichaem bereyt is, in behoorlijck gedaente, ende gewicht, dienen in ’t werck gestelt.

6. Die het braken verwekken.

OXYMEL (dat is siroop van honig en azijn) wordt door sommige onder de braakmiddelen gesteld, dan kan daartoe niet veel zelf doen, maar wel helpen. Want als de maag overladen is met veel taaie en slijmerige vochtigheden, dan kunnen die goed door het oxymel dat tevoren verdund en klaar gemaakt is en vooral door hetgeen dat met Agaricum vermengd is wat ook tot het braken komt.

RADIJS, (vooral de schors die scherper van smaak en sterker van kracht is) voor het eten gegeten laat zonder moeilijkheid braken, vooral met het vermelde oxymel ingegeven. Verdunt en zuivert de slijmerigheid van de maag en smijt die erbovenuit zonder ongemak van jonge of oude lieden. Er worden twee ons hiervan in schijfjes gesneden, klein gestampt en dan met honigwater of mede het sap uitgeperst en lauw ingegeven, dan van het zaad (wat sterker is) drie of vier drachme gestampt en ook met mede of wei en gerstewater.

De wortels van PEPOENEN hebben geen uitstekende hoedanigheid, zuiveren mede (net zoals de radijs) door braken de maag zonder enige (45) moeilijkheid en zulks tot poeder gebracht van twee scrupels tot een drachme.

NETELEN zijn wat scherper dan de voorgaande en werpen niet alleen de slijmerige vochtigheden uit de maag, maar treken ze ook uit de omliggende delen en laten zonder verhitten of bijten gemakkelijk braken. Men geeft het gestampte zaad met mede of iets anders van een half tot een heel drachme.

De plant die in het Grieks en Latijn Asarum en in het Frans cabaret genoemd wordt voert bij ons de naam naar de gelijkenis van de bladeren MANSOREN en omdat het veel onder de hazelaars groeit HAZELWORTEL. Net als bij de Hoogduitsers Hasel-wurtz. Is heet en droog in de derde graad, dun makend en openend, laat sterker dan de voorgaande lossen en eerst de maag en daarna ook de naast en verder gelegen delen en zulks met weinig moeilijkheid. De gestampte wortel geeft men van een half drachme tot vier scrupels, maar in enig nat geweekt van anderhalf drachme tot drie. Met koken vervliegt zijn kracht zoals ook van andere braakmiddelen. In de zomer is het aanwezige sap van de bladeren te gebruiken dat uitgeperst wordt met mede, wijn, wei of dergelijke. Men is gewoon daarvoor de bladeren te tellen, maar omdat de ene groter en zwaarder is dan een ander maakt zoiets een onzekere rekening. Derhalve is het beter dat het gewogen wordt en zo kan men van een tot anderhalf of 2 drachmen nemen en bij het uitgeperste een ons oxymel mengen met Agaricus

Nu om het gehele jaar door te kunnen gebruiken heb ik ondervonden dat de bladeren ‘s winters nergens zo veel in kracht in hebben als zomers laat ik in mei daarvan conserven maken met drie maal zoveel suiker en daarvan een ons of derde half lood in het voor vermelde nat een nacht warm staan te weken en dan uitpersen.

De middenschors van een WALNOTENBOOM en vooral wanneer hij in zijn volle sap is dat gedroogd en klein gestampt wordt verwekt overgeven en noch zachter de kleine katjes die voor de bloei gaan en afvallen als de bladeren komen. Want als het in de oven gedroogd en dan gestampt wordt laat van een half drachme tot een geheel braken en met wijn of enig verzachtend nat ingegeven geneest het de pijn in de buik en nieren.

(7) En dit is wat de enkel afdrijvende middelen aangaat. Nu worden hieruit ook gemengde gemaakt en in de apotheek tot het gebruik gereed gehouden.

Zodanige zijn om allerhande vochtigheden

af te zetten, Diacatholicum en Extractum Catholicum, om de gal af te zetten, siroop van Provencie rozen, bitter heilig, pruimkruid, enkelvoudig en gemengd, suiker van rozen en ook deze zachte pillen de Hiera, Stomachicae, Assaieret, Russi, die sterker zijn Sine quibus en Aureae, om de slijmerigheid af te zetten konserf van dadels, Benedicta, Laxativa, Hiera Diacolocynthidos, Diacarthamum, pillen van Agaricus, Lucis, Cochiae, de Hermodactylis en Polyschrestae, om de zwarte gal af te zetten, Diasene, Confectio Hamech, pillen van duivekervel, Indae, de lapide Cyaneo, om het gele water af te zetten Diacarthamum, Ecletarium Hydragogum, Electarium en Pillen è Thymelaea

Men kan uit de enkelvoudige met weken een extract maken zoals van rabarber, sennebladeren, Agaricus, zwart nieskruid en anderen in brandewijn waarvan dan in kleinere hoop pilletjes gemaakt kunnen worden.

Om verder te vertonen op welke wijze de verhaalde afzettende geneesmiddelen in het werk gesteld moeten worden zal ik beginnen van de zetpillen en klysma’s en dan tot diegene komen die uit elk deel van het lichaam de overtolligheid lossen.

(8) De buik wordt tot kamergang geprikkeld door ZETPILLEN. Daartoe kunnen voor jonge kinderen een worteltje van biet of Althea dienen dat met zoute boter vet gemaakt wordt. Men kan ook een eindje van een dun kaarsje nemen die er ook mee bestreken is of een dooier van een vers ei met zout en wat saffraan in een dun lang doekje doen. Sommige zetten het als een langwerpige gesuikerde amandel. Hiertoe kan mede genomen worden Spaanse zeep of een langwerpige reep van spek. Maar de meeste zetpillen worden gemaakt van honig die in een ijzeren lepel gekookt wordt totdat het zwart en hard wordt want daarvan krijgt het een scherpte waardoor het de aarsdarm tot lozen prikkelt. En als het noch scherper dient, dan wordt daar zout onder gemengd en moet het noch sterker wezen, muizenkeutels, poeder van bitter heilig of kolokwint. Dan zal dit niet dienen diegene die met aambeien gekweld zijn of die enige zweren aan het eind hebben, (omdat daartoe verzachtende en zuiverende middelen nuttig zijn) noch ook bevruchte vrouwen. Want zoals een oud Grieks geneesmeester schrijft dat diegene die drie maanden gedragen hebben met scherpe pillen hun vrucht bederven.

(9) Omdat tot een lichte en klaar gemaakte ontlasting de wegen waardoor de overtolligheid afgedreven wordt noodzakelijk vrij dienen te zijn mag een KLYSMA die de darmen zuivert en de mondjes van de aderen van het darmscheil opent wel gerekend worden onder de voor bereidende (46) middelen. Hier te lande plag men om een klysma te laten zetten grote zwarigheid te maken, ja men laat de vrienden daarover vergaderen alsof de hals daarvan afhangt zoals gedeeltelijk ook te zien is in de opmerkingen van dr. Pieter van Foreest van Alkmaar. Nochtans is het ‘t allerzachtste geneesmiddel omdat ze niet eens enig voornaam deel raakt en niet voorbij de dikke darmen (zoals hiervoor in het 3^de kapittel, 3^de boek en No 4 van de ‘Schat der Ongezondheid’ verhaald is) schiet, waarom we ook soms wanneer het gebrek zulks vereist er scherpe dingen bij mengen die het deel anders niet zou kunnen verdragen en wordt nochtans zonder enig letsel gezet. Veel minder kunnen beschadigen die we verzachtend en verkoelend noemen die tegen koortsen en andere hete ziekten waarin niets anders komt dan dat men wel van boven zou mogen innemen. Maar de klysma’s worden gemaakt van verschillende krachten. Sommige verzachten de verharde vuiligheid en laten lossen diegene die opgestopt zijn. Anderen verdrijven de besloten winden. Enige zuiveren de darmen van dik en taai slijm die daaraan gekleefd is. Anderen trekken de overtollige vochtigheden van boven naar beneden. Sommige stillen en verzachten de scherpte van de pijn. Sommige houden de buikloop tegen, stoppen het bloed of genezen de zweren in de darmen. Een klysma bestaat gewoonlijk uit tien of elf ons nat, drie ons siroop of olie en wat zout, soms een ons of meer van afdrijvende electuarië.

Een verzachtende klysma;

N. Heemst en leliewortels, van elk 1 ons, bladeren van maluwe, violen, bilzekruid, glaskruid, van elk 1 hand vol, lijnzaad, fenegriek, van elk 1 half lood, gekookt in water of half zoete melk tot op 10 ons en dan doorgezeefd, doe daarbij verse boter, ganzenvet, van elk 3 ons, olie van violen 3 ons en meng het.

Een klysma om de winden te verdrijven.

N. Glaskruid, Origanum, Calaminta, kamille, dille, van elk 1 hand vol, bessen van laurier 1 ons, anijszaad, venkel, karwij, komijn, van elk 1 lood, gekookt als boven tot 10 ons en dan er bij doen konserf van lelie der dalen 1 ons, olie van wijnruit 3 ons, zout 1 drachme, meng het tot een klysma.

Een zuiverend en afvegende klysma wordt aldus gemaakt:

N. Calaminta, averone, alsem, duizend gulden kruid, wintergerst, magere zemelen, van elk 1 hand vol, zaad van Carthamus, 1 lood. Gekookt tot 3 ons en dan er bij doen bitter heilig 1 ons, honig van rozen 3 ons, zout 1 drachme, mengen tot een klysma.

Hiervan kan men ook een klysma maken die werkt en afdrijft, daarbij koken 1 ons sennebladeren of 1 lood kolokwint en een sterkere electuarium bijmengen als gemengd pruimkruid, konserf Hamech of dergelijke. Zonder er enige olie of vettigheid bij te doen.

Na de aftrek is er soms een klysma nodig die of de pijn kan stillen of de onmatige loop tegenhoudt, de darmen versterkt of het bloed stopt of de zweren van de darmen geneest.

Een pijnstillende kan gemaakt worden net als de verzachtende door er alleen twee dooiers van eieren bij te doen.

Een stoppende zal men aldus klaar maken.

N. De wortels van hertstong, dit is bistorta, 1 ons, bladeren van weegbree, wit wollekruid, van elk 2 hand vol, bloemen van wilde granaten, rode rozen, van elk 1 hand vol, zaad van postelein, zuring, van elk1 lood, gekookt in smidwater tot 10 of 12 ons, zonder olie en maak het tot een klysma.

Noch meer zal het stoppen, het bloed stelpen en de zweren van de darmen verdrogen en helen indien er bijgedaan wordt drakenbloed en bolus Armeniacus, van elk 1 half lood en als het gekookt wordt in plaats van water in sap van tezamen trekkende kruiden.

(10) Er zijn ook sommige dingen die als ze ingenomen worden de buik week maken en zachtjes de vuiligheid die ze ontmoeten laten lozen. Zodanige worden goed voor het eten gebruikt zodat ze daardoor neer gezet worden om sneller te kunnen afschieten. Derhalve om de buik zacht te maken niet helpen noch moes, noch olie, noch boter, noch pruimen, noch krenten, dan zal men een uur voor het eten inslikken een ons of anderhalf manna die in vleesnat gesmolten is of een ons merg van Cassia met wat suiker en anijs. Maar als hier meteen enig zuivering van de maag ook vereist wordt dan kan men een half drachme van maagpillen, Psillen Russi, van Aloë of rabarber die tot vijf of zeven pilletjes gemaakt zijn of een scrupel extract van rabarber mede door het eten innemen. Want dat zal dan meer werken als of er drie maal zoveel op een ander tijd ingenomen was. Zulks bevinden we dat het beste ‘s avonds gebeurt want dan werkt het de volgende morgen goed en gemakkelijk. Die deze dingen, hoewel geheel zacht, noch tegen staan mag twaalf pruimen koken in enig nat waar tevoren twee of drie drachme sennebladeren in geweekt zijn geweest en die eten met wat suiker. Op dezelfde manier worden in de apotheek de gekonfijte krenten klaar gemaakt die voor hetzelfde doel dienen. (47)

Wanneer de buik noch weker gemaakt dient te worden zonder opmerkelijke beroering van de vochtigheden en voornamelijk in het weer, brandende koortsen en felle dorst, dan zal men het navolgende voorschrijven:

N. Manna 2 ons, smelt het in een afkooksel van tamarinden in hoendernat gedaan tot een drankje en geef het drie uur voor het eten in.

Of noch sterker aldus:

N. Het merg van Cassia 10 drachme met wat siroop Dianisi en klaar gemaakte wijnsteen voor een medische pil.

Of zo:

N. Simpel pruimkruid 6 drachme, Diacatholicum 1 lood, mede voor een medische pil.

Maar als de vochtigheden apart afgedreven moeten worden dan moet het geneesmiddel langere tijd voor de spijs gaan zodat het zuiver en door geen mengsel gebroken uit de maag schiet en eerder in de aderen doordringt als het door het bijkomen van de spijs belet kan worden. Om de maag te zuiveren en te ontlasten is Aloë geschikt, voor de lever rabarber, voor de milt sennebladeren, voor de darmen en het darmscheil Agaricum, hoewel ook elk noch in andere delen en op andere vochtigheden hun krachten doen. Door deze worden dan uit het eerste deel van het lichaam zonder het verdere lichaam te beroeren de klaar gemaakte vochtigheden getrokken. En bijvoorbeeld aldus uit de maag:

N. Pillen van Assaieret of van bitter heilig een half drachme, extract van rabarber 1 scrupel of poeder van rabarber een half drachme met siroop van alsem, maak er 9 of 11 pilletjes van.

De pillen blijven langer in de maag en zuiveren dientengevolge beter dan een drankje, hoewel geloofd wordt dat die de kanten van de maag beter afspoelt. Behalve dat de bitterheid van de drankjes meer geproefd wordt en derhalve meer tegen staat. Dan die niet goed pillen of medische pillen kan slikken mag men ingeven het volgende

N. Stukjes of poeder van bitter heilig, rabarber en van elk een half drachme, gemengd met alsemwijn 1 ons voor een drankje.

Indien het sterker moet wezen dan kan men er bij doen een half lood konserf van dadels een.

Maar als de slijmerige of galachtige onzuiverheid van de maag moeilijkheid, walging met een zwakke pols of ook flauwte veroorzaakt, dan moet men met zachtere dingen de zaak zeker stellen. Indien iemand ook de bitterheid van de Aloë tegen staat, die mag rabarber gebruiken en diegene die van de rabarber walgt kan sennebladeren gebruiken op die manier zoals ik terstond zal zeggen. Maar wanneer nu de galachtige vochtigheid dieper om de maag en om het buikklierbed, om het darmscheil ligt, dan moet het aldus weg genomen worden.

N. Rabarber dun gesneden 3 drachme, kaneel een half scrupel dat ’s nachts geweekt is in cichoreiwater 2 ons, ‘s morgens doorgezeefd en dan daarbij doen enkelvoudig of gemengd pruimkruid (nadat het sterk moet werken) 3 drachme, siroop van cichorei met rabarber een half ons, klaar gemaakte wijnsteen een half drachme voor een drankje.

Als het snel gemaakt moet worden dan heeft men maar in te nemen anderhalf lood van konserf van dadels, pruimkruid of een lood of anderhalf suiker van rozen of liever met de voorschreven siroop en wijnsteen en dat met gedistilleerd water dat van andijvie of Agrimonia vermengd is.

Wanneer het kwaad zo vast steekt in deze plaatsen dat er te vrezen staat dat het voor een purgatief niet zal wijken dan kan men een meidrank maken om in drie, vier keer te drinken en zodanige die meteen klaar maakt en afdrijft is bijvoorbeeld de volgende:

N. Wortels van cichorei en peterselie, van elk een ons, een half ons schorsen van kapperwortels die zes uren in azijn geweekt zijn, bladeren van Agrimonia, andijvie, chamaedrys en duivekervel, van elk een hand vol, anijszaad een half lood, dit wordt tezamen in water gekookt tot 9 ons en dan ’s nachts in ’t doorgezeefde en geweekte 6 drachme sennabladeren, 3 drachme rabarber en van kaneel een scrupel doen, ’s morgens bij het doormengen wordt siroop Byzantin of van cichorei met rabarber een ons gedaan en zo tot een meidrank gemaakt die in 3 maal ’s morgens gedronken moet worden.

Na dit voorschrift kunnen voor allerlei vochtigheden dranken gemaakt worden om het onzuivere uit het eerste deel van het lichaam te drijven. Maar evenwel in waterzucht, omdat het gele water in vaste vliezen besloten ligt en van de purgeerweg wat afgelegen ligt, wordt daar de kracht van sterkere purgatief vereist.

(10) Verder de onzuiverheid van de vochtigheden in het tweede deel van het lichaam, dat is die in de grote aderen zijn, moet vermits zulks de zwakte van de krachten of de sterkte van de ziekte dit niet beletten door sterkere middelen weg genomen worden en dient er bij de verhaalde gedaan te worden andere die scammonia, turbit, Colchicum, kweeappel en dergelijke in zich hebben zoals Diacarthamum, konserf Hamech en ook enige die tevoren al genoemd zijn.

Nadat dan de eerste delen van ons lichaam goed geopend en gezuiverd zijn dan komt men tot het derde wat van de uiterste delen is zoals (48) de onzuiverheid van hoofd, lendenen, gewrichten als ook de waterachtige vochtigheden in de waterzuchtige die noch sterker uitgetrokken moeten worden en die naar de krachten zullen wezen en als het lichaam klaar gemaakt is in behoorlijke vorm en gewicht in het werk gesteld dienen te worden.

Het VIII. Capittel.

Bysondere Genees-middelen voor het Hooft, ende de Herssenen,

1. Die de slijmerighe Vochtigheden door den neus trecken,

2. Door het Niessen uyt-drijven,

3. Door den Mont doen uyt-quijlen,

4. Hoe daer toe uyt enckele, de gemenghde Genees-middelen in ’t werck gestelt werden.

(1) Na dat wy verhaelt hebben de Genees-middelen, soo de gene, die de schadelicke Vochtigheden bereyden, als diese uyt de algemeene deelen des Lichaems drijven, soo sal ick nu gaen vervolgen die, de welcke het overblijfsel van de algemeene Purgatyen uyt elck deel, insonderheyt uyt de Herssenen, uyt de Longen, uyt de Borst, uyt het Herte, uyt de Lever, uyt de Milt, uyt de Nieren, uyt de Lijf-moeder, ende Gewrichten trecken ende doen losen. Ende soodanige dan oock, die de deelen, nu gantsch gesuyvert zijnde, verstercken, ende in hare vorighe gesontheyt herstellen. Sulcx moet met Genees-middelen geschieden, de welcke door bysonderen gaven elck deel te bate komt. Derhalven trecken het Snot ende ’t Slijm door de Neus de volgende:

(1) MARIOLEYNE ghewreven, ende in de Neus-gaten ghesteken, ofte ’t sap daer af door de Neus opgenomen, suyvert de Herssenen, als af-treckende alderhande slijmerige ende taeye Vochtigheyt uyt den Hoofde.

SALYE, ende BETONYE beyde gestampt ofte gewreven, ende dan in een van beyde Neus-gaten wat lang laten steken, trecken de slijmerigheyt sonder moeyten uyt, ende verlichten wonderbaerlick de Herssenen.

BEETE, soo wel Roode, als Witte, treckt met hare bracke Salpeterachtighe kracht de vuyligheydt uyt den hoofde, wanneer het sap met wat honigh-water in den Neus op-getrocken wert. Daer toe magh men oock de wortelkens selve gebruycken.

KOOLE treckt mede met sijne Salpeterachtigheydt, gelijck de Beete, in den Neus gesteken zijnde, de slijmerige vochtigheyt uyt het hooft, ende ontlast de Herssenen van alderhande overtolligheyt.

Ick sal nu seggen hoe de verhaelde Middelen vermenght in ’t gebruyck gebracht werden:

N. Bladeren van Salye, Koolen, Marioleyne, Betonye, van elcx 1 hant vol. Gestampt, ende het Sap met wat Wijn, ende Betony-water-geperst (tot een Slijm-uyt-treckende middel) in de Neus op-getrocken.

Moet het stercker wesen, soo kan daer by gedaen werden Sap van Lisch, Elaterium, ofte yet anders van ’t gene terstont volgen sal. Maer als dan en dient het Sap niet op-getrocken, dan alleen een langwerpigh ende gedraeyt doecxken, dat daer in geweeckt heeft, in de Neus gesteken. Want dat Sap in de Herssenen komende, sal daer wel veel slijms uyt-trecken, maer met een scherpe, hoe-wel niet lang-duerige pijne: waerom mede niet goet en is, dat men het poeyer van drooge kruyden (gelijck gemeenlick geschiet) door een schacht in den Neus blaest. Men moet oock met het gene men in-steeckt de Neus-gaten niet geheel stoppen, op dat den aessem, als hy gehaelt wert. Den damp ende de kracht van het Neus-middel mach brengen in de Herssenen. De Siecke moet oock sijn hooft voor over houden, op dat de vuyligheyt, die om de Herssenen ende haer Vliesen hanght, te gereeder mach in den Neus-gaten schieten.

(2) Die vorder nu de slijmerigheyt door Niesen uyt-drijven, hebben verscheyden aert. Want sy zijn scherpe als de verhaelde, ende drijven door beroeringe van de Herssenen hare overtolligheyt na voren, ende de Neus-gaten. Van soodanighen aerdt zijn de volgende:

De Wortel van hierlants LISCH, in de Neus-gaten gesteken doet niesen, ende verweckt het losen van de slijmerigheydt; het welck het Sap noch stercker uyt-voert, als veel scherper zijnde, ende derhalven oock van nooden heeft met eenigh versachtende nat gematight te werden.

ELATERIUM, ofte het Sap van wilde Concommers, daer hier voor van gehandelt is, gaet noch het Sap van Lisch in kracht te boven, soo datter oock meerder gematigheyt van nooden is.

SEEP-KRUYT is seer heet ende droogh van aert, dapper suyver-makende, waerom het voor Seep gebruyckt wert, om de wolle te Suyveren, daer van het oock de naem heeft van Lanaria, dat is Wolle-kruydt, ende Herba fullonum, Herbe à foulon. Verweckt niesen, ende treckt de Slijmerigheyt uyt het Hooft, met Honigh ghestampt, ende in de Neus-gaten gebracht.

GROOTEN VEYL, in ’t Latijn Hedera major, wert oock Hedera Dionysia by Dioscorides, ende by andere Bacchica genoemt. Want de oude Griecken hadden de Veyl Bacchus toe-geeygent, ofte om dat sy altijdt groen, gelijck hy jeugdigh, blijft: ofte om dat gelijck de Veyl alles, waer sy by kan met haer bladeren, vastelick omvat, dat oock also Bacchus, dat is, de Wijn het verstant der Menschen met malligheyt verstrickt. De Vrouwen (seyt Plutarchus in sijn Roomsche vragen) die haer overgegeven hadden tot den rasenden (daerom Maenades in ’t Griecx genaemt) Godts-dienst van Bacchus, loopen regel-recht na den Veyl, scheuren die af, ende etense: soo dat het niet ongelooflick en is, het gene sommighe seggen, datter eenen geest in de Veyl is, die de Rasernye verweckt, ende de Sinnen beroert, ende ontstelt, ende een dronckenschap maeckt sonder wijn. De Poëten plachten oock haer kranssen van Veyl te doen vlechten, ende die op haer hooft te setten, gelijck Plinius verhaelt 16. 34. dewijl sy mede, gelijck Democritus van haer gevoelde, in een halve Rasernye verssen maken. Horat. 1. Carm. 1. roert dit aen:

Me doctarum hederae praemia frontium Dis miscens superis.

Dese Veyl is seer heet van aert, scherp, doordringende, ende wat t’samen-treckende. Het sap van de bladeren, ende bezyen, door den neus opgehaelt, doet niesen, suyvert de Herssenen, ende treckt uyt het Hooft de overtollige taeye, ende slijmerige Vochtigheden.

BEVERSWYN, gelyck het in andere krachten de Herssenen, ende Zenuwen helpt, so suyvert het oock de selvige door niessen.

De wortel van HANEN-VOET, is seer scherp, gedrooght ende gestooten zijnde, ende in de neuse gesteken, verweckt het niesen

Witte NIES-WORTEL doet sterckelick niesen indien men maer een snafel in den neus steeckt, ende noch beter indien de selve te voren in brande-wijn geweeckt is. Het poeyer daer van en dient niet in den neus gedaen, ’t en zy yemant door Slapende siect, ofte Popelsy vervoert is.

EUPHORBIUM is in den reuck alleen een nieskruyt: met welckers Olye oock de neus-gaten bestreken zijnde, laten veel Waterigheyt uyt-leken.

Seep-kruydt, ende Hanen-voet moeten gestampt, ende geweekt werden in Honich-water ofte Mede, ende de wiecxkens daer in gedoopt in den neus gesteken

Nu dewijl alle de selvige zeer scherp van krachten zijn, op datter niet onverhoets over en kome, soo is sekerder dat elck bysonder, ende niet vele onder malkanderen gemenght zijnde, gebruyckt en werden.

(3) De Middelen die het Slijm uyt het Hooft door ’t gehemelte in den mont treken met knauwen, ofte gorgelen, zijn de volgende: MASTICK (te weten, die klare, ende uyt-gelesen greynen) geknauwt zijnde, treckt sacht, ende soetjens de Slijmerigheyt meerder uyt de mont, ende de keel, als uyt verre gelegene plaetsen, gelijck by nae alle andere dinghen, die men langhe in den mont laet omgaen.

ROSYNEN met Amandelen, ende Peper geknaut, suyveren mede met sacht quijlen.

Maer MOSTAERT ghestooten, ende in de mont genomen treckt het slijm uyt de Herssenen, ende in de neus-gaten gesteken doet niesen.

KERSSE vermach met haer saet het selfde da nu van het Mostaert-saet geseyt is.

Gelijck door grooter en scherper hitte noch stercker doet de wortel van PYRETHRUM ofte Bertram.

Lange PEPER, al is hy seer heet, en is evenwel soo krachtigh niet om de Slijmerigheyt uyt den Hoofde soo overvloedigh in den mont te doen komen.

LUYS-KRUYT niet alleen van wegen dat het door sijn scherpe saet in den mont ende keel sijnen brandende aert toont, maer oock van wegen bysondere kracht, treckt de Vochtigheyt ende Slijmerigheyt uyt de Herssenen, ende doetse uyt den mont loopen.

(4) De verhaelde Middelen moeten aldus in ’t werck gestelt werden.

N. Suycker Candy, 1. once, Mastick 1. loot. Lange Peper, Bertram, Luys-kruyt, van elcx 1. drachme. Dit tot poeyer gebracht, ende in popjens gebonden, tot een quijl-middel, om in den mont te houden, ende te knauwen, suyvert de tanden, het tandt-vleysch, wanghen, ende alle deelen van den mont, ende keel, te weten tot de welcke haer hitte kan reyken. Maer met gorgelen, alsoo hare kracht dan dieper doordringht, treckt het noch verder uyt de keel selve, uyt de amandelen, uyt de stroot, ende de holligheyt van ’t gemelte. Sodanigen Gorgel-water kan op dese manier bereyt werden:

N. Mostaert-saet in azijn gestooten 1. once. Opgekoockt in Honich-water tot 1. pint, ende door-gekleynst zijnde, vermengt met Sap van Kersse 1. once tot een Gorgel-water. Ofte N. Vijgen in riemen gesneden No 4. Rozijnen sonder karlen 2. oncen, Soet-hout 1. loot. Gekoockt als boven, ende dan by-gedaen Fijn poeyer van Bertram 1. drachme. Lange Peper een half drachme tot een Gorgel-water. De kracht van Kersse, Bertram, ende Peper, vermits haer fijne ende geestige stoffe, vervlieght met koocken.

Even-wel en wert noch door het gorgelen ’t binnenste van de Herssenen niet wel gesuyvert, om dat het niet en raeckt den gront van den Herssenen, daer hare Overtolligheyt meest nae toe vloeyt. Maer de beste, ende bequaemste suyvering der Herssenen sal geschieden door het gemelte, indien eenigh goet nat den neus ingehaelt zijnde met het Hooft achter over, komt vallen in de keel. Want voor by den gront van de Herssenen gaende, soo opent het den wegh, door den welcken de Overtolligheyt sijnen loop heeft, druckt kracht in de Herssenen, ende brengt hare Vuylicheyt uyt. Sulcks nat moet wat sachter wesen, gelijck op de volgende maniere:

N. Beet-wortels, Heymst-wortels, van elcx 1. once (50) Winter-gerst, Soet-hout, Rozijnen, van elcx 1 loot. G. in Mede tot 12. oncen, waer in men weycken zal Wortel van Bertram een half drachme. Het door-gevrongen nat te gebruycken als geseyt is, tot een op-snuf middel.

Het VIII Kapittel.

Bijzondere geneesmiddelen voor het hoofd en de hersens.

1. Die de slijmerige vochtigheden door de neus trekken.

2. Door het niezen uitdrijven.

3. Door de mond laten uitkwijlen.

4. Hoe daartoe uit enkele de gemengde geneesmiddelen in het werk gesteld worden.

(1) Nadat we de geneesmiddelen en zowel diegene die de schadelijke vochtigheden klaar maken en die ze uit de algemene delen van het lichaam verdrijven verhaald hebben zal ik nu gaan vervolgen die het overblijfsel zijn van de algemene purgatieven uit elk deel trekken en laten lossen en vooral uit hersens, uit de longen, uit de borst, uit het hart, uit de lever, uit de milt, uit de nieren, uit de baarmoeder en gewrichten. En zodanige dan ook die de delen die nu geheel gezuiverd zijn versterken en in hun vorige gezondheid herstellen. Zulks moet met geneesmiddelen gebeuren die door bijzondere gaven elk deel te baat komt. Derhalve trekken het snot en het slijm door de neus de volgende:

(1) MARIOLEIN gewreven en in de neusgaten gestoken of het sap daarvan door de neus opgenomen zuivert de hersens en trekt allerhande slijmerige en taaie vochtigheid uit het hoofd.

SALIE en BETONIE, beide gestampt of gewreven en dan in een van beide neusgaten wat lang laten steken trekken de slijmerigheid zonder moeite uit en verlichten wonderbaarlijk de hersenen.

BIET, zowel rode als witte, trekt met haar brakke salpeterachtige kracht de vuiligheid uit het hoofd wanneer het sap met wat honigwater in de neus opgetrokken wordt. Daartoe mag men ook de worteltjes zelf gebruiken.

KOOL trekt mede met zijn salpeterachtigheid, net zoals de biet, als het in de neus gestoken is de slijmerige vochtigheid uit het hoofd en ontlast de hersens van allerhande overtolligheid.

Ik zal nu zeggen hoe de verhaalde middelen vermengd in het gebruik gebracht worden:

N. Bladeren van salie, kolen, marjolein en betonie, van elk 1 hand vol, dit gestampt en met het sap van wat wijn en betoniewater geperst (tot een slijm uittrekkend middel) in de neus optrekken.

Moet het sterker wezen dan kan daarbij sap van lis, elaterium of iets anders gedaan worden van hetgeen terstond volgen zal. Maar dan dient het sap niet opgetrokken te worden, dan alleen een langwerpig en gedraaid doekje, dat daar in geweekt is, in de neus steken. Want als dat sap in de hersens komt zal het daar wel veel slijm uittrekken, maar met een scherpe hoewel niet langdurige pijn waarom het mede niet goed is dat men het poeder van droge kruiden (zoals gewoonlijk gebeurt) door een schacht in de neus blaast. Men moet ook met hetgeen men in de neusgaten steekt het niet geheel verstoppen zodat de adem gehaald kan worden en de damp en de kracht van het neusmiddel in de hersens mag brengen. De zieke moet ook zijn hoofd voorover houden zodat de vuiligheid die om de hersens en haar vliezen hangt beter in de neusgaten mag schieten.

(2) Die verder nu de slijmerigheid door niezen uitdrijven zijn verschillend van aard. Want ze zijn scherp zoals de vermelde en drijven door het beroeren van de hersens hun overtolligheid naar voren en de neusgaten. Van zodanige aard zijn de volgende:

De wortel van de inlandse LIS die in de neusgaten gestoken wordt laat niezen en verwekt het lozen van de slijmerigheid wat het sap noch sterker uitvoert omdat het veel scherper is en derhalve ook nodig is dat het met enig verzachtend nat gematigd wordt.

ELATERIUM of het sap van wilde komkommer waarvan hiervoor gehandeld is, gaat noch het sap van lis in kracht te boven zodat er ook meer gematigdheid nodig is.

ZEEPKRUID is zeer heet en droog van aard, dapper zuiver makend waarom het voor zeep gebruikt wordt om de wol te zuiveren waarvan het ook de naam heeft van Lanaria, dat is wolkruid en Herba fullonum, herbe à foulon. Verwekt niezen en trekt de slijmerigheid uit het hoofd als het met honing gestampt en in de neusgaten gebracht wordt.

KLIMOP, in het Latijn Hedera major, wordt ook Hedera Dionysia bij Dioscorides en door anderen Bacchica genoemd. Want de oude Grieken hadden de klimop aan Bacchus gewijd of omdat ze altijd groen, zoals hij jeugdig blijft, of omdat net als de klimop alles waar ze bij kan komen met haar bladeren vast omvat wat ook alzo Bacchus doet, dat is met de wijn het verstand der mensen met malligheid te verstrikken. De vrouwen (zegt Plutarchus in zijn Romeinse vragen) die zich overgegeven hadden aan de razende (daarom Maenades in het Grieks genoemd) Godsdienst van Bacchus lopen regelrecht naar de klimop, scheuren die af en eten het zodat het niet ongelooflijk is hetgeen sommige zeggen dat er een geest in de klimop is die de razernij verwekt, de zinnen beroert en ontstelt en een dronkenschap maakt zonder wijn. De poëten plachten ook kransen van klimop voor zich te laten vlechten om die op hun hoofd te zetten, zoals Plinius verhaalt in 16. 34 omdat ze ook, net als Democritus van hen dacht, in een halve razernij verzen maken. Horatius 1. Carm. 1 roert dit aan: ‘Me doctarum hederae praemia frontium. Dis miscens superis’.

Deze klimop is zeer heet van aard, scherp, doordringend en wat tezamen trekkend. Het sap van de bladeren en bessen dat door de neus opgehaald wordt laat niezen, zuivert de hersens en trekt uit het hoofd de overtollige taaie en slijmerige vochtigheden.

BEVERSWIJN, zoals het in andere krachten de hersens en zenuwen helpt zuivert het ook die door niezen.

De wortel van HANENVOET is zeer scherp en als het gedroogd en gestampt is en in de neus gestoken wordt verwekt het niezen.

Witte NIESWORTEL laat sterk niezen indien men maar een vezel in de neus steekt en noch beter als het tevoren in brandewijn geweekt is. Het poeder daarvan dient niet in de neus gedaan te worden tenzij iemand door slapende ziekte of m.s. vervoerd is.

EUPHORBIUM is in de reuk alleen een nieskruid met wiens olie ook de neusgaten bestreken zijn veel waterigheid uit laten lekken.

Zeepkruid en hanenvoet moeten gestampt en geweekt worden in honingwater of mede en de wikkels daarin gedoopt in de neus steken

Nu omdat allen zeer scherp van krachten zijn en zodat er niet onverhoeds overkomt is het zekerder dat elk apart en niet velen onder elkaar gemengd worden voor het gebruik.

(3) De middelen die het slijm uit het hoofd door het gehemelte in de mond trekken met kauwen of gorgelen zijn de volgende: MASTIEK (te weten die heldere en uitgezocht korrels) gekauwd trekt zacht en zoetjes de slijmerigheid meer uit de mond en de keel dan uit ver gelegen plaatsen zoals bijna alle andere dingen die men lang in de mond laat omgaan.

ROZIJNEN die met amandelen en peper gekauwd worden zuiveren mede met zacht kwijlen.

Maar MOSTERD die gestampt en in de mond genomen wordt trekt het slijm uit de hersens en als het in de neusgaten gestoken wordt laat het niezen.

KERS vermag met haar zaad hetzelfde dat nu van het mosterdzaad gezegd is.

Zoals door grotere en scherpere hitte noch sterker doet de wortel van PYRETHRUM of bertram.

Lange PEPER, al is hij zeer heet, is evenwel niet zo krachtig om de slijmerigheid uit het hoofd zo overvloedig in de mond te laten komen.

LUISKRUID (Delphinium staphisagria) niet alleen vanwege dat het door zijn scherpe zaad in de mond en keel zijn brandende aard vertoont maar ook vanwege bijzondere kracht trekt het de vochtigheid en slijmerigheid uit de hersens en laat ze uit de mond lopen.

(4) De verhaalde middelen moeten aldus in het werk gesteld worden.

N. Suikerkandij 1 ons, mastiek 1 lood, lange peper, bertram en luiskruid, van elk 1 drachme, dit tot poeder maken en in popjes binden tot een kwijlmiddel om in de mond te houden en te kauwen, het zuivert de tanden, het tandvlees, wangen en alle delen van de mond en keel, te weten tot waar haar hitte kan reiken. Maar met gorgelen, omdat haar kracht dan dieper doordringt, trekt het noch verder uit de keel zelf, uit de amandelen uit de strot en de holligheid van het vermelde. Zodanige gorgelwater kan op deze manier gemaakt worden:

N. Mosterdzaad dat in azijn gestampt is 1 ons en koken in honingwater tot 1 pint, doorgezeefd vermengen met sap van 1 ons kers tot een gorgelwater.

Of N. Vijgen in repen snijden no 4, rozijnen zonder pitten 2 ons, zoethout 1 lood, koken als boven en dan er bij doen fijn poeder van bertram 1 drachme en van lange peper een half drachme tot een gorgelwater. De kracht van kers, bertram en peper vervliegt vanwege hun fijne en geestige stof wat met koken.

Evenwel wordt noch door het gorgelen het binnenste van de hersens niet goed gezuiverd omdat het niet de grond van de hersens raakt waar haar overtolligheid het meest naar toe vloeit. Maar de beste en geschiktste zuivering van de hersens zal gebeuren door het vermelde indien enig goed nat in de neus opgehaald wordt met het hoofd achterover dat in de keel komt te vallen. Want omdat het voorbij de grond van de hersens gaat opent het de weg waardoor de overtolligheid zijn loop heeft, drukt kracht in de hersens en brengt haar vuilheid uit. Zulk nat moet wat zachter wezen zoals op de volgende manier:

N. Bietwortels, heemstwortels, van elk 1 ons (50) wintergerst, zoethout en rozijnen, van elk 1 lood, koken in mede tot 12 ons waarin men weken zal wortel van bertram een half drachme, het doorgewrongen nat gebruiken, zoals gezegd is, tot een opsnuifmiddel.

Het IX. Capittel.

1. Verkoelende middelen, om den brandt van ’t Hooft, ende de Rasernye te bedwingen, als oock Slaep te verwecken.

2. Hoe uyt de selve de Mengel-middelen gemaeckt, ende gebruyckt werden.

(1) ROSE droogh zijnde, belet de Sinckinghen, die sy nochtans vochtigh ende versch alleen door haren reuck verweckt, stilt de Hooft-pijn van hitte, doet Slapen, versterckt de Herssenen, ende het Verstant, soo dat de Grieksche poëet Anacreon niet sonder reden tot lof van de Rosen de volgende verssen gesongen heeft, die niet minder de lieffelijckheyts en hebben, als de Rosen selve:

Roosje, ’t schoonste van de bloemen Die oyt mensche konde noemen, Die oyt Godt op aerden sent, Of aen Nymphen zijn bekent, Ghy hebt reuck en groote krachten, Ghy kont drouve pijn versachten, En of schoon uw’glans vergaet Noch soo doeje groote baet. Schoon uw’bladers zijn verstorven, Uwe geur is niet bedorven, Ghy kont wesen sonder jeught, Maer en zijn noyt sonder deught.

Daer zijn weynigh bloemen, die soo vele deughden in hebben, ende so vele deelen in ons Lichaem dienstigh zijn, als de Rosen; daerom verciert Anacreon, dat die glinsterende roodigheyt haer aengeblasen is, door dien de Goden de selvige met haren Nectar, ofte Deel-wijn besproeyt hadden.

VIOLEN verkoelende, ende vochtigh-makende versachten met haren reuck ende wesen den brandt van ’t Hooft, ende d’ ontstelde sinnen met het in-brengen van een sachten slaep.

De geheele PLOMPEN verkoelen in den tweeden graed, haren wortel ende saet verdroogen, maer de blom vervochtight, de selvighe voor de neus-gaten, ende ’t voorhooft gedaen verminderen de Hooft-pijn uyt brandt ofte gal ontstaende, verweckt den Slaep, ende in-genomen verdrijft alle Hitte.

LATTOUW soo van buyten opgeleyt, als van binnen gebesight, kan alderhanden Brandt uyt-blussen, stilt de op-loopende Sinnen, ende verweckt door haren lieffelicken damp den Slaep, ende sulcx slap, ende sonder eenige hindernisse.

NACHT-SCHADE, te weten de Tamme, ofte Hof-Naskaye, van buyten op-geleyt, verweckt mede slaep, ende verkoelt den brant, dan moet met voorsichtigheyt gebruyckt werden, om de hitte niet te veel in te slaen, immers en dient niet van binnen in-genomen.

BILSEN-KRUYT, dat een witte bloem, ende wit saet heeft, komt alleen onder de Genees-middelen: maer het swarte, ofte gele, om dat het rasernye often swaren slaep veroirsaeckt, moet men schouwen, hoe-wel de witte selver mede niet veylig en is, alsoo sijn veel gebruyck Mal maeckt. De witte bloemen van HEUL ofte Manckebollen, zijn mede kout in den derden graed, als oock den grooten DONDER-BAERT, maer sonder eenige quaetaerdigheyt. Dese drie voor den neus ende ’t voor-hooft gedaen, bedwinghen de scherpe Sinckingen, slissen den Brandt van ’t Hooft, versachten de Pijn van hitte, ende heete Coortschen gekomen, maken Slaep, ende stillen de Rasernye.

De Saet-bollen van den witten HEUL, noch niet volkomen groot zijnde, werden wat gesneden, ende gequetst, ende de melckachtige druppels, die uyt de sneden vloeyen, laten sy daer aen, tot datse wat dick worden, door de kracht des luchts, ofte der sonnen. Dit wert by de Indianen, die het maken, Osium genoemt, in onse Apoteken Opium.

Door geheel Asyen, ende Afrijcken is het gemeen volck aen dit Opium soo gewent, datse in stervensnoot schijnen te wesen, wanneer sy ’t selve niet meerder en eten: al ist dat het gebruyck van Taback de achtinghe van Opium nu onlanghs in Turckyen zeer vermindert heeft. Want eer den Taback in ’t gebruyck quam, soo en ontsagh een slecht man niet zijn laetste gelt aen Osium te besteden, gelijck wy hier te lande sien in Taback. Ende gelijck by ons de gene, die daer op gestelt zijn, een Taback-doosjen by haer draghen, ende waer sy komen gestadigh Taback suygen: even-eens zijn de Turcken gewent te doen met haren Osium, die sy altijdt by haer hebben, maer noch alder-meest gebruycken in tijde van oorlogh, insonderheyt wanneer sy met haer vyanden slaegs sullen gaen. Want sy voelen, door het gebruyck van ’t Osium haer selven kloeckhertiger, ofte (om beter te seggen) het gevaer minder bevroeyende, ende dien volgende minder ontsiende; gelijck, in soodanige gelegentheyt onse matrosen een glas Spaensche ofte Brande-wijn voor de mast geschoncken wert. Want dat kan oock, gelijck de poeet Horatius seyt, een ongewapent man in den strijdt stooten

Quid non ebrietas de signat? operta recludit, Spes jubet esse rat as, in proelia trudit inermen. (51)

Hierom als den Grooten Heer te velt gaet, dan en isser in Turckyen naulijcx Osium te koop te vinden. Prosper Apinus doeter noch by, datse nae het in-nemen van Opium slapende, een genuchelicken droom hebben, ende schijnen groote hoven vol boomen, kruyden, ende bloemen te sien. Sy nemen gemeenlick ’t sevens van de twintigh tot de vijftigh azen, jae sommige (gelijck ick hier oock kenne, die dagh voor dagh twintig, ende dertigh pijpen Taback drincken) een half drachme, ende dat tot een once daeghs, ende sulcx sonder eenig letsel, anders dat sy droncken schijnen te wesen. Ende hier te lande heeft men genoegh aen drie azen, ende in de grootste noot, ende sware Rasernye ses, ende sulcx moet noch al met groote voorsichtigheyt in-gegegeven werden, ende van Opium, dat zijn bereytsel, ende verbeteringe by hem heeft, waer toe insonderheyt streckende is het Beverswijn.

Opium is van alle tijden gehouden geweest koudt in den uytersten, ofte vierden graed, ende op dat insicht hebben de Genees-meesters in alle Mengel-middelen, daer Opium in komt, om die kouwe wel te matighen, de heetste simpelen gemenght, gelijck onder andere te sien is in Philonium Romanum daer sy selfs tot het brandende Euphorbium komen. Dan by aldien uyt den smaeck, ende werckinghe te kennen is de gematigheyt ende hoedanigheyt der Genees-middelen, het Opium, dat wy gebruycken, zijnde niet alleen bitter van smaeck, maer oock soo scherp, dat het maer een weynigh in den mont gehouden, den mont, ende keel ontsteeckt, ende eenen brant op de borst maeckt: soo is daer uyt wel klaerlijck af te nemen, dat het van seer heete hoedanigheydt is. Het welcke noch meerder bevestight werdt, door den stercken, ende swaren reuck, die het van hem geeft. Hier uyt blijckt volkomentlick, wat een schandelicke leere het is van sommighe, die alles willen brenghen tot de eerste Hoedanigheden, ende alle oirsaken juyst willen halen uyt hitte, koude, vochtigheydt, ende drooghte. Welck misbruyck dus langh gemaeckt heeft het vast gevoelen, dat den Slaep in-gebracht werde door koude: daer nochtans de saecke, by aldien men alles wel insiet, geheel anders gelegen is; ende dat selfs de Middelen, die voor den slaep werden in-gegeven, niet kout, maer heet en zijn. Sulcx bevinden wy in den Wijn, Dolick, Styrax, Kennip-saet, Noten-moschaet, Persick-kaernen, bitter Amandelen, Alssen, Hop, Loock, die allegader merckelick heet zijn, ende even-wel Slaep verwecken. De andere, die gehouden werden door haer kouwigheyt te doen slapen, en zijn niet allegader kout. Selver het Bol-saet, ’t welck gelooft wert kout te zijn, en is ’t niet, dewijl den Olye, daer van geslagen, soo wel in de lamp brandt, als andere. Niet anders en is ’t met het sap, ofte Opium. Waer noch by komt, dat het selfde, ofte Landanum, maer tot twee ende drie azen in-gegeven zijnde, niet en zoude konnen het geheele Lichaem (insonderheydt alsser een heete Coortsche by is ) soo verkouden, noch soo veel dicke ende grove dampen, om al de weghen van de Herssenen te sluyten, konnen op-brenghen. Dewijl het dan met soo weynigh hoops, niet alleen een diepen, ende vasten Slaep, maer oock wat te veel in-ghenomen zijn zijn broeder, den Eeuwighen slaep verweckt: soo ist beter, dat men die slapende kracht toe-schrijft een verborghene, ende by-sondere eygenschap, bestaende in een swavelighen geest, ghelijck uyt den reuck, ende het licht branden, te mercken is. Want desen geest maeckt de Zielicke geesten in de Herssenen traegh, loom, ende als onbeweeghlick: waer door sy dan onbequaem zijn tot haer werck, ende sy stil zijnde soo valt den Mensche in slaep, die Opium niet alleen krachtelick en verweckt, maer bedwinght oock d’aldergrootste pijn, niet (gelijck beter was) in ’t wech-nemen van d’oirsaeck, maer in ’t verdooven van ’t ghevoelen, ghelijck veeltijdts nae het verlichten van de pijn, een doovigheydt ende swackheydt in het deel laet, het welck hier door verswackende, daer na soo veel te meerder, de wijl die soo veel te stercker gemeenlick weder keert, te lijden heeft. Derhalven is ’t veel beter, dat men voor-eerst besouckt, of men door uyt-wendighe Middelen ofte den slaep doen komen, ofte de pijn kan wech-nemen: dan in de selfde dient mede wel gelet op de Sieckte, ende op de Nature, te weten, datse niet ghebruyckt en werden, voor dat de alghemeene Middelen voor-ghegaen zijn, ende gheen stercke en leydt op Kinderen, of sachte Lichamen. Want in soodanighe laten sy een verdooftheydt, beschadighen de Heughenisse; ofte verwecken eenigh ander ghebreck. Ghelijck sommighe in de slaep van ’t Hooft met Opium gestreken zijnde, voor den slaep, daer van een slapende sieckte gekregen, andere op die plaetsch altijdt een kouw gevoelt hebben, ghelijck Dr. Foreest wel aenghemerckt heeft 7. Obst. 22. 23. hoe wel Platerus schrijft sulcx met uyterlick op-legghen by hem noyt vernomen te zijn. Galenus leert ons hier wel, de middel-maet te houden. Want, seyt hy 12. Meth. 1. die de siecken zoucken te behaghen, gaen in dese Genees-middelen de maet te buyten: ende die al te nauw gaen, ende de selvige gansch niet en willen gebruycken, laten de siecken van pijn sterven. Derhalven indien men tot sijn oogenmerck kan komen met die Genees-middelen, die de oirsaeck van de sieckte wech nemen, soo sal men het Slaep-kruydt laten blijven. Dan indien de sieckte door waken, ende (52) pijn sijne krachten verliest, soo mach het wel in-gegeven werden t’sijner tijdt, altijdt denckende dat het Lichaem daer van wat beschadight wert, maer dat de schade beter is, als de doot. Hier dient wel waer genomen, ofte de Krachten sterck genoegh zijn om de sieckte soo lange te wederstaen, tot dat de oirsaeck van ’t waken, ofte de pijn door gewoonlicke Genees-middelen kan wech genomen werden: ende men moet niet eerder tot Slaep-kruydt komen, voor al eer dat men vreest voor eenigh ongemack, dat het langh waken, ofte de pijn zoude moghen veroirsaken. Men moet oock wel letten ofte de Krachten door de sieckte niet te seer verswakt en zijn, of alleen van wegen de pijn, ende ’t waken gevaer loopen. Want in die gelegentheydt mach men sonder bekommeringh, als andere dinghen niet en helpen, slaep-kruydt in-geven: het welck door den slaep maeckt, dat de Pijn niet en gevoelt en wert, de Geesten verquicken, ende de Sieckelicke stoffe, door de versterckende wermte, te beter gekoockt ende overwonnen wert.

In ’t gebruyck van slaep-kruydt moet men altijdt beginnen van ’t slapste, eerst van Spijse, daer nae van Genees-middelen, ten laetsten komen tot Opium, ende ’t geene daer van gemaeckt wert. Dan wanneer niet alleen van wegen het waken, ende de pijn gevaer en is, maer als oock van de sieckte selve de Krachten neder-geslagen zijn, soo dat men al van ’t Leven vreest, dan en moet men geen Opium, ofte eenigh ander Bol-kruydt in-geven: het welck in soodanighen gelegentheydt anders niet en doet, dan met de Geesten loom ende traegh te maken, de Doot te verhaesten. Staet oock waer te nemen, als het de krachten al toe-laten, het selfde niet dickwils te besigen, op dat het de Herssenen niet en bedwelmt, noch de Maegh ende ’t ander Ingewant niet en beschadight. Dan in een volle Borst en dient het nimmermeer gebruyckt, alsoo het de verstopte pijpkens van de Longe voorts sluytende, den adem verstickt, gelijck ick meerder als eens bevonden hebbe.

MANDRAGORA wert gestelt kout in den derden, droogh in den eersten graed, gebruyckelick is haer wortel, bladt, ende vrucht. Heeft een sonderlinge kracht om te verkoelen, ende den brandt van heete Coortschen te versachten, als oock de Hooft-pijn, ende Rasernye, maer insonderheyt om den Slaep te verwecken, ende ’t gevoelen te verdooven, ende sulcx doet sy soo door den reuck van de vrucht, als door de wortel, ende bladeren gestampt, ende met Olye van Rosen over ’t Voor-hooft, ende den slaep van ’t Hooft geleyt.

CANFER is een gomme van een Indiaenschen boom, den Ockernoten-boom in gedaente niet ongelijck, tranende uyt de spleten ofte kloven, als oock uyt het binnenste van den stam. Sy wert gehouden koudt ende droogh in den derden graed, is scherp, van stercken reuck, ende van soo dapper fijne deelen, datse dickwils in waesdommen vervlieght. Hierom, als oock om datse seer lichtelick ontsteeckt, ende ’t vyer vast behoudende langh brandende blijft, meenen andere, dat sy werm is. Blijckt even-wel dat sy in ontstekinge, ende verbrantheyt een seer verkoelende kracht uyt-brenght. Dan men zoude mogen seggen, dat sy de heete dampen uyt-treckt, door gelijckheyt van selfstandigheyt, gelijck op verbrant geen kouwe dinghen, maer heete, op verkoude des winters geen werme, maer snee ende kout water gewreven werden. Op de selfde wijse konnen oock vochtige middelen de vochtigheyt uyt het Lichaem trecken, gelijck het vleysch van Slecken van buyten opgeleyt de Vochtigheydt heel diep uyt-treckt, als Galenus aen-wijst, ende de Ervarentheydt bevestight. De Canfer beneemt de hitte, ende de pijne daer uyt ontstaende van ’t Hooft, onder den neus gehouden, ofte met Sandel-hout, ende Rosen-water het voor-hooft, ende den slagh van ’t Hooft gestooft, stelpt het bloeyen uyt den neus, verquickt met haren reuck de verhitte Herssenen, dan beneemt (hoe-wel sulcx ontkent wert van Scaliger exerc. 104. sect. 8) ander verquickinge niet alleen geleyt ter plaetsche, maer oock aen geroken.

Canfer is gom, die wonder kan, Haer reuck allen ont-mant een man; En neemt men in dit selsaem kruydt, Soo gaet de lust tot vrouwen uyt.

(2) Dit is de voornaemste stoffe, waer uyt tot het verhaelde gebruyck gemaeckt werden Syropen, Pillen, ofte Electuaryen: gelijck daer in den Apoteeck bereyt staen: Syroop van gedrooghde Rosen, Syroop van Plompen, van Bollen, Pillen van Hons-tonge, Conserf van Bollen, Trochiscen van Amber-steen, ende van Canfer. Maer datelick kan men maken Stovingen, Strijcksels, ende Pappen. Gelijk in brandende Coortsche, ende in Hooft-pijn uyt hitte, wert een Stoving toebereyt, als volght:

N. Gedistilleerde Wateren van Weeghbre, Rosen, Nachtschade, van elcx 3. oncen, Azijn van Rosen, anderhalf once. Canfer een half drachme. Een ander.

N. Rosen, Violen, Plompen, Lattouw, Donder-baert, van elcx 1 handt vol. Saet van Lattouw, Bollen, Bilsen-kruydt van elcx 1. loot. Gekoockt in water tot op 1. pint tot een stooving, in ’t laetste daer by gedaen een muddeken Roos-azijn, ende dan lauw met een wollen douck om ’t voor-hooft tot aen de ooren toe geslagen, ende dickwils nae malkanderen ververscht.

Het overblijfsel met Betonye ende wat Wijn-ruyte gemengt, ende dan gestampt, ende door een teems geslagen, ende daer dan onder gemengt Roos-salf ofte (53) Popeljoen-salf, ofte Olye van Bollen, tot anderhalf ofte twee oncen, tot een cata plasno, ende tusschen twee doucken voor het Hooft gebonden, is een bequame Pap voor de rasende Coortschen. Ten selfden eynde kan oock een Strijckinge gemaeckt werden, uyt Olye van Violen, van Rosen, van witte Bollen, ende Mandragora: waer by, als het de uyterste noodt vereyscht, Opium gedaen kan werden, maer met die gematigheyt, dat elck once Olye maer thien azen en ontfange. Hier Wasch onder gemengt, zal een Plaester wesen, om over ’t voor-hooft, ende den slaep van ’t hooft te leggen. Uyt de selfde is noch een ander Genees-middel te bereyden, om op de selfde plaetschen te brenghen Oxyrhodinum genoemt, als meest bestaende uyt Olye van Rosen, ende een weynigh Azijn, die daer by gedaen wert, om door sijn dunnigheyt, den Olye te dieper in te leyden. Dit middel en is niet alleen seer gereet, maer wert oock by Galenus gekeurt voor het alder bequaemste, die daer toe neemt het vierdepart Azijn. Dan die mate en kan soo effen niet bepaelt werden. Want in de gene, die een teer, ende open Lichaem hebben, en behouft den Olye niet veel behulps tot inleydingh: maer wel in soodanige, die vast ende besloten van huyt zijn. In vochtige Herssenen magh men oock vryelick by de Olye meerder Azijn mengen, weyniger in drooge. Want den Azijn verdrooght, ende belet dien volgende den Slaep. Men kan een Oxyrhodinum bequaemlick maken, als volght: N. Olye van Plompen, Bollen, Violen, van elcx 1. once. Water van Betonie, Nacht-schade, Azijn tot een Oyxihodinum van Rosen, van elcx een half once. Onder een geslagen, ende daer mede het Hooft voor ende boven lauw gestooft. Een Plaester tot het selfde

N. Populjoen-salf, Roos-salf, met Azijn van Rosen gewasschen, van elcx 1 loot, Saet van Bollen, Vloey-kruydt kleyn gestooten, van elcx een half loot. Wasch 1 loot. Te samen gemaeckt tot een Plaester, om op douck gestreken voor het Voor-hooft te doen. Hier toe kan mede strecken (alsoo sommige de kouw ende nattigheyt van de Stovingen, als oock de Vettigheyt van de Olyen, ende Plaesters niet en konnen verdragen) het volgende Sacxken:

N. De Kerne van Persick-steenen, 1 once, Gedroogde Betonye, Roode Rosen, Bilsen-kruydt, Saet van Lattouw, Bollen, van elcx 2. drachme. Alles grof gestooten, ende als een langhwerpigh Sacxken, ofte Kussenken, tusschen twee doucken ingestickt, ende dan wat besproeyt met Rosen-water, ende op een stoof, ofte anders werm gemaeckt, geleyt op het voor-hooft, ende den slaep;

Het IX Kapittel.

1. Verkoelende middelen om de brand van het hoofd en de razernij te bedwingen als ook om slaap te verwekken.

2. Hoe hieruit de mengmiddelen gemaakt en gebruikt worden.

(1) ROZEN die droog zijn beletten de verkoudheid wat ze nochtans als ze vochtig en vers is alleen door hun reuk verwekt, stilt de hoofdpijn van hitte, laat slapen, versterkt de hersens en het verstand zodat de Griekse poëet Anacreon niet zonder reden tot lof van de rozen de volgende verzen gezongen heeft die niet minder liefelijkheid hebben dan de rozen zelf:

‘Roosje, het schoonste van de bloemen die ooit mensen konden noemen, die ooit God op aarde zond of aan nimfen zijn bekend, gij hebt reuk en grote krachten, gij kan droeve pijn verzachten en ofschoon uw glans vergaat, noch zo doe je grote baat, ofschoon uw bladeren zijn verstorven uw geur is niet bedorven, gij kan wezen zonder jeugd, maar bent nooit zonder deugd’.

Er zijn weinig bloemen die zoveel deugden in zich hebben en zoveel delen in ons lichaam nuttig zijn als de roos en daarom versiert Anacreon dat die glinsterende roodheid haar aangeblazen is doordat de Goden haar met hun nectar of deelwijn besproeid hebben.

VIOLEN verkoelen en maken vochtig, verzachten met hun reuk en wezen de brand van het hoofd en de ontstelde zinnen met het inbrengen van een zachte slaap.

De gehele PLOMPEN verkoelen in de tweede graad, haar wortel en zaad verdrogen, maar de bloem bevochtigt en als die voor de neusgaten en het voorhoofd gedaan wordt vermindert het de hoofdpijn die uit brand of gal ontstaan is, verwekt de slaap en ingenomen verdrijft het alle hitte.

SLA zowel van buiten opgelegd als van binnen gebruikt, kan allerhande brand uitblussen, stilt de oplopende zinnen en verwekt door haar liefelijke damp de slaap en zulks slap en zonder enige hindernis.

NACHTSCHADE, te weten de tamme of hof nachtschade die van buiten opgelegd mede slaap verwekt en de brand verkoelt, dan moet met voorzichtigheid gebruikt worden zodat de hitte niet te veel naar binnen slaat, ze dient immers niet van binnen ingenomen te worden.

BILZEKRUID dat een witte bloem en wit zaad heeft komt alleen onder de geneesmiddelen, maar het zwarte of gele, omdat het razernij of zware slaap veroorzaakt, moet men schuwen hoewel de witte zelf mede niet veilig is omdat zijn vele gebruik mal maakt.

De witte bloemen van HEUL of maankop zijn mede koud in de derde graad als ook de grote DONDERBAARD, maar zonder enige kwaadaardigheid. As deze drie voor de neus en het voorhoofd gedaan worden bedwingen ze de scherpe verkoudheid, stelpen de brand van het hoofd, verzachten de pijn die van hitte en hete koortsen komen, maken slaap en stillen de razernij.

De zaadbollen van de witte HEUL worden als ze nog niet volkomen groot zijn wat gesneden en gekwetst, de melkachtige druppels die uit de sneden vloeien laten ze daaraan totdat ze wat dik worden door de kracht van de lucht of van de zon. Dit wordt door de Indianen, die het maken, osium genoemd en in onze apotheken opium.

Door geheel Azië en Afrika is het gewone volk aan deze opium zo gewend dat ze in stervensnood schijnen te wezen wanneer ze het niet meer eten, al is het dat het gebruik van tabak de achting van opium nu pas geleden in Turkije zeer verminderd heeft. Want voor de tabak in het gebruik kwam toen ontzag een slecht man niet om zijn laatste geld aan opium te besteden zoals wij hier te lande zien in tabak. En zoals bij ons diegene die daar op gesteld zijn een tabaksdoosje bij zich dragen en waardoor ze steeds tabak kunnen roken eveneens zijn de Turken gewend te doen met hun opium die ze altijd bij zich hebben maar noch het allermeest gebruiken in tijde van oorlog en vooral wanneer ze met hun vijanden slaags zullen gaan. Want ze voelen door het gebruik van het opium zichzelf dapperder of (om beter te zeggen) vermoeden minder gevaar en dientengevolge ontzien ze minder net zoals in zodanige gelegenheid onze matrozen een glas Spaanse of brandewijn voor de mast geschonken wordt. Want dat kan ook, zoals de poëet Horatius zegt, een ongewapend man in de strijd stoten;

‘Quid non ebrietas de signat? operta recludit. Spes jubet esse rat as, in proelia trudit inermen’. (51)

Hierom als de grote heer te velde trekt dan is er in Turkije nauwelijks opium te koop te vinden. Prosper Alpinus doet er noch bij dat ze na het innemen van opium slapen gaan om een genoeglijke droom hebben en dan schijnen ze grote hoven vol bomen, kruiden en bloemen te zien. Ze nemen gewoonlijk gelijk van de twintig tot de vijftig azen in, ja sommige (zoals ik hier ook ken die dag op dag twintig en dertig pijpen tabak roken) een half drachme en dat tot een ons per dag en zulks zonder enig letsel, anders dat ze dronken schijnen te wezen. En hier te lande heeft men genoeg aan drie azen en in de grootse nood en zware razernij zes en zulks moet noch al met grote voorzichtigheid ingegeven worden en van opium dat zijn bereidingen en verbetering bij zich heeft waar toe vooral beverswijn dient .

Opium is van alle tijden koud in de uiterste of vierde graad gehouden geweest en via dat inzicht hebben de geneesmeesters in alle mengmiddelen waar opium in komt om die kou goed te matigen de heetste enkelvoudige gemengd zoals onder andere te zien is in Philonium Romanum waar het zelfs tot het brandende Euphorbia komt. Dan omdat uit de smaak en werking de gesteldheid en hoedanigheid van de geneesmiddelen te herkennen is dat het opium dat we gebruiken niet alleen bitter van smaak is, maar ook zo scherp dat het maar een weinig in de mond gehouden wordt het de mond en keel ontsteekt en een brand op de borst maakt, zo is daaruit wel duidelijk te vernemen dat het van zeer hete hoedanigheid is. Wat noch meer bevestigd wordt door de sterke en zware reuk die het van zich geeft. Hieruit blijkt volkomen wat een schandelijke leer het is van sommigen die alles tot de eerste hoedanigheden willen brengen en alle oorzaken juist willen halen uit hitte, koude, vochtigheid en droogte. Welk misbruik des te lang de vaste mening gemaakt heeft dat de slaap ingebracht wordt door koude, daar nochtans de zaak, omdat men nu alles goed inziet, geheel anders gelegen is en dat zelfs de middelen die voor de slaap ingegeven worden niet koud, maar heet zijn. Zulks zien we in de wijn, dolik, Storax, hennepzaad, notenmuskaat, perzikkernen, bittere amandelen, alsem, hop en knoflook die allen opmerkelijk heet zijn en evenwel slaap verwekken. De andere die door hun koude gehouden worden te laten slapen zijn niet allen koud. Zelfs het papaverzaad, waarvan geloofd werd dat het koud was, is het niet omdat de olie die daarvan geslagen wordt net zo goed in de lamp brandt als andere. Niet anders is het met het sap of opium. Waar noch bij komt dat het, of laudanum, als het maar tot twee en drie azen ingegeven wordt, niet het gehele lichaam zo (vooral als er een hete koorts bij is) zou kunnen verkoelen, noch zoveel dikke en grove dampen om alle wegen van de hersens te sluiten kunnen opbrengen. Omdat het dan met zo weinig hoop niet alleen een diepe en vaste slaap, maar ook als het wat teveel ingenomen wordt zijn broeder de eeuwige slaap verwekt is het beter dat men die slapende kracht toeschrijft aan een verborgene en bijzondere eigenschap die uit een zwavelige geest bestaat zoals uit de reuk en het gemakkelijke branden te merken is. Want deze geest maakt de zielachtige geesten in de hersens traag, loom en als onbeweeglijk waardoor ze dan ongeschikt zijn tot hun werk en ze stil zijn zo valt de mens in slaap wat opium niet alleen krachtig verwekt, maar ook de allergrootste pijn bedwingt die niet bestaat (zoals beter zou zijn) in het wegnemen van de oorzaak, maar in het verdoven van het gevoel zodat het vaak na het verlichten van de pijn een dovigheid en zwakheid in het deel laat wat hierdoor verzwakt wordt en daarna zo veel meer te lijden heeft omdat het gewoonlijk zoveel sterker weer keert. Derhalve is het veel beter dat men eerst uitzoekt of men door uitwendige middelen of de slaap kan laten komen of de pijn weg nemen, dan hierin dient mede goed gelet te worden op de ziekte en op de natuur, te weten dat ze niet gebruikt worden voordat de gewone middelen vooraf gegaan zijn en geen sterke op kinderen of zachte lichamen legt. Want in zodanige laten ze een verdoving, beschadigen het geheugen of verwekken enig ander gebrek. Zoals sommige in de slaap van het hoofd met opium bestreken zijn voor de slaap en daarvan een slapende ziekte gekregen hebben en andere op die plaats altijd een koude gevoeld hebben zoals dr. Foreest wel opgemerkt heeft in 7. Obst. 22, 23, hoewel Platearius schrijft dat zulks met uiterlijk opleggen bij hem nooit vernomen is geweest. Galenus leert ons hier wel om de middelmaat te houden. Want zegt hij, in 12 Meth. 1, die de zieken zoeken te behagen gaan in deze geneesmiddelen de maat te buiten en die al te nauw gaan en die het geheel niet willen gebruiken laten de zieken van pijn sterven. Derhalve indien men tot zijn doel kan komen met die geneesmiddelen die de oorzaak van de ziekte weg nemen dan zal men het slaapkruid laten blijven. Dan indien de zieke door waken en (52) pijn zijn krachten verliest dan mag het wel ingegeven worden te zijner tijd maar er altijd aan denken dat het lichaam daarvan wat beschadigd wordt maar dat de schade beter is dan de dood. Hier dient wel waar genomen te worden of de krachten sterk genoeg zijn om de ziekte zolang te weerstaan totdat de oorzaak van het waken of de pijn door gewone geneesmiddelen weg genomen kan worden en men moet niet eerder tot het slaapkruid komen voor al eer men vreest voor enig ongemak dat het lange waken of de pijn zou mogen veroorzaken. Men moet er ook goed op letten of de krachten door de ziekte niet te zeer verzwakt zijn of alleen vanwege de pijn en het waken gevaar lopen. Want in die gelegenheid mag men zonder zorgen, als andere dingen niet helpen, slaapkruid ingeven want door de slaap maakt het dat de pijn niet gevoeld wordt, de geesten verkwikt en de ziekelijke stof door de versterkende warmte beter gekookt en overwonnen wordt.

In het gebruik van slaapkruid moet men altijd beginnen van het slapste, eerst van spijs en daarna van geneesmiddelen en tenslotte komen tot opium en hetgeen daarvan gemaakt wordt. Dan wanneer niet alleen vanwege het waken en de pijn gevaar is, maar als ook van de ziekte zelf de krachten neergeslagen zijn zodat men voor het leven vreest dan moet men geen opium of enig ander slaapbolkruid ingeven wat in zodanige gelegenheid niets anders doet dan de geesten loom en traag te maken en de dood te verhaasten. Er moet ook op gelet worden dat als de krachten het toelaten hetzelfde niet dikwijls gebruikt wordt zodat het de hersens niet bedwelmt, noch de maag en het andere ingewand niet beschadigd. Dan in een volle borst dient het nimmermeer gebruikt te worden omdat het de verstopte pijpjes van de longen verder sluit en de adem verstikt zoals ik meer als eens ondervonden heb.

MANDRAGORA wordt koud in de derde en droog in de eerste graad gesteld, gebruikelijk is haar wortel, blad en vrucht. Heeft een bijzondere kracht om te verkoelen en de brand van hete koortsen te verzachten als ook de hoofdpijn en razernij, maar vooral om de slaap te verwekken en het gevoel te verdoven en zulks doet ze door de reuk van de vrucht als door de wortel en bladeren te stampen en met olie van rozen op het voorhoofd en de slaap van het hoofd te leggen.

KAMFER (Dryobalanops camphora) is een gom van een Indiaanse boom die veel op de walnoot qua vorm lijkt en uit de spleten of kloven traant als ook uit het binnenste van de stam. Ze wordt gehouden voor koud en droog in de derde graad en is scherp, van sterke reuk en van zulke dappere fijne delen dat ze dikwijls in wasem vervliegt. Hierom en ook omdat ze zeer gemakkelijk ontsteekt en omdat ze het vuur vasthoudt en lang blijft branden menen anderen dat ze warm is. Blijkt evenwel dat ze in ontstekingen en verbranding een zeer verkoelende kracht uitbrengt. Dan zou men mogen zeggen dat ze de hete dampen uittrekt door gelijkheid van zelfstandigheid zoals op verbranding geen koude dingen, maar hete en op koude ‘s winters geen warme, maar sneeuw en koud water gewreven worden. Op dezelfde manier kunnen ook vochtige middelen de vochtigheid uit het lichaam trekken zoals het vlees van slakken die als ze van buiten opgelegd worden de vochtigheid er heel diep uittrekt zoals Galenus aanwijst en de ervaring bevestigt. Kamfer beneemt de hitte en de pijn die daaruit ontstaat van het hoofd als het onder de neus wordt gehouden of met sandelhout en rozenwater het voorhoofd en de slag van het hoofd gestoofd wordt, stelpt het bloeden uit de neus, verkwikt met haar reuk de verhitte hersens, dan beneemt (hoewel zulks ontkent wordt door Scaliger in exercitationes 104, sect. 8) andere verkwikking en niet alleen als het ter plaatse aan gelegd wordt, maar ook aan geroken’.

‘Kamfer is gom die wonder veel kan, zijn reuk alleen al ontmant een man. En neemt men dit zeldzaam kruid in dan gaat de lust tot vrouwen uit’.

(2) Dit is de voornaamste stof waaruit tegen het verhaalde gebruik siropen, pillen of likkepotten gemaakt worden zoals er in de apotheek klaar gemaakt staan siroop van gedroogde rozen, siroop van plompen, van papaver, pillen van hondstong, conserf van papaver, koekjes van ambersteen en van kamfer. Maar dadelijk kan men stovingen, strijksels en pappen maken. Net zoals in brandende koortsen en in hoofdpijn uit hitte wordt een stoving klaar gemaakt als volgt:

N. Gedistilleerd water van weegbree, rozen en nachtschade, van elk 3 ons, azijn van rozen anderhalf ons, kamfer een half drachme.

Een ander;

N. Rozen, violen, plompen, sla, donderbaard en van elk 1 hand vol, zaad van sla, papaver en bilzekruid, van elk 1 lood, gekookt in water tot op 1 pint tot een stoving waarop het laatste bij gedaan wordt een mudje rozenazijn en dan lauw met een wollen doek om het voorhoofd tot aan de oren toe geslagen en vaak na elkaar ververst.

Het overblijfsel met betonie en wat wijnruit gemengd en dan gestampt en door een zeef geslagen en daar dan onder rozenzalf mengen of (53) populierzalf of olie van Papaver tot anderhalf of twee ons tot een cataplasma en tussen twee doeken voor het hoofd binden is een goede pap voor de razende koortsen. Voor hetzelfde doel kan ook een strijksel gemaakt worden uit olie van violen, van rozen, van witte papaver en Mandragora waarbij als het de uiterste nood vereist opium gedaan kan worden, maar met die gematigdheid dat elk ons olie maar tien azen ontvangt. Hier was onder mengen geeft een pleister om op het voorhoofd en de slaap van het hoofd te leggen. Hieruit is noch een ander geneesmiddel te bereiden om op dezelfde plaatsen te brengen die oxyrhodinum genoemd wordt omdat het voor het meeste bestaat uit olie van rozen en wat azijn die daarbij gedaan wordt om door zijn dunheid de olie er dieper in te laten gaan. Dit middel is niet alleen zeer gereed, maar werd ook door Galenus gekeurd voor het allerbeste, die neemt daartoe het vierde deel azijn. Dan kan die maat niet zo gelijk bepaald worden. Want in diegene die een teer en open lichaam hebben behoeft de olie weinig hulp tot inleiding, maar wel in zodanige die vast en besloten van huid zijn. In vochtige hersens mag men ook behoorlijk meer azijn bij de olie mengen en minder in droge. Want de azijn verdroogt en belet dientengevolge de slaap. Men kan een oxyrhodinum geschikt maken als volgt:

N. Olie van plompen, papaver, violen en van elk 1 ons, water van betonie, nachtschade en azijn tot een oxyrhodinum van rozen, van elk een half ons. Door elkaar gemengd en daarmee het hoofd voor en boven lauw stoven. Een pleister voor hetzelfde;

N. Populierenzalf en rozenzalf dat met azijn van rozen gewassen is, van elk 1 lood, zaad van papaver, vlooienkruid, (Plantago psyllium) klein gestampt, van elk een half lood, was 1 lood, tezamen gemaakt tot een pleister om op een doek te strijken om op het voorhoofd te doen. Hiertoe kan mede strekken (omdat sommige de koude en nattigheid van de stoving, als ook de vettigheid van de olie en pleisters niet kunnen verdragen) het volgende zakje:

N. De kernen van perzikstenen, 1 ons, gedroogde betonie, rode rozen, bilzekruid, zaad van sla en papaver, van elk 2 drachme. Alles grof gestampt en als een langwerpig zakje of kussentje tussen twee doeken inaaien en dan wat besproeid met rozenwater en op een stoof of iets anders dat warm gemaakt is gelegd op het voorhoofd en de slaap;

Het X. Capittel.

1. Werme Simpelen, die de over-blijfsels van de koude Sieckten der Herssenen door by-sondere eygenschap verdrijven.

2. Hoe uyt de selve mengel-middelen gemaeckt en gebruyckt worden.

De Bloemen van den LINDEN-BOOM zijn werm, ende droogh van aert, ende seer fijn van deelen. Doen groot vordeel den genen, die met Hooft-pijn, ende Draeyingen gequelt zijn, haren oirspronck uyt koude hebbende. Zijn mede nut, ende dienstigh voor de Popelsy, ende Vallende Sieckte. Soo wert oock de jonge Kinderen, die de Stuypgens hebben, ’t gedistilleert Water bequamelick in-gegeven.

MEY-BLOEMKENS (Lilum Convallium genoemt) wassen overvloedigh in ’t Haeghsche-bosch, ende zijn werm ende droogh van aert, dun makende, ende verterende. Sy werden met groote baet gebruyckt in Draeyinge, Beroertheyt, Popelsy, Vallende Sieckte. Ende het Water geeft men mede de Kinderen in, voor de Stuypgens. Sommige doense op Wijn, om de Heugenis te verstercken, waer toe, als tot de verhaelde Gebreken, de selvige beneffens Lavender bloemen, Rosmarijn-bloessem, de knoppen van Confilye de Greyn ende diergelijcken, in Wijn eenige dagen geweeckt, ende dan het Water met een helm over-gehaelt zijnde, niet alleen de Herssenen, maer oock het Hert sonderlinghe verquickt, ende versterckt.

SAVYE ofte SALYE, is werm, ende droogh in ‘t hooghste van den tweeden graed, de kleynste wert voor de krachtighste gehouden, ende daerom Edele Salye genoemt. Is wat t’samen-treckende van aert, ende stelpt dien volgende het Bloedt, versterckt de Maegh, ende Herssenen, verweckt den verloren lust om te eten. Maer is bysonder nut, ende bequaem om de Zenuwen te stercken, ende al de gebreken die daer in uyt koude en vochtigheyt vallen, door hare verwermende ende opdroogende kracht, te genesen. Daerom en doen niet qualick de oude luyden, die alle morgen de bladeren van Salye op haer Boter-en-Broot eten. De Schole van Salerno heeft dit kruydt soo hoogh geacht, dat sy schrijft niet te weten, hoe een Mensche komt te sterven, die Salye in sijnen hof heeft

Cur moriatur homo, cui Salvia crescit in Horto? Contravim mortis, non est medicamen in hortis. Salvia confertat nervos, man uumque tremorum Tollit & ejus ope febris acuta fugit, Salvia sal vatrix, naturae conciliatrix.

Of Aldus:

Waerom toch sterft een mensch, wiens Hof hem Salye geeft? Om dat voor ’t Wee des doots zijn Thuyn geen Kruydt en heeft, (54) De Salye Zeen’wen sterckt, weerd’t beven van de handen En bluscht de Coortschen uyt die fel en vinnigh branden. Sy is een Heylandin, versoenster der Natuur Die ’t leven als vernieuwt, en in-stord jeugdigh Vuur.

BETONYE is al van oudts by de Romeynen, ende noch in Italyen seer veel geacht. Sy komt de Herssenen te hulpe, de welck sy oock alleen door den reuck verquickt. Daerom is sy dienstigh den gene, die niet wel met het Hooft bewaert en zijn, die de Vallende-sieckte, Beroerte, ende Lamme leden hebben.

MARIOLEYNE is heet ende droog in ’t beginsel van den derden graed, zeer doordringende; versterckt met haren lieffelicken reuck de Herssenen, ende zenuwen, ende ontdoet in de selvige de winden, ende dicke slijmerigheden, ende de hier uyt veroirsaeckte, verstoptheyt.

ROSMARYN is van de selfde gematigheyt, maer noch beter als Marioleyne om het Hooft, ende de Zenuwen te verstercken, als oock om de geheugenisse, ende al de Sinnen. Helpt de Schuddinge, ende Lammigheyt.

STECHAS, wiens bloemen ofte knopkens alleen in ’t gebruyck zijn, geeft een sonderling behulp aen de Herssenen, ende Zenuwen, haren koude ghebreken met matelicke wermte genesende, ende dien volgende seer dienstigh voor Suysseling, Vallende-sieckte, ende Swaermoedigheyt.

ACORUS, ofte wel-rickent LISCH, is verwermende ende verdroogende in den derden graed, bequaem tot de koude, ende winderige gebreken van de Maegh, ende Herssenen, die hy, in de neus gesteken, versterckt. Geknaut zijnde maekt eenen goeden adem, ende verweckt de geyligheyt, gelijck Avicenna schrijft.

WYNRUYT is heet ende droogh in den derden graed, bedwingt, geroken ende van buyten op-geleyt de verwaeyde Sinnen, ende ydelheyt der Herssenen, verset het swaermoedigh schricken, ende met Oxyrhodinum gebruyckt versacht de Hooft-pijn van alderhande oirsaken. Het Sap met Honigh, Olye van Rosen, ende Olye van Bakelaer vermengt, geneest de Dovigheyt, ende het Tuyten van de ooren, als men ’t dickwils in de ooren druypt, insonderheyt wat Beverswijn daer by doende.

LAVENDER, wiens bloemen wy maer en gebruycken, is mede heet ende droogh in den derden graed, ende geestig van deelen. Geneest alle koude gebreken des Hoofts, als swijmelinge, Slapende sucht, Beroertheyt, ende Vallende-sieckte.

De kleyne SANTORYE is een behulp-middel voor de Sinckingen, de Zenuwen seer bequaem, also sy de selvige seer vervochtight zijnde buyten schade ontlast ende verdrooght.

LAURIER is een wel bekende heester, ende by alle Schrijvers seer vermaert, de Poëten vercieren dat Apollo verlieft zijnde op de schoone Daphne, ende haer vervolgende, sy verandert in een Laurier, sulcx haren naem oock beteyckent. Hier over spreeckt Apollo by den poeet Ovidius sijn veranderde Daphne aldus aen, in 1. boeck van de Metam.

Indien ick tot mijn vrou u niet en kan verwerven, Noch sal in mijn gemoet u liefde niet versterven, Ghy sult mijn eygen zijn, ende dat voor alle tijt. Schoon gy nu tot een boom, Eylaes! verandert zijt. Ick sal ontrent uw’loof mijn dickmael gaen verlusten, Mijn luyt, en pijl, en boogh sal op uw’tacken rusten, En als ick in het wout van jagen ben vermoeyt, Dan sal ick komen sien hoe dat mijn boomtje groeyt. Doch als een moedigh heldt den vyandt sal verjagen, Sal hy een groene krans van uwe bladers dragen, Tot loon van sijn bedrijf, en ridderlicke daat, Terwijl een bly gejuygh tot aen de hemel gaet.

De plaetsche, daer veel Laurier wast, werden gerekent een seer gesonde Lucht te hebben. Ende daerom oirdeelden de oude, dat Antiochyen de gesontste stad was, om te bewonen, van geheel Asyen, dewijl het lant daer rontsom den Laurier in overvloet voort-brengt. Sulcx wert oock bevestigt van den Grieckschen History-schrijver Herodeanus in sijn 1. boeck, daer hy schrijft van een Pest, die geheel Italyen door-gingh. De keyser Commodus (seyt hy) heeft hem doen, volgens den raet van sommige Genees-heeren, begeven nae de Stadt Lauretum. Want die plaets koel zijnde, ende donckerachtigh door de dichte bosschen van Laurier (waer van de plaets den naem treckt) werde geoirdeelt bequaem te zijn om de Gesontheyt te bewaren, als mede om de bedervinge van de Lucht te weder-staen, soo van weghen de liffelicken reuck, als van wegen de vermaeckelijcke schaduwe der Boomen.

Den Reuck van de Laurier wert oock seer gesont gehouden in gesonde Lucht, ende selfs oock goet te zijn om de Vallende-sieckte te beletten, ende ’t verstant te scherpen, waerom de Poeeten eertijdts daer mede gekroont plegen te werden, gelijck oock van Petrarca, ende andere te lesen is, ende noch de Keyser gelaurierde Poeeten maekt. Dan zoude goet zijn, dat hy met den kroon van den Apollischen-boom, haer mede den geest konde geven. De Bladeren zijn werm, ende droogh diep in den tweeden graed: de Bayen, ofte Bakelaers werden met andere Genees-middelen gemengt tot verlichtinge van de moeyigheyt der zenuwen, ende by Salven om te verwermen, ende te verteren. Het sap laet men in de ooren druypen voor de Pijn, ende Hart-horigheyt.

PEONYE manneken is beter, als wijfken, verwermt in den eersten ende verdrooght in den tweeden graed, gebruyckelick in wortel, bloemen ende saet. (55) Verquickt wonderbaerlick de Herssenen door haren reuck, maer meerder opgeleyt ende in-genomen zijnde, stilt de ontstelde Sinnen, verdrijft Schrick ende Vreesachtigheyt, helpt de sware Droomen, ende het ’s nachts over vallen, ofte rijden van de Nacht-merrye. Dan insonderheydt is van alle tijden seer vermaert geweest voor de Vallende Sieckte, selver maer om den hals gehangen. Galenus gaet hier in soo breedt, dat hy schrijft een jongh kint gesien te hebben, het welcke somtijdts acht geheele maenden, mits dese wortel aen den hals hangende, vry was van de Vallende-sieckte, ende die wortel namaels door ongheluck af-vallen zijnde, het van stonden aen wederom de selve sieckte kreegh. Maer wanneer de wortel, ende ’t saet, het kint wederom aen den hals gehanghen werde, dat het alsdan daer af bevrijt bleef. Hy, om hier seker te gaen, seydt sulcx wederom van den hals af genomen te hebben, ende dat het kint daer over wederom in de selve Sieckte verviel. Waerom hy daer nae dat niet meer en heeft willen besoucken, maer een groot stuck van de versche wortel wederom aen sijnen hals gehanghen, waer door het van de sieckte ontslagen, ende volkomentlick genesen is geweest. Hy, hier van reden ondersouckende, meent dat eenighe deelen, ofte dompen, die uyt dese wortel quamen, ende door den aessem, van dit kint in-getrocken wierden, de krancke ende gebreckelicke deelen des Lichaems konden genesen, ende de quade gestaltenisse der Herssenen verbeteren: ofte dat de Lucht, die de ontstelde Herssenen schadelick was, eenpaerlick door dese wortel verandert, ende verbetert zijnde, de Vallende-sieckte in dit kint niet meerder veroirsaken en konde. Hoe het zy, wy en konnen die groote, ende soo wonderbare kracht in de Peonye huydensdaeghs niet bevinden.

THYM is in den selfden graed verwermende ende verdroogende, van door-snijdende kracht. Sijnen reuck is seer nut, gelijck Plinius getuyght, voor de gene, die de Vallende-sieckte hebben, als daer door opstaende ende wederom bekomende. Daerom is ’t goet, dit kruydt tusschen haer lakens, ende rontsom haer bedde te stoven. Is mede dienstigh voor de gene die swaermoedig van geest, ende sonder reden vreesachtigh zijn, met wijn gebruyckt.

QUENDEL, ofte Wilden Thijm, ’t welck oock Onser Vrouwen bed-stroo genoemt wert, is van de selfde hoedanigheyt met den Hof-Tijm, mede scherp, fijn van deelen, door-snijdende, ende dun-makende. Geroken, ende met Oxyrhodinum opgeleyt, helpt ende versterckt de Herssenen, so dat hy daer door de Pijn, ende Rasernye verlicht met slaep te maken. Kan niet-te-min teghen houden, ende verdrijven van buyten opgeleyt zijnde, de Snuf, ende koude Sinckinghen.

De wortel van LISCH, ende ALOE, behalven datse slaep verwecken, soo stillen sy oock de Hooft-pijn met Rosesalf voor ’t hooft, ende op den slagh gestreken: ende daer aen geroken zijnde verquicken de Herssenen.

(2) Van dese werden weynigh gemengde Genees-middelen gevonden, ende de voornaemste zijn Syroop van Stechas, ende Betonye, Diacorum, Cans. Capitalis, Diapoenias: maer elckers Water wert bewaert; oock sommige Conserven, als van bloessem van Rosmarijn, Salye, Betonye. Als mede Wijnen van Salye, Rosmarijn, Lavender, ende de Olyen van Thijm, Bakelaer, Wijnruyt.

De Turcken pleghen de versche wortelen van Acorus schoon af te schellen, ende te confijten: ende daer van ’s morghens met nuchteren monde wat te knauwen teghen de quade lucht, in tijde van Pest. Dan sy konnen oock tot al het verhaelde gebruyckt werden, ende daer toe zijnse in onse Apoteecken mede te vinden. Nu voor yet dat wy terstont gereet maeken, alsser ofte de stoffe van koude sieckten te verdrooghen is, ofte de Herssenen moeten versterckt werden, soo koockt men vele van de selvighe met Genever-besyen, Venckel, ende Anijs-saet in Loogh van Wijngaerts-rancken, ofte in Water, daer op ’t laetst wat witte Wijn by gegoten wert. Daer toe en magh men niet alleen de groene Kruyden, maer ook de gedrooghde nemen, dewijl de selvige haer volkomen kracht behouden. Men kan oock eenen Olye tot alderhande koude Sieckten aldus toe-bereyden:

N. Baeckelaer, Genever-besyen, van elcx 1. loot. Saet van Venckel, Wijnruyt, Peonye, van elcx 3 drachme. Salye, Betonye, Marioleyne, Bloemen van Stechas, Rosmarijn, Lavender, van elcx een half loot. Grof gestooten, ende daer op-gegoten ses oncen Branden-wijn tot dat alles door nat is, ende dan met twaelf oncen Olye gekoockt, tot dat alle den Brande-wijn vervlogen is, ende daer na den Olye uyt-geperst, ende bewaert tot gebruyck.

Alle dese Genees-middelen, die wy nu by-gebracht hebben voor de overblijfsels van de koude Gebreken der Herssenen, en moeten niet gebesight werden, wanneer daer groote menichte van vochtigheydt by ghemenght is. Want door het ghebruyck van soodanighe heete dinghen, die door haer eyghen aert het Hooft vervullen, ende swaer maecken, wert de Sieckte vermeerdert, ende den krancken in noot van zijn leven gebracht: insonderheydt als daer geen behoorlicke Ader-latinghe, ofte andere ontlastinge voor-gegaen is. Het welck wel waer dient genomen by de gene, die in slapende Coortschen, ende Popelsy terstont met de heete Wateren in de weer zijn, selfs daer toe oock de mont opbreken, ende dat sonder onderscheyt, ofte aensien van de gelegentheydt des Krancken, die sy aldus wel een korte sieckte, maer met eenen geen langer leven maecken.

Het X Kapittel.

1. Warme enkelvoudige die de overblijfsels van de koude ziekten van de hersens door bijzondere eigenschap verdrijven.

2. Hoe hieruit mengmiddelen gemaakt en gebruikt worden.

De bloemen van de LINDENBOOM zijn warm en droog van aard en zeer fijn van delen. Doen groot voordeel aan diegenen die met hoofdpijn en draaiingen gekweld zijn en die hun oorsprong uit koude hebben. Zijn mede nuttig en nuttig voor m.s. en vallende ziekte. Zo wordt ook de jonge kinderen die de stuipen hebben het gedistilleerde water geschikt ingegeven.

MEIBLOEMPJES (Lilium convallium genoemd, Convallaria majalis)) groeien overvloedig in het Haagse bos en zijn warm en droog van aard, maken dun en verteren. Ze worden met grote baat gebruikt in draaiingen, beroerdheid, m.s. en vallende ziekte. En het water geeft men mede de kinderen in tegen de stuipen. Sommige doen ze op wijn om het geheugen te versterken waartoe en tegen de verhaalde gebreken die naast lavendel bloemen, rozemarijnbloesem de knoppen van citroenkruid en dergelijke die in wijn enige dagen geweekt en dan met een helm overgehaald zijn niet alleen de hersens maar ook het hart bijzonder verkwikt en versterkt.

SAVIE of SALIE is warm en droog in het hoogste van de tweede graad, de kleinste wordt voor de krachtigste gehouden en daarom edele salie genoemd. Is wat tezamen trekkend van aard en stelpt dientengevolge het bloed, versterkt de maag en hersens, verwekt de verloren lust om te eten. Maar is bijzonder nuttig en geschikt om de zenuwen te versterken en alle gebreken die daarin uit koude en vochtigheid vallen door haar verwarmende en opdrogende kracht te genezen. Daarom doen de oude lieden niet slecht die elke morgen de bladeren van salie op hun boter en brood eten. De school van Salerno heeft dit kruid zo hoog geacht dat ze schrijft niet te weten hoe een mens kan sterven die salie in zijn hof heeft

‘Cur moriatur homo, cui Salvia crescit in Horto? Contravim mortis, non est medicamen in hortis. Salvia confertat nervos, man uumque tremorum tollit & ejus ope febris acuta fugit, salvia sal vatrix, naturae conciliatrix’.

Of Aldus;

‘Waarom toch sterft een mens wiens hof hem salie geeft? Omdat voor de pijn des doods zijn tuin geen kruid heeft’. (54) Salie versterkt de zenuwen en weert het beven van de handen. En blust de koortsen uit die fel en vinnig branden. Ze is een heiland, een verzoenster van de natuur. Die het leven als vernieuwt en er jeugdig vuur instort.

BETONIE is al vanouds bij de Romeinen en noch in Italië zeer veel geacht. Ze komt de hersens te hulp die ze ook alleen door de reuk verkwikt. Daarom is ze nuttig voor diegene die het niet goed met het hoofd hebben, die de vallende ziekte, beroerte en lamme leden hebben.

MARIOLEIN is heet en droog in het begin van de derde graad en zeer doordringend, versterkt met haar liefelijke reuk de hersens en zenuwen en ontdoet daarin de winden en dikke slijmerigheden en de hieruit veroorzaakte verstopping.

ROZEMARIJN is van dezelfde gesteldheid, maar noch beter dan marjolein om het hoofd en de zenuwen te versterken als ook het geheugen en al de zinnen. Helpt de schudding en lammigheid.

LAVENDULA STOECHAS, wiens bloemen of knopjes alleen in het gebruik zijn, geeft een bijzondere hulp aan de hersens en zenuwen en doordat ze die koude gebreken verwarmt met matige warmte geneest ze het en is dientengevolge zeer nuttig voor suizeling, vallende ziekte en zwaarmoedigheid.

ACORUS of wel riekende LIS is verwarmend en verdrogend in de derde graad, geschikt tot de koude en winderige gebreken van de maag en de hersens die het als het in de neus gestoken wordt versterkt. Als het gekauwd wordt maakt het een goede adem en verwekt de geiligheid zoals Avicenna schrijft.

WIJNRUIT is heet en droog in de derde graad, bedwingt als het geroken en van buiten opgelegd wordt de verwaaide zinnen en leegte van de hersens, verzet het zwaarmoedig schrikken en met oxyrhodinum gebruikt verzacht het de hoofdpijn van allerhande oorzaken. Het sap dat met honig, olie van rozen en olie van laurierbessen vermengd wordt geneest de doofheid en het tuiten van de oren als men het vaak in de oren druppelt en vooral als er wat beverswijn bij gedaan is.

LAVENDEL, wiens bloemen wij maar gebruiken, is mede heet en droog in de derde graad en geestig van delen. Geneest alle koude gebreken van het hoofd als zwijmeling, slapende zucht, beroerdheid en vallende ziekte.

DUIZENDGULDENKRUID is een hulpmiddel voor de verkoudheid en zeer goed voor de zenuwen omdat ze die zeer bevochtigt en buiten schade ontlast en verdroogt.

LAURIER is een goed bekende heester en bij alle schrijvers zeer vermaard, de poëten versieren dat Apollo verliefd was op de schone Daphne en haar achtervolgde zodat ze veranderde in een laurier wat ook haar naam betekent. Hierover spreekt Apollo bij de poëet Ovidius zijn veranderde Daphne aldus aan in het 1^ste boek van de Metamorfosen;

‘Indien ik u tot mijn vrouw niet kan verwerven, toch zal in mijn gemoed uw liefde niet versterven, gij zal mijn eigen zijn en dat voor altijd. Ofschoon ge nu tot een boom, eilaas! veranderd bent. Ik zal omtrent uw loof me vaak gaan verlustigen, mijn luit en pijl en boog zullen op uw takken rusten en als ik in het woud van jagen ben vermoeid dan zal ik komen zien hoe mijn boompje groeit. Doch als een moedige held de vijand zal verjagen zal hij een groene krans van uw bladeren dragen tot loon van zijn bedrijf en ridderlijke daden terwijl een blij gejuich tot aan de hemel gaat’.

De plaats waar veel laurieren groeien wordt gerekend dat ze een zeer gezonde lucht hebben. En daarom oordeelden de ouden dat Antiochië de gezondste stad van geheel Azië was om te bewonen omdat het land daar rondom de laurier in overvloed voortbrengt. Zulks wordt ook bevestigd door de Griekse historieschrijver Herodeanus in zijn 1^ste boek waar hij schrijft van een pest die geheel Italië doorging. Keizer Commodus (zegt hij) heeft zich toen naar de raad van sommige geneesheren naar de stad Lauretum begeven. Want omdat die plaats koel en donkerachtig is door de dichte bossen van laurier (waarvan de plaats de naam heeft) wordt geoordeeld geschikt te zijn om de gezondheid te bewaren als mede om het bederf van de lucht te weerstaan, zo vanwege de liefelijke reuk als vanwege de vermakelijke schaduw van de bomen.

De reuk van de laurier wordt ook zeer gezond gehouden in gezonde lucht en zelfs ook goed te zijn om de vallende ziekte te beletten en het verstand te scherpen waarom de poëten eertijds daarmee gekroond plegen te werden zoals ook van Petrarca en van andere te lezen is en noch de keizer gelauwerde poëten maakt. Dan zou het goed zijn dat hij met de kroon van de boom van Apollo hun mede de geest kon geven. De bladeren zijn warm en droog tot diep in de tweede graad, de bessen of bakelaars worden met andere geneesmiddelen gemengd tot verlichting van de moeilijkheid van de zenuwen en bij zalven om te verwarmen en te verteren. Het sap laat men in de oren druppelen voor de pijn en slecht horen.

PIOEN mannetje is beter dan wijfje, verwarmt in de eerste en verdroogt in de tweede graad, is gebruikelijk in wortel, bloemen en zaad. (55) Verkwikt wonderbaarlijk de hersens door haar reuk, maar meer opgelegd en ingenomen stilt het de ontstelde zinnen, verdrijft schrik en vreesachtigheid, helpt de zware dromen en het ’s nachts overvallen of rijden van de nachtmerrie. Dan is het vooral van alle tijden zeer vermaard geweest voor de vallende ziekte, zelfs als het maar om de hals gehangen wordt. Galenus gaat hierin zover dat hij schrijft een jong kind gezien te hebben wat soms acht gehele maanden, mits deze wortel aan de hals hing, vrij was van de vallende ziekte en als die wortel daarna per ongeluk afviel het van stonden af aan wederom dezelfde ziekte kreeg. Maar wanneer de wortel en het zaad het kind wederom aan de hals gehangen werd dat het dan daarvan bevrijd bleef. Hij, om hiervan zeker te zijn, zegt zulks wederom van de hals af genomen te hebben en dat het kind daardoor wederom in dezelfde ziekte verviel. Waarom hij daarna dat niet meer heeft willen onderzoeken, maar een groot stuk van de verse wortel wederom aan zijn hals gehangen heeft waardoor het van de ziekte ontslagen en volkomen genezen is geweest. Hij onderzocht hiervan de reden en meent dat enige delen of dampen die uit deze wortel komen en door de adem van dit kind ingehaald werd de kranke en gebrekkige delen van het lichaam kon genezen en de kwade vorm van de hersens verbeteren of dat de lucht die voor de ontstelde hersens schadelijk was, eenparig door deze wortel veranderd en verbeterd was de vallende ziekte in dit kind niet meer veroorzaken kon. Hoe het zij, wij kunnen die grote en zo wonderbare kracht in de pioen tegenwoordig niet vinden.

TIJM is in dezelfde graad verwarmend en verdrogend, van doorsnijdende kracht. Zijn reuk is zeer nuttig, zoals Plinius getuigt, voor diegene die de vallende ziekte hebben die daardoor opstaan en wederom bekomen. Daarom is het goed dit kruid tussen hun lakens en rondom hun bed te stoven. Is mede nuttig voor diegene die zwaarmoedig van geest en zonder reden vreesachtig zijn, met wijn gebruikt.

QUENDEL of wilde tijm wat ook Onze Vrouwen bedstro genoemd wordt is van dezelfde hoedanigheid met de hoftijm en mede scherp, fijn van delen, doorsnijdend en dun makend. Geroken en met oxyrhodinum opgelegd helpt en versterkt het de hersens zodat het daardoor de pijn en de razernij verlicht met slaap te maken. Kan niettemin tegen houden en verdrijven de snuf en koude verkoudheid als het van buiten opgelegd wordt.

De wortel van LIS en ALOË, behalve dat ze slaap verweken, zo stillen ze ook de hoofdpijn met rozenzalf voor het hoofd en op de slag gestreken en als daar aan geroken wordt verkwikt het de hersens.

(2) Van deze worden weinig gemengde geneesmiddelen gevonden, de voornaamste zijn siroop van stoechas en betonie, Diacorum of sap van Acorus, confectio Capitalis en Diapoenias, maar elk water wordt bewaard, ook sommige conserven als van bloesem van rosmarijn, salie en betonie. Zo ook wijnen van salie, rozemarijn, lavendel en de oliën van tijm, bessen van laurier en wijnruit.

De Turken plegen de verse wortels van Acorus schoon af te schillen en te konfijten en daarvan ’s morgens met nuchtere mond wat te kauwen tegen de kwade lucht in tijde van pest. Dan kunnen ze ook tegen al het verhaalde gebruikt worden en daartoe zijn ze in onze apotheken mede te vinden. Nu voor iets dat we terstond gereed maken als er stof van koude ziekten te verdrogen is of de hersens versterkt moeten worden, dan kookt men vele ervan met jeneverbessen, venkel en anijszaad in loog van druivenranken of in water waarop het eind wat witte wijn bij gegoten wordt. Daartoe mag men niet alleen de groene kruiden, maar ook de gedroogde nemen omdat die hun volkomen kracht behouden. Men kan ook een olie tegen allerhande koude ziekten aldus klaar maken.

N. Bessen van laurier en jeneverbessen, van elk 1 lood, zaad van venkel, wijnruit en pioen, van elk 3 drachme, salie, betonie en marjolein, bloemen van stoechas, rozemarijn en lavendel, van elk een half lood, grof gestampt en daar opgieten zes ons brandenwijn totdat alles door nat is en dan met twaalf ons olie koken totdat alle brandenwijn vervlogen is en daarna de olie uitpersen en bewaren tot gebruik.

Al deze geneesmiddelen die wij nu bijgebracht hebben voor de overblijfsels van de koude gebreken van de hersens moeten niet gebruikt worden wanneer er grote hoeveelheid van vochtigheid bijgemengd is. Want door het gebruik van zodanige hete dingen die door hun eigen aard het hoofd vervullen en zwaar maken wordt de ziekte vermeerderd en de zieke in nood van zijn leven gebracht, vooral als er geen behoorlijke aderlating of andere ontlasting voor gegaan is. Wat wel waar genomen wordt bij diegene die in slapende koortsen en m.s. terstond met de heet water in de weer zijn en zelfs daartoe ook de mond open breken en dat zonder onderscheid of aanzien van de gelegenheid van de zieke die ze aldus wel een korte ziekte, maar meteen geen langer leven maken.

Het XI Capittel.

1. Enckele, ende

2. Gemengde Genees-middelen om de Sinckengen tegen te houden, ende de Herssenen te verstercken.

(1) Pochout komt van een boom in West-Indyen, van waer het hier te lande gebracht wert. Heeft sijnen naem aldaer Guayacan, ende by ons Pochout, om dat het de Pocken geneest, die by de Indianen, een gemeene sieckte zijn, ende aldaer weynigh geacht. Want, dewijl de Nature de Genees-middelen in elck lant voort-brengt voor de Sieckten, die aldaer gemeen vallen, gelijk wy ook elders aenwysen namentlik in de Inleydingh tot de Hollantse Genees-middelen, cap 1. Soo laet sy oock voor de Pocken, een algemeene sieckte in West-Indyen, een Genees-middel aldaer overvloedigh wassen, te weten het Pochout, uyt het welcke de inwoonders, noch versch zijnde, het Sap perssen, ende daer mede de Pocken licht, ende haest genesen. Het wast meest in ’t eylant san Domingo, het welck in ’t jaer 1493 door Christoffel Columbo ontdekt zijnde, heeft daer van vele Vrouwen, ende slaven met de Pocken in Spangjen gebracht, ende zijn uyt Spaengjen (daerom Spaensche pocken genoemt) so voort geset, diese oock in ’t jaer 1496. de princesse Iohanna, bruyt van Philips, eerts-hertogh van Oostenrijck over-brengende, de Zeeuwen, als sy lange tijdt voor Vlissinghen lagen, mede deelden. Soo dat elck daer nae het Genees-middel heeft moeten soecken in ’t lant, daer het gebreck eerst van daen gekomen was.

Het beste Pochout is swaer, dick ende vast, binnen swart, buyten geelachtigh, bedeckt met een effen schors vast aen ’t hout klevende, van wegen sijne vettigheyt. Het wert gehouden werm, ende droogh in den tweeden graed, zeer fijn van deelen, met sijn bitterheydt verdeylende, af-vegende, uyt-drijvende, verdroogende, dun makende, ondoende van krachten. Is bequaem om te doen sweeten, om alle verrottinge, ende bedervinge te wederstaen, insonderheyt de Pocken, oude Zeeren, Schorftheyt, ende alle Vuyle gebreken des Huyts. Drooght op alle Sinckingen, ende dunne Vochtigheden die uyt de Herssenen op d’ander Deelen vallen. Wert in een besloten vat tot elcke once een half pint water, geweeckt, ende dan tot op de helft gekoockt met sodanige Kruyden als de sieckte vereyscht.

SASSAFRAS is een boom in Florida wassende, ende aldaer Pavame geheeten, van gedaente eenen middelbaren Pijn-boom gelijck. Het hout is mede werm, ende droogh in den tweeden graed, geneest in sijn af-sietsel (bereyt als van ’t Pochout geseyt is) mede de Pocken, ende alle Sieckten, die van verstoptheyt, ende koude komen, als Water, Milt-sucht ende diergelijcke: is goet om de Maegh, Lever, ende al het Ingewant te verstercken. Met suyker wert het gebruyckt tegen alderhande koude ende vochtige Sinckingen, die uyt het Hooft op de Borst, ende andere Deelen neder-dalen

SARZA PARILLA is een gewas in West-Indyen, de stekende Winde gantsch gelijck; alleen gebruyckelijck in den wortel, die best gehouden wert, als hy is taey, buyghsaem, vast, gelijvigh, merghachtigh, van binnen wit, ende die lichtelick sijn geheele lengte door gespouwt kan werden.

De Sarza is mede werm ende droogh van aert, ende soo fijn van deelen, dat het veel beter doet sweeten, ende oock Pocken, ende d’ander verhaelde gebreken beter genesen, als de voorgaende.

CHINA, is de wortel van een kruyt in Oost-Indyen, ende eygentlick in China, daer het sijnen naem van heeft; de beste is swaer, vast, dicht, onvermeluwet, ende wit; wert gehouden voor droogh in den tweeden graed, met wat wermte, doch onder Sarza ende Pochout. Geneest mede de Pocken, ende andere Sieckten door sweeten. Belet alle Sinckingen, helpt de Geraecktheyt, Lammigheyt, Bevinge, Gicht, ende alle Gebreken der Zenuwen, ende andere die uyt koude, ende vochtigheyt haren oirspronck nemen.

PALMEN-HOUT heeft mede een verwermende ende verdroogende kracht, ende wert by sommige in plaetsche van Pochout gebruyckt. Ende al-hoewel sulcx Dodoens niet aen en staet, soo versekert nochtans Lobel bevonden te hebben, dat een dranck van ’t selfde de Pocken genesen heeft. Belet mede de Sinckingen, ende alderhande koude gebreken der Senuwen, insonderheydt de Treckinghe, ofte Kramp, gelijck wy in ’t tweede Boeck des tweede deels van de Schat der Ongesontheyt cap 9. in de verhandelinge van de Kramp breeder zullen aen-wijsen.

Agallochum, ofte Ligum Aloës dat wy PARADYS-HOUT noemen, wast in Malacca ende Samatra, is heet ende droogh in den tweeden graed, bitterachtigh, t’samen-treckende, ende welruyckende. Versterckt al het Ingewant: maer drooght bysonderlick, verfrist de Herssenen, ende vermeerdert het Verstant, so in de mont geknaut, als van ’t gebrande den roock door de neus-gaten op-getrocken.

NARDUS, wiens zaet alleen gebruyckt wert, is heet ende droogh in den derden graed, ende dun van deelen. Heeft de selfde kracht van Styrax, ende dien noch stercker. Want gestooten, ofte geroost, ofte alleen op ’t vyer gedrooght, en werm gemaeckt, ende in een doecxken, tot een popgen geknoopt, ende daer dickwils aen geroken, drooght de Herssenen, verteert alle vochtighe Sinckinghen (57) die van den Hoofde plegen nederwaerts te dalen, ende herstelt den Reuck, die door verkoutheyt, ende langdurige verstoptheyt verloren was. Dan is schadelick van binnen in-genomen.

NAGELEN, zijn tot vele dingen zeer nut, asse versch ende geheel onbedorven, te weten goet van reuck, ende krachtigh van smaeck zijn, boven aen haer hooft breedt, wat vochtigheyts hebbende, als mense met de vingeren druckt. Verwermen, ende verdroogen niet verre van den derden graed, zijn scherp ende bitterachtigh van smaeck, ende hebben een versterckende, openende, door-snijdende, ende door-dringende kracht, dun makende met eene t’samen-treckinge: daer door sy al het Ingewant stercken. Verheugen door haren reuck het Hert, verdroogen ende verstercken de Herssenen, ende genesen alle haer Koude gebreken, vervrolicken den Geest, ende versterckende Heuchgenisse.

NOTE MUSCATEN ende FOELYE zijn beyde werm, ende droogh in ’t laetste van den tweeden graed, wat t’samen-treckende, te weten als sy goet ende versch zijn, de Noten niet gegaet, maer swaer ende dick, wat nae de rossen treckende, goet van reuck, die met een naelde gesteken zijnde een Olyachtige vochtigheydt van haer geven, ende de Foelye die bruynachtigh, ende wel-ruyckende is. Vermoghen beyde al ’t gene van de Groffels-nagelen geseyt is, ende ’t zy datse geknauwt, ofte in de neus-gaten gesteken werden, vermeerderen, soo door haren reuck, als wesen, de krachten van de Herssenen, Verstant, ende Sinnen.

STEYRAX is een traen, ofte vette vochtigheydt, als gomme, druypende uyt een boom de Que-boom niet ongelijck. Verwermt in den eersten, ende verdrooght in den tweeden graed, is de Herssenen, door sijnen aengenamen reuck seer aengenaem, wanneer hy niet te veel en is. Want anders beswaert hy ’t Hooft, ende doet te veel Slapen. Door sijnen roock verdroogen de Herssenen, de Sinckingen werden tegen gehouden, ende de Verkoutheyt versacht.

BENZOIN is een gomme, tranende uyt sekeren boom de Citroen-boom van bladeren gelijck, wassende in Siam, Martaban, Samatra, ende Iava: maer de beste in Boninas, een landschap van Bayros. Is werm, droogh, ende zeer dun van deelen. Verheugt met de soetigheyt van sijnen reuck het Hert, de Herssenen, ende al de Sinnen, verdrooght met sijnen roock het Hooft, ende verteert sijn Overtolligheyt, eeen bequaem middel voor gebreken, die aen ’t slijten zijn.

MYRRHE is een gomme ofte traen van eenen vremden boom in Indyen, maer meest in Arabyen wassende. Dubravius schrijft in sijn Historye van Bohemen, dat in Moravyen Myrrhe, ende Wieroock gevonden wert, niet uyt een boom tranende, maer die uyt de Aerde gegraven wert, ende dat maer op een plaetsch, Gradisco genoemt, alwaer niet alleen de Wieroock, die nae de gelijckenisse van de Zwesers, Mannelike geheeten wert maer oock dat andere Deelen van Mans, ende Vrouwen gelijckent, van daen komt. Ende noch onlangs (seyt hy) doen Wenceslaus, een Edelman uyt het geslacht van der Eyck, als hy op sijn hof-stede Stern-bergh een Vyver dede graven, vondt aldaer een geheel Lichaem van een Mensche, dat anders niet als Myrrhe en was. De slechtste is swaer, van buyten, ende van binnen gelijckelick swart. De gene, die verscheyde verwen van binnen toont, als mense breeckt, is wat beter. Maer de alderbeste is bekeuselt, gelijck besmeurt, licht, alsom eenverwigh, die veel witte aderen vertoont alsse gebroken wort, in kleyne stucxkens, ende niet in groote klonten versamelt, scherp ende bitter van smaeck, sterck van reuck. De Myrrhe is werm ende droogh in den tweeden graed, ende af-vegende van aert. Sy verquickt met haren roock de Herssenen, suyvert ende verteert hare overtollige Vochtigheden.

TACAMAHACA is een gomme ofte herst (die in nieu Spaengjen vergadert wert uyt de spleet van een boom, soo groot als een Populier, seer goet van reuck) van verwen het Galbanum gelijck, met witte placken, als Ammoniacum, swaer van reuck, ende smaeck.

Dese gomme is werm in den eersten, ende droogh in den tweeden graed. Sy is wonderbaer bequaem om alle Sinckingen van het Hooft te bedwingen ende tegen te houden, geleyt op de plaetsche daer de selve van daen vallen. Sy verdrijft den Tant-sweer, in de quade, ende holle tanden gesteken; ende als eenen bedorven Tant, daer mede gebrant wert, dat en gaet de bedervinge niet voort. Sy wert oock op de Borst, ende schouders plaesters gewijs gedaen, om de smerte te versoeten. Voor alle heeft sy kracht om de Heup-gichte, ende alle pijn der Lidmaten te versachten, wanneer die van koude, ende dunne Vochtigheden haren oirspronck nemen; Want beneffens haer ontdoenende, versachtende, ende scheydende kracht, is sy mede deelachtigh van eenighe t’samen-treckinge, door de welcke sy de Leden wonderliken kan verstercken.

CARRANA is mede een gomme ofte herst van een West-Indischen boom ontrent Cathagena, ende Nombre de Dios, van verwe de Tacamahaca gelijckende, maer meer blinckende, vochtiger, ende grover; oock swaerder van reuck, wel vet ende taey, maer niet kleefachtigh, ende daerom (als oock om veel vuyligheyt, die sy by haer heeft) dientse met Olye van Terebinthijn gesmolten, om de selvige bequaemelick tot een Plaester te strijcken.

De CARANNA is wermer als de Tacamahaca, ende al over den tweeden graed, is oock tot alle de selvige ( 58) Gebreken veel krachtiger, soo dat het gene de Tacamahaca niet doen en kan, door de Carana uyt-gewracht wert. Is insonderheyt nut in de pijn der Zenuwen, ende Lidtmaten bestaende uyt koude ofte gemenghde Vochtigheden, welckers Sinckingen sy oock wonderbaerlick belet. Waer toe mede een plaesterken van Caranna in de slagh van ‘t Hooft kan geleyt werden.

AMBER-STEEN, gelen Amer, ofte Emmer, heet in oudt Duytsch, gelijck Plinius schrijft, Glessum, te weten Gles, sonder twijffel omdat het klaer, ende blinckende is als een gles ofte glas. De oude Latinen, seyt hy, meenende dat het een sap van een boom was, hebben het daerom Succinum genoemt, ende de Griecken Elektron, van de welcke de oude poeten Hesiodus, ende Theocritus verhalen, dat als de susters van Phaeton, sijnen doodelicken val aen de riviere Pò in Italyen sonder ophouden beschreyden, door bermhertigheyt van de Goden in Populier-boomen verandert zijn, ende dat de tranen,d aer uyt druypende, Amber wierden. Dis is mede bevestight by den Latijnschen poeet Ovidius 2. Met.

Inde fluunt lacryma; stillat aque rigescunt De ramis Electra novis; quae lucidus amnis Excipit & nurribus mittit gestanda Latinus

Waer uyt, als oock uyt den gemelten Plinius blijkt, dat niet alleen nu in Italyen, gelijck oock hier, ende elders den Amber by de Vrouwen om den hals, ende handen gedragen wert : maer dat sulcx al in tijden van d’ eerste Keysers gebruyckelick is geweest. Dit in wonderbaerlick in den Amber dat hy (gelijck de Seyl-steen het yser) het kaf nae hem treckt. Waer van Cardanus redenen by-brengt, die wederleyt werden van Scaliger, dan en geeft geen andere. Siet verder in den nieuwen Atlas in sijn 1 Deel op de caerte van Prussen, Fol. 25.

Dese Amber is werm in den eersten, droogh in den tweeden graed, matelick t’samen-treckende, in poeyer in-genomen stelpt het Braken, den Loop, ende Sinckinghen, gevreven zijnde geeft van hem eenen aengenamen reuck, ende gebrant eenen bequamen roock, om de Herssenen te verquicken, te verdroogen, ende hare sinckingen tegen te houden. Waer toe hy oock niet weynigh en helpt, als hy om den hals gedragen wert.

Wat AMBER, ofte Amber-grijs is, wert onder de Schrijvers seer getwijffelt. Want eenighe meenen, dat het Zaet is van de Walvisschen, andere een uyt-worpsel van eenighe Zee-monsters, sommighe schuym van de Zee. Maer gelooflicker is ’t segghen van de gene, die het stellen te zijn, een lijm, die onder uyt de Zee op strandt geworpen wert. De Arabische Genees-meesters Avicenna ende Serapio hebben geschreven, dat gelijck op de aerde, ende rotsen de Campernoelye, alsoo den Amber in de zee groeyt, ende in onweder met de stenen aen strandt gesmeten wert. Het welcke soo vremt niet en is. Want als het sterck uyt den Oosten waeyt, dan werter veel opgeworpen in Sozala, ende d’eylanden Comarro, Deigoza, Mozambique, ende de by-leggende. Maer als de wint West is, dan wert het overvloedigh gevonden in de eylanden, die gemeenlick van Maldiva genoemt werden, met een bedorven woort, alsoo men Nalediva moste seggen. Want Nale beteyckent in de Maleysche spraeck vier, ende Diva een Eylant: soo dat Nalediva niet anders te seggen en is, als vier eylanden, even-eens gelijck wy Angediva heeten die eylanden, de welck twaelf mijlen van Goa leggen de hooft-stadt van Oost-Indyen, om dat sy vijf in getal zijn, aen malkander palende. Want Ange is in haer tael soo veel als vijf. Maer dit is buyten onsen wegh, het welck ick even-wel, om dat het Maldive te pas quam, in ’t voor-by gaen, hebben willen aen-roeren.

Den besten Amber is, die uyt den grijsen siet, ende daerom oock Amber-grijs, genoemt wert, de geheel witte en is soo goet niet, de swarte is de slimste. Hy is werm, ende droogh van aert, met eenige vettigheyt, die hem een versachtende kracht geeft. Verheught door sijnen lieffeliken reuck het Herte, ende de Herssenen, die hy oock verwermt, opdrooght, ende versterckt. Vermeerdert oock de Heugenisse, ende verquickt de Geesten. Met eenighe wel-rieckende Olye, ofte Balssem van Peru (die nu in ons Apoteeken overvloedigh is) in een werme vijsel gemenght, ende als een salve op ’t Hooft gestreken, verlicht sijn pijn, geeft kracht aen de Herssenen, ende Zenuwen, ende doet de koude Vochtigheden, daer in stekende, verdwijnen: waer toe mede helpt, dat het, met Alipta muscata tot een plaester gemaeckt, gestadigh gedragen wert. Den reuck, ende roock is seer dienstigh voor de gene, die de Vallende-sieckte hebben: want den roock in de neus treckende doet haer als sy daer in leggen, bekomen, ende wanneer sy daer gestadigh aen ruycken, soo en krijgen sy die sieckte so lichtelick, noch soo sterck niet. Hy is (gelijck oock de voorgaende) seer nut voor Oude, ende Koude luyden, ende derhalven zijn soodanige de handt-schoenen, die nae Amber, Muscus, ofte Zivet ruycken, veel bequamer als de Jongelingen, diese nochtans meest dragen.

SIVET wert uyt Syryen gebracht, ende groeyt in ’t uyterste blaesjen van de klooten van seker dier, de Katten, die haer op de oude vervallen huysen onthouden, niet ongelijck, ’t welck aldaer oock een Kat genoemt wert, gelijck by ons Zivet-kat. Soo dat de Zivet niet anders en is als een sweet, het welck hem set tusschen de klooten van dit beest, zeer sterck van reuck, ende werm, ende vochtigh van aert. Een weynigh in de holte van den navel (59) gestreken, is seer goet tegen het opstijgen van de Lijf-moeder, verquickt mede de Geesten door sijnen aen-genamen reuck, dan en doet even-wel so veel dienst niet aen ’t Hooft, als Muscus ende Amber: hoewel die mede, doch niet soo seer, de swacke ende heete Herssenen schadelick zijn.

MUSKELYAET komt ons van Indyen, alwaer het groeyt in den navel van seker beest, een geyt gelijckende, maer veel grooter. Als dit ritsigh wert, so swelt sijnen navel dick op, ende wert gelijck een verheven aposteunye vol grof bloet: op welcke tijt het beest, als dul ende ontsinnig zijnde hem onthout van eten ende drincken, ende rolt gestadig over d’aerde, waer van den uytpuylende ende opgespannen navel door-breeckt, daer uyt borstende dat dick ende grof bloet, siende bruyn-geel, ende daer nae een seer lieffelicken reuck van hem gevende. Dit van de Jagers vergadert zijnde, wert in vellekens van de selve beesten, die te voren by haer gevangen waren, gesteken, ende bewaert. Linschoten verhaelt in ‘t 23. cap. van sijn Oost-Indische Reysen, dat de Chinesche dees beest een gedoot zijnde sommighe dagen begraven, ende dan verrot, ende met slagen wel gemorwet wesende, het bloet ende ’t vleysch onder malkanderen vermengen, ende daer van ronde ballekens maken, die de Portugysen Papo noemen, ende over al vervoeren.

Muskelyaet is heet, ende droogh in den derden graed, seer dun van deelen, ende verquickt de Geesten door sijnen reuck, versterckt de verkoude Herssenen, verdrooght de vochtighe Sinckingen, stilt de verouderde Hooft-pijn, te weten de gene, die door overtollige koude Slijmerigheyt gegroeyt is.

Dese drie zijn seer lieffelijck van reuck, ende werden gehouden, de Liefde te maken, om dat sy verwermen, ende de Geesten op-wecken. Maer Wieroock, ende andere van swaren reuck, die men al van outs in de Kercken gebruyckt heeft, trecken de Geesten in, ende maeken derhalven het Herte genegen tot den Godts-dienst, waerom oock by de Joden verboden was, de selvige te brenghen tot ander gebruyck, als van haer Kercken.

WIEROOCK, nae het schrijven van Galenus, ende Avicenna, is werm in den tweeden, ende droogh in den eersten graed, dan moghen in beyde wel nae het eerste gelijck gestelt wesen. Hier van werden de koude Sinckingen, soo inwendighe nae de Keel, Longen, ende Maegh, nae de Tanden ende Wangen, als de uyt-wendige tegen gehouden, ende ten deele verdreven; ende opgedrooght, so door sijnen reuck, als van buyten opgeleyt in manier van een Plaester.

MASTICK, is een harde herst uyt den boom Lentiscus vloeyende, heeft eenen gematighden aert in hitte ende koude, maer eenen droogh-makende in den tweeden graed, ende t’samen-treckenden. Verdickt ende houdt tegen, met sijnen roock, de dunne Sinckingen, ingeslickt beschermt ende versterckt de Herssenen, die met dunne dampen gequelt werden, insonderheytt in Coortschen, Vallende-sieckte, Suyselinge, ende diergelijck, die haren oirspronck van onderen hebben. Men maeckt een plaesterken van Mastick, met een heet yser op een stucxken swart armesyde uyt-geperst, ende op den slagh van ’t hooft geleyt voor de Sinckingen.

Den roock van VERNIS, ofte Gomme van Geneveren, is wat meerder t’samen-treckende, ende stercker al de Mastick, om de overvloedige Vochtigheyt des Hoofts op te droogen, ende de Sinckingen te stelpen: maer de gomme selve en is even-wel soo goet niet om van binnen te gebruycken.

(2) Uyt de verhaelde Droogen zijn weynigh Mengel-middelen in den Apoteeck gereet, maer de saeck sulcx vereyssende, konnen wel terstont gereet ghemaeckt werden. Men weeckt, ende koockt, als geseyt is, het verhaelde Hout, ende ’t ander wert gemeenlick gestooten tot poeyer, streckende voor verscheyden ghebruyck. Een t’samen-treckende Roockingh voor dunne, ende scherpe Sinckingen bestaet uyt gestooten Roode Rosen, Mastick, Vernis, Amber-steen. Maer om de dicke ende koude tegen te houden, ende de Herssenen te verstercken.

N. Amber-steen, Nardus-saet, van elcx 1. loot. Styrax, Benzoin, van elcx 3. drachme. Foelye, Nagelen, Noten Muscaet, van elcx 3 drachme. Alles grof gestooten, tot een roockingh voor ’t Hooft. Dan Mastick, ende Myrrhe, van elcx 1. once in Rose-water gesmolten, daer by doende het voorschreven poeyer, konnen tot Pillekens gemaeckt werden, seer nut om te roocken. Het volgende Poeyer is bequaem om op ’t Hooft gestroyt de Sinckingen te beletten. N. Mastick, Paradijs-hout (60) Amber-steen, Nagelen, van elcx 3 drachme. Roode Rosen, Marioleyne, Foelye, Noten Muscaet, van elcx 2 drachme, tot een poeyer. Men maeckt oock een Kussenken; jae wel een geheele Muts om het Hooft teghen de Sinckingen, ende Koude gebreken te beschermen. N. Marioleyne, Roode Rosen, Bloemen van Rosmarijn, Lavender, Stechas, Salye, van elcx een half loot. Citroen-schellen, Mastick, Foelye, Noten Muscaet, Nagelen, van elcx 3. drachme. Grof gestooten tusschen boom-wol gestroyt, ende in rooden taf gestickt tot een Muts. De Herssenen werden oock versterckt, ende opgedrooght, door Popkens uyt welrieckende kruyden ghemaeckt, ofte in gedaente van een Appel gelijck.

N. Geroost Nardus-saet, Lavender, Noten Muscaet, Nagelen, van elcx een half loot. Amber-grijs, 1. scrupel. Gestooten in rooden taf gebonden voor een Popken om aen te ruycken. De Ruyck-appels werden aldus bereyt: N. Marioleyne, Roode Rosen, Lavender, van elcx 2 drachme. Paradijs-hout, Foelye, Noten Muscaet, Nagelen, van elcx 3 drachme, Styrax, Benzoin, van elcx 1 once. Alles kleyn gestooten, ende met slijm van gomme Dragant gemengt, ende dan gemaeckt tot door-geboorde Appelen, bestroyt met Muskeljaet, ende Amber-grijs, van elcx een half scrupel, tot ruyck Appelen.

Het XI Kapittel.

1. Enkele en

2. Gemengde geneesmiddelen om de verkoudheid tegen te houden en de hersens te versterken.

(1) Pokhout komt van een boom in West-Indië van waar het hier te lande gebracht wordt. Heeft zijn naam aldaar Guayacan en bij ons pokhout omdat het de pokken geneest die bij de Indianen een algemene ziekte is en daar weinig geacht. Want omdat de natuur de geneesmiddelen in elk land voortbrengt voor de ziekten die daar algemeen vallen, zoals we ook elders aanwijzen, namelijk in de inleiding tot de Hollandse geneesmiddelen in kapittel 1. Zo laat ze ook voor de pokken, een algemene ziekte in West-Indië, een geneesmiddel daar overvloedig groeien, te weten het pokhout, waaruit de inwoners als het nog vers is het sap persen en daarmee de pokken gemakkelijk en snel genezen. Het groeit het meeste in het eiland San Domingo wat in het jaar 1493 door Christoffel Columbus ontdekt is die daarvan vele vrouwen en slaven met de pokken in Spanje heeft gebracht en is uit Spanje (daarom Spaanse pokken genoemd) zo verder gegaan die ze ook in het jaar 1496 prinses Johanna, bruid van Philips, aartshertog van Oostenrijk overbracht en de Zeeuwen toen ze lange tijd voor Vlissingen lagen mee deelde. Zo dat elk daarna het geneesmiddel heeft willen zoeken in het land waar het gebrek eerst vandaan gekomen was.

Het beste pokhout is zwaar, dik en vast, van binnen zwart en van buiten geelachtig, bedekt met een vlakke schors die vast aan het hout kleeft vanwege zijn vettigheid. Het wordt gehouden warm en droog in de tweede graad te zijn, zeer fijn van delen en met zijn bitterheid verdelend, afvegend, uitdrijvend, verdrogend, dun makend en ontdoende van krachten. Is geschikt om te laten zweten, om alle verrotting en bederf te weerstaan en vooral de pokken, oud zeer, schurft en alle vuile gebreken van de huid. Droogt alle verkoudheid en dunne vochtigheden op die uit de hersens op de andere delen vallen. Wordt in een gesloten vat tot elke ons een half pint water geweekt en dan tot op de helft gekookt met zodanige kruiden als de ziekte vereist.

SASSAFRAS is een boom die in Florida groeit en daar pavame genoemd wordt. Het lijkt qua vorm op een middelbare pijnboom. Het hout is mede warm en droog in de tweede graad, geneest in zijn afkooksel (klaar gemaakt zoals van het pokhout gezegd is) mede de pokken en alle ziekten die van verstopping en koude komen als water, miltzucht en dergelijke, het is goed om de maag, lever en al het ingewand te versterken. Met suiker wordt het gebruikt tegen allerhande koude en vochtige verkoudheid die uit het hoofd op de borst en andere delen neerdalen.

SARSAPARILLA (Smilax glauca) is een gewas in West-Indië die geheel op de stekende winde lijkt, alleen gebruik wordt de wortel die het beste gehouden wordt als het taai, buigzaam vast, stevig, mergachtig en van binnen wit is en die gemakkelijk in zijn gehele lengte door gedeeld kan worden.

Sarza is mede warm en droog van aard en zo fijn van delen dat het veel beter laat zweten en ook pokken en de ander verhaalde gebreken beter geneest dan het voorgaande.

CHINA, (Smilax china) is de wortel van een kruid in Oost-Indië en eigenlijk in China waar het zijn naam van heeft, de beste is zwaar, vast, dicht, zonder wormen en wit, wordt gehouden voor droog in de tweede graad met wat warmte, maar onder sarza en pokhout. Geneest mede de pokken en andere ziektes door zweten. Belet alle verkoudheid, helpt de geraaktheid, lamheid, bevingen, jicht en alle gebreken van de zenuwen en andere die uit koude en vochtigheid hun oorsprong nemen.

PALMHOUT heeft mede een verwarmende en verdrogende kracht en wordt door sommige in plaatse van pokhout gebruikt. En alhoewel zulks Dodonaeus niet aanstaat, toch verzekert nochtans Lobel ondervonden te hebben dat een drank ervan de pokken genezen heeft. Belet mede de verkoudheid en allerhande koude gebreken van de zenuwen en vooral de trekking of kramp zoals we in het tweede boek van het tweede deel van de ‘Schat der Ongezondheid’ kapittel 9 in de verhandeling van de kramp uitvoeriger zullen aanwijzen.

Agallochum of Lignum Aloë’s dat we PARADIJSHOUT noemen groeit in Malacca en Sumatra, is heet en droog in de tweede graad, bitterachtig, tezamen trekkend en met een aangename geur. Versterkt het hele ingewand, maar droogt bijzonder, verfrist de hersens en vermeerdert het verstand zo in de mond gekauwd als van het gebrande de rook door de neusgaten opgetrokken.

NARDUS, wiens zaad alleen gebruikt wordt, is heet en droog in de derde graad en dun van delen. Heeft dezelfde kracht van Styrax en die noch sterker. Want gestampt of geroosterd of alleen op het vuur gedroogd en warm gemaakt en in een doekje tot een popje geknoopt en daaraan vaak ruiken verdroogt de hersens, verteert alle vochtige verkoudheid (57) die van het hoofd plegen nederwaarts te dalen en herstelt de reuk die door verkoudheid en langdurige verstopping verloren was. Dan is schadelijk als het van binnen ingenomen wordt.

KRUIDNAGELS zijn tot vele dingen zeer nuttig als ze vers en geheel onbedorven zijn, te weten goed van reuk en krachtig van smaak en boven aan hun hoofd breed en wat vochtigs hebben als men ze met de vingers indrukt. Verwarmen en verdrogen niet ver van de derde graad, zijn scherp en bitterachtig van smaak, hebben een versterkende, openende, doorsnijdende en doordringende kracht, dun makend met een tezamen trekking waardoor ze het hele ingewand versterken. Verheugt door zijn reuk het hart, verdroogt en versterkt de hersens en geneest al haar koude gebreken, vervrolijkt de geest en versterkt het geheugen.

NOTENMUSCATEN en FOELIE zijn beide warm en droog op het eind van de tweede graad, wat tezamen trekkend, te weten als ze goed en vers zijn en er geen gaten in de noten zitten, maar zwaar en dik, wat naar het roze trekken, goed van reuk en als ze met een naald gestoken worden geven ze een olieachtige vochtigheid van zich, foelie is bruinachtig en wel riekend. Ze kunnen beide al hetgeen van de kruidnagels gezegd is en tenzij dat ze gekauwd of in de neusgaten gestoken worden vermeerderen zo door hun reuk als wezen de krachten van de hersens, verstand en zinnen.

STYRAX is een traan of vette vochtigheid als een gom die druipt uit een boom die op de kwee lijkt. Verwarmt in de eerste en verdroogt in de tweede graad, is de hersens door zijn aangename reuk zeer aangenaam wanneer het niet te veel is. Want anders bezwaart ze het hoofd en laat te veel slapen. Door zijn rook verdrogen de hersens, de verkoudheden worden tegen gehouden en de verkoudheid verzacht.

BENZOIN (Styrax benzoin)is een gom die traant uit zekere boom die de citroenboom van bladeren gelijk is, groeit in Thailand, Martaban, Sumatra en Java, maar de beste in Boninas, een landschap van Bayros. Is warm, droog en zeer dun van delen. Verheugt met de zoetigheid van zijn reuk het hart, de hersens en al de zinnen, verdroogt met zijn rook het hoofd en verteert zijn overtolligheid, een goed middel voor gebreken die aan het slijten zijn.

MYRRHE (Commiphora myrrha) is een gom of traan van een vreemde boom in Indië, maar groeit meestal in Arabië. Dubravius schrijft in zijn historie van Bohemen dat in Moravië mirre een wierook gevonden wordt die niet uit een boom traant, maar die uit de aarde gegraven wordt en dat maar op een plaats die Gradisco genoemd wordt waar niet alleen de wierook, die naar de gelijkenis van de ballen mannelijk genoemd wordt, maar ook dat op andere delen van mannen en vrouwen gelijkt vandaan komt. En noch onlangs (zegt hij) toen Wenceslaus, een edelman uit het geslacht van der Eyck, toen hij op zijn hofstede Stern-bergh een vijver liet graven daar een geheel lichaam van een mens vond dat niet anders was dan mirre. De slechtste is zwaar, van buiten en van binnen gelijkmatig zwart. Diegene die verschillende kleuren van binnen vertonen als men ze breekt zijn wat beter. Maar de allerbeste is vlekkerig, als besmeerd, licht en alom eenkleurig en die veel witte aderen vertoont en als ze gebroken wordt in kleine stukjes en niet in grote klonten breekt, scherp en bitter van smaak, sterk van reuk. Mirre is warm en droog in de tweede graad en afvegend van aard. Ze verkwikt met haar rook de hersens, zuivert en verteert haar overtollige vochtigheden.

TACAMAHACA is een gom of hars (Protium heptaphyllum) (die in nieuw Spanje verzameld wordt uit de spleet van een boom die zo groot is als een populier en zeer goed van reuk) lijkt van kleur op de galbanum en met witte plekken als het ammoniacum, zwaar van reuk en smaak.

Deze gom is warm in de eerste en droog in de tweede graad. Ze wonderbaar geschikt om alle verkoudheid van het hoofd te bedwingen en tegen te houden als het gelegd wordt op de plaats waar die vandaan vallen. Ze verdrijft de tandzweer als het in de kwade en holle tanden gestoken wordt en als een bedorven tand daarmee gebrand wordt gaat het bederf niet verder. Ze wordt ook op de borst en schouders pleistervormig gedaan om de smart te verzachten. Voor alles heeft ze kracht om de heupjicht en alle pijn van de ledematen te verzachten wanneer die van koude en dunne vochtigheden hun oorsprong hebben. Want naast haar ontdoende, verzachtende en scheidende kracht is ze mede deelachtig van enige tezamen trekking waardoor ze de leden wonderbaarlijk kan versterken.

(Protium carana)

CARRANA is mede een gom of hars van een West-Indische boom omtrent Cartagena en Nombre de Dios die van kleur op de tacamahaca lijkt, maar meer blinkend, vochtiger en grover is, ook zwaarder van reuk, wel vet en taai, maar niet kleverig en daarom (als ook om de vele vuiligheid die ze bij zich heeft) dient ze met olie van terpentijn gesmolten te worden om die beter tot een pleister te strijken.

CARANNA is warmer dan de tacamahaca en over de tweede graad, is ook tegen al dezelfde (58) gebreken veel krachtiger zodat wat de tacamahaca niet doen kan door de carana bewerkt wordt. Is vooral nuttig in de pijn van de zenuwen en ledematen die bestaan uit koude of gemengde vochtigheden wiens verkoudheid ze ook wonderbaarlijk belet. Waartoe ook een pleistertje van caranna op de slag van het hoofd gelegd kan worden.

AMBER-STEEN, gele amer of emmer heet in oud Duits, (barnsteen) zoals Plinius schrijft, glessum, te weten gles en zonder twijfel omdat het helder en blinkend als een gles of glas is. De oude Latijnen, zegt hij, meenden dat het een sap van een boom was en hebben het daarom succinum genoemd en de Grieken elektron waarvan de oude poëten Hesiodus en Theocritus verhalen dat toen de zusters van Phaeton zijn dodelijke val aan de rivier Po in Italië zonder ophouden beschreiden door barmhartigheid van de Goden in populierbomen veranderd werden en dat de tranen die daaruit druppelden amber werden. Dit is mede bevestigd bij de Latijnse poëet Ovidius in 2 Met.;

‘Inde fluunt lacryma, stillat aque rigescunt. De ramis Electra novis, quae lucidus amnis. Excipit & nurribus mittit gestanda Latinus’.

Waaruit als ook uit de vermelde Plinius blijkt dat het niet alleen nu in Italië, zoals ook hier en elders de amber door de vrouwen om de hals en handen gedragen wordt, maar dat zulks al in tijden van de eerste keizers al gebruikelijk is geweest. Dit in wonderbaarlijk in de amber dat het (net als ze zeilsteen het ijzer) het kaf naar zich trekt. Waarvan Cardanus redenen bijbrengt die weerlegd worden door Scaliger, dan geeft hij geen andere. Ziet verder in de nieuwe Atlas in zijn 1^ste deel op de kaart van Pruisen, folio 25.

Deze amber is warm in de eerste, droog in de tweede graad, matig tezamen trekkend, in poeder ingenomen stelpt het braken, de loop en verkoudheid, als het gewreven wordt geeft het een aangename reuk af en gebrand een bekwame rook om de hersens te verkwikken, te verdrogen en haar verkoudheid tegen te houden. Waartoe het ook veel helpt als hij om de hals gedragen wordt.

Wat AMBER of ambergrijs is wordt onder de schrijvers zeer getwijfeld. Want enige menen dat het zaad is van de walvissen, anderen een uitwerpsel van enige zeemonsters, sommigen schuim van de zee. Maar geloofwaardiger is het zeggen van diegene die het stellen dat het een lijm is die onder uit de zee op strand geworpen wordt. De Arabische geneesmeesters Avicenna en Serapio hebben geschreven dat, net zoals op de aarde en rotsen de kampernoelie, dat ook zo de amber in de zee groeit en in onweer met de stenen aan strand gesmeten wordt. Wat niet zo vreemd is. Want als het sterk uit het Oosten waait dan wordt er veel opgeworpen in Sozala en de eilanden Comarro, Deigoza, Mozambique en die er in de buurt liggen. Maar als de wind West is, dan wordt het overvloedig gevonden in de eilanden die gewoonlijk met een bedorven woord de Maldiven genoemd worden omdat men Nalediva moest zeggen. Want nale betekent in de Maleise spraak vier, diva een eiland, zo dat Nalediva niet anders betekent dan vier eilanden, eveneens net als die we Angediva noemen de eilanden die twaalf mijlen van Goa liggen, de hoofdstad van Oost-Indië, omdat ze vijf in getal zijn en vlak bij elkaar liggen. Want ange is in hun taal zoveel als vijf. Maar dit is buiten onze weg wat ik evenwel omdat het Maldiven te pas kwam in het voorbij gaan hebben willen aanroeren.

De beste amber is die uit het grijze kleurt en wordt daarom ook ambergrijs genoemd, de geheel witte en is niet zo goed, de zwarte is de minste. Hij is warm en droog van aard met enige vettigheid die het een verzachtende kracht geeft. Verheugt door zijn liefelijke reuk het hart en de hersens die hij ook verwarmt, opdroogt en versterkt. Vermeerdert ook het geheugen en verkwikt de geesten. Met enige wel riekende oliën of balsem van Peru (die nu in onze apotheken overvloedig is) in een warme vijzel gemengd en als een zalf op het hoofd gestreken wordt verlicht het zijn pijn, geeft kracht aan de hersens en zenuwen en laat de koude vochtigheden die daarin zitten verdwijnen, waartoe mede helpt dat het met Alipta muscata tot een pleister gemaakt steeds gedragen wordt. De reuk en rook is zeer nuttig voor diegene die de vallende ziekte hebben, want omdat de rook in de neus trekt doet het hen als ze daarin liggen bekomen en wanneer ze daar steeds aan ruiken dan krijgen ze die ziekte niet zo gemakkelijk en ook niet zo sterk. Het is (zoals ook de voorgaande) zeer nuttig voor oude en koude lieden en derhalve zijn voor zodanige de handschoenen die naar amber, muskus of civet ruiken veel beter dan de jongelingen die ze nochtans meestal dragen.

CIVET wordt uit Syrië gebracht en groeit in het uiterste blaasje van de kloten van zeker dier die veel op de kat lijkt die zich in de oude vervallen huizen ophouden en die daar ook een kat genoemd wordt net zoals bij ons civetkat. Zo dat de civet niet anders is als een zweet wat zich zet tussen de kloten van dit beest, het is zeer sterk van reuk, warm en vochtig van aard. Wat in de holte van de navel strijken (59) is zeer goed tegen het opstijgen van de baarmoeder, verkwikt mede de geesten door zijn aangename reuk, maar doet evenwel niet zo veel dienst aan het hoofd als muskus en amber hoewel die mede, doch niet zo zeer, de zwakke en hete hersens schadelijk zijn.

MUSCUS komt naar ons vanuit Indië waar het groeit in de navel van zeker beest die op een geit lijkt maar veel groter is. Als die ritsig wordt dan zwelt zijn navel dik op en wordt net als een verheven blaar vol grof bloed dat op zekere tijd, als het beest dol en dwaas wordt, zich onthoudt van eten en drinken en steeds over de aarde rolt waardoor de uitpuilende en gespannen navel doorbreekt en daaruit barst dik en grof bloed dat er bruingeel uitziet en daarna een zeer liefelijke reuk van zich geeft. Dit wordt door de jagers verzameld in velletjes van hetzelfde beest gestoken en bewaard die tevoren door hen gevangen waren. Linschoten verhaalt in het 23^ste kapittel van zijn Oost-Indische reizen dat de Chinezen deze beesten als ze gedood zijn enkele dagen begraven en als het dan verrot en met slagen goed murw gemaakt is het bloed en het vlees onder elkaar vermengen en daarvan ronde balletjes maken die de Portugezen papo noemen en overal vervoeren.

Muskus is heet en droog in de derde graad, zeer dun van delen en verkwikt de geesten door zijn reuk, versterkt de verkouden hersens, verdroogt de vochtige verkoudheid, stilt de verouderde hoofdpijn, te weten diegene die door overtollige koude slijmerigheid gegroeid is.

Deze drie zijn zeer liefelijk van reuk en worden gehouden dat ze liefde maken omdat ze verwarmen en de geesten opwekken. Maar wierook en anderen van zware reuk die men al vanouds in de kerken gebruikt heeft, trekken de geesten in en maken derhalve het hart genegen tot de Godsdienst waarom het ook bij de Joden verboden was het voor iets anders te gebruiken dan in hun kerken.

WIEROOK, naar het schrijven van Galenus en Avicenna, is warm in de tweede en droog in de eerste graad, maar mogen in beide wel in de eerste graad gesteld worden. Hiervan worden de koude verkoudheid en zowel inwendig naar de keel, longen en maag, naar de tanden en wangen, als de uitwendige tegen gehouden en ten dele verdreven en opgedroogd worden, zo door zijn reuk als van buiten opgelegd op de manier van een pleister.

MASTIK is een harde hars die uit de boom Lentiscus vloeit, heeft een gematigde aard in hitte en koude, maar een droog makende in de tweede graad en tezamen trekkend. Verdikt en houdt met zijn rook de dunne verkoudheid tegen, ingeslikt beschermt en versterkt het de hersens die met dunne dampen gekweld worden en vooral in koortsen, vallende ziekte, suizelingen en dergelijke die hun oorsprong van onderen hebben. Men maakt een pleistertje van mastiek door het met een heet ijzer op een stukje zwarte zijde doek uit te persen en op de slag van het hoofd te leggen voor de zinkingen.

De rook van VERNIS of gom van jenever is wat meer tezamen trekkend en sterker dan de mastiek om de overvloedige vochtigheid van het hoofd op te drogen en de verkoudheid te stelpen, maar de gom zelf is evenwel niet zo goed om van binnen te gebruiken.

(2) Uit de verhaalde drogen zijn weinig mengmiddelen in de apotheek gereed, maar als de zaak dat vereist kunnen ze wel terstond klaar gemaakt worden. Men weekt en kookt, zoals gezegd is, het verhaalde hout en het andere wordt gewoonlijk tot poeder gestampt en dienen voor verschillend gebruik. Een tezamen trekkende beroking voor dunne en scherpe verkoudheid bestaat uit gestampte rode rozen, mastiek, vernis, ambersteen. Maar om de dikke en koude tegen te houden en de hersens te versterken.

N. Ambersteen, narduszaad, van elk 1 lood, Styrax, benzoin, van elk 3 drachme, foelie, nagelen en notenmuskaat, van elk 3 drachme alles grof stampen tot een beroking voor het hoofd. Dan mastiek en mirre, van elk 1 ons in rozenwater smelten en daar bij het voorschreven poeder doen wat tot pilletjes gemaakt kan worden en zeer nuttig is om te beroken. Het volgende poeder is geschikt om op het hoofd te strooien de verkoudheid te beletten.

N. Mastiek, paradijshout (60) ambersteen, nagels, van elk 3 drachme, rode rozen, marjolein, foelie, noten muskaat, van elk 2 drachme tot een poeder. Men maakt ook een kussentje, ja wel een gehele muts om het hoofd tegen de verkoudheid en koude gebreken te beschermen.

N. Marjolein, rode rozen, bloemen van rozemarijn, lavendel, stoechas, salie, van elk een half lood, citroenschillen, mastiek, foelie, noten muskaat, nagels, van elk 3 drachme. Grof gestampt tussen katoen gestrooid en in een rode doek gestikt tot een muts. De hersens worden ook versterkt en opgedroogd door popjes die uit wel riekende kruiden gemaakt worden of in de vorm op een appel lijken.

N. Geroosterd narduszaad, lavendel, noten muskaat, nagels, van elk een half lood, ambergrijs, 1 scrupel. Gestampt en in rood weefsel gebonden voor een popje om aan te ruiken. De ruikappels worden aldus klaar gemaakt.

N. Marjolein, rode rozen, lavendel, van elk 2 drachme, paradijshout, foelie, noten muskaat, nagels, van elk 3 drachme, Styrax, benzoin, van elk 1 ons. Alles klein gestampt en met slijm van gom dragant gemengd en dan gemaakt tot doorgeboorde appels, bestrooid met muskus en ambergrijs, van elk een half scrupel tot een ruikappel.

Het XII. Capittel.

Enckele Gemengde Genees-middelen voor de Qualen van de Longen, en de Borst.

1. Versachtende,

2. Suyverende,

3. Genesende.

De Qualen, ende Gebreken, die soo de Borst, als de Longen aenhangen, werden meest, nae dat het Lichaem wel gesuyvert, ende de Sinckingen opgehouden zijn, wech-genomen, ofte door versachten, ofte suyveren ende dun-maken. Waer toe uyt de openende Genees-middelen bequaemst zijn, de welcke door-snijdende, ende suyverende, niet seer en verhitten, ofte verdroogen, noch oock scherp ende schrael zijn: maer versachten, ende ten deele vervochtigen, gelijck gepelde Gerst, Rozijnen, Amandelen. Men mach oock somtijts wel wat scherpere gebruycken, maer met Mede, Gerste-water, Soete-wijn, ofte eenigh versachtend nat. Nu de schraligheyt van de Stroot, ende de Borst wert versacht door de volgende, die oock met eenen den brant uyt-blussen.

(1) SOET-HOUT gematigt in de wermte, ende redelick vochtigh, versacht al wat rouw is, insonderheyt de Stroot, geneest den droogen Hoest, korten Aessem, en daer andere soetigheyt Dorst verwekt, soo doet het, door sijne vochtigheyt, den selven overgaen.

KNOLLEN zijn werm by-nae in den tweeden ende droogh in den eersten graed, met een af-vagende ende openende kracht. Haer af-sietsel, ofte noch liever ’t sap, dat uyt de selvige gekoockt zijnde, geperst wert, is seer goet voor de gene, die Hoesten, ende Heesch van verkoutheyt geworden zijn, gedroncken met Suycker, ofte wat geschuymden Honigh. Het selfde is oock een nut, ende lieffelick Gorgel-water voor de Sprouw.

Soete PRUYMEN zijn matelick verkoelende, maer vervochtigen in den tweeden graed, maecken den Buyck weeck, ende verwecken sachten Kamer-ganck. Verslaen den Dorst, ende versachten de Borst ende Stroot.

In Syrien, ende Egypten wast een boom den Pruym-boom niet seer ongelijck, die vruchten ofte besyen geeft in de Apoteken met een Arabischen naem SEBESTEN bekent, ende gelijckse veel soeter zijn, als de Pruymen, soo zijnse oock krachtigher om de Borst te helpen. Sy versachten de Hoest, de Heescheyt van de keel uyt scherpe ende zoute Sinckingen veroirsaeckt, beteren de Engh-borstigheydt, Longher-sucht, Zijde-pijn, ofte Pleuris.

JUIUBEN zijn mede een vrucht van de selve plaetsche, ende aert, als de Sebesten, te weten, matelick verkoelende, ende vochtigh makende. Sy zijn nut, ende bequaem om te versachten de rouwigheyt van de Kele, Borst, ende Longen: zijn oock goet tegen den Hoest, Bloet-spouwen, ende andere gebreken, die uyt zoute, ende scherpe Sinckingen haren oirspronck nemen.

Room van GERSTE, dat is, die moruw gekoockt zijnde door-geslagen is, verkoelt, vervochtight, ende versacht, verslaet den Dorst, suyvert sonder t’samen-treckinge, ende loopt lichtelick in de Borst.

Sap van soete AMANDELEN versacht de Stroot, ende de Longhen, doet de Vochtigheden uyt de Borst opspouwen: dat uyt bittere Amandelen gedruckt wert, brengt harde, ende taeye Fluymen beter op.

Saet van MALUWE, om dat het vervochtigt, ende versacht, wert de Aemborstige te drincken gegeven, helpt door eygenschap de Borst, ende de Longen, ende versacht een haersche stem.

Saet van COTTOEN, ofte BOOM-WOLLE, dewijl het de dickigheyt versachtende dun maeckt, is bysonder goet om den Hoest, ende de gebreken van de Borst te genesen.

VIOLEN matigen de heete, ende scherpe Vochtigheden, ende verquicken met vochtigh maken, de Longe, wiens rauwe wegen sy oock versachten.

GOMME DRAGANT, die suyvert, doorluchtigh, dun, gladt, effen, ende wat soetachtig van smaeck is, wert voor beste gekeurt. Vervochtigt in den eersten, ende verkoelt in den tweeden graed (61) Is seer bequaem teghens alderhanden Hoest, Rouwigheden van de Kele, ende Strote, Heesheyt, ende alle scherpe dunne Sinckingen op de Borst, ende andere deelen.

GOMME VAN ARABYEN, dat is de gene, die uyt den Acacye-boom traent, doorluchtigh als glas, ende gelijck wormkens (’t welck de beste is ) t’samen getrocken, is verkoelende van aert, ende matelick verdroogende, dan dewijlse een klevende, ende papachtige eygenschap heeft, soo geneest sy alle Rouwigheydt, sonder evenwel de Maegh te verslappen.

PINGELS, dat is, de Keerne van Pijn-appels, zijn werm in den eersten, ende vochtigh in den tweeden graed, versachten, ende suyveren de Borst, ende doen de dicke, taeyen, ende etterachtige Fluymen opkomen. Ende zijn derhalven voor de gene die de Tering hebben, ende uyt-droogen. Dan sy en dienen geensins de gene, die veel met Hooft-sweer gequelt zijn, want sy beswaren het Hooft, ende en werden oock niet haest, noch licht in de Maegh verteert.

De selve heylsaemheyt, ende hindernisse met de Pijn-keernen hebben de PISTACYEN: dan om datse al versachtende zijn, so verlossen sy de Borst, ende Longe van verstoppinge

HASELNOTEN zijn middelmatigh in koude, ende hitte, als sy versch zijn. De keernen geroost beletten de Sinckingen: maer rauw ende versch genesen den verouderden Hoest, dan beswaren de Maeg insonderheydt die van ouderdom verdrooght zijn, die oock een quade Keel veroirsaken.

HONICH wert, gelijck bekent is van de Byen gemaeckt, ende by haer uyt de bloemen, ende wel-ruyckende kruyden gesogen, waerom hy oock van de selve eenigen aert ende kracht behout. In Syryen ende elders; daer de Byen niet als Alssen en genieten, is den Honich bitter van smaeck. Soo is oock den Honich, ende de Mede, die daer van gemaeckt wert, uytermaten lieffelick, ende wel-ruyckende, die van Languedoc ende Provence, in ’t uyterste van Vranckrijck, ende ons door Marseille overkompt; dewijl aldaer (gelijck ick met groot vermaeck gesien hebbe) gantsche velden zijn, eenige daghreysen lang, met niet anders als Marioleyne, Thijm, Rosmarijn, ende diergelijcke wel-ruyckende kruyden, waer uyt de Byen eenen seer aengenamen Honich treckken. Even-wel de Ridder Cenelme Digby, Raets-heer in den bysonderen raedt van den Koningh van Groot-Brittannyen, gelijck sijne Ed. in ’t ondersoeck van alle wetenschappen wonderbaerlick sorghvuldigh is, ende insonderheyt in de natuyrlicke wijsheyt, heeft my geseyt uyt alle gewesten, selfs oock uyt Turckyen, Honich ontboden te hebben, dan dat de Spaensche de beste was. Den Honigh is werm ende droogh in den tweeden graed, suyvert sterckelick, ruymt de Borst, ende maeckt den Buyck weeck. En dient niet als gekoockt gebruyckt; want rauw zijnde verweckt hy windt, ende beschadight de Maegh.

SUYCKER en is soo heet, ende droogh niet als den Honigh, ende gelijck het soeter, ende lieffelijcker is, so doet het oock alles sachter als den Honigh, ende en is de Maegh niet tegen. Hier van is breeder te sien in ‘t 1. Deel van de Schat der Gesontheyt op ‘t 9. cap van het 3. boeck.

TERMENTHYN is verwermende, suyver-makende, ende af-vegende, daerom suyvert hy de Borst, ende treckt daer alle verrotte Vochtigheden uyt, met Honich ofte Suycker gemenght. Ende is goet voor de Engborstige, Bloet-spouwende, ende Uytterende Menschen.

Uyt de verhaelde Simpelen werden Mengel-middelen gemaeckt, ende in de Apoteken gereet gehouden Syroop van Violen, van Soet-hout, van IuIuben, Diatragacanthum frigidum, Loch, ofte Eclegma è pinos, Pilulae albae, ende Bechicae. Tot welcken eynde oock andere dadelick konnen gereet gemaeckt werden, als mede eenige versachtende drancken, die wy Borst-drancken noemen, bestaende uyt Gepelde Gerste, 1. hant vol, Lange Rozijnen 2 oncen, Iuiben, Sebesten van elcx 9. Soet-hout een half loot, in water tot een pint gekoockt voor een Borst-dranck. Soo kan men oock de Pingels sieden, tot datse moruw zijn, ende dan gestooten gelijck de Amandelen, ende daer Suycker by gedaen, ende Corinthen, ende dat met Hoender-sap ofte diergelijcke in-genomen. In Italyen werden van de Pingels, als oock van de Pistacyen Marcepeynen gemaeckt, die sy Pignocchiate, ende Pistocciate noemen.

(2) Maer de volgende suyveren de gebreken van de Borst, ende de Longen, door haer af-vegende ende dun makende kracht.

ROZYNEN, die soet zijn, de keernen uyt-genomen (alsoo die stoppen) hebben een matelick verwermende, ende verdroogende kracht, als oock versachtende, ende af-vegende. Daerom zijn sy goet tot de rouwigheden van den Stroot, teghen den Hoest, Engh-borstigheydt, ofte moeyelick herhalen des Adems, als mede om de slijmerighe taeye Vochtigheden van de Borst te doen rijsen, ende verteren.

VYGEN zijn werm in den eersten, ende droogh in ’t beginsel van den tweeden graed, sijn fijn van stoffe. Hebben een af-vegende, scheydende, dun-makende, verwermende, ende verterende kracht, suyveren insonderheyt de Borst, zijn bequaem voor verouderden Hoest, en de oude qualen van de Longe, verlichten den korten Aessem, ende versachten de rouwe ende heesche Kele. Van de Vijgen, ende Rozijnen is breeder geschreven in den gemelten Schat der Gesontheyt, op ‘t 8. cap. des selfde 1. Deel en 3. Boeck. (62)

VENUS-HAYR is verdroogende, ende dun-makende van aert, in hitte ende koude middelmatigh. Het is seer goet om de dicke, taeye, ende slijmerige Vochtigheden van de Borst, ende Longen te doen rijpen, rijsen, ende op te brengen, ende derhalven bequaem voor het Pleuris, Engh-borstigheyt, Ontsteckinge van de Zijde ende diergelijcke. Dan in onse Apoteken gebruycken sy in plaetsche van Venus-hayr de STEEN-RUYTE, een kruyt het ander niet qualick gelijckende, het welck alomme op de oude mueren wast. Is mede van aert ende krachten het Venus-hayr niet ongelijck. Want sy rijpt de rauwe slijmerigheyt van de Longe, ende doet de selve op komen, verdrijft de koude gebreken van de Borst, verlicht den korten Aessem, ende versacht de pijne van de Zijde.

HYSSOOP is bitterachtig ende scherp van smaeck, dun van stoffe, openende, door-snijdende, ende suyver makende van krachten. Is eygentlick nut ende bequaem voor alle koude gebreken van de Borst, ende Longen, welckers grove ende dicke Vochtigheden hy door-snyt, ende veroirsaeckt datse gemackelick opgebracht werden. Hy geneest de kortheyt van den Aessem, ende den verouderden Hoest, insonderheyt als hy gekoockt wert met Honigh, Rozijnen, Vijgen, ende Wijn-ruyt, welck af-sietsel een gantsch suyver-makende kracht heeft.

MALROVE jaeght de dicke slijmachtige vochtigheydt uyt de Borst, wert nuttelick in-gegeven de Hoestende, Aemborstige, Uyt-terende Menschen. Want sy suyvert insonderheydt de etterachtighe Fluymen.

OREGO met Honigh gemenght, ende daer een Lickingh af bereyt, geneest den ouden Hoest, opent ende suyvert de verstopte Longeren, ende de Borst, geneest het af-gaende Pleuris, ende pijn in de Zijde.

CALAMINTHE dun makende, ende verdeelende van kracht zijnde, is bequaem voor de gene, die haren Aessem niet als met het Hooft ende Borst regt over endt en konnen halen.

AVERRONE is heet ende droogh verre in den derden graed, ende dien-volgende van fijne deelen, van verbreydende, ende verterende kracht, waer doorse doet scheyden alle slijmerighe, ende taeye Vochtigheden. Is seer behulpigh, insonderheyt het Saet, den genen, die haren Adem niet wel en konnen gescheppen, ende verstopt op de Borst zijn, die den Kramp hebben, ofte met Treckinge, ofte Spanninge der Zenuwen gequelt zijn.

De Wortels van BOOM-VAREN, gebruyckt (als hier voor in ‘t 1. Deel 4. Boek en cap. 5. van de Schat der Ongesontheyt verhaelt is) jaghen de dicke Slijmerigheyt uyt den lijve, insonderheyt, dewijl sy soet, ende versachtende zijn, uyt de Longen.

De WILDE SAFFERAEN, dat is het morgh van ’t Saet, suyvert ende opent, drijft eygentlick uyt de Borst, ende Longen de taeye ende slijmerige Vochtigheden, maeckt een heldere Stem.

LISCH geneest, met Bloem, ende Wortelen, alle verouderde gebreken van de Borst ende Longen, hare Fluymen sachtelick op-brengende.

ALANT-WORTEL is heet in den derden, ende droogh in den tweeden graed, seer bequaem om alle dicke, grove, ende taeye Slijmerigheydt, die in de Borst ende Longen vast steeckt, losch ende rijp te maken, ende te suyveren. Derhalven helpt hy de gene, die eenen verouderden Hoest hebben, die haren Adem niet en konnen halen, als met opgerechten hals. Is oock goet voor Treckinge van Zenuwen, Windachtigheydt, ende een swacke Maegh, als mede om ’t Water, ende de Stonden af te setten.

THYM, gelijck hy de verstoptheyt van de Lever, ende ’t Ingewant opent ende suyvert, so doet hy oock het dick ende taey Slijm uyt de Borst, ende Longen opkomen, ende is derhalven seer bequaem voor de Aemborstige met Honigh gebruyckt. By-nae al de selvighe kracht hebben Thymbra, ende Satury, ofte Keule.

GENEVER-BOOM is heet, ende droogh, in den derden graed; dan de Besyen zijn wat minder verdroogende, ende verdunnen de dicke en taeye Vochtigheden. Helpen de gebreken van de Borst, den Hoest, Opblasinge, ende Krimpinge in den Buyck. Sommige hebben gelooft, dat het geraspt hout ingenomen zijnde, doodelick was; dan sulcx wert wederleyt by Matthiolus in sijn Uytlegginge op den Grieckschen Dioscorides.

SESELI van Marseille, by sommige Sermonteyne genoemt, is verwermende, ende verdroogende in den tweeden graed. De Wortel ende ’t Saet zijn geheel fijn van deelen, genesen de Eng-borstigheyt, ende als men den Adem niet scheppen en kan, als met uyt-gereckten hals, verdrijven alle Windachtigheyt, ende verstercken de Maegh, ende ’t Ingewant.

SPEER-WORTEL is heet, ende droogh, scherp, ende bitter, dun van deelen, ende een weynigh t’samen-treckende. De Wortel suyvert alle het Ingewant met dun maken van de grove, ende taeye Vochtigheden, ende verlicht den Hoest, die uyt Sinckingen voort gekomen is; twee drie mael opgesoden, ende dan in spijse gebruyckt ontlast de Longen van haer Slijmerigheyt.

CALFS-VOET is heet ende droog in den tweeden graed. Heeft alle de selfde krachten van Speer-wortel, dan veel slapper.

AJUYN, ZEE-AIUYN, PARYE, LOOCK, LOOCK SONDER LOOCK, hebben een scherpe en verhittende kracht, waer door sy in alle het Ingewant, maer voornamentlik in de Borst de dicke ende (63) taeye Vochtigheden verdunnen, ende suyveren: dan Pareye, ende Loock sonder Loock jagen insonderheyt de dicke ende etterighe Fluymen uyt de Longhen, ende suyveren de Stroot-pijpkens, in Gerste-water ende Mede gesoden, ofte met Kersse, ende Honigh tot een Lickingh gemaeckt. Indien sy te voren eens ofte twee-mael van water veranderen, ende wat opsieden, soo verliesen sy veel van hare scherpigheydt, maer met eenen oock van haere krachten.

SAFFRAEN verwermt in den tweeden, ende verdrooght in den eersten graed, ende is daerom verdouwende, ende verterende. Het matelick gebruyck van den Saffraen is de Herssenen seer nut, ende bequaem, verwackert de geesten, verquickt de Sinnen, beneemt de slaperigheydt ende loomigheydt des Hoofts, waer door hy seer dienstigh is in de Lethargye, dat is, Slapende Coortsche, verheught het Herte, ende doet alle droefheydt aen een zyde stellen. Dan te veel, ende, soo men seyt, drie vierendeel loots in-genomen, maeckt de Menschen soo vol blijdtschap, datse hen selven te bersten lacchen. Want daer door werden de levend-maeckende Geesten niet sachtjens van het Herte door het geheele Lichaem gesonden, maer met gewelt uytghedreven, waer op noodtsakelick de doodt volght. Daerom en dient hy niet als matigh in genomen, te weten van een half scrupel tot een half drachme, ende is dan dienstigh om de rauwe Vochtigheden van de Borst tot morwigheydt, ende rijpigheydt te brenghen, ende de verstoptheydt van de Longhen wech te nemen. Waerom hy sonderlingh behulpigh is voor de gene, die Engh-borstigh zijn, ghelijck Camerius getuyght, ende Cardanus verhaelt, met het selve alleen veel Eng-borstige geholpen te hebben, dat hy daerom oock noemt de Ziele van de Longhen. Is niet minder bequaem voor de gene, die Hoesten, die Pleuris, ende pijn in de Zijde hebben.

GENGBER, wit, ende niet gegaet, goet van reuck, scherp-bijtende op de tonge, noch versch zijnde, is heet in den derden, ende droogh in den eersten graed, maer de drooghe verwermt, ende verdrooght in den derden graed, ende doet al dat Peper vermagh, doch wat tragelicker, dewijl hy grover van stof is, als de Peper, ende altijdt eenighe onverwinnelicke vochtigheydt behout, die haer soo lichtelick doet steken, ende vermeluwen. Hierom wert de Gengber by alle onse Schrijvers een vervogtende kracht toegeschreven, sommige hem stellende vocht in den eersten, andere, sulcx niet genoeg zijnde, ende dat berispende, vocht in den tweeden graed, als of de vochtigheydt van de stoffe noodtsakelick moste veroirsaken een vochtigh-makende kracht. Indien dit vast ging, soo zoude Brande-wijn, ende vele Kruyden, die in ’t water wassen, ende hier te lande uyt de slooten gehaelt werden, scherper op de tong, als peper, oock vervochtende van aert moeten wesen. Hy verdunt de dicke vochtigheden in de Longen, ende verteert de dunne. Is een goet ende gereet Genees-middel voor den verouderden Hoest, Eng-borstigheyt, ende alle Koude gebreken, insonderheyt die versch in Indyen, ende niet die hier te Lande in kalck geweeckt, met gekoockte suycker ingeleyt, ofte geconfijt is.

ARISTOLOCHIA, soo wel lange, als ronde, is heet, ende droogh in den derden graed, bitter ende scherpachtigh van smaeck, af-vegende, suyverende, ende verterende van krachten: maer de Ronde is fijnder van stoffe, ende krachtiger om de dicke ende grove Vochtigheden te verdunnen, ende de verstoptheden, daer uyt bestaende, te ontdoen ende te openen. Derhalven valt sy seer bequaem voor de geene die Aemborstigh zijn, ofte het Pleuris hebben.

GENTIAEN, te weten de Wortel is mede bitter van smaeck, ende van de selfde hoedanigheden. Heeft groote kracht om dun te maken, te suyveren, af te vegen, ende van verstoptheydt te verlossen, ende dat soo sterck dat hy selfs Ossen, ende Paerden, die niet alleen en kuchen, mae niet meerder voort en konnen, in-gedroncken zijnde, kan helpen.

MYRRHE wort door-geslickt de groote van een Erweet voor den verouderden Hoest, Eng-borstigheyt, Pijn in de Borst, ende de Zijde.

PISSENBEDDEN, ofte SEUGEN hebben een by sondere kracht, om de Longhen te bevrijden van verstoptheydt uyt dicke, ende taeye Vochtigheden. Men waschtse eerst met wijn, ende nae datse dan in anderen wijn geweyckt hebben, perst men die wijn uyt, ende geeft hem te drincken, ende is een wonder Genees-middel voor de Engh-borstigheyt .

(3) De Volgende zijn door een sonderlinge gave nut ende dienstigh voor de Teringe

SCABIEUSE is werm, ende droogh heel diep in den tweeden graed, dun ende fijn van deelen. Suyvert de Longhe (niet alleen om hare bitterheydt, maer oock door in-geboren aert) soo krachtigh, dat sy mede haer Aposteunen, als oock het Pleuris door doet breken.

DUYVELS-BEET is van de selfden aert, ende kracht met de Scabieuse, soo genoemt, als of de Duyvel, uyt nijdigheyt van sijn deught, een stuck van de Wortel gebeten hadde.

PIMPINELLE is werm, ende droog in den tweeden graed, suyverende ende t’samen-treckende; een seer bequaem Genees-middel voor de gene, die de Teringh hebben. Want het stelpt het Bloet-spouwen, suyvert ende reynight de vervuylde ende etterighe (64) Sweringhen, drooght op, ende gheneest wonderbaerlick.

HOUF-BLADEREN noch groen zijnde vallen ten naesten by gematight, maer gedrooght zijnde, werden werm, ende wat scherp. Sy genesen den ouden Hoest, ende de gene die haren Adem niet wel verhalen en konnen, als met opgerechten hals. Den roock uyt een pijp, gelijck men Taback doet, gesogen, suyvert de Longen so sachtelick, dat hy gelooft wert alle de Aposteunen van de Borst sonder eenige schade te konnen doorbreken.

WAEL-WORTEL is werm ende droogh in den tweeden graed. Hy stilt den Hoest, doet het Bloet-spouwen ophouden, suyvert de etter, die in de Borst ende Longen vergadert was, de selve oock wonderbaerlick heelende.

De gedrooghde VOSSCHE-LONGEN hebben een bysondere eygenschap voor de Aemborstige, heelen de sweringen der Longen, ende verstercken de selvige.

BLOEM van SWAVEL is seer bequaem in alle Gebreken van de Longhe, Engh-borstigheydt, Sinckinghen, Teringhe, ende alderhanden Hoest. Men kan daer toe Nemen een half vierendeel loot, met even-veel Suycker Candy, ende slorpen dat in een Doyer van een Ey. Gemeenlick werden daer Koecxkens af gemaeckt met Suycker in Rosen-water gesmolten, ende tot volkomen lijvigheydt gekoockt, een drachme voor een once Suycker. Dan alsoo de Bloem van Swavel in de heete Suycker komende, seer lichtelick als geers by malkanderen gaet, soo mengh ick de selve liever met Conserve van Rosen, die mede soo goet voor de Teringhe is, dat eenighe schrijven de selvige door haer gebruyck alleen genesen te zijn. De Bloem wert uyt gestooten Swavel met een helm overgehaelt, gelijck onder andere te sien is by den Francoischen Quercetanus, ende den Duytschen Crollius. Dese schrijft wel, dat het rauw swavel geen gebruyck (te weten inwendigh) in de Genees-konste en moet hebben, ’t en zy ’t gene, dat men Sulphur scissile noemt, het welck (gelijck de Bloemen door het gemaeckt vyer) door het natuyrlicke opgedreven, ende alsoo meerder gekoockt, ende verdunt wert. In de Landouwe van Cracaouw in Polen is soodanige swavel door wonderbare konste der Nature. Het selfde geschiet oock in ’t Koninghrijck van Napels, ontrent het oude stedeken eertijdts (A) Puteoli, nu Pozzouli genoemt, (’t zy nae de Putten die daer ontrent zijn met heet water, ofte nae den stanck van den brandende Swavel, ende Aluyn) vier mijlen van de stadt (B) Napels. Hier schrijft Crollius dat hy eertijdts met begeerte gesien heeft den Swavel-berg (D) Vesuvius, (tegenwoordigh Monte di Soma genoemt, leggende recht over Napels) die gestadig brant.

Dan het schijnt, dat hy sulcx alleen met begeerte gesien heeft, also dien bergh op sijnen tijdt, noch eenige hondert jaren te voren niet gebrant en heeft, maer schone wijngaerden gedragen van Muscadel-wijn, gelijck ick selve gesien hebbe, aldaer op de plaetse zijnde in ’t jaer 1616. Maer het is waerachtigh, dat hy in oude tijden gebrandt heeft. Want soo lesen wy in een brief van den jongen Plinius aen den history-schrijver Tacitus, dat sijn oom Plinius Secundus (wiens Natuyrlicke Historye wy noch hebben) uyt weetgierigheydt in groot onweder hem daer ontrent begeven hadde, ende dat hy door den dicken damp van de brandende swavel gestickt, ende ghestorven is. Waer over hy als veel schrijvende, ende onvoorsichtigh stervende overgehaelt werdt van den Italiaenschen poëet Petrarca in sijn Triompho di Fama:

Mentr’io mirava, subito hebbi scorto Quel Plinio Veronese suo vicino, A scriver molto, à morir poco accorto.

Maer desen grooten brandt, geschiet ten tijde van den Keyser Titus Vespianus, is soo schrickelick geweest, (gelijck seer wel by den Grieckschen history-schrijver Dion Cassius, ende andere beschreven is) dat de asch daer van, niet alleen over de stadt Romen door de heftige winden gedreven is, maer oock over zee in Afrijcken, ende Egypten; dat mede de Visschen in de siedende zee gekookt wierden, de Vogels in de lucht stickten, dat de nabuyrige, ende van outs vermaerde steden, Stabiae, Herculaneum, ende Pompey, met asch ende steenen overstolpt zijn geweest. Desen brandt wert met een aerdigh dicht beklaeght van den Latijnschen poëet Martialis, die oock seyt, dat den Bergh t’sijner tijdt groen ende vermakelick stont van wijngaert-rancken, ende seer leckere wijn voort-bracht, Epigr. 44.

Dit was een schoonen berg; omringt met vrugtbaer lant, Die tot sijn hooghsten top met wijngaert stont beplant. Hier wiert een gulle druyf van edel nat geswollen, Dat menigh deftigh vat was machtigh op te vollen. Dies wasser groot vermaeck ende alderhande vreught, Ten goede van het lant en van de rauwe jeught. De vinder van den wijn met al sijn met-gesellen, Die was van outs gewoon sijn woningh hier te stellen. De grooten Hercules die was hier oock bekent, En Pan met sijn gevolgh die quam er veel ontrent. Doch Venus boven-al met hondert velt-Godinnen, Die quam in dit gewest haer eerste rey beginnen. Want in het gantsche lant en was geen ander kust Bequamer tot vermaeck, en ongemeene lust. Maer nu is hier, eylaes! een vreemt, een ander wesen, ’t Is al in roock vergaen wat eertijdts wert gepresen. Die wijt-beroemde bergh en is nu anders niet Als enckel oogen-pijn, en innigh ziel-verdriet. Hy glimpt gelijck een vyer, en brant gelijck een oven, Sijn groen’t’is over-al met asschen overstoven, Door voncken afgesenght, soo dat geen ackerman Of boom in dit gewest, of wijngaert planten kan. Nu is mijn hoogste wensch, dat aen de strenge Goden Soo wreeden lant verderf mocht eeuwigh zijn verboden. En dan hun dit alleen mocht ongeoorlooft zijn, Te geven aen het vyer de rancken van de wijn.

Die asch, als oock de steenen, ende kluyten, door den reghen gesmolten zijnde, hebben den Bergh daer na voor misch gestrekt, die den Wijngaerd weeldig doen groeyen heeft Dan in onse tijden is hy wederom aen brant gerocht. Soo dat de gemelten Plinius wel schrijft in het 2. boeck van sijn Natuyrlicke historye op ‘t 93. Capittel, Dat de Nature door alles verspreyt zijnde, gemeenlick op ‘d een maniere ofte d’andere, als eenige Godtlickheyt uyt-berst. Om weder te keeren op den wegh, daer ons d’aengename heugenisse van die plaetsche, af-geleyt heeft. By Pozzouli is ‘t lant (ovaels gewijs, dat is, langer als breeder, rontsom met kleyne heuvelkens beset behalven na het stedeken,) vol van Swavel, ofte Solfer, daerom Solfataria genoemt, eertijdts van wegen het branden Forum Vulcani, gelijck Strabo schrijft, ende Campi ofte Phlegri, ofte Phlegraei finus, by Virgilius, Silius, ende Plinius. Dit Landt is soo uyt-gebrant, datter bakens gestelt zijn, om geen ongeluk te krijgen, ofte om niet buyten spoor te gaen, ende gelijck somtijdts gebeurt, in de uyt-gebrande hollen te versmachten. Jae daer het noch veyligh is, dreunt het onder de voeten. Men verneemt van alle kanten niet als vlammen, ende roock in de lucht, met eenen swaren reuck van Swavel, ende niet alleen op de plaetsche selve, maer oock tot in de stadt van Napels, als het daer nae toe gewint is. Dan dien stinckenden reuck is even-wel (gelijck Br. Leandro Alberrti wel seyt in sijn treffelicke Descrittione ditutta l’Italia) seer behulpsaem voor de gene, die kout van herssenen zijn, ende veel met Sinckingen gequelt werden. Het welck onsen Galenus bevestight de welcke 5. Method. 12. dese Lucht, als oock de Melk, die al hier gewonnen wert, seer prijst voor die gene, die eenige Sweringen in de Longen hebben, ende aen de Teringe gaen quelen, als door hare opdroogende kracht de selve genesende. De Swavel die alhier door de kracht van ’t vyer op-geworpen wert, zoude men in de verhaelde gebreken bequamelick konnen gebruycken; dan om dat hy by ons weynigh overkomt, so besigen wy de Bloemen van Swavel, tot welcken eynde oock by de Alchymisten gemaeckt werden Rubinus, Lac, Cremor ofte Butyrum Sulphuris.

Van de andere Drooghen werden genees-mengelen in den Apoteek bewaert Syroop van Hysoop, van Iuiben, van Soet-hout, van Malrove, Oxymel Scylliticum, Elect. Diaireos, Simpel, ende gemenght, Conserf van Venushayr, ende Lisch-bloemen, Lehoch sanum & expertum, de Pino, de Papavere, de Scylla, geconfijte Alant-wortel, Gengber, ende Pillen Scabieuse: ende tot bloet ende etter spouwen in de Teringhe, Troch van terra Lemnia, Lohoch de pulmone Vulpis, Syroop van Wael-wortel van Fernelius. Dewijl daer overvloet is van soodanighe Genees-mengelingen, soo kan men hem met de selvige wel behelpen, ten zy die niet gereet en waren, ofte datter tot vermenghde gebreken een ander vermenginghe van nooden was; ghelijck het volghende kracht heeft om de borst te versachten, ende de Fluymen op te brengen: N. Wortels van Alant 1. once, Bladeren van Hyssoop, Orego, Venushayr, van elcx een hant vol. Saet van Wilde Saffraen. Althea, Maluwe, Sesely, van elcx een half loot. Rozijnen sonder carlen, 2. oncen, Iuiben, Sebesten, van elcx No 9. Gekoockt in Gerste-water tot een pint, ende daer by gedaen twee ofte drie oncen van de verhaelde Syropen, tot een borst-dranck.

Voor de gene, die Etterige fluymen spouwen en heb ick niet beter gevonden, als het volgende: N. Wael-wortels anderhalf once, Bladeren van Scabieuse, Sanickel, Alchymille, Hoef-bladeren, van elcx een hant vol. Rozijnen, twee oncen. Gekoockt als voren, ende daer by gedaen Syroop van Wael-wortel van Fernelius &c. Wanneer overvloet van Sinckinghen meerder opdrooginghe van doen heeft soo kan daer 1. loot Wortel van Sina by gedaen werde tot een borst drank.

Het XII Kapittel.

Enkele, gemengde geneesmiddelen voor de kwalen van de longen en de borst.

1. Verzachtende,

2. Zuiverende,

3. Genezende.

De kwalen en gebreken die zowel de borst als de longen aangaan zijn worden meestal nadat het lichaam goed gezuiverd en de zinkingen opgehouden zijn weg genomen door verzachten of door zuiveren en dun te maken. Waartoe uit de openende geneesmiddelen de beste zijn die doorsnijdend en zuiverend zijn, niet te zeer verhitten of verdrogen, noch ook scherp en schraal zijn, maar verzachten en ten dele bevochtigen zoals gepelde gerst, rozijnen of amandelen. Men mag ook soms wel wat scherpers gebruiken, maar met mede, gerstewater, zoete wijn of enig verzachtend nat. Nu de schraalheid van de strot en de borst wordt verzacht door de volgenden die ook meteen de brand uitblussen.

(1) ZOETHOUT is gematigd in de warmte en redelijk vochtig, verzacht al wat rouw is en vooral de strot, geneest de droge hoest, korte adem en waar andere zoetigheid dorst verwekt zo laat het door zijn vochtigheid die overgaan.

KNOLLEN zijn warm bijna in de tweede en droog in de eerste graad met een afvegende en openende kracht. Zijn afkooksel of noch liever het sap dat er uit gekookt en geperst is, is zeer goed voor diegene die hoesten en hees van verkoudheid geworden zijn als het gedronken wordt met suiker of wat geschuimde honig. Hetzelfde is ook een nuttig en liefelijk gorgelwater voor de spruw.

Zoete PRUIMEN zijn matig verkoelend, maar bevochtigen in de tweede graad, maken de buik week en verwekken zachte kamergang. Verslaan de dorst en verzachten de borst en strot.

In Syrië en Egypte groeit een boom die veel op de pruimenboom lijkt die vruchten of bessen geeft die in de apotheken met een Arabische naam SEBESTEN bekend zijn en omdat ze veel zoeter zijn dan pruimen zijn ze ook krachtiger om de borst te helpen. Ze verzachten de hoest en de heesheid van de keel die veroorzaakt zijn door scherpe en zoute zinkingen, verbeteren de zware ademhaling, longzucht, zijdepijn of pleuris.

JUJUBEN is mede een vrucht van dezelfde plaats en aard als de sebesten, te weten, matig verkoelend en vochtig makend. Ze zijn nuttig en geschikt om te verzachten de ruwheid van de keel, borst en longen en zijn ook goed tegen de hoest, bloedspuwen en andere gebreken die uit zoute en scherpe verkoudheid hun oorsprong hebben.

Room van GERST, dat is die murw gekookt en door gezeefd is, verkoelt, bevochtigt en verzacht, verslaat de dorst, zuivert zonder tezamen trekking en loopt gemakkelijk in de borst.

Sap van zoete AMANDELEN verzacht de strot en de longen, laat de vochtigheden uit de borst opspuwen. Dat uit bittere amandelen gedrukt wordt brengt harde en taaie fluimen beter op.

Zaad van MALUWE, omdat het bevochtigt en verzacht, wordt de benauwde te drinken gegeven, helpt door eigenschap de borst en de longen en verzacht een hese stem.

Zaad van KATOEN of BOOMWOL, omdat het de dikheid verzacht en dun maakt, is bijzonder goed om de hoest en de gebreken van de borst te genezen.

VIOLEN matigen de hete en scherpe vochtigheden en verkwikken met vochtig maken de longen wiens rauwe wegen ze ook verzachten.

GOM DRAGANT die zuiver, doorzichtig, dun, glad, effen en wat zoetachtig van smaak is wordt voor beste gehouden. Bevochtigt in de eerste en verkoelt in de tweede graad (61) Is zeer geschikt tegen allerhande hoest, ruwheden van de keel en strot, heesheid en alle scherpe dunne zinkingen op de borst en andere delen.

GOM VAN ARABIE is diegene die uit de Acaciaboom traant, doorzichtig als glas en net als wormpjes (wat de beste is) tezamen getrokken, is verkoelend van aard en matig verdrogend, dan omdat ze een klevende en papachtige eigenschap heeft geneest ze alle ruwheid, zonder evenwel de maag te verslappen.

PINGELS, dat zijn de kernen van pijnappels, zijn warm in de eerste en vochtig in de tweede graad, verzachten en zuiveren de borst en laten de dikke, taaie en etterachtige fluimen opkomen. En zijn derhalve goed voor diegene die de tering hebben en uitdrogen. Dan dienen ze geenszins diegene die veel met hoofdzweer gekweld zijn, want ze bezwaren het hoofd en worden ook niet snel, noch gemakkelijk in de maag verteerd.

Dezelfde heilzaamheid en hindernis met de pijnkernen hebben de PISTACIEN, dan omdat ze al verzachtend zijn verlossen ze de borst en longen van verstopping

HAZELNOTEN zijn middelmatig in koude en hitte als ze vers zijn. De geroosterde kernen beletten de zinkingen, maar rauw en vers genezen ze de verouderde hoest, dan bezwaren de maag en vooral die van ouderdom verdroogd zijn die ook een kwade keel veroorzaken.

HONING wordt, zoals bekend is, door de bijen gemaakt en door hen uit de bloemen en wel ruikende kruiden gezogen waarom het daarvan enige aard en kracht behoudt. In Syrië en elders, waar de bijen niets anders dan alsem genieten, is de honing bitter van smaak. Zo is ook de honing en de mede die daarvan gemaakt wordt uitermate liefelijk en goed geurend die van Languedoc en Provence, in het uiterste van Frankrijk, en ons door Marseille overkomt, omdat er daar (zoals ik met groot vermaak gezien heb) ganse velden zijn van enige dagreizen lang met niets anders dan marjolein, tijm, rozemarijn en dergelijke wel riekende kruiden waaruit de bijen een zeer aangename honing maken. Evenwel ridder Cenelme Digby, raadsheer in de bijzondere raad van de koning van Groot Brittannië, net als zijn weledele in het onderzoek van alle wetenschappen wonderbaarlijk zorgvuldig is en vooral in de natuurlijke wijsheid, heeft mij gezegd uit alle gewesten en zelfs ook uit Turkije honing ontboden te hebben, dan dat de Spaanse de beste was. De honing is warm en droog in de tweede graad, zuivert sterk, ruimt de borst en maakt de buik week. En dient niet anders dan gekookt gebruikt te worden want als het rauw is verwekt het wind en beschadigt de maag.

SUIKER is niet zo heet en droog als de honing en omdat het zoeter en liefelijker is laat het ook alles zachter dan de honing en staat de maag niet tegen. Hiervan is uitvoeriger te zien in het 1^ste deel van de ‘Schat der Gezondheid’ in het 9^de kapittel van het 3^de boek.

TEREBINT is verwarmend, zuiver makend en afvegend, daarom zuivert het de borst en trekt daar alle verrotte vochtigheden uit als het met honing of suiker gemengd is. En is goed voor de benauwde, bloed spuwende en uitterende mensen.

Uit de verhaalde enkelvoudige worden mengmiddelen gemaakt en in de apotheken gereed gehouden als siroop van violen, van zoethout, van jujube, diatragacanthum frigidum of koud sap van tragacantha, loch of eclegma è pinos, pilulae albae en Bechicae of witte pillen van suikerkandij, zetmeel en Tragacantha. Tot welk doel ook andere dadelijk gereed gemaakt kunnen worden als mede enige verzachtende dranken die wij borstdranken noemen en bestaan uit gepelde gerst, 1 hand vol, lange rozijnen 2 ons, jujube en sebesten, van elk 9 stuks, zoethout een half lood, in water tot een pint koken voor een borstdrank. Zo kan men ook de dennenzaden koken totdat ze murw zijn en dan stampen zoals de amandelen en daar suiker bij doen en krenten en dat met hoendersap of dergelijke innemen. In Italië worden van de pingels als ook van de pistache marsepein gemaakt die ze pignocchiate en Pistocciate noemen.

(2) Maar de volgende zuiveren de gebreken van de borst en de longen door hun afvegende en dun makende kracht.

ROZIJNEN, die zoet zijn waar geen kernen in zitten, (omdat die verstoppen) hebben een matig verwarmende en verdrogende kracht, als ook verzachtend en afvegend. Daarom zijn ze goed tegen de ruwheden van de strot, tegen de hoest, engborstigheid of moeilijk herhalen van de adem, als mede om de slijmerige, taaie vochtigheden van de borst te laten rijzen en verteren.

VIJGEN zijn warm in de eerste en droog in het begin van de tweede graad en fijn van stof. Hebben een afvegende, scheidende, dun makende, verwarmende en verterende kracht, zuiveren vooral de borst en zijn goed voor verouderde hoest en de oude kwalen van de longen, verlichten de korte adem en verzachten de ruwe en hese keel. Van de vijgen en rozijnen is uitvoeriger geschreven in de vermelde ‘Schat der Gezondheid’ in het 8^ste kapittel van hetzelfde 1^ste deel en 3^de boek. (62)

VENUSHAAR is verdrogend en dun makend van aard en in hitte en koude middelmatig. Het is zeer goed om de dikke, taaie en slijmerige vochtigheden van de borst en longen te laten rijpen, rijzen en op te brengen en derhalve geschikt voor het pleuris, engborstigheid, ontstekingen van de zijde en dergelijke. Dan in onze apotheken gebruiken ze in plaats van Venushaar STEENRUIT, een kruid die veel op het ander lijkt wat alom op de oude muren groeit. Is mede van aard en krachten het Venushaar vrij gelijk. Want ze rijpt de rauwe slijmerigheid van de longen en laat die op komen, verdrijft de koude gebreken van de borst, verlicht de korte adem en verzacht de pijn van de zijde.

HYSOP is bitterachtig en scherp van smaak, dun van stof, openend, doorsnijdend en zuiver makend van krachten. Is eigenlijk nuttig en geschikt voor alle koude gebreken van de borst en longen wiens grove en dikke vochtigheden hij doorsnijdt en veroorzaakt dat ze gemakkelijk opgebracht worden. Hij geneest de kortheid van de adem en de verouderde hoest, vooral als hij gekookt wordt met honing, rozijnen, vijgen en wijnruit wiens afkooksel een geheel zuiver makende kracht heeft.

MALROVE jaagt de dikke, slijmachtige vochtigheid uit de borst, wordt nuttig ingegeven de hoestende, benauwde, uitterende mensen. Want ze zuivert vooral de etterachtige fluimen.

ORIGANUM met honing gemengd en daar een likkepot van maken geneest de oude hoest, opent en zuivert de verstopte longen en de borst, geneest het afgaande pleuris en pijn in de zijde.

CALAMINTHE is dun makend en verdelend van kracht, is geschikt voor diegene die hun adem niet anders dan met het hoofd en borst recht overeind kunnen ophalen.

AVERONE is heet en droog ver in de derde graad en dientengevolge van fijne delen, van verbreidende en verterende kracht waardoor ze alle slijmerige en taaie vochtigheden laat scheiden. Is zeer behulpzaam en vooral het zaad voor diegenen die hun adem niet goed kunnen ophalen en verstopt op de borst zijn, die de kramp hebben of met trekkingen of spanningen van de zenuwen gekweld zijn.

De wortels van BOOMVAREN gebruikt (zoals hiervoor in het 1^ste deel 4^de boek en kapittel 5 van de ‘Schat der Ongezondheid’ verhaald is) jagen de dikke slijmerigheid uit het lijf en vooral omdat het zoet en verzachtend is uit de longen.

CARTHAMUS, dat is het merg van het zaad, zuivert en opent, drijft eigenlijk uit de borst en longen de taaie en slijmerige vochtigheden en maakt een heldere stem.

LIS geneest met bloemen en wortels alle verouderde gebreken van de borst en longen en brengt hun fluimen zachtjes op.

ALANTWORTEL is heet in de derde en droog in de tweede graad, zeer geschikt om alle dikke, grove en taaie slijmerigheid, die in de borst en longen vast zit, los en rijp te maken en te zuiveren. Derhalve helpt het diegene die een verouderde hoest hebben en die hun adem niet goed kunnen ophalen dan met opgerichte hals. Is ook goed voor trekking van zenuwen, winderigheid en een zwakke maag als mede om het water en de stonden af te zetten.

TIJM, net zoals hij de verstopping van de lever en het ingewand opent en zuivert, zo laat hij ook het dikke en taaie slijm uit de borst en longen opkomen en is derhalve zeer geschikt voor de benauwde als het met honig gebruikt wordt. Bijna al dezelfde kracht hebben Thymbra en Satureja of keule.

GENEVERBOOM is heet en droog in de derde graad, dan de bessen zijn wat minder verdrogend en verdunnen de dikke en taaie vochtigheden. Helpen de gebreken van de borst, de hoest, opblazing en krimping in de buik. Sommige hebben geloofd dat het geraspte hout dat ingenomen wordt dodelijk is, dan zulks wordt weerlegd door Matthiolus in zijn uitlegging op de Griekse Dioscorides.

SESELI van Marseille, die door sommige Sermonteine genoemd wordt, is verwarmend en verdrogend in de tweede graad. De wortel en het zaad zijn geheel fijn van delen, genezen de engborstigheid en als men de adem niet scheppen kan dan met uit gestrekte hals, verdrijven alle winderigheid en versterken de maag en het ingewand.

SPEERWORTEL is heet en droog, scherp en bitter, dun van delen en wat tezamen trekkend. De wortel zuivert het hele ingewand met dun maken van de grove en taaie vochtigheden en verlicht de hoest die uit verkoudheid voort gekomen is, twee a drie maal opgekookt en dan in spijs gebruikt ontlast de longen van haar slijmerigheid.

KALFSVOET is heet en droog in de tweede graad. Heeft al dezelfde krachten van speerwortel, dan veel slapper.

UI, ZEEUI, PREI, KNOFLOOK, LOOK ZONDER LOOK, hebben een scherpe en verhittende kracht waardoor ze in het hele ingewand, maar voornamelijk in de borst de dikke en (63) taaie vochtigheden verdunnen en zuiveren, dan prei en look zonder look jagen vooral de dikke en etterige fluimen uit de longen en zuiveren de strottenpijpjes als het in gerstewater en mede gekookt wordt of met kers en honing tot een likking gemaakt. Als ze van tevoren eens of tweemaal van water veranderen en wat opgekookt worden, dan verliezen ze veel van hun scherpte, maar meteen ook van hun krachten.

SAFFRAAN verwarmt in de tweede en verdroogt in de eerste graad en is daarom verduwend en verterend. Het matig gebruik van de saffraan is voor de hersens zeer nuttig en geschikt, wakkert de geesten aan, verkwikt de zinnen, beneemt de slaperigheid en loomheid van het hoofd waardoor hij zeer nuttig is in de lethargie, dat is slapende koorts, verheugt het hart en laat alle droefheid aan de kant zetten. Dan teveel en zo men zegt drie vierendeel lood ingenomen maakt de mensen zo vol blijdschap dat ze zichzelf te barsten lachen. Want daardoor worden de levend makende geesten niet zachtjes van het hart door het gehele lichaam gezonden, maar met geweld uitgedreven waarop noodzakelijk de dood volgt. Daarom dient hij niet anders dan matig in genomen te worden, te weten van een half scrupel tot een half drachme en is dan nuttig om de rauwe vochtigheden van de borst te vermurwen en tot rijpte te brengen en de verstopping van de longen weg te nemen. Waarom hij bijzonder behulpzaam is voor diegene die engborstig zijn zoals Camerius getuigt en Cardanus verhaalt hiermee alleen veel engborstige geholpen te hebben dat hij het daarom ook de ziel van de longen noemt. Is niet minder geschikt voor diegene die hoesten, die pleuris en pijn in de zijde hebben.

GEMBER, wit en zonder gaatjes, goed van reuk en scherp bijtend op de tong die noch vers is, is heet in de derde en droog in de eerste graad, maar de droge verwarmt en verdroogt in de derde graad en doet alles dat peper vermag, doch wat trager omdat hij grover van stof is dan de peper en altijd enige onoverwinnelijke vochtigheid behoudt die haar zo gemakkelijk laat steken en vermolmen. Hierom wordt gember bij al onze schrijvers een bevochtende kracht toegeschreven, sommige stellen hem vochtig in de eerste en andere waar dat niet genoeg is en dat berispen stellen dat het vochtig in de tweede graad is alsof de vochtigheid van de stof noodzakelijk een vochtig makende kracht moet veroorzaken. Indien dit zeker zou zijn dan zou brandewijn en vele kruiden die in het water groeien en hier te lande uit de sloten gehaald worden en scherper op de tong dan peper zijn ook bevochtend van aard moeten wezen. Hij verdunt de dikke vochtigheden in de longen en verteert de dunne. Is een goed en gereed geneesmiddel voor de verouderde hoest, engborstigheid en alle koude gebreken en vooral die vers in Indië en niet die hier te lande in kalk geweekt is met gekookte suiker ingelegd of gekonfijt is.

ARISTOLOCHIA, zowel lange als ronde, is heet en droog in de derde graad, bitter en scherpachtig van smaak, afvegend, zuiverend en verterend van krachten, maar de ronde is fijner van stof en krachtiger om de dikke en grove vochtigheden te verdunnen en de verstoppingen die daar uit bestaan te ontdoen en te openen. Derhalve valt ze zeer geschikt voor diegene die benauwd zijn of het pleuris hebben.

GELE GENTIAAN, te weten de wortel, is mede bitter van smaak en van dezelfde hoedanigheden. Heeft grote kracht om dun te maken, te zuiveren, af te vegen en van verstoppingen te verlossen en dat zo sterk dat hij zelfs ossen en paarden die niet alleen kuchen, maar niet meer voort kunnen en opgedronken kan helpen.

MYRRHE wordt doorgeslikt in de grootte van een erwt voor de verouderde hoest, benauwdheid, pijn in de borst en de zijde.

PISSENBEDDEN of ZEUGEN hebben een bijzondere kracht om de longen te bevrijden van verstopping die uit dikke en taaie vochtigheden bestaat. Men wast ze eerst met wijn en nadat ze dan in andere wijn geweekt zijn perst men die wijn uit en geeft hem te drinken en is een wonder geneesmiddel voor de benauwdheid.

(3) De volgende zijn door een bijzondere gave nuttig en nuttig voor de tering

SCABIOSA is warm en droog heel diep in de tweede graad, dun en fijn van delen. Zuivert de longen (niet alleen door zijn bitterheid, maar ook door ingeboren aard) zo krachtig dat ze mede haar blaren als ook het pleuris door laat breken.

DUIVELSBEET is van dezelfde aard en kracht als Scabiosa en zo genoemd alsof de duivel uit nijdigheid van zijn deugd een stuk van de wortel gebeten heeft.

PIMPINELLE is warm en droog in de tweede graad, zuiverend en tezamen trekkend, een zeer geschikt geneesmiddel voor diegene die de tering hebben. Want het stelpt het bloedspuwen, zuivert en reinigt de vervuilde en etterige (64) zweren, droogt op en geneest wonderbaarlijk.

HOEFBLADEREN, die noch groen zijn, vallen dicht bij gematigd, maar als ze gedroogd zijn worden ze warm en wat scherp. Ze genezen de oude hoest en diegene die hun adem niet goed verhalen kunnen dan met opgerichte hals. De rook uit een pijp, zoals men bij tabak, gezogen zuivert de longen zo zachtjes dat er van geloofd wordt dat het alle blaren van de borst zonder enige schade kan doorbreken.

WAALWORTEL is warm en droog in de tweede graad. Hij stilt de hoest, laat het bloedspuwen ophouden, zuivert de etter die in de borst en longen verzameld is en heelt die ook wonderbaarlijk.

De gedroogde VOSSENLONGEN hebben een bijzondere eigenschap voor de benauwde, helen de zweren van de longen en versterken die .

BLOEM van ZWAVEL is zeer geschikt in alle gebreken van de longen, engborstigheid, zinkingen, tering en allerhande hoest. Men kan daar toe een half vierendeel lood nemen met evenveel suikerkandij en slurp dat op in een dooier van een ei. Gewoonlijk worden daar koekjes van gemaakt met suiker in rozenwater gesmolten en tot volkomen stevigheid gekookt met een drachme voor een ons suiker. Dan als de bloem van zwavel in de hete suiker komt klontert het zeer gemakkelijk bij elkaar, net zoals gerst, zo meng ik het liever met konserf van rozen die mede zo goed voor de tering is dat enige schrijven die door haar gebruik alleen genezen te hebben. De bloem wordt uit gestampte zwavel met een helm overgehaald zoals onder andere te zien is bij de Franse Quercetanus en de Duitser Crollius. Deze schrijft wel dat de rauwe zwavel geen gebruik (te weten inwendig) in de geneeskunst moet hebben tenzij hetgeen dat men Sulphur scissile noemt wat (zoals de bloemen door het gemaakte vuur) door het natuurlijke opgedreven en alzo meer gekookt en verdund wordt. In de landstreek van Krakau in Polen is zodanige zwavel door wonderbare kunst van de natuur. Hetzelfde gebeurt ook in het koninkrijk van Napels omtrent het oude stadje die eertijds (a) Puteoli en nu Pozzouli genoemd wordt (hetzij naar de putten die daar omtrent zijn met heet water of naar de stank van de brandende zwavel en aluin) vier mijlen van de stad (B) Napels. Hier schrijft Crollius dat hij eertijds met begeerte de zwavelberg (D) Vesuvius gezien heeft (tegenwoordig Monte di Soma genoemd en ligt recht tegenover Napels) die steeds brandt. Dan het schijnt dat hij zulks alleen met begeerte gezien heeft omdat die berg op zijn tijd, noch enige honderd jaren tevoren niet gebrand heeft maar schone wijngaarden draagt van muskadelwijn zoals ik zelf gezien heb toen ik daar op die plaats was in het jaar 1616. Maar het is waar dat hij in oude tijden gebrand heeft. Want zo lezen we in een brief van de jonge Plinius aan de historieschrijver Tacitus dat zijn oom Plinius Secundus (wiens natuurlijke historie wij noch hebben) uit weetgierigheid in groot onweer zich daar omtrent begeven heeft en dat hij door de dikke damp van de brandende zwavel gestikt en gestorven is. Waardoor hij omdat hij veel schreef en onvoorzichtig stierf overgehaald wordt door de Italiaanse poëet Petrarca in zijn Triompho di Fama:

‘Mentr’io mirava, subito hebbi scorto. Quel Plinio Veronese suo vicino. A scriver molto, à morir poco accorto’.

Maar deze grote brand gebeurde ten tijde van keizer Titus Vespasianus en is zo verschrikkelijk geweest, (zoals zeer goed door de Griekse historieschrijver Dion Cassius en andere beschreven is) dat de as daarvan niet alleen over de stad Rome door de heftige winden gedreven is, maar ook over zee in Afrika en Egypte dat mede de vissen in de kokende zee gekookt werden, de vogels in de lucht stikten en dat de naburige en vanouds vermaarde steden Stabiae, Herculaneum en Pompeus met as en stenen overstelpt werden. Deze brand wordt met een aardig gedicht beklaagd door de Latijnse poëet Martialis die ook zegt dat de berg in zijn tijd groen en vermakelijk stond van wijngaardranken en zeer lekkere wijn voortbracht in Epigrammata 44

‘Dit was een schone berg, omringt met vruchtbaar land die tot zijn hoogste top met wijngaard stond beplant. Hier wordt een gulle druif van edel nat gezwollen dat menig deftig vat was machtig op te vullen. Dus was er groot vermaak en allerhande vreugd ten goede van het land en van de rauwe jeugd. De vinder van de wijn met al zijn metgezellen die was vanouds gewoon zijn woning hier te stellen. De grote Hercules die was hier ook bekend en Pan met zijn gevolg die kwam er veel omtrent. Doch Venus bovenal met honderd veldgodinnen die kwam in dit gewest haar eerste dans beginnen. Want in het ganse land was geen ander kust beter tot vermaak en ongemene lust. Maar nu is hier, eilaas! een vreemd, een ander wezen, het is al in rook vergaan wat eertijds werd geprezen. Die wijd beroemde berg is nu niets anders dan enkel oogpijn en innig zielsverdriet. Hij glimt als een vuur en brand als een oven, zijn groenheid is overal met as overstoven, door vonken afgezengd zodat geen akkerman of boom in dit gewest of wijngaard planten kan. Nu is mijn hoogste wens dat aan de strenge Goden zo ‘n wreed land verderf eeuwig mocht zijn verboden. En dan hen dit alleen mocht ongeoorloofd zijn te geven aan het vuur de ranken van de wijn’.

Die as, als ook de stenen en kluiten die door de regen gesmolten zijn hebben de berg daarna voor mest gediend die de wijngaard weelderig laat groeien. Dan in onze tijd is hij wederom aan brand geraakt. Zodat de vermelde Plinius wel schrijft in het 2^de boek van zijn Natuurlijke historie in het 93^ste kapittel dat de natuur door alles verspreid wordt en gewoonlijk op de ene of de andere manier als een Goddelijkheid uitbarst. Om weer terug te keren op de weg waar ons de aangename gedachte van die plaats afgeleid heeft. Bij Pozzouli is het land (ovaalvormig, dat is, langer dan breder en rondom met kleine heuveltjes bezet behalve naar het stadje) vol van zwavel of solfer en daarom wordt het Solfataria genoemd en eerder vanwege het branden Forum Vulcani zoals Strabo schrijft en Campi of Phlegri of Phlegraei finus bij Virgilius, Silius en Plinius. Dit land is zo uitgebrand dat er bakens gesteld zijn om geen ongeluk te krijgen of om niet buiten het pad te gaan zoals soms gebeurt in de uitgebrande hollen te versmachten. Ja, waar het noch veilig is dreunt het onder de voeten. Men verneemt van alle kanten niets anders dan vlammen en rook in de lucht met een zware reuk van zwavel en niet alleen op de plaats zelf, maar ook tot in de stad Napels als de wind daar naar toe staat. Dan die stinkende reuk is evenwel (zoals Br. Leandro Alberti wel zegt in zijn voortreffelijke Descrittione ditutta l ’Italia) zeer behulpzaam voor diegene die koud van hersens zijn en veel met verkoudheid gekweld worden. Wat onze Galenus bevestigt in 5 Methodo 12 die deze lucht als ook de melk die hier gewonnen wordt zeer prijst voor diegene die enige zweren in de longen hebben en aan de tering gaan lijden zodat ze door haar opdrogende kracht die genezen. De zwavel die hier door de kracht van het vuur opgeworpen wordt zou men in de verhaalde gebreken goed kunnen gebruiken, dan omdat het bij ons weinig overkomt gebruiken wij de bloem van zwavel tot welk doel ook door de alchimisten gemaakt worden Rubinus, Lac (melk) Cremor of Butyrum Sulphuris. (zwavelboter)

Van de andere drogen worden geneesmengsels in de apotheek bewaard Siroop van hysop, van jujuben, van zoethout, van malrove, Oximel Scylliticum, (azijn en water van Squilla) Electuarium Diaireos, (likkepot van Iris) enkelvoudige en gemengd conserf van venushaar en lisbloemen, Lehoch sanum & expertum, de Pino (Lohoch, Grieks eclegmata, Latijn lictus; iets wat opgelikt kan worden, als van hysop, calamintha, jujube, sebesten, vijgen, dadels, lijnzaad, fenegriek, vrouwenhaar, anijs, venkel, Iris, kaneel), de Papavere, de Scylla, (Squilla) gekonfijte alantwortel, gember en pillen Scabiosa en tegen bloed en etter spuwen in de tering, koekje van terra Lemnia, Lohoch de pulmone Vulpis, (hier met vossenlongen) siroop van waalwortel van Fernelius. Terwijl daar overvloed is van zodanige geneesmengsels kan men zich met die wel behelpen tenzij die niet gereed zijn of dat er tot vermengde gebreken een andere mengsel nodig is zoals de volgende die kracht heeft om de borst te verzachten en de fluimen op te brengen:

N. Wortels van alant 1 ons, bladeren van hysop, Origanum, venushaar, van elk een hand vol, zaad van wilde saffraan, Althaea, maluwe, seseli, van elk een half lood, rozijnen zonder pitten 2 ons, jujuben en sebesten, van elk no 9, koken in gerstewater tot een pint en daar bij doen twee of drie ons van de verhaalde siropen tot een borstdrank.

Voor diegene die etterige fluimen spuwen heb ik niets beters gevonden dan het volgende:

N. Waalwortels anderhalf ons, bladeren van Scabiosa, sanikel, Alchemilla, hoefbladeren, van elk een hand vol, rozijnen, twee ons. Gekookt als tevoren en daar bij doen siroop van waalwortel van Fernelius etc. Wanneer overvloed van verkoudheid meer opdroging nodig heeft, dan kan daar 1 lood wortel van China bij gedaan worden tot een borstdrank.

Het XIII. Capittel.

1. Verkoelende, ende

2. Verwermende Simpelen om Vergif ende Quaet-aerdigheyt te weren: als oock

3. Koude, ende

4. Werme om het Hert te stercken, flaute ende qualikheyt wech te nemen,

5. Hoe uyt deselvige Mengel-middelen bereyt werden.

Dewijl het herte met weynigh gebreke kan over-last werden, so strecken de hert genees-middelen (66) insonderheyt, om alle Quaet-aerdigheyt te weren, ende ’t Herte te verstercken.

Die de Quaet-aerdigheyt weren, ende wech-nemen, verwermen, ofte verkoelen. De Koele Hert-middelen zijn dese.

(1) BERNAGYE ende BUGLOSSE zijn goet voor de gene, die Flauw werden, verheugen de Swaermoedige, ende verquicken die uyt een Langdurighe sieckte bekomen.

VIOLEN ende PLOMPEN verlustighen mede een benaut Hert, verwecken de Geesten, ende weren de quade Dampen.

SUYRINGH-SAET neemt wech de Swaerste qualen van de Maegh ende ’t Hert, ende geneest voornamelick het steken van de Schorpioenen.

Het SAP van QUEEN, GULDELINGEN, ende diergelijcke WELRUYCKENDE APPELEN versterckt het Hert, ende de Maegh, neemt de Flaute wech, verdooft ofte verdrijft het Vergif. So lesen wy van de wijsgerigen Aristoteles, dat hy op sijn sterven leggende, het leven noch een wijl tijts verlengde met een reuck van soodanighe Appelen. Ende de Queen werden oock vorderlijck tegens het Vergif gegeten. Daerom schrijft Pilarchus, dat aen yemant vergiftige Appelen gesonden zijnde in een korf, daer te voren Queen in bewaert waren, geen hinder en deden aen de gene, diese aten. Sulcx verstonden oock eertijts de Spaengiaerts wel, als sy haer vergiftige Pijlen, daer mede sy het wilt schoten, nooyt en leyden, daer Queen ontrent waren, om de kracht van ’t Vergif niet te verstercken.

CITROEN-SAET wederstaet het Vergif, maekt een lieffelicken Aessem, ende geneest de quade Lusten van de Vrouwen.

Het SAP van suyre CITROENEN, ORAENGJEN, ende GRANAET-APPELEN is kout ende droogh in den derden graed. Dient insonderheyt tegens de inwendige, ende Pestilentiale verrottinge, tegens steeckte van de Maegh, tegens de swackheyt van de Voorname deelen, insonderheyt van ’t Hert, ende oock tegens Vergif. Daer toe zijn de Citroenen soo goet gehouden, dat my voorstaet ergens gelesen te hebben, hoe yemant, die geleyt werde om door vergiftige dieren te sterven, onderweegh eenige Citroenen kreegh, de welcken hy gegeten hebbende, streckten hem tot een tegen-gift, soo dat het Vergif op hem geen vatten en hadde. Dese kracht, als oock den Citroen-boom selve (gelijck hy wast in een provincye van Asyen, Media genoemt) wert aerdigh beschreven van den poëet Virgilius in ‘t 2. boeck van de Lant-bouwinge:

In Meden is een boom die geeft ons wrange vruchten, Maer doen het slim vergif en quade dampen vluchten, Sy drijven spokery en alle swadder uyt, Soo dienstigh aen het volck als eenigh heylsaem kruyt, De stam gaet wonder hoogh, en laet haer tacken swieren, En toont hem in den schijn gelijck de lauwerieren; Neemt wech den soeten reuck die uyt haer bladers gaet, Het is een lauwer-boom, en dat in volle daet. De wint en kan het loof niet van de tacken drijven, En ’t bloeysel schoon het stormt, sal vast en seker blijven, Dit stijft den ouderdom, en maeckt den mensch gesont Aen wien een vuyle stanck komt reysen uyten mont.

BEZOAR ofte Bezoar-steen (wiens gebruyck eerst van de Arabiers over seven hondert jaren gevonden is, ende naulijcx hondert jaren in Europa bekent en is geweest) wert van de Spaengjaerts genoemt Piedra contra venenoy desmayos, een steen tegens het Vergif, ende Flauwte. Hy is tweederley, Oryentael, ende Occydentael, te weten, dat sommige uyt Oost-Indien, andere uyt West-Indien komen. Desen Steen wert gevonden in de Maegh van seker dier, Pazain genoemt, (gelijck het hier uyt-gebeelt staet by de stadt Ormus) het welck op de berghen hert-sterckende kruyden gebruyckt, ende na dat het slangen ingeslockt heeft (gelijck de Spaengjaerts seggen) eenen wortel eet, die sy Tegen-gif noemen, uyt welcke vermenginge van Slangh ende Wortel, men schrijft, dat de Bezoar groeyt, elcke reys drogende, ende met nieuwe schorssen, even als den Ajuyn, d’een over d’ander komende. Op de selfde maniere groeyen de Steenen mede in ons Lichaem schors-gewijs. Jae sy gelijcken dickwils den Bezoar van verwe, ende gedaente soo wel, datse naulijcx te onderscheyden zijn, ende werden derhalven daerom by de Operateurs opgesocht van sommige bedriegers, diese voor Bezoar verkoopen.

De heer Dr. Tulp verhaelt in sijn Aenmerckinghen, van een Amsterdamsche Raed, die van de Steen gestorven was, ende dat men nae sijn doot, in de Blaes vondt 29. Steenen van fatsoen ende groote wel ongelijck, maer van gedaente, ende gladdigheyt malkander soo (67) gelijckende, ende so na met den Bezoar, de in Oost-Indyen groeyt, over-een komende: dat sy oock den gausten droogist, ofte apoteker, konden bedriegen. Ende gelijck alles dat veel gelt, door het groot voordeel, datter insteeckt, meest nae-gebootst wert, soo wert mede de Bezoar met sijn schilfferen nae gebacken: dan soodanige is beter te kennen. Over eenige jaren leyde hier kranck den treffelicken koopman Elias Trip, die (als ick hem Bezoar zoude voorschrijven) my een groot papier vol van soodanighe liet behandighen, de welcke in een vochtige plaets gelegen hebbende, van malkanderen geweken, ende half gemorselt was. Dit menighvuldigh vervalschen van den Bezoar heeft veroirsaeckt, dat hy by veele Genees-meesters, haer dickwils in krachten, die hem toegeschreven werden, bedroghen vindende, voor ondienstigh, ende onnut is geoirdeelt geweest, gelijck te sien is by den hoogh-geleerde Casper Bauhinus, Doctor ende Professor eertijdts tot Basel, welke ampten nu aldaer sijnen sone Iohan Casp. Bauhinus met lof bekleet. Om dit bedrogh te ontdecken werden ontallicke ken-teyckenen van de oprechtigheyt beschreven, onder de welcke niet een soo vast en gaet, als dat men hem nijpt tusschen een gloeyent wafel-yser, want die door konst toegemaeckt, ende gebacken is, gaet dan van malkander, daer den oprechten stede hout, ende vast aen een blijft. Den Bezoar en vertoont geen sonderlinge hoedanigheyt, hoe-wel hy van sommige voor kout ende droogh gehouden wert; maer werckt alleen uyt sonderlinghe, ende verborgen eygenschap tegen vergif, ende andere sieckten, Quaetaerdigheyt in Coortschen, ende andere sieckten, versterckt het Hert, ende verquickt sijne levend-maeckende Geesten, van weyniger tot 20. ende 30. asen ingegeven. Dan men moet hem niet al te veel betrouwen. Seker Edelman prees dien soo seer voor alderhande vergift by den Koningh van Vranckrijck, Carel de IX dat hy den selven dede besoecken aen een, die de galge verdient hadde. Maer als die op Sublimaet (’t geene de Maegh swart verbrandt) Bezoar innam, soo voelden hy soo weynigh baet, dat hy voor een korte benaeutheyt, die hem in ’t hangen te verwachten stont, nae de grootste ellende, seven uyren geduyrende, even-wel quam te sterven.

HERTS-TONGE is koudt, ende droogh in den tweeden graed, seer t’samen-treckende, ende derhalven het braken, ende alle Loop stelpende. Het poeyer van den Wortel, ofte het af-sietsel, in-gegeven, is seer bequaem tegen ’t Vergif, Peste, ende Pestige Coortschen.

(2) De werme Genees-middelen om de Quaetaerdigheyt te verdrijven, zijn de volgende.

CONFILYE DE GREYN doet de Onmacht, uyt een koude oirsaeck ontstaende, overgaen, verdrijft den Onlust ende Swaermoedigheyt.

DICTAMNUM, so wel bladeren als wortelen, sijn dun van deelen, ende werden gebruyckt teghens de Vergiftige beten ende steken, als oock tegen de quaetaerdigheyt van pestige Coortschen.

VYF-VINGER-KRUYDT, ende TORMENTILLE (die by sommige qualick voor een genomen werden ) te weten beyde haer wortelen, verdroogen tot in den derden graed, sonder merckelick hitte. Sy zijn dun van deelen, doen sweeten, wederstaen alle Verrottinge, Vergift ende Pestige sieckten: zijn oock wat t’samen-treckende van krachten, waer door sy de Maegh stercken, ende alderhande Bloet-spouwen tegen houden.

CARDOBENEDICTUS is in den tweeden graed werm ende droogh, seer bitter van smaeck, openende ende suyver-makende van krachten. Ontdoet dien-volgende de verstoptheydt van de inwendighe deelen, ende geneest hare sweringen. Is krachtigh teghen alle Vervuylde, Vergiftighe ende Pestighe Sieckten.

SCABIEUSE, gelijck sy de inwendige Aposteunye doet deur-breken, soo wert sy oock bequaem gehouden om het vergift van de pestige Sieckten uyt het hert te drijven, ende soo in-genomen, als van buyten opgeleyt, de Pestige geswellen te doen verdwijnen.

GOUTS-BLOEMEN zijn werm ende droogh diep in den tweeden graed, fijn van deelen, verstercken het herte, wederstaen het Vergift, als oock alle pestige ende besmettelicke Coortschen.

(3) Volgen de hert-sterckende Genees-middelen van koude hoedanigheyt. Onder de selvige wert gelooft EENHOREN het treffelickste te wesen om het hert te beschermen, al de kracht van ’t Vergif te breken, ende de felligheydt van de pestighe sieckten te versachten. Maer de ervarentheyt en brengt dit niet mede, ende niemant en heeft oock noch te recht aengewesen, wat het voor dieren zijn, die soodanigen horen dragen; Soo dat niet alleen aen de kracht getwijffelt en wert, maer oock aen het Dier, dat sodanigen horens zoude draghen. Hierom plagh Dr. Capellain, eerste Genees-meester van Carel den IX. Koningh van Vranckrijck, dickwils te seggen, dat hy geerne zoude af-schaffen de onnoodige manier, van een stuck Eenhoren te steken in des Koninghs wijn, ’t en ware het te diep ingebroken, ende te verde in ’t geloof der Menschen ware in-gewortelt geweest, gelijck den grooten Heel-meester Parè van hem schrijft, die oock verhaelt, verstaen te hebben uyt Louys Diret, mede seer geleert ende ervaren Genees-meester des Koninghs Henrick den III. dat hy ’t gene voor Eenhoren verkost wert, gantsch de verhaelde krachten niet toe en schreef: maer als hy die, volgens de quade gewoonte, moste voorschrijven, sulcx met anders geen insicht gedaen en hadde, als om te helpen de Flauwigheytd, ende Qualickheyt (68) ontstaende uyt overvloet van Vochtigheden, die om den krop van de Maegh vloeyen. Het welck niet minder gedaen en werde door gebrande ende bereyde Herts-horen, alsoock door schrapsel van Olifants-tanden, de welcke kout ende droogh zijn in den eersten graed, bewaren de kracht van ’t herte, ende helpende tot het Ontfangen.

Selver het geene dus langhe voor den rechten Een-horen gehouden is geweest, ende noch dagelijcx daer voor gebruyckt wert, en is geen horen, maer een Tant van seker Zee-dier, in gedaente, ende groote een Walvisch gelijck, hem ont-houdende by Ys-land, Groen-land, ende andere naerder het Noorden leggende Eylanden Narhval genoemt, nae de doode Lichamen, die het gemeenlick eet. Want Naer beteyckent in de Ys-lantsche tale een doot Lichaem. Desen Walvisch heeft tusschen de ander tanden in de opper-kaeck een Tant, in lenghte, ende dickte een horen niet ongelijck, met strepen rontsom als ghedraeyt, ghelijck hy hier in ende buyten de kaeck is af-gebeelt. Dit is den Tant, schrijft Dr. Worm, Genees-meester, van den Koningh van Denemarcken, die voor den oprechten Een-horen vertoont wert te S. Denijs in Vranckrijck, te S. Marco tot Venetyen, in ’t hof van den Paus, ende in andere heeren hoven. Van soodanigen Tant was het stuck, dat de Paus Iulius de 3. kost voor twaelf duysent goude kroonen. Het welck op die tijdt wel konde geschieden, doen den Tant selden gevonden werde, als alleen door schip-breuck aen den oever op-gesmeten zijnde. Maer huydens-daeghs door gestadighe Coopmanschap op Groenlandt, ende insonderheydt Spitsberghen, is de nature, ende den overvloet van dien Tant voor den dagh gekomen. Want de Deensche Coop-luyden hadden onlangs met dien vercierden Een-horen geheele hulcken vervult, die sy voor den op-rechten door Europa soude gebracht hebben, ’t en ware het bedroch by verstandige ondeckt, ende voor een Tant ware bekent gemaeckt geweest.

Doch al loopt hier, gelijck in alle dingen, die veel gelden, groot bedroch onder; soo gaet evenwel vast, datter een Dier is, ’t welck den rechten Een-horen draegt, ende daerom niet alleen in onse tale na sijnen horen, maer oock in ’t Griex Monoceros genoemt is ende in ’t Latijn Unicornis, welcken naem gevolgt is by de Italianen, Spaengiaerts, ende Engelschen. De Franschen heten het Licorne, gelijk de Italianen oock Alicorno, ende de Spaengiaert mede Bara, ’t welck sy anders eygentlijck op den Rhinoceros duyden. Iunius stelt onder de Latijnschen namen Asinus Indicus, dan den Indischen esel is een dier, gelijck te sien is by Bartholinus de Unicorn 17. die oock verscheyde getuygenissen by-brenght, niet alleen van oude Schrijvers, maer oock van de gene, die het rechte Dier selver gesien hebben. Onder dese is wel de voornaemste Lud. de Varthema, die op twee eeuwen boven de teghen-woordighe al de Oostersche landen door-reyst heeft, Egypten, Arabyen, Mooren-landt, ende Indyen, soo verre het streckt, gelijck blijckt uyt sijn Reys-beschrijvinge, die hy in de Italiaensche tale heeft uytgegeven.

Dese Varthema schrijft, dat hy komende te Meccha, een treffelicke stadt van woest Arabyen aldaer, nevens de vermaerde Kercke van Mahometh, besloten gesien heeft twee levende Een-horens, die den Sultan van de plaets, als een sonderlingh geschenck vereert waren van den Koningh van Moren-landt. Den eenen seyt, hy was gelijck een veullen van 30. maenden, eenen horen in sijn voorhooft hebbende van ontrent drie ellen. Den anderen haelde maer de groote van een jarig veullen ende had een horen van vier hant breedt. Waren beyde vael van verwe, met een hooft als een herte, &c.

Wy komen tot den Horen selve. De Ken-teyckenen van den rechten Een-horen werden by vele gestelt, Sweeten in ’t by wesen van Vergif, Opswellen in ’t Water, dat twee Duyven, ofte Honden beyde even veel Venijn in hebben, den eenen daer op in neemt Een-horen, datter van ’t Poeyer een circkel gemaeckt wert, waer in een Scorpioen ofte Spinne gheset zijnde, niet over en kan. Maer hoe losch dit al te samen gaet, wert aengewesen by den wel-gemelten heere Bartholinus in ‘t 29. cap. van sijn geleert boeck, hier bysonder van geschreven, ende op sijn wederkomste van Maltha, Sicilyen, Italyen &c. my, onder andere sijne wercken aldaer ghedruckt, mildelijck vereert. Meerder klemt, het geene hy schrijft, dat Iob. Vessingius, professor tegenwoordigh tot Padus, zoude gesien hebben, by den hooch-geleerden Fabr. Bartoleti (ons beyder meester van loffelijcke gedachtenis) (69) te weten, dat Spinnen van venijn op-geswollen, ghestelt op den Een-horen van den Hertogh van Mantua, terstont doot vielen. Een groot bewijs, dat die een recht Teghen-gift was van ’t Vergif. Soo verhaelt Amnatus Lusitanus in ‘t 2. boeck van sijn Uytlegginghe over Dioscorides, op ‘t 52. cap. dat de Portugysche Genees-meesters (ghelijck oock Garcias ab Horto, die langhe jaren in Indyen ghewoont heeft, bekent ’t selve nooyt gheen gesien te hebben) ende andere, die diep in Indyen geweest zijn, van soodanighen Dier niet en vertellen, dan dat het by de Indianen in groote waerde gehouden wert teghens Venijn, ende Pestighe Koortschen.

Dese onseeckerheyt van den rechten Een-horen, heeft andere horens in achtinghe doen nemen, om hare krachten tegens de gemelte Qualen te versoeken. Hier van sullen wy eenige mede beschrijven, beginnende van de Olifants-tanden, ende herts-horen, hier voren maer aen-geroert.

Het grootste van alle de Dieren der aerden is (gelijck Plinius schrijft 8. Nat. 1.) den OLYFANT, soo by ons, ende de Engelschen genoemt, als mede Elephant, gelijck by de Duytschen Helffant, de Francoischen Elephant, de Spaengiaerts Elephante, ende de Italianen Lionfante, nae het Griecx, ende Latijnsche Elephas, ende Elephantus. Heet oock Barrus, daer van sijn geluyt Barrire genoemt wert, als mede sijn Tanden (gelijck Servius getuyght) Ebur, by ons Yvoor, ende Elpenbeen, gelijck ook by de Duytschen in Hoochduyts Helffants-beyn. De andere Talen volgen meest het Latijn, behalven dat het in Spaensch noch Marsil genoemt wert.

De Olyfanten hebben haer bescherm, gelijck Aristoteles seyt, in de groote, zijn van verwe vael, ofte grauwachtigh, sommige oock geheel bruyn. Daer op slaet dit versken van den poeet Horatius Epod. 12.

Quid tibi vis mulier nigris dignissima barris?

Haer huyt is aen den buyck sacht, dan op den rugh gantsch hart, sonder hayr, ofte borstels bedeckt; jae sy vinden oock (gelijck Plinius aen-merckt) selfs in den korten staert geen behulp om de Vliegen af te keeren. Dan de Nature heeft daer in versien door de huyt, de welcke, als getraelijt zijnde, sy noch in kronckelen trecken, ende alsoo de Vlieghen dooden. Sommighe hebben gemeent, dat een harde huyt, teycken was van plompigheyt, ende soo spreeckt een knecht by Plautus, dat sijn heer niet in sijn eyghen, maer in een Olyfants vel stack; ende niet meerder wijsheyt en hadde, als een steen: dan werden wel te recht berispt van Plinius, alsoo het Verstant niet in de huyt, maer in de herssenen ghelegen is, ghelijck den Olyfant selfs genoeghsaem uyt-wijst, in vernuft ende verstant alle andere dieren over-treffende, gelijck onder andere Aristoteles, ende Cicero getuygen. Ende de selfde Cicero schrijft oock, dat dit Beest eenighe gemeenschap soude hebben met den Mensche, gelijck Philostratus ende Plinius het selve in wijsheyt, ende vernuft stellen aen den Mensche. Over dit verstant van den Olyfant hebben wonderbare dingen geschreven, behalven de gemelte Plinius, de Griecksche Elianus, de nieuwe schrijvers Gesnerus, ende Aldrovandus, in haer Historyen der dieren, noch Matthiolus op Diosc. 2. 50, Lipsius in 1. Epist. miscell. 50 ende in onse tale Linschoten in ‘t 46. capittel van sijn Oost-Indische reysen. Dit gaet soo verre, dat sy onder veel konsten, die sy leeren, eerbiedinge bewijsen, ende haer knye buygen voor Koninghen ende Princen, gelijck van Aristoteles ende Plinius, getuyght door ondervindinge bevestight wert. Daer op slaen de vier volgende vley-verssen van den poeet Martialis, aen den Keyser Domitianus

Quod pius, & supplex elephas te Caesar adorat, Hic modo, qui tauro iam metuendus erat: Non facit hoc iussus, nulloque docente magistro, Crede mihi, numen fentit & ille tuum.

Sy hebben een groot hooft, een korten hals, na haer groote kleyne ooghen, ende ooren, een neus, ofte snuyt, ter aerden toe (eygentlick Promuscis genaemt) die sy in plaetsch van handen gebruycken, ende soo groote kracht daer in hebbende, dat sy gestoort zijnde, een mensch daer mede op-vatten, ende soo hoogh werpen, dat hy doot is, eer hy wederom beneden komt. Sy hebben de mont, gelijckende een Verckens-muyl, dicht aen de borst, ende aen elcke zijde vier Tanden, om de spijse te breecken, ende kleyn te malen. Behalven dese schieten daer noch twee van ter zijden uyt, in ’t eynde nae beneden wat om-gebogen, in tegendeel van de wilde Verckens, diese nae bovenen om-gekromt sijn, streckende beyde voor wapens. Gillius verhaelt, dat sy dickwils groeyen tot de lenghte van thien voeten, soo dat sy oock konnen streken tot posten in de huysen, ende de swarten gebruycken haer in de heyningen voor palen. De gemelte Martialis roert het selve aen in dese verssen.

Grandia taurorum portant qui corpora, quaeris An Libycas possint sustinuisse trabes ?

Hierom soude dese Tanden wel voor horens mogen gereeckent werden: waer toe sy oock gekeurt zijn by Iuba, als spruytende uyt den slaep van ’t hooft niet uyt de herssenen, gelijck Iunius voor-geeft. Dese benaminge is haer oock gegeven by Elianus, Oppianus, ende andere Griecken, ende wert seer beweert van Pausianus in ‘t 5. boeck van out Griecken-lant: alwaer hy niet te min haren oirspronck in den mont stelt, ende seyt, dewijl den Elant de horens uyt de Wijn-brauwen, de Moorsche stieren uyt den neus spruyten, geen groot wonder te wesen, datter een dier gevonden wert, ’t welck horens uyt den mont geeft. Ende dit staende, soo mach (70) oock den Tant van den Walvisch, hier voor vermelt (die oock diergelijcke kracht heeft) den naem van Een-horen wel dragen. De Latijnsche Plinius noemtse dan Tanden, dan Horens. De Beenen van de Olyfanten zijn groot ende sterck, niet uyt een been bestaende, ende dien-volgende onbeweeghlijck, gelijck sommige meenen, die daerom oock de Joffrouwen, die wat traegh ende stijf in ’t nijgen zijn, Olyfants-beenderen toe-schrijven: maer buygende haer knyen huycken voor de gene, die haer zal beklimmen, gelijck betuyght wert van Cadamustus, Linschoten, ende andere, die Oost-Indyen, ende d’omleggende Eylanden, daer de Olyfanten in menichte zijn, selfs gesien hebben.

Wy komen tot den Aert, ende Krachten. Den Olyfants-tant, ofte Horen, YVOOR genoemt is, nae ’t gevoelen van Silvius ende Duretus, kout ende droog in den eersten ofte na anderen meenen, in den tweeden graed; Niet t’samen-treckende van kraght, als Dioscorides ende Serapio meenen, maer wat klevende, ende sonder scherpigheyt verdroogende. Sy hebben misschien gesien op het stoppen, maer niet al wat stopt, is juyst t’samen-treckende. Het houdt den Witten vloet teghen van de Vrouwen, ende helpt tot haer ontfanghen, ende behouden van de Vrucht. Drijft de Worm af in de Coortsche, waer toe het veel bequamer is, als de heete middelen, die tot het selve gemeenlijck werden in-gegeven. Daer benevens is het oock dienstigh in langduyrige Verstoptheden, ende derhalven bequaem voor de Geel-sucht, gelijk I. Agricola schrijft. Dan sijn voornaemste kracht bestaet in ’t Herte te versterken, alle Vergiftige dampen, die in vyerige, ende quaetaerdige Koortschen, daer naer toe stijgen, af te keeren, ende de bedervinge der Vochtigheden te verbeteren.

Soo weynigh als de horens van den Olyfant, ende ’t HERT van krachten verschillen, so weynigh onderscheyt heeft de Griecksche tale in haer Benaminge gemaeckt. Want daer den Olyfant Elphas genoemt wert, daer hiet het Hert Elaphos. Het Manneken heeft in Latijn den naem van Cervus, ende daer nae in Francois Cerf, in Italiaensch Cervo, in Spaensch Ciervo: maer by de Engelschen heet het Hirde, gelijk by ons Hert, ende de Hoogh-duytschen in Hoogh-duyts Hirts. Het Wijfken noemen sy in de gemelte spraken Cerva, Biche, Cerva, Cierve, Hinde, ende sommige Duytschen oock Wilprecht.

De Verwe van de Herten treckt wat na den rossen daer werden oock wel Witte gevonden, maer geheel selden. Ende daerom gebruyckte den loosen velt-oversten Sertorius, als hy in Spaengien swaren oirlogh voerde, een wit hindeken, wijs-makende sijn krijgs-volck, dat het selfde hem uyt den hemel toe-gesonden was van de godinne Diana, door wiens in-geven, het met hem sprack, ende aen-wees welck best gedaen diende. Insonderheyt wanneer eenen gevaerlijcken aenslagh voor handen was, soo seydt hy, van de hinde daer toe aen-geport te zijn; gelijck breeder te sien is by Plutarchus in sijn leven, ende Agellius in ‘t 15. boeck. Sy zijn Bloode, ende Wilt, ende daerom hebben sy de Snellicheyt te baet, daer toe de dunne Beenen haer wel te pas komen. Konnen evenwel metter tijt mack gemaeckt werden, gelijck men oock siet in ’t Haeghse bosch dat de Herten van sijn Hoogheyt niet seer voor de Menschen weg en loopen. De poëet Virgilius beschrijft 7 Aenëid een Hert, het welck by daegh in ’t bosch ging weyden, ende savons laet wederom ’t huys quam ende hem ontrent de tafel vervoughde

Cervus erat forma praestanti, & cornibus ingens; Tyrrheidae pueri, quem matris ab ubere raptum Nutribant,Tyrrheus que pater, cui regia parent Armenta & late custodia credita campi. Assuetum imperijs soror omni Silvia cura Mollibus intexens ornabat cornuasertis, Pectebatque ferum, puroque in sonte lavabat. Ille manum patiens, mensaeque assuetus herili, Errabat silvis, rursusque ad limina nota Ipse domum fera quamvis se nocte ferebat.

De Herten zijn van geheel lang leven, ende om dat sulcx seeckerlick ondervonden zoude werden, soo liet Alexander de Groote verscheyde een gouden hals-bant om doen, die nae hondert jaer gevanghen zijnde, noch geen teycken van ouderdom meden en brachten, de hals-banden door de vettigheyt al in den hals gegroeyt zijnde, gelijck Plinius 8. Nat. 12. ende nae hem Solinus, ende andere getuygen. Wy lesen oock, hoe een hinde van den Keyser Augustus, lange jaren nae sijn overlijden gevangen zijnde, niet en konde gekeelt werden, door dien de huyt by nae gewassen was over eenen silvere hals-bant, in den welcken geschreven stonden dese woorden, Noli me tangere, quia Caesaris sum. En wilt my niet raecken, alsoo ick den Keyser toe-behoor. Daer zijn noch eenige diergelijcke exempelen, dan dewijlse allegader op malkanderen slaen, soo is onnoodigh, de selve alhier te stellen.

Wy komen tot de vivacis Cornua cervi. De Herten en krijgen het eerste jaer geen horens, maer wel als voor-loopers, twee Knobbelen. Het tweede jaer schieten de horens uyt, maer alleen recht op, ende enckel, op het derde jaer krijgen sy twee tacken, op het vierde drie, ende soo voort. (gelijck Aristoteles schrijft) tot het seste jaer. Maer in Italyen, seyt Matthiolus, spruyten sy elf mael uyt, het welck Albertus Magnus mede getuyght in Duyts-lant gesien te hebben, gelijck Matthiolus oock van sijn selven verklaert. Die noch schrijft, seeckerlijck te weten, dat den hertogh Willem van Beyeren onder sijn kostelijckheden hadde twee herts-horens van een en twintigh Tacken, de welcke daer nae, als een sonderlinghe gifte, vereert zijn geweest aen de Koninginne Maria, (71) Keyser Karels Suster, ende uyt sijnen naem, Gouvernante van de Nederlanden. De Hinden en krijgen geen Horens, ende als sulcx eens gebeurt (waer van exempelen zijn) dat is soo selden, als een Baert in de Vrouwen. Soo gaet het oock met de Herten, wanneer sy voor den tijt van Horens te dragen, gelubt werden; maer al Horens hebbende, en doet het Lubben de selve niet af-vallen, gelijck de gemelte Aristoteles getuyght. De Herten verwisselen in ’t voor-jaer horens, ende dan begeven sy haer in eensame, ende lommerige plaetschen, het sy om de Vliegen te vermijden, gelijck Theophrastus schrijft, ofte door kennisse van haer cieraet, ende wapenen berooft zijnde, gelijck de meeninge is van Oppianus, Elianus, ende Simocatus. Nu waerom de Herten, ’t welck in andere Beesten niet en geschiet, (gelijck Aristoteles, ende Plinius schrijven) de horens af-vallen, geven sommige dese redenen: Voor eerst, van wegen de Stoffe, daer sy uyt bestaen, die droogh ende aerdachtigh is, gelijck oock het geheele Hert, ende daerom niet anders, als de verdrooghde bladeren van boomen, ende kruyden, lichtelijck af-vallen: het welck in andere horens niet en gebeurt, om dat sy een lijmicheyt, ende klevent sap by haer hebben, waer door sy haer oock sacht maken, ende buygen. De tweede oirsaeck waerom sy af-vallen, is van weghen de Plaesch, dewijl de herts-horens niet uyt het Beckeneel en wassen, gelijck andere, maer daer alleen aen-geheght zijn. Ten derden helpen hier toe de Werckende oirsaken: want door de hitte van de Somer werden sy drooger en harder, ende soo krijgen sy oock des Winters door de kouw groote verandering. Want hoe yet vaster is, hoe het lichtelijcker verkout; ende in ’t gene verkout is, werden de tocht-gaetjens te seer gesloten, so dat de natuyrlijcke wermte komt te versterven, waer door sy haer voedsel (de wech oock gesloten zijnde) niet en konnen bekomen; het welck in andere Dieren, die holle horens hebben, ende de dampen konnen ontfangen, soo niet en geschiet. Dan de gemelte Albertus seyt, dat wanneer sy even af-gevallen zijn, in de selve bescheydelijck te sien is, hoe een Worm haer van alle kanten allenxkens af-gegeten, ende ten laetsten haer stansel, ende steunsel losch gemaeckt heeft; ende dat die plaetsch dan gantsch wit is, met eenige stipkens bloet, waer van noch uyt het hooft wat by vloeyt. Maer het is aen-merckens waerdigh, dat den tweeden, ofte op ’t langste den derden dagh de openingh wederom gesloten wert met een nieuwe, ende vaste huyt, vol van Bloet, het welck daer na in Kraeckbeen verandert, ende dat ten eersten in horens. Want daer sy in Maert, ofte April af-gevallen zijn, daer staen in Augustus al wederom andere in haer plaetsch.

Het XIII Kapittel.

1. Verkoelende en

2. Verwarmende enkelvoudige om vergif en kwaadaardigheid te weren, als ook;

3. Koude en;

4. Warme om het hart te versterken, flauwte en kwalijkheid weg te nemen.

5. Hoe hieruit mengmiddelen gemaakt worden.

Omdat het hart met weinig gebreken overladen kan worden strekken de hart geneesmiddelen (66) vooral om alle kwaadaardigheid te weren en het hart te versterken.

Die de kwaadaardigheid weren en wegnemen, verwarmen of verkoelen. De koele hartmiddelen zijn deze.

(1) BERNAGIE en BUGLOSSE zijn goed voor diegene die flauw worden, verheugen de zwaarmoedige en verkwikken die uit een langdurige ziekte bijkomen.

VIOLEN en PLOMPEN verlustigen mede een benauwd hart, verwekken de geesten en weren de kwade dampen.

ZURINGZAAD neemt de zwaarste kwalen van de maag en het hart weg en geneest voornamelijk het steken van de schorpioenen.

Het SAP van KWEE, GULDELINGEN en dergelijke WELRIEKENDE APPELEN versterkt het hart en de maag, neemt de flauwte weg, verdooft of verdrijft het vergif. Zo lezen we van de wijsgerige Aristoteles dat toen hij op sterven lag het leven noch een tijdje verlengde met de reuk van zodanige appelen. En de kwee wordt ook verder tegen het vergif gegeten. Daarom schrijft Pilarchus dat aan iemand vergiftige appelen gezonden waren in een korf waar tevoren kwee in bewaard waren geen hinder deden aan diegene die ze aten. Zulks verstonden ook eertijds de Spanjaarden goed toen ze hun vergiftige pijlen waarmee ze het wild schoten nooit legden waar kwee omtrent was om de kracht van het vergif niet te versterken.

CITROENZAAD weerstaat het vergif, maakt een liefelijke adem en geneest de kwade lusten van de vrouwen.

Het SAP van zure CITROENEN, ORANJE-, en GRANAATAPPELS is koud en droog in de derde graad. Dient vooral tegen de inwendige en pestachtige verrotting, tegen steken van de maag, tegen de zwakheid van de voorname delen en vooral van het hart en ook tegen vergif. Daartegen zijn de citroenen zo goed gehouden dat me voorstaat ergens gelezen te hebben hoe iemand die gelegd werd om door vergiftige dieren te sterven onderweg enige citroenen kreeg die hij at en hem dienden tot een tegengif zodat het vergif op hem geen vat had. Deze kracht, als ook de citroenboom zelf, (zoals hij groeit in een provincie van Azië die Medië genoemd wordt) wordt aardig beschreven door de poëet Vergilius in het 2^de boek van de landbouw:

‘In Medië is een boom die geeft ons wrange vruchten, maar doen het slimme vergif en kwade dampen vluchten, ze drijven spokerij en alle zwadder uit, zo nuttig aan het volk als enig heilzaam kruid, de stam gaat wonderlijk hoog en laat haar takken zwieren en vertoont zich in de schijn op een laurier. Neemt weg de zoete reuk die uit haar bladeren gaat, het is een lauwerboom en dat in volle daad. De wind kan het loof niet van de takken drijven en de bloemen, ofschoon het stormt, zal vast en zeker blijven. Dit stijft de ouderdom en maakt de mens gezond aan wie een vuile stank komt reizen uit de mond’.

BEZOAR of Bezoarsteen (wiens gebruik eerst door de Arabieren een zeven honderd jaar geleden gevonden is en nauwelijks honderd jaar in Europa bekend) wordt door de Spanjaarden Piedra contra venenoy desmayos genoemd, ‘een steen tegen het vergif en flauwte’. Er zijn twee soorten van, Oriëntaal en Occidentaal, te weten dat sommige uit Oost-Indië en andere uit West-Indië komen. Deze steen wordt gevonden in de maag van zeker dier die Pazain genoemd wordt (zoals het hier uitgebeeld staat bij de stad Ormus) die op de bergen hartversterkende kruiden gebruikt en nadat het slangen ingeslikt heeft (zoals de Spanjaarden zeggen) een wortel eet die zij tegengif noemen uit welke vermenging van slang en wortel men schrijft dat de Bezoar groeit en elke keer opdroogt en met nieuwe schorsen, net als ui, de een over de ander komt. Op dezelfde manier groeien de stenen mede in ons lichaam schorsvormig. Ja, zij lijken dikwijls zo goed op de Bezoar van kleur en vorm dat ze er nauwelijks van te onderscheiden zijn en worden derhalve daarom bij de operateurs gezocht en door sommige bedriegers die ze voor Bezoar verkopen.

De heer Dr. Tulp verhaalt in zijn opmerkingen van een Amsterdamse raad die van de steen gestorven was dat men na zijn dood in de blaas 29 stenen vond die van vorm en grootte wel ongelijk waren, maar van gedaante en gladheid zoveel op elkaar (67) leken en zo dicht met de Bezoar die in Oost-Indië groeit overeen kwamen dat ze ook de nauwkeurigste drogist of apotheker konden bedriegen. En net zoals met alles dat veel geld kost door het grote voordeel dat er inzit het meeste nagebootst wordt wordt ook de Bezoar met zijn schilfers na gebakken, dan zulke zijn beter te herkennen. Enige jaren geleden lag hier ziek de voortreffelijke koopman Elias Trip, die (toen ik hem Bezoar zou voorschrijven) me een groot papier vol van zodanige liet overhandigen die in een vochtige plaats gelegen hadden en van elkaar geweken en half vermorzeld waren. Dit menigvuldig vervalsen van de Bezoar heeft veroorzaakt dat hij bij vele geneesmeesters vaak in de krachten die hem toegeschreven worden bedrogen vinden en voor ondienstig en niet nuttig geoordeeld worden zoals te zien is bij de hoog geleerde Casper Bauhinus, doctor en professor eertijds te Bazel wiens ambten nu daar zijn zoon Johan Casp. Bauhinus met lof bekleedt. Om dit bedrog te ontdekken worden ontelbare kentekens van de echte beschreven waaronder er niet een zo zeker is als dat men hem knijpt tussen een gloeiend wafelijzer, want die door kunst gemaakt en gebakken is gaat dan van elkaar waar de oprechte gelijk en vast aan elkaar blijft. Bezoar vertoont geen bijzondere hoedanigheid, hoewel hij door sommige voor koud en droog gehouden wordt, maar werkt alleen uit bijzondere en verborgen eigenschap tegen vergif en andere ziekten, kwaadaardigheid in koortsen en andere ziekten, versterkt het hart en verkwikt zijn levend makende geesten, van minder tot 20 en 30 azen ingegeven. Dan men moet er niet al te veel op vertrouwen. Zekere edelman prees die zo zeer voor allerhande vergift aan bij de koning van Frankrijk, Karel de IX, dat hij de liet testen door een die de galg verdiend had. Maar toen die op sublimaat (wat de maag zwart verbrandt) Bezoar innam voelde hij zo weinig baat dat hij voor een korte benauwdheid die hem in het hangen te verwachten stond na de grootste ellende die zeven uren duurde evenwel kwam te sterven.

HERTSTONG is koud en droog in de tweede graad, zeer tezamen trekkend en stelpt derhalve het braken en alle loop. Het poeder van de wortel of het afkooksel ingegeven is zeer geschikt tegen het vergif, pest en pestachtige koortsen.

(2) De warme geneesmiddelen, om de kwaadaardigheid te verdrijven, zijn de volgende.

CITROENKRUID laat de onmacht die uit een koude oorzaak is ontstaan overgaan, verdrijft de onlust en zwaarmoedigheid.

DICTAMNUS, zowel bladeren als wortels, zijn dun van delen en worden gebruikt tegen de vergiftige beten en steken, als ook tegen de kwaadaardigheid van pestachtige koortsen.

VIJFVINGERKRUID en TORMENTIL (die bij sommige foutief voor een en dezelfde genomen werden) te weten beide hun wortels verdrogen tot in de derde graad zonder opmerkelijke hitte. Ze zijn dun van delen, laten zweten, weerstaan alle verrotting, vergif en pestachtige ziekten, zijn ook wat tezamen trekkend van krachten waardoor ze de maag versterken en allerhande bloedspuwen tegen houden.

CARDOBENEDICTUS is in de tweede graad warm en droog, zeer bitter van smaak, openend en zuiver makend van krachten. Ontdoet dientengevolge de verstoppingen van de inwendige delen en geneest haar zweren. Is krachtig tegen alle vervuilde, vergiftige en pestachtige ziekten.

SCABIOSA, zoals ze de inwendige blaren laat doorbreken, zo wordt ze ook geschikt gehouden om het vergif van de pestachtige ziekten uit het hart te verdrijven en zowel ingenomen als van buiten opgelegd de pestachtige zwellen te laten verdwijnen.

GOUDSBLOEMEN zijn warm en droog diep in de tweede graad, fijn van delen, versterken het hart, weerstaan het vergif als ook alle pestachtige en besmettelijke koortsen.

(3) Volgen de hartversterkende geneesmiddelen van koude hoedanigheid. Hieronder wordt geloofd EENHOREN het voortreffelijkste te wezen om het hart te beschermen, alle kracht van het vergif te breken en de felheid van de pestachtige ziekten te verzachten. Maar de ervaring brengt dit niet mee en niemand heeft ook noch te recht aangewezen wat het voor dieren zijn die zodanige horens dragen. Zodat niet alleen aan de kracht getwijfeld wordt, maar ook aan het dier dat zodanige horens zou dragen. Hierom plag Dr. Capellain, eerste geneesmeester van Karel de IX, de koning van Frankrijk, vaak te zeggen dat hij graag de onnodige manier af zou schaffen om een stuk eenhoren te steken in konings wijn omdat het te diep ingebeeld en te ver in het geloof van de mensen was ingeworteld zoals de grote heelmeester Paré er van schrijft die ook verhaalt begrepen te hebben uit Louys Diret, mede zeer geleerd en ervaren geneesmeester van koning Hendrik de III, dat hij hetgeen voor eenhoren verkocht wordt geheel de verhaalde krachten niet toeschreef maar toen hij die, volgens de slechte gewoonte, moest voorschrijven zulks met geen ander inzicht gedaan heeft dan om de flauwte en kwalijkheid te helpen die ontstaan uit overvloed van vochtigheden die om de krop van de maag vloeien. Wat net zoveel gedaan wordt door gebrande en klaar gemaakte hertshoren en ook door schrapsel van olifantstanden die koud en droog zijn in de eerste graad, bewaren de kracht van het hart en helpen tot het ontvangen. Zelfs hetgeen dus lang voor de echte eenhoren gehouden en er noch dagelijks voor gebruikt wordt is geen horen, maar een tand van zeker zeedier die in vorm en grootte op een walvis lijkt en zich ophoudt bij IJsland, Groenland en die in andere dicht bij het Noorden liggende eilanden Narhval genoemd wordt naar de dode lichamen die het gewoonlijk eet. Want Naer betekent in de IJslandse taal een dood lichaam. Deze walvis heeft tussen de andere tanden in de opperkaak een tand die in lengte en dikte veel op een horen lijkt, met strepen rondom als gedraaid zoals hij hierin en buiten de kaak is afgebeeld. Dit is de tand, schrijft dr. Worm, de geneesmeester van de koning van Denemarken, die voor de echte eenhoren vertoond wordt te St. Denijs in Frankrijk, te St. Marco tot Venetië, in het hof van de paus en in andere heren hoven. Van zodanige tand was het stuk dat de Paus Julius de 3^de kocht voor twaalf duizend gouden kronen. Wat op die tijd wel kon gebeuren toen de tand zelden gevonden werd omdat het alleen door schipbreuk aan de oever gesmeten werd.

Maar tegenwoordig door constant koopmanschap op Groenland en vooral Spitsbergen is de natuur en de overvloed van die tand voor de dag gekomen. Want de Deense kooplieden hebben onlangs met die versierde eenhoren gehele ruimen gevuld die ze voor de echte door Europa gebracht zouden hebben ware het bedrog niet door verstandige ontdekt en voor een tand bekend was gemaakt geweest.

Doch al loopt hier, zoals in alle dingen die veel kosten, groot bedrog onder zo is het evenwel zeker dat er een dier is wat de echte eenhoren draagt en daarom niet alleen in onze taal naar zijn horen, maar ook in het Grieks Monoceros genoemd wordt en in het Latijn Unicornis, welke naam gevolgd is door de Italianen, Spanjaarden en Engelsen. De Fransen noemen het Licorne, gelijk de Italianen ook Alicorno en de Spanjaarden mede Bara waarmee ze anders eigenlijk op de Rinoceros duiden. Junius stelt onder de Latijnse naam Asinus Indicus de Indische ezel, een dier zoals te zien is bij Bartholinus ‘de Unicorn 17’ die ook verschillende getuigenissen bijbrengt en niet alleen van oude schrijvers, maar ook van diegene die het echte dier zelf gezien hebben. Onder die is wel de voornaamste Lud. De Varthema die een twee eeuwen geleden alle Oosterse landen door gereisd heeft, Egypte, Arabië, Morenland en Indië zo ver het zich uitstrekt, zoals blijkt uit zijn reisbeschrijvingen die hij in de Italiaanse taal heeft uitgegeven.

Deze Varthema schrijft dat toen hij te Mekka kwam, een voortreffelijke stad van woest Arabië, daar naast de vermaarde kerk van Mohammed twee levende eenhorens gezien heeft opgesloten die de sultan van de plaats, als een bijzonder geschenk vereerd waren door de koning van Morenland. De ene, zegt hij, was gelijk een veulen van 30 maanden die in zijn voorhoofd een horen had van ruim twee meter. De andere haalde maar de grootte van een jarig veulen en had een horen van vier hand breed. Ze waren beide vaal van kleur met een hoofd als een hert etc.

We komen tot de horen zelf. De kentekens van de echte eenhoren worden door velen zo gesteld, zweten in de aanwezigheid van vergif, zwellen op in water, dat twee duiven of honden beide evenveel venijn in hebben en dat dan de ene daarop in neemt eenhoren, dat er van het poeder een cirkel gemaakt wordt waarin een schorpioen of spin gezet is en er niet overheen kan komen. Maar hoe onzeker dit alles is wordt aangewezen bij de wel vermelde heer Bartholinus in het 29^ste kapittel van zijn geleerd boek die hier apart van geschreven heeft en op zijn terugkeer van Malta, Sicilië en Italië etc. mij, onder andere zijn werken daar gedrukt, er mild mee vereerd heeft. Meer klemt hetgeen hij schrijft dat Job. Vessingius, professor tegenwoordig te Padua, gezien zou hebben bij de hooggeleerde Fabr. Bartoleti (ons beider meester van loffelijke gedachtenis) (69) te weten dat spinnen die van venijn opgezwollen waren gesteld werden op de eenhoren van de hertog van Mantua terstond dood vielen. Een groot bewijs dat die een echt tegengift was van het vergif. Zo verhaalt Amnatus Lusitanus in het 2^de boek van zijn uitlegging over Dioscorides in het 52^ste kapittel dat de Portugese geneesmeesters (zoals ook Garcias ab Horto, die lange jaren in Indië gewoond heeft, bekend er nooit een gezien te hebben) en anderen die diep in Indië geweest zijn van zodanig dier niet anders vertellen dan dat het bij de Indianen in grote waarde gehouden wordt tegen venijn en pestachtige koortsen.

Deze onzekerheid van de echte eenhoren heeft andere horens in achting laten toenemen om hun krachten tegen de vermelde kwalen te onderzoeken. Hiervan zullen wij mede enige beschrijven en beginnen van de olifantstanden en hertshoren die hiervoor maar even aangeroerd zijn.

De grootste van alle dieren van de aarde is (zoals Plinius schrijft in 8 Nat. 1) de OLIFANT die zo bij ons en de Engelsen genoemd wordt als mede Elephant, zoals bij de Duitsers Helffant, de Franse Elephant, de Spaanse Elephante en de Italiaanse Lionfante naar het Grieks en Latijnse Elephas en Elephantus. Heet ook Barrus waarvan zijn geluid Barrire genoemd wordt, als mede zijn tanden (zoals Servius getuigt) ebur en bij ons ivoor en elpenbeen zoals ook bij de Duitsers in Hoogduits Helffants-beyn. De andere talen volgen meestal het Latijn, behalve dat het in Spaans noch marsil genoemd wordt.

De olifanten hebben hun bescherming, zoals Aristoteles zegt, in de grootte, ze zijn van kleur vaal of grauwachtig, sommige ook geheel bruin. Daarop slaat dit versje van de poëet Horatius ‘Epode. 12’;

‘Quid tibi vis mulier nigris dignissima barris?

Hun huid is aan de buik zacht, dan op de rug gans hard en zonder haar of borstels bedekt, ja ze vinden ook (zoals Plinius opmerkt) zelfs in de korte staart geen hulp om de vliegen af te wenden. Dan de natuur heeft daarin voorzien door de huid die als getralied is die ze nog in kronkels trekken en alzo de vliegen doden. Sommige hebben gemeend dat een harde huid een teken was van plompheid en zo spreekt een knecht bij Plautus dat zijn heer niet in zijn eigen, maar in een olifantsvel stak en niet meer wijsheid had dan een steen, dan wordt wel terecht berispt door Plinius omdat het verstand niet in de huid, maar in de hersens gelegen is zoals de olifant zelf voldoende bewijst die in vernuft en verstand alle andere dieren overtreft zoals onder andere Aristoteles en Cicero getuigen. En dezelfde Cicero schrijft ook dat dit beest enige gemeenschap met de mens zou hebben zoals Philostratus en Plinius het in wijsheid en vernuft stellen aan de mens. Over dit verstand van de olifant hebben behalve de vermelde Plinius, de Griekse Elianus en van de nieuwe schrijvers Gesnerus, en Aldrovandus wonderbare dingen geschreven in hun historiën van de dieren en noch Matthiolus op Dioscorides in 2. 50, Lipsius in 1. Epist. miscell. 50 en in onze taal Linschoten in het 46^ste kapittel van zijn Oost-Indische reizen. Dit gaat zover dat ze onder de vele kunsten die ze leren eerbied bewijzen en hun knieën buigen voor koningen en prinsen zoals Aristoteles en Plinius getuigen en door ondervinding bevestigd wordt. Daarop slaan de vier volgende vlei-verzen van de poëet Martialis aan de keizer Domitianus

‘Quod pius, & supplex elephas te Caesar adorat, hic modo, qui tauro iam metuendus erat. Non facit hoc iussus, nulloque docente magistro, crede mihi, numen fentit & ille tuum’.

Ze hebben een groot hoofd, een korte hals en naar hun grootte kleine ogen en oren, een neus of snuit die ter aarde toe (eigenlijk Promuscis genoemd) en die ze in plaats van handen gebruiken en zo’n grote kracht daarin hebben dat als ze gestoord worden een mens daarmee oppakken en zo hoog werpen dat hij dood is voor hij wederom beneden komt. Ze hebben de mond die op een varkensmuil lijkt, dicht aan de borst en aan elke kant vier tanden om de spijs te breken en klein te malen. Behalve deze schieten er noch twee van ter zijden uit die op het eind wat naar beneden omgebogen zijn, in tegendeel van de wilde varkens die ze naar boven omgekruld hebben, ze strekken beide voor wapens. Gillius verhaalt dat ze vaak groeien tot de lengte van drie meter zodat ze ook kunnen dienen tot posten in de huizen en de zwarten gebruiken ze in de heiningen voor palen. De vermelde Martialis roert die aan in deze verzen;

‘Grandia taurorum portant qui corpora, quaeris an Libycas possint sustinuisse trabes?’

Hierom zouden deze tanden wel voor horens gerekend mogen worden waartoe ze ook gekeurd worden door Juba omdat ze uit de slaap van het hoofd spruiten en niet uit de hersens zoals Junius voorgeeft. Deze benaming is hun ook gegeven bij Aelianus, Oppianus en andere Grieken en wordt zeer beweerd door Pausianus in het 5^de boek van oud Griekenland waar hij niettemin hun oorsprong in de mond stelt en zegt omdat de eland de horens uit de wenkbrauwen en bij de Moorse stieren uit de neus spruiten en het geen groot wonder is dat er een dier gevonden wordt die horens uit de mond geeft. En dit staande en zo mag (70) ook de tand van de walvis die hiervoor vermeld is (die ook dergelijke kracht heeft) de naam van eenhoren wel dragen. De Latijnse Plinius noemt ze dan tanden en dan horens. De benen van de olifanten zijn groot en sterk en bestaan niet uit een been en dientengevolge onbeweeglijk, zoals sommige menen, die daarom ook de juffrouwen die wat traag en stijf in het nijgen zijn olifantsbeenderen toeschrijven, maar buigen hun knieën hurkende voor diegene die haar zal beklimmen zoals betuigd wordt door Cadamustus, Linschoten en anderen die Oost-Indië en de omliggende eilanden, waar de olifanten in menigte zijn, zelf gezien hebben.

Wij komen tot de aard en krachten. De olifantstand of horen, IVOOR genoemd, is naar de mening van Silvius en Duretus koud en droog in de eerste of naar anderen menen in de tweede graad, niet tezamen trekkend van kracht zoals Dioscorides en Serapio menen, maar wat klevend en zonder scherpte verdrogend. Ze hebben misschien gezien op het stoppen, maar niet alles wat stopt is juist tezamen trekkend. Het houdt de witte vloed tegen van de vrouwen en helpt tot hun ontvangen en behouden van de vrucht. Drijft de wormen af in de koorts waartoe het veel beter is dan de hete middelen die daartegen gewoonlijk ingegeven worden. Daarnaast is het ook nuttig in langdurige verstoppingen en derhalve geschikt voor de geelzucht zoals I. Agricola schrijft. Dan zijn voornaamste kracht bestaat in het hart te versterken, alle vergiftige dampen die in vurige en kwaadaardige koortsen daar naar toe stijgen af te wenden en het bederf van de vochtigheden te verbeteren.

Zo weinig als de horens van de olifant en het HERT van krachten verschillen, zo weinig verschil heeft de Griekse taal in haar naamgeving gemaakt. Want waar de olifant Elphas genoemd wordt daar heet het hert Elaphos. Het mannetje heeft in Latijn de naam van Cervus en daarna in Frans cerf, in Italiaans cervo, in Spaans ciervo, maar bij de Engelsen heet het hirde zoals bij ons hert en de Hoogduitsers in Hoogduits Hirts. Het wijfje noemen ze in de vermelde spraken cerva, biche, cerva, cierve, Hinde en sommige Duitsers ook Wilprecht.

De kleur van de herten trekt wat naar het rossige, er worden ook wel witte gevonden, maar geheel zelden. En daarom gebruikte de loze veldoverste Sertorius, toen hij in Spanje zware oorlog voerde, een witte hinde en maakte zijn krijgsvolk wijs dat die hem uit de hemel toegezonden was door de godin Diana door wiens ingeven het met hem sprak en aanwees wat het beste gedaan diende te worden. Vooral wanneer een gevaarlijke slag op handen was dan zei hij door de hinde daartoe aangespoord te zijn zoals uitvoeriger te zien is bij Plutarchus in zijn leven en Agellius in het 15^de boek. Ze zijn bang en wild en daarom hebben ze de snelheid te baat waartoe de dunne benen hen wel te pas komen. Kunnen evenwel mettertijd mak gemaakt worden zoals men ook ziet in het Haagse bos dat de herten van zijne hoogheid niet zeer voor de mensen weg lopen. De poëet Virgilius beschrijft in 7 Aenëid een hert wat op de dag naar het bos ging te weiden en ‘s avonds laat wederom thuis kwam en zich bij de tafel vervoegde;

‘Cervus erat forma praestanti, & cornibus ingens. Tyrrheidae pueri, quem matris ab ubere raptum. Nutribant, Tyrrheus que pater, cui regia parent armenta & late custodia credita campi. Assuetum imperijs soror omni Silvia cura mollibus intexens ornabat cornuasertis, pectebatque ferum, puroque in sonte lavabat. Ille manum patiens, mensaeque assuetus herili, errabat silvis, rursusque ad limina nota ipse domum fera quamvis se nocte ferebat’.

De herten zijn van heel lang leven en om dat zeker te onderzoeken liet Alexander de Grote verscheidene een gouden halsband omdoen die na honderd jaar gevangen werden noch geen teken van ouderdom mee brachten en dat de halsbanden door de vettigheid al in de hals gegroeid waren zoals Plinius in 8. Nat. 12 en na hem Solinus en andere getuigen. Wij lezen ook hoe een hinde van de keizer Augustus lange jaren na zijn overlijden gevangen werd en niet gekeeld kon worden doordat de huid bijna gegroeid was over een zilveren halsband waarin geschreven stonden deze woorden, ‘Noli me tangere, quia Caesaris sum’. ‘En wilt mij niet raken omdat ik aan de keizer behoor’. Er zijn noch enige dergelijke voorbeelden, dan omdat ze allen op elkaar slaan is het onnodig die alhier te stellen.

Wij komen tot de vivacis Cornua cervi. De herten krijgen het eerste jaar geen horens, maar wel twee knobbels als voorlopers. Het tweede jaar schieten de horens uit, maar alleen rechtop en enkel, in het derde jaar krijgen ze twee takken, in het vierde drie en zo verder (zoals Aristoteles schrijft) tot het zesde jaar. Maar in Italië zegt Matthiolus spruiten ze elf maal uit wat Albertus Magnus mede getuigt in Duitsland gezien te hebben zoals Matthiolus ook van zichzelf verklaart. Die noch schrijft zeker te weten dat de hertog Willem van Beieren onder zijn kostbaarheden twee hertshorens had van een en twintig takken die daarna als een bijzondere gift vereerd zijn geweest aan koningin Maria, (71) keizer Karels zuster en uit zijn naam gouvernante van de Nederlanden. De hinden krijgen geen horens en als zulks eens gebeurt (waarvan voorbeelden zijn) is dat zo zelden als een baard bij vrouwen. Zo gaat het ook met de herten wanneer ze voor de tijd van horens te dragen gecastreerd worden, maar als ze horens hebben laat het castreren die niet afvallen zoals de vermelde Aristoteles getuigt. De herten verwisselen in het voorjaar horens en dan begeven ze zich in eenzame en lommerrijke plaatsen, hetzij om de vliegen te vermijden, zoals Theophrastus schrijft, of dat ze door kennis weten dat ze van hun sieraad en wapens beroofd zijn zoals de mening is van Oppianus, Elianus en Simocatus. Nu waarom de herten, wat in andere beesten niet gebeurt, (zoals Aristoteles en Plinius schrijven) de horens afvallen geven sommige deze redenen. Als eerste vanwege de stof daar ze uit bestaan die droog en aardachtig is zoals ook het gehele hert en het is daarom niets anders dan de verdroogde bladeren van bomen en kruiden die gemakkelijk afvallen wat in andere horens niet gebeurt omdat ze een lijmerigheid en klevend sap bij zich hebben waardoor ze die ook zacht maken en buigen. De tweede oorzaak waarom ze afvallen is vanwege de plaats omdat de hertshoren niet uit het schedel groeit, zoals de anderen, maar er alleen aan gehecht zijn. Ten derde helpen hier toe de werkende oorzaken want door de hitte van de zomer worden ze droger en harder en zo krijgen ze ook in de winter door de koude grote verandering. Want hoe iets vaster is, hoe het gemakkelijker verkouden wordt en in hetgeen verkouden is worden de tochtgaatjes te zeer gesloten zo dat de natuurlijke warmte komt te versterven waardoor ze hun voedsel (de weg is ook gesloten) niet kunnen bekomen wat in andere dieren die holle horens hebben en de dampen kunnen ontvangen niet zo gebeurt. Dan de vermelde Albertus zegt dat wanneer ze net afgevallen zijn daarin goed te zien is hoe een worm ze geleidelijk aan van alle kanten af eet en tenslotte haar stansel en steun los gemaakt heeft en dat die plaats dan gans wit is met enige stipjes bloed waarvan noch uit het hoofd wat bij vloeit. Maar het is opmerkelijk dat de tweede of op het langste de derde dag de opening wederom gesloten wordt met een nieuwe en vaste huid, vol van bloed wat daarna in kraakbeen verandert en dat ten eerste in horens. Want waar ze in maart of in april afgevallen zijn, daar staan in augustus al wederom andere in hun plaats.

Den herts-horen is van den eyghen Aert, ende Krachten, die wy de Olyfants-tanden hebben toe-geschreven. Is derhalve mede kout, ende droogh in den eersten graed, gelijck Simeon Sethi schrijft; ende beyde oock hert-sterckende, alle Vergif, ende Quaet-aerdige sieckten weder-staende. Waerom oock Duret, Renou, ende vele andere Genees-meesters, hem in plaetsche van den oprechten Een-horen in gebruyck houden. Geraspt zijnde wert bequamelick met andere Droogen in de Drancken gedaen; selfs oock in Water kort gesoden stremmelt tot een Geley, die seer aengenaem is, om met een weynigh Suycker te besigen; het welck in Engelant gansch gemeen is. Soo vinde ick oock dat de Italiaensche history-schrijver Blondus al verhaelt, dat de rijcke, ende edele een spijse toe-bereyden uyt de teere uyt-spruytsels, van de herts-horens. Want, seyt hy de selve besitten groote, ende kostelijcke gaven tegen ’t Vergif. Sulcx getuygen andere van den Hoogh-duytsche Edelluyden. Dese horens werden op tweederley wijse gebruyckt, rauw geraspt, als nu geseyt is, ofte gebrandt, ende dan op een marmer steen gewreven, ende met Rosen-water, ofte diergelijcke, bereyt. De oude Genees-meesters schijnen de selve rauw niet veel in ’t gebruyck gehadt te hebben; want ick vinde maer dat Galenus 13. Euporist. 38. het Schrapsel voorschrijft tegens de Wormen met oude Wijn ingenomen, ende Marcellus met wrange Wijn tegens den Buyck-loop. Dan sy schrijven de Assche al de krachten toe, te weten, tegens de Gele-sucht, Milt-sucht, ende alderhande Verstoppingen; oock tegens Braecken, Buyckloop, selfs mede Root-melezoen, Bloet-spouwen, Vrouwen-vloet, ende diergelijcken. Tot de eerste zoude sy, door haer zultige scherpigheyt eenig vordeel konnen doen, maer gansch niet voor de andere, waer toe sy niet en dient als gewasschen, ende dan bereyt, gelijck terstont is aengewesen. Dese is seer gemeen onder de Vrouwen voor de Wormen, dan ick en hebbe die kracht nooyt bevonden.

Voor al eer te komen tot andere horens, so sullen wy noch twee Genees-middelen, die van de herten genomen werden, kortelijck aen-wijsen.

In ’t herte van een Hert groeyt een Beenken, in de winckels met den naem van Os de Corde cervi bekent, bequaem tot Kloppinge, Flaute, ende alderhande Gebreken, die het herte over-komen. Wederstaet alle Venijn, ende Quaet-aerdigheyt; waerom het ook gedaen wert in Mengel-middelen voor de Pest

Selver de gestremmelde Tranen van een Hert, werden goet bevonden om het herte te stercken, ende van alle Venijnicheyt te bevrijden. So schrijft de wel versochte Arabische Genees-meester Avenzoar in sijn 1. boeck, dat hy alleen daer mede yemant genesen heeft; die soo quaet Vergif ingenomen hadde, dat het hem over ’t geheele Lichaem de Gele-sucht bracht. Hierom hebben sy by sommige den naem, ende achtinge van Bezoar verkreghen, de cardinael Ponzetti noemtse oock Steen. De ervaringheydt (72) schrijft hy, heeft bekent gemaeckt de kracht tegens alderhande Venijn van den steen, die Kimme, ofte Bezar geheeten wert, klaer, ende den reuck van Wijn hebbende; gesproten uyt de Tranen van de herten. Want swack zijnde door ouderdom (als oock gelijck sommige meenen, door het eten van Slangen, die sy selfs weten met haer snuyven, ende adem uyt de hollen te locken) soo gaen sy in de Oostersche landen in een rivier, ende blijven daer tot den hals toe in staen, tot dat sy Tranen uyt-geven, de welcke door de kouw van ’t water, ende de lucht ronnende, in een steen veranderen, op de groote van een hasel-noot; die haer in ’t op-komen uyt het water af-valt. Hier van sesthien azen ingenomen, jagen alle Vergif uyt door Sweeten.

Wy keeren nu wederom tot de horens. Den Olyfant en is niet seer ongelijck den Rhinoceros, soo ghenoemt nae den horen die hem de Neus uyt-steeckt, gelijck of men seyde Neus-horen. Onsen Linschoten heet hem oock Abada in ‘t 47 cap. van Oost-Indyen, ende Garcias ab Horto verhaelt lib. 1.cap. 14.dat de inwoonders van Cambaya, ende Parane hem Ganda heeten. Plinius 11. Nat. 37.dat de nieuwe manieren op sijnen tijdt het leppigh spotten den neus toe-eygenen; waer van verscheyde versen konnen gesien werden by Erasmus 1. Agad. 8 22. Maer om dat den Rhinoceros hier in uyt-muyt, soo hebben de Poeten hem daerom oock by-sonder in ’t spel gebracht. Martial. Epigr. 4.

Maiores nusquam ronchi, iuvenesque, senesque, Et pueri nasum Rhinocerotis habent.

Wy seggen mede, in onse tale, van yemandt die wat scherp over-gehaelt is, dat hy een neus gekregen heeft, gelijck oock door den neus boren, maer dat wert meest verstaen van by-brengende, ofte bedriegen.

De Latijnsche schrijver Curtius verhaelt in ‘t 9.boeck van sijn Historye, dat als Alexander de Groote, een machtigh Koningh in Indyen Porus overwonnen hadde, aldaer in de berghen gevonden wierden de Rhinocerotes, een dier, seyt hy, dat selden op een ander te sien is. Maer Linschoten schrijft op de voor-gemelte plaetsen, dat sy in Indyen niet en zijn, dan alleen in Bengala, ende Patane. Evenwel lesen wy dat sy oock in Cambrya gevonden werden, ende daer van isser een in ’t jaer 1515.overgebracht aen Koningh Emanuel van Portugael. De Roomsche Keysers hebben hem in haer schouw-tonneel voor het volck laten vechten tegen andere dieren, die hy lichtelijck van kant holp. Soo schrijft de poeet Mattholius van den Rhinoceros, die by sijnen tijdt, door den Keyser Domitianus in doen brengen, met sijn Horen een stier niet anders als een bal in de lucht smeet.

O quam terribilis exarsit pronus in iram, Quantus erat cornu, qui pila taurus erat?

Sy zijn (volghens de beschrijvinghe van Linschoten) kleynder, ende leeger dan den Olyfant, hebben eenen korten horen op den neus, achter die dick-achtigh ende voor scherper, van doncker, blauwe, ende witachtige verwe, met een muyl gelijck een Vercken, de huyt gefronst, ende als met schilden gewapent. Sommige meenen (vervolght hy) dat het den rechten Eenhoren is, overmits dat men anders geen tot noch toe gevonden heeft, dan alleen van hooren seggen, ofte geschildert. De Portugesen, ende oock de Inlanders getugen, dat by de riviere Ganges, nu Koninckrijck van Bengalen, veel van dese Beesten zijn, ende als sy willen drincken, soo staender de andere dieren nae een wachten, die dan nae hem drincken. Want den horen staet hem soo dicht op de neus, ende by den muyl, dat hy niet en kan drincken ofte den selven moet onder water komen. Dese hoornen werden in Indyen seer hoogh geschat, ende gebruyckt tegen alle Vergift, ende andere Sieckten. Dese woorden van Linschoten, werden bevestight door deftige Genees-meesters, soo dat in plaetsche van den rechten Eenhoren, hem tegen ’t Venijn gebruycken Garzias (een Portugijs Genees-meester in Indyen) Monardes, Pona, Castileus, Renodaeus, ende andere

Daer worden (ick stel hier de woorden van Linschoten) oock by Malacca, Sian, ende Bengala gevonden sommige BOCKEN, ofte GEYTEN, die in ’t wilt loopen, wiens hoornen geestimeert werden voor de beste teghen Venijn, ende voor alle Vergift, die men mach vinden; worden genaemt Cabras de mato, dat is wilde Geyten. Dese hoornen worden dapper in Indyen geestimeert, ende in weerde gehouden, ende sijn dikwijls by experientie goet gevonden, daer ick selfs goede getuyge af ben, ende sulcx geprobeert hebbe.

GOUT is het treffelickste, ende gematighste van alle de Metallen, gelijck in alle sijn deelen, licht ende helder blinckende, ende derhalven gemeenschap hebbende met de luchte ende lichte Geesten onses Lichaems, die het daeom oock, door bysondere eygenschap, kan bewaren, vermeerderen, ende die verswackt ofte vervlogen zijnde, herstellen. Verquickt ende versterckt dien-volgende het herte, verheught het gemoet, ende is daerom zeer bequaem voor swaermoedigheyt, hert-kloppinge, qualickheyt ende diergelijcke. Sijn gebruyck is, gloeyent in eenigh Sap ofte nat geslist, ende dat gedroncken; ofte een half scrupel van ’t poeyer ingenomen. Soo schrijft Renou 2.de Mat. med.3.2. dat hy in plaetsche van bereyt Stael gewoon is met vordeel in te geven jonghe dochters (die de bleycke Verwe gestelt hebben) het vijlsel van Gout in Pillen, ofte Koecxkens. Maer beter is ’t geslagen gout, het welck tot vergulden in boecxkens bewaert wert, met eenigh nat ofte conserf gemengt. Dan de Alchymist en schrijven, dat het Gout sijn verhaelde deughden niet en kan uyt-voeren (73) ’t en zy het op hare wijse bereyt wert. Ick heb bevonden dat een Cautery, ofte Brandt-middel van Gout ongelijck beter is, als ’t gene van Yser, ofte ander Metal ghemaeckt is, als druckende met het branden in ’t Deel eenighe versterckende kracht.

SILVER is matelick kout, ende vochtigh, ende volght eenighsins de krachten van ’t Gout, dan is al eenige metallige quaetaerdigheyt deelachtigh.

SAPHYR is een blauw, helder, edel-gesteente, het welck groeyt in Oost-Indyen, ende ’t beste in Zeylon, ende Pegu. Het wert gelooft te helpen de gene, die van Venijnige beesten gebeten zijn, ende ’t herte tegen alle Venijn te beschermen, ende de inwendige Sweringen te genesen. Waer toe oock in ’t gebruyck komen in ’t hert-sterckende Genees-middelen, die tegen ’t Vergift, ende de Penstilentiaelsche sieckten gemaeckt werden, den Hyacint, Smaragdus, Carbonckel, Granaeth, Sardonius, ende zijn bekent onder den naem van Fragmenta Lapidum pretiosorum praeparata. Maer om dat de Apotekers dese steenen niet wel kennende, soo en is ’t niet geheel seker, de selve in te geven. Ende de rechte stucken al hebbende, is noch noodigh te letten, dat sy op een Marmer, ofte Porphyr-steen soo kleyn, als stof, met eenigh hert-sterckende water gewreven werden. Want als men de selvige in kopere Vijsels stoot, so trecken sy eenige koperigheyt van den Vijsel, ende ysere smetsheydt van den stamper, die het Genees-middel een quaetaerdigheyt mede deelt, tot groote schade van de Siecken, Jae men heeft bevonden, dat sommige, van eenige vrouwen in-genomen hebbende Paerlen ende Corael, die in kopere vijsels gestooten waren, daer over seer qualick wierden.

PAERLEN, die niet alleen tot cieraet de Joffrouwen, maer oock in de Genees-konste gebruyckt werden, groeyen in Schelp-visch, onse Oesters gantsch gelijck. Dese, wanneer haer d’ure van de teel-sucht over-komt, laten haer schelpen wat gapen, ende werden met seker dauwighe vochtigheydt vervult. Aldus bevrucht zijnde, verlossen daer nae van Paerlen, die verscheyden zijn nae de hoedanigheydt van den ontfanghen douw. Want als hy daer geheel Suyver in-geloopen is, dan vallense spier-wit; anders geel ende onklaer. Sy zijn oock bleyck, ende niet blanck, die in onweder ende donckere lucht ontfangen zijn; waer uyt blijcken kan, dat sy meerder gemeenschap hebben met den Hemel, als met de Zee. Daer van trecken sy een donckere verwe, ofte nae den helderen morghen-stondt een klare. Indien sy tijdelijck gevoelt werden, soo groeyt oock de vrucht; als het weerlicht, ofte dondert ende blixemt, werden de schelpen toe-getrocken, gelijck door schrick, ende de Paerlen bedorven.

Dese Oesters werden met seer groote moeyten van de Indyanen gevischt, die om de selve te vinden, ses, negen, jae somtijdts twaelf vademen onder ’t water duycken, het welck aldaer zeer kout is, ende ’t gene meerder benauwt; is datse den adem qualick konnen halen, moetende aldaer een vierendeel, ofte half uyr blijvende, ende dan de selvige, die gemeenlick vast leggen aen de steen-rotsen, met gewelt af-trecken. Sommighe schrijven, dat, gelijck wy sien in ’t geswerm van de Byen, oock dese Oesters haer in menighte by malkanderen houden, ende van de grootste, ende outste tot overste hebben, die dapper gaeuw zouden wesen om haer te wachten van gevangen genomen te werden: dat daerom de Duyckelaers groote moeyte doen, om de selvige te bekomen. Want als de Koningh gevanghen is, de andere sonder leydts-man dwalende, werden dan lichtelick in ’t net gekregen

De Oester selve, wanneer sy een hant verneemt om haer te vatten, dan sluytse haer schelpt toe, ende bedeckt den schat, daerom sy weet gesocht te werden, ende indien sy de hant kan voorkomen, soo snijdt sy die met haer scherpte af. Gevangen zijnde werden in aerde potten met veel sout bestroyt: want de visch afgeteert zijnde, vallen de Paerlen gesuyvert onder op den bodem. Vorders zijn de Paerlen onder het water sacht, maer soo drae als sy in de lucht komen, werden sy hart, gelijck wy mede van het Corael sullen seggen. Om haer hemelsche helderheyt zijnse altijt in seer groote achtinge geweest, die gestelt wert in haer witheyt, groote, ronte, effenheydt, gewichte; hoe-wel datter weynigh Paerlen te vinden zijn, die alle dese deughden over haer hebben. De kostelijckste, daer wy van lesen, is geweest die Cleopatra, Koninginne van Egypten, om den Roomschen velt-verste (74) Antonius in overdaet te boven gaen. Wy krijghen onse Paerlen uyt beyde de Indyen, ende de by-legghende Eylanden. Maer het is seeker datter oock sommighe gevischt werden in de West-zee by Engelandt, ende Schotlandt, dan die en zijn noch soo groot, noch soo klaer niet, als andere; gelijck Plinius, ende Marcellinus getuygen. Op hope evenwel van de selvige, schrijft Suetonius, dat Iulius Caesar nae Britannyen zoude getrocken wesen, ende die van sulcken groote gevonden te hebben, dat hy somtijdts haer gewicht in de hant ondersocht heeft. Andere doen hier by, dat hy daer van een schilt aen de godinne Venus, met een onderschrift, ende noch een gift soude gedaen hebben in den tempel van Diana.

Tot Genees-middelen en werden de groote Paerlen om haren hoogen prijs niet genomen, maer alleen de kleynste, die men gemeenlick daerom den naem van Saet-Paerlen geeft. Sy dienen even-wel wit, swaer, ende geheel fijn te zijn, dat is niet gegaet. Want als sy door boort werden, so krijgen sy eenigh ysersmet, ’t welck hare krachten verandert. Waerom sy oock geensins en dienen gestooten in kopere vijsels.

De Paerlen zijn kout ende droogh van aert, hebben een eygentheyt om het Hert te evrstercken, de Flaute ende Onmacht wegh te nemen, de Verrottinge, die het Hert bestrijdt, Gave ende Vergift tegen te staen. Sy werden in de Apoteken fijn op een Marber-steen met Rosen-water gewreven, het welk de naem heeft van bereyde Paerlen. Maer beter is het Magisterium, het welck smelt, ende heeft al ende volkomentlick in kleynen hoop de kracht van de Paerlen. Wert gemeenlick met sap van Citroenen gemaeckt, dan also het selve altijt eenige vuyligheyt van hem geeft, soo is de gedistilleerde Azijn hier toe bequamer, wiens scherpigheyt daer na wederom af-gewasschen wert.

Soo veel als by onse Vrouwen de Indiaensche Paerlen in waerde zijn, soo kostelick plagh by de Indiaensche mans het CORAEL geacht te wesen, ende haer priesters drongen heet, om haer selven voor alle gevaer te beschermen, gelijck Plinius schrijft. Het wast in de Zee gelijck een boom, ende dat op verscheyde plaetschen, dan meest by het eylant Sicylyen, somtijts oock ontrent Provence, tusschen Nizo (alhier afgebeelt) ende Marseille, alwaer het met groote moeyten ende kosten seer diep in de Zee gevischt wert. Het blijft in ’t water sacht, maer soo rasch het uyt-getrocken is, wert het steen-hart.

Alle Corael is by-nae van eenderley aert, te weten kout in den eersten, ende droogh in den tweeden graed, insonderheyt Root, ’t welck meest in ’t gebruyck is, ende eygentlick verstaen wert als men van Corael spreeckt, ende is soo veel te beter hoe het rooder is. Het wit verkoelt wat meerder, ende hoe witter hoe beter: dan het swarte Corael is het Root van krachten aldergelijckst

Corael, gelijck het door sijn t’samen-treckende aert de Maegh sterckt, ende het Bloet-losen seer stelpt, soo behout het oock het Hert in sijn krachten, ende beschermt het selve teghen de besmettinghe van pestighe Sieckten. Corael wert mede bereyt, ende daer van Zout, ende Magisterium gemaeckt, even-eens gelijk wy van Paerlen verhaelt hebben.

AMBERSTEEN versterckt het Hert, ende de Maegh, is seer bequaem den genen, die met pijn voor ’t Hert ende hert-kloppinge gequelt zijn.

BOLUS ARMENA, ende SIGILLUM LEMNIUM, (soo genoemt om dat in oude tijden op die aerde van ’t Eylant Lemnos het beelt van de Godinne Diana gedruckt was) werden om goede redenen, te sien by Matthiolus in sijn 5. Boeck op Dioscorides cap. 73. voor een gehouden: hoe-wel dat in de Apoteken elck bysonder te vinden is. Verkoelt, ende verdrooght in den eersten graed, geneest de beten der Slangen, ende ander Venijnigh gedierte, helpt de Pestighe Coortschen, beneemt de krachten van de Vergiftighe drancken, wederstaet de Verrottinge, stelpt het Bloedt-spouwen, Roode-loop ende Sinckingen

Wert niet verre van de stadt Vassy in het lantschap van Champagne, als oock by Cuysel in Bourgoigne, Aerde gegraven, die den Armenischen Bolus gelijck is.

CANFER heeft kracht om uyt te blussen de quaetaerdige dampen, insonderheyt de heeten, ende weert de Flauwigheyt door de selve veroirsaeckt.

SANDEL-HOUT is driederly van verwen, ende komt van driederhande Oost-Indische boomen in groote ons Ockernote boomen gelijckende, verkoelt, ende verdrooght in den tweeden graed. Dan het Root is het koutste, ende slechtste (75) het Wit is beter ende wermer, het Geel is het beste, ende meerder nae de wermte treckende; dan om dat het oprechte selden gevonden wert; soo is men genootsaeckt het Wit in zijn plaets te gebruycken. Alle die geslachten van Sandel-hout geven voornamelick kracht aen het herte, daer nae oock aen het ander Ingewant, verheughen den Geest, ende versachten de hert-kloppinge.

(4) Zijn alleen overigh de hert-sterckende Genees-middelen, de welcke werm van hoedanigheyt zijn, die wy nu gaen beschrijven.

PARADYS-HOUT wert tot pijn voor ’t Hert, tot Flauwte, Onmacht ende alle koude gebreken van ’t Hert bequamelick in-gegeven.

CITROEN ende ORANGJE-SCHELLEN zijn werm ende droogh, lieffelick van reuck, beschermende ’t Hert, ende ander voorname Deelen, wederstaen sy de Verrottinge ende ’t Venijn.

CANEEL, die wy hier te lande hebben, is de binnenste schorsse van sekeren boom, den Citroen-boom niet ongelijck, wast in ’t vaste lant van Oost-Indyen, ende d’Eylanden, maer best in Zeylon. Ende wert daer voor gekeurt die lieffelick van reuck is, byna als de Rosen die eerst wat soetachtigh van smaeck is, daer nae op de tonge bijtende, dun, effen, gekronckelt, uyten paerssen bruynachtigh.

Caneel is heet in den derden graed, ende droogh in ’t beginsel van den selfden, seer fijn van deelen, bequaem om te doen scheyden, te verteren, te verdelen, ende sacht te maken: doch met eenige t’samen-treckinge, waer door het alle ’t Ingewant kracht kan geven. Verdrooght, ende verteert alle overtollige, ende verrotte Vochtigheden. Het wederstaet de Vergiftigheyt, ende belet alle Bedervinge. Tot al ’t selvige is mede nut ende dienstigh het Caneel-water, ’t welck met Rosen-water, ende Rijnschen Wijn, ofte Malvazey overgehaelt wert. Maer alderkrachtighst is den Caneel-Olye, met eenigh Nat, ofte Conserve tot drie vier droppels in-gegeven.

GROFFEL-NAGELEN, verdrijven de qualickheyt van het Herte, doen de Onmacht overgaen, versterken het Ingewant, verlustigen ende herstellen de levend-makende Geesten.

SAFFRAEN versterckt insonderheyt het Herte, daer na oock andere Deelen, ende verbetert hare Verrottingen. Maer boven maten genomen zijnde wert gelooft doodelick te wesen, gelijck hier voren in ‘t 1. deel 4. boeck, cap. 12. van de Schat der Ongesontheyt breeder verhaelt is.

MUSKELJAET versterckt de swacke krachten, ende insonderheyt het Hert, alle welckers gebreken het geneest ende doet bekomen, die van haer selven zijn.

AMBER-GRYS vermeerdert door sonderlinge eygenschap de krachten van het Hooft, ende het Hert, neemt de Onmacht wech, maer wert ghelooft, in Wijn gedaen zijnde, dronckenschap te verwecken.

(5) Van dese Simpelen werden Gemenghde Genees-middelen gemaeckt, ende in den Apoteeck tot gebruyck gereet gehouden de Syropen van Bernagye, Bugloss, Violen, Plompen, Suyringh van Limoen-sap, van Citroen-schellen, van wel-ruyckende Appelen, van suyre Granaten, ende Queen, die alle een versterckende kracht hebben, om het hert te bewaren, ende de Verrottinghe te weren: maer de Syroop van Confilye de Greyn alleen verdrijft alderley quaetaerdigheyt, gelijck oock doen Elect. de gemmis, Diamargariton, Deambra, Exhilarans, Theriakel, ende Mithridaet: als oock Confectio Cordialis, Al. Benedicti, ende Cons. Alkermes, het welcke de Doctoren van Montperlier voor den Coningh doen maecken hebben, ende werde by mijnen tijt aldaer bereyt by eenen Catelan, die daer van oock een boucxken uyt-gegeven heeft tegens Dr. Fonteyn van Aix, als by den welcken de selve mengelinge berispt was. De Bloemen ende Vruchten werde mede met suycker in-geleyt, gelijck Conserf van Bernagye, van Bugloss, van Violen, van Gouts-bloemen, Geconfijte Orangjen ende citroen-schellen, wel-ruyckende Appelen, ende Noten Muscaten met den bolster. Soo konnen oock hier met eenighe Poeyers van de verhaelde droogen gemengde Conserven bereyt werden, daer na gelegentheyt een aes twee drie Muskeljaet, ofte Amber-grijs, voor af in de vysel met een weynigh Syroop gewreven zijnde, onder vermengende. In den Apoteeck wert bewaert Parel-suycker, die in de Latijnsche tale De Hant Christi genoemt wert, dan en is so veel van krachten niet, alsoo het vijf-ende twintighste deel maer van Paerlen is. Ick gebruyck liever ofte de bereyde Paerlen met wat anders Hert-sterckende, ende meest het Magisterium, hier voor vermelt.

Daer werden in Italyen uyt Muskeljaet suycker-koecxkens gemaeckt van seer lieffelicke smaeck, die sy Moscardini noemen ende bestaen uyt het volgende, N. Gom Dragant 1 once, Tranen van Draken-bloet soo noemen de Italyanen een Gomme uyt eenen Africaenschen boom tranende, in welckers plaets wy zouden moghen nemen Gom van Arabyen, ofte soo veel meerder Dragant) een half loot. Te samen twee uyren in Rosen-water geweekt, ende daer nae in de vysel gestampt, ende gemenght met Witte Canary-suycker, 3. loot, Wit stijfsel, 1 loot, Muskeljaet 2. asen te voren ( om beter te vermengen) met wat Rosen-water gewreven, ende dan tot kleyne Suycker-koecxkens gemaekt, ende in de schaduwe laten droogen. Dese zijn seer bequaem voor een Ruyckende Aessem, twee drie in de mont gehouden

De selfde Italianen maecken uyt Muskeljaet seer leckere Suycker-koecxkens, die Mostacioni heeten, op dese wijse: N. Witte Canary-suycker fijn gestooten (76) Terwen-blom, van elcx een half pont. Twee Doeyeren van Hoender-eyeren, Caneel 3. drachmen, Gengber, Nagelen, van elcx 2. drachmen, Peper 1. drachme. Met 5. asen Muskeljaet, in Rosen-water gesmolten onder een gestooten, tot koecxkens gemaeckt, ende die onder een Marcipeyn-pan gebacken.

Een hert-sterkende Conserve kan aldus bereyt werden, N. Geconfijte Citroen-schellen, Conserf van bloemen van Violen, Buglos, Rosmarijn, van elcx een half loot. Bereyde Paerlen, Corael, van elcx een vierendeel loot. Syroop van Citroenen, soo veel genoegh is tot de lijvigheyt van een Conserf.

Een Epithema, ofte een hert-stovinghe wert gemaeckt op de volgende maniere: N. Sandelhout, Paradijs-hout, drooge Citroen-schellen, Nagelen van elcx grof gestooten 1 drachme. Saffraen 1. scrupel. Canfer een half scrupel. Te samen werm geweekt, ende opgewelt in Water van Confilye de Greyn, Buglos, Cardobenedictus, Rosen, van elcx 2 oncen. Azijn van Gous-bloemen, 1. once. Door gedaen zijnde sal men het hert daer mede stoven, om de hitte ende quaetaerdigheyt af te wenden. Tot den selfden eynde werden oock de Poeyers in sacxkens gestickt om droogh, ofte in ’t voorseyde nat uytgedout, ofte liever over een hooghe pot gehouden, daer een gloeyende straet-steen in leydt, alwaer wijn ende azijn opgegoten zijnde, een seer heeten damp van optreckt, ende het sacxken doorwaessemt. Men kan oock voor de gene, die gantsch swack ende kranck zijn: N. een Hoen met een mager stuck Kalfs vleysch gehackt, ende sonder eenige vochtigheyt in een Kan doen, ende die wel gestopt zijnde, in een ketel met water vijf ses uyren laten koken, ende dan door een struymijn het nat uyt-perssen, ende daer na het selve kout geworden zijnde, het vet met een lepel afscheppen. Van dit Nat drie vier lepels vermengt met een ofte twee lepels Rijnsche Wijn, ofte een lepel Sap van Citroenen, met een weynigh Parel-suycker, is seer aengenaem van smaeck, veel voedende, ende dapper sterckende. Men kan daer oock by doen, sonder den smaeck te bederven, een scrupel van het Magisterium Perlatum, ofte Corallorum, tot een Colys.

De hertshoren is van dezelfde aard en krachten die we aan de olifantstanden hebben toegeschreven. Is derhalve mede koud en droog in de eerste graad, zoals Simeon Sethi schrijft, en beide ook hart versterkend en weerstaat alle vergif en kwaadaardige ziekten. Waarom ook Duret, Renou en vele andere geneesmeesters hem in plaats van de echte eenhoren in gebruik houden. Als het geraspt wordt kan het goed met andere drogen in de dranken gedaan worden en zelfs ook in water kort gekookt stremt het tot een gelei die zeer aangenaam is om met wat suiker te gebruiken, wat in Engeland geheel algemeen is. Zo vind ik ook dat de Italiaanse historieschrijver Blondus al verhaalt dat de rijken en edelen een spijs bereiden uit de tere uitspruitsels van de hertshorens. Want, zegt hij, die bezitten grote en kostelijke gaven tegen het vergif. Zulks getuigen anderen van de Hoogduitse edellieden. Deze horens worden op tweevormige manieren gebruikt, rauw geraspt, zoals nu gezegd is of gebrand en dan op een marmeren steen gewreven en met rozenwater of iets dergelijks klaar gemaakt. De oude geneesmeesters schijnen het rauw niet veel gebruikt te hebben, want ik vind alleen maar dat Galenus in 13. Euporist. 38 het afschrapsel voorschrijft tegen de wormen en neemt het met oude wijn in en Marcellus met wrange wijn tegen de buikloop. Dan schrijven ze de as alle krachten toe, te weten tegen de geelzucht, miltzucht en allerhande verstoppingen, ook tegen braken, buikloop en zelfs mede rode loop, bloedspuwen, vrouwenvloed en dergelijke. Tegen het eerste zou het door haar ziltige scherpte enig voordeel kunnen doen, maar gans niet voor de anderen waartoe ze niet toe dient dan als ze gewassen en dan klaar gemaakt wordt zoals net is aangewezen. Dit is zeer algemeen onder de vrouwen voor de wormen, dan ik heb die kracht nooit ondervonden.

Voordat we tot andere horens komen zullen we noch twee geneesmiddelen die uit de herten genomen worden in het kort beschrijven.

In het hart van een hert groeit een beentje dat in de winkels met de naam van Os de Corde cervi bekend is en goed tegen kloppingen, flauwte en allerhande gebreken is die het hart overkomen. Weerstaat alle venijn en kwaadaardigheid waarom het ook gedaan wordt in mengmiddelen voor de pest

Zelfs de gestremde tranen van een hert worden goed gevonden om het hart te versterken en van alle venijnigheid te bevrijden. Zo schrijft de goed ervaren Arabische geneesmeester Avenzoar in zijn 1^ste boek dat hij alleen daarmee iemand genezen heeft die zo’n kwaad vergif ingenomen had dat het hem over het gehele lichaam de geelzucht bracht. Hierom heeft het bij sommige de naam en achting van Bezoar verkregen, de kardinaal Ponzetti noemt het ook steen. De ervaring, (72) schrijft hij, heeft de kracht tegen allerhande venijn bekend gemaakt van de steen die Kimme of Bezoar genoemd wordt, het is helder en heeft de geur van wijn en is gesproten uit de tranen van de herten. Want als ze verzwakt zijn door ouderdom (net zoals ook sommige menen door het eten van slangen die ze zelf met hun snuiven en adem uit de hollen weten te lokken) gaan ze in de Oosterse landen in een rivier en blijven daar tot de hals toe in staan totdat ze tranen uitgeven die door de koude van het water en de lucht stremmen en in een steen veranderen met de grootte van een hazelnoot en die er bij het uitkomen uit het water af valt. Als hiervan zestien azen ingenomen wordt verjaagt het alle vergif uit door zweten.

We keren nu wederom tot de horens. De olifant lijkt veel op de Rinoceros en die is zo genoemd naar de horen die hem uit de neus steekt alsof of men zei neushoren. Onze Linschoten noemt hem ook Abada in het 47^ste kapittel van Oost-Indië en Garcias ab Horto verhaalt in lib. 1^ste kapittel 14, dat de inwoners van Cambaya en Parane hem Ganda noemen. Plinius in 11^de Nat. 37 dat de nieuwe manieren in zijn tijd het met leedvermaak bespotten en het de neus toe-eigenen waarvan verschillende verzen gezien kunnen worden bij Erasmus in 1 Agad. 8 22. Maar omdat de Rinoceros hierin uitmunt zo hebben de poëten hem daarom ook bijzonder in het spel gebracht. Martialis. Epigramma 4.

‘Maiores nusquam ronchi, iuvenesque, senesque, et pueri nasum Rhinocerotis habent.

Wij zeggen mede in onze taal van iemand die wat scherp door gehaald is dat hij een neus gekregen heeft net zoals ook door de neus boren, maar dat wordt meestal verstaan van bijbrengen of bedriegen.

De Latijnse schrijver Curtius verhaalt in het 9^de boek van zijn historie dat toen Alexander de Grote een machtige koning in Indië Porus overwonnen had dat er daar in de bergen de Rinoceros gevonden werd, een dier, zegt hij, dat zelden ergens anders te zien is. Maar Linschoten schrijft op de voor vermelde plaatsen dat ze er niet in Indië zijn, dan alleen in Bengalen en Patane. Evenwel lezen we dat ze ook in Cambrya gevonden worden en daarvan is er een in het jaar 1515 overgebracht aan koning Emanuel van Portugal. De Romeinse keizers hebben hem in hun schouwtonelen voor het volk laten vechten tegen andere dieren die hij gemakkelijk van kant hielp. Zo schrijft de poëet Mattholius van de Rinoceros dat die in zijn tijd door de keizer Domitianus daar in liet brengen en met zijn horen een stier niet anders als een bal in de lucht smeet;

‘O quam terribilis exarsit pronus in iram, quantus erat cornu, qui pila taurus erat?’

Ze zijn (volgens de beschrijving van Linschoten) kleiner en lager dan de olifant, hebben een korte horen op de neus die van achteren dikachtig en voor scherper is, van donkerblauwe en witachtige kleur, met een muil zoals een varken, de huid gefronst en als met schilden gewapend. Sommige menen (vervolgt hij) dat het de echte eenhoren is omdat men noch geen andere tot noch toe gevonden heeft, dan alleen van horen zeggen of geschilderd. De Portugezen en ook de inlanders getuigen dat bij rivier Ganges, wat nu het koninkrijk van Bengalen is, er veel van deze beesten zijn en als ze willen drinken dan staan de andere dieren er naast en wachten die drinken dan na hem. Want de horen staat hem zo dicht op de neus en bij de muil dat hij niet kan drinken of die moet onder water komen. Deze horens worden in Indien zeer hoog geschat en gebruikt tegen alle vergif en andere ziekten. Deze woorden van Linschoten worden bevestigd door deftige geneesmeesters zodat, in plaats van de echte eenhoren, ze deze tegen het venijn gebruiken Garcias (een Portugees geneesmeester in Indië) Monardes, Pona, Castileus, Renodaeus en anderen.

Er worden (ik stel hier de woorden van Linschoten) ook bij Malacca, Thailand en Bengalen sommige BOKKEN of GEITEN gevonden die in ’t wild lopen wiens horens als de beste tegen venijn gebruikt worden en voor alle vergif die men mag vinden, ze worden Cabras de mato genoemd, dat is wilde geiten. Deze horens worden dapper in Indië gebruikt en in waarde gehouden en zijn dikwijls bij onderving goed gevonden waar ik zelf een goede getuig van ben en zulks geprobeerd heb.

GOUD is het voortreffelijkste en gematigdste van alle metalen en is in al zijn delen licht en helder blinkend en heeft derhalve gemeenschap met de luchtige en lichte geesten van ons lichaam die het daarom ook, door bijzondere eigenschap, kan bewaren, vermeerderen en die verzwakt of vervlogen zijn herstellen. Verkwikt en versterkt dientengevolge het hart, verheugt het gemoed en is daarom zeer geschikt voor zwaarmoedigheid, hartkloppingen, kwalijkheid en dergelijke. Zijn gebruik is om het gloeiend in enig sap te stillen en dat te drinken of een half scrupel van het poeder in te nemen. Zo schrijft Renou in 2 de Mat med.. 3.2 dat hij in plaats van klaar gemaakt staal gewoon is met voordeel in te geven aan jonge dochters (die de bleke kleur hebben) het vijlsel van goud in pillen of koekjes. Maar beter is het geslagen goud wat tot vergulden in boekjes bewaard wordt met enig nat of konserf gemengd. Dan schrijven de alchimisten dat het goud zijn verhaalde deugden niet kan uitvoeren tenzij het op hun manier klaar gemaakt wordt. Ik heb gevonden dat een cauterisatie of brandmiddel van goud duidelijk beter is dan hetgeen van ijzer of ander metaal gemaakt is omdat door het drukken met het branden in het deel er enige versterkende kracht in komt.

ZILVER is matig koud en vochtig en volgt enigszins de krachten van het goud, dan is al enige metaalachtige kwaadaardigheid deelachtig.

SAFFIER is een blauwe, heldere edelsteen die groeit in Oost-Indië en het beste in Sri Lanka en Pegu. Er wordt geloofd dat het helpt diegene die door venijnige beesten gebeten zijn en de inwendige zweren te genezen. Waartoe ook gebruikt worden in hartversterkende geneesmiddelen die tegen het vergift en petstachtige ziektes gemaakt worden de Hyacint, smaragd, karbonkel, granaat en Sardonius, sardoen. Die zijn bekend onder de naam van Fragmenta Lapidum pretiosorum praeparata. Maar omdat de apothekers deze stenen niet goed kennen en vaak het een voor het ander nemen, zo is het niet geheel zeker om die in te geven. En die echte stukken al hebben is het noch nodig om er op te letten dat ze op een marmeren of porfiersteen zo klein als stof met enige hartversterkende waters gewreven worden. Want als men die in koperen vijzels stampt dan trekken ze enige koper uit de vijzel en ijzeren smetten van de stamper die het geneesmiddel een kwaadaardigheid mee deelt tot grote schade van de zieken. Ja, men heeft gevonden dat sommige, die door enige vrouwen ingenomen waren, van parels en koraal die in koperen vijzels gestampt waren daarvan zeer slecht werden.

PARELS die niet alleen tot sieraad van de juffrouwen, maar ook in de geneeskunst gebruikt worden, groeien in een schelpvis die veel op onze oesters lijkt. Die, wanneer hun uren van de teeltzucht komt, laten hun schelpen wat gapen en worden met zeker dauwachtige vochtigheid vervult. Aldus bevrucht zijnde verlossen ze daarna van de parels die verschillend zijn naar de hoedanigheid van den ontvangen dauw. Want als het daar geheel zuiver ingelopen is, dan vallen ze spierwit en anders geel en onzuiver. Ze zijn ook bleek en niet blank die in onweer en donkere lucht ontvangen zijn, waaruit blijken kan dat ze meer gemeenschap hebben met de hemel dan met de zee. Daarvan trekken ze een donkere kleur of naar de heldere morgenstond een heldere. Indien ze tijdelijk gevoed worden, zo groeit ook de vrucht, als het weerlicht of dondert en bliksemt worden de schelpen toegetrokken net als bij schrik en de parels bedorven.

Deze oesters worden met zeer grote moeite door de Indianen gevist die om ze te vinden, 10, 15, ja, soms 20 meter onder het water duiken wat daar zeer koud is en hetgeen meer benauwd is dat ze de adem slecht kunnen ophalen en moeten daar een kwartier of half uur blijven en omdat ze gewoonlijk vast zitten aan de steenrotsen ze er met geweld aftrekken. Sommige schrijven dat, net als wij zien in een zwerm bijen, zo ook deze oesters zich in menigte bij elkaar houden en de grootste en oudste tot overste hebben die dapper gauw zou wezen om zich te wachten om gevangen genomen te worden en dat daarom de duikelaars grote moeite doen, om die te vangen. Want als de koning gevangen is en de andere onder leidsman dwalen worden ze dan gemakkelijker in het net gekregen. De oester zelf wanneer ze een hand verneemt om haar te vatten sluiten zijn schelp toe en bedekt de schat waarvan ze weet dat ze gezocht wordt en als ze de hand kan voorkomen, dan snijdt ze die met haar scherpte af. Als ze gevangen is wordt ze in aarden pot met veel zout bestrooid want als de vis verteerd is vallen de parels gezuiverd onder op de bodem. Verder zijn de parels onder het water zacht, maar zodra als ze in de lucht komen worden ze hard zoals we mede van het koraal zullen zeggen. Om hun hemelse helderheid zijn ze altijd in zeer grote achting geweest die gesteld wordt in haar witheid, grootte, ronde, effenheid en gewicht, hoewel dat er weinig parels te vinden zijn die alle deze deugden over zich hebben. De kostelijkste waar wij van lezen is geweest die Cleopatra, koningin van Egypte, van haar oor trok, smolt en opdronk om de Roomse veldoverste Antonius in overdaad te boven te gaan. Wij krijgen onze parels uit beide Indien en de bijliggende eilanden. Maar het is zeker dat er ook sommige gevist worden in de Westzee bij Engeland en Schotland, dan die zijn noch zo groot, noch zo helder niet als andere zoals Plinius en Marcellinus getuigen. Op hoop evenwel van die, schrijft Suetonius, dat Julius Caesar naar Brittannië getrokken zou zijn en die van zulke grootte gevonden had dat hij soms hun gewicht in de hand onderzocht heeft. Andere doen hier bij dat hij daarvan een schild aan de godinnen Venus, met een onderschrift en noch een gift zou gedaan hebben in de tempel van Diana. Tot geneesmiddelen worden de grote parels om hun hoge prijs niet genomen, maar alleen de kleinste die men gewoonlijk daarom de naam van zaadparels geeft. Ze dienen evenwel wit, zwaar en heel te zijn, dat is zonder gaten. Want als ze doorboord worden dan krijgen ze enige ijzersmet wat haar krachten verandert. Waarom ze ook geenszins gestampt dienen te worden in koperen vijzels.

Parels zijn koud en droog van aard, hebben een eigenschap om het hart te versterken, de flauwte en onmacht weg te nemen, de verrotting die het hart bestrijdt, gave en vergift tegen te staan. Ze worden in de apotheken fijn op een marmersteen met rozenwater gewreven wat de naam heeft van klaar gemaakte parels. Maar beter is het Magisterium wat smelt en heeft al kleine hoeveelheid volkomen in de kracht van de parels. Wordt gewoonlijk met sap van citroen gemaakt, dan omdat het altijd enige vuiligheid bij zich heeft is de gedistilleerde azijn hier toe beter wiens scherpte daarna wederom afgewassen wordt.

Zoveel als bij onze vrouwen de Indiaanse parels in waarde zijn, zo kostelijk plag bij de Indiaanse mannen het KORAAL geacht te wezen en haar priesters dragen het om zichzelf voor alle gevaar te beschermen zoals Plinius schrijft. Het groeit in de zee als een boom en dat op verschillende plaatsen, dan het meest bij het eiland Sicilië, soms ook omtrent Provence, tussen Nizo (hier afgebeeld) en Marseille waar het met grote moeite en kosten in zeer diep in de zee gevist wordt. Het blijft in het water zacht, maar zo gauw het uitgetrokken is wordt het steenhard.

Alle koraal is bijna van dezelfde aard, te weten koud in de eerste en droog in de tweede graad en vooral de rode die het meest in het gebruik is en eigenlijk begrepen wordt als men van koraal spreekt en is zoveel beter hoe roder het is. Het witte verkoelt wat meer en hoe witter hoe beter, dan het zwarte koraal is het rode van krachten het meest gelijk

Koraal, zoals het door zijn tezamen trekkende aard de maag versterkt en het bloedlozen zeer stelpt, zo houdt het ook het hart in zijn krachten en beschermt het tegen de besmetting van pestachtige ziekten. Koraal wordt ook klaar gemaakt en daarvan een zout en magisterium gemaakt net als we van parels verhaald hebben.

AMBERSTEEN versterkt het hart en de maag, is zeer geschikt voor diegene die met pijn voor het hart en hartkloppingen gekweld zijn.

BOLUS Armeniacus en SIGILLUM LEMNIUM, (zo genoemd omdat in oude tijden op die aarde van het eiland Lemnos het beeld van de Godin Diana gedrukt was) worden om goede redenen, die te zien zijn bij Matthiolus in zijn 5^de boek op Dioscorides kapittel 73, voor een en dezelfde gehouden hoewel dat in de apotheken elk apart te vinden zijn. Verkoelt en verdroogt in de eerste graad, geneest de beten van de slangen en ander venijnig gedierte, helpt de pestachtige koortsen, beneemt de krachten van de vergiftige dranken, weerstaat de verrotting, stelpt het bloedspuwen, rode loop en zinkingen

Het wordt niet ver van de stad Vassy in het landschap van Champagne en ook bij Cuysel in Bourgogne aarde gegraven die de Armeense aarde gelijk is.

KAMFER heeft kracht om de kwaadaardige dampen uit de blussen en vooral de hete en weert de flauwte die daardoor veroorzaakt worden

SANDELHOUT is er in drie verfkleuren en komt van drie soorten Oost-Indische bomen die in grootte op onze walnootbomen lijken, verkoelt en verdroogt in de tweede graad. Dan het rode is het koudste en slechtste, (75) het witte is beter en warmer, het gele is het beste en trekt meer naar de warmte, dan omdat het echte zelden gevonden wordt is men genoodzaakt het witte in zijn plaats te gebruiken. Al die geslachten van sandelhout geven voornamelijk kracht aan het hart waarna ook aan het andere ingewand, verheugen de geest en verzachten de hartkloppingen.

(4) Zijn alleen nog over de hart versterkende geneesmiddelen die warm van hoedanigheid zijn die we nu gaan beschrijven.

PARADIJSHOUT wordt tegen pijn tegen het hart, tegen flauwte, onmacht en alle koude gebreken van het hart geschikt ingegeven.

CITROEN en ORANJESCHILLEN zijn warm en droog, liefelijk van reuk, beschermen het hart en andere voorname delen, weerstaan de verrotting en het venijn.

KANEEL die we hier te lande hebben is de binnenste schors van zekere boom die veel op de citroenboom lijkt en in het vaste land van Oost-Indië en de eilanden groeit, maar het beste in Sri Lanka. En wordt daarvoor gekeurd die liefelijk van reuk is, bijna als de rozen die eerst wat zoetachtig van smaak is en daarna op de tong bijt, dun, effen, gekronkeld en uit het paars bruinachtig.

Kaneel is heet in de derde graad en droog in het begin van dezelfde, zeer fijn van delen, geschikt om te laten scheiden, te verteren, te verdelen en zacht te maken, doch met enige tezamen trekking waardoor het ‘t gehele ingewand kracht kan geven. Verdroogt en verteert alle overtollige en verrotte vochtigheden. Het weerstaat de vergiftiging en belet alle bederf. Tegen al hetzelfde is mede nuttig en nuttig het kaneelwater wat met rozenwater en Rijnse wijn of malvezij overgehaald wordt. Maar het allerkrachtigste is de kaneelolie met enig nat of konserf tot drie, vier druppels wordt in gegeven.

KRUIDNAGELS verdrijven de kwalijkheid van het hart, laten de onmacht overgaan, versterken het ingewand, verlustigen en herstellen de levend makende geesten.

SAFFRAAN versterkt vooral het hart en daarna ook andere delen en verbetert haar verrotting. Maar boven maten ingenomen wordt geloofd dodelijk te zijn zoals hiervoor in het 1^ste deel 4^de boek, kapittel 12 van de ‘Schat der Ongezondheid’ uitvoeriger verhaald is.

MUSKUS versterkt de zwakke krachten en vooral het hart waarvan ze alle gebreken geneest en laat bijkomen die van haar stokje zijn gevallen.

AMBERGRIJS vermeerdert door bijzondere eigenschap de krachten van het hoofd en het hart, neemt de onmacht weg, maar er wordt geloofd dat als het in wijn gedaan wordt het dronkenschap verwekt.

(5) Van deze enkelvoudige worden gemengde geneesmiddelen gemaakt en in de apotheek tot gebruik gereed gehouden de siropen van bernagie, buglosse, violen, plompen, zuring van limoensap, van citroenschillen, van wel riekende appelen, van zure granaten en kwee die allen een versterkende kracht hebben om het hart te bewaren en de verrotting te weren, maar de siroop van Melissa alleen verdrijft allerlei kwaadaardigheid zoals ook doen Electuarium de gemmis, (likkepot van edelstenen) Diamargariton,( sap van parels) Deambra, (van amber) Exhilarans, teriakel en mithridaat als ook Confectio Cordialis (confectie die het hart bewaart) , Al. Benedicti (van Cnicus benedictus) en conserf Alkermes (karmozijn of kermes bessen) wat de doctoren van Montpellier voor de koning laten maken en dat werd in mijn tijd daar klaar gemaakt door ene Catelan die daarvan ook een boekje uitgegeven heeft tegen Dr. Fonteyn van Aix toen hij door die vanwege zijn mengsels berispt was. De bloemen en vruchten worden mede met suiker ingelegd zoals konserf van Bernagie, van Buglosse, van violen, van goudsbloemen, gekonfijte oranje en citroenschillen, wel riekende appelen en noten muskaat met de bolster. Zo kunnen ook hier met enige poeders van de verhaalde drogen gemengde conserven gemaakt worden en daar naar gelegenheid een aas of twee of drie muskus of ambergrijs die vooraf in de vijzel met wat siroop gewreven is er onder mengen. In de apotheek wordt bewaard parelsuiker die in de Latijnse taal de Hand Christi genoemd wordt, dan is van niet zoveel krachten omdat het vijf en twintigste deel maar van parels is. Ik gebruik liever of de klaar gemaakte parels met wat andere hartversterkende en meestal het magisterium dat hiervoor vermeld is.

Er worden in Italië uit muskus suikerkoekjes gemaakt van zeer liefelijke smaak die zij moscardini noemen en bestaan uit het volgende;

N. Gom Dragant 1 ons, tranen van drakenbloed zoals de Italianen een gom noemen die uit een Afrikaanse boom traant in wiens plaats wij zouden mogen nemen gom van Arabië of zoveel meer Dragant, een half lood. Tezamen twee uren in rozenwater weken en daarna in de vijzel stampen en mengen met witte kanariesuiker 3 lood, wit stijfsel, 1 lood, muskus 2 azen die tevoren (om beter te vermengen) met wat rozenwater gewreven is en dan tot kleine suikerkoekjes maken en in de schaduw laten drogen. Deze zijn zeer geschikt voor een ruikende adem als er twee a drie in de mond gehouden worden

Dezelfde Italianen maken uit muskus zeer lekkere suikerkoekjes die mostacioni heten op deze wijze;

N. Witte kanariesuiker fijn gestampt (76) tarwebloem, van elk een half pond, twee dooiers van hoendereieren, kaneel 3 drachmen, gember en nagelen, van elk 2 drachmen, peper 1 drachme, met 5 azen muskus in rozenwater smelten en onder elkaar gestampt tot koekjes maken en in een marsepein pan bakken.

Een hartversterkende konserf kan aldus gemaakt worden;

N. Gekonfijte citroenschillen, konserf van bloemen van violen, Buglosse, rosmarijn, van elk een half lood, klaar gemaakte parels en koraal, van elk een vierendeel lood, siroop van citroenen zoveel als genoeg is tot de stevigheid van een konserf.

Een Epithema of een hartstoving wordt gemaakt op de volgende manier;

N. Sandelhout, paradijshout, droge citroenschillen, nagelen, van elk grof gestampt 1 drachme, saffraan 1 scrupel, kamfer een half scrupel, tezamen warm geweekt en opgeweld in water van Melissa, Buglosse, Cardobenedictus, rozen, van elk 2 ons, azijn van goudsbloemen, 1 ons, als het door gezeefd is zal men het hart daarmee stoven om de hitte en kwaadaardigheid af te wenden. Tot hetzelfde doel worden ook de poeders in zakjes gestikt om droog of in het voor vermelde nat uitgeduwd of liever over een hoge pot te houden waar een gloeiende straatsteen in ligt waar wijn en azijn opgegoten zijn en waar een zeer hete damp van optrekt en het zakje doorwasemt. Men kan ook voor diegene die gans zwak en ziek zijn;

N. Een hoen met een mager stuk kalfsvlees gehakt en zonder enige vochtigheid in een kan doen en die goed dicht stoppen in een ketel water vijf a zes uren laten koken en dan door een zeef het nat er uitpersen en als het daarna het koud geworden is het vet met een lepel afscheppen. Van dit nat drie a vier lepels vermengen met een of twee lepels Rijnse wijn of een lepel sap van citroenen met wat parelsuiker is zeer aangenaam van smaak, veel voedend en dapper versterkend. Men kan daar ook bij doen zonder de smaak te bederven een scrupel van het magisterium perlatum of corallorum tot een stijfsel

Het XIV. Capittel.

Simpelen voor de Maegh, waer van sommige in de selvige suyveren ende verteren.

1. De Heete.

2. Ende Koude vochtigheden: Als mede die een

3. Heete, ende

4. Koude Maegh doen teren, ende in alle sijn werkingen verstercken.

5. Gemengde Genees-middelen.

(1) Van de Genees-middelen voor de Maegh, suyveren ende verteren eenighe de Vochtigheden daer hy mede doorweeckt is, behoudens sijne sterckte: andere helpen sijn kokende, ende verterende kracht, ende verstercken sijn vordere werckinghen. Uyt den eersten slagh zijn Citroenen, Queen, Granaet-appelen, Kerssen, Aelbesyen, Porceleyn, Mispelen ende alle de gene, die ick voor desen geseyt hebbe, den brandt van de Gal te konnen betoomen. Want sy het overschot van Gallachtige vochtigheden verdrijven, het Braecken stelpen, de heete Maegh verkoelen, den Dorst verslaen, de Walgingh benemen, Lust tot eten verwecken, ende door een t’samen-treckende kracht een losse Maegh verstercken.

(2) Maer die nu volgen doen het selve in Koude vochtigheden, die haer in de sluysen van de Maegh begeven hebben.

MUNTE ofte Bruyn-heyligh, is een kruydt seer lieffelick van reuck, waerom het oock Hediosmos genoemt is geweest by de Griecken. De selvige hadden eertijts een gemeen seggen, ’t welck met dit vers van den wijsgerighen Aristoteles by-gebracht 20. Problem. 2.

Mentham nec comedas, nec plantes tempore belli.

Willende seggen, dat men in tijde van oirlogh geen Munte en moet eten, noch saeyen. Aristoteles hier van de reden ondersoeckende, seyt, dat Munte het lichaem verkout, sulcx blijckende door diense het Zaet vermindert; dat de koude de sterckte ende stoutigheyt tegen is, gelijck hy betoont 14. Probl. ult. daer hy seyt, dat de gene, die kout van naturen zijn, bloode van moet zijn, ende in tegendeel de heete, een stout hart hebben. Maer dit spreeck-woort zoude wel gansch anders konnen uyt geleyt werden. Want alsoo de Munte heet is, selver met haren reuck den Geest verquickt, lust tot eten verweckt, ende de Spijse wel doet verteren, waer uyt de Lever goet bloet makende, mede bequaem stof overlevert tot Zaet: soo soude wel waerschijnelick de Munte moghen gehouden werden niet van krachten om den geyligen brant uyt te blussen, maer wel eerder om te ontsteken. Ende dat hier over de Menschen nae de prickels des vleesch luysterende, ende haren opgeweckten lust boetende, daer door de krachten hares lichaems soo verminderen, dat sy onlustigh ende onsterckt werden om te vechten, ende alle kloeckmoedigheyt, die in een Krijgs-man vereyscht wert, komen te verliesen. Andere (onder de welcke oock Sennertus is 1. Prax. 2. 10) verstaen wel, dat de Munte heet is, maer dat het spreeck-woort even-wel zoude slaen op de kracht, die sy heeft van het Zaet te verminderen. Want dat de Munte daer door in den Oirlogh schadelick zoude wesen, als veel Volcx verslindende, daer wederom andere in de plaetsch dienen (77) te komen. Hier van is breeder te lesen in de Vraegh-brieven die ick daer over met den wel-achtbaren, ende hoogh-geleerden heere Dr. Andla gewisselt hebbe, ende in Latijn gedruckt zijn.

Munte noch versch, ende groen zijnde, is werm ende droogh in den tweeden graed, maer gedrooght, beyde in den derden, sonderlingde Wilde, die heeter is, als de Tamme. Heeft eenen scherpen, ende bitterachtigen smaeck, dunne deelen, een t’samen-treckende, ende verdroogende kracht. Sy is sonderlinge nut voor de Maegh, de selve graeyigh maeckende, waer toe sy bequaemelick by de Spijse gedaen wert, ende dan verwermtse, verduntse, ende verteertse sijn koude, ende dicke Vochtigheden, doet ophouden het Nicken, Braken, de Boors, ende Bloedt-spouwen, insonderheydt met Sap van eenen suyren Granaet-appel in-genomen. Maer Dioscorides meent datse de Ontfanginghe beletten kan.

BETONYE helpt de rauwigheyt verteren, ende wert derhalven bequamelick gebruyckt by de gene, die een koude Maegh hebben, ende suyr oprispen. Sy stilt oock de Hooft-pijn, die door uyt-dampen van de Maegh veroirsaeckt is.

ALSSEN is heet in den tweeden, droogh in den derden graed, seer bitter ende scherp van smaeck, t’samen-treckende, suyver-makende, versterckende ende verdroogende. Hy heeft bysondere kracht om de Maegh door sijn t’samen-treckinge te stercken, ende de gallachtige Vochtigheden door sijn bitterheyt, ’t zy in de kamerganck, ’t zy in ’t water af te setten. Derhalven geneest hy de Gele-sucht geeft kracht aen een swacke ende walgende Maegh, ontdoet sijne Opblasinghe, verdrijft quade Lusten, ende verweckt Begeerte tot eten, ende doodet de Wormen. Van hem werden gebruyckt de Bloemen ofte Toppen, Bladeren, ende ’t Saet: maer het Sap, gelijck Avicenna schrijft, is de Maegh schadelick.

SALYE verwermende, ende wat t’samen-treckende, verweckt Lust om te eten, verteert de rauwe ende dicke Vochtigheden, versacht de Nock, ende geeft kracht aen de Maegh.

AMBER-STEEN versterckt de Maegh ende het Hert, stilt de Walginge, verteert de quade Vochtigheden des Maeghs, ende belet dat sy niet wederom en groeyen, stilt oock den Buyck-loop.

(3) De Versterckende, ende t’samen-treckende koude Genees-middelen, die het overschot van scherpe Vochtigheden verteren, ende het teren van de Maegh helpen, zijn de volgende.

ROODE ROSE is bitter van smaeck, t’samen-treckende, gedroogt sijnde versterckt de Maeg, ende Lever, stelpt het braken, ende den Loop.

GRANAET-BLOEM doet het selve, ende wert nuttelik gedroncken van de gene, die Bloet spouwen.

MYRTUS al heeft hy eenighe verwerminge in, nochtans so wert hy eygentlick gehouden voor kout in den eersten, ende droogh in den derden graed. Waerom hy in sijn bladeren, ende besyen, het gantsche Lichaem kan verstercken, alle overvloedige Vochtigheden, insonderheyt van de Maegh, opdroogen ende verteren, de Walginge wech nemen, de Sinckingen beletten, Braken, Bloet spouwen, ende alle Bloet-gang stoppen.

CORIANDER heeft sijnen naem by de Griecken na Koris dat is, een weegh-luys, om dat het Kruyt den selfden stanck heeft. Het Saet behoorlick bereyt sijnde (dat is 24. uyren in Wijn-azijn geweyckt, ende daer na opgedrooght) treckt te samen, suyvert, helpt tot het verteren van de spijse, insonderheyt na den eten genomen, versterckt de Maegh, ende belet sijne Opdampinge nae ’t Hooft, als mede het gedurigh Spouwen.

OLYVEN noch versch, maer niet rijp zijnde, hebben een verkoelende, verdroogende, ende t’samen-treckende kracht. Zijn mede nut ende dienstigh die gestadigh severen, verstercken de swacke Maegh, verdroogen ende verteren sijne scherpe Vochtigheden, benemen de Walginghe, ende maken Lust tot eten. Het selve doen mede de Gesulte Olyven, gelijck wy die niet anders en konnen hebben. De kleyne Olyven, die in Languedock wassen, gelijck ick daer eertijts gesien hebbe, werden noch onrijp in pekel in-geleyt, als oock geschiet in Spaengjen; dan in Portugael nemen sy daer toe de rijpe ende swarte. Maer dese alsoo sy matelijck werm ende vochtigh van aert zijn, en dienen gantsch niet tot het gene wy nu verhaelt hebben.

SMACK, ofte Sumach, is kout in den tweeden, ende droog in den derden graed, sterckelick t’samen-treckende, sterckt de Maegh ende alle sijne werckingen van binnen ofte buyten gebruyckt, stelpt het Braken, den Rooden loop, ende alderley langdurige Sinckingen, als oock de Maent-stonden, ende versacht de Ontstekingen.

ACACIA, te weten het Sap van den heester, also genoemt, is kout, in den eersten graed (maer gewasschen zijnde, in den tweeden, dewijl daer door sijn scherpigheyt, in de werme deelen verminderen) ende droogh in den derden graed, treckt sterckelijck te samen, versterckt de Maegh, stelpt het Braken, ende de overvloedige stonden.

Tot al het selfde zijn mede bequaem de Slehen, ofte WILDE PRUYMKENS, ende plachten niet buyten reden voor de oprechte Acacia gebruyckt te werden, dewijl haer Sap mede een verkoelende, droogende, ende t’samen-treckende kracht heeft.

Van de selfde kracht is de CISTUS ofte Honts-rose, doch wat meerder droogende ende t’samen-treckende, waer in krachtiger is den aenwas, die somtijts (78) by de wortelen van Cistus groeyt, Hypocistis genoemt,

(4) De Werme Genees-middelen, die haer voor-name kracht hebben om de koude, ende rauwe Vochtigheden te verteren, ende het teren van de Maegh te vermeerderen, zijn meest dese:

MASTICK is wat t’samen-treckende met de minste scherpigheydt, helpt de Maegh, stelpt het Braken, houdt de Sinckinghen op ende verteertse, belet het opwaessemen ende versacht de scherpte der Afdrijvende Genees-middelen.

SAFFRAEN is bequaem voor de Maegh, ende helpt de spijse te verdouwen.

Al de geslachten van MYROBALENEN zijn sterck t’samen-treckende, suyveren ende verstercken de Maegh, stelpen het Braken, stoppen het Root melisoen, ende alderley Buyckloop, ende brenghen den verloren Lust om te eten wederom.

GALIGAEN is heet ende droogh byna in den derden graed, met sijnen scherpen smaeck seer op den tong bijtende, ende t’samen-treckende. Hy versterckt alle het Ingewant, maer voornamentlijck de Maeg, verdrijft de verhole Winden, helpt Verteren, maekt een lieffelijcken Aessem, ende verweckt lust tot by-slapen.

SPICA NARDI is werm in den eersten, ende droogh tot in ’t uyterste van den tweeden graed, een weynigh scherp ende bitterachtigh, waerom sy de Maendt-stonden ende het Water sterckelick af-set: is t’samen-treckende, waer door sy de Maegh versterckt, wiens Walginge, Knaginge, ende Op-blasinghe sy oock gheneest, als mede de Gele-sucht; ende verteert alle Koude gebreken van de Lever, Nieren, ende ’t ander ingewant.

PARADYSHOUT lieffelick van reuck, wat bitterachtigh van smaeck, ende t’samen-treckende, geeft krachten aen een verkoude Maegh, helpt het teren, neemt wech de Verrottinghe, verdrijft de overtollighe Vochtigheden, ende verjaeght de Winden.

NOTEN MUSCAET, FOELYE, GENGBER, NAGELEN, CANEEL, brenghen elck by-na al de selfde krachten by, om de Winden te verstroeyen, de overtollighe Vochtigheden te verdrijven, ende alle de werckinghen van de Maegh te verstercken.

De gomme TACAMAHACA met een derden deel Styrax, ende wat Amber-steen, tot een plaester gebracht, is seer nut om de Maegh te verstercken, den etens-lust te doen komen, de verdouwinge der spijse te bevorderen, ende alle Winden te verdrijven. Daer toe dient mede CARENNA, een gomme van den selven aert, maer van meerder krachten.

AMBERGRYS verteert door sijn drooghte de overvloedighe Waterachtigheydt, die in de Maegh vloeyt, verbetert door sijnen lieffelijcken reuck, ende geur de quade hoedanigheyt, alle onsuyverheyt, ende verrottinge, verweckende de natuyrlijcke wermte ende geesten, sterckt de Maegh aen haer Teringhe, ende ander Werckingen kracht gevende.

(5) Hier uyt werden Gemengde Genees-middelen bereyt, ende in de Apoteken gereet gehouden, Syroop van gedrooghde Rosen, van Myrtus, van Munte, van Queen, van Alssen, El. Myrteinum, Diarhodon, Diaxloaloe, Diatrionpipereon, Diazinziber, Rosata Novella, Aromaticum Rosatum, Quee-kruyt, Troch è Spodio, Conserf van Rosen, van Munte, van Alssen, Geconfijte Genghber, Citroen-schellen, Noten-Muscaet, Myrobalenen, Onrijpe ockernoten, Quee-appelen. Nae welckers voorschrift wy oock andere mogen doen maken, gelijck Alssen Wijn, die wy altijt konnen op staende voet hebben, alsmen een Glaesgen gereet heeft met Extract (dat is brandewijn daer Alssen in geweyckt is geweest) ende daer van een halven ofte geheelen lepel in een glas wijns doen. Soo kan men oock terstont Koel-drancken bereyden uyt de Wateren der Kruyden, met de Syropen, ende met eenige droppelen Olye van Swavel rinsch gemaeckt. Als oock Stovingen van Rosen, Granaet-bloemen, Salye, Munte, Alssen, wat van de wel-ruyckende Hert-sterckende, gelijck Caneel, Nagelen &c. in water gekoockt, ende op ’t laetst Wijn by gedaen, ofte de Kruyden droogh tusschen dun Linden in platte Sacxkens gestickt. Een sachte Plaester van Olye van Mastick, van Alssen, van Noten Muscaet, van Nardus, van Foelye ofte eenige van die, met wat Wasch. Onder de selvige kan men mede, om tot Salven te brengen, Poeyer stroyen van Galigaen, Foelye, Noten Muscaet, Paradys-hout ende Gengber, dat elcke Once Olye een drachme poeyer heeft met een weynigh Wasch, ende twee drie asen Muscus ende Amber. Ofte indien daer meerder poeyer ende wasch is sal het een harde Ceroen vallen, waer by oock Mastick gedaen wert, met een heete vijssel-stock gewreven; hier toe behoort mede het Ceratum Stomachicum. Men kan oock seer bequamelick nemen geharste kruym van Witte-broot, de selve laten weyken in Roode Wijn, ofte Peck, ende daer dan onder mengen het morch van een Quee onder d’ assche morw gebraden, ende daer by doende Poeyer van de gemelde Droogen.

Het XIV Kapittel.

Enkelvoudige voor de maag waarvan sommige in die zuiveren en verteren.

1. De hete

2. En koude vochtigheden, als mede die een

3. Hete en

4. Koude maag laten verteren en in alle zijn werkingen versterken.

5. Gemengde geneesmiddelen.

(1) Van de geneesmiddelen voor de maag zuiveren en verteren enige de vochtigheden waarmee hij doorweekt is en behouden zijn sterkte, andere helpen zijn kokende en verterende kracht en versterken zijn verdere werkingen. Van de eerste slag zijn citroenen, kwee, granaatappels, kersen, aalbessen, postelein, mispelen en al diegene die ik voor dezen gezegd heb dat ze de brand van de gal kunnen betomen. Want omdat ze het overschot van galachtige vochtigheden verdrijven, het braken stelpen, de hete maag verkoelen, de dorst verslaan, de walging benemen, lust tot eten verwekken en door een tezamen trekkende kracht een losse maag versterken.

(2) Maar die nu volgen doen hetzelfde in koude vochtigheden die zich in de sluizen van de maag begeven hebben.

MUNT of bruinheilig is een kruid die zeer liefelijk van reuk is waarom het ook Hediosmos genoemd werd door de Grieken. Die hadden eertijds een algemeen gezegde wat met dit vers van de wijsgerige Aristoteles bijgebracht wordt 20. Problemata 2.;

‘Mentham nec comedas, nec plantes tempore belli’.

En wil hiermee zeggen dat men in tijden van oorlog geen munt moet eten, noch zaaien. Aristoteles die hiervan de reden onderzoekt zegt dat munt het lichaam verkoelt en dat zulks blijkt doordat die het zaad vermindert en dat die koude sterkte en dapperheid tegen staat zoals hij aantoont in 14 Problemata, ult waar hij zegt dat diegene die koud van naturen zijn blode van moed zijn en in tegendeel de hete die een dapper hart hebben. Maar dit spreekwoord zou wel gans anders uitgelegd kunnen worden. Want omdat de munt heet is en dat die met haar reuk de geest verkwikt, lust tot eten verwekt en de spijs goed laat verteren waaruit de lever goed bloed maakt en mede bekwame stof levert tot zaad, zo zou wel waarschijnlijk de munt gehouden mogen worden niet van krachten om de geile brand uit te blussen, maar wel eerder om te ontsteken. En dat hierdoor de mensen naar de prikkels van het vlees luisteren en hun opgewekte lust boeten en daardoor de krachten van hun lichaam zo verminderen dat ze onlustig en zwak worden om te vechten en alle kloekmoedigheid die in een krijgsman vereist wordt komen te verliezen. Andere (waaronder ook Sennertus is 1 Prax. 2. 10) verstaan wel dat de munt heet is, maar dat het spreekwoord evenwel zou slaan op de kracht die ze heeft van het zaad te verminderen. Want dat de munt daardoor in de oorlog schadelijk zou wezen dat veel volk verslindt waar wederom andere in de plaats dienen (77) te komen. Hiervan is uitvoeriger te lezen in de vraagbrieven die ik daarover met de wel achtbare en hooggeleerde heer dr. Andla gewisseld heb en in Latijn gedrukt zijn.

Munt die noch vers en groen is, is warm en droog in de tweede graad, maar gedroogd beide in de derde en vooral de wilde die heter is dan de tamme. Heeft een scherpe en bitterachtige smaak, dunne delen en tezamen trekkende en verdrogende kracht. Ze is vooral nuttig voor de maag en maakt die graag waartoe ze goed bij de spijs gedaan wordt en dan verwarmt ze, verdunt ze en verteert ze zijn koude en dikke vochtigheden, laat het hikken, braken, cholera en bloedspuwen ophouden vooral als het met sap van een zure granaatappel ingenomen wordt. Maar Dioscorides meent dat ze het ontvangen beletten kan.

BETONIE helpt de rauwigheid verteren en wordt derhalve goed gebruikt bij diegene die een koude maag hebben en zuur oprispen. Ze stilt ook de hoofdpijn die door uitdampen van de maag veroorzaakt is.

ALSEM is heet in de tweede, droog in de derde graad, zeer bitter en scherp van smaak, tezamen trekkend, zuiver makend, versterkend en verdrogend. Het heeft een bijzondere kracht om de maag door zijn tezamen trekking te versterken en de galachtige vochtigheden door zijn bitterheid, hetzij in de kamergang, hetzij in het water af te zetten. Derhalve geneest het de geelzucht, geeft kracht aan een zwakke en walgende maag, ontdoet zijn opblazen, verdrijft kwade lusten en verwekt begeerte tot eten en doodt de wormen. Hiervan wordt gebruikt de bloemen of toppen, bladeren en het zaad, maar het sap, zoals Avicenna schrijft, is voor de maag schadelijk.

SALIE verwarmt en is wat tezamen trekkend, verwekt lust om te eten, verteert de rauwe en dikke vochtigheden, verzacht de hik en geeft kracht aan de maag.

AMBERSTEEN versterkt de maag en het hart, stilt de walging, verteert de kwade vochtigheden van de maag en belet dat ze niet wederom groeien, stilt ook de buikloop.

(3) De versterkende en tezamen trekkende koude geneesmiddelen die het overschot van scherpe vochtigheden verteren en het verteren van de maag helpen zijn de volgende.

RODE ROZEN zijn bitter van smaak, tezamen trekkend, als ze gedroogd zijn versterken ze de maag en lever, stelpen het braken en de loop.

GRANAATBLOEM doet hetzelfde en wordt nuttig gedronken door diegene die bloed spuwen.

MYRTUS, al heeft hij enige verwarming in, nochtans wordt het eigenlijk gehouden voor koud in de eerste en droog in de derde graad. Waarom het in zijn bladeren en bessen het ganse lichaam kan versterken, alle overvloedige vochtigheden en vooral van de maag kan opdrogen en verteren, de walging weg nemen, de zinkingen beletten, braken, bloedspuwen en alle bloedgang stoppen.

KORIANDER heeft zijn naam bij de Grieken naar koris, dat is een wegluis, omdat het kruid dezelfde stank heeft. Het zaad dat behoorlijk klaar gemaakt is (dat is 24 uren in wijnazijn geweekt en daarna opgedroogd) trekt tezamen, zuivert, helpt tot het verteren van de spijs en vooral als het na het eten ingenomen wordt, versterkt het de maag en belet zijn opdampen naar het hoofd, als mede het steeds spuwen.

OLIJVEN die noch vers, maar niet rijp zijn hebben een verkoelende, verdrogende en tezamen trekkende kracht. Zijn mede nuttig en nuttig die steeds kwijlen, versterken de zwakke maag, verdrogen en verteren zijn scherpe vochtigheden, benemen de walging en maken lust tot eten. Hetzelfde doen mede de gezouten olijven zoals wij die niet anders kunnen krijgen. De kleine olijven die in Languedoc groeien, zoals ik daar eertijds gezien heb, worden noch onrijp in pekel ingelegd zoals ook gebeurt in Spanje, dan in Portugal nemen ze daartoe de rijpe en zwarte. Maar omdat die matig warm en vochtig van aard zijn dienen die gans niet tot hetgeen we nu verhaald hebben.

SMACK of Sumach (Rhus coriaria) is koud in de tweede en droog in de derde graad, sterk tezamen trekkend, versterkt de maag en al zijn werkingen van binnen of buiten gebruikt, stelpt het braken, de rode loop en allerlei langdurige zinkingen, als ook de maandstonden en verzacht de ontstekingen.

ACACIA, te weten het sap van de heester die zo genoemd wordt, is koud in de eerste graad (maar als het gewassen wordt in de tweede omdat het daardoor zijn scherpte in de warme delen vermindert) en droog in de derde graad, trekt sterk tezamen, versterkt de maag, stelpt het braken en de overvloedige stonden.

Tegen al hetzelfde zijn mede geschikt de slee of WILDE PRUIMPJES en plachten niet zonder reden voor de echte Acacia gebruikt te worden omdat hun sap mede een verkoelende, drogende en tezamen trekkende kracht heeft.

Van dezelfde kracht is de CISTUS of hondsroos, doch wat meer verdrogend en tezamen trekkend waarin krachtiger is de aanwas die soms (78) bij de wortels van Cistus groeit en Hypocistus genoemd wordt,

(4) De warme geneesmiddelen die hun voornaamste kracht hebben om de koude en rauwe vochtigheden te verteren en het verteren van de maag te vermeerderen zijn meestal deze:

MASTIEK is wat tezamen trekkend met de minste scherpte, helpt de maag, stelpt het braken, houdt de zinkingen op en verteert ze, belet het op wasemen en verzacht de scherpte van de afdrijvende geneesmiddelen.

SAFFRAAN is geschikt voor de maag en helpt de spijs te verteren.

Alle geslachten van MYROBALENEN zijn sterk tezamen trekkend, zuiveren en versterken de maag, stelpen het braken, stoppen rode loop en allerlei buikloop en brengen de verloren lust om te eten wederom.

GALIGAAN is heet en droog bijna in de derde graad en bijt met zijn scherpe smaak zeer op de tong en is tezamen trekkend. Het versterkt het hele ingewand, maar voornamelijk de maag, verdrijft de verborgen winden, helpt verteren, maakt een liefelijke adem en verwekt lust tot bijslapen.

SPICA NARDI is warm in de eerste en droog tot in het uiterste van de tweede graad, wat scherp en bitterachtig waarom ze de maandstonden en het water sterk afzet, is tezamen trekkend waardoor ze de maag versterkt wiens walging, knaging en opblazen ze ook geneest als mede de geelzucht en verteert alle koude gebreken van de lever, nieren en het andere ingewand.

PARADIJSHOUT is liefelijk van reuk, wat bitterachtig van smaak en tezamen trekkend, geeft krachten aan een verkouden maag, helpt het verteren, neemt de verrotting weg, verdrijft de overtollige vochtigheden en verjaagt de winden.

NOTEN MUSKAAT, FOELIE, GEMBER, KRUIDNAGELS en KANEEL brengen elk bijna al dezelfde krachten bij om de winden te verstrooien, de overtollige vochtigheden te verdrijven en alle werkingen van de maag te versterken.

De gom TACAMAHACA met een derde deel Styrax en wat Ambersteen tot een pleister gebracht is zeer nuttig om de maag te versterken en eetlust te laten komen, de vertering van de spijzen te bevorderen en alle winden te verdrijven. Daartoe dient mede CARENNA, een gom van dezelfde aard, maar van meer krachten.

AMBERGRIJS verteert door zijn droogte de overvloedige waterachtigheid die in de maag vloeit en verbetert door zijn liefelijke reuk en geur de kwade hoedanigheid, alle onzuiverheid en verrotting, verwekt de natuurlijke warmte en geesten, versterkt de maag in haar vertering en geeft aan andere werkingen kracht.

(5) Hieruit worden gemengde geneesmiddelen gemaakt en in de apotheken gereed gehouden, siroop van gedroogde rozen, van Myrtus, van munt, van kwee, van alsem, Electuarië Myrteinum, (likkepot van mirt) Diarhodon, (sap van roos) Diaxloaloe, (sap van Aloë, zo ook van peper, gember en roos) Diatrionpipereon, Diazinziber, Rosata Novella, Aromaticum Rosatum, kweekruid, Troch è Spodio, (koekje van spodium) conserf van rozen, van munt, van alsem, gekonfijte gember, citroenschillen, notenmuskaat, Myrobalanen, onrijpe walnoten, kweeappelen. Naar welk voorschrift we ook andere mogen laten maken zoals alsemwijn die we altijd op staande voet kunnen hebben als men een glaasje gereed heeft met extract (dat is brandewijn waar alsem in geweekt is geweest) en daarvan een halve of hele lepel in een glas wijn doen. Zo kan men ook terstond koeldranken bereiden uit de wateren van de kruiden met de siropen en met enige druppels olie van zwavelzuur gemaakt. Als ook stovingen van rozen, granaatbloemen, salie, munt, alsem, wat van de wel riekende hartversterkende zoals kaneel, kruidnagels etc. in water koken en op het laatste er wijn bij doen of de kruiden droog tussen dun linnen in platte zakjes stikken. Een zachte pleister van olie van mastiek, van alsem, van notenmuskaat, van Nardus, van foelie of enige van die met wat was. Daaronder kan men mede om tot zalven te brengen poeder strooien van galigaan, foelie, notenmuskaat, paradijshout en gember, dat elke ons olie een drachme poeder heeft met wat was en twee a drie azen muskus en amber. Of als er meer poeder en was is zal het een harde was worden waarbij ook mastiek gedaan wordt en dat met een hete vijzelstok wrijven, hiertoe behoort mede het Ceratum Stomachicum. (was voor de maag) Men kan ook zeer goed harsige kruim nemen van wittebrood en die laten weken in rode wijn of pek en daar dan onder het merg van een kwee mengen en onder de as murw braden en daarbij poeder van de vermelde drogen doen.

Het XV. Capittel.

Simpele Genees-middelen

1. Om een heete, ende

2. Een koude verstopte Lever te openen,

3. Om een heete, ende

4. Koude te verstercken.

5. Genees-mengelingen hier toe uyt de selvige toege-maeckt.

(1) Dewijl soo de selfstandigheyt van de Lever, als de kleyne ende naeuwe Aderkens door verstoptheyt (79) ende vervuyling beschadight werden, ende dat dit Deel van groote weerdigheyt is, so vereyscht het sulcke Genees-middelen, die de geslotenheyt konnen openen, ende haer lichaem ende selfstandigheyt verstercken, sonder merckelijcke hitte. Waer toe niet alle over hoop, maer sommige, die wy hier stellen door bysondere eygenschap bevonden sijn hulpe te bieden.

(1) GRAS, te weten, de Wortelen, die alleen gebruyckt werden, zijn matelijck kout ende droogh, soet van smaeck met eenighe amperheyt ende t’samen-treckinghe, dun van deelen, ontdoen de verstoppinghe des Levers, ende vermeerderen sijne krachten.

ENDIVIE, CICHORYE, PAERDE-BLOEMEN, ende andere Geslachten van de selvige, als oock het EDEL LEVER-KRUYT, verdrijven de heete Ongematigheyt van de Lever, ende blussen uyt sijn Ontstekinge, verkoelen het Bloet, ende nemen wech de Verstoptheyt van de Lever, suyveren daer uyt de Gallachtige vochtigheden, verstercken door een eygene kracht de Lever, sonder de Maegh eenigsins te hinderen.

SUYRINGH (als oock haer geslachten, ende met saet ende wortelen) opent ende suyvert de Lever, ende geneest de Sieckten, die uyt Verstoptheyt ontstaen, ende versterckt met eenen door een sachte, ende niet on-aengename t’samen-treckinge de selfstandigheyt van de Lever.

VENUS-HAYR verdunt, verteert en opent de verstoptheydt van de Lever, ende helpt de Geel-suchtige.

De VIER KOUDE SADEN, groote ende kleyne, verkoelen, doorsnijden ende suyveren, sijn dun van deelen, so datse de verstoptheyt van de Lever oock konnen ontdoen.

WEEGHBRE is wat t’samen-treckende, maer en verteert niet te min, opent de verstoptheyt van de Lever, bedwinght de Verrottinghe, ende Rooden buyck-loop, stelpt heete ende stercke Sinckingen, oock in haer Wortels ende Saet.

(2) Werme AGRIMONIE, ende BOELKENS-KRUYT, verwermen, doorsnijden, suyveren ende ontlasten eygentlick de Lever van verstoptheyt, behoudens sijne kracht, beyde seer bequaem voor langdurige Binne-koortschen.

DUYVE-KERVEL opent de verstopte Lever, versterckt de slappe, suyvert de Gal, verklaert het onsuyver Bloet, ende wederstaet de verrottinge.

HOPPE ( te weten de blom ofte belle) is werm, ende droogh in den tweeden graed, suyvert ende opent de verstoptheydt van de Lever, Milt, ende Nieren, reynight het Bloet van alle onsuyverheyt, geneest de Geel-sucht, ende verweckt de Maendt-stonden.

ASPERGES verlost de Lever van verstoppinge, soo met sijnen wortel, als met sijn saet, ende helpt oock de Geelsucht. Het selfde doen mede, ende noch krachtiger de Wortels van JOFFROU-MERCK, PETERSELYE, ende VENCKEL, de welcke als de Sieckte te heet is, dienen in Azijn geweeckt te wesen.

ALSSEN gelijck hy de Maegh behulpsaem is, soo doet hy oock de Lever ende ’t Ingewant, ende jaegt af de Gallachtige onsuyverheyt uyt de Aderen.

MALROVE opent door haer bitterheyt de verstopte Lever, ende geneest de Geelsucht.

CHAMAEDRYS bitter, ende scherpachtig zijnde, heeft een door-snijdende af-vegende kracht, suyvert ende opent het Ingewant, maer voornamelick de Lever, waer door het de Geelsucht geneest: tot alle ’t welcke de VELT-CYPRES mede nut ende dienstigh is.

(3) Koude versterckende Genees-middelen: Alle de geslachten van SANDEL-HOUT zijn goet voor de gene, die werm van aert zijn, maer eygentlick verstercken ende verkoelen sy de Lever, ende helpen de Flaeuwhertige.

YVOOR is kout ende droog. Het af-vijlsel helpt de Geelsuchtige, voor den eten met Wijn ingenomen, ende by aldien daer Coortsche by is, met Cichorey-water. Sijn vordere kracht zijn hier voor beschreven.

GEBRANT YVOOR, ofte Spodium verkoelt, treckt te samen, verslaet den dorst, versterckt de Maegh, ende Lever. Maer wat het Spodium eygentlick is, en zijn de Genees-meesters niet een-stemmigh. Want de Griecken, ende de Arabiers hebben elck yet bysonders voor Spodium gehouden. Waer van veel te lesen is by Matthiolus is sijn Uytlegg. op Dioscor. 5. 46. Garcias ab Horto 1. Arom. Hist. 13. Weckerus 1. Antidot. spec. 5. ende Renodaeus 2. de mat. Med. 3. 11.

ROODE ROOSEN verstercken de Lever; gelijk mede doet CORAEL, het welck den brant van de Gal versacht ende sijn vlucht, ’t sy nae onderen ofte bovenen tegen hout, maekt vast ende sterckt de selfstandigheyt van de Lever, door wat oirsaeck sy oock soude mogen verswackt wesen, ende stelpt het Bloet van waer het magh loopen.

(4) Werme versterckende: CALMUS, te weten den oprechten (anders wert in sijn plaetsche Acorus ofte Galigaen genomen) is een Indiaensch sterck-ruyckende riet, heet ende droogh in den tweeden graed, een weynigh t’samen-treckende. Verwermt, ende versterckt de Lever, geneest het Water ende den Hoest.

WEL-RIECKENDE BIESE, wast meest in Arabyen met sulcken menichte, als hier te lande het Gras, alwaer de Kemels de topjens van de selfde seer gaerne eten, waerom sy gemeenlick Kemels-hoy, Kemels-stroo ofte Kemels-voeder genoemt wert: ( 80) in ‘t Latijn met den Grieckschen naem Schoenanthos na den sonderlingen Rosemarijnachtigen reuck van hare bloemen. Sy is matelick werm, met fijnigheyt van deelen, ende t’samen-trekinge. Breekt, verteert ende opent de locht-gaten van de aders, geeft kracht aen de Maegh, ende Lever, ende helpt de gene die Bloet spouwen.

ROZYNEN zijn met alle haer selfstandigheyt de Lever seer aengenaem, door een matelicke t’samen-treckinge selve versterkende.

Het selve doen oock de PISTACIEN, die mede door haer fijnigheydt van deelen de verstopte Lever openen.

(5) De Genees-mengelingen, die het overschot van de Vochtigheden uyt de Lever door het water af-setten, zijn Syroop van Endivye, van Cichorey, Simpel, ende met Rhabarber, Byzantinus, van 5. wortelen ende Oxymel compositum. Verstercken, Diacostum, Dirahodon, Diacubebe, Dialacca, Diacurcuma, Diatrion, Santalon, Trochise de Eupatorio, de Succino. Verkoelen, Conserven van Cichorey, ende de Wortelen daer van geconfijt, als oock de Confijte stelen van Endivie, Lattouw, ende Porceleyn, Kerssen, Morellen, Aelbesyen. Ende nae de sake vereyscht, konnen mede Drancken gekoockt werden van de verhaelde Simpelen, op de wijs, gelijck nu meer-malen verhaelt is. Als oock Electuaryen van de Conserven, ofte Confijten, met de gemelte Specyen. Noch mede stovingen, wanneer datter te versachten, ofte te verwermen is, ende een Epithema, alsser te verkoelen is, uyt over-gehaalde Wateren van Endivye, Porceleyn, Weechbre, Agrimonye, ende Rosen, van elcx evenveel, met het achtste deel Azijn van Rosen, waer in te vore geweykt hebben Rosen, Sandel-hout, ofte eenige van de speceyn. Dan hier dient wel gelet, dat op de Lever, zijnde een voornaem deel, niet te veel, ofte al te lang Verkoelende dinghen geleyt en werden, ende dat men altijt onder de selvige mengt eenige Versterckende. De selve Salven, ende strijckingen konnen hier mede dienstigh wesen, die wy voor de Maegh beschreven hebben.

Het XV Kapittel.

Enkelvoudige geneesmiddelen

1. Om een hete en

2. Een koude, verstopte lever te openen,

3. Om een hete en

4. Koude te versterken.

5. Geneesmengsels hiertoe hieruit te maken.

(1) Omdat zowel de zelfstandigheid van de lever als de kleine en nauwe adertjes door verstopping (79) en vervuiling beschadigd worden en dat dit deel van grote waarde is vereist het zulke geneesmiddelen die de geslotenheid kunnen openen en haar lichaam en zelfstandigheid versterken zonder opmerkelijke hitte. Waartoe we niet alles overhoop halen, maar sommige die wij hier stellen door bijzondere eigenschap bevonden zijn om hulp te bieden.

(1) GRAS, te weten de wortels die alleen gebruikt worden, zijn matig koud en droog, zoet van smaak met enige bitterheid en tezamen trekking, dun van delen, ontdoen de verstopping van de lever en vermeerderen zijn krachten.

ANDIJVIE, CICHOREI, PAARDEBLOEMEN en andere geslachten ervan als ook het EDEL LEVERKRUID verdrijven de hete ongesteldheid van de lever en blussen zijn ontsteking uit, verkoelen het bloed en nemen de verstopping van de lever weg, zuiveren daaruit de galachtige vochtigheden, versterken door een eigen kracht de lever zonder de maag enigszins te hinderen.

ZURING (als ook haar geslachten en met zaad en wortels) opent en zuivert de lever en geneest de ziekten die uit verstopping ontstaan en versterkt meteen door een zachte en niet onaangename tezamen trekking de zelfstandigheid van de lever.

VENUSHAAR verdunt, verteert en opent de verstopping van de lever en helpt de geelzuchtige.

De VIER KOUDE ZADEN, grote en kleine, verkoelen, doorsnijden en zuiveren, zijn dun van delen zodat ze de verstopping van de lever ook kunnen ontdoen.

WEEGBREE is wat tezamen trekkend, maar verteert niettemin, opent de verstopping van de lever, bedwingt de verrotting en rode buikloop, stelpt hete en sterke zinkingen, ook in haar wortels en zaad.

(2) Warme AGRIMONIE en EUPATORIUM verwarmen, doorsnijden, zuiveren en ontlasten eigenlijk de lever van verstopping, behouden zijn kracht, beide zijn zeer geschikt voor langdurige binnen koortsen.

DUIVENKERVEL opent de verstopte lever, versterkt de slappe, zuivert de gal, verheldert het onzuiver bloed en weerstaat de verrotting.

HOP ( te weten de bloem of bel) is warm en droog in de tweede graad, zuivert en opent de verstopping van de lever, milt en nieren, reinigt het bloed van alle onzuiverheid, geneest de geelzucht en verwekt de maandstonden.

ASPERGE verlost de lever van verstopping, zo met zijn wortel als met zijn zaad en helpt ook de geelzucht. Hetzelfde doen mede en noch krachtiger de wortels van SELDERIJ, PETERSELIE en VENKEL die als de ziekte te heet is in azijn geweekt dienen te worden.

ALSEM, zoals het de maag helpt, zo doet het ook met de lever en het ingewand en jaagt de galachtige onzuiverheid uit de aderen.

MALROVE opent door haar bitterheid de verstopte lever en geneest de geelzucht.

CHAMAEDRYS is bitter en scherpachtig, heeft een doorsnijdende afvegende kracht, zuivert en opent het ingewand, maar voornamelijk de lever waardoor het de geelzucht geneest waartegen de VELD-CYPRES mede nuttig en nuttig is.

(3) Koude versterkende geneesmiddelen. Alle geslachten van SANDELHOUT zijn goed voor diegene die warm van aard zijn, maar eigenlijk versterken en verkoelen ze de lever en helpen de flauwten.

IVOOR is koud en droog. Het afgevijlde helpt de geelzuchtige als het voor het eten met wijn ingenomen wordt en als daar koorts bij is met cichoreiwater. Zijn verdere krachten zijn hiervoor beschreven.

GEBRAND IVOOR of spodium verkoelt, trekt tezamen, verslaat de dorst, versterkt de maag en lever. Maar wat het spodium eigenlijk is zijn de geneesmeesters niet eenstemmig. Want de Grieken en de Arabieren hebben elk iets aparts voor spodium gehouden. Waarvan veel te lezen is bij Matthiolus is zijn uitlegging op Dioscorides 5. 46, Garcias ab Horto in 1. Arom. Historie 13, Weckerus in 1 Antidot spec. 5 en Renodaeus in 2 de mat. Medica 3. 11.

RODE ROZEN versterken de lever zoals mede doet KORAAL wat de brand van de gal verzacht en zijn vlucht, hetzij naar onderen of boven tegen houdt, maakt vast en versterkt de zelfstandigheid van de lever door wat voor oorzaak ze ook verzwakt zouden mogen wezen en stelpt het bloed vanwaar het mag lopen.

(4) Warme versterkende. KALMUS, te weten de echte (anders wordt in zijn plaats Acorus of Galigaan genomen) is een Indiaan sterk riekend riet, heet en droog in de tweede graad, wat tezamen trekkend. Verwarmt en versterkt de lever, geneest het water en de hoest.

WEL RIEKENDE BIES groeit meestal in Arabië met zo’n menigte als hier te lande het gras waar de kamelen de topjes ervan zeer graag eten waarom het gewoonlijk kemelshooi, kemelsstro of kemelsvoer genoemd wordt en ( 80) in het Latijn met de Griekse naam Schoenanthus naar de bijzondere rozemarijnachtige reuk van haar bloemen. Ze is matig warm met fijnheid van delen en tezamen trekking. Breekt, verteert en opent de luchtgaten van de aderen, geeft kracht aan de maag en lever en helpt diegene die bloed spuwen.

ROZIJNEN zijn met al hun zelfstandigheid de lever zeer aangenaam, door een matige tezamen trekking versterken ze die ook.

Hetzelfde doen ook de PISTACIEN die mede door hun fijnheid van delen de verstopte lever openen.

(5) De geneesmengsels die het overschot van de vochtigheden uit de lever door het water afzetten zijn siroop van andijvie, van cichorei, enkelvoudig en met rabarber, Byzantinus 5 wortels en Oximel compositum; samengestelde mengsel van azijn en water. Versterkende Diacostum, dia; sap met Costus, roos cubeben, Curcuma, Dirahodon, Diacubebe, Dialacca, Diacurcuma, Diatrion, Santalon, Trochise de Eupatorio; koekjes van Eupatorium met suiker; de Succino. Verkoelende conserven van cichorei en de wortels daarvan gekonfijt als ook de gekonfijte stelen van andijvie, sla en postelein, kersen, morellen en aalbessen. En naar de zaak vereist kunnen mede dranken gekookt worden van de verhaalde enkelvoudige op de wijze zoals nu meermalen verhaald is. Als ook likkepotten van de conserven of konfijten met de vermelde specerijen. Noch ook stovingen wanneer er te verzachten of te verwarmen is en een epithema als er te verkoelen is uit overgehaalde wateren van andijvie, postelein, weegbree, Agrimonia en rozen, van elk even veel waarin tevoren geweekt hebben rozen, sandelhout of enige van de specerijen. Dan hier dient er goed op gelet te worden dat de lever, omdat het een voornaam deel is, er niet te veel of al te lang verkoelende dingen opleggen en dat men altijd daaronder enige versterkende mengt. Dezelfde zalven en strijksels kunnen hiermede nuttig wezen die wij voor de maag beschreven hebben.

Het XVI. Capittel.

1. Simpele, ende

2. Gemenghde Genees-middelen, om de verstopte Milt te openen, ende hare sware en swarte Vochtigheden te suyveren.

(1) De Genees-middelen voor de Milt, zijn de gene, die haer aerdachtige Vochtigheden ofte versachten, ofte ten deelen doen smelten, suyveren, ende verdunnen, sonder merckelick t’samen-treckinge, op dat de verstoppinge geopent zijnde, de selvighe mochten neder sacken. Onder dese zijn sommige matelick verkoelende, ende vervochtende, de welcke dienen tot verbrande Gal, gelijck Violen, Bernagye, Bugloss, Sap van wel-ruyckende Appelen. Maer de meeste zijn werm, ende van dunne deelen, om die dicke ende gistachtige Melancholy, ofte Swarte-gal te dunnen, ende te verdrijven. Soodanige zijn de Wrangh, Hoppe, Ceterach, Radijs, ende de volgende:

VROU-MERCKS Wortelen suyveren ende openen de Milt, ende ontdoen haer Swellingen.

De schorsch van den THAMARISCH-WORTEL heeft een bysondere kracht om de Milt te suyveren, de verstoptheydt te openen, ende de Milt-sucht te genesen.

De schorsch van den CAPPER-WORTEL, als oock de Vrucht, zijn seer bequaem voor een verharde Milt, suyveren ende door-snijden door haer gestadigh gebruyek de taeye ende dicke Vochtigheden, die sy oock door het water, ende den kamerganck ten laetsten afsetten.

AGNUS CASTUS, ofte Cuysch-boom, wert gebruyckt in sijn bladeren, bloem ende saet, is heet ende droogh in den derden graed, ende fijn van deelen, bequaem om alle Winden, ende Opblasingen te verdrijven, te openen, ende dun te maken. Ontdoet ende versacht de verstopte, ende verharde Milt: maer verteert het zaet, ende benemende de geyligheyt, doet kuysch leven. De Vrouwen van Athenen, plachten eertijds in hare Feest-daghen van de Godinne Ceres, die sy Thesmophoria noemden haer bedden, ende bedsteden met dese bladeren te bestrooyen, om haer selven, ende de hare in reynigheyt te houden, gelijck Dioscorides, Galenus, ende Plinius schrijven. In sommige Cloosters leggen sy mede dese bladeren tot den selvigen eynde onder het bedde, oft sy vullen daer van sacxkens, die de Geestelicke onder haer lendenen leggen, om geen vleeschelicke droomen, ofte invallen te krijgen. Eenige Monicken van Italyen gorden haer met de taeye rijskens van den Cuysch-boom, hoe-wel andere soo veel moeyten niet en willen doen.

CHAMEDRYS suyvert de Milt soo geweldigh, dat sy gelooft wert de selve te verteren.

ACORUS, ofte Lisch met wel-ruyckende bladeren, wiens wortel alleen gebruyckt wert, is heet en droog in den derden graed, scherp ende bitterachtigh van smaeck, lieffelick van reuck, dun van stoffe, van verdunnende ende suyver-makende kracht, versacht een harde Milt, ende mindert de gene die te groot is. Geneest alle hardigheyt, ende vergaderinge, als men van buyten met sijn af-sietsel stooft.

SCYLLA, ofte Zee-ajuyn, is heet ende droogh in den derden graed, seer scherp snijdende, dun-makende, ende scheydende van aert. Verdrijft de hardigheyt van de Milt ende vergaderingen, opent dapper de verstoppingen, geneest de Vierdendaegse Coorts, ende de Gele-sucht. (81)

PATICH, PATIENTIE ende SUYRING (alle van een geslacht) zijn matelick verkoelende met eenige fijnigheyt van stoffe, maer sterck verdroogende ende t’samen-treckende. In Azijn geweyckt, verteren ende genesen een harde Milt; in witte Wijn opgewelt, helpen de Gele-sucht, ende doen het Lichaem weder een goede verwe krijgen. Het af-sietsels is oock goet voor het Jeucksel ende quaet Schorft.

Saet van ME-CRAP met Azijn-honich ingenomen, ende op de selfde wijse RADYS, ende LISCH, verteren de Milt. Maer ARISTOLOCHYE is noch stercker om de selve te openen, suyvert oock, ende geneest ’t gene vervuylt, ende begint te bederven.

Sommighe van de verhaelde hebben mede kracht om van buyten op-geleyt, de Milt te versachten, maer meest de volgende.

WYNRUYT soo in-ghenomen, als paps-gewijs, in Azijn gesoden zijnde, op-gheleyt, neemt wech de verstoppinghe, ende hardigheydt van de Milt. Tot het selvighe is STRUTHIUM oock bequaem

KERSSE insonderheyt het saet, met Honich gestreken, verdunt ende mindert de Milt.

BROE-NETELEN met Olye, ende Wasch tot een salve gemengt, genesen de harde Milt.

MOSTAERT is heet ende droogh in den vierden graed, trekt van binnen na buyten de Swellingen van de Milt ende alderhande pijn.

Kleyne SANTORYE is seer bequaem van binnen ingenomen om de verstoptheydt van de Milt, ende Lever te ontdoen, ende buyten opgeleyt, om de harde Milt sacht te maken.

MANSOOREN zijn gantsch fijn van deelen, openen de verstopte Milt ende Lever, verdrijven haer verhartheyt, genesen de Gele-sucht, ende helpen de Langhdurighe Coortschen. Sommighe houden de Wortels voor krachtigher, dan ick heb bevonden dat het Sap van de groene Bladeren beter werckt.

VERCKENS-BROOT, wiens wortel (die de Verckens geerne eten, ’t welck de oirsaeck aen den naem gegeven heeft) alleen in ’t gebruyck komt, is heet ende droogh in den derden graed, fijn van deelen, van kracht scheydende, ontdoende, afvegende, suyverende ende openende. Gheneest de hardigheydt van de Milt, daer mede gestooft, ofte gestreken zijnde. Soo versch als droogh zijnde helpt de Geel-suchtige, ende verweckt Gallachtigh sweet.

(2) Van dese Kruyden ende droogen werden sommige Genees-mengelingen gemaeckt tot Syropen, om de sware dampen van de Swarte gal te versachten, gelijck daer zijn Syroop van Violen, van Buglos, van Bernagye, van Sap van wel-ruyckende Appelen, van Confilye de Greyn, ende Confectie Alchermes. Andere tot de gene, die het overschot van de Swarte gal uyt een geswollen Milt ofte verdrijven ofte verteren, als Syroop van Duyve-kervel, van de vijf Wortelen, Byzantinus, Oxymel Scylliticum, Geconfijte Acorus, El de Capparibus, Troch de Capparibus, Dialacca, El. de Gemmis, Exhilarans, ende verscheyden andere, hier voor onder de Hert-sterckende verhaelt. Uyt de welcke oock nae voor-vallende gelegentheyt Drancken, ende Conserven konnen gemaeckt werden. Van buyten mede Stovingen ende pappen van Wijnruyt, Netelen, Mostaert, Santorye, Kersse in Azijn gesoden. De Strijckingen van Olye van Wijnruyt, van Cappers, van bittere Amandelen, van Lelyen met azijn van Zee-ajuyn gewasschen, ende een weynigh Wasch daer in gesmolten. Onder de welcke als Poeyers van de wortels van Mansooren, Lisch ende Verckens-broot ghestrooyt ende geroert werden, ende daer by de gommen Bdellium ende Ammoniacum, in de gemelte Azijn, ofte een ander stercke gesmolten, so sal daer uyt rijsen een Plaester, seer nut ende dienstigh voor een Milt, die verstopt ende geswollen is.

Het XVI Kapittel.

1. Enkelvoudige en

2. Gemengde geneesmiddelen om de verstopte milt te openen en haar zware en zwarte vochtigheden te zuiveren.

(1) De geneesmiddelen voor de milt zijn diegene die hun aardachtige vochtigheden of verzachten of ten dele laten smelten, zuiveren en verdunnen zonder opmerkelijke tezamen trekking zodat als de verstopping geopend is die neer kunnen zakken. Onder deze zijn sommige die matig verkoelen en bevochten en dienen tot verbrande gal zoals violen, bernagie, buglos en sap van wel riekende appelen. Maar de meeste zijn warm en van dunne delen om die dikke en gistachtige melancholie of zwarte gal te verdunnen en te verdrijven. Zodanige zijn het warkruid, hop, Ceterach, radijs en de volgende:

SELDERIJ wortels zuiveren en openen de milt en ontdoen haar zwellingen.

De schors van de TAMARIXWORTEL heeft een bijzondere kracht om de milt te zuiveren, de verstoppingen te openen en de miltzucht te genezen.

De schors van de KAPPERWORTEL en ook de vrucht zijn zeer geschikt voor een verharde milt, zuiveren en doorsnijden door hun constant gebruik de taaie en dikke vochtigheden die ze ook door het water en de kamergang tenslotte afzetten.

(Vitex) AGNUS CASTUS of kuisboom wordt gebruikt in zijn bladeren, bloemen en zaad, is heet en droog in de derde graad en fijn van delen, geschikt om alle winden en opblazen te verdrijven, te openen en dun te maken. Ontdoet en verzacht de verstopte en verharde milt, maar verteert het zaad en beneemt de geilheid, laat kuis leven. De vrouwen van Athene plachten eertijds in hun feestdagen van de Godin Ceres, die ze Thesmophoria noemden, hun bedden en bedsteden met deze bladeren te bestrooien om zichzelf en de haren in reinheid te houden zoals Dioscorides, Galenus en Plinius schrijven. In sommige kloosters leggen ze ook deze bladeren tot hetzelfde doel onder het bed of ze vullen daarvan zakjes die de geestelijken onder hun lendenen leggen om geen vleselijke dromen of invallen te krijgen. Enige monniken van Italië gorden zich met de taaie twijgen van de kuisboom, hoewel andere niet zoveel moeite willen doen.

CHAMAEDRYS zuivert de milt zo geweldig dat er van geloofd wordt dat ze die verteert.

ACORUS of lis met wel riekende bladeren, wiens wortel alleen gebruikt wordt, is heet en droog in de derde graad, scherp en bitterachtig van smaak, liefelijk van reuk, dun van stof, van verdunnende en zuiver makende kracht, verzacht een harde milt en vermindert diegene die te groot is. Geneest alle hardheid en verzameling als men het van buiten met zijn afkooksel stooft.

URGINEA of zeeui is heet en droog in de derde graad, zeer scherp snijdend, dun makend en scheidend van aard. Verdrijft de hardheid van de milt en verzamelingen, opent dapper de verstoppingen, geneest de vierde daagse malariakoorts en de geelzucht. (81)

PATICH, PATIENTIE en ZURING (alle van een geslacht) zijn matig verkoelend met enige fijnheid van stof, maar sterk verdrogend en tezamen trekkend. In azijn geweekt verteren en genezen ze een harde milt, in witte wijn wellen helpen ze de geelzucht en laat het lichaam weer een goede kleur krijgen. Het afkooksel is ook goed voor het jeuken en kwade schurft.

Zaad van MEEKRAP met azijnhoning ingenomen en op dezelfde wijze RADIJS en LIS verteren de milt. Maar ARISTOLOCHIA is noch sterker om die te openen, zuivert ook en geneest hetgeen vervuild is en begint te bederven.

Sommige van de verhaalde hebben mede kracht om als ze van buiten opgelegd worden om de milt te verzachten, maar meestal de volgende.

WIJNRUIT zo ingenomen als papvormig die in azijn gekookt is en opgelegd wordt neemt de verstopping en hardheid van de milt weg. Tegen hetzelfde is STRUTHIUM ook geschikt.

KERS en vooral het zaad dat met honing gestreken wordt verdunt en vermindert de milt.

BRANDNETELS met olie en was tot een zalf gemengd genezen de harde milt.

MOSTERD is heet en droog in de vierde graad, trekt van binnen naar buiten de zwellingen van de milt en allerhande pijn.

DUIZENDGULDENKRUID is zeer geschikt van binnen ingenomen om de verstopping van de milt en lever te ontdoen en van buiten opgelegd om de harde milt zacht te maken.

MANSOREN zijn gans fijn van delen, openen de verstopte milt en lever, verdrijven hun verharding, genezen de geelzucht en helpen de langdurige koortsen. Sommige houden de wortels voor krachtiger maar ik heb bevonden dat het sap van de groene bladeren beter werkt.

VARKENSBROOD wiens wortel (die de varkens graag eten wat de oorzaak aan de naam gegeven heeft) alleen in het gebruik komt, is heet en droog in de derde graad, fijn van delen, van kracht scheidende, ontdoende, afvegende, zuiverende en openende. Geneest de hardheid van de milt als het daarmee gestoofd of gestreken wordt. Zowel vers als droog helpt het de geelzuchtige en verwekt galachtig zweet.

(2) Van deze kruiden en drogen worden sommige geneesmengsels gemaakt tot siropen om de zware dampen van de zwarte gal te verzachten zoals er zijn siroop van violen, van buglos, van bernagie, van sap van wel riekende appelen, van Melissa en confectie Alkermes. Andere tot diegene die het overschot van de zwarte gal uit een gezwollen milt of verdrijven of verteren zoals siroop van duivenkervel, van de vijf wortels, Byzantinus, Oximel Scylliticum, (azijn en water met Urginea) gekonfijte Acorus, Electuarië de Capparibus, (likkepot van kappertjes) Troch de Capparibus (koekjes van kappertjes), Dialacca, (sap van Lak, Phytolacca) likkepot van edelstenen is Electuarië de Gemmis, Exhilarans en verschillende anderen die hiervoor onder de hartversterkende verhaald zijn. Waaruit ook naar voor vallende gelegenheden dranken en conserven gemaakt kunnen worden. Van buiten mede stovingen en pappen van wijnruit, netels, mosterd, duizendguldenkruid en kers in azijn gekookt. De strijksels van olie wijnruit, van kappers, van bittere amandelen en van leliën die met azijn van zeeui gewassen zijn waarin wat was in gesmolten is. Onder die als poeders van de wortels van mansoren, lis en varkensbrood gestrooid en geroerd worden en daarbij de gommen Bdellium en Ammoniacum in de vermelde azijn of een andere sterke gesmolten dan zal daar een pleister uit komen die zeer nuttig en nuttig voor een milt die verstopt en gezwollen is.

Het XVII. Capittel.

1. Simpele, ende

2. Gemenghde Genees-middelen, om op verscheyde wijse het Water af te setten, de Nieren ende Blaes te suyveren, het Graveel af te drijven, ende den Steen te breken.

(1) De Versachtende ende Verkoelende Genees-middelen, en laten niet toe, dat het Sant tot Steenkens soude backen, matigen ende versoeten de scherpigheyt van ’t Water, ende maken dat het lichter af-schiet, gelijck Maluwe, Violen, Gerste &c. De gene die het Water af-setten, verdunnen door haer fijnigheyt van stoffe, het Bloet, scheyden de Waterigheyt, ofte Wey, ende leyden die tot in de Nieren. Onder dese werden gestelt eenige matelick Verkoelende, als Pepoenen, Couwoerden, Concommers, insonderheyt haer saet, ende Gras-wortels. Maer hier toe geven de meeste kracht, die in dunne deelen verwermen ende verdroogen tot in den derden graed, gelijck Peterselye, Peterselye van Macedonye, Eppe ofte Ioffrou-Merck, Berch-eppe, Groote-eppe, Venckel, Dil, Valeriane, Seseli ende Mansooren. De gene, die het Water sterck af-drijven, de selvige suyveren oock de Nieren ende Water-wegen, door haer afvegende, ende door-snijdende kracht, ende setten met eenen het Zant af, ende ontdoen de Steentjes, die maer van even aen malkander hangende Zant gegroeyt zijn. Maer die gesyet werden eygentlijck te minderen, ende te breken de harde ende rechte Stenen (82), de selvige maken dun, ende door-snijden sonder merckelicke hitte, ofte drooghte: want al te groote hitte doet eenen steen, die nu aen ’t verstijven is, noch meerder verharden, ende brenght met eenen mede in de Nieren alle de Overtolligheydt, die sy onder wegen vint, waerom het water somtijts opgestopt wert, somtijdts dun ende klaer voor by vloeyt. Van dit geslacht zijn Sap van Limoenen, Wortels van Suyringh, van Bramen, van Asperges, van Gras, ende Clissen, Betonye, Adianthum, Steen-varen. Sommighe ende niet van de minste Genees-meesters, stellen hier mede soodanighe Genees-middelen, die door hare scherpigheydt het buytenste van den steen zouden af-schuyren, ende met wrijven verminderen, gelijck sy segghen te doen, Gebrande Glas, Eyer-schalen, Steen-saet, steen van Spongye, steen uyt een Menschen blaes, ofte uyt de Gal-blaes van een Os. Maer dit gevoelen en is niet waerschijnelijk. Want die dinghen en werden niet geheel ingegeven, om dat sy met haer scherpigheydt den steen in de blaes zouden konnen af-schrappen, maer tot een fijn poeyer gestooten, jae oock gesmolten, ende tot Magisteria gebracht. Het is waerschijnelijcker, dat sulcx geschiet, door eenen sultigen geest, die in haer is, de welcke hem binnen in den steen dringht, ende also vermorselt: even eens gelijck de Metallen, ende Mineralen van ’t stercke water, Corael, Paerlen, ende diergelijcke van den Azijn gesmolten werden. Daer zijn oock eenighe middelen die door een bysondere eygenschap den steen breken, gelijck Ioodsche Steen &c.

Wy sullen nu gaen verhalen de Genees-middelen, die de ontstelde Nieren helpen, ende het Graveel af-setten.

Bittere ende Soete AMANDELEN, mitsgaders haren verschen Olye, als oock de Haselnoten, ende haren Olye, Iuiuben, Sebesten, Soet-hout, Gomme van Bittere Amandel-boomen, van Kersse-boomen, Pistacyen, Vijgen, ende alle die wy geseyt hebben de Longen te versachten, die versachten oock de scherpigheyt van de Nieren, ende de blaes, versoeten ende setten het water af, ende beletten dat het Zant niet tot een steenken by een en loopt. Solenander schrijft dat hy in gestadigh gebruyck heeft de Bitter Amandelen, tot bescherminghe voor het Graveel, daer van thien ofte twaelf ingevende voor den eten, ende latende dan een roomerken wijn daer op drincken.

Het af-sietsel van den wortel van ALTHAEA gedronken doet al het selve, helpt de Droppelpisse, neemt wech de rauwigheydt van de Nieren ende blaes. Haer saet breeckt oock de steenen van de Nieren.

De Vier Kleyne Verkoelende saden, te weten van Lattouw, Endivye, Cichorey ende Porceleyn versachten de drooghte, scherpigheydt, ende hitte van de Nieren.

MELOENSAET, ende d’andere drie Groote verkoelende saden, dat is, van Concommers, Couwourden, ende Citrullen, zijn kout tot in ’t laetst van den eersten graed, doorsnijdende, ende afvegende van kragt, ende fijn van deelen, insonderheyt droogh ende gestooten: waer door sy het Water so sterck af-setten, dat sy de Nieren, die met graveel ofte steen beladen zijn, groote hulpe by brengen.

KRIECKEN OVER ZEE, ofte de roode vruchten van Alkekengi, sijn koel van aert, verdunnende ende afvegende, openende de Lever, suyveren insonderheyt de Nieren, ende doen het water losen.

BRAEM-BESYEN, HINNE-BESYEN maer insonderheyt AERT-BESEYEN ende swarte AEL-BESEYEN (welckers bladeren geknaut, ofte maer gewreven ende geroocken, doen de Koude-pisse overgaen) werpen de overtollige vuyligheyt uyt de Nieren ende de blaes, drijven ’t Graveel ende de kleyne steenkens af, insonderheyt het over gehaelde, ende noch meer de Rijnsche Brande-wijn, daer sy op gestaen hebben.

WEECHBRE, te weten het saet, ofte gedroogde blat, opent de verstoptheyt van de Nieren, ende dat door een sonderlinge kracht, die sy heeft om dun te maken, ende af te vegen.

STEEN-RUYTE, die in den Apoteeck voor Venus-hayr gegeven wert, versacht de pijn van de Nieren, ende de blaes, set de stonden, ende t water af, ende suyvert de Nieren so geweldigh, dat sy gelooft wert de steenkens te breken.

GLAS-KRUYT is wat koelachtigh, afvegende van kracht, ende wat t’ samen-treckende, maer even-wel bequaem voor ’t Graveel, den rijsenden steen, ende de Droppelpisse, ’t sy van binnen ingenomen, ofte van buyten opgeleyt.

GRAS-WORTEL matelijck verkoelende, ende verdroogende, ende van fijne deelen, helpt de gene die qualick water konnen maken, ende breeckt de steenachtighe beginselen in de blaes; ’t welck oock het saet doet.

ASPERGES-WORTEL gestooten, ende met Rijnsche-wijn ingenomen verweckt water-maken, ontlast de Nieren van verstoppinge ende pijne, drijft de steenkens af. Sonder dat men behoeft te gelooven ’t gene Plinius schrijft in ‘t 20. boeck van sijn Natuyr. Historyen op ‘t 10. Cap. dat door sijn langh gebruyck de blaes zoude komen te versweren. Vermeerderen daer-en-boven het Zaet, ende den lust om quijt te werden.

STEKENDE PALM, in den Apoteken Bruscus genoemt, soo met haren bitteren wortel, als met haer bladeren, ende besyen uyt wijn ingenomen, doet water maken, geneest de Droppel-pisse, drijft het Graveel en de steenkens af, verweckt de stonden, ende geneest de Geel-sucht.

De Wortel van CRUYS-DISTEL, ofte Eryngium, is matelick werm, maer seer droogh, geneest (83) het Colijck, ende is seer bequaem voor de gene, die met het Graveel, Droppel-pisse, ofte eenigh ander gebreck van de Nieren ofte blaes gequelt zijn. Een Griecx genees-meester Aetius getuyght een man gekent te hebben, die door het geduerigh gebruyck van die Wortel volkomentlijck ghenesen is gheweest van ’t Graveel, daer hy langhen tijt aengegaen hadde.

CAMILLEN so ingenomen, als van buyten gestooft, verdrijven het Colijck ofte pijn in de Dermen, ende doen het water ende Graveel af-schieten.

Maer de gene, die volgen, om datse heeter ende scherper zijn, werden voor de selvige gebreken van de blaes ende de Nieren voor krachtiger gehouden.

Alle de CICERS sijn werm ende droogh in den eersten graed, door-snijdende, ende afvegende van kracht. Sy openen de Verstoptheyt, doen water maken, ende suyveren de Nieren, breken de steenen van de Nieren ende de blaes: maer aldersterckst de swarte ende kleyne, daer na de roode.

TEREBINTEYN ofte TERMENTYN, die wy tegenwoordigh gebruycken, is de rechten niet van de Ouders, maer alleen Herst van Lurcken-boom, evenwel in krachten met de rechte over een komende. De beste is wit ende helder, als een glas. Hy verwermt, vermorwt, verdout, suyvert, ontdoet de verstoptheydt van het Ingewant, voornamelijck van de Nieren, opent de nauwe weghen, verweckt het water maecken, weder-staet de Verrottinghe, jaeght den steen ende ’t Graveel af; twee ofte drie drachme ingeslickt; ofte voor de gene, die niet door-swelgen en kan, met een weynigh van een Ey-doeyer gesmolten, ende dan met een half once Syroop van Althaea, ofte andere, ende eenig nat, ofte ghedistilleert water ingedroncken. Hier toe is meest in ’t gebruyck de Venetiaensche Termentijn, die veel klaerder valt als de gemeene, ende wert van Dr. Dodoens gehouden voor de vochtighe Herst van den witten Denne-boom, die in Italyen Lagrimo hiet. Deselvige belast, om den Termentijn sekerlijck te gebruycken, dat men hem voor al eerst in te geven, wascht met eenige verkoelende wateren, het zy van Weechbre, ’t zy van Lattouw, om door de verkoelende kragt van de selve de scherpigheyt van den Termentijn een weynighsken te temmen, ende sijn hitte te matigen. Dan wy achten dit onnoodigh. Want hoe men meerder wascht, hoe hy wel blancker, ende witter wert, ende daerom het oogh aengenaem, maer hem wert daer mede oock vermindert, ende afgewasschen sijn afvegende ende suyver-makende kracht, de welcke veel in die kleyne scherpigheyt bestaet. Dit is eveneens gelijck sommige om den Alssen sijn felle bitterheyt te benemen, ende alsoo aengenamer te maken, den selven vier en twintigh uyren weycken in Muscadel-wijn, ofte andere soete Wijn, ende dan daer uyt nemen, ende laten droogen: waer door hy een grooten rock van sijn werckinge uyt treckt, dewijl de deught ende kracht gelijck de neerstige Kruyt-beschrijvers, Lobel, ende Dodoens selve wel aengewesen hebben. Dan den Termentijn magh wel gewasschen ingegeven werden, alsmen den witten vloet ofte het af-loopen van ’t Zaet wil tegen houden.

BYVOET, in wijn gesoden, ofte gedroogt ende gestooten, ofte het sap met wijn ingenomen, ofte oock van buyten met het af-sietsel gestooft, ofte gebaeyt, set het Graveel af ende doet de steen breken

PIMPINELLE met wijn gedroncken doet de steen breken, ende gekoockt zijn helpt de Droppel-pisse.

WILT-VLAS, ofte Linaria (dat hier om de stadt in menichte voort-komt) is heet ende droogh in den derden graed, bitterachtigh van smaeck, ontdoet ende suyvert de verstoptheyt uyt koude ende slijmerige Vochtigheden van de Lever ende Milt, scheyt het groeyende Graveel; ende drijft sterckelick (waerom het by sommighe Urinalis geheeten wert) het water af, waer toe selfs oock sijn gedistilleert water met groot vordeel gebruyckt wert in Leversuchtige, Milt-suchtige ende water-suchtige. Ad. Lonicerus schrijft, dat een drachme van de wortel met wijn, ofte eenigh gedistilleert water ingegheven de steen breeckt, ende uyt den lijve drijft.

De bladeren, wortelen ende vruchten, ende noch meerder de saden van PALIURUS, hebben een door-snijdende kracht, bequaem om den steen te morsselen, ende het water af te drijven. In welckers ghebreck genomen kan werden de Steen van de Iuiuben.

YSER-KRUYT, ofte Verbenaca, is koel ende droogh met een t’samen-treckinge. Sijn af-sietsel, sap, gedistilleert water, ofte gestoote wortel, doen grooten dienst aen de Graveelige.

GULDEN ROEDE is werm ende droogh in den tweeden graed, reynigende ende af-vegende met eenige t’samen-treckinge. Sy verweckt het water-maken, jaegt het graveel uyt de Nieren, ende breekt den steen. Arnoldus de Villanova, een out genees-meester, schrijft versocht te hebben, in yemant, die met de steen in de Blaes gequelt was, de welcke dit gescherfde kruyt onder eyeren geroert smorgens at, negen dagen achter een geduyrende, ende dat de steen daer door quam te breken. Maer dat en gaet so vast niet.

STEENBREKEN heeft twee geslachten, het een is groot ende heet Bevernaert, het ander kleyn, ende wert Bevernelle genoemt. Haer wortelen ende saet verwermen, ende verdrooghen in den derden graed, ende sijn boven dien heel dun, ende fijn van deelen. Sy drijven het water veel krachtiger af, als de Pimpinelle, genesen de Droppel-pisse, openen de (84) de verstoptheyt van de Lever, Milt, ende insonderheyt van de Nieren ende Blaes, sy ontdoen, ende breken de Steenen, die in de selvige vast aen een zijn, ende setten die met kleyne stucxkens af, waer van sy haren rechten naem van Steenbreke gekregen hebben.

ZEE-VENCKEL, in de Apoteecken met den naem van Creta marina bekend, is werm ende droog in ’t beginsel van den derden graed, af-vegende ende suyver makende. Van de selvige zijn de bladeren, saet ende wortelen in ’t gebruyck, die ofte elck by-sonder, ofte alle t’samen in Wijn gesoden, ende gedroncken doen Water maken, genesen de Droppel-pisse, breken de Steen der Nieren, ende helpen de Geel-suchtige.

STEEN-SAET, ofte PEERLEN-KRUYT, in de Apoteeken Milium Solis genoemt, is tweederhande, groot ende kleyn, doch beyde werm ende droogh tot in den tweeden graed. Met Wijn ingedroncken breeckt den Steen, set het Water ende ’t Graveel af, ende geneest de Droppelpisse. Insonderheyt een half loot van dit saet gestooten zijnde met Vrouwensoch gedroncken, is de Vrouwen, die in arbeyt gaen, een sonderlinge ende haestige hulpe. Dan daer toe is het kleyne Steen-saet bequamer, als het groote.

WATER-KERSSE is merckelick, ende werckelick werm ende droogh, scherp van smaeck, ende dun van deelen, set het Water sterck af, helpt de Koude pisse, drijft het Graveel uyt de Nieren, ende morselt den Steen. De meeste Genees-meesters gebruycken het af-sietsel, maer qualijck, alsoo al de kracht, bestaende in seer fijne ende salpeterachtighe stoffe, in ’t sieden vervliegt. Waerom best is, datse in een steene mortier gestampt, ende het Sap met Wijn uytgeperst wert.

NETELEN zijn mede scherp ende dun van deelen, soo sterck afvegende, datse den buyck weeck maken, de verstoptheyt der Nieren ontdoen, ende de Steenen breken. Daer toe is noch krachtiger het Sap van DOOVE NETELEN met witte bloemkens.

PRANG-WORTEL, ofte STAL-KRUYT (soo geheten om dat het Water, daer ’t selve of den wortel in gesoden is, de Peerden te drincken gegeven, haer lang opgehouden Pisse doet voort komen) gemeenlijck met den Grieckschen naem Ononis genoemt, is verwermende ende verdroogende in den derden graed, dun-makende ende doorsnijdende. Waer door de schorsse insonderheyt van dese wortel, met Wijn gemenght, ende ingenomen het Water doet losen, het Graveel afschieten, ende den Steen breken. In veel landen wert dese Schorsse in Suycker ofte Honich geconfijt. Sommighe eten oock de jonge scheuten van ’t kruyt eer sy stekeligh werden, insonderheydt de bovenste ’t soppen, voor Salaet, gelijck Asperges die oock in Pekel ofte Azijn bewaert even eens gelijck Cappers ofte Zoutenelle, op tafel komen.

PETERSELYE, opent de met haer bladeren, saet ende wortels de Verstoptheden, verweckt het Water maken, suyvert de Nieren ende de Blaes, ende vermorselt hare Steenen: het selvighe doet sy oock van buyten gestooft ofte gebaedt.

PETERSELIE van Macedonyen, is heet ende droog in den derden graed, haren wortel, ende voornamentlick het saet drijft het Water af, ende ingedroncken zijnde versacht de pijn van de Nieren ende de Blaes.

VENCKEL-WORTEL als oock de bovenste ’t soppen suyveren de onreynigheyt van de Nieren ende de Blaes, doen Water losen, so van binnen ingenomen, als van buyten opgeleyt

LAVAS is van wortelen, bladeren ende saet werm ende droog in ’t beginsel van den derden graed, ende dun van stoffe. De Wortels gedrooght, ende met Wijn ingegeven, verstercken de Maegh, helpen de selve de Spijs beter verdouwen, ende d’onrijpe Vochtigheden verteren, ende doen Water losen. Verdrijven mede de windachtigheyt ende Opblasinge; waer toe oock seer dienstigh zijn, de groene Bladeren met Wijn gestampt, ende ’t uytgeperste sap werm ingegeven. Het Saet heeft al de selvige kracht, ende daer en boven verweckt het de Maent-stonden, ende drijft de nageboorte af, suyvert de Nieren ende de Blaes.

RADYS, soo wel de wortel als het saet, heeft een af-vegende kracht om de Nieren te suyveren, water af te setten, ende het Graveel te ontdoen, ende af te drijven.

VOGELS-NEST, Kroonkens-kruyt ofte Wilde Pastinaken, die niet sonder reden voor den Candiotschen Daucus ghebruyckt werden, zijn eerst door haer saet, daer nae mede door haren wortel verwermende, ende verdroogende tot in den tweeden graed, met eenen oock ontsluytende, openende, ende dun-maeckende. Drijven het water soo sterckelick af, datse met eenen het Graveel af-setten.

SERMONTEYNE, ofte Seseli van Marseille, wiens Saet ende Wortelen gemeenlick maer gebruyckt werden, is bequaem, om het Water te doen rijsen, de Droppel-pisse te genesen, ende de Stonden te verwecken. Al de selfde kracht heeft mede het MOORSCH SESELI

CLISSEN, te weten de Wortel set het water, ende ’t Graveel af, het welck het Saet noch krachtiger doet, soo dat het oock de Steen selve breeckt, ende vermorselt.

Den scherpen, ende bitterachtighen wortel van PEONYE met Wijn ingenomen, versacht de pijn van de Nieren ende Blaes, het saet neemt in de kinderen de beginselen van Steen wech (85) BREM, dat is de rijskens ofte ’t soppekens, bloemen ende insonderheyt de saden, sijn door-snijdende, ende dun-makende van krachten, setten het water af, ende doen den Steen in de Nieren ende Blaes morselen, met eenen oock de stoffe, daer sy van groeyen, uyt jagende.

GENEVER-BESYEN zijn heet in den derden ende droogh in den tweeden graed, verdunnen, openen ende verteren. Zijn de Maegh ende Borst aengenaem, genesen de pijne der sijden, suyveren de Nieren, setten het Water af, ende breken den Steen in de selvige, maer wat te veel gebruyckt sijnde, verwecken Hooft-pijn.

LAURIER Bladeren ende BAKELAER helpen soo met stoven, als baden, de gebreken van de Blaes: de Schorsse van de wortel suyvert de Nieren, ende morselt den Steen.

CALMUS doet water maken, geneest de Droppel-pisse ende de gebreken van de Blaes

De wortel van CYPERUS, ofte wilde Galigaen door-snijt sonder scherpigheyt, drijft het water, ende ’t Graveel af.

CARDAMOMUM van desen tijdt (want wy hebben het rechte van de Oude niet ) wert gerekent voor heet ende droogh tot in den derden graed. Doet water maecken, is goet teghen den Droppel-pisse, ende de slappigheydt ofte pijne der Nieren, ende breeckt den Steen, een drachme swaer met de Schorsse van Laurier-wortel ende Wijn in-gegeven.

MEMMEKENS-KRUYT, ofte Caprifolium is geweldigh heet ende droogh, doet met sijn bladeren ende noch stercker met sijn vruchten ofte besyen het water losen, ende drijft de Steenkens af, maer te veel ofte dickwils in-genomen, verweckt bloedigh water. Daerom en moet het geensins onbedachtelick binnen den lijve gebruyckt werden, insonderheyt van de vruchtbare Vrouwen: de welcke daer door niet alleen onvruchtbaer en werden, maer ook in noot van de lijve komen. Even-wel raden sommige swangere Vrouwen, die niet wel verlossen en konnen, ’t gewichte van een drachme van de besyen met Wijn in te geven. Ende de geleerde Professor van Montperlier Rondelet heeft het gebruyck van dit Kruyt wederom vernieuwt, om den arbeyt lichter ende korter te maecken, ende gaf het water daer af te drincken van anderhalf tot twee, ende dry onsen toe, met een drachme poeyer van Lavender Saet.

MISPEL-STEENEN kleyn gestooten, ende met eenigh nat, als verhaelt is in-genomen, verwecken het water, drijven het Graveel uyt de Nieren, ende minderen den Steen van de Blaes. Het is aenmerckens weerdigh, schrijft den Italiaenschen Brasavolus, dat niet teghenstaende de Mispelen (te weten de onrijpe) van t’samen-treckende ende stoppende krachten zijn, het poeyer even-wel de Steenen in de Nieren seer doet af-nemen, het welck hy seyt door de ervarentheydt selver bevonden te hebben.

In de Gal-blaes van een Os groeyt een morwen Steen, die in wijn geleydt sijnde, den selven terstont (dat heb ick oock gesien van de gene, die uyt de Gal-blaes van een Mensche komen) geel verwen. Desen wijn alle daegh by-gegoten zijnde, ende so lange gedroncken, tot dat de Steen geheel verteert is, schrijven eenige bevonden te hebben, de Steenen te doen breken. De selfde kracht heeft Lapis Iudacius, ende andere Steenen, breeder in ons Steen-stuck beschreven.

KREEFTEN OOGEN konnen al het selfde, als oock haer schelp tot poeyer gestooten, ofte oock geheel in een pot tot asch gebrant, ende met wijn ofte eenigh gedistilleert water in-gegeven. Ick heb een Man van Nimwegen gesproken, die my een doosken vol van alderhande Steenkens toonden, seggende de selvige meest quijt geworden te zijn van wijn, die hy gegoten hadde op versche ende levende (want anders seyde hy, datse niet bequaem en waren) kleyne Kreeften, aldaer in de Maes gevanghen, ghestampt ende uyt-gheperst, ende dan gedroncken. Dan alsoo de selvighe hier soo versch niet en komen, so en heb ick daer van geen ervarentheyt konnen nemen.

De KAKEN van een SNOUCK, als oock sijn VEL, werden by sommige voor een groot ende verborgen Genees-middel geroemt tegens den Steen, met wijn ofte eenigh Steen-brekent water ingegeven: waer toe oock gebruyckt wert het VLIES van een HOENDER MAEGH.

PISSEBEDDEN werden van den Francoischen genees-meester Hollerius, ende onsen Nederlantschen Heurnius, seer gepresen om het water (waer van sy lichtelick haren naem hebben) af te setten, ende de steenige stoffe uyt de Nieren te drijven. Hollerius geefter vijf in met drie oncen Water, ende schrijft dat sy wonderbaerlick helpen de gene, die met de Steen in de Nieren gequelt zijn. Heurnius doetse stooten met Rinschen-Wijn, ende ’t gene dan door een stremijn gedaen is, geeft hy te drincken. Dan dienen al voren wel schoon met wijn gesuyvert te zijn. Haer wonderbare kracht om selver de steenen in de Blaes te doen smelten, ende tot slijm te doen af-gaen, wert seer breet beschreven van den Italiaenschen Augenius, ende noch nader van de gene, diese seyt in sijn selven versocht, ende alsoo bevonden te hebben, den Duytschen Laurenbergh. De doorluchtige ridder Digby, heeft my verklaert ’t selfde in andere gesien te hebben.

SALPETER was by de Oude driederley, Natuyrlijck, Gemaeckt ende Aphronitrum, het welck was als de bloem van Nitrum, niet ongelijk de (86) douwachtige ruychte, die aen de zultighe muyren uyt-slaet. Wy hebben tegenwoordigh maer een geslacht van Nitrum, te weten ongekoockt Boreas, het welck eenige houden voor gegraven Nitrum. Dit kleyn gestooten in een smelt-kroes gedaen, ende met bloem van swavel twee drie mael uytgebrant, ende van sijn vettigheydt gesuyvert ende uytgegoten zijnde, is seer wit ende aengenaem van verwe, ende wert Sal Prunelle genoemt, om dat het goet is voor de Prunella ofte Bruyn, in de mont gehouden, ofte mede gespoelt. Sommige even-wel gebruycken de Salpeter liever onbereyt, alsoo sy gelooven, dat hy door het branden van de swavel eenighe kracht verliest.

Salpeter is een sonderlingh middel om door te snijden, te suyveren, alle bedervinghe te beletten, ende wech te nemen. Wert bequamelick gebruyckt in alderhande Koortschen, inwendighe Ontstekinghen, Pleuris, Squynancy, in alderley Verstoppinghen, insonderheyt van de Lijf-moeder, Nieren ende blaes; doet het water ende ’t Graveel wacker af-schieten, van een half tot een geheel drachme met een weynigh Rijnsche wijn werm ingedroncken. Men magh daer oock by doen een half once Syroop Althaela Fern, ofte eenighe andere, nae gelegentheydt: maer geen Olye van Coper-root (dat anders onder andere bequamelijck ghemenght werdt) dewijl Salpeter, ende Coper-root de kracht van sterck-water te samen brenghen, het welck ons Lichaem niet en kan verdraghen.

(2) De voornaemste Mengel-middelen, die uyt de verhaelde simpelen in de Apoteken bereyt staen, zijn Syroop van Venus-hayr, van Limoenen, van Heemst-wortel, van Fernelis, van Radijs, Elct. Diaspermaton, ende Lithontribon. Sommighe hebben oock de wortels van Cruysdistel, ende Clissen geconfijt (soo konnen oock d’ander ingeleydt werden) ende het Clissen-saet, ghelijck Vier-saet, in suycker gebacken. Eenighe trecken het Malvasy een Extractie uyt den Pranghwortel, ende disteleren daer water uyt

Welck water met de Extractye gemenght het water sterckelick af-set, de Maent-stonden vervordert, ende de verstoptheydt van de Milt ende Lever opent: maer boven alle den steen van de Nieren, ende blaes morselt ende uyt-drijft. Soo kan men oock gedistilleert Water houden van den selven Pranghwortel, van Aert-besyen, Swarte Ael-besyen, Alkekengi, Genever-besyen, ende andere. Dan altijt is te vinden den Olye van soete ende bittere Amandelen: waer van Matthiolus de bittere voor de beste keurt. Andere prijsen daer-en-boven de versche Olye uyt Haselnoten geperst. Dan de Olye van Scorpioenen, dat is: Bitter Amandel Olye daer Scorpioenen ingeweeckt zijn, toont meerder kracht om het water, ende de steenkens uyt de blaes te drijven, insonderheyt met Kervel gesnerckt, ende op ’t gemach geleyt.

Daer werden oock dadelijck Drancken, op verscheyde wijse nae de gelegentheydt, voor geschreven, ende bereyt, sommighe om te versachten, sommighe om te suyveren, ende Graveel ofte steen af te drijven, waer by men somtijdts bequamelijck doen kan Oxymel Scylliticum. Soo konnen oock ghemaeckt werden, Poeyers ende Conserven, op de wijse nu meer-maels aenghewesen. Als mede stovinghen ende baden, soo om de lendenen, ende zijde-pijn te stillen, als om de steenen te breken, van het af-sietsel der verhaelde simpelen: van welckers overschot met meel van Fenugrieck, ende gestooten Saet van Heemst-wortel, ende diergelijcke, met Ganse, ofte Conijnen-vet een bequame Pap kan gemaeckt werden. Als oock een smeeringh uyt Olye van Lelyen, Camillen, Bakelaer, Nardus, Scorpioenen, ende Termenthijn

Sommighe zijn oock seer dienstigh om in de Clysteren ghemenght te werden, jae om alleen voor een versachtende Clysteer te strecken, na dat de vuyligheydt te voren uyt de Dermen gesuyvert is.

Het XVII Kapittel.

1. Enkelvoudige en

2. Gemengde geneesmiddelen om op verschillende manieren het water af te zetten, de nieren en blaas te zuiveren, de nierstenen af te drijven en de steen te breken.

(1) De verzachtende en verkoelende geneesmiddelen laten niet toe dat het zand tot steentjes zou bakken, matigen en verzachten de scherpte van het water en maken zodat het gemakkelijker afschiet zoals maluwe, violen, gerst etc. Diegene die het water afzetten verdunnen door hun fijnheid van stof het bloed, scheiden de waterigheid of wei en leiden die tot in de nieren. Onder deze worden enige matig verkoelende gesteld zoals pepoenen, kauwoerden, komkommers en vooral hun zaad en graswortels. Maar hiertoe geven de meeste kracht die in dunne delen verwarmen en verdrogen tot in de derde graad zoals peterselie, peterselie van Macedonië, eppe of selderij, berg eppe, grote eppe, venkel, dille, valeriaan, seseli en mansoren. Diegene die het water sterk afdrijven zuiveren ook de nieren en waterwegen door hun afvegende en doorsnijdende kracht en zetten meteen het zand af en ontdoen de steentjes die maar net als aan elkaar hangend zand gegroeid zijn. Maar waarvan verteld wordt dat ze eigenlijk verminderen en de harde en echte stenen (82) te breken maken die dun en doorsnijden zonder opmerkelijke hitte of droogte, want al te grote hitte laat een steen, die nu aan het verstijven is, noch meer verharden en brengt meteen mede in de nieren alle overtolligheid die ze onderweg vindt waarom het water soms opgestopt wordt en soms dun en helder voorbij vloeit. Van dit geslacht zijn sap van limoenen, wortels van zuring, van bramen, van asperges, van gras en klis, betonie, Adiantum en steenvaren. Sommige en niet van de minste geneesmeesters stellen hiermee zodanige geneesmiddelen die door hun scherpte het buitenste van de steen zouden afschuren en met wrijven verminderen zoals zij zeggen gebrand glas doet, eischalen, steenzaad, steen van spons, steen uit een mensenblaas of uit de galblaas van een os. Maar deze mening is niet waarschijnlijk. Want die dingen worden niet geheel ingegeven omdat ze met hun scherpte de steen in de blaas er af zouden kunnen schrappen, maar tot een fijn poeder gestampt, ja ook gesmolten en tot Magisteria gebracht. Het is waarschijnlijker dat zulks gebeurt door een zoutige geest die in hen is die zich binnen in de steen dringt en alzo vermorzelt, eveneens zoals de metalen en mineralen van het sterke water, koraal, parels en dergelijke door azijn gesmolten worden. Er zijn ook enige middelen die door een bijzondere eigenschap de steen breken zoals Joodse steen etc.

Wij zullen nu de geneesmiddelen gaan verhalen die de ontstelde nieren helpen en de nierstenen af te zetten.

Bittere en zoete AMANDELEN en ook hun verse olie en ook de hazelnoten en haar olie, jujube, sebesten, zoethout, gom van bittere amandelbomen, van kersenbomen, pistache, vijgen en van allen waarvan we verteld hebben dat ze de longen verzachten, die verzachten ook de scherpte van de nieren en de blaas, verzoeten en zetten het water af en beletten dat het zand niet tot een steentjes bijeen loopt. Solenander schrijft dat hij door steeds gebruik van de bittere amandelen, tot bescherming voor de nierstenen, daarvan tien of twaalf ingeeft voor het eten en laat er dan een roemertje wijn op drinken.

Het afkooksel van de wortel van ALTHAEA drinken doet al hetzelfde en helpt de droppelplas, neemt weg de rauwheid van de nieren en blaas. Haar zaad breekt ook de stenen van de nieren.

De vier kleine verkoelende zaden, te weten van sla, andijvie, cichorei en postelein verzachten de droogte, scherpte en hitte van de nieren.

MELOENZAAD en de andere drie grote verkoelende zaden, dat is van komkommers, kauwoerden en Citrullus zijn koud tot in het laatst van de eerste graad, doorsnijdend en afvegend van kracht en fijn van delen, vooral droog en gestampt waardoor ze het water zo sterk afzetten dat ze de nieren, die met nierstenen of steen beladen zijn, grote hulp bij brengen.

KRIEKEN OVER ZEE of de rode vruchten van Alkekengi zijn koel van aard, verdunnend en afvegend, openen de lever, zuiveren vooral de nieren en laten het water lozen.

BRAAMBESSEN, FRAMBOZEN, maar vooral AARDBEIEN en zwarte AALBESSEN (wiens bladeren gekauwd of maar gewreven en geroken worden de koude plas laten overgaan) werpen de overtollige vuiligheid uit de nieren en de blaas, drijven de nierstenen en de kleine steentjes af en vooral het overgehaalde en noch meer de Rijnse brandewijn waar ze op gestaan hebben.

WEEGBREE, te weten het zaad of gedroogd blad, opent de verstopping van de nieren en dat door een bijzondere kracht die ze heeft om dun te maken en af te vegen.

STEENRUIT, die in de apotheek voor Venushaar gegeven wordt, verzacht de pijn van de nieren en de blaas, zet de stonden en het water af en zuivert de nieren zo geweldig dat er geloofd wordt dat ze de steentjes breekt.

GLASKRUID is wat koelachtig en afvegend van kracht en te tezamen trekkend maar evenwel goed tegen de nierstenen, de rijzende steen en de droppelplas, hetzij van binnen ingenomen of van buiten opgelegd.

GRASWORTELS, kweek, zijn matig verkoelend, verdrogend en van fijne delen, helpt diegene die slecht water kunnen maken en breekt de steenachtige beginselen in de blaas wat ook het zaad doet.

ASPERGESWORTEL gestampt en met Rijnse wijn ingenomen verwekt water maken, ontlast de nieren van verstoppingen en pijn, drijft de steentjes af. Zonder dat men behoeft te geloven hetgeen Plinius schrijft in het 20^ste boek van zijn ‘Natuurlijke Historiën in het 10^de kapittel dat door zijn lang gebruik de blaas zou komen te verzweren. Vermeerderen daarboven het zaad en de lust om kwijt te worden.

STEKENDE PALM die in de apotheken Ruscus genoemd wordt, zo met haar bittere wortel als met haar bladeren en bessen met wijn ingenomen laat water maken, geneest de druppelplas, drijft de nierstenen en de steentjes af, verwekt de stonden en geneest de geelzucht.

De wortel van KRUISDISTEL of Eryngium is matig warm, maar zeer droog, geneest (83) het koliek en is zeer geschikt voor diegene die met de nierstenen, druppelplas of enig ander gebrek van de nieren of blaas gekweld zijn. Een Grieks geneesmeester, Aetius, getuigt een man gekend te hebben die door het gedurig gebruik van die wortel volkomen genezen is geweest van de nierstenen waar hij een lange tijd aan geleden had.

KAMILLEN zo ingenomen, als van buiten gestoofd, verdrijven het koliek of pijn in de darmen en laten het water en nierstenen afschieten.

Maar diegene die volgen, omdat ze heter en scherper zijn, worden voor dezelfde gebreken van de blaas en de nieren voor krachtiger gehouden.

Alle CICERS zijn warm en droog in de eerste graad, doorsnijdend en afvegend van kracht. Ze openen de verstopping, laten water maken en zuiveren de nieren, breken de stenen van de nieren en de blaas, maar het allersterkst de zwarte en kleine, daarna de rode.

TEREBINTEN of TERPENTIJN die wij tegenwoordig gebruiken is niet de echte van de ouden, maar alleen hars van Larix boom die evenwel in krachten met de echte overeen komt. De beste is wit en helder als een glas. Het verwarmt, vermurwt, verteert, zuivert en ontdoet de verstopping van het ingewand, voornamelijk van de nieren, opent de nauwe wegen, verwekt het water maken, weerstaat de verrotting, jaagt de steen en niersteen af als er twee of drie drachme ingeslikt wordt of voor diegene die niet doorzwelgen kan dan met wat van een eidooier smelten en dan met een half ons siroop van Althaea of andere en enig nat of gedistilleerd water opgedronken. Hiertoe is meestal in het gebruik de Veneetse terpentijn die veel helderder is dan de gewone en wordt door dr. Dodonaeus gehouden voor de vochtige hars van de witte dennenboom die in Italië Lagrimo heet. Die belast, om de terpentijn zeker te gebruiken, dat men zich voor het eerst in te geven, wast met enige verkoelende wateren, hetzij van weegbree, hetzij van sla om door hun verkoelende kracht de scherpte van de terpentijn wat te temmen en zijn hitte te matigen. Dan wij achten dit onnodig. Want hoe meer men het wast, hoe het wel blanker en witter wordt en daarom voor het oog aangenamer, maar er wordt daarmee ook zijn afvegende en zuiver makende kracht verminderd en afgewassen die veel in die kleine scherpte bestaat. Dit is net zoals sommige om de alsem zijn felle bitterheid te benemen en zo aangenamer te maken om die vier en twintig uren te weken in muskadelwijn of andere zoete wijn en dan daaruit te nemen en te laten drogen waardoor hij een grote rok van zijn werking uittrekt omdat de deugd en kracht, zoals de naarstige kruidbeschrijvers Lobel en Dodonaeus zelf wel aangewezen hebben. Dan de terpentijn mag wel gewassen ingegeven worden als men de witte vloed of het aflopen van het zaad wil tegen houden.

BIJVOET die in wijn gekookt of gedroogd en gestampt of het sap met wijn ingenomen of ook van buiten met het afkooksel stoven of baden zet de nierstenen af en laat de steen breken.

PIMPINELLE met wijn gedronken laat de steen breken en als het gekookt is helpt het de druppelplas.

WILD VLAS of Linaria (dat hier om de stad in menigte voortkomt) is heet en droog in de derde graad, bitterachtig van smaak, ontdoet en zuivert de verstoppingen uit koude en slijmerige vochtigheden van de lever en milt, scheidt de groeiende nierstenen en drijft sterk (waarom het bij sommige Urinalis genoemd wordt) het water af waartoe zelfs ook zijn gedistilleerd water met groot voordeel gebruikt wordt in leverzuchtige, miltzuchtige en waterzuchtige. Adam Lonicerus schrijft dat als een drachme van de wortel met wijn of enig gedistilleerd water ingegeven wordt het de steen breekt en uit het lijf drijft.

De bladeren, wortelen en vruchten en noch meer de zaden van Paliurus hebben een doorsnijdende kracht, geschikt om de steen te vermorzelen en het water af te drijven. Bij gebrek van die kan de steen van de jujube genomen worden.

IJZERKRUID of Verbena is koel en droog met een tezamen trekking. Zijn afkooksel, sap, gedistilleerd water of gestampte wortel doen grote dienst aan de nierstenige.

GULDEN ROEDE is warm en droog in de tweede graad, reinigend en afvegend met enige tezamen trekking. Ze verwekt het water maken, jaagt de nierstenen uit de nieren en breekt de steen. Arnoldus de Villanova, een oud geneesmeester, schrijft geprobeerd te hebben bij iemand, die met de steen in de blaas gekweld was en dit versnipperde kruid onder eieren geroerd ‘s morgens at, negen dagen achter elkaar en dat de steen daardoor kwam te breken. Maar dit is niet zo zeker.

STEENBREEK heeft twee geslachten, het ene is groot en heet bevernaart, het ander is klein en wordt bevernelle genoemd. Hun wortels en zaad verwarmen en verdrogen in de derde graad en zijn bovendien heel dun en fijn van delen. Ze drijven het water veel krachtiger af dan de pimpernel, genezen de druppelplas, openen de (84) de verstopping van de lever, milt en vooral van de nieren en blaas, ze ontdoen en breken de stenen die daarin vast aan een zijn en zetten die met kleine stukjes af waardoor ze hun echte naam van steenbreken gekregen hebben.

ZEEVENKEL die in de apotheken met de naam van Creta marina bekend is, is warm en droog in het begin van de derde graad, afvegend en zuiver makend. Van deze zijn de bladeren, zaad en wortels in het gebruik die of elk apart of alle tezamen in wijn gekookt en gedronken water laten maken, genezen de druppelplas, breken de steen van de nieren en helpen de geelzuchtige.

STEENZAAD of PAARLKRUID die in de apotheken Milium Solis genoemd wordt is er in twee soorten, groot en klein, doch beide warm en droog tot in de tweede graad. Met wijn gedronken breekt het de steen, zet het water en nierstenen af en geneest de druppelplas. Vooral als er een half lood van dit gestampte zaad met vrouwenzog gedronken wordt is het voor de vrouwen die verlossen gaan een bijzondere en haastige hulp. Dan daartegen is het kleine steenzaad beter dan het grote.

WATERKERS is opmerkelijk en werkelijk warm en droog, scherp van smaak en dun van delen, zet het water sterk af, helpt de koude plas, drijft de nierstenen uit de nieren en vermorzelt de steen. De meeste geneesmeesters gebruiken het afkooksel, maar foutief, omdat alle kracht bestaat in zeer fijne en salpeterachtige stof die in het koken vervliegt. Waarom het ‘t beste is dat ze in een stenen mortier gestampt en het sap met wijn uitgeperst wordt.

NETELS zijn mede scherp en dun van delen en zo sterk afvegend dat ze de buik week maken, de verstopping van de nieren ontdoen en de stenen breken. Daartoe is noch krachtiger het sap van DOVE NETELEN met witte bloempjes.

PRANGWORTEL of STALKRUID (zo genoemd omdat het water waar het of de wortel in gekookt is en de paarden te drinken gegeven wordt hun lang opgehouden plas laat voortkomen) gewoonlijk met de Griekse naam Ononis genoemd, is verwarmend en verdrogend in de derde graad, dun makend en doorsnijdend. Waardoor de schors en vooral van deze wortel die met wijn gemengd en ingenomen wordt het water laat lozen, de nierstenen afschieten en de steen breken. In veel landen wordt deze schors in suiker of honing gekonfijt. Sommige eten ook de jonge scheuten van het kruid voor ze stekelig worden en vooral de bovenste toppen voor salade, net als asperges, die ook in pekel of azijn bewaard en eveneens net als kappers of sautenelle op tafel komen.

PETERSELIE opent de met haar bladeren, zaad en wortels de verstoppingen, verwekt het water maken, zuivert de nieren en de blaas en vermorzelt haar stenen, hetzelfde doet ze ook als het van buiten gestoofd of er in gebaad wordt.

PETERSELIE van Macedonië is heet en droog in de derde graad, haar wortel en voornamelijk het zaad drijft het water af en als het opgedronken wordt verzacht het de pijn van de nieren en de blaas.

VENKELWORTEL als ook de bovenste toppen zuiveren de onreinheid van de nieren en de blaas, laten water lozen en zowel van binnen ingenomen als van buiten er op leggen

MAGGI is van wortels, bladeren en zaad warm en droog in het begin van de derde graad en dun van stof. De gedroogde wortels met wijn ingegeven versterken de maag, helpen die om de spijs beter te verteren en de onrijpe vochtigheden verteren en laten water lozen. Verdrijven mede de winderigheid en opblazing waartoe ook zeer nuttig zijn de groene bladeren die met wijn gestampt worden en het uitgeperste sap warm ingegeven. Het zaad heeft dezelfde krachten en daarboven verwekt het de maandstonden en drijft de nageboorte af, zuivert de nieren en de blaas.

RADIJS, zowel de wortel als het zaad, heeft een afvegende kracht om de nieren te zuiveren, water af te zetten en de nierstenen te ontdoen en af te drijven.

VOGELNEST, kroontjeskruid of wilde pastinaken, die niet zonder reden voor de Candische Daucus (Athamanta) gebruikt worden, zijn eerst door hun zaad en daarna mede door hun wortel verwarmend en verdrogend tot in de tweede graad meteen ook ontsluitend, openend en dun makend. Drijven het water zo sterk af dat ze meteen de nierstenen af zetten.

SERMONTEINE of Seseli van Marseille, wiens zaad en wortels gewoonlijk maar gebruikt worden, is geschikt om het water te laten rijzen, de druppelplas te genezen en de stonden te verwekken. Al dezelfde kracht heeft mede het MOORSE SESELI

KLISSEN, te weten de wortel, zet het water en de nierstenen af wat het zaad noch krachtiger doet zodat het ook de steen zelf breekt en vermorzelt.

De scherpe en bitterachtige wortel van PIOEN die met wijn wordt ingenomen verzacht de pijn van de nieren en blaas, het zaad neemt in de kinderen de beginselen van steen weg (85) BREM, dat is de twijgjes of topjes, bloemen en vooral de zaden, zijn doorsnijdend en dun makend van krachten, zetten het water af en laten de steen in de nieren en blaas vermorzelen, meteen ook de stof waar ze van groeien uitjagen.

JENEVERBESSEN zijn heet in de derde en droog in de tweede graad, verdunnen, openen en verteren. Zijn de maag en borst aangenaam, genezen de pijn van de zijden, zuiveren de nieren, zetten het water af en breken daarin de steen, maar als ze wat te veel gebruikt worden verwekken ze hoofdpijn.

LAURIER bladeren en BAKELAAR helpen zo met stoven als baden de gebreken van de blaas, de schors van de wortel zuivert de nieren en vermorzelt de steen.

KALMUS laat water maken, geneest de druppelplas en de gebreken van de blaas

De wortel van CYPERUS of wilde galigaan doorsnijdt zonder scherpte, drijft het water en de nierstenen af.

CARDAMOMUM van deze tijd (want we hebben het echte van de ouden niet) wordt gerekend voor heet en droog tot in de derde graad. Laat water maken, is goed tegen de druppelplas en de slapte of pijn van de nieren en breekt de steen, een drachme zwaar met de schors van laurierwortel en wijn ingegeven.

MEMMEKENSKRUID of Lonicera caprifolium is geweldig heet en droog, laat met zijn bladeren en noch sterker met zijn vruchten of bessen het water lozen en drijft de steentjes af, maar te veel of te vaak ingenomen verwekt het bloedig water. Daarom moet het geenszins onbedachtzaam binnen het lijf gebruikt worden en vooral niet door de vruchtbare vrouwen die daardoor niet alleen onvruchtbaar worden, maar ook in nood van het kind verlossen. Evenwel raden sommige zwangere vrouwen aan die niet goed verlossen kunnen, het gewicht van een drachme van de bessen met wijn in te geven. En de geleerde professor van Montpellier, Rondelet, heeft het gebruik van dit kruid wederom vernieuwd om het baren lichter en korter te maken en geeft het water daarvan te drinken van anderhalf tot twee en drie ons toe met een drachme poeder van lavendelzaad.

MISPELSTENEN die klein gestampt en met enig nat, zoals verhaald is, ingenomen worden verwekken het water, drijven de nierstenen uit de nieren en verminderen de steen van de blaas. Het is opmerkelijk, schrijft de Italiaanse Brasavolus, dat niet tegenstaande de mispelen (te weten de onrijpe) van tezamen trekkende en stoppende krachten zijn, het poeder evenwel de stenen in de nieren zeer laat afnemen wat hij zegt door de ervaring dat zelf ondervonden te hebben.

In de galblaas van een OS groeit een murwe steen en als die in wijn gelegd wordt dat die terstond (dat heb ik ook gezien van diegene die uit de galblaas van een mens komen) geel kleuren. Deze wijn wordt alle dagen bijgegoten en zolang gedronken totdat de steen geheel verteerd is waarvan enige schrijven bevonden te hebben dat het de stenen laat breken. Dezelfde kracht heeft Lapis Judacius en andere stenen die uitvoeriger in ons steenstuk beschreven zijn.

KREEFTENOGEN kunnen al hetzelfde en ook haar schelp die tot poeder gestampt of ook geheel in een pot tot as gebrand en met wijn of enig gedistilleerd water ingegeven wordt. Ik heb een man van Nijmegen gesproken die me een doosje vol van allerhande steentjes toonde en zei dat hij die het meeste kwijt geraakt is door wijn die hij gegoten had op verse en levende (want anders zei hij dat ze niet geschikt waren) kleine kreeften die daar in de Maas gevangen waren, gestampt en uitgeperst en dan gedronken. Dan omdat die hier niet zo vers komen, zo heb ik daarvan geen ervaring kunnen nemen.

De KAKEN van een SNOEK als ook zijn VEL worden door sommige voor een groot en verborgen geneesmiddel geroemd tegen de steen en met wijn of enig steen brekend water ingegeven, waartoe ook gebruikt wordt het VLIES van een HOENDERMAAG.

PISSEBEDDEN worden door de Franse geneesmeester Hollerius en onze Nederlandse Heurnius zeer geprezen om het water (waarvan ze gemakkelijk hun naam hebben) af te zetten en de stenige stoffen uit de nieren te drijven. Hollerius geeft er vijf in met drie ons water en schrijft dat ze wonderbaarlijk helpen diegene die met de steen in de nieren gekweld zijn. Heurnius laat ze stampen met zure wijn en hetgeen dan door een zeef gedaan is geeft hij te drinken. Dan dienen ze alle tevoren wel schoon met wijn gezuiverd te zijn. Hun wonderbare kracht om zelfs de stenen in de blaas te laten smelten en tot slijm te laten afgaan wordt zeer uitvoerig beschreven door de Italiaanse Augenius en noch nader van diegene die zegt het in zichzelf uitgeprobeerd en alzo bevonden te hebben, de Duitse Laurenbergh. De doorluchtige ridder Digby heeft me verklaard hetzelfde in andere gezien te hebben.

SALPETER was er bij de ouden in drie vormen, natuurlijk, gemaakt en Aphronitrum wat was als de bloem van Nitrum en leek veel op de dauwachtige ruigte die aan de ziltige muren uitslaat. Wij hebben tegenwoordig maar een geslacht van Nitrum, te weten ongekookt Boreas wat enige houden voor gegraven Nitrum. Dit wordt klein gestampt en in een smeltkroes gedaan en met bloem van zwavel twee a drie maal uitgebrand en van zijn vettigheid gezuiverd en als het uitgegoten wordt is het zeer wit en aangenaam van kleur en wordt Sal Prunelle genoemd omdat het goed is voor de Prunella of bruine als het in de mond gehouden of er mee gespoeld wordt. Sommige evenwel gebruiken Salpeter liever onbereid omdat ze geloven dat hij door het branden van de zwavel enige kracht verliest.

Salpeter is een bijzonder middel om door te snijden, te zuiveren en alle bederf te beletten en weg te nemen. Wordt meestal gebruikt in allerhande koortsen, inwendige ontstekingen, pleuris, keelblaren, in allerlei verstoppingen en vooral van de baarmoeder, nieren en blaas, laat het water en de nierstenen wakker afschieten als het van een half tot een geheel drachme met wat Rijnse wijn warm wordt gedronken. Men mag daar ook een half ons siroop Althaela Fern bij doen of enige andere naar de gelegenheid, maar geen olie van koperrood (dat anders onder anderen goed wordt gemengd) omdat salpeter en koperrood de kracht van sterk water tezamen brengen wat ons lichaam niet kan verdragen.

(2) De voornaamste mengmiddelen die uit de verhaalde enkelvoudige in de apotheken klaar gemaakt staan zijn siroop van Venushaar, van limoenen, van heemstwortel, van Fernelis, van radijs, Electuarië Disapermaton en Lithontribon (olie van Heraclinum en suiker). Sommige hebben ook de wortels van kruisdistel en klissen gekonfijt (zo kunnen ook de anderen ingelegd worden) en het klissenzaad zoals vuurzaad in suiker gebakken. Enige trekken met malvezij een extract uit de prangwortel en distilleren er water uit. Welk water, met de extracten gemengd, het water sterk afzetten en de maandstonden bevordert en de verstopping van de milt en lever opent, maar boven alles de steen van de nieren en blaas vermorzelt en uitdrijft. Zo kan men ook gedistilleerd water houden van dezelfde prangwortel, van aardbeien, zwarte aalbessen, Alkekengi, jeneverbessen en andere. Dan altijd is er de olie van zoete en bittere amandelen te vinden waarvan Matthiolus de bittere voor de beste keurt. Andere prijzen daarboven de verse olie die uit hazelnoten geperst is. Dan de olie van schorpioenen, dat is bittere amandelolie waar schorpioenen in geweekt zijn, toont meer kracht om het water en de steentjes uit de blaas te drijven en vooral als het met kervel gesmoord is en op het geslacht gelegd is.

Er worden ook dadelijk dranken klaar gemaakt die op verschillende manieren naar de gelegenheid, voorgeschreven worden, sommige om te verzachten, sommige om te zuiveren en de nierstenen of steen af te drijven waarbij men soms geschikt doen kan Oximel Scylliticum (azijn en water van Urginea). Zo kunnen ook poeders en conserven gemaakt worden op de wijze die nu meermaals is aangewezen. Als mede stovingen en baden, zo om de lendenen en zijdepijn te stillen als om de stenen te breken, van het afkooksel van de verhaalde enkelvoudige van wiens overschot met meel van fenegriek en gestampt zaad van heemstwortel en dergelijke met ganzen- of konijnenvet een goede pap gemaakt kan worden. Als ook een smering uit olie van leliën, kamillen, vrucht van laurier, Nardus, schorpioenen en terpentijn

Sommige zijn ook zeer nuttig om in de klysma’s gemengd te worden, ja om alleen voor een verzachtende klysma te strekken nadat de vuiligheid tevoren uit de darmen gezuiverd is.

Het XVIII. Capittel.

Simpele Genees-middelen voor de Lijf-moeder,

1. Om haren onmatigen vloet op te houden,

2. Die te veel opgehouden wert te doen komen,

3. Om de Lijf-moeder te verstercken.

4. Hoe uyt de selvige de Mengel-middelen bereyt werden.

Onder de genees-middelen, die behulpsaem voor de Lijf-moeder gehouden werden, stellen sommige haren onmatigen Vloet, sommige reynigen ende wasschen de selvige van de overvloedigheden, sommige strecken alleen tot de Versterckinghe.

(1) Die den loop van de stonden teghen-houden, zijn meest al kout van aert, verdooven het Teel-zaet, betemmen de geyligheydt, ende houden (87) de Op-stijgingh teghen: anders en treckt oock de Lijf-moeder van Koude dinghen gantsch geen voordeel.

PLOMPEN, insonderheydt die een witte wortel hebben, genesen de Vrouwen-vloet, beletten de geylighe droomen, ende verdooven het Teel-zaet.

GRANAET-BLOEMEN door haren verkoelende, droogh-maeckenden, ende t’samen-treckende aert, houden de stonden, en andere Vloet tegen.

Het Saet van SMACK in plaetsche van zout by de spijse gedaen, ende het af-sietsel te drincken gegeven, stopt de stonden der Vrouwen, ende haren witten vloet. Het selvighe doet oock het af-sietsel van de tacxkens ende noch stercker het sap uyt de bladeren ende jonge stelen geperst, ende in de Son gedrooght.

Bereyden HERTS-HOREN, ende YVOIR tot geheel fijn poeyer gebragt, sijn seer dienstig voor Vrouwen die te seer verloopen, wegh vloeyen, ende met eenig bequaem nat ingenomen.

PORCELEYN stelpt den Vrouwen-vloet, ende bedwinght de Geyligheydt, met haer Droomen.

WEECHBRE verkoelt, ende verdickt, waer over sy alderhande Bloeden stelpt, ende gelijck sy den Buyck-loop, so houdt sy oock alderhande Vloet van den Lijf-moeder teghen, ende wert voor een Pessus tot de Opstijgingh van onderen opgesteken. Tot al ’t welcke DONDERBAERT oock dienstigh is, in den derden graed koel wesende, ende wat verdroogende.

(2) Maer de Genees-middelen, die de stonden verwecken, sijn meestendeel heet in den derden graed, sonder even-wel geweldigh te verdroogen. Sodanighe zijn bitter en scherp van smaeck, welckers macht soo groot is, datse behoudens hare krachten, in de vergelegenste deelen konnen doordringhen, ende de mondekens van de Aderen ontsluyten, de Dicke vochtigheden verdunnen, ende de Taeye afvegen; ende eenighe door bysondere eygenschap met de stonden de Lijf-moeder van andere vuyligheydt suyveren. Onder de selvighe zijnder weynighe die de Nageboorte af-drijven.

CAMILLE-BLOEMEN zijn werm ende droog in den eersten graed, dun van deelen, verterende ende pijn versachtende. Gedroncken ende ingebaedet, setten sy de stonden af, versachten de hardigheyt van de Lijf-moeder, ende verdrijven de windachtigheydt.

BETONYE suyvert de Lijf-moeder, ende en versterckt niet te min, ende behout het Schepsel: is seer nut voor swangere Vrouwen, die den witten, ende vuylen Vloet hebben.

LAURIER verwermt ende versacht, ende sijn af-sietsel werdt bequamelick gegoten in ’t badt voor de Vrouwen, alsoo hy oock sonder gevaer in bevruchte Vrouwen de vuyligheydt van de Lijf-moeder afveeght; hoe wel Plinius hier van anders oirdeelt.

LELYE, wert met wortel, bladeren, ende bloem gebruyckt, gebraden ende met Olye van Rosen gestampt, ende van onderen ingesteken, versacht de Lijf-moeder, de selfde oock sachtelick suyverende.

MATER, ofte Moeder-kruydt is heet in den derden, ende droogh in den tweeden graed, afvegende, suyverende, ende openende. Sy brenght groot behulp aen de gebreecken van de Lijf-moeder, verwekt de opgestopte Maent-stonden; ende in Badt gebruyckt versacht de hardigheydt van de Lijf-moeder, ende doet de Opstijging neder gaen.

CLAVEREN, te weten de groote, ende wel-ruyckende, zijn heet, ende droogh in den derden graed. Sy setten het water gemackelick af, verwecken de stonden ’t zy ingegeven, ofte in een Pessus gebruyct, ende beletten het Opstijgen van de Lijf-moeder.

De wortel van PEONYE, ende sijn swart saet, met wijn ingenomen, helpt de pijne ende Opstijging van de Lijf-moeder.

CONFILIE DE GREYN is bequaem, soo ingenomen, als ingeseten om de Maent-stonden te verwecken, ende het Ontfangen te bevorderen.

De Genees-middelen, die noch stercker de Maent-stonden verwecken, ofte de Lijf-moeder suyveren, zijn ondienstigh, ende schadelick voor een swanghere Vrouw, alsoo eenighe de Vrucht bederven.

DICTAMMUM is heet ende droogh in den derden graed, seer fijn van stoffe. De bladeren ende wortel zijn bequaem om den stonden af te setten, doen gemackelick Baren, versachten de Na-ween, drijven de Nae-geboorte, ende doode Vrucht af, ’t zy met wijn inghenomen, ofte op ’t vyer geleyt, ende de beroockinghe daer af ontfanghen. Het beste, ende meeste wascht in ’t Eylant eertijdts Creta, ende teghenwoordigh nae de voornaemste Stadt (1) die hier met (2) Retimo in ’t verschiet afgebeelt is, Candia genoemt. Insonderheyt (88) groeyt het op den bergh Dicte, daer het oock den naem van voert: als mede aen een anderen bergh Ida genaemt. Daer van schrijft de poeete Virgilius 12. Aeneid, dat de geyten (andere segghen oock van Herten) de Geyten, als sy geschoten zijn, dat (3) kruyt eten, waer door de pylen terstont uyt-vallen, ende de wonden genesen. Ghelijck Virgilius daer van mede getuyght op de gemelte plaets, sprekende van den gequetsten Eutas.

Daer Ida, dicht begroeyt van alderhande boomen, Haer tot het water neyght en spiegelt in de stroomen. Nam Venus haren gangh, en vonter seker kruyt, Dat meest uyt harde steen of op de rotsen spruyt: Het is van schoone veruw wanneer het plag te bloeyen Het aerdigh purper-root dat schijnter in te gloeyen. Sijn loof is jeughdigh groen, en van een groote kragt, Vermits het heylsaem is, en alle pijn versacht. De geyten van het wout die in het wilde leven, En op een harde klip of in de hooghten sweven. Die kennen dit gewas als haer een yser pranght, Of dat een stale schicht haer in de leden hanght. Want als van dit gewas de bange dieren eten, Soo wort het yser los, hoe diep het is geseten. En geeft hem uyt het vleysch. Dies zijn de geyten bly En springen in het wout van alle smerten vry.

POLEYE is van seer dun-maeckende kracht, waer door het in-genomen, de Stonden, Nae-geboorte, ende doode Vrucht af drijft. Tot een badt, ofte stovingh gebruyckt, geneest de harde, ende verdraeyde Lijf-moeder. Ick gebruyck in plaets van de gemeene, de Herten-poley, als lieffelicker, ende krachtiger, daer in volgende mijn Meesters van Montpellier.

MARIOLEYNEN in-gedroncken, ofte van onderen geset, verweckt de Maent-stonden.

BASILICUM in salaet gegheten, suyvert de Lijf-moeder, ende verweckt lust tot by-slapen.

OREGO doet met sijn dun-maeckende, ende openende kracht de Maendt-stonden voort-komen.

MALROVE is de Vrouwe, die niet gesuyvert en werden, seer dienstigh, drijft de Stonden, ende nae de verlossinge de Nageboorte af, ende verlicht den Arbeyt.

SCORDIUM ontsluyt de Lijf-moeder, verweckt de Stonden, ende wackert den Arbeyt ’t sy gedroncken, ofte daer in gebadet.

BACCHARIS is soo lieffelick van reuck, dat men eertijdts van haer wortelen, gelijck Plinius betuyght, Welruyckende Salven plach te maecken, van de welcke oock gewach gemaeckt wert by den Grieckschen poeet van bly-eynde spelen Aristophanes. Is mede in voorlede tijden gehouden geweest voor bequaem om alle Tooveryen ende Besweringhen te beletten, ende de quade Tongen machteloos te maeken. Sulcx blijckt uyt de Prince van de Latijnsche poeeten Virgilius in sijn Herder-dichten

--Baccare frontem Cingite, ne vati noceat mala lingua futuro ende daer hy ’t kint van den Borgemeester Asinius Pollio geluck wenscht

At tibi prima puer nullo munuscula cultu, Errantesque hederas, passium cum Baccare tellus, Mixtaque ridenti colocasia sundet acantho.

De wortel van onderen geset, doet de Lijf-moeder openen.

BYVOET is werm in den tweeden, droogh in den eersten graed, dun van deelen, in-ghenomen, ofte tot stovinghen ende baden gebruyckt, set de maent-stonden af, opent de geslooten Lijf-moeder, doet de Nageboorte, ende doode Vrucht af-schieten. Zijn sap met Myrrhe gemengt, ende van onderen geset, treckt uyt al ’t gene in de Lijf-moeder overtolligh is.

De Wortel van CYPERUS tot een stovinge bereyt, helpt de verkoude, ende beslooten Lijf-moeder ende verweckt de Maent-stonden

VALERIAEN, is werm ende droogh in den tweeden graed, doet in een stovinge de stonden, ende het Water af-schieten.

De Wortel ende het saet van ME-KRAPPE konnen van bovenen ende onderen de stonden, Nageboorte, ende doode Vrucht quijt maken. (89)

SESELI geneest met Wortel, ende Saet de Opstijging van de Lijf-moeder: lost de Stonden, ende doode Vrucht.

WYN-RUYT door snijt, ende verteert, set de Stonden af, verdrijft de opblasende geswellen van de Lijf-moeder in Olye gekoockt, ende ingespeut, verlost van opstijging, met Honing ghestampt, ende van onderen geset blust de Geyligheyt, ende ’t Zaet uyt. Het selfde doet het DAUCUS-SAET.

CALAMINTHE is scherp ende bitterachtigh, dapper doorsnijdende, ende afvegende, drijft de Stonden soo sterckelick af, datse oock de doode Vrucht, ’t zy ingenomen, ’t zy van buyten gebruyckt, af-jaeght.

SAVEL-BOOM is heet ende droog in den derden graed, ende dapper fijn van deelen, scherp, ende gheweldig doordringende. In Wijn gesoden, ende ghedroncken, doet soo sterckelijck Water-maken, datter ten laetsten bloet nae volght. Verweckt oock, indien yet anders, geweldighlijcken de Stonden, drijft de Nageboorte, wanneer sy de Vrucht niet terstont en volght, uyten lijve, als mede de doode Vrucht, dan is doodelijck voor de levende.

ARISTOLOCHYE, soo wel de Ronde, als de Langhe, met Myrrhe, ende Peper inghenomen, ofte oock van onderen gheset, maeckt dat de Stonden, Nagheboorte, ende doode Vrucht af-schiet, ende reynight de Lijf-moeder van haer vuyligheyt.

De Wortel van GENTIANE in-genomen, verdunt, veeght af, suyvert, ende opent de verstoptheydt: ende niet alleen in-ghenomen, maer oock ghesedt kan de Stonden, ende Nagheboorte uyt-sluyten.

LISCH-WORTEL in een stovingh ghebruyckt, versacht ende opendt de Lijf-moeder, treckt de Stonden, ende op de wijse van een Set-pil, de doode Vrucht, ghelijck oock doet den HASEL-WORTEL.

MYRRHE is dun-makende, ende sterck suyverende, versacht de verharde Lijf-moeder, ende opent die ghesloten is, set de Stonden ende doode Vrucht af, insonderheydt die Stacte ghenoemt wert. De welcke by Dioscorides anders niet en is, als de vettigheydt van Myrrhe met waters ghestampt, ende uytgheperst. By Serapio, ende d’ander Arabische Genees-meesters, als oock in de Winckels werdt het Styrax liquidà ghenoemt. Hare krachten volghen STYRAX ende BDELLUM.

BEVERSWYN ofte Castoreum, is de swezer van een viervoetigh beest, een dogh niet seer ongelijck, dan korter van voeten, met vijf teenen, gelick de Bergh-muysen, Bever, Fiber, ende Castor genoemt. Het leeft te water, ende te lande, ende treckt uyt beyde sijn voedsel. Hier van is voor desen ghelooft gheweest, ende al van deftighe Schrijvers betuyght, dat als hy nae-gejaeght werdt, wetende de oirsaeck, zijn selven de swezeren af-bijt, ende alsoo ontkomt. Redimunt, seyt Cicero, se ea parte corporis, propter quam maxime expetuntur. Waer op mede slaet de Poëet Iuvenalis in zijn 12. Schimp-dicht

De Bever heeft de kunst om Iagers af te weren,. Schoon dat hem in den loop sijn trage leden deren; Want als hy wort vervolght of wel verneken sit. Soo scheurt hy van hem af zijn edel manne-lidt. Het beest dat heeft verstant, en weet op vaste reden Dat hem de jager soeckt alleen om dese leden; En daerom lijt het pijn, en mist zijn liefste deel; Soo groot is sijn gedult, uyt liefde van ’t geheel.

De landen by Pontus, dat men nu de Swarte Zee noemt boven Constantinopelen, plagten eertijts veel Beverswijn uyt te leveren, ghelijck oock de Poëet Virgilius getuyght in ’t eerste boeck van zijn Lant-winninghe; daer hy verhaelt, dat elck Landt volgens sijnen aert wat bysonders voort-brengt; wiens verssen aldus ghevolght zijn:

Siet hoe dat yder lant heeft sijn bescheyden aert, En hoe het in de vrucht sijn wesen openbaert, De geelen Indiaen, uyt sijn vermaerde landen, Sent ons den Olifant, en syn yvoire tanden, Hondura geeft haer verw, Gunea ’t edel gout, En Pontus Beverswijn, en Belen ebben-hout; Het suycker Pharnanbouck, en uyt het lustig Suyden Koomt Wierook, Muskeljaet, en alle soete kruyden, Noch isser ander lant dat geeft ons root korael, Of sijd’, of sachte wol, of loot en vinnigh stael. Dit sagh den ouden tijt, dit weten onse dagen, Een lantschap kan alleen niet alle vrugten dragen, Een yder geeft het zijn’al naer het gaven heeft; So koomt het dat de mensch van al de werelt leeft.

Waer op den uytlegger Servius gheschreeven heeft, dat het woordt Virosa Castorea beteyckent Vergiftigh Beverswijn. Want, seydt hy, al streckense vele voor een Genees-middel, soo scheyden evenwel de Swanghere Vrouwen door zijnen reuck van kindt. Maer is beeter dat Virosa verstaen wert van den zwaren ofte stercken reuck, (daerom oock by andere gheleghentheydt Castoreus odor, voor stinckende by Plinius ghebruckt) die het Beverswijn van hem geeft, waerom het oock Castoreum grave van den Poëet Lucretius, ende in ’t Griex Baryosmon, ende Bromodes, dat is Swaer van reuck, ende Stinckende (ghelijck die woorden mede wel uytgheleydt zijn by de Heer Claude Saulmaise, Ridder, ende Raets-heer van den Koningh van Vranckrijck, in zijn Plin. Observat. fol. 361. alwaer hy oock schrijft dat het woordt Virus by de Oude voor quade reuck, ofte stanck ghebruyckt wert) van Dioscorides gheheeten is. De selve Servius dwaeldt oock, als hy, siende op ’t ghene verhaeldt is, den (90) name van Castor treckt â castrando, van lubben: dewijl dat gheen Latijnsch, maer een Griecx woort is, ende Kastor komt van Gaster, dat is, buyck (waer van sommighe onse Gasten trecken, al of sy maer quamen om den buyck te vollen) die hy gansch dick, ende voor-uyt stekende heeft, ghelijck hy oock uytghebeeldt wert van den grooten Rechts-geleerde Alciatus in zijn 152. Sinne-beelt: alwaer hy mede volght het ghemeene ghevoelen van af-bijten, daer het nochtans al van oudts wederleydt is by Dioscorides, segghende dat de Swezeren van de Bevers, haer niet uytwaerts en begheven, ghelijck in de Bocken, maer datse, ghelijck in de swijnen, inghetrocken, ende vast aen ’t lijf staen, even-eens als de halve Pilaren in de muyr (want soo wert seer wel het Griecx woordt Proctupa van den wel-ghemelden Heere Saulmasse uytgheleydt in ’t Fransch en demie bosse, fol. 1047.) ende over sulcx onmoghelijck te wesen dat het beest daer by konde komen, om deselvighe af te bijten. Wat den aert van het Beverswijn belanght, ick vinde al veel meer der Schrijvers, die het voor vergiftigh ghekeurt hebben. De Poëet Lucretius heeft het selvighe in sijn 6. boeck af-ghebeelt met dese verssen:

Est etiam magnis Heliconis montibus arbos, Floris odore hominem tetro consueta necare, Scilicet haecideo terries ex omnia surgunt; Multa modis multis multarum semina rerum Quod permista gerit tellus, permistaque tradit. Nocturmumque recens extinctum lumen, ubi acris Nidore offendit nares, consopit ibidem: Deycere ut privos qui morbus saepe recumbit, Et manibus nitidum teneris opus effluit eii, Tempore eo si odorata est, quo menstrua solvit.

My en is oock niet onbekendt dat de Arabiers, ende de nieuwe Genees-meesters, haer volghende, mede ghewach maecken van het vergift van de Beverswijn, maer ick en kan niet denkken, dat sulcx anders siet, als op ’t ghene dat alreede bedorven, ende verrot is; want door de bedervinghe vervallen soodanighe dinghen lichtelick tot een quaetaerdighe, ende veninighe hoedanigheydt, ghelijck men siet aen Gerstighe Noten, ende dierghelijcke. Nu het Beverswijn kan seer lichtelick bederven, als vochtig, ende noch besloten zijnde in een blaesjen, te meer als het, om zijn vochtigheyt wel uyt te doen dampen, in gheen drooghe ende luchtighe plaets opghedroogt en wert. Maer anders wel waerghenomen zijnde, is het een seer bequaem Ghenees-middel voor alle koude Ghebrecken der Herssenen, set neder door zijnen stercken reuck de Lijf-moeder, die als een bysonder dier (ghelijck de wijsgierighe Plato spreeckt) in den buyck van de Vrouwen woeldt, ende wel-ruyckende dinghen volght, stinckende vliet. Met Foley in-ghenomen drijft het Stonden, doode Vrucht, ende Na-geboorte af.

DUYVELS-DRECK wert ghenoemt nae zijnen grooten stanck, ende in Brabant met den drollighen naem Fierilonfansa in de winckels Assa foetida, mede van weghen de onaenghenamen reuck, waer door het bequaem is, om de Opstijgingh van de Lijf-moeder neder te setten. Het is een gom, ofte sap van seecker kruyt, dat noch niet wel bekendt en schijnt te wesen. Meest al de Kruyt beschrijvers houden het te komen van Laserpitium, uyt Syrien ofte Medyen, dan sulckx wert zeer gheleerdelick wederleyt van den nu meer wel-ghemelten Heere Saulmaise, fol. 360. van ’t selfde boeck.

De gomme GALBANUM niet alleen van binnen ghebruyckt, maer oock buyten opgheleyt, doet de Stonden doode Vrucht scheyden.

TACAMAHACA op een kool gheleydt zijnde, doet door haren zwaren reuck de Opstijginghe des Lijfs-moeders neder gaen, ende op de Navel plaester-ghewijs ghestreken, houdt de selvighe op haer plaets.

Al ’t selfde doet oock de CARANNA.

SAGAPENUM is een gomme, de welcke met Honigh-water in-ghenomen zijnde, de Stonden krachtigh afdrijft, maer de Vrucht hindert.

OPOPONAX ondoedt, ende versacht de Opswellinghe, ende Hardigheydt van de Lijf-moeder van buyten opgeleyt zijnde, verweckt de Stonden, maer beschadight de Vrucht.

(3) De Genees-middelen, die ghehouden werden de Lijf-moeder te verstercken, zijn tweederhande. Sommighe gheven aen de selvighe kracht, ende behouden het Schepsel, andere onderhouden haer met een ghematighde wermte, ende verterende vloeyende vuyligheydt, zijn bitterachtigh ende welruyckende, op datse te ghelijck zouden openen, de natuyrlijcke Wermte als aenblasen ende door de lieffelijckheydt van den reuck de Lijf-moeder vermaecken. Van den eerste slagh zijn.

HERTS-TONGE, in de Apoteecken met den naem van Bistorta bekendt, is matelijck koel, ende droogh, stelpt door zijn t’samen-treckende kracht de Stonden, versterckt de Lijf-moeder, behoudt ende onderhout het Schepsel, soo van buyten als van binnen gebruyckt met Noten Muscaet ende Nagelen.

CORAEL soo in-ghenomen, als van onderen geset, hout de Stonden tegen, ende geeft kracht aen de Lijf-moeder, ende de Vrucht.

COSTUS heeft een verwermende kracht, verweckt het Water-maken, drijft de Maent-stonden af, suyvert de onsuyverheydt van de Lijf-moeder soo in stovinghen, als beroockinghe ghebruyckt (91) Helpt oock tot het ontfanghen.

NAGELEN ’t zy in-ghenomen met milde Wijn, ’t zy van onderen geset, versachten de Opstijginghe, ende verquicken soo de Lijf-moeder, als oock de Vrucht.

NOTEN MUSCAET, ende FOELYE hebben de selvighe kracht.

SPICA NARDI verteert de onsuyvere Vochtigheydt, ende vloedt van de Moeder, ende helpt met roocken tot de Vruchtbaerheydt.

STYRAX suyvert mede door het roocken de Lijf-moeder, de selvighe oock verdroogende, ende versterckende, bedwinght de Opstijginghe, ende bereydt tot het Ontfangen.

AMBER-STEEN in-ghenomen, ende gheroockt, heeft kracht om de Lijf-moeder, die al te vochtigh is, op te drooghen, ende te beletten datter quade vochtigh-heden groeyen. Daer-en-boven versterckt hy, ende helpt tot lichter Ontfanghen.

NARDUS-SAET gheroockt, doet de Stonden, die van weghen haer dickte ende taeyigheydt opgestopt zijn, voort-komen, verwermt, drooght, ende versterckt de Lijf-moeder.

CALMUS soo gedroncken, geset, als geroockt, set de Stonden af, drooght, ende verquickt de Lijf-moeder.

BENZONY verteerdt met zijnen verdunnenden damp gheroockt ofte gheleydt, neemt wech de vloedt van de Lijf-moeder, ende versterckt de selvighe, als oock alle Zenuachtige deelen.

MUSKELJAET, AMBER ende ZIVET, soo in-ghenomen, als van onderen ghesedt, verwecken, ende gheven kracht tot byslapen, verquicken met haren reuck de Lijf-moeder, de selve oock droogende, ende versterckende, helpen daer-en-boven tot het Ontfanghen. Sommighe gebruycken oock van onderen tot de Opstijgingh, dan alsoo sulckx niet en kan gheschieden, of den reuck stijght nae bovene in den neus, soo en zoude ick dat niet geraden vinden.

(4) De Menghel-middelen, die strecken om de Lijf-moeder te verkoelen, ende haer overtollighe Stonden teghen te houden, zijn in den Apoteeck, Syroop van Queen, van Porceleyn, van Suyringh, van Weechbre, van Myrthus, die men kan menghen met Water van de selfde Cruyden: Trochisci de Terra Sigillata, de Spodio, de Succino: Olye van Rosen, van Plompen, van Myrthus: Ung. Comitissae. Men kan oock op staende voet maecken eenighe Poejers van Corael, Paerlen, Bloet-steen, Amber-steen, ende Bereyden Herts-horen, ofte de voorsz. Trochisci, ende menghen de selvighe met Quee-kruyt, Conserf van Rosen, van Acacia, ofte eenighe andere t’samen-treckende

Seker Vrouw, die soo stercken vloet hadde, datse by nae ghestadigh van haer selven gingh, werde gheholpen, met Weechbre-water, ende Roode wijn, van elckx 3 lepels, gheslagen onder een Doeyer van een Ey, ende licht opghesoden, alledaegh des morghens in-ghenomen, ende daer van wat opgheslapen. Het was naulijcx twee drie daghen ghedaen, of de Vrouw bleef ghenesen. Het welck Dr. Foreest schrijft by hem dickwils alsoo bevonden te zijn. Onse Vroukens hebben onder haer voor wat heymelickx teghen den overtollighen Vloedt nae een misdracht, Geroockt Vleysch, dat ten minsten een jaer out is, het welck sy kleyn ghesneden in een aerde pan op ’t vyer drooghen, om tot poeyer te brenghen, dat gheven sy in met Rooden wijn, die wat t’samen-treckende is. Dit is een seer goet Genees-middel, ende niet minder dienstigh voor den Rooden loop, die ick weet daer mede gheholpen te zijn, nae dat andere dingen te vergeefs ghebesicht waren. Tot het selfde ghebruycken sy oock een gedrooghde en gestoote Ockernoot, driemael met Bier ofte Roode wijn ingegheven. Men kan mede een Hippocras maecken op dese manier, N. Caneel, 1 once, Roode Roosen, 1 Drachme, andel-hout, Sp. Aromat, Ros. Diarhod, van elcx een half drachme. Roode-Wijn, 1 pinte. Te samen gheweyckt, ende door een Hippocras-sack met suycker gheleckt. Die het koelder begeert, magh in plaetse van Wijn, Weegbre-water, ofte dierghelijcke, nemen, nae gheleghentheydt.

Van buyten kan men maecken een Plaester van Bolus in Azijn gewassen, 5 oncen, Draken-bloet, Mastick, van elcx 1 once, Cypres-noten, Galnoten, Rosen, Granaet-bloemen, van elcx 1 loot; Alles kleyn ghewreven, ende ghemengt met soo veel Ung. Comitissae, ende Wasch, als genoch is tot de lijvigheydt ende stijvigheyt van een Plaester. Men zoude oock konnen nemen Boone-meel, onder de slijmerigheyt van Gom, ofte Dragant vermenght, ende dat Plaesters ghewijs op de Lendenen, ende ’t Ghemacht gheleydt.

Vorder om de Maent-stonden te verwecken, ende de Lijf-moeder te suyveren, werden in de winckels ghereet ghehouden Syroop van Venus-hayr, van Ysoop, van Malrove, van het Sap van Byvoet, ende de ghemengde van Gradi; Elect. Diacalaminthes; Trochisci de Myrrha, die oock de Nagheboorte afdrijven, ende de Pillen van Sagapenum die mede kracht hebben, om een doodt kint quijt te maken. Voor de Stonden is seer bequaem dit Vrouwen-poeyr: N Saet van Seseli, Cumijn, Fenckel, Savel-boom van elcx 1 once. Galigaen, Zedoar, Foelye, Nagelen, van elcx 1 drachme. Caneel een half loot, Saffraen 1 scrupel. Hier van zal men alle morghen een vierendeel loots in nemen met werme Wijn, ende Suycker. Ick heb hier toe in ’t ghebruyck het volghende Poeyer, het welck wel om te besigen, ende (92) gantsch ghereet valt, alsoo het in een doosken in de sack ghedraghen, ende uyt de hant gegeten kan werden: N. Rauw Stael, ofte Naelden-vijlsel fijn als stof op een marbersteen ghewreven, 1 loot. Baneel 1 once, Zuycker 2 oncen: Alle gader tot een kleyn Poeder onder malkander vermenght. Soo kan oock van buyten de Stovingh in ’t werck ghesteldt werden, van de ghemelte Cruyden ghekoockt, ende ’t selfde kan mede dienen om van onderen in te speuten. Ghelijck men oock een Pessus maecken kan van de wortels van Dictamnus, Aristolchye, Gentiane, van Myrrhe, Styrax, ende Alaë, met Termenthijn te samen ghebracht. Om te doen verlossen, als het kint wel ghekeert is, ende de Weens achter blijven, heb ick altijdt seer goet ghevonden, het volghende Poerken met ghesuyckerden Rhijnschen wijn ingegheven, N. Troch. de Myrrha, een half drachme, Boraes van Venetien 1 scrupel, Saffraen 5 azen. Een Portugijs Genees-meester Amatus prijst seer het volghende, ’t welck niet veel het mijne verschilt: N. Caneel, de Myrrha, van elcx een half drachme, Saffraen een half scrupel. De Francoische professor Rondelet hiel voor best het volgende Drancxken, N. Saet van Lavender, twee drachme, van Weechbr, Endivye, van elcx 2 scrupels. Tot poeyer ghestooten ende met Water van Memmekens kruyt, ende Endivye ingegheven. Onsen Lobel verheft de kracht van dit Poerken, selver oock om een doodt kindt af te drijven: N. Cons. Alkermes, Saet van Lavender, Weechbre, Endivye, van elcx 2 scrupels, Troch de Myrrha, Boraes, van elcx 1 scrupel. Met wat Byvoet-Water, ende Wijn in-ghegheven. De selfde prijst oock het volghende: N. Boraes, anderhalf drachme. Caneel, 2 scrupels. Saffraen, 5 azen, inghegeven als boven.

Eyndelick om de Lijf-moeder te verstercken, ende het Ontfangen te bevorderen, zijn in den Apoteeck El. de Gemmis, Aromaticum, Diasatyrium, de Wortels van Satyrium, ende Eryngium gheconfit. Men mach oock een Roocksel maeken van Nardus-saet 1 loot, Styrax Calamitha, Amber-steen, Calmus, Spicanardi, van elcx 3 drachme; Rode Rosen, 2 drachme, Gestooten, ende daer mede geroockt, Ofte desen Pessus: N. Benzoin, Lischwortel, Roode Roosen, van elcx 1 loot, Zivet, Amber, Muskeljaet, van elcx 3 azen, Gestooten, ende in een doecxken gebonden voor een popgen om te setten.

Het XVIII Kapittel.

Enkelvoudige geneesmiddelen voor de baarmoeder.

1. Om haar onmatige vloed op te houden,

2. Die te veel opgehouden wordt te laten komen,

3. Om de baarmoeder te versterken.

4. Hoe daaruit mengmiddelen gemaakt worden.

Onder de geneesmiddelen die voor de baarmoeder behulpzaam gehouden worden, stellen sommige haar onmatige vloed, sommige reinigen en wassen die van de overvloedigheden, sommige strekken alleen tot de versterking.

(1) Die de loop van de stonden tegenhouden zijn meestal allen koud van aard, verdoven het teeltzaad, temmen de geiligheid en houden (87) de opstijging tegen, anders trekt ook de baarmoeder van koude dingen gans geen voordeel.

PLOMPEN, en vooral die een witte wortel hebben, genezen de vrouwenvloed, beletten de geile dromen en verdoven het teeltzaad.

GRANAATBLOEMEN door hun verkoelende, droog makende en tezamen trekkende aard houden ze de stonden en andere vloed tegen.

Het zaad van SUMAK in plaats van zout bij de spijs gedaan en het afkooksel te drinken geven, stopt de stonden van de vrouwen en hun witte vloed. Hetzelfde doet ook het afkooksel van de takjes en noch sterker het sap dat uit de bladeren en jonge stelen geperst en in de zon gedroogd wordt.

Klaar gemaakt HERTSHOREN en IVOOR die tot heel fijn poeder gebracht zijn, zijn zeer nuttig voor vrouwen die te zeer verlopen, weg vloeien als het met enig geschikt nat ingenomen wordt.

POSTELEIN stelpt de vrouwenvloed en bedwingt de geilheid met haar dromen.

WEEGBREE verkoelt en verdikt waardoor ze allerhande bloeden stelpt en net zoals ze de buikloop zo houdt ze ook allerhande vloed van de baarmoeder tegen en wordt voor een pessarium tegen de opstijging van onderen opgestoken. Tegen alles waartegen DONDERBAARD ook nuttig is, die is in de derde graad koel en wat verdrogend.

(2) Maar de geneesmiddelen die de stonden verwekken zijn meestal heet in de derde graad zonder evenwel geweldig te verdrogen. Zodanige zijn bitter en scherp van smaak wiens macht zo groot is dat ze hun krachten behouden en in de ver gelegen delen kunnen doordringen en de mondjes van de aderen ontsluiten, de dikke vochtigheden verdunnen en de taaie afvegen en enige die door bijzondere eigenschap met de stonden de baarmoeder van andere vuiligheid zuiveren. Onder die zijn er weinig die de nageboorte afdrijven.

KAMILLEBLOEMEN zijn warm en droog in de eerste graad, dun van delen, verterend en pijn verzachtend. Gedronken en er in baden zetten ze de stonden af, verzachten de hardheid van de baarmoeder en verdrijven de winderigheid.

BETONIE zuivert de baarmoeder en versterkt niettemin en behoudt het schepsel, is zeer nuttig voor zwangere vrouwen die de witte en vuile vloed hebben.

LAURIER verwarmt en verzacht en zijn afkooksel wordt geschikt gegoten in het bad voor de vrouwen omdat het ook zonder gevaar in bevruchte vrouwen de vuiligheid van de baarmoeder afveegt, hoewel Plinius hiervan anders oordeelt.

LELIE wordt met wortel, bladeren en bloem gebruikt, gebraden en met olie van rozen gestampt en van onderen ingestoken, verzacht de baarmoeder en zuivert die ook zachtjes.

MATER of moederkruid is heet in de derde en droog in de tweede graad, afvegend, zuiverend en openend. Ze brengt grote hulp aan de gebreken van de baarmoeder, verwekt de opgestopte maandstonden en in bad gebruikt verzacht het de hardheid van de baarmoeder en laat de opstijging neder gaan.

KLAVERS, te weten de grote en wel riekende, zijn heet en droog in de derde graad. Ze zetten het water gemakkelijk af, verwekken de stonden hetzij ingegeven of in een pessarium gebruikt en beletten het opstijgen van de baarmoeder.

De wortel van PIOEN en zijn zwart zaad dat met wijn ingenomen wordt helpt de pijn en opstijging van de baarmoeder.

CITROENKRUID is geschikt als het zo ingenomen of als er ingezeten wordt om de maandstonden te verwekken en het ontvangen te bevorderen.

De geneesmiddelen die noch sterker de maandstonden verwekken of de baarmoeder zuiveren zijn ondienstig en schadelijk voor een zwangere vrouw omdat enige de vrucht bederven.

Origanum dictamnus is heet en droog in de derde graad en zeer fijn van stof. De bladeren en wortel zijn geschikt om de stonden af te zetten, laten gemakkelijk baren, verzachten de naweeën, drijven de nageboorte en dode vrucht af, hetzij met wijn ingenomen of op het vuur gelegd en de rook daarvan te ontvangen. Het beste en meeste groeit in het eiland dat eertijds Creta en tegenwoordig naar de voornaamste stad (1) die hier met (2) Retimo in het verschiet afgebeeld is en Candia genoemd wordt. Vooral (88) groeit het op de berg Dicte waarvan het ook de naam voert als mede aan een andere berg die Ida heet. Daarvan schrijft de poëet Vergilius in 12 Aeneid dat de geiten (anderen zeggen ook van herten) als ze geschoten zijn dat (3) kruid eten waardoor de pijlen terstond uitvallen en de wonden genezen. Zoals Virgilius daarvan mede getuigt op de vermelde plaats en spreekt van de gekwetste Eutas;

‘Daar Ida dicht begroeid van allerhande bomen zich tot het water neigt en spiegelt in de stromen. Nam Venus haar gang en vond er zeker kruid dat meestal uit harde steen of op de rotsen spruit. Het is van schone kleur wanneer het plag te bloeien, het aardig purperrood dat schijnt er in te gloeien. Zijn loof is jeugdig groen en van een grote kracht omdat het heilzaam is en alle pijn verzacht. De geiten van het woud die in het wild leven en op een harde klip of in de hoogte zweven. Die kennen dit gewas als in hen een ijzer prangt of dat een stalen schicht in hun leden hangt. Want als van dit gewas de bange dieren eten dan wordt het ijzer los, hoe diep het is gezeten en begeeft zich uit het vlees. Dus zijn de geiten blij en springen in het woud van alle smarten vrij’.

POLEI is van zeer dun makende kracht waardoor als het ingenomen wordt de stonden, nageboorte en dode vrucht afdrijft. Als een bad of stoving gebruikt geneest het de harde en verdraaide baarmoeder. Ik gebruik in plaats van de gewone de hertenpolei omdat die liefelijker en krachtiger is en volg daarin mijn meesters van Montpellier.

MARIOLEIN opgedronken of van onderen gezet verwekt de maandstonden.

BASILICUM in salade gegeten zuivert de baarmoeder en verwekt lust tot bijslapen.

OREGO doet met zijn dun makende en openende kracht de maandstonden voort komen.

MALROVE is de vrouwen die niet gezuiverd worden zeer nuttig, drijft de stonden en na de verlossing de nageboorte af en verlicht de verlossing.

SCORDIUM ontsluit de baarmoeder, verwekt de stonden en wakkert de arbeid aan, hetzij gedronken of daarin baden.

BACCHARIS is zo liefelijk van reuk dat men eertijds van haar wortels, zoals Plinius betuigt, wel riekende zalven plag te maken waarvan ook gewag gemaakt wordt bij de Griekse poëet van blije einde spelen Aristophanes. Is mede in vroegere tijden gehouden geweest voor geschikt om alle toverijen en bezweringen te beletten en de kwade tongen machteloos te maken. Zulks blijkt uit de prins van de Latijnse poëten Vergilius in zijn herdersdichten;

‘---Baccare frontem Cingite, ne vati noceat mala lingua futuro’ en waar hij het kind van de burgemeester Asinius Pollio geluk wenst ‘At tibi prima puer nullo munuscula cultu, errantesque hederas, passium cum Baccare tellus, mixtaque ridenti colocasia sundet acantho’.

De wortel van onderen gezet laat de baarmoeder openen.

BIJVOET is warm in de tweede en droog in de eerste graad, dun van delen, ingenomen of tot stovingen en baden gebruikt zet het de maandstonden af, opent de gesloten baarmoeder, laat de nageboorte en dode vrucht afschieten. Zijn sap met Myrrha gemengd en van onderen gezet trekt al hetgeen in de baarmoeder overtollig is uit

De wortel van CYPERUS tot een stoving gemaakt helpt de verkouden en besloten baarmoeder en verwekt de maandstonden.

VALERIAAN is warm en droog in de tweede graad, laat in een stoving de stonden en het water afschieten.

De wortel en het zaad van MEEKRAP kunnen van boven en van onderen de stonden, nageboorte en dode vrucht kwijt maken. (89)

SESELI geneest met wortel en zaad de opstijging van de baarmoeder, lost de stonden en dode vrucht.

WIJNRUIT doorsnijdt en verteert, zet de stonden af, verdrijft de opblazende gezwellen van de baarmoeder als het in olie gekookt en ingespoten wordt, verlost van opstijging en als het met honing gestamp en van onderen gezet wordt blust het de geiligheid en het zaad uit. Hetzelfde doet het DAUCUS ZAAD.

CALAMINTHE is scherp en bitterachtig, dapper doorsnijdend en afvegend, drijft de stonden zo sterk af dat ze ook de dode vrucht, hetzij ingenomen, hetzij van buiten gebruikt, afjaagt.

SAVELBOOM is heet en droog in de derde graad en dapper fijn van delen, scherp en geweldig doordringend. In wijn gekookt en gedronken laat het zo sterk water maken dat er tenslotte bloed na volgt. Verwekt ook, als iets anders, geweldig de stonden, drijft de nageboorte wanneer ze de vrucht niet terstond volgt uit het lijf als mede de dode vrucht, dan is dodelijk voor de levende.

ARISTOLOCHIA en zowel de ronde als de lange met Myrrha en peper ingenomen of ook van onderen gezet maakt dat de stonden, nageboorte en dode vrucht afschiet en reinigt de baarmoeder van haar vuiligheid.

De wortel van GENTIAAN ingenomen verdunt, veegt af, zuivert en opent de verstoppingen en niet alleen ingenomen, maar ook gezet kan de stonden en nageboorte uitsluiten.

LISWORTEL in een stoving gebruikt, verzacht en opent de baarmoeder, trekt de stonden en op de wijze van een zetpil de dode vrucht uit, net zoals ook de HAZELWORTEL doet.

MYRRHE is dun makend en sterk zuiverend, verzacht de verharde baarmoeder en opent die gesloten is, zet de stonden en dode vrucht af en vooral die Stacte genoemd wordt. Die bij Dioscorides niets anders is als de vettigheid van Myrrha met water gestampt en uitgeperst. Bij Serapio en de andere Arabische geneesmeesters als ook in de winkels wordt het Styrax liquida genoemd. Haar krachten volgen STYRAX en BDELLIUM.

BEVERZWIJN of Castoreum zijn de ballen van een viervoetig beest die veel op een dog lijkt, dan korter van voeten met vijf tenen, zoals de bergmuizen, die bever, Fiber en Castor genoemd wordt.

Het leeft te water en te lande en trekt uit beide zijn voedsel. Hiervan is werd geloofd en alle deftige schrijvers getuigen dat als hij nagejaagd wordt en de oorzaak weet zichzelf zijn ballen af bijt en alzo ontkomt. ‘Redimunt’, zegt Cicero, ‘se ea parte corporis, propter quam maxime expetuntur’. Waarop mede slaat de poëet Juvenalis in zijn 12de schimpdicht;

‘De bever heeft de kunst om jagers af te weren ofschoon hem in de loop zijn trage leden deren. Want als hij wordt vervolgd of goed klem zit, dan scheurt hij zijn edel mannelijk lid van zich. Het beest dat heeft verstand en weet op vaste reden dat de jager hem alleen om deze leden zoekt. En daarom lijdt het pijn en mist zijn liefste deel, zo groot is zijn geduld uit liefde voor het geheel’.

De landen bij Pontus, die men nu de Zwarte Zee noemt boven Constantinopel, plachten eertijds veel beverswijn uit te leveren zoals ook de poëet Virgilius getuigt in het eerste boek van zijn landwinning waar hij verhaalt dat elk land volgens zijn aard wat bijzonders voortbrengt en wiens verzen aldus gevolgd

zijn:

‘Ziet hoe dat elk land heeft zijn bescheiden aard en hoe het in de vrucht zijn wezen openbaart, de gele Indiaan zendt ons uit zijn vermaarde landen de olifant en zijn ivoren tanden, Honduras geeft haar kleur en Guinea het edele goud en Pontus beverswijn en Belen ebbenhout. Het suiker Pharnanbouck en uit het lustig Zuiden komt wierook, muskus en alle zoete kruiden, noch is er een ander land dat geeft ons rood koraal of zijde of zachte wol of lood en vinnig staal. Dit zag de oude tijd, dit weten onze dagen, een landschap kan alleen niet alle vruchten dragen en elk geeft het zijne al naar het gaven heeft en zo komt het dat de mens van de hele wereld leeft’.

Waarop de uitlegger Servius geschreven heeft dat het woord Virosa Castorea giftig beverswijn betekent. Want, zegt hij, al strekken ze vele voor een geneesmiddel, toch scheiden evenwel de zwangere vrouwen door zijn reuk van het kind. Maar het is beter dat Virosa begrepen wordt van de zware of sterke reuk (daarom ook bij een andere gelegenheid Castoreus odor dus voor stinkend bij Plinius gebruikt) die het beverswijn van zich geeft waarom het ook Castoreum grave door de poëet Lucretius en in het Grieks Baryosmon en Bromodes, dat is zwaar van reuk en stinkend (zoals die woorden mede wel uitgelegd zijn door de heer Claude Saulmaise, ridder en raadsheer van de koning van Frankrijk in zijn Plinius Observation fol. 361 waar hij ook schrijft dat het woord Virus bij de ouden voor kwade reuk of stank gebruikt werd) van Dioscorides genoemd is. Dezelfde Servius dwaalt ook als hij ziet op hetgeen verhaald is en de (90) naam van Castor trekt van â castrando, van castreren, omdat dat geen Latijns, maar een Grieks woord is en Kastor komt van Gaster, dat is buik (waarvan sommige onze gasten trekken alsof ze maar kwamen om de buik te vullen) die hij gans dik en vooruit stekend heeft zoals hij ook uitgebeeld wordt door de grote rechtsgeleerde Alciatus in zijn 152^ste zinnebeeld waar hij mede de algemene mening van afbijten volgt waar het nochtans al vanouds weerlegd is door Dioscorides die zegt dat de ballen van de bevers zich niet naar buiten begeven, zoals in de bokken, maar dat ze zoals in de zwijnen ingetrokken en vast aan het lijf staan eveneens als de halve pilaren in de muur (want zo wordt zeer goed het Griekse woord Proctupa door de wel vermelde heer Saulmasse uitgelegd in het Frans en demie bosse, folio1047) en dat het daardoor onmogelijk is dat het beest daarbij kan komen om die af te bijten.

Wat de aard van het beverswijn aan gaat, ik vind al veel meer schrijvers die het voor vergiftig gekeurd hebben. De poëet Lucretius heeft het in zijn 6^de boek uitgebeeld met deze verzen:

‘Est etiam magnis Heliconis montibus arbos, floris odore hominem tetro consueta necare, scilicet haecideo terries ex omnia surgunt. Multa modis multis multarum semina rerum quod permista gerit tellus, permistaque tradit. Nocturmumque recens extinctum lumen, ubi acris nidore offendit nares, consopit ibidem. Deycere ut privos qui morbus saepe recumbit, et manibus nitidum teneris opus effluit eii, tempore eo si odorata est, quo menstrua solvit’.

Het is me ook niet onbekend dat de Arabieren en de nieuwe geneesmeesters die hen volgen mede gewag maken van het vergif van de beverswijn, maar ik kan niet denken dat zulks alleen ziet op hetgeen dat alreeds bedorven en verrot is want door de bederving vervallen zodanige dingen gemakkelijk tot een kwaadaardige en venijnige hoedanigheid zoals men ziet aan garstige noten en dergelijke. Nu het beverswijn kan zeer gemakkelijk bederven omdat het vochtig en noch besloten is in een blaasje, temeer als het om zijn vochtigheid goed uit te laten dampen niet in een droge en luchtige plaats opgedroogd wordt. Maar zoals het anders wel waargenomen wordt is het een zeer geschikt geneesmiddel voor alle koude gebreken van de hersens, zet door zijn sterke reuk de baarmoeder neer die als een bijzonder dier (zoals de wijsgerige Plato spreekt) in de buik van de vrouwen woelt en wel riekende dingen volgt en stinkende vliet. Met foelie ingenomen drijft het stonden, dode vrucht en nageboorte af.

DUIVELSDREK wordt genoemd naar zijn grote stank en in Brabant met de drollige naam fierilonfansa, in de winkels Ferula asafoetida, mede vanwege de onaangename reuk waardoor het geschikt is om de opstijging van de baarmoeder neer te zetten. Het is een gom of sap van zeker kruid dat noch niet goed bekend schijnt te wezen. Meest alle kruidbeschrijvers houden het er op dat het komt van Laserpitium uit Syrië of Medië, dan zulks wordt zeer geleerd weerlegd door de nu meer wel vermelde heer Saulmaise in folio 360 van hetzelfde boek.

De gom GALBANUM wordt niet alleen van binnen gebruikt, maar ook buiten opgelegd, laat de stonden en dode vrucht scheiden.

TACAMAHACA die op een kool gelegd wordt laat door haar zware reuk de opstijging van de baarmoeder neer gaan en als het op de navel pleistergewijs gestreken wordt houdt ze die op haar plaats.

Al hetzelfde doet ook de CARANNA.

SAGAPENUM, een gom die met honigwater ingenomen wordt en de stonden krachtig afdrijft, maar de vrucht hindert.

OPOPONAX ontdoet en verzacht de opzwelling en hardheid van de baarmoeder en als het van buiten opgelegd wordt verwekt het de stonden, maar beschadigt de vrucht.

(3) De geneesmiddelen die gehouden worden om de baarmoeder te versterken zijn er in twee vormen. Sommige geven daaraan de kracht en behouden het schepsel, andere onderhouden haar met een gematigde warmte en verteren de vloeiende vuilheid, die zijn bitterachtig en wel riekende opdat ze tegelijk zouden openen de natuurlijke warmte als aanblazen en door de liefelijkheid van de reuk de baarmoeder vermaken. Van de eerste slag zijn.

HERTSTONG die in de apotheken met de naam van Bistorta bekend is, is matig koel en droog, stelpt door zijn tezamen trekkende kracht de stonden, versterkt de baarmoeder, behoudt en onderhoudt het schepsel, zo van buiten als van binnen gebruikt met noten muskaat en nagelen.

KORAAL, zo ingenomen als van onderen gezet, houdt de stonden tegen en geeft kracht aan de baarmoeder en de vrucht.

COSTUS heeft een verwarmende kracht, verwekt het water maken, drijft de maandstonden af, zuivert de onzuiverheid van de baarmoeder zowel in stovingen als berokingen te gebruiken (91) Helpt ook tot het ontvangen.

NAGELEN, hetzij ingenomen met milde wijn, hetzij van onderen gezet, verzachten de opstijging en verkwikken zo de baarmoeder als ook de vrucht.

NOTEN MUSKAAT en FOELIE hebben dezelfde kracht.

SPICA NARDI verteert de onzuivere vochtigheid en vloed van de baarmoeder en helpt met roken tot de vruchtbaarheid.

STYRAX zuivert mede door het roken de baarmoeder, verdroogt en versterkt die ook, bedwingt de opstijging en maakt klaar tot het ontvangen.

AMBERSTEEN ingenomen en gerookt heeft kracht om de baarmoeder die al te vochtig is op te drogen en te beletten dat er kwade vochtigheden groeien. Daarboven versterkt hij en helpt tot lichter ontvangen.

NARDUSZAAD gerookt laat de stonden, die vanwege hun dikte en taaiheid opgestopt zijn, voort komen, verwarmt, verdroogt en versterkt de baarmoeder.

CALMUS zo gedronken, gezet als gerookt zet de stonden af, verdroogt en verkwikt de baarmoeder.

BENZION verteert met zijn verdunnende damp die gerookt of opgelegd wordt, neemt de vloed van de baarmoeder weg en versterkt die als ook alle zenuwachtige delen.

MUSKUS, AMBER en CIVET, zo ingenomen als van onderen gezet, verwekken en geven kracht tot bijslapen, verkwikken met hun reuk de baarmoeder, verdrogen en versterken die, helpen daarboven tot het ontvangen. Sommige gebruiken ze ook van onderen tegen de opstijging, dan omdat zulks niet zo kan gebeuren of de reuk stijgt naar boven in de neus, zo zou ik dat niet aan raden.

(4) De mengmiddelen die dienen om de baarmoeder te verkoelen en haar overtollige stonden tegen te houden zijn in de apotheek siroop van kwee, van postelein, van zuring, van weegbree en van Myrtus die men kan mengen met water van dezelfde kruiden, Trochisci (koekje) de Terra Sigillata, de Spodio, (spodium) de Succino, olie van rozen, van plompen, van Myrtus: Unguentum Comitissae uit mirt siroop wordt door destillatie een olie gekregen die met deze zalf gemengd wordt om de verloren jeugdige schoonheid terug te krijgen). Men kan ook op staande voet enige poeders van koraal, parels, bloedsteen, ambersteen maken en klaargemaakte hertshoren of de voor vermelde Trochisci en mengen die met kweekruid, konserf van rozen, van Acacia of enige andere tezamen trekkende

Zekere vrouw die zo’n sterke vloed had dat ze bijna steeds van haar stokje ging, werd geholpen met weegbreewater en rode wijn, van elk 3 lepels die geslagen worden onder een dooier van een ei en licht opgekookt, elke dag ‘s morgen ingenomen en daarvan wat op geslapen. Het was nauwelijks twee a drie dagen gedaan of de vrouw bleef genezen. Wat dr. Foreest schrijft bij hem dikwijls alzo bevonden te hebben. Onze vrouwtjes hebben onder hun voor wat heimelijks tegen de overtollige vloed na een misdracht, dat is gerookt vlees dat tenminste een jaar oud is wat ze klein snijden en in een aarden pan op het vuur drogen om tot poeder te brengen en dat geven ze in met rode wijn die wat tezamen trekkend is. Dit is een zeer goed geneesmiddel en niet minder nuttig voor de rode loop die ik weet daarmee geholpen te zijn nadat andere dingen tevergeefs gebruikt waren. Tegen hetzelfde gebruiken ze ook een gedroogde en gestampte walnoot die driemaal met bier of rode wijn ingegeven wordt. Men kan mede een Hippocras maken op deze manier;

N. Kaneel, 1 ons, rode rozen, 1 drachme, sandelhout, specerijen aromatisch, Ros. Diarhodon, (sap van roos) van elk een half drachme, rode wijn, 1 pint, tezamen geweekt en door een Hippocras zak met suiker gelekt. Die het koeler wil hebben mag in plaats van wijn weegbreewater of dergelijke nemen naar de gelegenheid.

Van buiten kan men een pleister maken van bolus die in azijn is gewassen 5 ons, drakenbloed, mastiek, van elk 1 ons, Cipresnoten, galnoten, rozen en granaatbloemen, van elk 1 lood, alles klein gewreven en gemengd met zoveel Unguetum Comitissae en was als genoeg is tot de lijvigheid en stijvigheid van een pleister. Men zou ook bonenmeel kunnen nemen die onder de slijmerigheid van gom of Dragant vermengd wordt en dat pleistergewijs op de lendenen en het geslacht leggen.

Verder om de maandstonden te verwekken en de baarmoeder te zuiveren worden in de winkels gereed gehouden siroop van Venushaar, van hysop, van malrove, van het sap van bijvoet en de gemengde van Gradi, Electuarië Diacalaminthes, (likkepot van Calamintha en koekjes van mirre) Trochisci de Myrrha die ook de nageboorte afdrijven, de pillen van Sagapenum die mede kracht hebben om een dood kind kwijt te maken. Voor de stonden is zeer geschikt dit vrouwenpoeder.

N; Zaad van Seseli, komijn, venkel, savelboom van elk 1 ons, galigaan, Curcuma zedoaria, foelie en nagelen, van elk 1 drachme, kaneel een half lood, saffraan 1 scrupel. Hiervan zal men elke morgen een vierendeel lood innemen met warme wijn en suiker. Ik heb hier toe in het gebruik het volgende poeder wat goed is om te gebruiken en (92) gans gereed staat omdat het in een doosje in de zak gedragen en uit de hand gegeten kan worden.

N. Rauw staal of naaldenvijlsel dat fijn als stof op een marmersteen gewreven is, 1 lood, kaneel 1 ons, suiker 2 ons, alles tot een klein poeder onder elkaar vermengd. Zo kan ook van buiten de stoving in het werk gesteld worden die van de vermelde kruiden gekookt is en tegen hetzelfde kan het mede dienen om van onderen in te spuiten. Net zoals men ook een pessarium maken kan van de wortels van Dictamnus, Aristolochia, gentiaan, van Myrrha, Styrax en Aloë om met terpentijn tezamen gebracht worden. Om te laten verlossen als het kind goed gekeerd is en de weeën achterblijven heb ik altijd zeer goed gevonden het volgende poedertje dat met gesuikerde Rijnse wijn ingegeven wordt

N. Trochises de Myrrha of een koekje van mirre, een half drachme, Boraes van Venetië 1 scrupel en van saffraan 5 azen. Een Portugees geneesmeester, Amatus, prijst zeer het volgende wat niet veel van het mijne verschilt;

N. Kaneel en Myrrha, van elk een half drachme, saffraan een half scrupel. De Franse professor Rondelet houdt voor het beste het volgende drankje.

N. Zaad van lavendel, twee drachme, van weegbree, andijvie, van elk 2 scrupels. Tot poeder gestampt en met water van kamperfoelie en andijvie ingegeven. Onze Lobel verheft de kracht van dit poedertje en zelfs ook om een dood kind af te drijven.

N. Konserf Alkermes, zaad van lavendel, weegbree, andijvie, van elk 2 scrupels, Trochiscen de Myrrha, Boraes, van elk 1 scrupel met wat bijvoetwater en wijn ingegeven. Diezelfde prijst ook het volgende;

N. Boraes, anderhalf drachme, kaneel, 2 scrupels, saffraan, 5 azen, ingegeven als boven. Eindelijk om de baarmoeder te versterken en het ontvangen te bevorderen zijn in de apotheek likkepot van edelstenen of de Gemmis, Aromaticum, sap van Orchis of Diasatyrium, de wortels van Orchis satyrium en gekonfijte Eryngium. Men mag ook een beroking maken van Narduszaad 1 lood, Styrax calamitha, ambersteen, kalmoes, Spica nardi, van elk 3 drachme, rode rozen, 2 drachme, gestampt en daarmee gerookt. Of deze pessarium;

N. Benzoin, liswortel, rode rozen, van elk 1 lood, civet, amber, muskus, van elk 3 azen, gestampt en in een doekje gebonden voor een popje om te zetten.

Het XIX. Capittel.

1. Verscheydenheyt der enckele Genees-middelen voor de Gicht, ende andere pijn der Lidtmaten,

2. Waer van Sommige den Brant verkoelen.

3. ende Pijn verdooven.

4 Sommighe versachten

5. ende het overschot van de pijnelicke stoffe verteren:

6. Hoe uyt die Drooghen Mengel-middelen ghemaeckt werden.

(1) De Uytwendighe Ghebreecken, die op eenigh bysonder Deel, het zy met ofte sonder Sweringhe, komen te vallen, alsoo sy eygentlijck raken de HEEL-KONSTE die wy, in een bysonder Boeck verhandelen, soo en zullen wy alhier van de selvighe gheen ghewach maecken. Maer de geene die veele Deelen te ghelijck aengrijpen, ghelijck Gicht, Geraecktheyt, Schuddinghe, endeTreckinghe der Leeden, Pijn in de Gewrichten, en al die uyt alghemeene Sinckinghen voortkomen, konnen alhier bequamelick gebracht werden. In de ghemelte Ghebreecken dan, nae dat het Lichaem wel gehsuyvert, ende de Sinckinghen opghehouden zijn, indien het overschot van de Vochtigheden door inwendighe Genees-middelen dient verdreven ende verdweenen te wesen, daer toe zullen bequaem zijn de Simpelen, die wy hier boven in ‘t 4. Boeck cap. 8. soo ’t gheene het Hooft kan helpen, ende dienstigh is voor de Zenuwen. Maer eygentlick, ende in ’t bysonder werden tot de Pijn der Gewrichten ghepresen, Alantwortel, de Wortel van Lisch, ende Acarus, de Bladeren van Velt-Cypress, Kleyne Santorye, Calaminthe, de groote ende kleyne Sleutel-bloemen, ende den Hermodactylus, tot Drancken, ofte ander Mengelingen bereydt: waer van ick terstondt in ’t bysonder zal spreecken. Dan de hulpe van de verhaelde Gebreecken te helpen, bestaen oock in uytwendighe Heel-middelen, van de welcke sommighe in ’t beginsel den Brant, soo daer eenigen is, lessen, ende de Sinckingen beletten, sonder nochtans de Vochtigheden in ’t onsteecken Deel vaster te setten: eenighe stillen de Pijn, dewelcke sonder ontstekinge is: andere, de Pijn over zijnde, verdunnen de ingesope Vochtigheyt, ende doen deselve verteeren ofte verdwijnen, om datse metter tijt niet tot klonters ofte knobbels en zoude verharden.

(2) Wanneer dan in ’t beginsel van de Gicht, Pijn ende Brant in de gewrichten van de Handen, ende Voeten sit, dan zullen dienstigh wesen, de ghedistilleerde Wateren van Rosen, van Weechbre, ende van Nachtschade, met het seste deel Azijn van Roosen. Want daer mede werm ghestooft zijnde verlicht de Ontstekinge, steut de Sinckingen, ende verdrijft ten deele die alreeds vergadert zijn, ende daerom by veele gehouden voor een recht Genees-middel van de Gicht, ofte Fledercijn. Indien men in een half pint van de selvige laet smelten een dragme Camfer, dat sal oock de andere Gewrichte-pijn, die al diep van binnen is, wech nemen. Dan hier in moet groote voorsichtigheyt gebruyckt werden, alsoo de indringhende kracht van den Azijn wanneer men (93) daer mede ’t zy met Camfer, ofte alleen wilde stooven, de Pijn wel doet vergaen, ofte verdooven: maer de Voeten beschadight. Soo is te leesen by Plinius in ’t eerste Capittel van sijn 23. Boeck, dat M. Agrippa, zwagher van den Keyser Augustus, onverduldigh van pijn zijnde, wilde liever het ghebruyck ende ’t gevoelen van zijn Voeten misschen, als de selve langer uytstaen, ende stoofden zijn Voeten in heeten Azijn. Soo hebben andere hare Voeten in Snee gesteecken, waer door de felle Pijn verdoofde, maer oock beledt is, dat de oirsaeck niet en konde uyt-dampen.

De gemelte Plinius verhaelt nae Vaaro, als oock Quintilianus in sijn boeck ill. Grammat. van een Romeynsch ridder Servius Clodius, hoe hy door onverduldigheyt van Pijn gedwongen was, zijn benen te strijcken met Venijn, ende dat hy daer met de Pijn, oock al ’t Gevoelen verloor.

Het Saet van VLOE-KRUYT in eenige nat gheweeckt, geeft een slijmerigheydt van hem, nut ende bequaem tot alle Onstekingen, van insonderheydt tot de verhitte Pijn der Gewrichten.

Saet van ALTHEA, als oock van HEEMST-WORTEL selfs, ende Carlen van QUEEN, leveren mede een slijmerigheydt uyt van geen minder krachten, voornamelijck indiense met Water van Nacht-schade ofte van Weechbre uyt-getrocken is.

(3) BILSEN-KRUYT, te weten de versche bladeren, ofte by haer selven, ofte met Gersten-meel opgeleyt, beletten de heete ende scherpe Sinckingen, versachten alderhande Pijn, ende werden bequamelick gedaen onder de Genees-mengelingen daer toe streckende

Duretus, genees-meester van den Koninck van Vranckrijck, getuycht Enar. in Hollers 63, een hevige Gichte, nae ’t gebruycken van Clysteren, Laten, ende ’t Wijn drincken laten, met een stoving van bilsen-cruydt, in Soetemelck ghekoockt, genesen te hebben. Want, seyt hy, dat is een Pijn-stillende middel, het welcke de scherpe , ende quaet-aerdighe hoedanigheydt breeckt, de dunne vochtigheyt verdict, ende het deel niet en beschadight. Want het Bilsen-kruyt zijnde kout in den 4. graed, verliest die groote verkouwende kracht door het koocken in Soete-melck.

SCHEERLINCK, ofte Dulle Kervel is uyttermaten kout, ja volkomentlick in den vierden graed, ende dien-volgende doodelick, als het in-genomen wert. Ende die daer mede omkomen (ghelijck men eertijts te Athenen de misdadigen plach te doen) beginnen in haer uytterste leden, als de kracht door het Lichaem gheschooten is, een koude te vernemen. Daerom oock kout ghenoemt by den Poeet Iuvenalis:

Hunc inopem vidistis Athenae Nil praeter golidas ausae conferre cicutas.

Dit Kruyt is daer door te vermaerder, om dat de rechters van Athenen oock daer mede den vroomen, ende wijsen Socrates omghebracht hebben. Het welck ick, hoe wel het zoude moghen schijnen alhier niet wel te pas te komen, om even-wel den Leeser een weynigh veranderingh van stoffe te gheven, wat hoogher sal ophalen. Als de stadt, ende Gemeene saecke van Atheenen, door die van Lacedemonien onderghebracht was, ende dat sy daer over dertigh Gouverneurs geset hadden, die van weghen haer onverdraeghlicke regheringhe de xxx Tyrannen ghenoemt waren, soo werde Socrates beschuldight van eenen Melistus, dat hy de Ionckheyt bedorf, ende de Goden van haer Voor-ouders verachte, ende nieuwe socht in te voeren. Alle vrome Luyden waren hier over met Socrates seer bekommert, ende den wel spreeckende Lysias schreef voor hem een Verantwoordinghe, dewelcke hy hem voor-ghelesen hebbende, soo seyde Socrates, Mijnen vrient Lysia, het is een goet ende treffelick Gespreeck, maer my even-wel niet passende. Want het was meerder op sijn Advocaets ingestelt, als op sijn Philosoophs. Ende Lysias daer op vraghende, indien het Gespreck goet was, waerom dat het hem dan niet en paste? Wel antwoorden hy, en konnen niet Kleederen ende Schoenen wel ghemaeckt zijn, ende my even-wel niet passen? Voor de Rechters komende, ende zijnen beschuldigher ghehoort hebbende, werde van haer ghevraeght (ghelijck daer de manier was) wat straffe hy meende verdient te hebben. Waerop hy antwoorde: Voor het ghene by my ghedaen is, meen ick, dat men my in Prytaneo (het welck aldaer de grootste eer was), die sy alleen aen deden de ghene, die op ’t hooghste van de Gemeene-saeck wel verdient hadden) op het ghemeen behoort te onderhouden. De Rechters dese kloekkmoedigheyt tot spijt opnemende, verwesen hem te sterven: het welck hy met soo effen ghemoet aen-nam, als of het hem niet eens aen en hadde ghegaen. De langhe tijt, die hy, nae ’t vonnis, noch ghevanghen was; en bestede hy niet als met Godtsalighe redenen van de Onsterffelijckheyt der Ziele, ende dat daerom de Doot voor een eerlijck man niet te vreesen en was. Dese ende dierghelijcke redenen (beschreven by den wijs-gerighen Plato in zijn boeck, Phaedo ghenaemt) hadde hy tot het laetste toe, met sijn goede Vrienden, die hem gestadigh quamen besoecken, om van sijn wijsheydt deelachtigh te werden. Als de ure des doots ghekomen was, ende dat hem de wijs-gerige Crito vraegde, Hoe hy begraven wilde wesen? antwoorde, so het U lieden goet dunckt, maer indien ghy my sult konnen nemen, ende ick U niet en ontsnap. Ende met eenen in zijn selven lacchende, ende hem tot de omstanders keerende, Ick en kan desen Crito, seyde hy, niet wijs maecken, dat ick dien Socrates (94) ben, die nu soo vele redenen voert: maer hy meent dat ick dat Lijck ben, dat hy terstont zien zal. Daerom vraeght hy, hoe ick begraven wil wesen. Maer ’t ghene ick nu met vele redenen hebbe soecken te bewijsen, dat, als ick het Vergift sal ghedroncken hebben, niet langer by u lieden en zal wesen, maer gaen tot de gheluckigheyt der Saligen, sulckx schijnt te vergeefs van my tegens Crito gheseyt te zijn, doen ick te ghelijck U lieden, ende mijn selven troostede. Nae dat hy noch een weynigh over dese stoffe met ghelijcke Godvruchtigheyt, ende Kloeckmoedigheyt ghesprooken hadde, soo quam den Dienaer van de Elf-mannen. Die hem groetende, seyde, Socrates ick en sie in U niet, dat ick altijdt in andere ghesien hebbe. Want sy zijn ghestoort, ende vervloecken my, als ick haer aensegghe, door last van Magistraet, dat sy Vergift moeten drincken. Maer ick heb u altijt ghekent, insonderheyt nu ter tijdt, den kloeckmoedighsten, den sachtmoedighsten, ende alderbesten man, die ymmermeer in dese plaetsch ghekomen is: ende ick ben nu oock wel verseeckert, dat ghy op mijn niet vergramt en zijt, maer op de ghene, die U bekent zijn, daer van oirsaeck te wesen. Nu weet ghy dan, wat boodschap ick u brenghe. Vaert wel, ende souckt licht te dragen ’t ghene wesen moet; ende daer mede hem omkeerende, gingh wegh al schreyende. Socrates den man aen siende, Vaert ghy oock wel, seyde hy, ende wy zullen dat alsoo bestellen. Ende met eenen hem nae de andere wendende, Wat een soeten man is dat, seyde hy, want hy en heeft hem niet alleen nu, maer altijdt seer vriendelick teghen my ghedraghen, ghelijck hy my nu noch beschreyt. Wel aen dan Crito, laten wy gaen doen, dat hy belast, ende laet yemant het Venijn, so het al ghestoolen is, hier brengen. Ick gheloof, O Socrates, seyde Crito, dat de Son noch niet onder en is, ende ick weet wel dat andere, als sy dese bootschap ontfanghen, ’t selfde seer laet in drincken, nae datse eerst haer selven met eten ende drincken wel ghetoeft hebben. Derhalven en ist niet van nooden, dat ghy U soo haest, daer is noch tijt genoegh over. Daer op sprack Socrates, Die Luyden, Crito, hebben gelijck. Want sy meenen daer wat mede te winnen, het welck in (95) mijn geen plaets en heeft, die daer niet anders en zoude winnen, wanneer ick het Venijn wat later dronck, als dat ick my selven tot spot zoude stellen, ghelijck of ick soo begerigh was om te leven, ende soo spaersaem van ’t gene ick niet meerder en hebbe. Wel aen dan doet mijnen sin, ende niet anders. Crito dit hoorende, wenckte den Iongen, die daer niet verre van daen en was. De Ionghen uytgaende, quam terstont wederom, mede brengende den ghenen, die ’t Venijn zoude in-gheven, het welck hy in een beecker hadde, gestooten zijnde. Socrates hem siende, Wel aen, Fijnman, seyde hy ghy hebt hier verstant af, wat moet ick doen? Niet anders, antwoorden hy, als nae het in-gedroncken is, te wandelen tot dat ghy voelt U beenen stram, werden, ende dan te leggen; ende so zult ghy doen. Dit seggende, gaf hy den beecker aen Socrates, die hem aennam gansch niet onstelt, noch eenighe veranderinge in verwe, ofte wesen vertoonende. Ende geseyt hebbende, de Goden te bidden, dat sijne verhuysinge mocht gelucksaligh wesen, zoo dronck hy heel gherust ende kloeckmoedig het Vergift in. Ende als alle d’Omstanders hier over seer jammerlick weenden, ende kermden, so seyde hy Wel Mannen, wat beghint ghy; ick hebbe daerom meest de Vrouwen van my laten gaen, om datse sulcx niet en zoude doen. Want ick hadde wel gehoort, dat men met vrolickheyt ende gheluck-wenschinghe uyt dit leven behoort te reysen. Daerom hout U stil, ende weest welgemoet. D’ anderen dat hoorende stonden beschaemt, ende kropten haer tranen in. Maer Socrates voelende in ’t wandelen, dat sijn beenen begonnen te beswaren, gingh op zijnen rug legghen, ghelijck hem bevolen was van den gene, die het Venijn bereydt hadde, die hem korts daer aen de voeten druckende, vraegden, of hy dat wel voelden. Als Socrates neen seyde, so tasten hy hooger, ende bevont, dat het daer oock al kout, ende stijf was, ende seyde tegen de Omstaenders, als het aen ’t Herte komt, dan sal het gedaen wesen. De Venijnige kou was al tot de Maeg geklommen, ende het decksel van sijn Lichaem werpende, Sprack hy sijn laetste woorden, Crito, wy zijn Esculapius eenen haen schuldigh, betaelt hem doch, ende en versuymt het niet. Crito antwoorden, Al wat ghy beveelt, dat sal geschieden, ende vraegden ofter niet en anders en was, waer op hy niet meer en sprack. De Heydenen plachten in oude tijden Esculapius, den soon van Apollo (dat is de Son) eenen haen op te offeren, als zijnde de bode van den dagh, ende opkomende Son, waer mede sy wilden te kennen geven, dat sy de Godlicke goetheyt ende weldadigheyt, die alle Sieckten geneest schuldigh waren den dagh, dat is, het licht van ’t leven. Na sodanigen Genees-meester, die de sieckten van ’t ghemoet helpen konde, hadde Socrates te voren gevraeght. Ende op ’t laetste, als nu van alle sieckte der vrese ende twijffelinghe genesen zijnde, wilde Godt met offerhande bedanckt hebben. Aldus is gestorven de vrome Socrates, met so effen gemoet, dat de Poëet Iuvenalis, daer hy tegens de wraeckgierigheyt in vaert, hem beschrijft, niet eens te zoude willen geven hebben aen zijnen beschuldiger een deel van ’t Vergift, dat hy door sijn toedoen moste drincken.

De wraeck is wonder soet, en die te mogen plegen Daer vind’ick menig breyn ten hoogsten toe genegen, En dit al menigmael om, ick en weet niet, wat, Door eenig mis-verstant ten quaetsten opgevat. Het minste datter schort, en kleyne beusel-saken, Die konnen vinnig bloet, en gramme sinnen maken; Maer dit pleegt slegts ’t volck dat noyt en heeft geleert Hoe dat men, nae den eysch, sijn even schepsel eert. Dat heeft de goede ziel Chrysippus niet geschreven, Dat heeft oock Socrates, noch Thales oyt gedreven; Dit was geduldigh volck, tot aen het duyster graf, Dat nimmer eenig quaet den quaden weder gaf.

Sulcken sterven, sulcken leven heeft onsen grooten Erasmus eenighe goede hope doen hebben over het toekomende leven van sodanige Wijsen, gelijk te sien is uyt de Voorreden, die hy gestelt heeft aen de Tusculaensche vragen van Cicero. Die van Athenen sagen oock wel haest wat sy ghedaen hadden, ende kreghen daer over so groot berou, dat sy al haer Speel-plaetschen deden toesluyten; die daer toe geraden hadden, uyt-banden, ende sijne aenklager Melitus om hals brengen. Sy rechten oock ter eeren van Socrates op de vermaerste plaetsch van de Stadt hem een Copere beelt op, dat sy van de treffelijcke meester Lysippus hadden doen maken. Dit sy genoeg, ende wel lichtelijck voor sommige (die het konnen overslaen) te veel van Socrates. Dan gelijck de gene die buyten ’s lants reysen, haer wel buyten den weg begheven, om yet fraeys, dat ter zijden afleydt, te besien, also en hebbe ick mede niet konnen laten wat buyten het voor-genomen spoor te treden, om by gelegentheyt van Scheerlinck, te verhalen het heerlijck eynde van dien eerlijcken Socrates, het welck my so genuchlijck gevallen is, dat ick mijnen lust met gewelt tegen gehouden hebbe, om niet breeder alle sijne andere stichtige redenen te verhalen. Maer om weder op het pat te keeren; daer ons Socrates af geleyt hadde. Al ist, seyt Plinius in ‘t 15. boeck van zijn Natuyrlijcke Historye op ‘t 13. Capittel, dat Scheerlinck vergift is, ende gehaet door de openbare straffe van de Atheniensers, so moet nochtans sijn gebruyck tot veel dingen niet overgeslagen werden. Dit is insonderheit dat sijn bladeren saet, ende opgedroogt sap alderhande Pijn stillen, maer voornamelijcke, de gene, die uyt ontstekinge veroirsaeckt is. Het vergif van den Scheerlinck heeft mede sijn tegengift, te weten den Wijn, ghelijck wy met een aenmerckens waerdig exempel uyt Plutarchus in ‘t 2. deel, 1. boeck en Cap. 22. van schat der ongesontheyt, zullen aen wysen. (96)

De verdoovende kracht hebben oock MANDRAGORA, groote ende kleyne DONDERBAERT, door de welcke als de onlijdelike Pijn niet en kan gestilt werden, so raden sommige daer wat Opium by te doen, het welck meerder verdoovinge in ’t gevoelen brengende, insonderheyt in heete gebreken, alderley Pijn doet overgaen.

Maer hier in moet dapper voorsigtig gegaen werden. Want de verlichtenis, die door Opium Scheerlinck Bilsem, Mandragora, ende diergelijcke komt, en geschiet niet door wech-nemen (gelick anders behoorde) van de oorsaeck, die de pijn ende smerte verwekt: maer het Lidt, daer de weedom in is, wert alleen als voosch ende half doot gemaeckt, soo dat het de pijn niet en kan gevoelen. Waer op dan dese schade volgt dat als het Lit wederom tot zijn selven komt, de oirsaeck so veel te quader, dewijl het door de felle koude verswackt, ende de naturlicke wermte seer vermindert is, wech genomen kan werden. Behalven dat oock in de grootste Ontstekingen door al te koude dingen lichtelick het kout-vyer gestoockt wert: gelijck ick nog binnen weynig dagen gesien hebbe in een been, dat dapper ontsteken ende ghespannen was, alwaer Asijn ende Water, ende evenwel noch werm gemaekt, op-geleyt was. Hierom en sal men dusdanige verdovende, ofte te seer verkouwende Genees-middelen tot verligten van Pijn niet gebruycken, als in de grootste noot, ende wanneer de selve gansch onverdragelik valt.

(4) Derhalven is beter, om de Sieckte niet te verachteren, ofte het Lid te hinderen, sodanige Middelen te gebruycken, die een versachtende kracht hebben, waer door sy den wedom konnen versoeten.

MALUWE met Bladers, ende Wortelen in Wijn ende Azijn gekookt tot op ’t derde, ende dan Roggen-meel daer onder vermengt, tot een Pap, ende heet op-geleyt, wert seer gepresen van Solenander.

De DOREN van EYEREN onder Olye van Rosen, ofte van Bollen geslagen, hebben kracht om de Pijn te versachten.

MELCK met wolle lappen, heet om het Gichtigh deel geslagen, kan sonderling de Pijn stillen, insonderheyt die even gemolcken is. Soo schrijft Amatus Lusitanus, cap. 4. cent. 6. van yemant, die met grouwelijcke Pijn gequelt was, een Geyt in zijn Kamer liet brengen, ende van haer de Melck op sijn Gichtig deel dede melcken, waer door hy terstont verlichting van sijn Pijn voelde. Men kan mede van de Melck een Pap maken met Gersten-meel gekoockt, ofte daer in laten weecken een Kruym van Witte-broot, daer by doende Doeyers van Eyeren, ende wat Saffraen. Men mach oock het Morch van Heemst-wortel onder de Melck vermengen, ofte hem daer in laten koocken. Dr. Forest verheft, als wat wonders, een Pap van Ende-kroos, ende Camillen, in Melck gekoockt, ende daer dan wat Gersten-meel by gedaen.

KAES, die versch is, alleen ofte met Gerste-meel vermengt, versacht de Omstekinge, drijft de Sinckingen te rugge, ende versoet de Pijn in de gewrichten. Daer toe helpt mede oude beschimmelde Kaes, in Ham-sap geweeckt: die oock de hardigheyt in de Gewrichten kan versachten.

OLYE van KALFS-VOETEN stilt de Gigt-pijn, ende wert aldus gemaeckt: De Kalfs-voeten, in stucken geslagen zijnde, werden geheel moruw gekoockt ende de Olye, die op ’t water drijft, af-gescheept. Den selven met Brandewijn, ende Zout gemengt, strijckt men op de Pijnelijcke Deelen.

KOEYE-MIS, ende GEYTE-MIS, insonderheit somers, als de Beesten in de wey gaen, versacht, ende verteert, verlicht de Pijn ende Brant, ende met Azijn gemengt, doet de Geswellen verdwijnen.

VET van ongewasschen Wol, verwermt, ende versacht, ende verteert een weynig, stilt de Pijn, uyt wat oirsaeck, het zy alleen, ofte met Roos-olye, ende Wijn, ofte met Vrouwen-soch opgeleyt: dat oock de Wolle met der Yecken selve doen kan.

Dit heeft den Ed. heere Ridder Heynsius beweegt, om in sijnen Aristarch. sacer, het wordt Hyssoop by den Euangelisten, daer sy schrijven, hoe de Krisgs-knechten onsen Heere spottelijck laefden, te nemen voor Oisop, het welck in ’t Griecx onghewassen wolle beteyckent, als of ’t gene sommige goede herten aldaer mede gebracht hadden, om de pijn van de gerechteden wat de versachten, sy luyden de vuyle wolle met de azynige spongye uyt schimp aen den stock gesteken hadden. Een uytlegginge niet minder geestig, als waerschijnelick.

OLYE ’t zy alleen, ofte onder Wijn vermengt op de Gichtige gewrichten gestooft, versoet haer pyn.

WIEROOCK, ofte ALUYN onder Wit van Ey geslagen, versacht de Pyn: So doet oock BUYSTEL, in verssche Gijl van het dickste bier gekoockt:

(5) Het overschot van de Pyn, en Vochtigheden wert verteert, en uytgetrocken door de volgende:

GERARD, ofte Gerards-kruyt, den Hadijck wel gelijckende, gestooten, ende op de Leden, die van het Flerefijn gequelt zyn, geleyt zynde, versoet de Pyn, ende doet het Geswel vergaen, waerom het oock Fleerfijn-kruyt genoemt is.

SLEUTEL-BLOEMEN, die oock, om de gelijckenisse van haer bladeren, Witte Betonye genoemt werden, zyn heet ende droogh tot in den derden graed, ‘samentreckende, verterende, ende af-vegende. Wertden vorderlick gebruyckt in alle koude gebreken der Herssenen, ende Zenuwen, insonderheyt met Salye, ende Marioleyne ghekoockt. Welcken dranck oock bequaem is voor de ghene, die Bevende Leden hebben, ofte Geraeckt ende Beroert zyn, het welck de oorsaeck is, dat de Sleutel-bloemen in ’t Latijn oock Herba Paralysis genoemt zyn. De gestoote bladeren werden oock nuttelijck geleyt op de Beroerde, ende Gichtige Leden. (97)

VELT-CYPRES van buyten opgeleyt, verdroogt ende verteert sonder merckelijcke hitte ofte scherpigheyt, de Vochtigheden die diep in de swacke Deelen gedrongen zijn, ende versterckt oock de selvige.

Die drie soorten van CALAMINTHE over het gewricht gheleydt, verwermen het selve, trecken de diep gelegen Vochtigheyt uyt, ende zyn bequaem voor de Heup-pyn.

Saet van KERSSE, als oock van NETELEN, is deelachtig van een brandende kracht, ende overwint daerom vaste ende hartneckige Pyne der Heupen.

Saet van AVERRONE is met eenigh bequaem nat ingedrencken, is goet tegens de Gicht, ende haer Bladeren geleyt op de harde Geswellen, die na de Onstekinge van de Gicht overblijven, doen deselvige vergaen

LOOCK van binnen ingenomen, ende van buyten met Honig opgeleyt, verdrijft de oirsaeck van de koude Heup-pyn.

ALANT-WORTEL, geneest de koude ende lang-durige gebreken der Lidtmaten, als oock de Heup-pyn, ende de Gewrichten, die door de groote vochtigheyt losch, ende uyt ter lidt schieten.

Het af-sietsel van Kleyne SANTORYE dickwils met een Clysteer geset is seer bequaem voor de gene die met de Heup-pyn gequelt zyn; Want het treckt de vochtigheyt af, ende versacht de pyn. Maer het sap gedroncken, ofte oock het kruyt selve in Mede gesoden, helpt eygentlick de gebreken van de Zenuwen: ende met Olye op geslagen ende gepletterde Leden geleyt, brengt datelijck baet by.

HERMODACTYLU streckt ende suyvert het dicke slijm uyt de Gewrichten, is nut voor de Gicht, so ingenomen, als van buyten paps-gewijs op-geleyt.

VYGH-BOONEN, of Lupinen-MEEL in Azyn ofte Mede gesoden ende met eenige werme Olye gemengt, verdrijft de Heup-pyn.

PEKEL van Hering, ende ander zoute Visch heeft een seer af-veghende kracht, ende is derhalven bequaem om de Gichtige vochtigheden te verteeren.

OPOPONAX is een sap ofte gomme van een vremde soort van Panace, nae de gedaente van Ferula, van buyten gedrachtigh, van binnen wit, bitter, van goeden reuck, broosch, ende in ’t water smeltende. Het versoet de weedom van de Gicht, alleen, ofte met het vleysch van rozynen daer opgeleyt.

BDELLIUM is mede een gomme ofte traen van eenen Indianeschen boom, die noch niet geheel wel bekent en is. Het beste is bitter sonder suyrigheyt, wel-ruyckende als Zee-nagel, wanneer het ghebrant wert, klaer als lijm, vet van binnen, ende broosch. Het verwermt, ende verdrooght in den tweeden graed, ende verdrijft de hardigheden, ende de knobbelen van de Zenuwen in Wijn gesmolten. Geneest daer-en-boven de Gescheurtheyt ende de gespanne, ghequetste, ende verstuyckte Zenuwen.

Ammoniacum, Sagpenum, ende Galbanum zijn alle drie een gomme, ofte sap van een besonder geslacht van Ferula, ende op verscheyde plaetsen wassende.

AMMONIACUM vloeyt uyt een Ferula die Agasylis genaemt is, ende in Cyrenen (een lant in Afrijcken) als oock in Libyen by den tempel van Iupiter Ammon, (waer van het zynen naem heeft) groeyende. Voor het beste wert gehouden ’t gene vast, ende suyver is, ende geen houtachtige splinters, steenachtigh gruys, ofte ander vuyligheyt in en heeft, dat bitterachtig van smaeck, in kleyne stucxkens verdeelt is, van reuck na het Beverswijn wat treckende. Dese gom is werm, ende droog in den tweeden graed, ende is van de voornaemste onder de vermorwende ofte versachtende Genees-middelen, geneest de verharde Milt ende Lever in Azyn geweeckt. Met Honingh, ende Peck vermengt, doet de harde Geswellen, ende Knobbels vergaen ende uytbreken, die aen de Gewrichten gewassen, ende van de Gicht gekomen zijn. Wert ook van binnen ingegeven een vierendeel loots swaer, ende jaeght dan af de taeye koude Fluymen, de selve uyt de verre leden nae hem treckende: ende is mitsdien goet tot Kortigheit ende Benautheyt van de Adem, Beslotenheyt van de Borst, Vallende-sieckte, Gicht. Heup-pyn, ende alle Sieckten der Herssenen, Zenuwen, ende Uytwendige leden.

SAGAPENUM is mede een sap vloeyende uyt een geslacht van Ferula, ’t welck in Medyen wast, oock Sagapenum geheeten. De beste van dese gomme is die lichtelik in ’t water smelt, ofte van een gaet, scherp van smaeck, klaer van verwen, geel van buyten, ende wit van binnen, van reuck het loot wat gelijckende. Het verwermt tot in den derden graed, ende verdroogt in den tweeden, seer krachtig verterende, suyvert de Herssenen, ende is seer goet tegen de Hooft-pyn, Popelsye, Vallende-sieckten, Lammigheit, Treckinge der Zenuwen, ende voorts van binnen, ende van buyten gebruyckt, tot alle het gene wy den Ammoniacum toegeschreven hebben.

GALBANUM is oock een sap, ofte gomme van een geslacht van Ferula in Syrien wassende, Metopium genaemt. De beste is knorachtig, als van klonters vergadert, wat saet van zyn Ferula behoudende, niet vochtigh ofte droog, suyver, sterck, ende swaer van reuck, den wieroock van gedaente gelijck. Is van aert heet tot by-nae in den derden graed, droog by-nae in den tweeden, versacht, treckt uyt, ende doet scheyden ende vermag voorts al ’t geene wy van de voor-gaende gomme verhaelt hebben.

De gomme TACAMAHACA, waer van hier vooren meerder gehandelt is, plaester-wijs gestreken, belet alle Sinckingen, versterckt de Herssenen, Zenuwen, ende Gewrichten, versoet alderhande Gicht, die van koude, ofte gemengde Vochtigheden haren oirspronck treckt. Tot alle het welcke de gomme CARRANA noch krachtiger is. (98)

BEVERSWYN is werm ende dun van deelen, bequaem voor de Zenuwen, wiens harde, ende hartneckige gebreken het geneest, van binnen ofte van buyten gebruyckt, als oock het Schudden ende Trecken van de Leden.

EUPHORBIUM, van brandende hitte, ende fijne stoffe, doet de dicke ende taeye Vochtigheden, in wat plaetsche sy oock steken, scheyden, ende verteren, neemt wech de Ruyssching, ende Pijn van de ooren, ende helpt de Gichtige.

(6) Uyt de verhaelde Droogen werden vele Mengel-middelen bereyt, sommige sachtelick Verkoelende, sommige Pijn stillende, sommige Verteren ende Verdroogende. Tot het eerste kan genomen werden een Stoving van Wateren uyt de verhaelde Kruyden getrocken, ofte van Sap van Weechbre, Nagt-schade, ende Rosen, ofte oock van Bilsen-kruyt, indien de pyn zeer hevig is, daer onder een vierde deel Azijn gemengt.

Ofte indien de pyn diep in steeckt, gelijck in ’t gelit van de Schouder, Elleboogh, Heupe, dan dienter oock wat Canfer by gedaen, te weten in elck pont een half loot. Daer-beneffens is goet Slijm getrocken uyt Quee-saet, ofte ’t Saet van Vloey-kruyt, ofte beyde op dese maniere.

N. Saet van Queen, Vloey-kruyt, van elcx 1. loot. Te samen op heete asch geweeckt in Weechbre-water, Nachtschawater, van elcx 2 oncen. Ende het Slijm door een stromijn gewronghen tot een smerinkje Oxycratum gedoopt, daer boven over geleyt. Men kan oock de Kruyden tot een Papken in Oxycratum koken, sonder Vet, ofte Olye. Want geen Vettigheyt en dient op de onsteken deelen gebruyckt. Sulcx getuygt selver van de Kaes Sennertus. Seker Gichtige, schrijft hy, plach met groot vordeel te gebruycken tot stillen van zyn pyn verssche Schapen-Kaes, op het pijnelijck Deel geleyt, maer dickwils ververscht. Want soo drae hy door de hitte van ’t Lidt began te ronnen, ende als boter uyt te geven, dan vermeerderden de pyn. Solenander schrijft 4. Consil. 24. dat seker Gichtig out man sijn selven aldus plag te helpen: Wanneer de pyn groot was, de plaetsch onsteken, ende geswollen, so nam hy Zout, Asch, Water van een joncxkens, ende Azijn, ende in die onder een gemengt, doopten hy een wolle lap, ende leyde hem uytgeperst, dickwils op het Deel, daer de pyn was; de welcke daer door meestendeel stilde. De gemelte Solenander prijst het volgende Papken, als ’t welcke sonder merckelijcke wermte verdrijft, de pyn stilt, ende de Gewrichten versterckt.

N. poeyer van twee oncen gedrooghde roode Rosen, een oncen Mastick, een half vierendeel loot Canfer, ses once Gersten-meel, te samen in witte Wijn ghekoockt, gestadigh roerende, tot dat het dick wert, tot een papken, ende dan heel werm op-geleyt.

Als den brant over is, ende de felligheydt van de pyn wat afgenomen heeft, so sal men een Pijn-stillent papken maken van kruym van Witte-broot (gelijck hier voor oock verhaelt is) aldus: N. Kruym van Witte-broot een half pont. Gekoockt in Soete melck tot dat het dick wert, ende dan ingestrooyt het poeyer van Camille-bloemen, Meliloten, van elcx 1 loot, Roode Rosen, Salye, van elcx een half loot, Saffraen 1 drachme tot een papken. Men doeter oock somtijts by Olye van Camillen, ofte Lelyen. Waer toe mede bequaem is de volgende Strijcking. N. Slijm getrocken met Camille-water uyt Lijn-saet, Saet van Hemst-wortel, Foenugrieck, van elcx anderhalf once, Olye van Lelyen, Camillen, Violen, van elcx 1 loot, Gansen-vet ander half loot. Saffraen, 1 drachme, Wasch, soo veel van doen is tot een Smaring.

Ten laetsen doen de stoffe, die de pyn gemaeckt heeft, ende noch in de Leden steeckt, verdwijnen. Empl. de Mucilaginibus, de Meliloto, Oxycroceum.

Maer stercker het volgende. N. Gomme van Pijn-boom, Peck, van elcx 1 once, Wasch, Verckens-reusel, van elcx 1 loot. Wieroock, Hermodactilen, Wortel van Lisch, Rauwe Swavel, van elcx een half loot, Olye van Lisch, so veel noodigh is, tot een Plaster, ofte een van oude, ende stercke Kaes, met het Sap van een zoute Ham gewreven, ’t welck Galenus seer prijst, van de nieuwe Genees-meesters oock na-gevolgt wert, ende van ons hier voor mede is aengeroert. Op vaster en dieper Deelen, insonderheyt in de Heupe, mogen noch wel stercker gebruyckt werden, oock een Sinapismus, ofte Vesicatorium.

Het XIX Kapittel.

1. Verscheidenheid van de enkele geneesmiddelen voor jicht en andere pijn van de ledematen,

2. Waarvan sommige de brand verkoelen

3. en pijn verdoven.

4 Sommige verzachten

5. en verteren het overschot van de pijnlijke stof.

6. Hoe uit die drogen mengmiddelen gemaakt worden.

(1) De uitwendige gebreken die op enig bijzonder deel, hetzij met of zonder zweer, komen te vallen omdat die eigenlijk de HEELKUNST raken die we in een apart boek verhandelen zo zullen we er hier geen gewag van maken. Maar diegene die vele delen tegelijk aangrijpen zoals jicht, geraaktheid, schudding en trekken van de leden, pijn in de gewrichten en alle die uit algemene zinkingen voortkomen kunnen hier goed gebracht worden. In de vermelde gebreken dan nadat het lichaam goed gezuiverd en de zinkingen opgehouden zijn en als het overschot van de vochtigheden door inwendige geneesmiddelen dient verdreven en verdwenen te wezen, zullen daartegen de enkelvoudige goed zijn die wij hierboven in het 4^de boek kapittel 8 en zo hetgeen het hoofd kan helpen ook nuttig is voor de zenuwen. Maar eigenlijk en in het bijzonder worden tegen de pijn van de gewrichten geprezen alantwortel, de wortel van lis en Acorus, de bladeren van veldcipres, duizendguldenkruid, Calamintha, de grote en kleine sleutelbloemen en Colchicum tot dranken of andere mengsels gemaakt waarvan ik terstond zal spreken. Dan de hulp van de verhaalde gebreken te helpen bestaat ook in uitwendige heelmiddelen waarvan sommige in het begin de brand, als er enige is, lessen en de zinkingen beletten zonder nochtans de vochtigheden in het ontstoken deel vaster te zetten, enige stillen de pijn die zonder ontsteking is, andere verdunnen de ingedrongen vochtigheid als de pijn over is en laten die verteren of verdwijnen omdat ze mettertijd niet tot klonters of knobbels zouden verharden.

(2) Wanneer dan in het begin van jicht pijn en brand in de gewrichten van de handen en voeten zit dan zullen de gedistilleerde wateren van rozen nuttig wezen, van weegbree en van nachtschade met het zesde deel azijn van rozen. Want als het daarmee warm gestoofd wordt verlicht het de ontsteking, houdt de zinkingen tegen en verdrijft ten dele die alreeds verzameld zijn en wordt daarom door velen gehouden voor een echt geneesmiddel van de jicht of fleerfijn. Indien men in een half pint ervan een drachme kamfer laat smelten zal dat ook de andere gewrichtspijn, die al diep van binnen is, weg nemen. Dan hierin moet zeer voorzichtig gegaan worden omdat de indringende kracht van de azijn, wanneer men (93) het daarmee, hetzij met kamfer of alleen, wil stoven de pijn wel laat vergaan of verdoven maar de voeten beschadigt. Zo is te lezen bij Plinius in het eerste kapittel van zijn 23^ste boek dat M. Agrippa, zwager van keizer Augustus, ongeduldig vanwege de pijn liever het gebruik en het gevoel van zijn voeten wilde missen dan die langer uit te staan en stoofde zijn voeten in hete azijn. Zo hebben andere hun voeten in sneeuw gestoken waardoor de felle pijn verdoofde, maar ook belet is dat de oorzaak niet kon uitdampen.

De vermelde Plinius verhaalt naar Varro en ook Quintilianus in zijn boek ‘ill. Grammat’ van een Romeins ridder, Servius Clodius, hoe hij uit ongeduld van pijn gedwongen was zijn benen te bestrijken met venijn en dat hij daarmee met de pijn ook het hele gevoel verloor.

Het zaad van VLOKRUID dat in enig nat geweekt wordt geeft een slijmerigheid van zich die nuttig en geschikt is tegen ontstekingen en vooral tegen de verhitte pijn van de gewrichten.

Zaad van ALTHEA en ook van HEEMSTWORTEL zelf en pitten van KWEE leveren mede een slijmerigheid uit van niet mindere krachten en voornamelijk als ze met water van nachtschade of van weegbree uitgetrokken is.

(3) BILZEKRUID, te weten de verse bladeren of door haar zelf of met gerstemeel opgelegd belet de hete en scherpe zinkingen, verzacht allerhande pijn en wordt geschikt gedaan onder de geneesmengsels die daartoe strekken

Duretus, geneesmeester van de koning van Frankrijk, getuigt in ‘Enar in Hollers 63’ een hevige jicht na het gebruiken van klysma’s, laten, het wijn drinken te laten en met een stoving van bilzekruid in zoete melk gekookt het genezen te hebben. Want, zegt hij, dat is een pijnstillend middel wat de scherpe en kwaadaardige hoedanigheid breekt, de dunne vochtigheid verdikt en het deel niet beschadigt. Want het bilzekruid is koud in de 4^de graad en verliest die grote verkoelende kracht door het koken in zoete melk.

SCHEERLING of dolle kervel is uitermate koud, ja volkomen in de vierde graad en dientengevolge dodelijk als het ingenomen wordt. En die daarmee omkomen (zoals men eertijds te Athene de misdadigers plag te doen) beginnen in hun uiterste leden, als de kracht door het lichaam geschoten is, een koude te vernemen. Daarom wordt het ook koud genoemd door de poëet Juvenalis;

‘Hunc inopem vidistis Athenae nil praeter golidas ausae conferre cicutas’.

Dit kruid is daardoor zeer vermaard omdat de rechters van Athene ook daarmee de vrome en wijze Socrates omgebracht hebben. Wat ik, hoewel het zou mogen lijken of het hier niet goed te pas komt om evenwel de lezer wat verandering van stof te geven zal ik het wat meer ophalen. Toen de stad en algemene zaak van Athene door onder die van Lacedamonië gebracht was en dat ze daarover dertig gouverneurs gezet hadden die vanwege hun onverdraaglijke regering de dertig tirannen genoemd werden toen werd Socrates beschuldigd door ene Melistus dat hij de jeugd bedierf en de Goden van hun voorouders verachtte en nieuwe probeerde in te voeren. Alle vrome lieden waren hierover met Socrates zeer bekommerd en de goed sprekende Lysias schreef voor hem een verantwoording die hij hem voorlas, toen zei Socrates, ‘mijn vriend Lysias, het is een goed en voortreffelijke gesprek, maar past mij toch niet’. Want het is meer op zijn advocaat’ s ingesteld dan op zijn filosofisch. En Lysias vroeg daarop, ‘als het gesprek goed was, waarom dat het hem dan niet paste?’ ‘Wel’, antwoordde hij’, kleren en schoenen die goed gemaakt zijn kunnen me toch niet passen?’ Toen hij voor de rechters kwam en zijn beschuldiger hoorde werd door hen gevraagd (zoals daar de manier was) welke straf hij meende verdient te hebben. Waarop hij antwoordde, ‘voor hetgeen ik gedaan heb meen ik dat men mij in Prytaneo (wat daar de grootste eer was die ze alleen deden aan diegene die het hoogste van de algemene zaak goed verdiend had) in het algemeen behoort te onderhouden. De rechters namen deze dapperheid als spijt op en verwezen hem te sterven wat hij met zo ‘n effen gemoed opnam alsof het hem niet eens aan ging. De lange tijd die hij na het vonnis noch gevangen was besteedde hij niets anders dan met Godzalige redenen van de onsterfelijkheid van de ziel en dat daarom de dood voor een eerlijk man niet te vrezen was. Deze en dergelijke redenen (beschreven door de wijsgerige Plato in zijn boek Phaedo genaamd) had hij tot het laatste toe met zijn goede vrienden die hem steeds kwamen bezoeken om van zijn wijsheid deelachtig te worden. Toen de uur des doods gekomen was en de wijsgerige Crito hem vroeg hoe hij begraven wilde worden? Antwoordde ‘zo het u lieden goed dunkt, maar als gij me zal kunnen nemen en ik u niet ontsnap’. En lachte meteen in zichzelf en keerde zich tot de omstanders, ‘ik kan deze Crito’, zei hij, ‘niet wijs maken dat ik die Socrates (94) ben die nu zo veel redenen voer, maar hij meent dat ik dat lijk ben dat hij terstond zal zien. Daarom vraagt hij hoe ik begraven wil worden. Maar hetgeen ik nu met vele redenen heb proberen te bewijzen dat als ik het vergif gedronken zal hebben niet langer bij u lieden zal zijn, maar tot de leukigheid van de zaligen ga, zulks schijnt tevergeefs door mij tegen Crito gezegd te zijn toen ik tegelijk u lieden en mezelf troostte’.

Nadat hij noch wat over deze stof met gelijke Godvruchtigheid en dapperheid gesproken had toen kwam de dienaar van de elf mannen. Die hem groette en zei, ‘Socrates ik zie in u niet wat ik altijd in andere gezien heb. Want zij zijn gestoord en vervloeken me als ik hun op last van de magistraat aanzeg dat ze vergif moeten drinken. Maar ik heb u altijd gekend en vooral in deze tijd als de kloekmoedigste, de zachtmoedigste en allerbeste man die immermeer in deze plaats gekomen is en ik ben nu ook wel verzekert dat ge op mij niet vergramd bent, maar op diegene die u bekend zijn die daarvan de oorzaak zijn. Nu weet ge dan welke boodschap ik u breng. Vaart wel en probeer hetgeen wezen moet licht te dragen, daarbij keerde hij zich om en ging al schreiende weg. Socrates zag de man aan, ‘het gaat u ook goed’ zei hij, ‘en we zullen het zo bestellen’. En meteen wende hij zich naar de anderen, ‘wat een zoete man is dat’, zei hij, ‘want hij heeft zich niet alleen nu, maar altijd zeer vriendelijk tegen mij gedragen zoals hij me nu noch beweent. Welaan dan Crito, laten we gaan doen wat hij belast en laat iemand het venijn, of het moet gestolen zijn, hier brengen’. ‘Ik geloof, O Socrates’, zei Crito, ‘dat de zon noch niet onder is en ik weet wel dat andere als ze deze boodschap ontvangen het zeer laat opdrinken nadat ze eerst zichzelf met eten en drinken goed gedaan hebben. Derhalve is het niet van nodig dat ge u zo haast, er is noch tijd genoeg over’.

Daarop sprak Socrates, ‘die lieden Crito, hebben gelijk. Want ze menen daar wat mee te winnen wat bij (95) mij geen plaats heeft die er niet anders mee zou winnen wanneer ik het venijn wat later dronk dan dat ik mezelf tot spot zou stellen net alsof ik zo begerig was om te leven en zo spaarzaam zou zijn met hetgeen ik niet meer heb. Welaan dan doe mijn zin en niet anders’. Crito hoorde dit aan en wenkte de jongen die daar niet ver vandaan was. De jongen ging weg en kwam terstond wederom en bracht diegene mee die het venijn zou ingeven wat hij in een beker had en gestampt was. Socrates zag hem aan en zei ‘welaan, fijne man, gij hebt hier verstand van, wat moet ik doen?’ ‘Niet anders’, antwoordde hij, ‘als na het opdrinken te wandelen totdat ge voelt dat uw benen stram worden en dan te gaan liggen en zo zal ge doen’. Dit zeggende gaf hij de beker aan Socrates die hem gans niet ontstelt aannam en vertoonde noch enige verandering in kleur of wezen. En gezegd te hebben om tot de Goden te bidden dat zijn verhuizing gelukzalig mocht zijn dronk hij heel gerust en dapper het vergif in. En toen alle omstanders hierover zeer jammerlijk weenden en kermden, toen zei hij, ‘wel mannen, wat begint ge, ik heb daarom meest de vrouwen van me laten gaan omdat ze zulks niet zouden doen. Want ik had wel gehoord dat men met vrolijkheid en gelukwensen uit dit leven behoort te reizen. Daarom hou u stil en wees welgemoed’. De anderen die dat hoorden stonden beschaamd en kropten hun tranen op. Maar Socrates voelde in het wandelen dat zijn benen begonnen te bezwaren en ging op zijn rug liggen zoals hem bevolen was door diegene die het venijn gemaakt had die hem kort daarop aan de voeten drukte en hem vroeg of hij dat wel voelde. Toen Socrates neen zei, voelde hij hoger en vond dat het daar ook al koud en stijf was en zei tegen de omstanders, ‘als het aan het hart komt dan zal het gedaan wezen’. De venijnige kou was al tot de maag geklommen toen hij de bedekking van zijn lichaam wierp sprak hij zijn laatste woorden, ‘Crito, wij zijn Aesculapius een haan schuldig, betaal hem toch en verzuim het niet’. Crito antwoordde, ‘alles wat ge beveelt dat zal geschieden’ en vroeg of er niets anders was, waarop hij niet meer sprak. De heidenen plachten in oude tijden Aesculapius, de zoon van Apollo, (dat is de zon) een haan op te offeren omdat die de bode van de dag en opkomende zon is waarmee ze te kennen willen geven dat ze de Goddelijke goedheid en weldadigheid die alle ziekten geneest schuldig waren aan de dag, dat is het licht van het leven. Naar zodanige geneesmeester die de ziekten van het gemoed helpen kan had Socrates tevoren gevraagd. En op het laatste toen hij nu van alle ziekte van vrees en vertwijfeling genezen was wilde hij God met een offerande bedankt hebben. Aldus is gestorven de vrome Socrates met zo’n effen gemoed dat de poëet Juvenalis, waar hij tegen de wraakgierigheid in gaat, hem beschrijft dat hij niet eens aan zijn beschuldiger een deel van het vergif zou willen geven dat hij door zijn toedoen moest drinken.

‘De wraak is wonder zoet en die te mogen plegen daar vind ik menig brein ten hoogste toe genegen en dit al menigmaal om en ik weet niet wat dat door enig misverstand ten ergste is opgevat. Het minste dat er schort en kleine beuzelzaken die kunnen vinnig bloed en gramme zinnen maken. Maar dit pleegt slechts het volk dat nooit heeft geleerd hoe dat men naar de eis zijn even schepsels eert. Dat heeft de goede ziel Chrysippus niet geschreven en dat heeft ook Socrates, noch Thales ooit gedreven. Dit was geduldig volk tot aan het duister graf dat nimmer enig kwaad aan de kwade weergaf’.

Zulk sterven, zulk leven heeft onze grote Erasmus enige goede hoop laten hebben over het toekomende leven van zodanige wijzen zoals te zien is uit de voorreden die hij gesteld heeft aan de Tusculaanse vragen van Cicero. Die van Athene zagen ook wel al gauw wat ze gedaan hadden en kregen daarvan zo’n groot berouw dat ze al hun speelplaatsen lieten sluiten en die daartoe aangeraden hadden uitbannen en zijn aanklager Melitus om hals brengen. Ze richtten ook ter eren van Socrates op de vermaardste plaats van de stad een koperen beeld van hem op dat ze door de voortreffelijke meester Lysippus hadden laten maken. Dit zij genoeg en wel gemakkelijk voor sommige (die het kunnen overslaan) teveel van Socrates. Dan net als diegene die buiten het land reizen zich wel buiten de weg begeven om iets fraais, dat ter zijden afleidt te bezien, zo ook heb ik mede niet laten kunnen wat buiten het voor genomen spoor te treden om bij de gelegenheid van scheerling het heerlijk einde van die eerlijke Socrates te verhalen wat me zo genoeglijk gevallen is dat ik mijn lust met geweld tegen gehouden heb om niet uitvoeriger over al zijn andere diepzinnige redenen te verhalen. Maar om weer op het pad terug te keren waar Socrates ons afgeleid heeft. Al is het, zegt Plinius in het 15^de boek van zijn ‘Natuurlijke Historie in het 13^de kapittel, dat scheerling vergiftig is en gehaat door de openbare straf van de Atheners moet nochtans zijn gebruik tot veel dingen niet overgeslagen worden. Dit is vooral dat zijn bladeren, zaad en opgedroogd sap allerhande pijn stillen, maar voornamelijk diegene die uit ontsteking veroorzaakt is. Het vergif van de scheerling heeft mede zijn tegengift, te weten de wijn zoals we met een opmerkelijk voorbeeld bij Plutarchus in het 2^de deel, 1^ste boek en kapittel 22 van de ‘Schat der Ongezondheid’ zullen aanwijzen. (96)

De verdovende kracht hebben ook MANDRAGORA, grote en kleine DONDERBAARD, waardoor de onlijdelijke pijn niet gestild kan worden, zo raden sommige aan daar wat opium bij te doen wat meer verdoving in het gevoel brengt en vooral in hete gebreken laat het allerlei pijn overgaan.

Maar hierin moet dapper voorzichtig gegaan worden. Want de verlichting die door opium, scheerling, bilzekruid, Mandragora en dergelijke komt gebeurt niet door het wegnemen (zoals anders behoort) van de oorzaak die de pijn en smart verwekt, maar het lid waar de pijn in is wordt alleen als voos en half dood gemaakt zodat het de pijn niet kan voelen. Waarop dan deze schade volgt dat als het lid wederom tot zichzelf komt de oorzaak zo veel kwader wordt omdat het door de felle koude verzwakt en de natuurlijke warmte zeer verminderd is en weg genomen kan worden. Behalve dat ook in de grootste ontstekingen door al te koude dingen gemakkelijk het koudvuur gestookt wordt zoals ik enige dagen geleden gezien heb in een been dat dapper ontstoken en gespannen was waar azijn en water en evenwel noch warm gemaakt opgelegd was. Hierom zal men dusdanige verdovende of te zeer verkoelende geneesmiddelen tot verlichting van pijn niet gebruiken dan in de grootste nood en wanneer die gans onverdraaglijk valt.

(4) Derhalve is het beter om de ziekte niet te verergeren of het lid te hinderen door zodanige middelen te gebruiken die een verzachtende kracht hebben waardoor ze de pijn kunnen verzoeten.

MALUWE met bladeren en wortels in wijn en azijn gekookt tot op het derde deel en dan roggemeel daaronder mengen tot een pap en heet op leggen wordt zeer geprezen door Solenander.

DOOIERS van EIEREN die onder olie van rozen of van papavers geslagen worden hebben kracht om de pijn te verzachten.

MELK met wollen lappen die heet om het jichtige deel geslagen zijn kan bijzonder de pijn stillen en vooral die net gemolken is. Zo schrijft Amatus Lusitanus in kapittel 41 cent. 6 van iemand die met gruwelijke pijn gekweld was en een geit in zijn kamer liet brengen en van haar de melk op zijn jichtig deel liet melken waardoor hij terstond verlichting van zijn pijn voelde. Men kan mede van de melk een pap maken met gekookt gerstemeel of daarin laten weken een kruim van witte brood en daar dooiers van eieren bij doen en wat saffraan. Men mag ook het merg van heemstwortel onder de melk vermengen of het daarin laten koken. Dr. Foreest verheft als wat wonderen een pap van eendenkroos en kamillen in melk gekookt en daar dan wat gerstemeel bij doen.

KAAS die vers is en alleen of met gerstemeel vermengt verzacht de ontsteking, drijft de zinkingen terug en verzoet de pijn in de gewrichten. Daartoe helpt mede oude beschimmelde kaas die in hamsap geweekt is die ook de hardheid in de gewrichten kan verzachten.

OLIE van KALFSVOETEN stilt de jichtpijn en wordt aldus gemaakt. De kalfsvoeten worden in stukken geslagen en geheel murw gekookt dan wordt de olie die op het water drijft er af geschept. Dat met brandewijn en zout mengen en op de pijnlijke delen strijken.

KOEIENMEST en GEITENMEST en vooral zomers als de beesten in de wei gaan verzacht en verteert, verlicht de pijn en de brand en met azijn gemengd laat het de zwellen verdwijnen.

VET van ongewassen wol verwarmt en verzacht en verteert wat, stilt de pijn uit wat voor oorzaak, hetzij alleen of met rozenolie en wijn of met vrouwenzog opgelegd, wat ook de wol met het vet zelf doen kan.

Dit heeft de weledele heer ridder Heinsius bewogen om in zijn ‘Aristarch sacer’ het woord Hysop bij de Evangelisten, waar ze schrijven hoe de krijgsknechten onze Heer bespottelijk laafden te nemen voor Oisop wat in het Grieks ongewassen wol betekent alsof hetgeen sommige goede harten daar mee gebracht hadden om de pijn van de berechtiging wat de verzachten toen de lieden de vuile wol met de azijnspons uit schimp aan de stok gestoken hadden. Een uitlegging die niet minder geestig als waarschijnlijk is.

OLIE, hetzij alleen of onder wijn vermengt, en op de jichtige gewrichten stoven verzacht haar pijn.

WIEROOK of ALUIN dat onder het wit van ei wordt gelagen verzacht de pijn. Zo doet ook BUIST in vers SAP van het dikste bier gekookt.

(5) Het overschot van de pijn en vochtigheden wordt verteerd en uitgetrokken door de volgende.

GERARD of Gerardskruid, die veel op de kruidvlier lijkt, stampen en op de leden die van de fleerfijn gekweld zijn leggen verzoet de pijn en laat het gezwel vergaan waarom het ook fleerfijnkruid genoemd is.

SLEUTELBLOEMEN, die ook vanwege de gelijkenis van hun bladeren witte betonie genoemd worden, zijn heet en droog tot in de derde graad, tezamen trekkend, verterend en afvegend. Worden bevorderlijk gebruikt in alle koude gebreken van de hersens en zenuwen en vooral als ze met salie en marjolein gekookt is. Welke drank ook geschikt is voor diegene die bevende leden hebben of geraakt en beroerd zijn wat de oorzaak is dat de sleutelbloemen in het Latijn ook Herba Paralysis genoemd worden. De gestampte bladeren worden ook nuttig gelegd op de beroerde en jichtige leden. (97)

VELDCYPRES die van buiten opgelegd wordt verdroogt en verteert zonder opmerkelijke hitte of scherpte de vochtigheden die diep in de zwakke delen gedrongen zijn en versterkt die ook.

Die drie soorten van CALAMINTHE die over het gewricht gelegd worden verwarmen die en trekken de diep gelegen vochtigheid uit en zijn geschikt voor de heuppijn.

Zaad van KERS als ook van NETELS is deelachtig van een brandende kracht en overwinnen daarom vaste en hardnekkige pijn van de heupen.

Zaad van AVERRONE die met enig goed nat gedrenkt is, is goed tegen de jicht en haar bladeren die op de harde zwellen gelegd worden die na de ontsteking van de jicht overblijven laten die vergaan.

KNOFLOOK van binnen ingenomen en van buiten met honig opgelegd verdrijft de oorzaak van de koude heuppijn

ALANTWORTEL geneest de koude en langdurige gebreken van de ledematen als ook de heuppijn en de gewrichten die door de grote vochtigheid los en uit hun lid schieten.

Het afkooksel van DUIZENDGULDENKRUID vaak met een klysma zetten is zeer geschikt voor diegene die met de heuppijn gekweld zijn, Want het trekt de vochtigheid af en verzacht de pijn. Maar het sap gedronken of ook het kruid zelf in mede gekookt helpt eigenlijk de gebreken van de zenuwen en met olie op geslagen en op geplette leden gelegd brengt dadelijk baat bij.

COLCHICUM strekt en zuivert het dikke slijm uit de gewrichten, is nuttig voor de jicht en zo ingenomen als van buiten papvormig opgelegd.

VIJGBONEN of Lupinen MEEL die in azijn of mede gekookt en met enige warme olie gemengd zijn verdrijft de heuppijn.

PEKEL van haring en andere zoute vis heeft een zeer afvegende kracht en is derhalve geschikt om de jichtige vochtigheden te verteren.

OPOPONAX is een sap of gom van een vreemd soort van Panacee naar de vorm van Ferula, van buiten geelachtig en van binnen wit, bitter, van goede reuk, bros en smelt in het water. Het verzoet de weedom van de jicht en alleen of met het vlees van rozijnen daar op gelegd.

BDELLIUM is mede een gom of traan van een Indiaanse boom die noch niet geheel goed bekend is. Het beste is bitter zonder zurigheid, wel riekende als zeenagel wanneer het gebrand wordt, helder als lijm, vet van binnen en bros. Het verwarmt en verdroogt in de tweede graad en verdrijft de hardigheden en de knobbels van de zenuwen in wijn gesmolten. Geneest daarboven de verscheurdheid en de gespannen, gekwetste en verstuikte zenuwen.

Ammoniacum, Sagapenum en Galbanum zijn alle drie een gom of sap van een bijzonder geslacht van Ferula en groeien op verschillende plaatsen.

AMMONIACUM vloeit uit een Ferula die Agasylis genoemd wordt en in Cyrene (een land in Afrika) en groeit ook in Libië bij de tempel van Jupiter Ammon (waarvan het zijn naam heeft) Voor het beste wordt gehouden hetgeen vast en zuiver is en geen houtachtige splinters, steenachtig gruis of ander vuiligheid in zich heeft, dat bitterachtig van smaak en in kleine stukjes verdeeld is en van reuk wat naar het beverswijn trekt. Deze gom is warm en droog in de tweede graad en is van de voornaamste onder de vermurwende of verzachtende geneesmiddelen, geneest de verharde milt en lever, in azijn geweekt. Met honing en pek vermengt laat het de harde zwellen en knobbels die aan de gewrichten gegroeid en van de jicht gekomen zijn vergaan en uitbreken. Wordt ook van binnen ingegeven een vierendeel lood zwaar en jaagt dan de taaie, koude fluimen af en trekt die uit de verre leden naar zich toe en is mitsdien goed tegen kortheid en benauwdheid van de adem, beslotenheid van de borst, vallende ziekte, jicht, heuppijn en alle ziekten van de hersens, zenuwen en uitwendige leden.

SAGAPENUM is mede een sap die vloeit uit een geslacht van Ferula wat in Medië groeit die ook Sagapenum genoemd wordt. De beste van deze gom is die gemakkelijk in het water smelt of vaneen gaat, scherp van smaak, helder van kleur, geel van buiten en wit van binnen, van reuk lijkt het wat op lood. Het verwarmt tot in de derde graad en verdroogt in de tweede, zeer krachtig verterend, zuivert de hersens en is zeer goed tegen de hoofdpijn, m.s., vallende ziekte, lammigheid, trekking van de zenuwen en verder van binnen en wordt van buiten gebruikt tegen al hetgeen we de Ammoniacum toegeschreven hebben.

GALBANUM is ook een sap of gom van een geslacht van Ferula die in Syrië groeit en Metopium genoemd wordt. De beste is korrelig als van klonters verzameld, wat zaad van zijn Ferula in zich heeft en niet vochtig of droog, zuiver, sterk en zwaar van reuk is die van vorm op wierook lijkt. Is van aard heet tot bijna in de derde graad, droog bijna in de tweede, verzacht, trekt uit en laat scheiden en vermag verder al hetgeen we van de voorgaande gommen verhaald hebben.

De gom TACAMAHACA, waarvan hiervoor meer gehandeld is, pleistervormig gestreken belet alle zinkingen, versterkt de hersens, zenuwen en gewrichten, verzoet allerhande jicht die van koude of gemengde vochtigheden hun oorsprong hebben. Tegen dat alles is de gom CARRANA noch krachtiger. (98)

BEVERSWIJN is warm en dun van delen, geschikt voor de zenuwen wiens harde en hardnekkige gebreken het geneest, van binnen of van buiten gebruikt als ook het schudden en trekken van de leden.

EUPHORBIA, van brandende hitte en fijne stof laat de dikke en taaie vochtigheden in wat voor plaats ze ook zijn scheiden en verteren, neemt het ruisen en pijn van de oren weg en helpt de jichtige.

(6) Uit de verhaalde drogen worden vele mengmiddelen gemaakt, sommige zachtjes verkoelend, sommige pijn stillend, sommige verteren en verdrogen. Tot het eerste kan een stoving van wateren genomen worden die uit de verhaalde kruiden getrokken worden of van sap van weegbree, nachtschade en rozen of ook van bilzekruid en indien de pijn zeer hevig is daaronder een vierde deel azijn mengen.

Of indien de pijn er diep in steekt zoals in het gelid van de schouder, ellenboog en heup dan dient er ook wat kamfer bijgedaan te worden, te weten in elk pond een half lood. Daarnaast is goed slijm getrokken uit kwee zaad of het zaad van vlooienkruid of beide op deze manier.

N. Zaad van kwee, vlooienkruid en van elk 1 lood, tezamen op hete as geweekt in weegbreewater, nachtschadenwater, van elk 2 ons, en het slijm door een zeef wringen en tot een smeerseltje, Oxycratum gedoopt, erbovenop leggen. Men kan ook de kruiden tot een papje in Oxycratum koken, zonder vet of olie. Want er dient geen vettigheid op de ontstoken delen gebruikt te worden. Zulks getuigt zelf Sennertus van kaas. Zeker jichtige, schrijft hij, plag met groot voordeel tot stillen van zijn pijn verse schapenkaas te gebruiken die op het pijnlijke deel gelegd wordt, maar dikwijls verversen. Want zodra het door de hitte van het lid begint te runnen en als boter uit te geven dan vermeerdert de pijn. Solenander schrijft in 4 Consil. 24 dat zeker jichtig oud man zichzelf aldus plag te helpen wanneer de pijn groot en de plaats ontstoken en gezwollen was, dan nam hij zout, as en water van een jongetje en azijn en mengde dat onder elkaar en doopte hij een wollen lap erin en legde het uitgeperst vaak op het deel waar de pijn was die daardoor meestal stilde. De vermelde Solenander prijst het volgende papje wat zonder opmerkelijke warmte verdrijft, de pijn stilt en de gewrichten versterkt.

N. Poeder van twee ons gedroogde rode rozen, een ons mastiek, een half vierendeel lood kamfer, zes ons gerstemeel, tezamen in witte wijn gekookt, steeds roeren totdat het dik wordt tot een papje en dan heel warm opleggen.

Als de brand over en de felheid van de pijn wat afgenomen is dan zal men een pijnstillend papje maken van kruim van witte brood (zoals hiervoor ook verhaald is) aldus

N. Kruim van witte brood een half pond, gekookt in zoete melk totdat het dik wordt en dan er in het poeder van kamillebloemen en melilote strooien, van elk 1 lood, rode rozen en salie, van elk een half lood, saffraan 1 drachme tot een papje. Men doet er ook soms olie van kamillen of lelie bij. Waartoe mede geschikt is het volgende strijksel.

N. Slijm getrokken met kamillewater uit lijnzaad, zaad van heemstwortel, fenegriek, van elk anderhalf ons, olie van lelie, kamillen en violen, van elk 1 lood, ganzenvet, ander half lood, saffraan, 1 drachme, was zoveel nodig is tot een smering.

Tenslotte laat de stof die de pijn gemaakt heeft en noch in de leden steekt het verdwijnen. Emplastrum de Mucilaginibus en de Meliloto, Oxycroceum.

Maar sterker het volgende.

N. Gom van pijnboom, pek, van elk 1 ons, was, varkensreuzel, van elk 1 lood. Wierook, Colchicum, wortel van lis, rauwe zwavel, van elk een half lood, olie van lis zoveel als nodig is tot een pleister of een van oude en sterke kaas met het sap van een zoute ham gewreven wat Galenus zeer prijst en door de nieuwe geneesmeesters ook opgevolgd wordt en door ons hiervoor mede aangeroerd. Op vastere en diepere delen en vooral in de heup mogen noch wel sterkere gebruikt worden en ook een Sinapismus of Vesicatorium.

AENHANGSEL

Des Eersten Deels van de

Schat der ongesontheyt

Welck is

INLEYDINGHE

Tot de

HOLLANTSCHE

GENEES-MIDDELEN,

Ofte

KORT BERICHT,

Dat elck LANDT GENOEGH HEEFT, TOT ONDERHOUDT VAN HET Leven, ende de Gesontheyt der Inwoonders.

DEN

Wel-edelen, ende Hoogh-achtbaren Heere, HEER

JOHAN OEM VAN WYNGAERDEN

President van den Hove van Hollandt, Zeelant, ende West Vrieslant.

Mijn Heer, ende Vader,

Alsoo een yegelick door de Nature selve geprickelt wert om zijn lieve Vader-landt voor te staen, ende dat Hollandt by alle de Werelt voor een wonder geacht wert, als waer (gelijck de Roomsche history-schrijver STRADA selfs getuygt) uyt sommige Visschers schuyten een nieuwe REPUBLIJCK het hooft schierlick heeft opgesteken, dewelcke alledaegh stercker werdende, niemant boven haer noch te lande en wil, noch ter zee en kan lijden: so en hebbe ick mede niet konnen lijden, dat langer gelooft zoude werden, daer ons Landt van alles so mildadelick, ende genadelick van den goeden Godt versien is, alleen ongesegent was gebleven in Genees-middelen, ende gedwongen zoude wesen met soo veel moeyten, so veel kosten, soo veel gevaers de selvige uyt een andere werelt te gaen halen. De schult hier van en is niet in ’t gebreck van ’t Landt, maer in onse onachtsaemheyt. Alle onse wegen, weyden, venen, duynen, wateren, brengen ons alderhande Kruyden tot overvloet; waer van wy sommige gantsch niet en kennen, sommige alleen met de namen, welckers krachten de Kruyt-beschrijvers segghen ofte geen te zijn, (het welck valsch is) ofte immers (tot haer schande, ende schade der gemeente) by haer onbekent, daer sy so veel weten te schrijven van de Uytheemsche. Wy behooren eerst te kennen de geene, die wy te huys hebben, ende laten de andere voor de gene, daer sy wassen. Want ick ben versekert, dat men sulcx doende, zal bevinden, Hollandt volkomentlick versien te sijn van al ’t geene, tot het leven, ende de gesontheyt van noode is. Of ick in dese Inleydinge tot grooter werck van Hollandtsche Kruyt-recht wel bewaert, ende beweert hebbe, onderwerpe ick het gewijs aen U Ed. als voorsittende in de loflicke vergaderinge, daer het Hollandts recht gerechtelick gewesem wert. Ick zoude moghen by sommige schijnen eenen verkeerden wegh ingegaen te wesen, als of Esculapius geen gemeenschap en hadde met Themis: dan de selvighe en is onder geen van alle de Goden grooter. Want om hier niet te verhalen ’t gene ick eertijts over de Ontledinge geschreven hebbe, de Genees-konste siet op het Menschelicke Lichaem, het Hof op het Lichaem van de Gemeente. De Genees-konste verdrijft de ongesontheyt van haer Lichaem. Het Hof de Ongerechtigheyt. De Genees-konste helpt de hare uyt het Bedde, op stoel, het Hof op het Kussen. Ende gelijck de Genees-meester zijne drancken verandert na de jaren van de gene, daer hy over gaet, na de jaer-getijden, ende na de plaetsche, (Want anders dient een out man gehandelt als een jongeling, anders in de somer, als in de Winter; anders in Griecken-lant ofte Italyen, als in Hollant: ) even alsoo strecken haer de Rechten ende Wetten, zijnde niet anders als Genees-middelen van de Gemeene sake, na de verscheydenheyt der tijden, ende volckeren. Waerom niet vremt en is, dat in dingen die geheel vervallen zijn, oock ongewoonlicke middelen werden aen-gewent. Soo doet men in de Gemeene sake, volgens de Wet-gevers; so doet men in de Genees-konste, volgens de Genees-meesters na de lesse van Hippocrates. Welcken grootsten Genees-meester by alle in alles gevolght, ick alhier in ’t bysonder volge. Dan de naeste gemeenschap, die my de stoutigheyt gegeven heeft, om U Ed. dit toe te eygenen, is waer mede ick door U Ed. sonderlinghe gunste vereert ben, van te zijn.

U Ed. dienst-plichtige Swager, ende dienaer

JOH. VAN BEVERWIJCK.

AANHANGSEL

Van het Eerste Deel van de

Schat der ongezondheid

Die de

INLEIDING IS

Tot de

HOLLANDSE

GENEESMIDDELEN

Of

KORT BERICHT

Dat elk LAND GENOEG HEEFT TOT ONDERHOUDT VAN HET Leven en de Gezondheid van de Inwoners.

DE

Weledele en Hoog achtbare Heer, HEER

JOHAN, OOM VAN WYNGAERDEN

President van het Hof van Holland, Zeeland en West Friesland

Mijn Heer en Vader.

Omdat iedereen door de natuur zelf geprikkeld wordt om zijn lieve vaderland voor te staan en dat Holland door de hele wereld voor een wonder geacht wordt als waar (zoals de Roomse historieschrijver STRADA zelf getuigt) uit sommige vissersschuiten een nieuwe REPUBLIEK het hoofd plotseling heeft opgestoken die elke dag sterker wordt, niemand boven zich, noch te lande wil, noch ter zee kan lijden, heb ik mede niet kunnen lijden dat langer geloofd zou worden dat waar ons land van alles zo milddadig en genadig door de goede God voorzien is alleen ongezegend was gebleven in geneesmiddelen en gedwongen zou zijn om met zoveel moeite, zoveel kosten en zoveel gevaar die uit een andere wereld te gaan halen. De schuld hiervan is niet in het gebrek van het land, maar in onze onachtzaamheid. Al onze wegen, weiden, venen, duinen en wateren brengen ons allerhande kruiden tot overvloed waarvan wij sommige gans niet kennen, sommige alleen met de namen van wiens krachten de kruidbeschrijvers zeggen of er zijn er geen, (wat vals is) of immers (tot hun schande en schade van de gemeente) bij hen onbekend zijn waar ze zoveel weten te schrijven van de uitheemse. Wij behoren eerst te kennen diegene die we thuis hebben en laten de anderen voor diegene waar ze groeien. Want ik ben er zeker van dat als men zulks zal doen men bevinden zal dat Holland volkomen voorzien is van al hetgeen dat tot het leven en de gezondheid nodig is. Of ik in deze inleiding tot groter werk van Hollandse kruidrecht goed bewaard en beweerd heb, onderwerp ik het bewijs aan U weledele als voorzittende in de loffelijke vergadering waar het Hollands recht gerechtelijk gewezen wordt. Het zou mogen lijken alsof ik bij sommige een verkeerde weg ingegaan ben alsof Aesculapius geen gemeenschap heeft met Themis, dan die is onder geen van alle de Goden groter. Want om hier niet te verhalen hetgeen ik eertijds over de ontleding geschreven heb, de geneeskunst ziet op het menselijke lichaam, het hof op het lichaam van de gemeente. De geneeskunst verdrijft de ongezondheid van haar lichaam. Het hof de ongerechtigheid. De geneeskunst helpt hen uit het bed of op stoel, het hof op het kussen. En net zoals de geneesmeester zijn dranken verandert naar de jaren van diegene waar hij over gaat, naar de jaargetijden en naar de plaats (want een oud man dient anders behandeld te worden dan een jongeling en anders in de zomer dan in de winter, anders in Griekenland of Italië dan in Holland) even zo strekken hen de rechten en wetten die niet anders zijn dan geneesmiddelen van de algemene zaak naar de verscheidenheid der tijden en volkeren. Waarom het niet vreemd is dat in dingen die geheel vervallen zijn ook ongewone middelen aangewend worden. Zo doet men in de algemene zaak volgens de wetgevers, zo doet men in de geneeskunst volgens de geneesmeesters naar de lessen van Hippocrates. Welke grootste geneesmeester door allen in alles gevolgd wordt en ik hier in het bijzonder volg. Dan de naaste gemeenschap heeft me de stoutigheid gegeven om U weledele dit toe te eigenen waarmee ik door U weledele zonderlinge gunst vereerd ben.

Uw weledele dienstplichtige zwager en dienaar

JOH. VAN BEVERWIJCK.

NLEYDINGE

Tot de

HOLLANTSCHE

GENEES-MIDDELEN.

Het Eerste Capittel.

(101) 1. Dat elck Volck in haer eygen Land genoeg heeft tot nootdruft.

2. Dat elk Landt versien is met Kruyden voor de Sieckten, die aldaer voor-vallen:

3. Dat daerom soo meniger hande Kruyden hier ende elders, in ’t wildt van selfs voort-komen.

4. Dat daerom oock de H. Schrifture alleen gewag maeckt van Kruyden, die in ’t H. Landt wassen.

5. Dat de Griecksche, ende Arabische genees-meesters niet anders en doen; selver oock de Boeren, ende Beesten eenige weten.

6. Dat hierom die op ’t Landt is, in de Stadt niet en behoeft te loopen.

(1)

Wy hebben een goet Spreeck-woort hier te Lande, Dat Godt niet en slaet, of hy salft wederom, ende dat hy een yeder kouw geeft, na sijne kleederen, de waerheyt hier van konnen wy in alle Volckeren, ende alderhande Plaetschen aenmercken, in de Oostersche landen, alwaer de stralen van de Son te heet schijnen, ende de lichamen schijnen te sullen verbranden, daer wert de Lucht alle jaers ververscht ende verkoelt door het waeyen van koele Winden. In Egypten, daer het niet en regent, loopt de Nijl over, ende ’t land sacht, ende vruchtbaer gemaeckt hebbende, begeeft het water hem wederom binnen zijn palen. Lucanus in ‘t 8. boeck :

Terra suis contenta bonis, non indiga mercis, Aut Iovis, in solo tanta est fiducia Nilo.

Soo dat Egypten (gelijck Senica schrijft 4. Nat. 4. 2.) haer eenige hope op den Nijl stelt, ende nae dat hy veel, ofte weynigh overloopt, so is ’t lant schrael, ofte vet. Daerom behoeven de Huysluyden aldaer niet eens (gelijck sy elders dickwils doen) om tegen te roepen. Claudian. Epigr. 6

Foelix qui Pharias proscindit vomere terras, Numina non sperat tenebris condentia caelum, Nec graviter flantes pluvialis frigore cauros Invocat, aut arcum variata luce rubentum. Aegyptus, sine nube serax, imbresque serenos Gaudet aquis, quas ipsa vehit, Niloque redundat.

Dat het behouw, ende welvaert der Egyptenaren is, zoude ons bederf wesen, ende derhalven laet Godt de hemelsche vochtigheyt over ons land storten. In ’t Noorden, daer de Menschen schijnen te zullen van kouw bevriesen, hebbende de Inwoonders overvloet van alderhande Bont, kleederen nae haer kouw. Hier te lande, daer wy nauwlicx eenige bosschen hebben, ende dienvolgende tegen de winter niet wel van brant zouden versien wesen, hebben wy de Venen, die ons in overvloedt Turf voort-brenghen. Een dingh soo vremt in andere Landen, dat Dr. Platerus, die te Basel twee kamers vol alderhande vremdigheden hadde, daer onder mede vertoonde een Turf. Plinius schrijft, dat het Lant ongeluckigh is, dat sijn eygen aerde verbrant, dan wy maecken wel datter noch aerde genoegh overblijft. Hier van is by de geestige Poëet Casper Barlaeus dit raetsel gemaeckt:

Dic quibis in terris peruent tot rura colonis, Ipsaque concepto fomite ftagrat humus, Et mox essossi vectantur navibus agri, Naiadedesque natant nunc, ubi Vecta stetit ?

In de Landen, daer geen Terwe, ofte Roggen wast, eten sy in plaets van Broot, Rijst uyt de handt, sommige backen oock Broot van Castanyen, ofte eenige voedsame Wortels.

De sauce van Broot, ende meest alderhande spijse is het Zout, soo noodigh dat men acht ons niet dienstiger te zijn, als de Son, ende het Zout (sol & sal:) (102) waerom het van den Grieckschen Poëet Homerus Goddelick genoemt wert Ende de Heere Christus Matth. 5. 13. seyt tegens sijne Discipulen, ofte (gelijck Heer Hugo de Groot in sijn Aenmerckingen op die plaetsch meent) tegen de geloovige gemeente, Ghy zyt het Zout der aerden. Want het Zout hout goet, ende reynight alles. Met Zout placht men verbont te maecken, (siet hier van den noyt genoeg gepresen Ridder Heinsius in sijn heylige Oeffeningen over den Euangelist Marcus op het 5. Capittel) daer toe voor heyligh selfs oock by de roovers gehouden. So plagt men hier te Lande om yet te bevestigen, zout ende broot te eten. Die dit soo nootwendigh Zout in haer lant niet en hebben, vinden noch al raet, om haer te behelpen, ende yet anders in de plaetsch te gebruycken. So schrijft de geleerste Romeyn Varro in ‘t 1. boeck van de Lant-bouwinge op ‘t 7. cap. dat te sijnen tijde in Vranckrijck by den Rhijn verscheyde landen waren, daer noch gegraven zout (gelijck eertijts in Zeelandt plach te geschieden) noch het gemene zout uyt het zee-water gevonden werde, maer dat het volck eenig hout brandende, ende de zoute koolen besigden in plaetsche van zout. Dan dit moet (nae mijn oordeel) verstaen werden, niet dat sy die swarte kolen aten, maer wel het zout, het welck uyt de assche van de selvige met werm water getrocken was, gelijck alle dingen luttel, ofte veel zout, in haer hebben, het welck, in het loog, uytgewassemt zijnde, op de gront sinckt, ende vergadert wert. Ende aldus maeckende Apoteckers haer zout van Alssen, Cardo-benedictus, Wyn-ruyt, ende andere Kruyden.

Eertijts en was niet alleen in Sweden, ende Noorwegen: maer oock in alle de Landen, aen dese zijde van den Rhijn, soo vele Wijn niet te krijgen, om den dienst te doen (gelijck wy lesen in de Verdeelinge vande Rijcken onder de kinderen van Charlemagne) even-wel en vinden wy nergens, dat de inwoonders aldaer dorst leden. Want daer den wijngaert niet wel wassen wil, om den Wijn te geven, drinckt men wat anders, gelijck Ahol-dranck, Peer-dranck, ende Water, in Normandyen; Ael, in Engelant, Bier, hier te lande ende elders, ofte eenigh sap van vruchten, gelijck in Indyen, ofte eenigen anders toe-gemaeckten dranck, gelijck in Turkyen, daer de Wijn, door Mahomets wet, verboden is. Diodorus Siculus schrijft in ‘t 1. boeck van sijn Griecksche historie dat Osiris eerst den Wijngaert, ende den Wijn gevonden heeft, ende dat daer het land den Wijngaert niet en wilde aennemen, hy een dranck leerde maecken van Gerste, weynigh minder geurs hebbende, als de Wijn selve. Jae men zoude hem in noot met Water wel konnen helpen, ghelijck in Vranckrijck, Spaengjen, Italyen, niet alleen gheschiet by het ghemeen volck, ende de vrouwen, maer oock by veele grooten. Lucretius heeft dit bevestight in sijn 4. boeck:

Namque Ceres fertur, Liberque liquoris Vitigeni laticem mortabilus insituisse : Cum tamen his posser rebus sine vita manere; Ut sama est aliquae etiam nunc vivere gentes.

Hier uyt blijckt nu, datter geen Lant en is, daer de Luyden van selfs niet versien en sijn tegen hitte, ende koude, tegens honger, ende dorst.

Als onlanghs hier van te spreecken quam over tafel, seyde daer op een wijs, ende verstandigh Heer, die binnen ende buyten ’s lants groote ampten met lof bekleet heeft, ende noch bekleet, dat wy van wegen den koop-handel niet en zouden konnen missen Gout, noch Silver, die in ons landt niet voort-gebracht en werden. Voorwaer al zijnder weynigh die geerne zouden seggen met de Apostelen, Wy en hebben Gout, noch Silver: Actor. 3. so zouden wy even-wel beyde wel konnen ontberen, gelijcker al van oude tijden, ende noch huydendaeghs eenige volckeren sonder de selvige zijn. De wet-gever Lycurgus, gelijck Plutarchus, ende Iustinus, verhalen heeft het gebruyck van Gout, ende Silver, als een oorsaeck van veel quaets, wech genomen: so datter onder die van Lacedemonyen niet van sulcx gevonden mochte werden, ofte het was strafbaer met de doot. Soo schrijft oock Diodorus dat het verboden is geweest by de Baleares, by de Satarchen, ende Athenaeus by de Cordisten. De wijse Plato, en begeerde Gout noch Silver in sijn Republijck, ende den velt-oversten Spartacus in sijn leeger gebracht te hebben

Multa solent auro saepe subesse mala.

Dat men wil seggen, Dat de Koopmanschap niet en kan gedreven werden sonder Gout ofte Silver, als een middel, die in plaetsch van waer is, ende als een maet, ende gewicht, die na verscheydenheyt van de waer vermeerdert, ende vermindert kan werden, gelijck Aristoteles schrijft 1. Polit. ende oock dat Gout ende Silver lichtelicker mede gedragen konnen werden, als eenige grove ende groote dingen

--------auri pondera parvi Excuperant prietio numerosos aeris acervos.

Hiertegen sal ick by-brengen de klachte van Plinius, die hy doet in ’t beginsel van het 33. boeck; Och of het Gout geheel uyt de werelt konde gebannen worden, dat van de alderbeste veracht wert, ende gevonden is tot verderf van de Menschen: wat geluckiger eeuwe wasser, doen de waren tegens malkanderen vermangelt wierden, gelijck ten tijde van de Troyanen, als uyt Homerus blijckt. So meen ick dat de Koopmanschap gevonden is om te leven. Hy verhaelt dat sommige voor huyden, andere voor yser, ende slaven, andere voor koper, ende beesten, Wijn kosten, ende dat Laërtes voor een frisse Maeght een-en-twintigh ossen gaf. So schrijft de Griecksche Pausanias in Loced, dat het huys van Polydorus, nae sijnen doot by de weduwe verkost is voor Ossen. De rechts-geleerde Paulas heeft (103) mede na Aristoteles getuyght 18. Digest. 1.Dat den Oirspronck van koopen, ende verkoopen begonnen heeft van het mangelen, ende datter geen onderscheyt en plagh te wesen tusschen de waer, ende de prijs; ende dat een yder nae den noot van tijdt ende saken het gene hem niet en diende vermangelde tegen wat anders, dat hy van doen hadde: gelijck veeltijts gebeurt, dat het gene den eenen te kort komt, den anderen ten overen heeft. Hebben de Luyden eertijts aldus konnen leven, ende wy oock so plachten te handelen met de Indyanen, waerom en zouden wy het noch niet konnen doen? Hoe veel duysenden werdender onder de Koop-luyden verhandelt, sonder Gout ofte Silver te sien? Het selve is noch dagelicx gebruyckelick onder onse Huysluyden. Ick en wil niet ontkennen, dat om alles te koopen, het gelt bequaemst is, dewijl men juyst niet hebben en kan, dat een ander begeert: maer ick segge alleen, dat wy ons by noot oock sonder Gelt zouden konnen behelpen. Ja al vry wat beter sonder het vremde Silver, ende Gout, als sonder inlants Broot, Botter ende Kaes. Dat werde de Koningh Midas wel gewaer, als alles (volgens sijnen wensch) wat hy aenrocht in Gout veranderde, waer door hy van honger meende te sterven. Jae Hoy is dickwils beter. Als in ’t leeger van Alexander de Groote yemant in stede van voeragye gelt bracht, soo dede hy dat de Paerden voor-werpen, ende die daer van niet eens prouvende, soo seyde hy, Waer toe hebben wy dit van doen? ende dede den brenger gevangen setten, gelijck Plutarchus in zijn leven verhaelt.

Uyt het gene nu geseyt is, kan klaerlick af-genomen werden, dat den goeden Godt alle Landen genoegh gesegent heeft met alles, is ’t niet tot over-vloet, ten minsten, dat tot onderhout van het leven van nooden was. Ende alsoo, gelijck de Poëet Martialis wel seydt, het leven niet en bestaet in slechts te leven, maer in gesont te leven: so en heeft oock de goede Godt elck Landt sonder twijffel begenadight met heylsame Kruyden voor de Onheylen, ende Sieckten, die aldaer vallen, sonder dat yemant genootsaeckt zoude wesen de selve elders in verre gewesten te gaen soecken. De treffelicke schrijver Plutarchus verhaelt in ’t leven van den grooten Pompeius, hoe de selfde sieck zijnde, ende van alle spijse walgende, geraden werde door sijnen Genees-meester, om van een Lyster te eten. Ende alsoo dat gevogelte, als buytens tijt sijnde, niet te koop en was, ende een daer op seyde, dat de selvige genoegh te krijgen waren by Lucullus (een rijcke Romeyn van groote weeldigheydt, die selve een vyver van Zee-visch in de steenrotsen ontrent Napels, daer het Zee-water uyt ende in liep, waer van de overblijfsels noch te sien sijn, hadde doen uythouden, so dat hy den zee-godt Neptunus selver in de visscherye niet en wilde wijcken, gelijck Varro van hem schrijft op ’t eynde van sijn boecken de R. R.) die de Lysters het gantsche jaer overhiel; dat Pompeius daer op een vragende antwoordt gaf, Indien Lucullus niet dertel en was, zoude dan Pompeius niet konnen leven? Ende dat hy daer mede sijnen Genees-meester bedanckt hebbende, gebruyckten spyse, die gereet ende wel te bekoomen was. Op de selfde maniere zouden wy oock wel mogen seggen, Indien de gelt-sucht, ofte eer-sucht, om rijck, ende machtigh te werden, de reysen in verre Landen niet en hadde op-gebracht, zouden wy dan van onse qualen, ende kranckheden ongeneesbaer sijn gebleven? Voorwaer dewijl den Mensche, door sijn overtredingen van Gods gebodt, de Doot, ende daer toe leydende Sieckte onderkeurigh geworden sijnde, door den selven Godt uyt grondeloose barmhertigheyt begenadight, ende begaeft is met behulp-middelen: soo was wel van noode, dat de selve in elck lant voort-quamen. Wy bevinden dat de Genees-middelen, voor algemeene Sieckten, allesints voort-gebracht werden: ende in de landen, daer eygene ende bysondere in swangh gaen, voor de selfde oock bysondere kruyden van selfs groeyen. In de heete Landen, daer veel Slangen zijn, wassen de Speceryen, ofte Kruyt ende het Tegen-gift. West-Indyen zijn de Pocken ende het Pock-hout eygen. Wy sien dat de Kruyden voor de Blaeuwschuyt hier te Lande van selfs in over-vloet uyt de Aerde spruyten, daer sy in Italyen, alwaer de Sieckte onbekent is, niet en groeyen, ende aldaer geplant sijnde, naeuwlicx en willen wassen, ende qualick tot het tweede jaer konnen over-ghehouden werden, volgens het ghetuygenis van Dr. Ioh. Provotius, over weynig jaren noch Professor tot Padua; daer nochtans Italyen alder-bequaemst geoirdeelt wert van Colummella, om alderhande vruchten voor te brengen. So schrijft oock Bapt. Porta, van Napels, datter vele vremde Kruyden te Romen geset, ende gezaeydt waren, maer datse allencxkens (gelijck hier ende elders oock bevonden wert) afnamen, ende gantsch vergingen: om datse, sonder twijffel, voor de Sieckten aldaer zijnde, ondienstigh zouden hebben geweest: daer de dienstige van selfs in ’t wilt voort-komen, ende alle jaer sonder yemants hulpe over blijven.

(3) Daer-en-boven, dewijl de Nature, den besten konstenaer (gelijck Galenus haer noemt) niet te vergeefs en doet, volgens het getuygenisse van Aristoteles, ende de Waerheyt: so en staet gantsch niet te gelooven, dat onse Duynen, onse Dijcken, onse Venen, onse Velden, onse Slooten, Grachten, ende Poelen te vergeefs, ofte tot niemants gebruyck van selfs zouden voort-brengen so veel, ende verscheyde Kruyden, soo veel lieffelicke Bloemen, die met haer verwen, ende konstige veranderingh het ooge vermaecken, met haren reuck, smaeck, ende gedaente merckelicke teyckenen van haer krachten aenwijsen. Scheppen wy genucht in de Hoven, daer (104) alles gedwongen wast, hoe aengenamer behoordt ons dien Hof te wesen, in den welcken alles sonder moeyte van selfs uyt de rauwe (gelijck Columella spreeckt) ende ongemoeyde Aerde spruyt?

Verwonderen wy ons over de kracht Godts, die hy in de vremde Kruyden gestort heeft, laet ons meerder verwonderen, ende daer over schuldige danckbaerheyt bewijsen, dat hy ons niet minder daer in gesegent en heeft, als andere. Want door wat reden, zoude de Nature (dat is Godts werck-tuygh, gelijck de wijse Plato haer noemt) de welcke altijdt het beste doet, ende in ’t geene noodigh is, niet en ontbreeckt, gelijck Aristoteles wel seydt, alleen voor het Oosten een goede moeder zijn, om ’t selfde van alle Genees-middelen tot overvloet te versien, ende andere Landen, als een quade stiefmoeder, van het gene haer noodigh was, ontbloot te laten, ende door den noot de selvige dwingen, om sulcx uyt een andere werelt te gaen halen?

Hier op seyt Dr. Primerose, Francois genees-meester in Engelant, Dat wy alledaegh gebruycken Wijn Suycker, Peper, ende ander Kruyt, die ons van andere Landen moeten toekomen. Dat Godt niet gewilt en heeft, dat elck landt van alles, ende altijdt zoude versien wesen, op dat de Menschen onderlinge vrientschap met malkander zouden houden. Dient tot antwoort, Dat ons voorgeven niet en is, Wijn, Suycker, ende Peper, gantsch uyt het landt te bannen, als in goet gebruyck zijnde: maer alleen, dat de selve ons soo noodigh niet en zijn, ofte wy zouden die wel konnen missen, ende wat anders, dat ons eygen lant geeft, in haer plaetsch besigen gelijck voor Wijn, Bier, in de plaetsch van Suycker, Honich, voor Peper, Water-peper &c. Die van West-Indyen en hebben oock niet bevonden, dat Paerlen, Gout, ende Silver haer vorderlick geweest zijn, om in vrientschap te staen met vremde volckeren: maer wel dat die waren haer alleen gestreckt hebben, tot haren deerlicken onderganck. Soo dat het Lant, het welck niet en heeft, daer de vremde op loeren, het geluckighste is. Waer daer niet te rooven, ofte te halen en valt, wert wel met vrede gelaten, ende en heeft geen gevaer van vremdelingen te verwachten.

Cantabat vacuus coram latrone viator. Die kruys noch munt heeft in sijn tas, Past op stroopers niet een bras; Want hy, wiens teer-gelt is een niet, Betaelt den roover met een liedt.

De Aerde, seyde Apollonius (by Philost. 1.12.) is een gemeene moeder voor ons allen, om dat sy rechtveerdigh is. Nu wy weten dat de rechtveerdigheyt mede brenght, een yegelick het sijne te geven, soo en kan dan niet verstaen werden, dat het onse de Indianen toegevougt zoude wesen. Seer wel schrijft Columella voor aen ‘t 8. capittel van ‘t 3. boeck der Lantbouwinge, Indien wy de nature der dingen, als met scherpe oogen des verstants wel insien, wy zullen bevinden, datse gelijcke wet van vruchtbaerheyt gestelt heeft over de groente, als over de menschen, ende andere dieren; ende dat sy soo geen andere landen ende volckeren eygene gaven verleent en heeft, dat sy geheel aen andere diergelijcke zoude geweygert hebben. Nu dat sulcx alsoo is, ende dat wy niet van doen en hebben, het geene uyt andere Landen te halen is, schijnt selfs uyt het maecksel, ende de scheydingh van de Landen af-genomen te konnen werden. Dat de selvige door soo wijde Rivieren, soo hooge Bergen, so vervaerlicke Zee, van malkanderen, gelijck als af-gepaelt zijn, wil sulcx anders seggen, als dat elck genoegh voor sijn selven heeft, sonder van nooden te hebben, sulcx met gevaer elders van daen te krijgen. De Visschen swemmen in ’t water, de Vogels vliegen in de Lucht: maer de Mensche is (als de gemelte Columella hem noemt) een Aerts dier, ende niet geboren om brekende het verbond der Naturen sijn selven te begeven op de genade van de onstuymige Zee, ende gelijck een vremde vogel altijd te dwalen in een onbekende wereld. De Poëet Horatius klaegt over de vermetele stoutigheydt van den genen, die hem eerst op de woeste Zee met een broos schip heeft derven begeven; ende seyd, Dat den wijsen Godt het Aerdrijck van de onvermenghsame Zee te vergeefs af-gesneden heeft, als even-wel de Godt-loose schepen over de plas springen

Illi robur, & aes triplex, Circa pectus erat, qui fragilem truci Commiste pelago ratem Primus, nec timuit praecipiten Africum Decertantem Aquilonibus, Nec tristis Hyadas, nec rabiem Noti. Quem mortis timuit gradum, Qui siccis oculis monstra natantia, Qui vidit mare turgidum, & Infames scopulos, Acroceraunia ? Nequiquam Deus abscidit Prudens Oceano dissociabilis Terras: si tamen inpiae Non tangenda rates transiliunt vada.

(4) Hoe meenen wy, dat onser aller vader Adam, als hy terstondt nae den Val de sieckten onderhavigh was, dadelick een schip-timmerman werde, om de Kruyden (van alle dewelcke hem volkomen kennisse gegeven was) tot sijne gesontheyt over Zee te gaen soecken? ofte gelooflicker te wesen, dat hy de selvige overvloedigh in, ende ontrent het Paradijs gevonden heeft? Wy en lesen oock nergens, dat de volgende Nae-saten van onse eerste Ouders, uyt vergelegene plaetschen, voor haer Leven, kruyden gehaelt hebben, met een schip, dat soo veel van de Doot was, gelijck Anarchis eertijts seyde, als het vingeren dick is. Het welck wel uytgebeeldt is van (105) den Poëet Iuvenalis in sijn 12. Schimp-dicht:

I nunc & ventis animam committe, dolato Confisus, digitis à morte remotus Quattuor, aut septem, si sit latissima taeda.

Is dat niet het selfde, dat een ander Poëet seyt, ne moriare mori, te sterven, om niet te sterven ? om ’t gevaer van de Sieckten te ontkomen in gevaer van de Zee, het Onweder, ende de Roovers te loopen? Daerom en is niet eens te twijffelen, ofte al die Voor-vaders zijn wel by huys gebleven, alwaer sy alles tot onderhout ende gesontheit in overvloet hadden. Wy weten uyt Godts woort, dat hy selfs om de H. Salve (waer mede hy den Opper-priester wilde doen salven) te maecken, aen Moyses niet en belaste, buyten ’s landts te reysen, om wel-ruyckende Kruyden (waer over wy selve uyt Hollandt niet een voet behouven te setten ) te gaen halen: maer waste vreden met Cassie Caneel, Calmus, ende Myrrh, Exod. 30, alle Drooghen, die daer in ’t Landt van selfs wassen. De gemelte Moyses om de bitterheyt van het water van Mara wech te nemen, ende ’t selve drinckbaer te maecken, sant hy wel Droogisten, ofte andere nae de andere werelt (gelijck wy nu gestadigh doen) in plaetse van de kracht van den boom, die op de kant van de riviere stont, in ’t werck te stellen? Exod. 15. De voor-segger Eliseus suyverde hy de wateren van Iericho met ander middel, als ’t welck gemeen, ende in elck huys gebruyckelick is, te weten het Zout? 2 Con. 2 en Iesa 28. Een ander, namelik Esaiaes, en heelden hy niet een quaetaerdige sweringe in den koning Ezechias met een papgen, alleen van Vygen, aldaer wassende, gemaeckt? 2 Con. 20. De jonge Tobias om te genesen de blintheyt van sijn vader, hadde hy anders van doen, als de Gal van een visch, die hy uyt de naeste riviere trok? Tobiae 11. De Samaritaen, een gequetste op den wegh vindende, goot hy yet anders in de wonde, als Olye, ende Wijn, dat hy gereet, ende bij hem hadde? Lucae 10. Alle welcke genesinge, ende meer andere, van de welcke de H. Schrifture gewagh maeckt zouden wel lichtelick van sommige gestelt mogen werden by de wonder-wercken, gelijck daer sijn de gene die de Heere Christus, ende d’Apostelen gedaen hebben ’t en ware (hoe-wel niet te ontkennen en is, dat de ghemeenen eygenschap door wat ongemeens van boven geholpen is) dat wel uytdruckelick de kracht, van het bitter water, soet te maecken, het Hout toe-geschreven werde; de suyverende kracht van het Zout een yegelick niet bekent en was; als oock die van de drooge Vygen rijp-makende bevonden werde: de Gal van seker visch, die de Francoischen nae het Griecx Collyonyme, ofte Hyene noemen, tot de Blintheyt in geluckigh gebruyck was; gelijck Dr. Forest daer toe mede seer prijst, ende de Visschers wel bekent is, den traen uyt de lever van een visch, den ael niet ongelijck, ende daerom Ael-puyt, ofte Puyt-ael, geheeten?

Olye, ende Wijn streckt mede om een wonde te versachten, te suyveren, ende te genesen. De wijse koning Salomon verstont hem grondelick op de kracht, ende d’eygenschap der Kruyden ende Boomen van den Ceder tot den Hyssoop, dan wy en lesen niet, dat hy eenigh werck maeckte om de Genees-middelen (waer toe hem anders sijn leer-sucht zoude konnen geprickelt hebben) uyt verre landen te ontbieden: maer alleen, dat hy tot onderhoud van de Gesontheydt raet tot de aldergemeenste, te weten, Sober te leven, ende als de Maeg overladen is, te Braken.

(5) Om nu toch nader tot de Genees-meesters selver te komen, noch Hippocrates, Galenus, ende andere Griecken, die hare voet-stappen volghen, noch de Arabieren, die nae de Griecken de Konste met soo veel Genees-middelen verrijckt hebben, en schrijven geen andere voor, als die haer eygen Lant geeft, ende ongemoeyt van selfs opslaet. Ende voor-waer wat ontbreeckt ons meeder, als andere? Godt heeft ons soo veel Kruyden tot behulp verleent, als andere Landen; waerom dan de selvige onwaerdelick met den voet getreden, ende de gene, die ons so dienstigh niet en zijn, tot grooten moeyten, kosten, ende gevaer van soo verre ontboden? In Vranckrijck is overvloet van alderhande lijf-tocht, dan men wil even-wel wat vremts hebben. Onsen Gesant heeft my onlanghs verhaelt by de grootste, selfs oock op des Koninghs tafel, kleyne Schilt-padden in de grootste achtinghe te zijn. Het en is niet minder waer van de vremde Kruyden, als van den vremde Kost, ’t gene de Poëet Lucanus seyt in sijn 4. boeck:

---O prodiga rerum Luxuries, nunquam parvo contenta paratu, Et quaesitorum pelago, terraque ciborum, Ambitiosa fames, & lautae gloria mensae. Discite quam parvo liceat producere vitam, Et quantum Natura petat ; non erigit aegros Nobilis ignoto diffusus consule Bacchus, Non auro, myrrhaque bibunt, sed gurgite puro Vita redit, satis est populis fluviusque, ceresque.

Wy laten ons hier in de neerstigheyt van sommige Vrouwen te boven gaen, dewelcke tot vele gebreken behulp-middelen hebben van gemeene dingen; ende al ist, dat men met haren raet, om de eenvoudigheydt, ende de gene, die hem geven, dickwils den spot drijft, so en is hy daerom niet te ondienstiger, ende veeltijdts al bequaemer als die van verre komt, ende wat grooter omslagh heeft. De oude Poëet Hesiodus spot daerom wel te recht, met de gene, die niet en weten, datter oock groot behulp in slecht, ende gemeen kruyt steeckt. Sijn verssen sijn eertijdts uyt het Griecx door Dr. Ioost van Ravelingen aldus overgeset:

’t Zijn dwasen onbedocht: want sy niet wel bemercken, Dat dickwils beter is de helft, dan ’t heel te willen, (106) Ende dat de Maluw slecht, en oock de Affodillen Seer nut zijn, en seer goet, en kragtig in haer wercken.

Seer wel is geseyt van Carrichter, dat de gene met enckele kruyden, ende wortelen genesen, aldergeluckigst genesen. Van welck gevoelen mede is den bisschop Guevara, in sijn Spaensche Brieven. Wy sien oock datter naeuwlicx een dorp en is, voornamelick als ’t wat verre van de stadt leyt, alwaer de Huysluyden niet eenige Kruyden, die daer van selfs gegroeyt zijn, weten te plucken, voor haer eygen, ofte haer vees (waerop sy insonderheyt acht slaen) quellingen, ende gebreken. Want elck Huysman (gelijck dien grooten ondersoecker der Naturen Paracelsus we schrijft) heeft een rechten Apoteeck voor sijn wooning: ende so seyde voor hem Plinius, dat oock de armste, de regte, ende sekere Genees-middelen over tafel heeft, ende alle daeg in sijn hofken, ofte ackerken met de voet treet. Ist dan niet een grote onachtsaemheyt van de Genees-meesters, dat sy daer niet eens op en letten, ende sorglooser in haer Konste sijn, als de eenvoudige Vrouwen, ende de plompe Boeren? Ick en geloof niet, dat de oude Hollanders (hoe bot sy oock mochten afgeschildert werden) eer dat sy haer veel met de Zee-vaert bemoeyden, geen inlantsche Kruyden voor haer gesontheit en gebruyckten. Want anders zouden sy slechter geweest zijn, als Honden, ende Katten, die Gras, ende Nip (gesyet Katte-kruyt) t’huys weten te vinden, ende voor haer gesontheyd gebruycken, sonder eens feyl te maecken om andere Kruyden uyt Engelandt, ofte elders over te schepen. De Wijse-man wijst de sorghloose Leuyaerts na de sorghvuldige Mieren;

Ghy Leuyaerts, die nu leght en slaept, Ende dan een wijle sit en gaept, Op, op, en gaet eens tot de Mier, Dat is een kleyn, maer neerstigh, dier, Dat is voorsichtigh, ende wijs; Dat gadert somers sijne spijs, Op datter door de strenge kou, Niet door gebreck vergaen en zou.

Zouden wy mede de Kruyt-soeckers uyt verre Landen niet mogen wijsen aen Honden, Katten, ende andere dieren, die alle wat sy van nooden hebben hier te lande vinden, ende haer Genees-middelen selver weten uyt de naeste plaetschen te plucken? Ofte zullen wy moeten gelooven, dat God meerder sorge gedragen heeft voor de onvernufte dieren, als voor de Mensche, die na sijn even-beeld geschapen is? Dat men hier tegen soude willen werpen, daer de andere Dieren gekleet, ende gewapent ter werelt komen, ende met kennisse van ’t gene haer goet, ofte quaet is; den Mensche daer-en-tegen naeckt, ongewapent, ende onwetende geboren wert: staet te antwoorden, dat de Mensche tweederley voordeel heeft boven de Beesten, waer mede hy de selve verre overtreft: de Reden, waer door hy alles versinnen, ende leeren kan, ende de Handen, waer door hy klederen, wapenen, ende alles, hem noodig sijnde, kan maken.

Voorder, is het wel waerschijnelick, dat eer de Venetianen op Egypten (alwaer de Indyaenschen, ende Arabischen droogen, voor de verder vaerten uyt Portugael, plachten gebracht te werden) de Portugysen ende ten laetsten wy op Indyen voeren, dese Landen doen sijn geweest sonder eenige Genees-middelen ende dat de Krancken te dier tijt hebben gelegen, als verlaten van alle hulpe? Wy leesen van verscheyde Volckeren, by de welcke in oude tijden de maniere plagh te wesen, hare Siecken op de hoecken van de straten te brengen om van den voor-by gaende man eenigen raet te hebben, met den welcken te voren andere geholpen waren. Wie soude derven dencken, dat soodanige raet niet van een gemeen dingen en was, ende dat sy terstont konden gereet hebben? Wy lesen oock, dat de Oude op verscheyde plaetsen, selver langs de wegh, ende in de bosschen, kercken hadden, ter eeren van Esculapius, in de welcke elck op schrijft bracht den raet, daer hy mede genesen was, waer uyt het voornaemste van de Genees-konste onder de Griecken sijnen oorspronck genomen heeft. Het welck genoeg bewijst, dat sy sodanige middelen niet uyt de Stad, ofte uyt de winckels gehaelt, maer selfs op ’t land, ende inde waranden, ofte aen de weg gevonden, ende geplockt hebben. Soo mede geloof ick, dat het volck eertijts hier te Lande, noch goet ront, goet Zeeus sijnde, ende haer sonder Genees-meesters behelpende, selver eenige Inlantsche middelen, gelijck in vorige tijden de Romeynen, ende noch hedendaegs de Turcken in ’t gebruyck hadden, ende dat daer na, door den handel met vremde Volckeren, oock vremde Genees-meesters over-gekomen sijn, die de Uytheemsche Kruyden, volgens hare boecken, ende gewoonte, in ’t werck gestelt hebben, waer door allenxkens de oude, ende eenvoudige maniere van genesen door Inlantsche Kruyden, met het inbrengen van vremde af-genomen, ende ten laetsten by-nae geheel wech-genomen is.

(6) Het ware best dat wy wederom wel keerden tot het gene by ons Voor-ouders qualick verlaten is, op dat wy mochten weten in alle plaetschen wel te gebruycken de gaven, die Godt almachtigh aldaer soo mildadelick verleent heeft, sonder selfs, als wy op het Landt zijn, yet gebreck te hebben van ’t gene uyt de Stadt te halen is: dewijl selve die van de Stadt veele Kruyden van het Landt moeten krijgen, hoe-wel de Boeren sulcks so nau niet wijs gemaeckt en wert. Dit is seer aerdigh uyt-gebeelt by den Heer Iacob Cats, in sijn geestige Herders-klachte

Dan, al treft ons sieckt’en pijn, Gantsch het Lant is medicijn, Het gesonde schapen-wey, Versch gedroncken in de Mey, (107) Doet den Lant-man groot gerijf, Want het jaeght hem uyttet lijf Watter in ’t geheele jaer, Is vergadert hier of daer. Isser yemant in de Stadt, Van een, heete koorts gevat, Of van ander quael ontstelt, Stracx soo loopt men na het velt, Om een wortel, om een kruyt, Dat hier aen de wegen spruyt, Dat hier aen de dijcken wast, En daer niemant op en past; Noyt en werter yet soo slecht, By den Apothekers knecht, Uyt het velt in de stadt gebrocht, Of ’t en wert wel dier verkocht. Eenigh spruytjen uytter zant, Uyt een hollen dellis-kant; Uyttet slick, of schorr’gehaelt, Wert ten diersten daer betaelt; ’t Schijnt het wert dan eerst bequaem, Als men ’t geeft een vreemden naem, ’t Schijnt het krijght dan eerst sijn prijs, Als men dees en geen maeckt wijs Dattet van het Moren-lant, Of den Barbaryschen strant, Datter van den Indiaen Herwaerts komt gedreven aen: ’t Dunckt de slechte luyden best, Wat ons geeft een vremt gewest

Dan onsen grooten Genees-meester, ende voor-ganger Galenus en is van dit slegte gevoelen niet geweest. Want komende te Landewaerts by seecker Huysman, die eenige harde knobbelen op de gewrigten hadde, de selfde versachte, ende sonder pijn dede door-breken met Kaes, die van ouderdom sterck geworden was, in ’t sap van een Zoute Ham geweeckt, een versche wonde heelde alleen met versche Kaes, ende daer over geleydt de bladeren van Patigh, in welckers plaetsch, als die niet by de hant en sijn, men wel nemen mag Wijngaerts-bladeren, Beet, ofte Lattouw: oock een wonde op de Zenuwen geluckelick genas met een plaester van Propolis (dat is, een waschachtigheyt, die men vint aen de gaetjens van de Bye-korven, waer van Varro 3. R. R. 16) met wat Zuyrdeegh vermengt. Ende ’t selfde in een ander met het sap van Wolfs-melck, die hy hadde sien wassen ontrent des huysmans kot. Als hy mede op ’t landt quam by een Smit, daer hy Teer vont, die leyde hy op diergelijcke quetsure met Zuyr-deegh gemenght: gelijck oock by een andere het selve onder Erven-meel gedaen. So verhaelt de Keyserlicke gesant Busbeke, dat op sijn Turcksche reys de Pest onder sijn volk quam, die genesen werde met Scordium, een kruyt dat sy by geval daer aen de wegh vonden. Welcke, ende verscheyden andere genesingen, die Gal. gedaen heeft met gemeene ende slechte dingen, betonen genoeg, dat wy na sijn voorschrift, ons wel lichtelick konnen behelpen, met het gene wy aen ons selven hebben. So dat niemant, die de Sieckten, ende de Kruyden wel kent, behouft verlegen te wesen, ofte hy kan hem wel behelpen met de Kruyden die in ’t wildt wassen, ende ’t gene in yders huys altijdt te vinden is. Dit heeft de gemelte Galenus beweeght, een treffelick boeck te schrijven van de gereede Genees-middelen, waer mede hy, ofte den Autheur (want daer aen wert getwijffelt) niet anders en schijnt voor te hebben, als om ons aen te wijsen, dat de Aerde in alle plaetsen vol is van Genees-middelen, ende dat de boomen, ende vruchten (gelijck de Scythen by den History-schrijvers Iustinus wel seyden) bequamelick onderscheyden waren, volgens den aert van elck lant, als mede, dat den grooten hoop ende mengelingh uyt so veel verscheyde onnoodig, ende te vergeefs is, te weten, als men tot het gene, met weynig ende slecht gedaen kan werden, so vele, ende kostelike droogen over hoop haelt, dat elcken Dranck, elcke Conserf, die sommige voor-schrijven, schijnt een toerustingh van Theriakel te wesen, niet allen tot schade in de beurs, maer oock in ’t lichaem, in ’t welcke sy dickwils eenen strijt tegens malanderen aenrechten

Calida pugnabant frigidis, humentia siccis.

INLEIDING

Tot de

HOLLANDSE

GENEESMIDDELEN

Het Eerst Kapittel.

(101) 1. Dat elk volk in zijn eigen land genoeg heeft tot voorzieningen.

2. Dat elk land voorzien is met kruiden voor de ziekten die daar voorvallen.

3. Dat er daarom zo veel soorten kruiden hier en elders in het wild vanzelf voortkomen.

4. Dat daarom ook de H. Schrift alleen gewag maakt van kruiden die in het H. Land groeien

5. Dat de Griekse en Arabische geneesmeesters niet anders doen en zelfs ook de boeren en beesten enige weten.

6. Dat hierom die op het land zijn niet naar de stad hoeve te lopen.

(1) Wij hebben een goed spreekwoord hier te lande ‘dat God niets slaat of hij zalft wederom’ en ‘dat hij iedereen koude geeft naar zijn kleren’, de waarheid hiervan kunnen wij in alle volkeren en allerhande plaatsen opmerken, in de Oosterse landen waar de stralen van de zon te heet schijnen en de lichamen schijnen te zullen verbranden, daar wordt de lucht alle jaren ververst en verkoeld door het waaien van koele winden. In Egypte, waar het niet regent, loopt de Nijl over en als die het land zacht en vruchtbaar gemaakt heeft dan begeeft het water zich wederom binnen zijn perken. Lucanus in het 8^ste boek

‘Terra suis contenta bonis, non indiga mercis, aut Iovis, in solo tanta est fiducia Nilo’.

Zodat Egypte (zoals Seneca schrijft in 4 Nat. 4. 2) zijn enige hoop op de Nijl stelt en nadat hij veel of weinig overloopt zo is het land schraal of vet. Daarom behoeven de huisluiden daar niet eens (zoals ze elders vaak doen) om regen te roepen. Claudianus Epigramma 6

‘Foelix qui Pharias proscindit vomere terras, numina non sperat tenebris condentia caelum, nec graviter flantes pluvialis frigore cauros invocat, aut arcum variata luce rubentum. Aegyptus, sine nube serax, imbresque serenos gaudet aquis, quas ipsa vehit, Niloque redundat’.

Dat wat het behoud en welvaart van de Egyptenaren is zou ons bederf zijn en derhalve laat God de hemelse vochtigheid over ons land storten. In het Noorden, waar de mensen van koude schijnen te zullen bevriezen hebben de inwoners overvloed van allerhande bont en kleren naar hun koude. Hier te lande, waar we nauwelijks enige bossen hebben en dientengevolge tegen de winter niet goed van brand voorzien zouden zijn, hebben we de venen die ons in overvloed turf voortbrengen. Een ding dat zo vreemd is in andere landen dat dr. Platerus, die te Bazel twee kamers vol allerhande vreemde dingen, daaronder mede een turf vertoonde. Plinius schrijft dat het land ongelukkig is dat zijn eigen aarde verbrandt, dan wij maken wel dat er noch aarde genoeg overblijft. Hiervan is door de geestige poëet Casper Barlaeus dit raadsel gemaakt:

‘Dic quibis in terris peruent tot rura colonis, ipsaque concepto fomite ftagrat humus, et mox essossi vectantur navibus agri, naiadedesque natant nunc, ubi Vecta stetit ?’

In de landen waar geen tarwe of rogge groeit eten ze in plaats van brood rijst uit de hand, sommige bakken ook brood van kastanjes of enige voedzame wortels.

De saus van brood en meest van allerhande spijzen is het zout en is zo nodig dat men acht dat is niets nuttiger is dan de zon en het zout (sol & sal) (102) waarom het door de Griekse poëet Homerus Goddelijk genoemd wordt. En de Heer Christus, Mattheus 5, 13, zegt tegen zijn discipelen of (zoals heer Hugo de Groot in zijn aanmerkingen op die plaats meent) tegen de gelovige gemeente, ‘ge bent het zout der aarde’. Want het zout houdt goed en reinigt alles. Met zout placht men een verbond te sluiten (ziet hiervan de nooit genoeg geprezen ridder Heinsius in zijn heilige oefeningen over de Evangelist Marcus in het 5^de kapittel) daartoe voor heilig zelfs ook bij de rovers gehouden. Zo plag men hier te lande om iets te bevestigen zout en brood te eten. Die dit zo noodzakelijke zout in hun land niet hebben vonden nog al raad om zich te behelpen en gebruiken iets anders in zijn plaats. Zo schrijft de geleerdste Romein Varro in het 1^ste boek van de landbouw in het 7^de kapittel dat in zijn tijd in Frankrijk er bij de Rijn verschillende landen waren waar noch gegraven zout, (zoals eertijds in Zeeland plag te gebeuren) noch het gewone zout uit het zeewater gevonden werd, maar dat het volk enig hout brandde en de zoute kolen gebruikten in plaats van zout. Dan dit moet (naar mijn oordeel) verstaan worden, niet dat ze die zwarte kolen aten, maar wel het zout wat er uit de as er van met warm water getrokken was, zoals alle dingen weinig of veel zout in zich hebben wat in het loog dat uitgewasemd is op de grond zinkt en verzameld wordt. En aldus maken de apothekers hun zout van alsem, Cardobenedictus, wijnruit en andere kruiden.

Eertijds was niet alleen in Zweden en Noorwegen, maar ook in alle landen aan deze kant van de Rijn niet zoveel wijn te verkrijgen om de dienst te doen (zoals we lezen in de verdeling van de Rijken onder de kinderen van Karel de Grote) evenwel vinden we nergens dat de inwoners daar dorst leden. Want waar de wijngaard niet wil groeien om de wijn te geven drinkt men wat anders, zoals esdoorndrank, perendrank en water in Normandië, eal in Engeland en bier hier te lande en elders of enig sap van vruchten, zoals in Indië, of enige andere klaar gemaakte drank, zoals in Turkije, waar de wijn door Mohammeds wet verboden is. Diodorus Siculus schrijft in het 1^ste boek van zijn Griekse historie dat Osiris eerst de wijngaard en de wijn gevonden heeft en dat waar het land de wijngaard niet wilde aannemen hij een drank leerde maken van gerst die niet veel minder geur heeft dan de wijn zelf. Ja, men zou zich in nood met water wel kunnen helpen zoals in Frankrijk, Spanje en Italië niet alleen gebeurt bij het gewone volk en de vrouwen, maar ook door vele groten. Lucretius heeft dit bevestigd in zijn 4^de boek

‘Namque Ceres fertur, Liberque liquoris vitigeni laticem mortabilus insituisse. Cum tamen his posser rebus sine vita manere. Ut sama est aliquae etiam nunc vivere gentes’.

Hieruit blijkt nu dat er geen land is waar de lieden niet vanzelf voorzien zijn tegen hitte en koude, tegen honger en dorst.

Toen onlangs hiervan te sprake kwam aan tafel zei daarop een wijs en verstandig heer, die binnen en buiten het land grote ambten met lof bekleed heeft en noch bekleed, dat wij vanwege de koophandel geen goud of zilver zouden kunnen missen die in ons land niet voortgebracht worden. Voorwaar al zijn er weinig die graag zouden zeggen met de Apostelen, ‘wij hebben goud noch zilver’ Handelingen 3, toch zouden we evenwel beide wel kunnen ontberen zoals er al van oude tijden en noch tegenwoordig enige volkeren er zonder zijn. De wetgever Lycurgus heeft, zoals Plutarchus en Justinus verhalen, het gebruik van goud en zilver als een oorzaak van veel kwaads weg genomen zo dat er onder diegene van Lacedaemonië niet van zulks gevonden mocht worden of het werd bestraft met de dood. Zo schrijft ook Diodorus dat het verboden is geweest bij de Baleares, bij de Satarchen en Athenaeus zegt bij de Cordisten. De wijze Plato begeerde goud noch zilver in zijn republiek en de veldoverste Spartacus in zijn leger gebracht te hebben;

‘Multa solent auro saepe subesse mala’.

Hiermee wil men zeggen dat de koopmanschap niet gedreven kan worden zonder goud of zilver als een middel die in plaats van waar als een maat en gewicht is, die naar de verscheidenheid van de waar vermeerderd en verminderd kan worden zoals Aristoteles schrijft in 1 Polite en ook dat goud en zilver gemakkelijker mee gedragen kunnen worden dan enige grove en grote dingen

‘--------auri pondera parvi excuperant prietio numerosos aeris acervos’.

Hiertegen zal ik bijbrengen de klacht van Plinius die hij doet in het begin van het 33^ste boek. ‘Och, of het goud geheel uit de wereld gebannen kan worden dat door de allerbeste veracht wordt en gevonden is tot verderf van de mensen, welke gelukkige eeuw was er toen de waren tegen elkaar verruild werden zoals ten tijde van de Trojanen als uit Homerus blijkt’. Zo meen ik dat het koopmanschap gevonden is om te leven. Hij verhaalt dat sommige voor huiden, andere voor ijzer en slaven, andere voor koper en beesten wijn kochten en dat Laërtes voor een frisse maagd een en twintig ossen gaf. Zo schrijft de Griekse Pausanias in ‘Loced’ dat het huis van Polydorus na zijn dood door de weduwe verkocht is voor ossen. De rechtsgeleerde Paulas getuigde (103) mede naar Aristoteles in 18. Digest 1 dat de oorsprong van kopen en verkopen begonnen is met het verhandelen en dat er geen onderscheid plag te wezen tussen de waar en de prijs en dat iedereen naar de nood van de tijd en zaken hetgeen hem niet diende verhandelde tegen wat anders wat hij nodig had zoals vaak gebeurt dat hetgeen de ene te kort komt de ander te over heeft. Hebben de lieden eertijds aldus kunnen leven en zoals wij ook plachten te handelen met de Indianen, waarom zouden we het noch niet kunnen doen? Hoeveel duizenden worden er onder de kooplieden verhandeld zonder goud of zilver te zien? Hetzelfde is noch dagelijks gebruikelijk onder onze huislieden. Ik wil niet ontkennen dat om alles te kopen het geld het geschiktste is omdat men juist niet hebben kan wat een ander begeert, maar ik zeg alleen dat we ons bij nood ook zonder geld zouden kunnen redden. Ja, al behoorlijk wat beter zonder het vreemde zilver en goud dan zonder inlands brood, boter en kaas. Dat werd koning Midas wel gewaar toen alles (volgens zijn wens) wat hij aanraakte in goud veranderde waardoor hij van honger meende te sterven. Ja, hooi is vaak beter. Toen in het leger van Alexander de Grote iemand in plaats van voer geld bracht liet hij dat voor de paarden werpen die daar niet eens van proefden toen zei hij, ‘waartoe hebben we dit nodig?’ En liet de brenger gevangen zetten zoals Plutarchus in zijn leven verhaalt.

Uit hetgeen er nu gezegd is kan duidelijk afgeleid worden dat de goede God alle landen genoeg gezegend heeft met alles, is het niet tot overvloed dan tenminste dat tot onderhoud van het leven noodzakelijk is. En omdat, zoals de poëet Martialis wel zegt, het leven niet bestaat in slechts te leven, maar in gezond te leven, zo heeft ook de goede God elk land zonder twijfel begenadigd met heilzame kruiden voor onheil en ziekten die daar vallen zonder dat iemand genoodzaakt zou wezen die elders in verre gewesten te gaan zoeken. De voortreffelijke schrijver Plutarchus verhaalt in het leven van de grote Pompeius, toen die ziek lag en van alle spijzen walgde, aangeraden werd door zijn geneesmeester om van een lijster te eten. En omdat dat gevogelte omdat het buiten de tijd was niet te koop was en een daarop zei dat ze genoeg te krijgen waren bij Lucullus (een rijke Romein van grote weelde die zelfs een vijver van zeevis in de steenrotsen omtrent Napels had laten uithouwen waar het zeewater uit en in liep, waarvan de overblijfsels noch te zien zijn zodat hij de zeegod Neptunus zelf in de visserij niet wilde wijken, zoals Varro van hem schrijft op het einde van zijn boeken de R. R.) die de lijsters het gehele jaar overhield en dat Pompeius daarop een vragend antwoordt gaf, ‘indien Lucullus niet dartel was, zou dan Pompeius niet kunnen leven?’ En dat hij daarmee zijn geneesmeester bedankte en gebruikte de spijs die gereed en goed te bekomen was. Op dezelfde manier zouden wij ook wel mogen zeggen, ‘indien de geldzucht of eerzucht om rijk en machtig te worden die reizen in verre landen niet hadden opgebracht zouden wij dan van onze kwalen en zwakheden ongeneselijk zijn gebleven?’ Voorwaar omdat de mens door zijn overtreding van Gods gebod aan de dood en daartoe leidende ziekten onderworpen is en door dezelfde God uit grondeloze barmhartigheid begenadigd en begaafd is met hulpmiddelen is het wel nodig dat die in elk land voort komen. We vinden dat de geneesmiddelen voor algemene ziekten alleszins voortgebracht worden en in de landen waar eigene en bijzondere in zwang gaan daarvoor ook bijzondere kruiden vanzelf groeien. In de hete landen waar veel slangen zijn groeien de specerijen of kruid en het tegengif. West-Indië zijn de pokken en het pokhout eigen. We zien dat de kruiden voor de scheurbuik hier te lande vanzelf in overvloed uit de aarde spruiten waar ze in Italië waar de ziekte onbekend is niet groeien en als ze daar geplant worden nauwelijks willen groeien en moeilijk tot het tweede jaar over gehouden kunnen worden volgens het getuigen van Dr. Joh. Provotius die enkele jaren geleden noch professor te Padua was waar nochtans Italië als allerbest geoordeeld wordt door Columella om allerhande vruchten voor te brengen. Zo schrijft ook Bapt. Porta van Napels dat er vele vreemde kruiden te Rome gezet en gezaaid waren, maar dat ze geleidelijk aan (zoals hier en elders ook bevonden wordt) afnamen en geheel vergingen omdat ze zonder twijfel voor de ziekten die daar zijn niet geschikt zijn geweest waar de nuttige vanzelf in het wild voort komen en alle jaar zonder iemands hulp overblijven.

(3) Daarboven omdat de natuur de beste kunstenaar (zoals Galenus haar noemt) niets tevergeefs doet, volgens het getuigen van Aristoteles en de waarheid, staat geheel niet te geloven dat onze duinen, onze dijken, onze venen, onze velden, onze sloten, grachten en poelen tevergeefs of tot niemands gebruik vanzelf zo veel en verschillende kruiden zouden voortbrengen, zoveel liefelijke bloemen die met hun kleuren en kunstige verandering het oog vermaken, met hun reuk, smaak en vorm opmerkelijke tekens van hun krachten aanwijzen. Scheppen wij genoegen in de hoven waar (104) alles gedwongen groeit, hoe aangenamer behoort ons die hof te wezen waarin alles zonder moeite vanzelf uit de rauwe (zoals Columella spreekt) en onverstoorde aarde spruit?

Verwonderen we ons over de kracht Gods die hij in de vreemde kruiden gestort heeft en laat ons dan meer verwonderen en daarover schuldige dankbaarheid bewijzen dat hij ons niet minder daarin gezegend heeft dan anderen. Want door welke reden zou de natuur (dat is Gods werktuig zoals de wijze Plato haar noemt) die altijd het beste doet en in hetgeen nodig is niets ontbreekt, zoals Aristoteles wel zegt, alleen voor het Oosten een goede moeder zijn om die van alle geneesmiddelen in overvloed te voorzien en andere landen als een kwade stiefmoeder van hetgeen hun nodig is ontbloot te laten en door de nood die dwingen om zulks uit een andere wereld te gaan halen?

Hier op zegt Dr. Primers, Frans geneesmeester in Engeland, dat we elke dag wijn, suiker, peper en ander kruid gebruiken die ons van andere landen moeten toekomen. Dat God niet gewild heeft dat elk land van alles en altijd voorzijn zou wezen zodat de mensen onderlinge vriendschap met elkaar zouden houden. Dient tot antwoord, dat ons voornemen niet is wijn, suiker en peper gans uit het land te bannen omdat ze in goed gebruik zijn, maar alleen dat die ons niet zo nodig zijn of we zouden die wel kunnen missen en wat anders dat ons eigen land geeft in hun plaats gebruiken, zoals voor wijn bier, in plaats van suiker honing, voor peper waterpeper etc. Die van West-Indië hebben ook niet ondervonden dat parels, goud en zilver voor hen bevorderlijk waren om in vriendschap te staan met vreemde volkeren, maar wel dat die waren hun alleen gediend hebben tot hun deerlijke ondergang. Zodat het land wat niets heeft waar vreemden op loeren het gelukkigste is. Waar er niets te roven of te halen valt wordt wel met vrede gelaten en heeft geen gevaar van vreemdelingen te verwachten.

‘Cantabat vacuus coram latrone viator’. ‘Die kruis noch munt heeft in zijn tas past op stropers niet een bras. Want hij wiens verteergeld is een niet, betaalt de rover met een lied’.

De aarde, zegt Apollonius, (bij Philostratus 1.12) is een algemene moeder voor ons allen omdat ze rechtvaardig is. Nu wij weten dat de rechtvaardigheid mee brengt dat iedereen het zijne krijgt zo kan dan niet begrepen worden dat het onze aan de Indianen toegevoegd zou zijn. Zeer goed schrijft Columella vooraan het 8^ste kapittel van het 3^de boek van de landbouw, ‘indien wij de natuur der dingen als met scherpe ogen van het verstand goed bekijken dan zullen we vinden dat ze een gelijke wet van vruchtbaarheid gesteld heeft over het groene als over de mensen en andere dieren en dat ze zo geen andere landen en volkeren eigen gaven verleend heeft dat ze dergelijke geheel aan andere geweigerd zou hebben’. Nu dat het zo ook is en dat wij het niet nodig hebben wat uit andere landen te halen schijnt zelfs uit de vorm en de afscheiding van de landen afgeleid te kunnen worden. Dat die door zulke wijde rivieren, zulke hoge bergen en zo’n vervaarlijke zee van elkaar als afgebakend zijn, wil zulks niet anders zeggen dan dat elk genoeg voor zichzelf heeft zonder dat het nodig is om zulks met gevaar elders vandaan te krijgen. De vissen zwemmen in het water, de vogels vliegen in de lucht, maar de mens is (zoals de vermelde Columella hem noemt) een aarddier en niet geboren om het verbond van de natuur te breken en zich te begeven op de genade van de onstuimige zee en als een vreemde vogel altijd te dwalen in een onbekende wereld. De poëet Horatius klaagt over de vermetele stoutigheid van diegenen die zich eerst op de woeste zee met een broos schip heeft durven begeven en zegt dat de wijze God het aardrijk van de niet mengbare zee tevergeefs afgesneden heeft als evenwel de Godloze schepen over de plas springen

‘Illi robur, & aes triplex, circa pectus erat, qui fragilem truci commiste pelago ratem primus, nec timuit praecipiten Africum decertantem Aquilonibus,nec tristis Hyadas, nec rabiem Noti. Quem mortis timuit gradum, qui siccis oculis monstra natantia, qui vidit mare turgidum, & Infames scopulos, Acroceraunia ? Nequiquam Deus abscidit prudens Oceano dissociabilistTerras: si tamen inpiae non tangenda rates transiliunt vada’.

(4) Denken we dat onze aller vader Adam, toen hij terstond na de val aan de ziekten leed, dadelijk een scheepstimmerman werd om de kruiden (waarvan hem volkomen kennis gegeven was) tot zijn gezondheid over zee te gaan zoeken? of dat het geloofwaardig is dat hij die overvloedig in en omtrent het paradijs gevonden heeft? We lezen ook nergens dat de volgende nazaten van onze eerste ouders uit ver gelegen plaatsen voor hun leven kruiden gehaald hebben met een schip dat zo ver van de dood was, zoals Anarchis eertijds zei, als het vingers dik is. Wat goed uitgebeeld is door (105) de poëet Juvenalis in zijn 12^de schimpgedicht:

‘I nunc & ventis animam committe, dolato confisus, digitis à morte remotus quattuor, aut septem, si sit latissima taeda’.

Is dat niet hetzelfde wat een andere poëet zegt, ‘ne moriare mori’, te sterven, om niet te sterven?’ om het gevaar van de ziekten te ontkomen in gevaar van de zee, het onweer en de rovers te lopen? Daarom is er niet eens aan te twijfelen of al die voorvaders zijn wel bij huis gebleven waar ze alles tot onderhoud en gezondheid in overvloed hadden. We weten uit Gods woord dat hij zelfs om de heilige zalf (waarmee hij de opperpriester wilde laten zalven) te maken aan Mozes belastte niet buiten het land te reizen om wel riekende kruiden (waarvoor we zelf in Holland geen voet behoeven te zetten) te gaan halen, maar was tevreden met kassie, kaneel, kalmoes en Myrrha, Exod. 30, allen drogen die daar in het land vanzelf groeien. De vermelde Mozes zond die om de bitterheid van het water van Mara weg te nemen en het drinkbaar te maken, wel drogisten of andere naar de andere wereld (zoals wij nu steeds doen) in plaats van de kracht van de boom die op de kant van de rivier stond in het werk te stellen? Exod. 15. De voorzegger Elisa zuiverde hij de wateren van Jericho met ander middel dan wat gewoon en in elk huis gebruikelijk is, te weten het zout? 2 Kon. 2 en Jessaja 28. Een ander, namelijk Jesaja, heelde hij niet een kwaadaardige zweer in de koning Ezechias met een papje alleen van vijgen gemaakt die daar groeien? 2 Kon. 20. Had de jonge Tobias om de blindheid van zijn vader te genezen meer nodig dan de gal van een vis die hij uit de naaste rivier trok? Tobias 11. Goot de Samaritaan toen die een gewonde op de weg vond iets anders in de wond dan olie en wijn dat hij gereed en bij zich had? Lucas 10. Alle genezingen en meer anderen waarvan de H. Schrift gewag maakt zouden wel gemakkelijk door sommige gesteld mogen worden bij de wonderwerken zoals die de Heer Christus en de apostelen gedaan hebben, tenzij (hoewel niet te ontkennen is dat de gewone eigenschap door wat ongewoons van boven geholpen is) dat wel uitdrukkelijk de kracht van het bittere water om zoet te maken aan het hout toegeschreven wordt, de zuiverende kracht van het zout iedereen niet bekend was als ook die van de droge vijgen die rijp makend bevonden werden, de gal van zeker vis die de Fransen naar het Grieks Collyonyme of Hyene noemen die tegen de blindheid in gelukkig gebruik was zoals dr. Forest daartoe mede zeer prijst en de vissers wel bekend is, dat is de traan uit de lever van een vis die veel op de aal lijkt en daarom aalpuit of puitaal heet? Olie en wijn strekken mede om een wond te verzachten, te zuiveren en te genezen. De wijze koning Salomon verstond zich grondig op de kracht en de eigenschap van de kruiden en bomen van de ceder tot de hysop, maar we lezen niet dat hij enig werk maakte om de geneesmiddelen (waartoe hem anders zijn leerzucht geprikkeld zou kunnen hebben) uit verre landen te ontbieden, maar alleen dat hij tot onderhoud van de gezondheid aanraadt tot de allergewoonste, te weten sober te leven en als de maag overladen is te braken.

(5) Om nu toch nader tot de geneesmeesters zelf te komen, noch Hippocrates, Galenus en andere Grieken die hun voetstappen volgen, noch de Arabieren die na de Grieken de kunst met zoveel geneesmiddelen verrijkt hebben, schrijven geen andere voor dan die hun eigen land geeft en ongestoord vanzelf opschiet. En voorwaar wat ontbreekt ons meer dan andere? God heeft ons zoveel kruiden tot hulp verleend als andere landen, waarom dan die onwaardig met de voeten getreden en diegene die ons niet zo nuttig zijn en tot grote moeite, kosten en gevaar van zover te ontbieden? In Frankrijk is overvloed van allerhande lijftocht, dan men wil evenwel wat vreemds hebben. Onze gezant heeft me onlangs verhaald dat bij de grootste en zelfs ook op koningstafel kleine schildpadden in de grootste achting zijn. Het is niet minder waar van de vreemde kruiden als van de vreemde kost hetgeen de poëet Lucanus zegt in zijn 4^de bock:

‘---O prodiga rerum. Luxuries, nunquam parvo contenta paratu. Et quaesitorum pelago, terraque ciborum. Ambitiosa fames, & lautae gloria mensae. Discite quam parvo liceat producere vitam. Et quantum Natura petat, non erigit aegros. Nobilis ignoto diffusus consule Bacchus. Non auro, myrrhaque bibunt, sed gurgite puro. Vita redit, satis est populis fluviusque, ceresque’.

Wij laten ons hierin de naarstigheid van sommige vrouwen te boven gaan die tot vele gebreken hulpmiddelen hebben van gewone dingen en al is het dat men met hun raad om de eenvoud en diegene die het geven dikwijls de spot drijft, zo is het daarom niet onnuttiger en veeltijds beter als die van ver komt en wat grotere omslag heeft. De oude poëet Hesiodus spot daarom wel terecht met diegene die niet weten dat er ook grote hulp in slechte en gewone kruiden steekt. Zijn verzen zijn eertijds uit het Grieks door Dr. Joost van Ravelingen aldus overgezet:

‘Het zijn dwazen onbedacht, omdat ze niet goed merken dat het dikwijls beter is de helft dan het hele te willen (106) en dat de maluwe slechts en ook de affodillen zeer nuttig zijn en zeer goed, krachtig in hun werken’.

Zeer goed is gezegd door Carrichter dat diegene met enkele kruiden en wortels genezen het aller gelukkigst genezen. Van welke mening mede is de bisschop Guevara in zijn Spaanse brieven. We zien ook dat er nauwelijks een dorp is en voornamelijk als het wat ver van de stad ligt waar de huislieden niet enige kruiden, die daar vanzelf groeien, weten te plukken voor kwellingen en gebreken van zichzelf of hun vee (waarop ze vooral acht slaan) Want elke huisman (zoals die grote onderzoeker van de natuur Paracelsus wel schrijft) heeft een echte apotheek voor zijn woning en zo zei voor hem Plinius dat ook de armste de echte en zekere geneesmiddelen bij tafel heeft en alle dag in zijn hofje of akkertje met de voeten treedt. Is het dan niet een grote onachtzaamheid van de geneesmeesters dat ze daar niet eens op letten en zorgelozer in hun kunst zijn dan de eenvoudige vrouwen en de plompe boeren? Ik geloof niet dat de oude Hollanders (hoe bot ze ook afgeschilderd mogen worden) voordat ze zich veel met de zeevaart bemoeiden geen inlandse kruiden voor hun gezondheid gebruikten. Want anders zouden ze slechter geweest zijn dan honden en katten die gras en nip (gezegd kattekruid) thuis weten te vinden en voor hun gezondheid gebruiken zonder eens een fout te maken om andere kruiden uit Engeland of elders over te schepen. De wijze man wijst de zorgeloze luiaards naar de zorgvuldige mieren;

‘Gij luiaards die nu ligt en slaapt en dan een tijdje zit en gaapt, op, op en ga eens tot de mier, dat is een klein, maar naarstig dier, dat is voorzichtig en wijs, dat verzamelt zomers zijn spijs zodat het door de strenge kou niet door gebrek vergaan zou’.

Zouden wij mede de kruidzoekers uit verre landen niet mogen wijzen naar de honden, katten en andere dieren die alles wat ze nodig hebben hier te lande vinden en hun geneesmiddelen zelf uit de naaste plaatsen weten te plukken? Of zullen we moeten geloven dat God meer zorg gedragen heeft voor de onverstandige dieren dan voor de mens die naar zijn evenbeeld geschapen is? Dat men hier tegen zou willen opwerpen waar andere dieren gekleed en gewapend ter wereld komen en met kennis van hetgeen hun goed of kwaad is, de mens daartegen naakt, ongewapend en onwetend geboren wordt, staat te antwoorden dat de mens twee voordelen heeft boven de beesten waarmee hij die ver overtreft, de reden waardoor hij alles verzinnen en leren kan en de handen waardoor hij kleren, wapens en alles wat voor hem nodig is kan maken.

Verder is het wel waarschijnlijk dat voor de Venetianen op Egypte (waar de Indiaanse en Arabische drogen voor de verder vaarten uit Portugal gebracht plachten te werden) de Portugezen en tenslotte wij op Indien voeren, deze landen toen zonder enige geneesmiddelen zijn geweest en dat de zieken in die tijd als verlaten van alle hulp gelegen hebben? Wij lezen van verschillende volkeren waarbij in oude tijden het de manier plag te wezen hun zieken op de hoeken van de straten te brengen om van de voorbij gaande man enige raad te hebben waarmee tevoren anderen geholpen waren. Wie zou durven denken dat zodanige raad niet van een gewoon ding was en dat ze terstond gereed konden hebben? Wij lezen ook dat de ouden op verschillende plaatsen, zelf langs de weg en in de bossen, kerken hadden ter ere van Aesculapius waarin iedereen op schrift de raad bracht waarmee hij genezen was waaruit het belangrijkste van de geneeskunst onder de Grieken zijn oorsprong genomen heeft. Wat genoeg bewijst dat ze zodanige middelen niet uit de stad of winkels gehaald hebben maar dat ze die zelf op het land en in de randen of aan de weg gevonden en geplukt hebben. Zo geloof ik ook dat het volk eertijds hier te lande noch goed rond, goed Zeeuws was en zich zonder geneesmeesters behielp en zelf enige inlandse middelen, zoals in vorige tijden de Romeinen en noch tegenwoordig de Turken in het gebruik hebben en dat er daarna door de handel met vreemde volkeren ook vreemde geneesmeesters overgekomen zijn die de uitheemse kruiden volgens hun boeken en gewoonte in het werk gesteld hebben waardoor geleidelijk aan de oude en eenvoudige manier van genezen door inlandse kruiden met het inbrengen van vreemde afgenomen en tenslotte bijna geheel weg genomen is.

(6) Het zou goed zijn als we wederom terug keerden tot hetgeen door onze voorouders foutief verlaten is zodat we in alle plaatsen de gaven goed weten te gebruiken die God almachtig daar zo milddadig verleend heeft, zonder zelfs als wij op het land zijn en ergens gebrek aan hebben het uit de stad halen terwijl zelf die van de stad vele kruiden van het land moeten krijgen, hoewel de boeren zulks zo niet goed wijs gemaakt wordt. Dit is zeer aardig uitgebeeld door de heer Jacob Cats in zijn geestige herdersklachten;

‘Dan al treft ons ziekte en pijn, geheel het land is medicijn, de gezonde schapenwei, vers gedronken in de mei (107) doet de landman groot gerief want het jaagt hem uit het lijf wat er in het gehele jaar is verzameld hier of daar. Is er iemand in de stad van een hete koorts gevat of van een andere kwaal ontsteld dan loopt men naar het veld om een wortel of om een kruid dat hier aan de wegen spruit, dat hier aan de dijken groeit en waar niemand op past. Nooit wordt er iets zo slecht door de apothekersknecht uit het veld in de stad gebracht of het wordt wel duur verkocht. Enige spruitjes uit het zand, uit een holle, lage kant, uit het slijk of schor gehaald wordt ten duurste daar betaald. Het schijnt het wordt dan pas geschikt als men het een vreemde naam geeft. Het schijnt het krijgt dan eerst zijn prijs als men deze of gene wijs maakt dat het van het Morenland of het Barbarijse strand of dat het van den Indiaan herwaarts komt aangedreven. De slechte lieden denken dat het beste is wat ons geeft een vreemd gewest’.

Dan onze grote geneesmeester en voorganger Galenus is niet van deze slechte mening geweest. Want toen hij landwaarts bij een zekere huisman kwam die enige harde knobbels op de gewrichten had en die ze verzachtte en zonder pijn liet doorbreken met kaas die van ouderdom sterk geworden en in het sap van een zoute ham geweekt was, een verse wond heelde hij alleen met verse kaas en daarover lagen de bladeren van patich, in wiens plaats, als die niet bij de hand zijn, men wel nemen mag wijngaardbladeren, biet of sla, ook een wonde op de zenuwen gelukkig genas met een pleister van propolis (dat is een wasachtigheid die men vind aan de gaatjes van de bijenkorven waarvan Varro 3. Re Rustica 16) met wat zuurdeeg vermengde. En hetzelfde in een ander met het sap van wolfsmelk die hij had zien groeien omtrent de schuur van de huisman. Toen hij mede op het land kwam bij een smid waar hij teer vond en die legde op dergelijke kwetsingen met zuurdeeg gemengd, zoals ook bij een andere hetzelfde onder erwtenmeel gedaan werd. Zo verhaalt de keizerlijke gezant Busbeqius dat op zijn Turkse reis de pest onder zijn volk kwam die genezen werd met Scordium, een kruid dat ze per toeval daar langs de weg vonden. Welke en verschillende andere genezingen die Galenus gedaan heeft met algemene en slechte dingen, betonen genoeg dat we naar zijn voorschrift ons wel gemakkelijk kunnen behelpen met hetgeen we van ons zelf hebben. Zodat niemand die de ziekten en de kruiden goed kent verlegen behoeft te wezen of hij kan zich wel behelpen met de kruiden die in het wild groeien en hetgeen in ieders huis altijd te vinden is. Dit heeft de vermelde Galenus bewogen om een voortreffelijk boek te schrijven van de klaar staande geneesmiddelen waar mede hij of de auteur (want daaraan wordt getwijfeld) niet anders schijnt voor te hebben dan om ons aan te wijzen dat de aarde in alle plaatsen vol is van geneesmiddelen en dat de bomen en vruchten (zoals de Scythen bij de historieschrijvers Justinus wel zeiden) goed onderscheiden waren volgens de aard van elk land als mede, dat de grote hoop en vermenging uit zoveel verschillende onnodig en tevergeefs is, te weten als men tot hetgeen met weinig en slecht gedaan kan worden zoveel en kostbare drogen overhoop haalt dat elke drank en elke konserf die sommige voorschrijven een voorbereiding van een teriakel schijnt te wezen die niet allen schade voor de beurs is, maar ook in het lichaam waarin het vaak een strijd tegen elkaar aanrichten;

‘Calida pugnabant frigidis, humentia siccis’.

Het II. Capittel.

1. Klagte van Plinius over de Uytheemsche droogen.

2. Vergelijckinge der selvige met de Inlantsche, in

3. Sekerheyt, ofte Oprechtheyt,

4. Verssigheyt,

5. Suyverheyt, ofte onvervalscht te zijn,

6. Onkosten,

7. Gemeenschap met den aert der Inwoonders;

8. Maer dat het gene van verre komt meest geagt is.

(1) De Romeynsche schrijver Plinius, heeft al in voortijden geklaegt over de vremde, ende ver-gehaelde Droogen, als over een belacchelicke sake, ende de welcke meerder streckten om de Apotekers rijck, dan om de Krancken gesont te maken; seggende: Daer de Nature gereede, licht te vinden, onkostelicke uyt de Aerde van selfs hadde voort-gebracht, het bedriegen, ende dwars-drijven der Menschen gevonden hadde de winckels, in de welcke een yders leven voor gelt te koop stont. Daer werden (schrijft hy) terstont verscheyde, ende onbegrijpelicke Mengel-moessen opgepronckt. Arabyen, ende Indyen komen te voorschijn, ende voor een kleyne sweringe moet een heel-middel uyt de roode zee gehaelt werden: daer nochtans sodanige middelen voor ons niet en wassen, selver oock voor haer niet, want sy en soudense anders niet verkopen. Dan op dit laetste kan te seggen vallen, dat sy alleen verkopen, ’t gene sy over (108) hebben, gelijck wy al hier het Koren uyt Oosten, ende den Wijn uyt Westen krijgen. Ende wat het eerste aengaet van de Apotekers, hoe haer yet minder staet, hoe sy meerder konnen winnen. Want die het inneemt, en weet niet of het aen den dijck ghewassen heeft, ofte dat het van verre overgekomen is. So datter ongelijck meerder voordeel, ende winst steeckt in onse, als in vremde Kruyden.

(2) Om nu noch nader ons bewijs aen te trecken, dewijl, volgens de leere van den wijs-gerige Aristoteles, als dingen, die regel-recht tegens malkanderen strijden, over een gestelt werden, de waerheydt daer uyt klaerlick kan blijcken: so en sullen wy het merckelick onderscheyt, datter valt tusschen de Uytheemsche droogen, ende de Inlantsche Kruyden, gelijck recht by krom, tegens malkanderen vergelijcken, op dat door het tegen-een-slaen, de voncken der waerheyt ende waerdigheyt uyt de selvige mochten springen.

(3) Voor-eerst, so en konnen wy ons niet versekert houden, dat de Droogen, die van so verre ghebracht werden, alle de selvige zijn, die wy vinden in de boecken van de oude Genees-meesters, aengesien de verscheydenheyt van haer benamingen, ende dat wy hare ken-teyckenen dickwils soo sober beschreven vinden, dat daerom de nieuwe Kruyt-beschrijvers nootsakelick in verschil, ende oneenigheit vervallen. Hoe vele Drogen komender in den Theriakel, voor de welcke, om dat sy onbekent, ofte niet te krijgen en sijn, den eenen Apoteker dit, den anderen dat neemt, ende het blijft even-wel al Theriakel, doch in den welcken wy op verre na niet en bevinden de krachten, die hem van de Oude toegheschreven werden. Wie weet als nog te seggen, wat het rechte Amomum is? Wie kan tegenwoordig het Opobalsamum vertonen, ofte den oprechten Eenhoren, die nochtans van hem so veel doet praten? Het en is noch niemant bekent wat Amber-grijs is. Het gele Sandel-hout werdt geschreven dierder te sijn in Indyen, als in Portugael, hoe konnen wy dan het rechte hebben? Soo zouden wy van veele andere het selfde konnen by-brengen. Hier tegen sijn de Kruyden van ons Lant buyten alle twijffel en ’t gene wy dagelicx sien, valt ligt te kennen.

(4) Ten tweeden, al gingen wy al vast in de teyckenen, ende dat de Kruyden, die wy in gebruyck hebben, de eygene waren, die by de Oude beschreven sijn, so hapert ’t even-wel veeltijts aen de verssigheit. Want de Droogisten, diese eerst krijgen, al hielen sy de selve noch so veel jaren, verwachten hare koopman, ende dien al gevonden sijnde, blijvense dickwils noch lange in de Apotekers doosen, waer door sy ten laetsten verolmen (gelijck men veel siet aen de lange Peper, wortel China, ende al wat overtollighe vochtigheyt by hem heeft) ende wormstekig werden, ende so met de verssigheyt oock hare kragt verliesen.

(5) Ten derden, laet de Uytheemsche al versch overkomen, ende versch gebruyckt werden, wy en konnen ons niet versekeren, datse suyver ende onvervalscht sijn. Matthiolus een treffelik Genees-meester, ende kruyt-beschrijver getuyght, dat wy tegen-woordigh weynigh suyvere, ende oprechte Droogen krijgen, doordiense moeten gaen door de handen van Moren Turcken, ende Joden, die Godt een dienst meenen te doen, als sy de Christenen bedriegen. Ende sulcx geschiet van de Bedriegers so veel te meerder, hoe yet kostelicker is. De Bezoar-steen wert seer volkomen na-gebacken, ofte in een ander steenken (selfs oock uyt de blaes van een mensche) hem seer na gelijckende, in sijn plaets de Apotekers in de hant gesteken, waer mede de gauste oock wel bedrogen sijn geweest. De Muskelyaet vermengen sommige hier met fijn turf-mul; den Saffraen met het draeyig en hayrigh paerde-vleysch. Al over lange plagh den Aloë, gelijck Dioscorides getuygt, vervalscht te werden met het sap van wilde pruymkens, het Opium met ’t sap van Glaucium (wat het selfde was, staet noch in twijffel) met gomme, ende sap van wilde lattou: ende noch huydendaegs met reusel. Onder de Scammonye doen sy sap van wolfs-melk met erven-meel: onder Manna, als hy verpietert, ende krachteloos geworden is, Scammonye. Waer van de Genees-meesters niet wetende, in plaetsche van daer mede den buyck sachtelik losch te maken, een stercken loop verwecken, gelijck Dr. Forest klaegt hem selfs gebeurt te zijn. De Tamarinden werden gelengt met het vleysch, ofte morg van suyre pruymen: dan dit ware te lijden, dewijl sy beyden, als niet tegen malkanderen strijdende, wel te samen mogen gaen, indien de luyden pruymen betaelden voor pruymen, die ontrent ’t seste deel minder gelden, als de Tamarinden.

(6) So dat ten vierden hier noch in achtinge komen de Onkosten. De Uytheemsche Droogen, genomen sy zijn oprecht, versch, suyver, onvervalscht, ende voor ons bequaem: so en kosten sy dickwils so veel, dat de gemeene man, die de onkosten niet en kan vergelden, gedwongen is te verwachten (gelijk vertelt wert, dat om dierte van het tou, yemant het gebruyck van een strop uytstelde) met groote benaeutheyt, ofte dat de Sieckte van selfs door de Nature, ofte de Nature door de Sieckte overwonnen wert. Ende sulcx en schijnt met de H. Schrifture niet wel over een te komen. Want de selfde beveeld, Ecclesiast. 38. dat een wijs man de Genees-middelen, die Godt uyt de aerde geschapen heeft, sal gebruycken. Nu dewijl de rijcken alleen de onkosten, van soo ver-gehaelde droogen, konnen lijden, so soude schijnen, dat aen de arme verboden was haer aengebodene wijsheyt te plegen, het welcke ongherijmt is. Hoe-wel anders niet dan al te waeragtig bevonden wert het Spreeck-woort. Datter niet minder geagt en is, als schamele luyden wijsheyt. Daer wy in tegendeel sien, dat ’t gene de rijcke seggen al sluyt het dickwils niet al te veel, even-wel al voor wat goets door gaet.

(7) Hier staet ten vijfden noch te letten, dat de vremde drooghen niet meerder met ons Lichaem over een en komen als de vremde manieren met onsen Geest ende Gemoet. De Spartaensche wet-gever Lycurgus, hadde sijn volk verboden niet buytenlants te reysen, om geen vremde manieren in ’t vaderland te brengen. Want hy verstont (schrijft Plutarchus in sijn leven) so wel te moeten voorsien, dat de Stadt met geen quade manieren zoude vervult werden, als datter geen vremde luyden met besmettelicke Sieckten in de selve souden komen wonen. Daer de wijse wet-gever so naeu gelet heeft op het Gemoet, daer sijn wy gantsch onachtsaem in ons Lichaem, het welck wy met uytheemschen ende vremde droogen niet en laeten te besmetten, als met het selfde gantsch niet over-een komende. Want het gaet vast, dat de Dieren, Kruyden, Vruchten, ende daer wy anders ons voedsel uyt trecken, genietende met ons de selvige instorting uyt den Hemel, omvangen ende omhelst werden van de selve Lught, besproeyt ende gevoet sijnde van het selve Water, daer uyt wy ons Spijse koken, ende ons Bier brouwen, hier door oock een grote gemeenschap hebben met onse Lichamen, ende eenen aert aentrecken, die met onsen nature gantsch over-eenstemt.

Seker Francois Genees-meester Iaques Primerose, wil hier wat tegen brengen, doch sober genoeg, op ‘t 7. Capit in sijn boeck van de gemene Dwalingen in de Genees-konste, te weten, dat de Genees-middelen ons nature niet gelijk en zijn, maer ten deele tegen, dewijlse de selve veranderen. Dan die veranderinge: die de Genees-middelen op ons lichaem doen, is mede in ons Hierlantsche, (selver oock meest in al het gene, dat ons voedsel geeft) sonder dat sy daerom behouven met haer gantsch wesen teghen onse nature te strijden. ‘Beter heeft dit verstaen een Francois Voor-spraeck, Etienne Easquier, in het 2. boeck van sijn Fransche brieven, ‘daer hy handelt van de Talen, welckers suyverheydt met vremde woorden bedorven werde, niet door gebreck in de tael, maer in ons selven, ende in onse onachtsaemheyt, even-eens (schrijft hy) gaet het met onse Genees-meesters, die in haer jonckheyt geleerdt hebbende in de schriften van Hippocrates, Galenus, Avicenna, ende diergelijke, de Kruyden gaen halen uyt de Oostersche landen, verachtende de gene, die voor haer voeten wassen, na de gematigheit van de Lucht, dewelke gelijk-formig is de gematigheit van onse Lichamen’. Ende in sijn 29. boeck, daer hy in seker Brief aen den raets-heer Tournebus met opstel van de Genees-konste handelt, berispende het halen van de Droogen uyt verre Landen. ‘Als wy lesen, seyt hy, de werken van Hippocrates, bevinden wy dan wel, dat hy het selve gedaen heeft? Elck lant heeft sijne luchtaert, ende gematigheyt, waer van wy verscheydelik ontleenen de gestaltenis van onse lichaem ende geesten. Ende voorwaer de Nature soude grootelicx een stiefmoeder, ende ondanckbaer geweest hebben, indien sy send ende de Sieckten in elck lant na de ghelegentheydt van de Lucht, niet met eenen aldaer voort-gebracht ende hadde Kruyden, Boomen, ende andere Genees-middelen. Ende dit is, daer den ouden Cato over klaegden. Want als hy riep tegens de Genees-meesters van Roomen, dat was tegens de gene, die van Griecken-lant ontboden waren, die haer nieuwe Genees-middelen in ’t werck stelden, nalatende de oude, die in Italyen wiessen. Gelijck hy metter daet wel betoonde, want het is daer soo verre af, dat hy in tegendeel daer van een boek gemaek heeft voor hem ende sijn huysgesin: maer dat was op de wijse van sijn voor-ouders, getrocken uyt de Kruyden, ende Genees-middelen, die Italyen voort-bracht, sonder om die te gaen bedelen in Griecken-land. Ende het selve, indien ick so derf seggen, is eertijds onderhouden in Vranckrijck (dat bevinde ick uyt onse Romans, ofte oude Storyen, regte beelden van het gene doen ter tijdt gebruyckelick was) dat een Ridder gequetst sijnde, gemeenlick geheeld werde door een Ioffrouw, ende so kreegh by den Italiaenschen Poëet Ariosto een krijghs-knecht Medor, leggende onder de dooden, midden op ’t velt, genesinge door de schoon Angelica. Jae men zal noch by ons eenige overblijfsels van die outheyt vinden op het platte lant, daer men siet dat het gemeene volk geneest van hare Koortschen, niet door Genees-middelen, gelijk wy in de steden gebruycken, maer met gestampt kruyt, dat sy op de pols binden, ende daer eenige dagen op laten leggen, waer van sy geen minder baet en hebben, als wy van onse drancken. Men seyt, dat men in oude tijden in de kerk van Esculapius plag op te hangen ’t gene, daer yemant mede genesen was, ende dat Hippocrates daer uyt een deel van sijn wercken gemaekt heeft. Indien wy het selve deden, ende dat een braef versamelaer de moeyte wilde nemen om by een te stellen onse Genees-middelen, die in Vranckrijck wassen, ende uyt dien grooten hoop een verkiesinge dede door een wijs oordeel, ende vergelijkinge met ander versochte, gelooft dat wy voortaen niet veel van doen en souden hebben om uyt Oosten te gaen bedelen de Drogen, met dewelke wy teghenwoordig onse Genees-middelen opstellen’. Dus verre hier van de hoog-geleerde Pasquier, wiens gevoel ’t mijn gantsch bevestigt.

De Griecksche history-schrijver Herodotus stelt een circkel, ende omloop in den handel ende wandel der Menschen, aengewesen in den Spaenschen Xerxes; de wijsgierige Aristoteles in de Groote werelt, de Engelsche genees-meester Harveus in de Kleyne werelt, dat is, ons Lichaem, beyde verhaelt ende uyt-geleyt voor in ’t Steen-stuck, so voelt oock elck in sijn selven eenen omloop uyt beyde de selve werelden. Want de Aerde door het Water bevochtight, ende door den (110) vruchtbaren Regen besproeyt sijnde, ende daer op de stralen van de Son met de Lucht ontfangende, slaet sonder yemants toe doen Gras, ende ander Groente op, sulcx streckt tot voer van Beesten, die met haer Melk, Boter, Kaes, ende haer eygen Vleysch de Menschen voeden, ende het Menschen-vleysch wert wederom dickwils (gelijck tegenwoordig in Duytslant, ende elders, daer den oorlog veel volck verslint) van de Beesten gegeten: ten minsten met het stof der Aerde ten laetsten gemist. De Poëet Lucretius heeft dit geestig uytgebeelt in sijn 2. boeck:

Sic tempestivis ex imbribus humida tellus Vertit se primum in frondes, & pabula laeta In pecudes, vertunt pecudes in corpora nostra Naturam, & nostro de corpore saepe ferarum Augescunt viret, & corpora pennipotentum.

Uyt de Redenen, die wy nu wijdloopig tegen malkanderen gestelt hebben, meene ick volkomentlick te blijcken, dat onse Inlantsche kruyden onse Lichamen dienstiger, bequamer, ende nuttelicker zijn, als ons met aengeboren aert ende gematigheyt, gelijck als in Maegschap bestaende: daer de Vremde, ende Uytheemsche daer van gantsch vervremt sijn, als die onder eenen andere Lucht, uyt andere Aerde, ende Water haren oorspronk, ende onderhout getrocken hebben. Waerom wel te regt in de voorgaende eeuwen geschreven is by den Francoischen kruyt-beschrijver Ruellius, Datter geen deel van de Genees-konste onsekerder en was, dan het welk uyt een ander Land, als het onse, de Genees-middelen kreegh; ende een ander, ontrent twee hondert jaren ouder, Arnoldus de Villa nova, genees-meester van keyser Frederik de II, dat hy onwetende, ofte een bedrieger is die vremde Genees-middelen soeckt, daer hy met gemeene kan helpen. Nu, om met een rouwe gelijckenisse de twijffeling over de deught van onse Inlantsche kruyden wech te voeren, genomen datter Droogisten waren, die den droogen Kaes van Lombardyen (den welken wy na de stad Parma, daer ontrent hy meest gemaekt wert, Parmeseaen noemen) uyt Italyen, dat in verre noch al vry wat scheelt van Indyen, deden komen, ende van den selfden pack-huysen vol hadden, uyt de welcke de Apotekers twee drie ’s jaers ontboden, ende dat die dan moesten wagten, tot datter yemant (die juyst van den Inlantschen walgden) uyt lust een stuck liet halen, soude men sodanige Kaes wel keuren voor den onsen, die wy weten waer van, ende hoe hy gemaekt is, ende wy ’t allen tijde versch konnen hebben, die daer beneffens oock lichter te verteren is, ende ongelijck beter voedsel geeft? Ick gelove een yegelik wel kennelick te wesen, dat onse Hollantsche Boter, ongelijck beter is, als die uyt eenige Landen soude mogen over-gesonden werden, ende waerom en geloven wy sulcx oock niet van de Kruyden, dewijl de selvige de voornaemste oorsaeck geven aen de deugt van de Boter. Het gene wy, gesont sijnde, uyt andere Landen niet en souden begeren, sullen wy dat in onse Sieckten, ende Kranckheden so dier koopen?

(8) Cicero en kan hem niet genoeg verwonderen hoe dat wy so een vremde walging hebben van onse eygen dingen, 1. de Finib. My dunkt dat hier van tweederley oorsaken sijn, de Gewoonte, ende de seldenheyt. Van de Gewoonte spreeckt de gemelte Cicero aldus in sijn boeck van de Vrientschap: De Outheyt ende gewoonte heeft een groote kracht. Niet alleen in dat ’t welck een dier is; maer oock in de ziel, gelt de Gewoonte, dewijl wy op de bergen ende wilde plaetschen geerne zijn, om dat wy ons aldaer lang onthouden hebben. Siet selfs in de borgerlike regering, daer yet, dat te voren meerder gedaen is, voor een voor-schrift (wanneer de sake maer tot het voornemen dient van de gene, die meester van ’t spel is) als quansuys geen niewigheit sijnde bygebracht werd: gelijck offer niet meerder te letten was, wat te Roomen geschieden, gelijck de vrome Rechtsgeleerde spreeckt, als watter behoorde te geschieden. Laet de gewoonte wesen de twee Nature, gelijck men seyt, wy moeten even-wel een vaster stock-regel houden in de Menschelicke handelingen, als de Tyrannye (gelijck Hieronymus spreekt) van een oude gewoonte. Een misslagh hoe ouwer, hoe arger; ende hoe hy, eer hy dieper wortels maeckt, rasser dient uytgeroeyt.

De Seldenheyt (die wy de ander oorsaeck gestelt hebben) doet hier mede al vry wat toe. Want al wat niet wel te vinden is, seyd Plato, dat is kostelick,

Quisquid quaeritur, optinum videtur.

Maer hy vougter by, Dan het Water is best te krijgen, ende alderbeste koop, daer het even-wel het alderbesten dingen is, gelijck de Poëet Pindarus seyd. Laet ons maer Water, laet ons maer Meel hebben (seyde de wijsgerighe Epicurus) ende wy en behouven Iupiter selve sijn geluck niet te benijden. De gemelte Plato prijst seker wet, waer by verboden werde, yemant by sijn buren water te gaen halen, voor al eer hy op sijn eygen erf diep hadde laten graven: sijnse niet grooter berispinge waerdig, die in haer eygen beken schoon ende klaer water hebbende, ’t selve laten staen, ende met groote moeyte modderig water uyt vremde gronden gaen putten? die Gods gaven, die sy t’huys hebben, ende waer van alle Landen versien sijn, verachten, ende die op een ander sijn alleen achten? Maer dit ist, ons en behaeght, noch en vermaeckt niet, als dat van verre komt, ende met gevaer gehaelt werd.

---ultimis ab oris Attractus scarus, aut arata Syrtis Si quid nausfragio dedit, probatur

Maer gelijck wat vremt is, by ons geacht wert, so wert oock het onse by de vremden. Indien de volckeren, seyd Montaigne, daer wy van daen halen het Pok-hout, Sarzeparilla, ende China, Genees-meesters hebben, hoe veel meenen wy, dat sy niet door de selfde (111) vremdigheyt, seldenheyt, ende dierte, en houden van onse Kool, ende Peterselye? Onse Matrosen, die nae Oost-Indien, op de kust van Guynea, ende andere vaerten doen, sijn door de banck wel versien van Loock om onderwege te gebruycken, ende krijgen, van elck bolleken, dat sy over houden, gout ende handen vol nagelen, ende dat volck houd ons Loock kosteliker, als hare kostelickheyt. Wy belachten de Indyanen, doen sy tegens eenige nietige, ende by ons weynigh waerdige dingen, haer betere waren plachten te vermangelen: maer en spelen sy ons dat niet wel betaelt als wy voor haer Droogen, die sy anders niet en souden achten, so goede stucken van achten moeten betalen? Wy zouden meerder reden hebben, om met haer te spotten, by aldien sy so grooten zee quamen overvaren, om hier te halen onse Gras-wortels, Broe-netelenen, Paerde-bloemen, ende diergelijck. Want het gene, wy van haer aldus halen, en is niet een hayr beter, by haer niet meerder geagt, ende selfs voor ons nergens nae so goet niet. Dan het heeft hier al mede plaetsch, Familiaritas parit contemptum, dat gelijk al te groote ghemeenschap onder de luyden allencxkens kleynachtinge broeyt, ende daer na smaet, ende verachtinge baert: so verachten wy oock de Kruyden, die by ons gemeen zijn, ende dagelickx werden. Dat men kent en wil men niet, ende dat men niet en kent neemt men graeyigh aen

Ita plerique ingenio fumus omnes: nostri nosmet poenitet.

Geeft yder Hoen een vollen back, Op dat het ete met gemack, En let eens hoe het sal vergaen, Niet een en salder blijven staen; De volheyt is hun geensins soet, Daer is geen lust in overvloet, Een yder loopt bezijden af, Om graen te soecken in het kaf.

Wy treden ons eygen Kruyden, die tot onsen dienst ende gebruyck gewassen zijn, met de voeten, ende laten de selvige alle jaer onnuttelik vergaen als geen meerder kennisse daer van hebbende, dan den Esopischen haen, van den diamant, die hy met de pooten wegschrappelde: ende wy halen onsekere, oubacke, vervalschte, ondienstige, met groote kosten, ende gevaer uyt vergelegene Landen. De Vrouwen, die swanger gaen, hebben dickwils een verkeerden Lust, dat sy haer eyghen eten ende goeden kost niet en meugen, maer verlangen na yet, dat selsaem, buyten tijts ofte anders niet te krijgen, ja oock hinderlick is: my dunckt, dat wy aen de selfde sieckte vast zijn, als ons de goede middelen, die wy t’huys hebben, tegenstaen ende alleen gebruycken willen de gene die van so verre moeten gebragt werden. Ik neem beyde voor een gebreck op, het welck bysondere Genees-middelen van doen heeft, doch die niet in ’t eylant Anticyra en behouven gehaelt te werden, maer die elck in sijn eygen land genoeg kan vinden. Dr. Primerose, hier voor vermelt, wenscht dat Engelant (daer hy woont) gelick het by sijn selven genoegh heeft tot nootdruft, ende kleederen, oock versien was van Genees-middelen, besluyt even-wel dat, indien selve met even-veel voordeel konde geschieden, de Inlantsche altijt voor de Uytheemsche behoren genomen te werden. Nu dat sulcx met meerder voordeel geschiet, meenen wy by ons bewesen te werden.

Het II Kapittel.

1. Klacht van Plinius over de buitenlandse drogen.

2. Vergelijking er van met de inlandse in;

3. Zekerheid of echtheid.

4. Versheid.

5. Zuiverheid of onvervalst te zijn.

6. Onkosten.

7. Gemeenschap met de aard der inwoners.

8. Maar dat hetgeen van ver komt het meeste geacht is.

(1) De Romeinse schrijver Plinius heeft al in voortijden geklaagd over de vreemde en van ver gehaalde drogen als over een belachelijke zaak die meer dienden om de apothekers rijk dan om de zieken gezond te maken en zegt, ‘waar de natuur kant en klare, gemakkelijk te vinden en zonder kosten uit de aarde vanzelf voortbrengt is het bedriegen en dwars drijven in de winkels door de mensen gevonden waarin ieders leven voor geld te koop staat. Daar worden ze (schrijft hij) terstond in verschillende en onbegrijpelijke mengelmoes opgepronkt. Arabië en Indië komen te voorschijn en voor een kleine zweer moet een heelmiddel uit de Rode Zee gehaald worden waar nochtans zodanige middelen voor ons niet groeien en zelfs ook voor hen niet, want ze zouden ze anders niet verkopen. Dan op dit laatste kan gezegd worden dat ze alleen verkopen wat ze over (108) hebben, zoals wij alhier het koren uit het Oosten en de wijn uit het Westen krijgen. En wat het eerste aangaat door de apothekers, hoe er van iets minder staat, hoe meer ze kunnen winnen. Want die het inneemt weet niet of het aan de dijk gegroeid is of dat het van ver gekomen is. Zo dat er duidelijk meer voordeel en winst steekt in onze dan in vreemde kruiden.

(2) Om nu noch beter ons bewijs te geven, omdat volgens de leer van de wijsgerige Aristoteles als dingen die regelrecht tegenover elkaar staan tegenover elkaar gesteld worden kan hieruit de waarheid helder blijken en zo zullen wij het opmerkelijke verschil dat er valt tussen de uitheemse drogen en de inlandse kruiden net zoals recht bij krom tegen elkaar vergelijken zodat door het tegen elkaar aan slaan de vonken van de waarheid en waarde uit hen mogen springen.

(3) Als eerste kunnen wij er niet verzekerd van zijn dat de drogen die van zo ver gebracht worden allen dezelfde zijn die wij in de boeken van de oude geneesmeesters vinden vanwege de verscheidenheid van hun benamingen en omdat we hun kentekens vaak zo sober beschreven vinden dat daarom de nieuwe kruidbeschrijvers noodzakelijk in verschil en onenigheid vervallen. Hoeveel drogen komen er in de teriakel voor die omdat ze onbekend of niet te krijgen zijn dat de ene apotheker er dit en de andere dat bij neemt en het blijft evenwel bij allen teriakel doch waarin wij op verre na niet de krachten vinden die hem door de ouden toegeschreven worden. Wie weet als nog te zeggen wat het echte Amomum is? Wie kan tegenwoordig het Opobalsamum vertonen of de echte eenhoren die nochtans zo veel van zich laat praten? Het is noch niemand bekend wat ambergrijs is. Het gele sandelhout wordt geschreven duurder te zijn in Indië dan in Portugal, hoe kunnen wij dan het echte hebben? Zo zouden wij van vele andere hetzelfde kunnen zeggen. Hiertegen zijn de kruiden van ons land zonder alle twijfel en hetgeen we dagelijks zien is gemakkelijk te kennen.

(4) Ten tweede, al waren wij al zeker in de tekens en dat de kruiden die wij in gebruik hebben dat het dezelfde zijn die door de ouden beschreven worden hapert het evenwel vaak aan de versheid. Want de drogisten die ze het eerst krijgen en al hielden ze die noch zoveel jaren, ze verwachten hun koopman en als die al gevonden is blijven ze dikwijls noch lang in de apothekersdozen waardoor ze tenslotte vermolmen (zoals men veel ziet aan de lange peper, wortel China en al wat overtollige vochtigheid bij zich heeft) en wormstekig worden en zo met de versheid ook hun kracht verliezen.

(5) Ten derde, laat de uitheemse al vers overkomen en vers gebruikt worden, wij kunnen er niet zeker van zijn dat ze zuiver en onvervalst zijn. Matthiolus, een voortreffelijk geneesmeester en kruidbeschrijver, getuigt dat wij tegenwoordig weinig zuivere en echte drogen krijgen doordat ze moeten gaan door de handen van Moren, Turken en Joden die God een dienst menen te doen als ze de Christenen bedriegen. En zulks gebeurt door de bedriegers zoveel meer hoe iets kostbaarder is. De bezoarsteen wordt zeer volkomen nagebakken of in een ander steentje (zelfs ook uit de blaas van een mens) die er zeer veel op lijkt en in zijn plaats in de apothekers hand gestoken waarmede de slimste ook wel bedrogen zijn geweest. De muskus vermengen sommige hier met fijn turfmolm, de saffraan met het draderig en harig paardenvlees. Al lang geleden plag de Aloë, zoals Dioscorides getuigt, vervalst te worden met het sap van wilde pruimpjes, het opium met het sap van Glaucium (wat hetzelfde is staat noch in twijfel) met gom en sap van wilde sla en noch tegenwoordig met reuzel. Onder de Scammonia doen ze sap van wolfsmelk met erwtenmeel, onder manna, als het verpietert en krachteloos geworden is. scammonia. Waarvan de geneesmeesters het niet weten en om in plaats daarvan mede de buik zachtjes los te maken, een sterke loop verwekken zoals dr. Foreest klaagt dat het bij hem gebeurd is. De tamarinden worden aangelengd met het vlees of merg van zure pruimen, dan dat zou nog kunnen omdat ze beiden niet tegen elkaar strijden en wel tezamen mogen gaan, indien de lieden pruimen betaalden voor pruimen die omtrent het zesde deel minder kosten dan de tamarinden.

(6) Zodat ten vierde hier noch in achting komen de onkosten. De uitheemse drogen, mits ze echt, vers, zuiver, onvervalst en voor ons geschikt zijn, zo kosten ze vaak zoveel dat de gewone man die de onkosten niet kan betalen en gedwongen is te verwachten (zoals verteld wordt dat om de duurte van het touw iemand het gebruik van een strop uitstelde) met grote benauwdheid of dat de ziekte vanzelf door de natuur of de natuur door de ziekte overwonnen wordt. En zulks schijnt met de H. Schrift niet goed overeen te komen. Want die beveelt, Ecclesiasticus 38, dat een wijs man de geneesmiddelen die God uit de aarde geschapen heeft zal gebruiken. Nu omdat de rijken alleen de onkosten van zo ver gehaalde drogen kunnen lijden, zo zou het schijnen dat het aan de arme verboden is de hun aangeboden wijsheid te gebruiken wat ongerijmd is. Hoewel anders niet dan al te waarachtig het spreekwoord gevonden wordt dat er niets minder geacht wordt dan armen mensen wijsheid. Waar wij in tegendeel zien dat hetgeen de rijken zeggen, al sluit het vaak niet al te veel, evenwel alles voor wat goeds doorgaat.

(7) Hier staat ten vijfde er noch op te letten dat de vreemde drogen niet meer met ons lichaam overeen komen dan de vreemde manieren met onze geest en gemoed. De Spartaanse wetgever Lycurgus heeft zijn volk verboden om niet in het buitenland te reizen om geen vreemde manieren in het vaderland te brengen. Want hij begreep (schrijft Plutarchus in zijn leven) zo te moeten voorzien dat de stad met geen kwade manieren vervuld zou worden en dat er geen vreemde lieden met besmettelijke ziekten in zouden komen te wonen. Waar de wijze wetgever zo nauw gelet heeft op het gemoed, daar zijn wij gans onachtzaam in ons lichaam wat wij met uitheemse en vreemde drogen niet nalaten het te besmetten omdat die daarmee geheel niet overeen komen. Want het is zeker dat de dieren, kruiden, vruchten en waar wij ons voedsel verder uit trekken met ons dezelfde instorting uit de hemel genieten, omvangen en omhelst worden door dezelfde lucht, besproeit en gevoed worden door hetzelfde water waaruit wij onze spijs koken en ons bier brouwen en hierdoor ook een grote gemeenschap hebben met onze lichamen en een aard aannemen die met onze natuur gans overeenstemt.

Zeker Frans geneesmeester, Jaques Primerose, wil hier wat tegenin brengen, doch sober genoeg in het 7^de kapittel van zijn boek van de gewone dwalingen in de geneeskunst, te weten dat de geneesmiddelen onze natuur niet gelijk zijn, maar ten dele tegen omdat ze die veranderen. Dan die veranderingen die de geneesmiddelen op ons lichaam doen is mede in onze inlandse (zelfs ook meestal in al hetgeen dat ons voedsel geeft) zonder dat ze daarom met hun ganse wezen tegen onze natuur behoeven te strijden. Beter heeft dit verstaan een Franse voorspraak van Etienne Easquier in het 2^de boek van zijn Franse brieven waar hij handelt over de talen wiens zuiverheid met vreemde woorden bedorven worden en niet door gebrek in de taal, maar in ons zelf en in onze onachtzaamheid, eveneens (schrijft hij) gaat het met onze geneesmeesters die in hun jeugd in de schriften van Hippocrates, Galenus, Avicenna en dergelijke geleerd hebben om de kruiden te gaan halen uit de Oosterse landen en verachten diegene die voor hun voeten groeien naar de gesteldheid van de lucht die gelijkvormig is aan de gesteldheid van onze lichamen. En in zijn 29^ste boek, waarin hij een zekere brief aan de raadsheer Tournebus met een opstel over de geneeskunst behandelt, berispt hij het halen van de drogen uit verre landen. Als wij lezen, zegt hij, de werken van Hippocrates zien we dan wel dat hij hetzelfde gedaan heeft? Elk land heeft zijn luchtvorm en gesteldheid waarvan wij verschillende vormen en gestalten van ons lichaam en geest ontlenen. En voorwaar, de natuur zou duidelijk een stiefmoeder en ondankbaar geweest zijn indien ze de ziekten in elk land naar de gelegenheid van de lucht zendt en niet meteen daar kruiden, bomen en andere geneesmiddelen voortbrengt. En dit is waar de oude Cato over klaagde. Want toen hij tegen de geneesmeesters van Rome riep was dat tegen diegene die van Griekenland ontboden waren die hun nieuwe geneesmiddelen in het werk stelden en de oude nalieten die in Italië groeiden. Gelijk hij metterdaad wel toonde, want het is daar zo ver van af dat hij in tegendeel daarvan een boek gemaakt heeft, voor hem en zijn huisgezin, maar dat was op de wijze van zijn voorouders en gehaald uit de kruiden en geneesmiddelen die Italië voortbrengt, zonder om die te gaan bedelen in Griekenland. En hetzelfde, indien ik zo durf te zeggen, is eertijds gedaan in Frankrijk (dat zie ik in onze romans of oude verhalen met echte beelden van hetgeen toentertijd gebruikelijk was) dat als een ridder gekwetst werd hij gewoonlijk geheeld werd door een juffrouw en zo kreeg bij de Italiaanse Poëet Ariosto een krijgsknecht, Medor, die onder de doden lag midden op het veld genezing door de schone Angelica. Ja, men zal noch bij ons enige overblijfsels van die oudheid vinden op het platteland waar men ziet dat het gewone volk geneest van hun koortsen niet door geneesmiddelen zoals wij in de steden gebruiken, maar met gestampt kruid dat ze op de pols binden en daar enige dagen op laten liggen waarvan ze niet minder baat hebben dan wij van onze dranken. Men zegt dat men in oude tijden in de kerk van Aesculapius plag op te hangen hetgeen daar iemand mee genezen was en dat Hippocrates daaruit een deel van zijn werken gemaakt heeft. Indien wij hetzelfde deden en dat een braaf verzamelaar de moeite wilde nemen om onze geneesmiddelen die in Frankrijk groeien bijeen te stellen en uit die grote hoop een keus deed door een wijs oordeel en vergelijking met andere probeerde geloof ik dat wij het voortaan niet nodig zouden hebben om uit het Oosten te gaan bedelen om drogen waarmee wij tegenwoordig onze geneesmiddelen opstellen’. Dus zover hiervan de hooggeleerde Pasquier wiens mening het mijne gans bevestigt.

De Griekse historieschrijver Herodotus stelt een cirkel en omloop in de handel en wandel van de mensen die aangewezen is in de Spaanse Xerxes, de wijsgerige Aristoteles in de grote wereld en de Engelse geneesmeester Harveus in de kleine wereld, dat is ons lichaam, die beiden verhaald en uitgelegd zijn voor in het sluitstuk, zo voelt ook elk in zichzelf een omloop uit beide die werelden. Want de aarde die door het water bevochtigd en door de (110) vruchtbare regen besproeid wordt en die daarop de stralen van de zon met de lucht ontvangt slaat zonder iemands toedoen gras en ander groente op, zulks strekt tot voer van beesten die met hun melk, boter, kaas en hun eigen vlees de mensen voeden en het mensenvlees wordt wederom dikwijls (zoals tegenwoordig in Duitsland en elders waar de oorlog veel volk verslindt) door de beesten gegeten, tenminste met het stof van de aarde tenslotte bemest. De poëet Lucretius heeft dit geestig uitgebeeld in zijn 2^de boek:

‘Sic tempestivis ex imbribus humida tellus vertit se primum in frondes & pabula laeta in pecudes, vertunt pecudes in corpora nostra naturam & nostro de corpore saepe ferarum augescunt viret, & corpora pennipotentum’.

Uit de redenen die we nu uitvoerig tegenover elkaar gesteld hebben meen ik volkomen duidelijk te maken dat onze inlandse kruiden voor onze lichamen nuttiger, beter en nuttiger zijn omdat ze met onze aangeboren aard en gesteldheid verwant zijn waar de vreemde en uitheemse daarvan geheel vervreemd zijn omdat die onder een andere lucht, uit andere aarde en water hun oorsprong en onderhoud getrokken hebben. Waarom wel terecht in de voorgaande eeuwen geschreven is door de Franse kruidbeschrijver Ruellius dat er geen deel van de geneeskunst onzekerder was dan die uit een ander land als het onze de geneesmiddelen kreeg en een ander van omtrent twee honderd jaren ouder, Arnoldus de Villa, nova geneesmeester van keizer Frederik de II, dat hij onwetend of een bedrieger is die vreemde geneesmiddelen zoekt waar hij met gewone kan helpen. Nu, om met een ruwe gelijkenis de twijfels over de deugd van onze inlandse kruiden weg te voeren, genomen dat er drogisten waren die de droge kaas van Lombardije (die wij naar de stad Parma, waar het omtrent het meest gemaakt wordt, Parmezaanse noemen) uit Italië dat in verte noch al behoorlijk wat scheelt van Indië liet komen en van die pakhuizen vol had waaruit de apothekers twee a drie maal per jaar haalden en dat die dan moesten wachten tot dat er iemand (die juist van de inlandse walgde) uit lust een stuk liet halen, zou men zodanige kaas wel keuren voor de onze waarvan wij weten waarvan en hoe het gemaakt is en wij ten alle tijde vers kunnen hebben die daarnaast ook lichter te verteren is en duidelijk beter voedsel geeft? Ik geloof dat het voor iedereen wel duidelijk is dat onze Hollandse boter duidelijk beter is dan die uit enige landen zou mogen overgezonden worden en waarom geloven wij zulks ook niet van de kruiden omdat die de voornaamste oorzaak geven aan de deugd van de boter. Hetgeen we als we gezond zijn uit andere landen niet willen hebben, zullen we dat in onze ziekten en krankheden zo duur kopen?

(8) Cicero kan zich niet genoeg verwonderen waarom wij zo’n vreemde walging hebben van onze eigen dingen in 1 de Finib. Me dunkt dat hiervan twee soorten oorzaken zijn, de gewoonte en de zeldzaamheid. Van de gewoonte spreekt de vermelde Cicero aldus in zijn boek van de ‘Vriendschap’, ‘De oudheid en gewoonte heeft een grote kracht. Niet alleen in datgene wat een dier is, maar ook in de ziel geldt de gewoonte omdat wij graag op de bergen en wilde plaatsen zijn omdat we ons aldaar lang onthouden hebben. Ziet zelfs in de burgerlijke regering daar iets dat tevoren meer gedaan is voor een voorschrift (wanneer de zaak maar tot het voornemen dient van diegene die meester van het spel is) als kwansuis geen nieuwigheid bijgebracht wordt, net alsof er niet meer te letten is op wat te Rome gebeurt, zoals de vrome rechtsgeleerde spreekt, als wat er behoort te gebeuren. Laat de gewoonte de tweede natuur wezen zoals men zegt, wij moeten evenwel een vaste vuistregel houden in de menselijke handelingen dan de tirannie (zoals Hiëronymus spreekt) van een oude gewoonte. Een misslag hoe ouder, hoe erger en voor hij dieper wortels maakt des te sneller uitgeroeid dient te worden.

De zeldzaamheid (die we als de ander oorzaak gesteld hebben) doet hier mede al behoorlijk wat toe. Want alles wat niet goed te vinden is, zegt Plato, dat is kostbaar;

‘Quisquid quaeritur, optinum videtur’.

Maar hij voegt er bij dan het water het beste te verkrijgen en allerbeste te koop is waar het evenwel het allerbeste ding is zoals de poëet Pindarus zegt. Laat ons maar water, laat ons maar meel hebben (zei de wijsgerige Epicurus) en we hoeven Jupiter zelfs zijn geluk niet te benijden. De vermelde Plato prijst zekere wet waarbij verboden werd dat iemand bij zijn buren water gaat halen vooraleer hij op zijn eigen erf diep had laten graven, zijn ze niet grotere berisping waard die in hun eigen beken schoon en helder water hebben en dat laten staan en met grote moeite modderig water uit vreemde gronden gaan putten? Die Gods gaven thuis hebben en waarvan alle landen voorzien zijn verachten en die bij een ander alleen het zijne achten? Maar dit is het dat ons niet behaagt, noch vermaakt als dat van ver komt en met gevaar gehaald wordt.

‘---ultimis ab oris attractus scarus, aut arata Syrtis si quid nausfragio dedit, probatur’.

Maar net zoals wat bij ons vreemd is en door ons geacht wordt, zo wordt ook het onze bij de vreemden. Indien de volkeren, zegt Montaigne, waar wij het pokhout, sarsaparilla en China vandaan halen geneesmeesters hebben, waarom denken we niet dat ze niet door diezelfde (111) vreemdheid, zeldzaamheid en duurte houden van onze kool en peterselie? Onze matrozen die naar Oost-Indië op de kust van Guinee en andere vaarten doen zijn door de bank genomen goed voorzien van knoflook om onderweg te gebruiken en krijgen van elk bolletje dat ze overhouden goud en handen vol nagels en dat volk houdt ons knoflook kostbaarder dan hun kostbaarheden. Wij lachen de Indianen uit als ze tegen enige nietige en bij ons weinig waardevolle dingen hun betere waren plachten te verruilen, maar zetten ze ons dat niet betaald als wij voor hun drogen, die ze anders niet zouden achten, zulke goede stukken met recht moeten betalen? Wij zouden meer redenen hebben om met hen te spotten als ze die grote zee kwamen overvaren om hier onze graswortels, brandnetels, paardenbloemen en dergelijke te halen. Want hetgeen wij van hen aldus halen is niet een haar beter en bij hen niet meer geacht en zelfs voor ons nergens zo goed niet. Dan het heeft hier al mede plaats, ‘Familiaritas parit contemptum’, dat zoals al te grote gemeenschap onder de lieden geleidelijk aan misprijzen broeit en daarna smaad en verachting baart, zo verachten wij ook de kruiden die bij ons gewoon zijn en dagelijks worden. Dat men kent wil men niet en dat men niet kent neemt men graag aan;

‘Ita plerique ingenio fumus omnes: nostri nosmet poenitet’.

‘Geeft elke hoen een volle bak zodat het eet met gemak en let eens op hoe het zal gaan, niet een zal er blijven staan. De volheid is hun geenszins zoet, er is geen lust in overvloed, iedereen loopt bezijden af om graan te zoeken in het kaf’.

Wij vertrappen onze eigen kruiden die tot onze dienst en gebruik gegroeid zijn met de voeten en laten die alle jaren onnuttig vergaan omdat we daar niet meer kennis van hebben dan de haan van Aesopus met de diamant die hij met de poten weg schraapte en wij halen onzekere, oudbakken, vervalste en onnuttige met grote kosten en gevaar uit ver gelegen landen. De vrouwen die zwanger zijn hebben vaak een verkeerde lust, dat ze hun eigen eten en goede kost niet mogen, maar verlangen naar iets dat zeldzaam, buiten de tijd of anders niet te krijgen is, ja, ook wat hinderlijk is, me dunkt dat wij aan dezelfde ziekte lijden als wij de goede middelen die we thuis hebben tegenstaan en alleen gebruiken willen diegene die van zo ver moeten gebracht worden. Ik neem beide voor een gebrek op wat bijzondere geneesmiddelen nodig heeft en die hoeven toch niet in het eiland Anticyra gehaald te worden maar die elk in zijn eigen land genoeg kan vinden. Dr. Primerose, hier voor vermeld, wenst dat Engeland (waar hij woont) net als het van zichzelf genoeg heeft tot onderhoud en kleren ook voorzien was van geneesmiddelen maar besluit evenwel dat als die met evenveel voordeel kan gebeuren de inlandse altijd voor de uitheemse behoren genomen te worden. Nu dat zulks met meer voordeel gebeurt menen we dat we dat bewezen hebben.

Het III. Capittel.

1. Redenen, tegens de Inlantsche Kruyden, als nieuw ende onversocht, wederleydt.

2. Dat de selvige niet alleen Veranderende en sijn, maer oock Purgerende.

3. Dat tot de inwendige Mengel-middelen, met den Honich, de Suycker wel kan ontbeert werden;

4. Ende tot de Uytwendige den Olye, in wiens plaetsche wy de Boter hebben.

5. Dat de vremde Kruyden, al werden sy in onse Hoven aengehouden, haer vorige kracht niet en houden.

Na dat in ’t laetst-voorgaende Capittel, uyt het tegen een stellen van de Inlantsche, ende Uytheemsche kruyden, klaerlick aengewesen is, hoe veel de Onse in deugt de Vremde overtreffen, ende niet alleen en behooren boven d’andere gehouden, maer selfs alleen gebruyckt te werden: so sullen wy nu tegenwoordigh gaen beantwoorden de tegenworpinge, die aen het gene wy beweren ende bewijsen, eenige verhinderinge schijnen te maken.

(1) Voor eerst, kan ons tegen-geworpen werden, dat alle nieuwigheyt ende het versoecken, gelijk Hippocrates selve spreeckt, gevaerlick is, ende derhalven sekerder te wesen, dat men hem houdet by het oude, ende so veel hondert jaren beproufde

Eventus varios res nova semper habet. Nonne placet melius certis confidere rebus?

Ick en wil hier nu niet op seggen, dat al wat van outs gedaen is, daerom niet voor beter te rekenen en is, ofte dat de Outheyt niet en zoude zijn een Moeder, gelijk den oudt-vader Arnobius daer van spreeckt, vol van mis-slagen: maer ick sal alleen vragen de gene, die op het oudt gebruyck soo vast staen indien de oude Griecksche ende Arabische genees-meesters, die wy alleen na-volgen, in Hollant geboren waren, ende aldaer geleeft hadden, hare Droogen uyt Griecken-landt, Arabyen, ofte Indyen zouden gehaelt hebben, of veel liever, dat by haer niet zouden gebruyckt, en beschreven zijn geweest, die hier wassen, ende uyt onse aerde van selfs voort-komen? Ick geloof, dat een yegelick my dit geerne sal toestaen. Wel waerom en doen wy dan selver niet het gene wy meenen, dat die treffelijke mannen alhier souden gedaen hebben, gelijk wy weten, dat by haer gedaen is in haer eygen vaderlandt, insonderheyt, dewijl ons daer toe niet minder stoffe, noch gelegentheyt en ontbreeckt?

Commoda Naturae nullo tibi tempore deerunt, Su siueris contentus eo, quod postulat usus.

My dunckt hier tegens al te hooren een gemeen geroep, Niet tegenstaende het goet soude geweest hebben, dat in ’t beginsel de Genees-konste gestelt ware op Kruyden van ons Land, even-wel, dewijl van de Uytheemsche al over lange de prouf genomen is, ende hare krachten door de ervarentheyt van so veel hondert jaren bevestigt sijn, dat het tegenwoordigh niet alleen onnoodig soude wesen, om andere in te voeren, maer oock gevaerlick, om met onversochte Kruyden de gesontheit in de waeg-schael te stellen.

Om hier op te antwoorden, en sal ick geen nieu verhael maken van losch gebruyck der gebruyckelicke Uytheemsche droogen: maer alleen seggen, gelijck de Oude, door reden ende Ondevrindinge, de krachten ende werckinge der Kruyden van haer Land hebben leren kennen, dat even den selven weg noch voor ons open staet, gelijck wy in ’t naest-volgende capittel nader sullen aenwijsen. Behalven nog datter vele onder de Oude sijn, die veel van de krachten der Genees-middelen schrijven, om datse so voor haer van andere beschreven sijn, sonder dat sy de selve daer van de minste prouf genomen hebben. Ende so wert den eersten misslagh in gevolgh getrocken, die men dan eerst gewaer wert, als men tot de ervarentheyt komt. Van so een verhael Galenus 1. Simp. 27. die dapper stofte, een wonderbaerlick genees-middel te hebben tegens de Gichte, ende dat daer by geval over quam yemant die de selfde in de voeten hadde, maer niet so swaer of hy konde noch gaen: derhalven versogt sijnde om die groote kragt aen de man te toonen, ende hy daer mede gestreken sijnde, den gantschen nacht van pijn niet en konde slapen, ende dat, die te voren noch gegaen hadde, ’s anderendaegs niet lijden en konde dat men hem droeg. Om verder te gaen, ten tijde, dat de Griecksche genees-meesters haer Kruyden eerst in ’t werk stelden, doen was het by haer so nieu als ’t tegenwoordig by ons soude wesen

Quicquid novellum surgit, olim non suit.

Daerom mag ick de gene, die al by ‘t oude ende gebruyckelicke willen gebleven hebben, wel antwoorden met de verssen van den meer-gemelten Etienne Pasquier, die hy selve in sijn plaidoy te pas bracht, als hy sprack voor de Paracellisten (die alle nieuwe ende vele goede dingen hebben) tegens de gewoonlicke Genees-meesters:

Dicitur esse novus vobis Paracelsus, ob idque Crimen, in obscurum pellitur exilium. At novus Hippocrates, novus & Chrysippus, ipse Romae Asclepiades, tempore quisque suo. Qui nova damnatis, veteres damnetis oportet. Aut ista nihil est in novitate novi.

De Arabiers, en hebben ‘t daer oock niet by gelaten: maer nog verscheyde Genees-middelen in haer Lant gevonden, die veel sachter ende bequamer haer werck doen, als die te voren by de Griecken in ’t gebruyck waren, ende even-wel by de selve gantsch onbekent sijn geweest. Waerom en souden wy dat loffelick voorschrift hier te Lande niet mogen naevolgen? Waer toe en souden wy niet met danckbaerheyt gebruycken de Kruyden, die Godt tot ons gebruyck hier so mildadelick doet groeyen, ende van de welke al een groot deel van ons versocht is, ende noch alle daegh gebesight wert.

(2) Dan hier op valt wederom tegen, dat wy wel in ’t gebruyck hebben eenige Kruyden hier wassende, die wy Alterantia, ofte Veranderende noemen, te weten, die wercken door haer hoedanigheden met hitte, koude, vochtigheyt, ende drooghte, dat is, die koude vochtigheden ofte delen konnen verwermen, heete verkoelen, die te vogtig sijn verdroogende, die al te droge vervochtigen; als oock die van wegen haer stoffe verdunnen ofte verdicken, openen ofte stoppen &c. maer dat ons Lant geen Kruyden en draegt, om den buyck weeck te maeken, ofte aftreck te verwecken, die wy Purgantia, ofte purgerende noemen.

Dit is soo een gemeen, ende vast gevoelen by een yegelick, dat men meent sulcx onwedersprekelick te wesen. Ick meene niet-te-min, soo door Reden, als door Ondervindinge, twee vaste steunsels van bewijs, volkomentlik te betoonen, dat ons Lant mede voort-brengt veelderley Kruyden, die so wel, als de Uytheemsche, alderhande quade vochtigheden door den kamergangh af-drijven. Want also wy dagelicx bevinden, datter onder onse Inlantsche kruyden, die van outs in ’t gebruyck sijn geweest, sommige het slijm uyt het Hooft door niessen, ende quijlen, sommighe door ophoesten de Borst suyveren, sommige de Maeg met braken ontlasten, sommige het Graveel ende het Water afsetten, sommige de Maent-stonden verwecken, de Uytheemsche daer in gantsch niet wijckende: waerom en souden in het selve Land niet wassen die de Dermen, ende ’t ander Ingewant van hare vuyligheyt reynigen? Ist wel gelooflick, dat de Nature, die een yegelick rechtvaerdelick geeft, gelijck Galenus schrijft, dat hem noodig, ende dienstig is, ende die ons van alle andere Genees-middelen so volkomentlick versien heeft, haer hant allen in Purgerende soude gesloten, ende ons als gedwongen hebben de selvige uyt so verre Landen met sulcken gevaer, ende kosten te ontbieden? Dit soude voorwaer niet veel sluyten. De meer-gemelte Galenus bewijst in sijn noyt-genoeg gepresen boeck van het gebruyck der Deelen, dat in ons Lichaem gantsch niet overigh, noch te kort gemaeckt en is. Het gene God in de kleyne werelt (gelijck de wijsgerige ons Lichaem noemen) so konstigh gedaen heeft, en is niet minder in de groote te vinden, derhalven oock niet te geloven, dat Godt almachtig, die alle Landen met sijnen genadigen segen begaeft, de Indianen ten overe soude gegeven hebben, daer wy gestadigh gebreck souden lijden. De Ondervindinge (113) sal de Reden vast stellen. De purgerende middelen zijn, volgens de mate van haer werckinge driederhande, sommige maken den buyck maer een weynigh week, ende ’t en zy dat men van de selve veel in-neemt, sullen weynig werken, sodanige sijn onder de Uytheemsche, ende gebruyckelicke, Pruymen, Tamarinden, Cassia, Manna, waer voor wy hier te lande hebben, roode Kool, (siet Cato de R. R alwaer hy de toebereydinge beschrijft) bleyke Rosen, Spinagye, Beet, Suyring, Patientye, Violen, &c. ende van de gene, die buyten de hoven opslaen, (van de welcke wy meest spreken) Maluwe, Thalictrum, Broenetelen, de jonge scheutjens van Hoppe, het loof, ende de wortelen van Varen, Melde, Mayer, wilde Zee-kool, Algoede, ofte Lammerkens oore, kleyne Santorye, Duyve-kervel, Alssen, de wortels van geel Lisch, ende Boom-varen, Mede, soete ende suyre Wey, in de welcke de verhaelde Kruyden bequamelick gesoden werden. Hier toe kan mede ghebruyckt werden het Sap van een ouden Haen. Sommige setten matelik af, gelijk Rhabarber, in wiens plaetsche wy konnen gebruycken den Water-patig, die oock Rhabarbarum monarchum genoemt wert, als of hy by de twee Minder-broeders, die over den Arabischen Mesue geschreven hebben, voor den regten Rhabarber gehouden was; als oock het zaet van Iennettekens, het afsietsel in Wijn van het hout van Alfs-rancke, sap van Bingel-kruyt. Soo magh men in plaetsche van Sene-bladeren, ende diergelijke, nemen het zaet ofte sap van Salomons segel, de jonge scheutjens, ofte wortelen van witte Bryonye, ofte wilde Wijngaert, Speer-wortel, ofte Water-kalfsvoet, de jonge scheuten, knoppen, bloemen, besyen, bladeren, sadekens, ofte wortelen van Hadig, ende van Vlier, ende die geweldig af-drijft, de middelste schorsse van de tacxkens, die wel voor Gutta gamma, Scammonye, Turbith ende andere sterck af-drijvende mag verstrecken: als oock het sap ofte poeyer van Rhijn-besyen, van Zee-winde, ofte Zautenelle, Brem-zaet, de wortel van Vyer-kruyt, ofte swart Nies-kruyt, het sap van Muer-peper, het sap, zaet, wortelen van Wolfs-melck, Duyvels-melck, ende veel meer andere van dit slach, die wy hier nae sullen beschrijven. Ick weet wel, dat dese laetste uytermaten scherp, ende sterck sijn, ende so sijn oock de verhaelde Uytheemsche: dan gelijck die scherpigheit door vermenginge van wat anders versacht ende verbetert wert, het selvige konnen wy oock bequamelick doen in onse Inlantsche, gelijk ook onder wat Boters mengen, ofte met vet Vleesch-nat, waer in de scherpigheit blijft steken. De eerste (gelijck seker Grieck van ’t verstant seyde) hebben een spoor, de laetste den toom van doen. Nu waer beyde te vinden is, ende hoe dat uyt de verhaelde, ende andere Kruyden voor de winter Syropen, Conserven, ende diergelijcke Mengel-middelen konnen bereyt werden, sal ick hier na wijdloopigh aenwijsen.

(3) Hier soude wederom een nieuwe swarigheit konnen vallen, dat dewijl de gemelte Syropen, Conserven, &c. nootsakelicken met Suycker moeten gemaeckt werden, ende het Suycker-riet by ons niet en wast, wy gedwongen sijn de selve van buyten te krijgen. Dan hier in en steeckt gantsch geen swarigheyt. De Suycker wert by de Genees-middelen gemengt, soo om dat het door sijnen soeten ende aengenamen smaeck de onaengenaemheit van de selve soude verminderen, oft wech nemen, als insonderheyt om die te bewaren, ende goet te houden, op datse altijdt by noot gereet, ende by de hant soude wesen. Tot beyde insicht is onsen Honich bequamer als de Suycker. Want wat de smaeck belangt, daer en is niet dat den Honich in soetigheyt overtreft. Wel is waer datter een weynigh scherpigheyt onder is, dan die wert betoomt door het vermenghen van ’t Water, met het welck men gewoon is den Honich, tot de Genees-middelen, op te koken. Want ’t Water, als of het was een gemeene stoffe, van al ’t gene, daer het mede vermengt wert, en verwermt niet met verwermende, noch verkoelt met verkoelende, gelijk tegens den Italiaenschen Montanus wel aengewesen is van den Francoischen Fernelius: maer verdooft en vermindert altijt de kragt van de Werme, ende Dun-makende drogen, die daer in gekookt werden. Dat den Honig oock bequamelik bewaert, blijkt genoeg aen Theriakel, Mithridaet, en andere Mengel-middelen, die met Honig gemaeckt sijn, dewelcke so vele jaren duyren, datter naeuwlicx eenige tijt de selve kan doen bederven, als den Honich maer goet, bequamelick gemenght, ende na de konst gekookt is. Want hy is van dien aert, seyt Plinius, dat hy mede de Lichaemen voor de bedervinge bewaert. Waerom ook het lijk van Alexander de Groote met Honich is ghebalsemt geweest. Statius in Sylvis:

Duc & ad Aemathios manes, ubi belliger urbis Conditor Hyblaeo persusus nectare durat.

Daer-en-boven brenght den Honich, de Genees-middelen, onder de welcke hy vermenght wert, het sy de selve veranderen, ofte aftrek maken, noch een ander voordeel by, ende vordert de kracht van de selvige. Want door sijn afvegende kracht vermenght met wat scherpigheyt wert de afdrijvende kragt vermeerdert, ende by d’andere helpt hy de verstoptheyt openen, ende de grove ende taeye vogtigheden ontdoen ende verdunnen. So dat de Syropen (in de welcke de Suycker meest te pas komt) slaende by-na alleen op die twee werckingen, veel dienstiger, ende bequaemer sijn, van Honig gemaeckt, als van Suycker. Men soude mogen seggen, dat den Honig wel dienstig is in sodanige Syropen, die alleen strecken om te openen, ende de vogtigheden te bereyden: maer dat hy aen d’ander sijde schadelik soude wesen in de gene, die verkoelen, ende daer toe in de brandende Koortschen, ende andere heete Sieckten in-gegeven werden: daer op staet te antwoorden, dat de Suycker selve (waer uyt blijckt (114) de misslag van onse vrouwen, die meenen, dat sy met suycker de kracht van den Wijn breken) oock een hitte ende scherpigheyt by haer heeft, gelijck de Chymisten sulcx met haren uyt getrocken Geest volkomentlick vertoonen, ende derhalven onbequaem is om gemenght te werden onder het gene dat men tot verkoelinge wil ingeven. Dit is de oorsaek dat de gene, die een Ontstekinge, ofte de sprou in de keel hebben, klagen dat sy selfs van Syroop van Violen sulcken brant, als of sy enckel peper lickten, in de keel gewaer werden. Derhalven is beter voor de ontstekinge een verkoelent gorghel-water te besighen, ende voor de sprou versse, ofte ongesouten boter te licken, ende voor den brant te drinken Gerste-water, Water, daer de Verkoelende zaden mede uytgetrocken zijn, ofte (’t gene de Vrouwen in Vranckrijck doen) daer de rootachtige wortels van Suyring eens lucht in opghekoockt sijn, het welck lieffelick in ’t gesichte (als rooden Wijn niet qualick gelijckende) ende niet onaengenaem van smaeck en is. Tot het selfde streckt mede onse Suyre Wey, die wy, heet gemaeckt zijnde, met Suyring, ofte Schaeps-Suyring konnen uytperssen, ende also, ofte oock alleen, laten drincken.

(4) Ende gelijck wy met den Honig de Suycker wel konnen derven, even-eens ist gelegen met den Olye, in wiens plaetsche wy hier de Boter in overvloet hebben, de welcke geen minder kracht en heeft, als den Olye, om te versagten, ende te doen rijpen. Kan ook seer lang bewaert, ende sonder zout goet gehouden werden, wanneer men de selve in ’t eerste met een glas in de Son stelt, ende de wey, daer op komende, gestadig af laet lopen: anders bederftse lichtelik, ende geeft van haer een onlijdelicken stanck. Maer wel gehouden sijnde wert bequamelick, in plaetsche van Olye, gedaen in Pappen, Plaesters, Salven, ende diergelijcke Heel-middelen.

(5) Yemant soude ons noch tegen mogen werpen, dat, also vele van de vremde Kruyden in onse Hoven konnen onderhouden werden, dat wy die in ’t ghebruyck souden mogen houden, sonder de selve elcke reys van buyten te ontbieden. Dan dit is al mede ligtelick te beantwoorden. De wijsgerige Plato heeft eertijts seer wel geseyt, dat verscheyde plaetschen op der aerde verscheyde dingen voort-brachten. Doen in de schepping de Kruyden, ende Boomen uyt het aertrijk opslougen, so droug elck (gelijk Moses schrijft Gen. cap. 1.) zaet na sijnen aert. Desen aert bestaet uyt de nature van de Aerde, Water, en Lucht, als oock op wat graed het onder de Son, ende onder wat gesternte het Lant gelegen is. De wijse Anaxagoras seyde dat de Aerde was de moeder van de Plantsoenen, ende de Son de vader, dat is, den Hemel met de vier Elementen, onder welcke de Aerde de voornaemste stoffe geeft, die van selfs volgens haren aert de Cruyden voort-brengt. So bevint men dat in ’t eylant Candia, de aerde geroert zijnde, alsser niet anders gesaeit en wert, daer uyt Cypres groeyt. So brengt het Joodse lant alleen Balsem voort, Arabyen Myrrhe, de Oost-Indische eylanden Speceryen, onse Landen mede haer bysondere kruyden. De Poëet Virgilius heeft dit mede wel aengewesen.

Diversae arboribus patriae, sola India nigrum Fert ebenum, solis est thurea virga Sabaeis. Quid tibi odorato referam sudantia ligno Balsamaque, & baccas semper florentis acanthi?

Van wegen desen ingeboren aert ende konnen onder de vremde Kruyden, ende Boomen de meeste niet overgebracht werden, om alhier te wassen: sommige wassen wel, maer onvolmaeckt, soo datse noch bloemen, noch vrugten voort en brengen, ende gaen dan ten laetsten uyt, gelijck ick noch onlangs in Aloë bevonden hebbe. Nu die al welig wassen, en wel over-blijven, om dat sy een geheel ander voedsel moeten trecken uyt vremde Aerde, ende onder eenen anderen Hemel leggen, verliesen de kragt, die haer van de Oude toe-geschreven wert: Sy schrijven de Persiken in Perssyen so vergiftigh te wesen, dat sy terstont yemant ombrengen: ende by ons, daer sy een sachter aerde, ende lugt hebben, sijnse een aengename vrugt. Scheerlinck heeft hier weynig kracht, daer men met den selvigen eertijts te Athenen de misdadige plag te dooden, gelijck in ’t exempel van Socrates by ons verhaelt is, in ‘t 3 deel 4 boek van de Schat der Ongesontheyt op 19. of laetste Cap. Kool en kan in Egypten niet gegeten werden om sijn bitterheit, daer hy by ons, ende elders voor salaet ende moes, een aengename spijse is. De Cappers, die in Afriken voort-komen, vallen te scherp om te eten, daer de Spaensche ons strecken voor een lieffelicke souce. Ende so gaet het voorts met andere. Selver in elck Lant, heeft elck Kruyt nog een bysondere plaetsch, daer het, na sijnen aert, ende eygen voedsel wast. Soo schrijven de Oude dat de Santorye in den Elischen acker vrugtbaer was, op de bergen onvruchtbaer, in de beemden maer een bloem en kreeg, in de dalen noch geen bloem ende konde voort-brengen. Wy bevinden oock merckelick dat Lepel-bladeren, Bekeboom, ende andere kruyden, veel van haer kragt verliesen, die ergens verplant sijn, van de plaetsch daerse van selfs na haren aert opslaen. Virgilius heeft sulcx mede aengemerckt in ‘t 2. boeck van sijn Land-bouwinge,

Sponta sua quae se tollunt in lumini auras,---laeta, & fortia surgunt Quippe solo Natura subest.

Daerom seyde Prophyrius dat de plaets, niet minder, als het vaderlant het beginsel aen de telinge gaf. Waer door alles niet allesins en wast, ofte daer het al wast, als gedwongen voedsel, ende ’t welk tegen sijnen aert strijt, insuygende, so goet niet en is, wat naerstigheyt daer oock toe gedaen wert.

Vidi ego lecta diu, & multo spectata labore, Degenerare tamen.

De Wijngaert wert hier wel onderhouden, so dat ( 115) hy oock rijpe ende smakelike Druyven voort-brengt, dan de selvige en konnen even-wel geen goede wijn uytleveren. De Meloenen werden met groote sorghe op-gequeeckt, so dat sy ook tot haer volkomen grote komen, dan en hebben nergens nae de deugt, van de gene, daer sy uyt de Aerde, ende Lugt na haren ingeboren aert groeyen. Sien wy oock niet dat het een Land liever, ende weelderigher het een Koren ofte Zaet draegt, als het ander. De geleerde Poëet Virgilius (ende de schrijvers van de Lant-bouwinge, hier voor gemelt, hem volgende) heeft daerom met goede reden, in sijn 1. boeck van de Lant-bouwinge, de Huysluyden geboden, voor het zaeyen, hier wel op te letten, seggende, dat al van den beginne elck lant, als een vaste wet, sijnen bysondere aert van de nature gekregen heeft

At prius ignotum ferro quam scindimus aequor, Ventos, & varium coeli praediscere morem Cura sit, ac patrios cultus habitusque locorum, Et quid quaeque ferat regio, & quid quaeque recuset. Hic segetes, illic veniunt felicius uvae, Arborei foetus alibi, atque injussa virescunt Gramina, nonne vides croceos ut Tmolus odores, India mittit ebur, molles sua thura Sabaei. At Chalybes nudi ferrum, virosque Pontus Castorea, Eliadum palmas Epirus equarum? Constituò has leges, aeternaque foedera certis Imposuit Natura locis, quo tempore primum Deucalion vacuum lapides jactavit in orbem.

Dit en heeft niet alleen plaetsch in Bomen, Kruyden, ende alles wat de Aerde voort brengt: maer ook in de Beesten, Vogels, Conijnen, ende alle andere Dieren, die men hout, hoe goet voedsel dat men haer geeft, so en heeft het dien aert ende deught niet, dat sy selve in ’t wild soude rapen, ende waer van sy beter varen. Men siet ook dat de Luyden, die uyt een verre Lant verplaetscht werden, eerst selve, ende daer nae hare navolgers door den aert van ’t Lant haren ouden aert allencxkens veranderen. So schrijft Fazelli in sijn historye van Sicilyen, dat de Stadt van Mazara, daer de hoenderen groter waren, als ergens in Europa, ofte Afriken, door de oproerige Spaengjaerts in ’t jaer 1517. overrompelt, ende na uytjagen van de Borgers, vijf jaren bewoont ende in die tijt alle de hoenderen vernielt sijnde: als de inwoonders daer na weder quamen, mede brengende een deel paren uyt de naeste steden, dat hy selve gesien heeft de kuykens van de hoenders komende, door instorting van den Hemel, allencxkens tot de eerste grote sijn gewassen. Kan de gelegentheit van de plaetsch dit in Dieren wercker hoe veel te meerder hebben wy, diergelijke veranderinge te verwachten in de Plantsoenen, die vast in de aerde staen, ende dat wy sien hoe sommige (gelijck selfs de Made-lieven) door dickwils verplanten elcke reys veranderen.

Het III Kapittel.

1. Redenen tegen de inlandse kruiden als nieuw en niet onderzocht weerlegd.

2. Dat die niet alleen veranderend zijn, maar ook purgerend.

3. Dat tegen de inwendige mengmiddelen met de honing de suiker wel ontbeerd kan worden.

4. En tegen de uitwendige de olie in wiens plaats we boter hebben.

5. Dat de vreemde kruiden, al worden ze in onze hoven geteeld, hun vorige kracht niet houden.

Nadat in het laatst voorgaande kapittel uit het tegen over elkaar stellen van de inlandse en uitheemse kruiden duidelijk aangetoond is hoeveel de onze in deugt de vreemde overtreffen en niet alleen boven de andere behoren gehouden te worden, maar zelfs alleen gebruikt te worden zullen wij nu tegenwoordig de tegenwerpingen gaan beantwoorden die aan hetgeen we beweren en bewijzen enige hindernis schijnen te maken.

(1) Voor eerst kan ons tegengeworpen worden dat alle nieuwigheid en het onderzoeken, zoals Hippocrates zelf spreekt, gevaarlijk is en derhalve zal het zekerder zijn dat men zich houdt bij het oude en zo veel honderd jaren beproefde;

‘Eventus varios res nova semper habet. Nonne placet melius certis confidere rebus?’

Ik wil hier nu niet op zeggen dat al wat vanouds gedaan is daarom niet voor beter te rekenen is of dat de oudheid niet een moeder zou zijn, zoals de oudvader Arnobius daarvan spreekt, vol van misslagen, maar ik zal alleen vragen aan diegene die op het oude gebruik zo vast staan, indien de oude Griekse en Arabische geneesmeesters, die we alleen navolgen, in Holland geboren waren en daar geleefd hadden dat ze hun drogen uit Griekenland, Arabië of Indië gehaald zouden hebben, of veel liever dat bij hen niet gebruikt en beschreven zou zijn geweest die hier groeien en uit onze aarde vanzelf voortkomen? Ik geloof dat iedereen mij dit graag zal toestaan. Wel waarom doen wij dan zelf niet hetgeen wij menen dat die voortreffelijke mannen hier gedaan zouden hebben zoals wij weten dat door hen gedaan is in hun eigen vaderland, vooral omdat ons daartoe niet minder stof, noch plaats ontbreekt?;

‘Commoda Naturae nullo tibi tempore deerunt, su siueris contentus eo, quod postulat usus’.

Me dunkt hiertegen een algemeen geroep te horen, niet tegenstaande het goed zou geweest zijn dat in het begin de geneeskunst gesteld was op kruiden van ons land en evenwel, omdat van de uitheemse al zeer lang de proef genomen is en hun krachten door de ervaring van zo veel honderd jaren bevestigd zijn, dat het tegenwoordig niet alleen onnodig zou wezen om anderen in te voeren, maar ook gevaarlijk om met niet onderzochte kruiden de gezondheid in de waagschaal te stellen.

Om hier op te antwoorden zal ik geen nieuw verhaal maken van los gebruik van de gebruikelijke uitheemse drogen, maar alleen zeggen zoals de ouden door reden en ondervinding de krachten en werking de kruiden van hun land hebben leren kennen, dat ook diezelfde weg noch voor ons open staat zoals wij het naast volgende kapittel nader zullen aanwijzen. Behalve nog dat er vele onder de ouden zijn die veel over de krachten van de geneesmiddelen schrijven omdat ze voor hen door anderen beschreven zijn zonder dat ze daarvan de minste proef genomen hebben. En zo wordt de eerste fout in het vervolg weer gemaakt die men dan pas gewaar wordt als men tot de ervaring komt. Van zo een verhaalt Galenus in 1. Simp. 27 die dapper pochte een wonderbaarlijk geneesmiddel te hebben tegen de jicht en dat daar bij toeval iemand kwam die hetzelfde in de voeten had, maar niet zo zwaar of hij kon noch gaan, derhalve werd hij verzocht om die grote kracht aan de man te tonen en hij werd daarmee gestreken en kon de ganse nacht van pijn niet slapen en die tevoren noch gaan kon, kon de volgende er niet tegen dat men hem droeg. Om verder te gaan, ten tijde dat de Griekse geneesmeesters hun kruiden net in het werk stelden toen was het bij hen net zo nieuw als het tegenwoordig bij ons zou wezen

‘Quicquid novellum surgit, olim non suit’.

Daarom mag ik diegene die alles bij het oude en gebruikelijke willen laten wel antwoorden met de verzen van de meer vermelde Etienne Pasquier die hij zelf in zijn pleidooi te pas bracht toen hij sprak voor de Paracellisten (die allen nieuwe en vele goede dingen hebben) tegen de gewone geneesmeesters;

‘Dicitur esse novus vobis Paracelsus, ob idque crimen, in obscurum pellitur exilium. At novus Hippocrates, novus & Chrysippus, ipse Romae Asclepiades, tempore quisque suo. Qui nova damnatis, veteres damnetis oportet. Aut ista nihil est in novitate novi’.

De Arabieren hebben het daar ook niet bij gelaten, maar nog verschillende geneesmiddelen in hun land gevonden die veel zachter en beter hun werk doen als die tevoren bij de Grieken in het gebruik waren en evenwel bij hen gans onbekend zijn geweest. Waarom zouden wij dat loffelijke voorschrift hier te lande niet mogen navolgen? Waartoe zouden wij niet met dankbaarheid de kruiden gebruiken die God tot ons gebruik hier zo milddadig laat groeien en waarvan al een groot deel door ons onderzocht is en noch alle dagen gebruikt wordt.

(2) Dan hierop valt wederom tegen te zeggen dat wij wel enige kruiden in het gebruik hebben die hier groeien en die wij Alterantia of veranderende noemen, te weten die werken door hun hoedanigheden met hitte, koude, vochtigheid en droogte, dat is die koude vochtigheden of delen kunnen verwarmen, hete verkoelen, die te vochtig zijn verdrogen, de al te droge bevochtigen als ook die vanwege hun stof verdunnen of verdikken, openen of stoppen etc., maar dat ons land geen kruiden draagt om de buik week te maken of aftrek te verwekken die wij Purgantia of purgerend noemen.

Dit is zo’n algemeen en zekere gedachte bij iedereen dat men meent dat zulks onweerlegbaar is. Ik meen niettemin door reden als door ondervinding twee vaste steunen van bewijs volkomen aan te tonen dat ons land mede velerlei kruiden voortbrengt die zo goed als de uitheemse allerhande kwade vochtigheden door de kamergang afdrijven. Want zoals wij dagelijks zien dat er onder onze inlandse kruiden die vanouds in het gebruik zijn geweest sommige het slijm uit het hoofd door niezen en kwijlen, sommige door ophoesten de borst zuiveren, sommige de maag met braken ontlasten, sommige de nierstenen en het water afzetten, sommige de maandstonden verwekken en de uitheemse daarin gans niet wijken, waarom zouden in hetzelfde land niet groeien die de darmen en het andere ingewand van hun vuiligheid reinigen? Is het wel geloofwaardig dat de natuur, die iedereen rechtvaardig geeft zoals Galenus schrijft, dat hem nodig en nuttig is en die ons van alle andere geneesmiddelen zo volkomen voorzien heeft haar hand alleen in purgerende zou sluiten en ons als gedwongen hebben die uit zo verre landen met zulk gevaar en kosten te ontbieden? Dit zou voorwaar niet erg sluiten. De meer vermelde Galenus bewijst in zijn nooit genoeg geprezen boek van het gebruik van de delen dat in ons lichaam gans niets over, noch te kort gemaakt is. Hetgeen God in de kleine wereld (zoals de wijsgerige ons lichaam noemt) zo kunstig gedaan heeft is niet minder in de grote te vinden derhalve ook niet te geloven dat God almachtig die alle landen met zijn genadige zegen begaafd heeft de Indianen ten overvloede zou gegeven hebben waar wij steeds gebrek zouden lijden. De ondervinding (113) zal de reden vast stellen.

De purgerende middelen zijn volgens de maat van hun werkingen er in drie vormen, sommige maken de buik maar weinig week tenzij dat men hiervan veel inneemt, zullen ze weinig werken en zodanige zijn onder de uitheemse en gebruikelijke de pruimen, tamarinden, Cassia en manna waarvoor wij hier te lande hebben rode kool (ziet Cato de R. R alwaar hij de toebereiding beschrijft) bleke rozen, spinazie, biet, zuring, patiente, violen etc. en van diegene die buiten de hoven groeien (waarvan wij het meeste spreken) maluwe, Thalictrum, brandnetels, de jonge scheutjes van hop, het loof en de wortels van varen, melde, maaier, wilde zeekool, algoede of lammetjesoren, duizendguldenkruid, duivenkervel, alsem, de wortels van gele lis en boomvaren, mede, zoete en zure wei waarin de verhaalde kruiden goed gekookt worden. Hiertoe kan mede gebruikt worden het sap van een oude haan. Sommige zetten matig af zoals rabarber in wiens plaats we de waterpatig kunnen gebruiken die ook Rhabarbarum monarchum genoemd wordt alsof hij door de twee minderbroeders die over de Arabische Mesue geschreven hebben voor de echte rabarber gehouden werd als ook het zaad van jennettekens, het afkooksel in wijn van het hout van bitterzoet en sap van bingelkruid. Zo mag men in plaats van Senne bladeren en dergelijke het zaad of sap van Salomonszegel nemen of de jonge scheutjes of wortels van witte Bryonia of wilde wijngaard, speerwortel of waterkalfsvoet, de jonge scheuten, knoppen, bloemen, bessen, bladeren, zaadjes of wortels van kruidvlier en van vlier, wat geweldig afdrijft is de middelste schors van de takjes die wel voor gutta gamma, scammonia, turbith en andere sterk afdrijvende mag verstrekken, als ook het sap of poeder van liguster, van zeewinde of sautenelle, bremzaad, de wortel van vuurkruid of zwart nieskruid, het sap van muurpeper, het sap, zaad, wortels van wolfsmelk, duivelsmelk en veel meer anderen van dit geslacht die we hierna zullen beschrijven. Ik weet wel dat deze laatste uitermate scherp en sterk zijn en zo zijn ook de verhaalde uitheemse, dan net als die scherpte zal door vermenging van wat anders verzacht en verbeterd worden, hetzelfde kunnen we ook goed doen in onze inlandse zoals ook onder wat boter mengen of met vet vleesnat waarin de scherpte blijft steken. De eerste (zoals zekere Griek van het verstand zei) hebben een spoor, de laatste de toom nodig. Nu waar beide te vinden zijn en hoe dat uit de verhaalde en andere kruiden voor de winter siropen, conserven en dergelijke mengmiddelen gemaakt kunnen worden zal ik hierna uitvoerig aanwijzen.

(3) Hier zou wederom een nieuwe moeilijkheid kunnen voorkomen omdat de vermelde siropen, conserven etc. noodzakelijk met suiker gemaakt moeten worden en het suikerriet bij ons niet groeit zodat we gedwongen zijn die van buiten te krijgen. Dan hierin steekt geheel geen zwarigheid. De suiker wordt bij de geneesmiddelen gemengd omdat het door zijn zoete en aangename smaak de onaangenaamheid ervan zou verminderen of weg nemen en vooral om die te bewaren en goed te houden zodat ze altijd bij nood gereed en bij de hand zou wezen. Voor beide inzichten is onze honing beter dan de suiker. Want wat de smaak aangaat, er is niets dat de honing in zoetigheid overtreft. Wel is waar dat er wat scherpte onder is, dan die wordt ingetoomd door het vermengen van het water waarmee men gewoon is de honing als geneesmiddel op te koken. Want het water alsof het een gewone stof is van al hetgeen waar het mee vermengd wordt verwarmt niet met verwarmende, noch verkoelt met verkoelende zoals tegen de Italiaanse Montanus wel aangewezen is door de Franse Fernelius, maar verdooft en vermindert altijd de kracht van de warme en dun makende drogen die daarin gekookt worden. Dat de honing ook goed bewaard blijkt genoeg aan teriakel, mithridaat en andere mengmiddelen die met honing gemaakt zijn die zoveel jaren goed blijven dat er nauwelijks enige tijd die kan laten bederven als de honing maar goed en geschikt gemengd en naar de kunst gekookt is. Want hij is van die aard, zegt Plinius, dat hij mede de lichamen voor bederf bewaart. Waarom ook het lijk van Alexander de Grote met honing gebalsemd is geweest. Statius in Sylvis:

‘Duc & ad Aemathios manes, ubi belliger urbis conditor Hyblaeo persusus nectare durat’.

Daarboven brengt de honing de geneesmiddelen waaronder hij vermengd wordt, hetzij die veranderen of aftrek maken noch een ander voordeel bij en bevordert de kracht ervan. Want door zijn afvegende kracht die vermengd is met wat scherpte wordt de afdrijvende kracht vermeerderd en bij de andere helpt hij de verstopping te openen en de grove en taaie vochtigheden te ontdoen en te verdunnen. Zodat de siropen (waarin suiker het meest te pas komt) bijna alleen op die twee werkingen slaan, veel nuttiger en beter zijn ze van honing gemaakt dan van suiker. Men zou mogen zeggen dat de honing wel nuttig is in zodanige siropen die alleen strekken om te openen en de vochtigheden te bereiden, maar dat hij aan de andere kant schadelijk zou wezen in diegene die verkoelen en daartoe in de brandende koortsen en andere hete ziekten ingegeven worden, daarop staat te antwoorden dat de suiker zelf (waaruit (114) de misslag van onze vrouwen blijkt die menen dat zij met suiker de kracht van de wijn breken) ook een hitte en scherpte bij zich heeft zoals de alchimisten zulks met hun uitgetrokken geest volkomen laten zien en derhalve ongeschikt is om gemengd te worden onder hetgeen dat men tot verkoeling wil ingeven. Dit is de oorzaak dat diegene die een ontsteking of de spruw in de keel hebben klagen dat ze zelfs van siroop van violen zo’n brand gewaar worden alsof ze enkel peper likten in de keel. Derhalve is het beter voor de ontsteking een verkoelend gorgelwater te gebruiken en voor de spruw verse of ongezouten boter te likken en voor de brand gerstewater te drinken of water waar de verkoelende zaden mee uitgetrokken zijn of (hetgeen de vrouwen in Frankrijk doen) daar de roodachtige wortels van zuring eens luchtig in op te koken wat liefelijk in het gezicht (het lijkt vrij veel op rode wijn) en niet onaangenaam van smaak is. Tegen hetzelfde strekt mede onze zure wei die wij, als het heet gemaakt is, met zuring of schaapszuring kunnen uitpersen en alzo of ook alleen laten drinken.

(4) En net zoals we met de honing de suiker wel kunnen missen, eveneens is het gelegen met de olie in wiens plaats wij hier de boter in overvloed hebben die geen mindere kracht heeft als de olie om te verzachten en te laten rijpen. Kan ook zeer lang bewaard en zonder zout goed gehouden worden wanneer men die in het begin met een glas in de zon stelt en de wei die daarop komt steeds eraf laat lopen, anders bederft ze gemakkelijk en geeft een onverdraaglijke stank van zich. Maar als het goed gehouden wordt is het beter in plaats van olie in pappen en pleisters zalven en dergelijke heelmiddelen te doen.

(5) Iemand zou ons noch tegen mogen werpen dat omdat veel van de vreemde kruiden in onze hoven onderhouden kunnen worden dat wij die in het gebruik zouden mogen houden zonder die elke keer van buiten te ontbieden. Dan dit is al mede gemakkelijk te beantwoorden. De wijsgerige Plato heeft eertijds zeer goed gezegd dat verschillende plaatsen op de aarde verschillende dingen voortbrengen. Toen in de schepping de kruiden en bomen uit het aardrijk opsloegen, toen droeg elk (zoals Mozes schrijft, Genesis kapittel 1) zaad naar zijn aard. Deze aard bestaat uit de natuur van de aarde, water en lucht, als ook op welke graad het onder de zon en onder wat gesternte het land gelegen is. De wijze Anaxagoras zei dat de aarde de moeder is van de heesters en de zon de vader, dat is de hemel met de vier elementen waaronder de aarde de voornaamste stof geeft die vanzelf volgens haar aard de kruiden voortbrengt. Zo bevindt men dat als in het eiland Kreta de aarde geroerd wordt en als er niets anders gezaaid wordt dat daaruit cipres groeit. Zo brengt het Joodse land alleen balsem voort, Arabië mirre, de Oost-Indische eilanden specerijen, onze landen mede hun bijzondere kruiden. De poëet Vergilius heeft dit mede wel aangewezen.

‘Diversae arboribus patriae, sola India nigrum fert ebenum, solis est thurea virga Sabaeis. Quid tibi odorato referam sudantia ligno balsamaque, & baccas semper florentis acanthi?’

Vanwege deze ingeboren aard kunnen onder de vreemde kruiden en bomen de meeste niet overgebracht worden om hier te groeien, sommige groeien wel, maar onvolmaakt zodat ze noch bloemen, noch vruchten voortbrengen en gaan dan tenslotte weg zoals ik noch onlangs in Aloë bevonden heb. Nu die al welig groeien en wel overblijven, omdat ze een geheel ander voedsel moeten trekken uit vreemde aarde en onder een andere hemel liggen, verliezen de kracht die hun door de ouden toegeschreven werd. Ze schrijven dat de perziken in Perzië zo vergiftig zijn dat ze terstond iemand ombrengen en bij ons waar ze een zachtere aarde en lucht hebben zijn ze een aangename vrucht. Scheerling heeft hier weinig kracht, waar men met deze eertijds te Athene de misdadigers plag te doden zoals in het voorbeeld van Socrates die bij ons verhaald is in het 3^de deel 4^de boek van de ‘Schat der Ongezondheid’ in het 19^de of laatste kapittel. Kool kan in Egypte niet gegeten worden vanwege zijn bitterheid waar het bij ons en elders voor salade en moes een aangename spijs is. De kappers die in Afrika voortkomen vallen te scherp om te eten, maar de Spaanse strekken ons voor een liefelijke saus. En zo gaat het voort met andere. Zelfs in elk land heeft elk kruid nog een bijzondere plaats waar het naar zijn aard en eigen voedsel groeit. Zo schrijven de ouden dat de santorie in de Elische akker vruchtbaar is, op de bergen onvruchtbaar, in de beemden maar een bloem kreeg en in de dalen noch geen bloem kon voortbrengen. Wij bevinden ook opmerkelijk dat lepelbladeren, bekeboom en andere kruiden veel van hun kracht verliezen als ze ergens verplant zijn van de plaats daar ze vanzelf naar hun aard opkomen. Vergilius heeft zulks mede opgemerkt in het 2^de boek van zijn ‘Landbouw’;

‘Sponta sua quae se tollunt in lumini auras.---laeta, & fortia surgunt Quippe solo Natura subest’.

Daarom zei Prophyrius dat de plaats niet minder dan het vaderland het begin aan de teling gaf. Waardoor alles niet alleszins groeit of waar het wel groeit als gedwongen voedsel wat tegen zijn aard strijdt en het inzuigt wat niet zo goed is welke kweekwijze er ook toe aangewend wordt;

‘Vidi ego lecta diu, & multo spectata labore. Degenerare tamen’.

De wijngaard wordt hier wel onderhouden zodat ( 115) hij ook rijpe en smakelijke druiven voortbrengt, dan die kunnen evenwel geen goede wijn leveren. De meloenen worden met grote zorg opgekweekt zodat ze ook tot haar volkomen grootte komen, dan hebben ze nergens naar de deugd van diegene waar ze uit de aarde en lucht naar haar ingeboren aard groeien. Zien we ook niet dat een land liever en weelderiger het ene koren of zaad draagt dan het andere. De geleerde poëet Virgilius (en de schrijvers van de ‘landbouw’ hiervoor vermeld die hem volgen) heeft daarom met goede reden in zijn 1^ste boek van de Landbouw de huislieden geboden om voor het zaaien hier goed op te letten en zegt dat al van het begin elk land, als een vaste wet, zijn bijzondere aard van de natuur gekregen heeft;

‘’ At prius ignotum ferro quam scindimus aequor, ventos, & varium coeli praediscere morem cura sit, ac patrios cultus habitusque locorum, et quid quaeque ferat regio, & quid quaeque recuset. Hic segetes, illic veniunt felicius uvae, arborei foetus alibi, atque injussa virescunt gramina, nonne vides croceos ut Tmolus odores, India mittit ebur, molles sua thura Sabaei. At Chalybes nudi ferrum, virosque Pontus Castorea, Eliadum palmas Epirus equarum? Constituò has leges, aeternaque foedera certis Iiposuit Natura locis, quo tempore primum Deucalion vacuum lapides jactavit in orbem’.

Dit heeft niet alleen plaats in bomen, kruiden en alles wat de aarde voortbrengt, maar ook in de beesten, vogels, konijnen en alle andere dieren die men houdt, hoe goed voedsel dat men hen geeft, toch heeft het die aard en deugd niet dat ze zelf in het wild zouden rapen en waarvan ze beter varen. Men ziet ook dat de lieden die uit een ver land verplaatst worden eerst zelf en daarna hun navolgers door de aard van het land hun oude aard geleidelijk aan veranderen. Zo schrijft Fazelli in zijn historie van Sicilië dat de stad Mazara, waar de hoenderen groter waren als ergens in Europa of Afrika door de oproerige Spanjaarden in het jaar 1517 overrompeld en na het uitjagen van de burgers vijf jaren bewoond en in die tijd alle hoenderen vernield zijn, toen de inwoners daarna weer terug kwamen en wat paren uit de naaste steden mee brachten dat hij zelf gezien heeft dat de kuikens die van de hoenders komen door instorting van de hemel geleidelijk aan tot de eerste grote zijn gegroeid. Kan de gelegenheid van de plaats dit in dieren bewerken, hoeveel meer hebben wij dergelijke verandering te verwachten in de heesters die vast in de aarde staan en waarvan we zien hoe sommige (zoals zelfs de madelieven) door vaak verplanten elke keer veranderen.

Het IV. Capittel.

1. Hoe de krachten der Kruyden te kennen sijn uyt de

2. Smaeck,

3. Reuck,

4. Gelijckenisse van Verwe,

5 Van Gedaente met de Deelen des Lichaems,

6. Ofte met de Gebreken.

7. Dan sekerst door de Ervarentheyt.

1. Na dat met goede redenen, gelijck wy meenen, bewesen is het recht ghebruyck der Inlantsche Kruyden: so staet nu te vertoonen, hoe dat men tot kennisse van haer Krachten sal geraken. De krachten moeten in simpele, ende geen ghemengde Genees-middelen ondersocht werden: ende dan oock gelet, gelijck Galenus beyde vermaent, niet wat hoedanigheyt sy in haer selven hebben, ofte na haren aert ende gantsche nature, gelijck de Natuyrlicke wijsgerige doen, maer nae datse met ons, ende onse nature ghestelt sijn. Te weten, niet ofte yet in ’t gemeen heet, kout, vochtig, ofte droog is, ofte dat het eenigh ander dier kan verwermen, verkouwen, vochtig maken, ofte verdrogen, maer dat het sodanige hoedanigheden het menschelicke lichaem mede-deelt.

De Enckele, ofte ongemengde Genees-middelen hebben hare kracht na driederley Hoedanigheyt, gelijck breeder aenghewesen is in het Eerste deel, 4. Boeck, Cap. 1. No. 5. van den Schat der Onghesontheydt. Nae de eerste, te weten, het uytsteken om eenigh element, dat boven de andere de overhandt heeft, is een Kruyt heet, kout, vochtig, ofte droog. Na de tweede, te weten de stoffe, is het een dun, ende fijn van deelen, het ander grof, ende taey. De derde hoedanigheyt en spruyt niet uyt de gematigheyt, nog uyt de stoffe, maer uyt de geheele selfstandigheit, ende en is niet anders als een verborgen eygenschap van haer gantsche wesen, gelijk daer sijn die afsetten, ende het vergif wederstaen, ofte diergelijcke kracht hebben: gelijck die van den eersten slag, verwermen, verkoelen, &c. van den tweeden, openen, sluyten &c. Van dese twee konnen wy door kennelicke teyckenen komen tot wetenschap van haer krachten: maer de derde hoedanigheyt en is niet als door ervarentheyt te ondervinden.

De Ken-teyckenen werden ghestelt in Smaeck, Reuck, Gelijckenisse van Verwe, ende van gedaente met de Deelen onses Lichaems, ofte met de Gebreken.

2. Wel te recht berispt Galenus, een Bottert, die voor gaf, dat om de Kragten der Kruyden te kennen, de Sinnen geen plaets en hadden. Want hoe (seyt hy) weten wy dat het vyer heet, ende het Ys kout is, als uyt het gevoelen? Ende die ontkennen wil, ’t gene de Sinnen ons merckelik openbaren, die en sal niet weten waer hy ’t beginsel van sijn bewijs-redenen van (116) daen sal halen. De Poëet Lucretius is van het selfde gevoelen in sijn 4. boeck:

Invenies primis à sensibus esse creatam Notitiam veri, neque sensus posse reselli; Qui nisi veri, ratio quoque salsa sit omnis

De Griecksche genees-meesters Hippocrates, Theophrastus, Galenus, als oock de Kruyt-beschrijver Dioscorides, ende na haer de Arabische, hebben allegader de kennelicke teyckenen van de krachten der Kruyden, ende Droogen getrocken uyt den Smaeck. Want also den selfden voortkomt uyt haer stoffe, ende gematigheyt, so kan hy te kennen geven wat heet, ofte kout, grof ofte fijn van deelen is. Het onderscheyt van de Smaeck wert gestelt negenderley, Scherp, Suyr, Vetachtig, Zout, Serp, Zoet, Bitter, Wrangh, Smets: waer van de drie eerste spruyten uyt een dunne stoffe, de middelste uyt een middel-matige, de laetste uyt een grove, ende aerdachtige.

Scherpe smaeck is in ’t gene geproeft sijnde op de tongh bijt, ende met eenen verwermt, ende somtijts oock als brant; gelijk Peper, Loock, Kersse. Bestaet in een heete hoedanigheit, ende een fijne drooge stoffe. Derhalven al wat scherp, ende bijtende van smaeck valt, dat heeft eenen aert na het vyer: den welken als hy noch niet te sterck en is (de hoedanigheden der droogen, werden na haer slappe, ofte stercke werkingen in vier graden onderscheyden) maer buyten den derden graed blijft, gelijck in Hyssoop, Peterselye, Venckel, heeft kracht binnen in ’t Lichaem, om door te dringen, de wegen te openen, ende de dicke vochtigheden te verdunnen, van buyten opgeleit om de huyt open te maken, de vogtigheden uyt te trecken, ende te doen vervliegen. Dat nog scherper, ende heet over den derden graed is, ende geproeft sijnde niet alleen een groote scherpigheit op de tong en laet, maer nog met een dunnen damp in ’t hooft opstijght, het selve brant ende maeckt puyskens, gelijck Mostaert, ofte verwekt bladeren, gelijk Loopigh-kruyt, ofte Sondauw, Peter-kruyt, ende Water-hanen-voet, ofte doet verteren, en verrotten, gelijck Rotte-kruyt, ofte Sublimaet.

Suyre smaeck prickelt mede met een bijtende fijnigheyt de tonge, doch sonder eenige wermte, ende komt voort uyt een dunne, ende drooge stoffe, welckers wermte, ofte door bederven vervlogen is, gelijk in Azijn, ofte dat de koude ongematigheyt van begin van sijn stoffe bygewoont heeft, gelijk in Suyring, ende Citroen-sap. Derhalven en is het Suyre niet minder doordringende, ende ontdoende, als het Scherpe: jae daer toe en is niet krachtiger, als den Azijn, in sonderheyt wanneer hy out, ofte over-gehaelt is: want dan doet hy selver het metael, gelijck het Citroen-sap de paerlen, af-eten, ende verteren. Dan dit onderscheyt valt tusschen dese twee Smaken, dat het Suyr van buyten opgeleyt, niet en ondoet, ofte en doet vervliegen, gelijck het Scherp, maer in tegendeel te rugge stoot, ende de Sinkingen steut, ende sulcx veel stercker, als ’t gene kout, ende t’samen-treckende is: want door fijnigheyt kan het de kouw dieper in dringen. So bevinden wy, dat den Azijn, de Sinckingen te rugh stoot, het bloeden uyt de neus, ende alderhande bloet-gangh, ende loop so door sijnen damp, selfs alleen, ofte met water ingenomen, tegen houd.

Vette, ofte Smeerachtige smaeck en is eygentlick geen smaeck, maer even-wel onder de selfde eerst gestelt van Theophrastus. Hy en vertoont gantsch geen hitte, noch scherpigheyt op de tonge, maer alleen eene slijmerigheyt, daer de selve als mede bestreken blijft. Sodanige is in versche Boter, Olye, Vet, Heemst-wortel. Hy bestaet in een dunne, ende lugtachtige stoffe, dewelke in hitte, ende koude gematigt is sonder droogte, (want soude anders mede, gelijk Scherp, ende Suyr, door-dringen, ende door-snijden) deelachtigh van een luchtige vochtigheyt, waer door het gene vet is, insonderheyt bequaem valt om te versachten, ende vochtigh te maecken.

Zoute smaeck en verhit de tonghe niet seer, dan schraptse door sijn sterck verdroogen. Want hy en komt niet van seer scherpe hitte, maer die even-wel allencxkens ende mettertijd de aerdachtige deelen, dewelcke in de waterige vochtigheyt sijn, opdroogt ende verbrant: so dat men in soute smaeck meerder droogte, als hitte gewaer wert. Sulcx blijkt voornamelick in het Zout ende Salpeter, ende minder in de Zoutenelle. Het gene zout is, bestaet in matelicke stoffe, als vermengt hebbende, waterige, ende aerdachtige deelen, verdunt, prickelt, suyvert, ende opdrogende de overtollige vochtigheyt, bewaert voor bedervinge, te weten, matelick gebruyckt sijnde, want anders valt het, door te veel verdroogen, hinderlick.

Soete smaeck is de mond lieffelik, ende aengenaem, geen uytstekende hoedanigheyt deelachtigh zijnde, doch wat na de wermte treckende. Ende ghelijck het werm Water ons koude leden met vermaeck verwermt, tot dat de koude deelen daer uyt vervliegen, sonder aldaer eenige moeyelicke hitte in de plaetsche te brengen: so is oock alle soetigheyd wermachtigh, maer sonder eenige scherpigheyt, blijvende binnen de palen van versoeten, ende versachten. Sodanige smaeck prouven wy in Honich, Suycker, Soet-houdt, Boom-varen, Vygen, soete Appelen, ende andere soete Vruchten. Desen smaeck heeft groote gemeenschap met den Vetten, als beyde matelick werm sijnde, dan verscheelt in de stoffe, dewelke in de Vette wat dunner is, in de Soete een weynig grover, maer die even-wel niet en treed buyten de middelmaet. Derhalven versagten de Soete dingen mede ten deele, maer minder als de Vette, gelijck sy oock (hoe wel Fernelius anders gevoelt) de rouwigheit so veel niet en vereffenen. Dan also sy in stoffe ende gematigheyt de maet houden, so hebben sy kracht om de pijn te versoeten, te doen rijpen, ende etter te maken.

Bittere smaeck is onsoet, ende tegenstaende, steekt (117) uyt in Alssen, ende kleyne Santorye. Komt uyt een grove ende aerdachtige stoffe, dewelke door groote hitte verbrant, ende verdrooght is. Waerom al ’t gene bitter smaeckt, eenen heeten ende drogen aert heeft, ende een sonderlinge kracht om af te vegen, ende te suyveren, onder weghen al mede slepende, ende af-schrappende, dat het ontmoet, ende sulcx hoe bitterder, hoe stercker. Opent alle verstoptheyt, wederstaet de verrottinge, reynigt de vuyle sweringen, ende verdroogt de waterigheyt die daer in vloeyt. Ende in ’t korte, kan alles lang voor bedervinge bewaren, ende goet houden.

Wrange smaeck valt te samen treckende op de tonge. So seyde Plato, dat de aerdachtige deelen in vochtigheyt gesmolten zijnde, te samen trecken, ende verdroogende de vochtige, ende gevoelicke deelen van de tonge. Is tweederhande. Sommige, gelijck in Verjuys, ende onrijpe Vruchten, bestaet in een middelmatige stoffe tusschen waterig ende aerdachtigh, waer in niet de hitte, maer de koude, de overhant heeft. Want also de onrijpe Vrugten mettertijd rijpende, van wrang soet werden, soo blijckt dat de soetigheyt haer aenkomt door de wermte, maer dat den wrangen smaek ontstont uyt koude. Al wat wrang smaeckt, is daerom verkoelende, verdroogende, ende de Sinckingen beletten, ende dit is de smaek die in Latijn Austerus, ende by ons Serp soude mogen genoemt werden. Andere wrangigheyt, gelijck in Gal-noten, ende Granaet-schellen, en is niet deelachtigh van merckelicke vochtigheyt: maer gantsch droog, ende aerdachtigh, derhalven als koude ende t’samen-treckende, houden sy de Sinckingen tegen, als verdroogende sluyten sy de wonden, daer over een rove makende, ende als aerdachtighe verdicken sy de vochtigheden; Acerba in ’t Latijn geheeten.

Onsmaeckelickheyt, ofte Smettigheyt noemen wy dat gansch geen smaeck en heeft, noch eenighe merckelicke hoedanigheyt op de tonge en vertoont. Indien men de smaek van suyver Water vint in yet dat droog is, het selve magh geoordeelt werden by na gematigt, doch wat na de koelte, ende drooghte hellende. Dan alsoo beyde niet uyt en steekt, soo en kander geen smaek, noch eenige hoedanigheit vernomen werden, gelijck in sommighe vruchten, als Pompoenen, ende Cauwoerden, als oock in Terwe, Spelte, ende Stijfsel. Welckers stoffe, alsoo sy recht klevende is, daerom voelt, ende stopt alle wegen, soo binnen, als buyten, versacht de rouwigheyt, ende heelt toe het gene van een gescheyden was.

Dit is so veel belangt de suyvere, ende ongemengde smaken: maer de dingen,

die verscheyden smaek hebben, sijn oock van verscheyde krachten. In Alssen prouven wy behalven de bitterheydt, die haer eerst openbaert, eenige t’samen-treckinghe, waerom hy oock boven de suyver-makende een te samen treckende, ofte versterckende kracht heeft.

3. Het tweede Ken-teycken van de Kragten der Droogen wert getrocken uyt den Reuck. Onse Galenus is hier gantsch tegen in ‘t 2. boeck van de Ongemengde, ofte Enckele genees-middelen op ‘t 3. Cap. seggende het selve eenen groote misslagh te

wesen, ende dat niet al wat heet is, juyst wel ruyckt, ofte dat wel ruyckt, juyst heet is. Dan hy schijnt tegen sijn selven te zijn, als hy in ‘t 10. boeck schrijft, uyt den reuk van oude Kaes (het welck een yegelick licht is) gheoordeelt te hebben, dat hy scherp, ende sterck was, ende daerom hem dede leggen op een Gichtig been, gelijck hier voor verhaelt is: ende insonderheyt als hy in het 18. Cap. van sijn 4. boeck getuygt, sommige Kruyden te wesen, die ons terstont met haren reuck tegen sijn: ende een geheelen strijt tegens den Menschen beteyckenen, gelijck het sap van Scheerlinck, Mane-bollen, ende Bilsen-kruyt. Aldaer verhaelt hy oock een kruyt gesien te hebben, ontrent Egypten gewassen sijnde, van so stercke ende onaengename reuck, dat hy ’t niet en dorst prouven, maer oordeelde het selve doodelick te wesen. Wel is waer, dat den Reuck so vast niet en gaet, als de Smaeck, also de Smaek geschiet door het raken van de tonge sonder datter yet tusschen beyde is: maer in den Reuck schiet de Lugt tusschen beyde, die dikwils verandert (sonder dat wy ’t gewaer werden) van wat anders, als het gene wy ruycken. Daer-beneffens is het wesen der Droogen ongelijk, ende uyt veel verscheyde deelen bestaende, gelijck wy terstont met eenighe Bloemen sullen aen-wijsen, ende derhalven door eenderhande reuck geen kent-teycken en konnen geven van haer krachten. Dingen die niet en ruycken en vertoonen ons geen merckelicke hoedanigheyt, ’t sy heete, ofte koude, gelijk onsmakelicke een koude: maer alleen een grove selfstandigheit. De meeste Kruyden hebben eenen bysonderen smaeck, maer weynige reuck. Die geen smaeck en hebben, sijn oock sonder reuck, als mede de wrange, soute, ende bittere. Want also haer wesen grof, ende aerdachtig is, so en kan het niet uyt-waessemen, om daer door den reuck uyt te geven. Nu datter veel bittere dingen zijn, die ruycken, sulcx en komt niet door de bitterheit, maer datter een andere smaek by vermengt is, dewelcke uyt dunder stoffe bestaet, gelijck men bevint in Citroen-schellen, ende diergelijke. Doch al ist dat Galenus den reuck niet en schijnt toe te schrijven, om de gematigheyt van de Droogen daer door te kennen: soo hebben even-wel veel van de Oude gelooft, gelijck oock van de Jonge bevestigt wert, dat al ’t gene wel ofte lieffelick, ende swaer ofte sterck ruyckt, heet ende droog was. Waer van de reden klaer is. Want den Reuck wert in een Kruyt, ofte yet anders gebracht, door koken, op dat het fijn van deelen soude werden, om also in ruykende dampen te konnen uytwaessemen. Waerom heet, ende drooge Landen veel wel ruyckende Kruyden geven hoewel oock sodanige, doch weynige, by ons, selver (118) in de slooten groeyen. Maer als men alle Ruyckende Kruyden heet ende droogh stelt, wat sal men dan seggen van Rosen, Violen, ende diergelijcke, dewelcke al gevense van haer eenen lieffeliken reuck, even-wel voor kout gehouden werden? Tot antwoordt dient, dat in die Bloemen verscheyde deelen zijn, eenige werme, ende veel meerder koude, waer na haer gematigheyt gerekent wert: maer de werme geven een dampigheyt op, van wegen hare fijnigheyt, dewelcke leyt in ’t uyterste van de bladeren, dat is, naest aen de lucht. Sulcx blijckt volkomentlick hier uyt, dat sodanige Bloemen, gestooten sijnde, gantsch geenen reuck van haer en geven. Want in het stooten werden veel grove, ende koude deelen vermenght met de werme, ende fijne, die dan meest vervliegen. Ende dat de selvige gantsch weynig sijn, is genoeg te mercken aen den lieffelicken, maer onstercken reuk van sodanige Bloemen. Nu de meeste wel-ruyckende Droogen hebben haer werme, ende drooge Deelen, ofte alleen van binnen, als de gene die niet en ruycken, dan gestooten sijnde, (want sy sijn van buyten bekleet met een aerdachtig, grof, ende kout wesen, waer door het uytwaessemen van den reuck uyt de inwendighe deelen belet ende in-gehouden wert) ofte in eenig bysonder deel, ofte door haer gantsche selfstandigheyt, gelijck de gene die so wel geheel, als gestooten, goeden reuck uyt-geven. De Napolitaensche Bapt. Porta, schrijft 2. Phytogn. 40. dat Kruyden van eenen reuck, mede van eender kracht sijn, ende dat sy daerom openbaer liegen, die ontkennen, dat uyt den reuk de krachten voort-komen. Hy verhaelt daer toe verscheyde exempelen, waer van wy hier eenige, die by ons bekent zijn, sullen stellen, Zedoar, ende Confilie de Greyn (daerom Citrago genoemt) ruycken na de Citroenen, verstercken het Herte, verquicken de Geesten, ende wederstaen het Vergif. So doet oock Ocymum citratum, vel Caryophyllatum, Basilycum met den reuck van Citroenen, ofte Nagelen. De wortels van Caryophyllata (dat men Nagel-kruyt soude mogen noemen) volgen in reuck, ende kracht de Nagelen; Lavender-bloemen de Nardus; Scordium, ende Alliaria, ofte Loock sonder Loock; het Loock, Kersse de Mostaert; Velt-cypres de Pijn-boom; S. Ians kruyt den Herds, Muer ghestooten de Concommers; Nip de Poley, &c.

4. By dese twee Ken-teyckenen van de Oude, vougen eenige Ionghe Genees-meesters een derde, (’t welck sy wel voor het voornaemste rekenen) genomen van de uyterlicke gelijckenisse: waer mede sy niet alleen aen en wijse van de kennelicke krachten in hoedanigheyt ende stoffe, maer oock van de verborgen eygenschap. Hier komt voor-eerst in aenmerckinge de Verwe. De Griecksche Galenus, ende den Arabischen Averroës en houden niet van de teyckenen, die uyt de Verwe genomen werden, om dat de Verwen bestaen in het buytenste van ’t geverwde, ende dickwils geschiet, dat de hoedanigheyt van het geverwde deel, heel verscheyden valt van hoedanigheyt dieder is in ’t gehele, ende dat buyten geverwt is. Ende dat derhalven de Wittigheit in Snee, ende Kalk in Canfer, ende Zout gesien wert: dat het anders gelegen is met den Smaeck, die de inwendige hoedanigheden vertoont. Maer dese (volgens het oordeel van den gemelten Porta 3. Phyt. 3.) en overweghen de sake niet in de rechte schale. Want wat heeft de Snee gemeens met de Kalck, het Zout met de Canfer? Dewijl wy niet en spreken, seyt hy, van alle wit. Maer van eenderhande, ende dat juyst niet boven op, maer ook van binnen is, waer toe men komen kan door het wrijven met de vingers, gelijck tot den smaeck, met het knauwen, waer door het buytenste, met het binnenste geprouft wert. De bloemen van S. Ians kruyt sijn gout-geel, de bladeren bleyck-groen, wat nae den gelen treckende, ende gestampt, ofte gewreven sijnde, geven een verwe van het swart bloet niet ongelijck, welcke veranderinge oock in de Smaeck plaets heeft die met de Verwe over een komt, ende te samen de hoedanigheden aenwijsen, anders en soude de over-een-stemminge van de werelt, die altijdt moet vast gaen, op malkanderen niet sluyten.

Hierom suyveren, veranderen, ende af-drijven de Kruyden de Vochtigheden onses Lichaems, daer sy in gelijcke verwe mede staen

Het Bloet wert gesuyvert, ende kracht gegeven door Rosen, Violen, de roode Bloemkens van Bernagyen, van Osse-tong, Duyve-kervel, Guygel-heil, Klootkens-kruyt, de wortels van Mee-krappe. Soo stelpen oock den Bloet-loop de selfde rode wortels van Mee-krappe, als mede van Tormentille, van Herts-tonge, van Patig, de roode Rosen, root Sandel-hout, Draken-bloet, Roode aerde, root Corael, Bloet-steen.

Met de Gal hebben gemeenschap om de selfde te bereyden ende af te setten, Citroen-sap, Saffraen, grote, ende kleyne Santorye, Velt-cypres, Stinckende-gauw, Rhabarber, Aloe.

De verwe van de swarte Gal is in Cappers, Varen, Boom-varen, swarte Wijngaert; Sene-bladeren; de wortel van Swart-nies-kruyt: die de selve bereyden, eenige afdrijven.

Met het Pituita, ofte Slijm komen in verwe over een Agaricum, ’t zaet van wilde Saffraen, witte Nies-wortel, Turbith, Coloquint-appel: die de selve uyt den lijve af-jagen: gelijck de witte Bloemen van de dove-Netelen den Witten-vloet stelpen.

Dan niet tegenstaende, dat dit van wegen de gelijkenisse der Verwen in ontelbare Kruyden seer wijtloopigh aengewesen wert in ’t gemelte 3. boeck van Porta: so dient hier wel waergenomen ’t geene Galenus waerschout. Indien yemant (seyt hy 1. Simpl. 9.) wil tot overvloet van uytwendige dingen, eenigh bewijs trecken, daer en hebbe ick niet tegen: maer ik rade hem daer goede acht op te nemen. Want het is een losse saeck (119) ende en heeft niet weynig wegen om bedrogen te werden. Derhalven en is hier alleen niet veel op te staen, te meerder dewijl de Kruyden, gelijck Porta selve bekent, na haer plaets, als oock na haren ouderdom, in verwe komen te veranderen.

Het IV Kapittel.

1. De krachten van de kruiden zijn te herkennen uit de;

2. Smaak.

3. Reuk.

4. Gelijke kleur.

5 Van gedaante met de delen van het lichaam.

6. Of met de gebreken.

7. Dan het zekerst door de ervaring.

1. Nadat met goede redenen, zoals wij menen, bewezen is het rechte gebruik van de inlandse kruiden staat nu aan te tonen hoe dat men tot kennis van hun krachten zal komen. De krachten moeten in enkelvoudige en geen gemengde geneesmiddelen onderzocht worden en dan er ook op letten, zoals Galenus beide vermaant, niet welke hoedanigheid ze in zichzelf hebben of naar hun aard en ganse natuur, zoals de natuurlijke wijsgerige doen, maar naar dat ze met ons en onze natuur overeen komen. Te weten niet of iets in het algemeen heet, koud, vochtig of droog is of dat het enig ander dier kan verwarmen, verkoelen, vochtig maken of verdrogen, maar dat het zodanige hoedanigheden het menselijke lichaam mededeelt.

De enkelvoudige of ongemengde geneesmiddelen hebben hun kracht naar drievormige hoedanigheid zoals uitvoeriger aangewezen is in het eerste deel, 4^de boek, kapittel 1, no. 5 van de ‘Schat der Ongezondheid’. Na de eerste, te weten het uitsteken van enig element dat boven de andere de overhand heeft, is een kruid heet, koud, vochtig of droog. Naar de tweede, te weten de stof, is het dun en fijn van delen, het ander grof en taai. De derde hoedanigheid spruit niet uit de gesteldheid, nog uit de stof, maar uit de gehele zelfstandigheid en is niet anders als een verborgen eigenschap van haar ganse wezen zoals er zijn die afzetten en het vergif weerstaan of dergelijke kracht hebben, net als die van de eerste slag verwarmen, verkoelen etc. van de tweede openen, sluiten etc. Van deze twee kunnen wij door kenbare tekens komen tot wetenschap van hun krachten, maar de derde hoedanigheid is niet anders als door ervaring te ondervinden.

De kentekens worden gesteld in smaak, reuk, zelfde kleur en van vorm met de delen van ons lichaam of die met de gebreken overeen komen.

2. Wel terecht berispt Galenus een botte die voor gaf dat om de krachten van de kruiden te kennen de zinnen geen plaats hadden. Want hoe (zegt hij) weten wij dat het vuur heet en het ijs koud is dan uit het gevoel? En die ontkennen wil hetgeen de zinnen ons opmerkelijk openbaren die zal niet weten waar hij het begin van zijn bewijsredenen (116) vandaan zal halen. De poëet Lucretius is van hetzelfde gevoelen in zijn 4^de boek:

‘Invenies primis à sensibus esse creatam notitiam veri, neque sensus posse reselli. Qui nisi veri, ratio quoque salsa sit omnis’

De Griekse geneesmeesters Hippocrates, Theophrastus, Galenus als ook de kruidbeschrijver Dioscorides en na hen de Arabische hebben allen de herkenbare tekens van de krachten van de kruiden en drogen getrokken uit de smaak. Want omdat die voortkomt uit hun stof en gematigdheid kan hij te kennen geven wat heet of koud, grof of fijn van delen is. Het onderscheid van de smaak wordt in negen vormen gesteld, scherp, zuur, vetachtig, zout, serp, zoet, bitter, wrang en smets, waarvan de drie eerste uit een dunne stof spruiten, de middelste uit een middelmatige en de laatste uit een grove en aardachtige.

Scherpe smaak is in hetgeen geproefd wordt op de tong bijt en meteen verwarmt en soms ook als brand zoals peper, knoflook, kers. Het bestaat in een hete hoedanigheid en een fijne, droge stof. Derhalve is alles wat scherp en bijtend van smaak valt, dat heeft een aard naar het vuur en als die noch niet te sterk is (de hoedanigheden van de drogen worden naar hun slappe of sterke werkingen in vier graden onderscheiden) maar buiten de derde graad blijft zoals in hysop, peterselie en venkel, heeft het kracht binnen in het lichaam om door te dringen, de wegen te openen en de dikke vochtigheden te verdunnen, als het van buiten opgelegd wordt om de huid open te maken, de vochtigheden uit te trekken en te laten vervliegen. Dat nog scherper en heter dan de derde graad is en als het geproefd wordt niet alleen een grote scherpte op de tong achterlaat, maar nog met een dunne damp in het hoofd opstijgt die brand en puistjes maakt zoals mosterd of verwekt blaren zoals lopigkruid of zonnedauw, peterkruid en waterhanenvoet of laat verteren en verrotten zoals rattenkruid of sublimaat.

Zure smaak prikkelt mede met een bijtende fijnheid de tong, doch zonder enige warmte en komt voort uit een dunne en droge stof wiens warmte of door bederven vervlogen is zoals in azijn of dat de koude ongesteldheid van het begin van zijn stof bijgewoond heeft zoals in zuring en citroensap. Derhalve is het zure niet minder doordringend en ontdoende dan het scherpe, ja, daartoe is niets krachtiger dan de azijn en vooral wanneer het oud of overgehaald is want dan laat het zelfs het metaal, zoals het citroensap de parels, afeten en verteren. Dan dit onderscheid valt tussen deze twee smaken dat als het zuur van buiten opgelegd wordt niet ontdoet of laat vervliegen zoals het scherpe, maar in tegendeel terug stoot en de zinkingen tegen houdt en zulks veel sterker dan hetgeen koud en tezamen trekkend is want door fijnheid kan het de koude dieper indringen. Zo vinden we dat de azijn de zinkingen terug stoot, het bloeden uit de neus en allerhande bloedgang en loop zo door zijn damp zelfs alleen of met water ingenomen tegenhoudt.

Vette of smeerachtige smaak is eigenlijk geen smaak, maar evenwel daaronder eerst gesteld door Theophrastus. Hij vertoont gans geen hitte, noch scherpte op de tong, maar alleen een slijmerigheid waar die als mee bestreken blijft. Zodanige is in verse boter, olie, vet en heemstwortel. Het bestaat in een dunne en luchtige stof die in hitte en koude gematigd is zonder droogte, (want het zou anders mede, zoals scherp en zuur, doordringen en doorsnijden) deelachtig van een luchtige vochtigheid waardoor hetgeen vet is vooral goed valt om te verzachten en vochtig te maken.

Zoute smaak verhit de tong niet zeer, dan schrapt het door zijn sterk verdrogen. Want hij komt niet van zeer scherpe hitte, maar die evenwel geleidelijk aan en mettertijd de aardachtige delen die in de waterige vochtigheid zijn opdroogt en verbrand, zodat men in zoute smaak meer droogte dan hitte gewaar wordt. Zulks blijkt voornamelijk in het zout en salpeter en minder in de sautenelle. Hetgeen zout is bestaat in matige stof omdat ze waterige en aardachtige delen vermengd hebben, verdunt, prikkelt, zuivert en droogt de overtollige vochtigheid op, bewaart voor bederf, te weten als het matig gebruikt wordt, want anders valt het door te veel verdrogen hinderlijk.

Zoete smaak is de mond liefelijk en aangenaam en is geen uitstekende hoedanigheid deelachtig, doch trekt wat naar de warmte. En zoals het warme water onze koude leden met vermaak verwarmt totdat de koude delen daaruit vervliegen zonder er enige moeilijke hitte in de plaats te brengen, zo is ook alle zoetigheid warmachtig, maar zonder enige scherpte en blijft binnen de perken van verzoeten en verzachten. Zodanige smaak proeven wij in honing, suiker, zoethout, boomvaren, vijgen, zoete appelen en andere zoete vruchten. Deze smaak heeft grote gemeenschap met de vette omdat ze beide matig warm zijn, dan verschilt het in de stof die in de vette wat dunner is en in de zoete wat grover, maar die evenwel niet buiten de middelmaat treedt. Derhalve verzachten de zoete dingen mede ten dele, maar minder dan de vette zoals ze ook (hoewel Fernelius er anders over denkt) de ruwheid niet zo veel vereffenen. Dan omdat ze in stof en gesteldheid de maat houden, zo hebben ze kracht om de pijn te verzoeten, te laten rijpen en etter te maken.

Bittere smaak is niet zoet en staat tegen, steekt (117) uit in alsem en duizendguldenkruid. Komt uit een grove en aardachtige stof die door grote hitte verbrand en verdroogd is. Waarom al hetgeen bitter smaakt een hete en droge aard heeft en een bijzondere kracht om af te vegen en te zuiveren, onderweg sleept het mee en schrapt af wat het ontmoet en zulks hoe bitterder, hoe sterker. Opent alle verstopping, weerstaat de verrotting, reinigt de vuile zweren en verdroogt de waterigheid die daar in vloeit. En in het kort, kan alles lang voor bederf bewaren en goed houden.

Wrange smaak valt tezamen trekkend op de tong. Zo zei Plato dat de aardachtige delen die in vochtigheid gesmolten zijn tezamen trekken en verdrogen de vochtige en gevoelige delen van de tong. Is er in twee vormen. Sommige, zoals in niet rijp druivensap en onrijpe vruchten bestaat in een middelmatige stof tussen waterig en aardachtig, waarin niet de hitte, maar de koude de overhand heeft. Want omdat de onrijpe vruchten mettertijd rijpen en van wrang zoet worden blijkt dat de zoetigheid haar aankomt door de warmte, maar dat de wrange smaak ontstaat uit koude. Al wat wrang smaakt is daarom verkoelend, verdrogend en belet de zinkingen, dit is de smaak die in Latijn Austerus en bij ons scherp zou genoemd mogen worden. Andere wrangheid, zoals in galnoten en granaatschellen is niet deelachtig van opmerkelijke vochtigheid, maar gans droog en aardachtig, derhalve als koude tezamen trekkend houd het de zinkingen tegen, als verdrogende sluit het de wonden en maakt daarover een roof, als aardachtig verdikt het de vochtigheden die Acerba in het Latijn genoemd worden.

Onsmakelijk of smettigheid noemen wij dat gans geen smaak heeft, noch enige opmerkelijke hoedanigheid op de tong vertoont. Indien men de smaak van zuiver water vindt in iets dat droog is dat mag geoordeeld worden dat het bijna gematigd is, doch wat naar de koelte en droogte helt. Dan omdat beide niet uitsteken zo kan er geen smaak, noch enige hoedanigheid vernomen worden zoals in sommige vruchten als pompoenen en kauwoerden als ook in tarwe, spelt en stijfsel. Wiens stof, omdat het echt kleeft, daarom voelt en verstopt het alle wegen zowel van binnen als buiten, verzacht de ruwheid en heelt toe hetgeen vaneen gescheiden is.

Dit is zover aangaat de zuivere en ongemengde smaken, maar de dingen die verschillende smaak hebben zijn ook van verschillende krachten. In alsem proeven we behalve de bitterheid die zich eerst openbaart enige tezamen trekking waarom het ook boven de zuiver makende een tezamen trekkende of versterkende kracht heeft.

3. Het tweede kenteken van de krachten van de drogen wordt getrokken uit de reuk. Onze Galenus is hierin gans tegen in het 2^de boek van de ongemengde of enkele geneesmiddelen in het 3^de kapittel en zegt dat het een grote fout is en dat niet alles wat heet is juist wel ruikt of dat wel ruikt juist heet is. Dan schijnt hij tegen zichzelf te zijn als hij in het 10^de boek schrijft uit de reuk van oude kaas (wat voor iedereen gemakkelijk is) geoordeeld te hebben dat hij scherp en sterk is en daarom liet hij hem leggen op een jichtig been zoals hiervoor verhaald is en vooral als hij in het 18^de kapittel van zijn 4^de boek getuigt dat er sommige kruiden zijn die ons terstond met hun reuk tegen zijn en een gehele strijd tegen de mensen betekenen zoals het sap van scheerling, maanzaadbollen en bilzekruid. Aldaar verhaalt hij ook een kruid gezien te hebben die omtrent Egypte groeit en van zo‘n sterke en onaangename reuk dat hij het niet durfde te proeven, maar oordeelde dat het dodelijk was. Wel is waar dat de reuk niet zo zeker is dan de smaak omdat de smaak gebeurt door het raken van de tong zonder dat er iets tussen beide is, maar in de reuk schiet de lucht tussen beide in die vaak verandert (zonder dat wij het gewaar worden) van wat anders dan hetgeen wij ruiken. Daarnaast is het wezen van de drogen ongelijk en bestaat uit veel verschillende delen zoals we terstond met enige bloemen zullen aanwijzen en derhalve door een soort reuk geen kentekens kunnen geven van hun krachten. Dingen die niet ruiken vertonen ons geen opmerkelijke hoedanigheid, hetzij hete of koude net als onsmakelijk een koude, maar alleen een grove zelfstandigheid. De meeste kruiden hebben een bijzondere smaak, maar weinig reuk. Die geen smaak hebben zijn ook zonder reuk, als mede de wrange, zoute en bittere. Want omdat hun wezen grof en aardachtig is zo kan het niet uitwasemen om daardoor de reuk uit te geven. Nu omdat er veel bittere dingen zijn die ruiken dan komt zulks niet door de bitterheid, maar dat er een andere smaak bij vermengd is die uit dunnere stof bestaat zoals men ziet in citroenschillen en dergelijke. Doch al is het dat Galenus de reuk niet schijnt toe te schrijven om de gesteldheid van de drogen daardoor te kennen hebben evenwel veel van de ouden geloofd en wat ook door de jongeren bevestigd wordt dat al hetgeen goed of liefelijk en zwaar of sterk ruikt heet en droog is. Waarvan de reden helder is. Want de reuk wordt in een kruid of iets anders gebracht door koken zodat het fijn van delen zou worden om alzo in ruikende dampen te kunnen uitwasemen. Waarom hete en droge landen veel wel riekende kruiden geven hoewel ook zodanige, doch weinig, bij ons zelfs (118) in de sloten groeien. Maar als men alle geurende kruiden heet en droog stelt wat zal men dan zeggen van rozen, violen en dergelijke die al geven ze een liefelijke reuk van zich evenwel voor koud gehouden worden? Tot antwoordt dient dat in die bloemen verschillende delen zijn waarvan enige warm en veel meer koud zijn waar naar hun gesteldheid gerekend wordt, maar de warme geven een dampigheid op vanwege hun fijnheid die er ligt in het uiterste van de bladeren en dat is vlak bij de lucht. Zulks blijkt volkomen hieruit dat zodanige bloemen, als ze gestampt worden, geheel geen reuk van zich geven. Want in het stampen worden veel grove en koude delen vermengd met de warme en fijne die dan meestal vervliegen. En dat er van die gans weinig zijn is genoeg te merken aan de liefelijke, maar zwakke reuk van zodanige bloemen. Nu de meeste wel riekende drogen hebben hun warme en droge delen of alleen van binnen zoals diegene die niet ruiken en als ze dan gestampt worden (want ze zijn van buiten bekleed met een aardachtig, grof en koud wezen waardoor het uitwasemen van de reuk uit de inwendige delen belet en ingehouden wordt) of in enig bijzonder deel of door haar ganse zelfstandigheid als diegene die zowel geheel als gestampt een goede reuk uitgeven. De Napolitaanse Bapt. Porta schrijft in 2 Phytogn. 40 dat kruiden van een en dezelfde reuk mede van een en dezelfde kracht zijn en dat ze daarom openbaar liegen die ontkennen dat uit de reuk de krachten voortkomen. Hij verhaalt daartoe verschillende voorbeelden waarvan wij hier enige die bij ons bekend zijn zullen stellen, zedoar en citroenkruid (daarom Citrago genoemd) ruiken naar de citroenen, versterken het hart, verkwikken de geesten en weerstaan het vergif. Zo doet ook Ocymum citratum, vel Caryophyllatum ofwel Basilicum met de reuk van citroenen of nagelen. De wortels van Caryophyllata (dat men nagelkruid zou mogen noemen) volgen in reuk en kracht de nagelen, lavendelbloemen de Nardus, Scordium en Alliaria of look zonder look het look, de kers het mosterd, veldcipres de pijnboom, St. Janskruid, gestampte muur op de komkommers, kattenkruid op de polei etc.

4. Bij deze twee kentekens van de ouden voegen enige jonge geneesmeesters een derde (wat zij wel voor het voornaamste rekenen) die genomen is van de uiterlijke gelijkenis waarmee ze niet alleen de kennelijke krachten in hoedanigheid en stof aanwijzen, maar ook de verborgen eigenschap. Hier komt vooreerst in aanmerking de kleur. De Griekse Galenus en de Arabische Averroë houden niet van de tekens die uit de kleur genomen worden omdat de kleuren in het buitenste van het geverfde bestaan en het vaak gebeurt dat de hoedanigheid van het geverfde deel heel verschillend valt van de hoedanigheid die er is in het geheel en dat buiten geverfd is. En dat derhalve de witheid in sneeuw en kalk in kamfer en zout gezien wordt, dat het anders gelegen is met de smaak die de inwendige hoedanigheden vertoont. Maar deze (volgens het oordeel van de vermelde Porta in 3. Phyt. 3) overwegen de zaak niet in de goede schaal. Want wat heeft de sneeuw gemeen met de kalk en het zout met de kamfer? Terwijl wij niet spreken, zegt hij, van alle wit. Maar van een soort en dat juist niet bovenop, maar ook van binnen is waartoe men komen kan door het wrijven met de vingers, net als de smaak met het kauwen waardoor het buitenste met het binnenste geproefd wordt. De bloemen van St. Janskruid zijn goudgeel, de bladeren bleekgroen en trekken wat naar het gele en als ze gestampt of gewreven worden geven ze een kleur die veel op het zwarte bloed lijkt, welke verandering ook in de smaak plaats heeft die met de kleur overeen komt en tezamen de hoedanigheden aanwijzen, anders zou de overeenstemming van de wereld die altijd vast moet gaan niet op elkaar sluiten.

Hierom zuiveren, veranderen en afdrijven de kruiden de vochtigheden van ons lichaam waar ze in gelijke kleur mee staan.

Het bloed wordt gezuiverd en kracht gegeven door rozen, violen, de rode bloempjes van bernagie, van ossentong, duivenkervel, guichelheil, orchidee en de wortels van meekrap. Zo stelpen ook de bloedloop dezelfde rode wortels van meekrap, als mede van tormentil, van hertstong, van patich, de rode rozen, rood sandelhout, drakenbloed, rode aarde, rood koraal en bloedsteen.

Met de gal hebben gemeenschap, om die klaar te maken en af te zetten, citroensap, saffraan, grote en klein duizendguldenkruid, veldcipres, stinkende gouwe, rabarber en Aloë.

De kleur van de zwarte gal is in kappers, varen, boomvaren, Dioscorea communis, Senne bladeren en de wortel van zwart nieskruid die het klaar maken en enige afdrijven.

Met het pituita of slijm komen in kleur overeen Agaricus, het zaad van Carthamus, witte nieswortel, turbith, kolokwintappel die het uit het lijf afjagen zoals de witte bloemen van de dovenetels de witte vloed stelpen.

Dan niettegenstaande dat dit vanwege de gelijkenis van de kleuren in ontelbare kruiden zeer uitvoerig aangewezen wordt in het vermelde 3^de boek van Porta, zo dient hier wel waargenomen te worden hetgeen Galenus waarschuwt. Indien iemand (zegt hij in 1. Simpl. 9) tot overvloed van uitwendige dingen enig bewijs wil trekken, daar heb ik niets op tegen, maar ik raad hem aan daar goed op te letten. Want het is een losse zaak (119) en heeft veel wegen om bedrogen te worden. Derhalve is hier alleen niet veel op te rekenen en te meer omdat de kruiden, zoals Porta zelf bekent, naar hun plaats als ook naar hun ouderdom in kleur komen te veranderen.

5. Komt ten vierden noch in achtinge, de uyterlicke Gedaente, die de Kruyden hebben met de Deelen onses Lichaems, ofte des selfs Gebreken: waer van wy eenige, die by ons wassen, ofte best bekent sijn, alhier zullen by brengen, beginnen van de gene die een Kenteecken dragen van de Deelen.

Ockernoten hebben de gantsche teyckeningh van het Hooft, den Bolster van het Panne-vlies, ende is derhalven ’t zout van den selven seer bequaem voor het gequetste Panne-vlies; de schelpen hebbense van de Pan, ende gestooten sijnde werden bequaem gehouden tot de selfs quetsuren; de twee binnenste Vliesen, die om de keerne sijn, gelijcken seer nae de twee, die de Herssenen bekleeden, gelijck oock de Keerne de Herssenen, die hy versterckt, gestooten, ende met brandewijn besproeyt, op het hooft geleyt

De Knop van Peonye, eer de bloem noch ontsloten is, vertoont een gelijckenisse van het Hooft, met sijn naden, ende de aderkens die om de Herssenen gaen, ende in dien-volgende nut voor alle sijn gebreken. De Bloemen, die daer na uyt-komen openen het buytenste velleken, ’t beckeneel niet qualick gelijckende, als oock het zaet, ’t welck daer na als een blixem uyt sijn hauwen berst, verdrijft de Vallende-Sieckte.

De Plompen gelijcken mede het Hooft, wiens heete sieckten sy oock helpen.

Slaep-bol, ofte Man-kop, heeft sijnen naem na de gedaente van ’t Hooft, ende sijn bequaem voor Hooft-pijn, ende in verscheyde Sieckten, om het Hooft in ruste te brengen.

De teyckening van het Hooft, ende van het Hayr is in de Spongijekens, ofte dat hayrig sacht gewas, het welck in ’t midden van de doornen aen den wilden Roselaer somtijts wast, verweckt mede den Slaep, daerom in hooghduytsche letters Schlaf, ende Schlafassel in Duytslant genoemt, ende d’assche met honig vermengt, belet het uytvallen des Hayrs, gelijck Plinius getuygt 25. Nat.2. Waer toe, om de selvige reden, mede doen de wollige hayrkens van Linsch-dossen van Riet-veders, ende Wegh-distel de Wolligheyt, die aen de Quee groeyt, de Boom-mosch, Venus-hayr, ofte (het welck wy in de plaetsch ghebruycken) Steen-ruyte, ende alle d’andere genaemde Hayr-kruyden.

De Bloemen van Oogen-troost, Havigs-kruyt, (soo genoemt, om dat de Haviken, ofte Valcken, het selve tegens haer doncker gesicht gebruycken) Ganserick, ofte Silver-kruyt, Gouts-bloemen, Anemone, Moeder-kruyt, Sterre-kruyt, hebben eenige gelijkenisse met de Oogh-appel, ende is derhalven haer sap in de Oogen gedruypt sijnde seer bequaem voor de Duysterhey ende andere gebreken der Oogen.

Mans-ooren, hebben na de ghelijckenisse van de bladeren haren naem. De Conserve van haer bloemen is goet om ’t ghehoor, ende de geheugenisse te verstercken.

De gomme die uyt de Struycken van Vlier vloeyt, Vlier-oor, ofte Iudas-oor genoemt (om dat men meent Iudas aen een Vlier-boom verhangen te sijn, het welk seer anders verstaen wert van den hoogh-geleerden Heere Heinsius in sijn H. Oeffeningen op ’t N. Testament) is bequaem tot alle geswellen van het Oor.

Muysen-oor doodet de Oor-wormen.

De bladeren van Verckens-broot hebben groote gelijckenisse met de Ooren, ende de wortels helpen tot het Tuyten, ende de Doofheyt.

Slecken met langhe oorkens werden ghekoockt in water met zout, dan geschuymt, ende gedroogt, daer nae geweekt in Olye van Amber, ende over-gehaelt. Den Olye, die daer uyt druypt, is seer goet voor de Doofheyt.

Bruyn-heyligh vertoont met sijn rou lang-werpigh blad de gedaente van den Neus, ende doet met sijn sap den verloren reuck weder komen.

Muer-peper heeft de teyckeningh van het Tant-vleysch, ende wert over-sulcx bequamelick gebruykt, als het selve door de Blaeuschut bedorven wert.

Het zaet-huysken van Bilsen-kruyt gelijckt een Kies ende stilt, den uytgepersten olye, ofte het af-sietsel in azijn gedaen, ende daer mede gespoelt, de Tant-pijn; soo doen oock de Paerde-bloemen, in ’t Latijn Dentes leonis, ofte Leeuwen-tanden geheeten, als mede Dentaria, ofte Tant-violen.

Varen-wortels, die als Tanden over een leggen, stillen de pijn van de Tanden, maken de selve vast, ende sijn nut in de Blaeuschuyt. Het selve doen de keernen van Granaet-appelen.

Pingels hebben groote gelijckenis met de Voor-tanden, welckers bladeren in azijn gesoden de Tant-pijn versachten.

Herts-tonge, ofte Bistorta, Honts-tonge, ofte Cynoglossum, gelijcken met haer langwerpige bladeren een Tonge, ende sijn seer bequaem tot gorgel-water om de geswollen, ende ontsteken Tonge, Amandelen, ende andere deelen van den Mont te helpen.

Hals-kruyt, welcken naem het oock voort in het Griecx ende Latijn, om de gelijkenisse die sijn kloks-wijse bloem (daerom mede Companula ghenoemt) heeft met de Keel, brengt van wegen die gelijckenisse groot behulp, schrijft Lobel, so wel inwendigh, als uytwendig aen de Keel, geswollen, op-gewreven, ofte vervelt sijnde, als men daer van een gorgel-water, pap, ofte stoving maeckt. Het welck oock streckt voor de geswollen, ende ontsteken Amandelen, als mede voor den Huyg, waer van het Uvularia geheeten is na Uvula, dat is, net lelleken, ’t welk in den Huyg (120) te lang hangt. Winter-groen (dat ’s winters, so wel als des somers groen is) heeft de selfde gelijckenis, ende kracht.

Longen-kruyt, ofte Onse-vrouwen-melck-kruyt, Steen-longen-kruyt, Wael-wortel, sijn wonderlik goet, volgens de gelijckenisse van haer bladeren, voor de gebreken van de Longen, selver oock de Teringe; als mede sijn de Spongiachtighe, die overvloet hebben van luchtige wermte, (gelijck de Longen) ende rouw sijn, als Boom-mosch, de soorten van Wolle-kruyt, die om datse vol Lucht sijn, de Longen, Slag-aderen, ende de Herssenen selve toe-geeygent werden, ende derhalven veel bequamer vallen voor de Tering, om de Borst te suyveren, ende de Sinckingen te beletten, als de Syropen, die daer voor in ’t gebruyck sijn.

Citroenen, Orangjen, Queen, Granaet-appelen, Confilye de Greyn, hebben alle groote gelijckenisse met het Herte, ende dien-volgende sonderlinge kragt om het selve, selver ook door haren reuck, te verstercken

Edel Lever-kruyt heeft bladeren als een groote klaver-blat, uytbeeldende daer mede de Lever, wiens swackigheydt uyt hitte te bate komt. Waer toe mede strekt het Steen-lever-kruyt. De Peren sijn oock om de selfde gelijckenisse de Lever dienstigh.

Herts-tonge, ofte Phyllitis, als oock Steen-varen, ofte Milt-kruyt, om de gelijckenisse die sy hebben in haer lange bladeren met de Milt, ontdoen, ende openen haer verstoppinge.

Gengber, de wortel van Angelica, Ajuyn, Loock, hebben de teyckenen van een koude Maeg te verwermen.

Het draeyen van de Dermen volgen Hoppe, Winde, Veyl, Alfs-ranck, welckers afsietsel sonderlinge dienstigh is voor het Colijck

Daer en is niet dat de Nieren beter gelijckent, als de Turcksche boontjes, streckende om haer kracht te vermeerderen.

Kriecken over zee, oock Vesicaria, ofte Blaes-kruyt, na de gelijckenisse genoemt, setten het water ende ’t graveel af.

Kalfs-voet, ende Speer-wortel krijgen tusschen haer bladeren een steel, ontrent een spanne hoog, voort-brengende een lanckwerpig omwinsel, als een schey wijt open staende, uyt het midden van ’t welcke een langhachtig doddeken voort komt, wiens wortelen met wijn in-gedroncken, verwecken begeerlickheyt om diergelijcke ghereetschap in ’t werck te stellen: gelijck mede doen de Ongers-eyeren, ofte Zee-Campernoelye, dat is Phallus, beschreven by den hoogh-geleerden Dr. Adriaen de Ionge, van Horen.

De Satyrs sijn by de oude Heydenen ghehouden geweest voor Velt-goden, die gantsch onkuysch, ende ritsigh waren, waerom de Kruyden die daer toe strecken, ende trecken, Satyria genaemt sijn, ende nae de gelijkenis van haer twee ronde wortelkens, Klootjens-kruyt. Welcke wortelkens, beneffens de Aerd-noten die het vetste van ’t Lant roven, ’t selve wederom besteden. So doen oock Bies-loock, Lelye-wortels, ende Boomen, waerom de laetste wel lichtelik van den wijsgerigen Pythagoras aen sijn leerlingen verboden sijn. Siet Agell. 4. Noct. 11. Het Boomen-meel wert mede bequamelik geleyt op de swellingen van het Gemagt.

Ronde Aristolochia heeft de gedaente van de Lijf-moeder, ende helpt de selve in de verlossinghe, ende suyveringe, gelijck de Savel-boom oock doet, om de gelijckenisse, die hy heeft met de Moer-aderen.

Navel-cruyt, met sijn ronde, ende holle bladerkens, den Navel ( in den welcken sommighe de plaets van geyligheyt stellen) niet qualik gelijkende, is bequaem (gelijck Dioscorides schrijft) om de gesloten, ende beklemde Roede losch te maken.

Handen, ende Voeten werden toe-geschreven Sanikel, Wonder-boom, ofte Mollen-kruyt, in den Apoteek na het Frans ende Engels, met den naem van Palma Christi bekent, ende hebben groote kracht tegens de Gicht in Handen, ende Voeten; als oock Hermodactylen, die de vochtigheden uyt de Gewrichten trecken, gelijckenis hebben met de knobbelen daer op komende.

Paerde-staert, ende Varen-wijfken hebben de teyckenen van den Rug-graet, ende genesen de Pijn aldaer vallende, als mede Sciatica, ofte Heup-pijn. (Heup-gicht)

Weegbree vertoont de gelijkenisse van Aderen ende Zenuwen, gelijck oock Savel-boom, ende komen dien volgende hare gebreken te hulpe.

Hypericum, ofte S. Ians kruyt, by de Apoteken Perforata genoemt, om dat de bladeren vol kleyne gaetjens sijn, opent de onsienlijcke gaetjens van de huyt, het sweet daer door uyt-drijvende.

Dit is van wegen de ghelijckenisse met de Deelen van ons Lichaem, volght die van de Sieckten, ende Gebreken.

6. Mey-bloemkens, ofte Lelykens van den Dale, hangen als droppels, ende sijn dien-volgende bequaem voor de Sinckingen, ende andere Hooft-siekten, daer uyt ontstaende.

De half maens-wijse Steen, die boven het oog van de Carper groeyt, wert gepresen in de Popelsy, dewelcke aenkomt met trecking van de spieren, die boven de oogen zijn.

Al ’t gene den Steen afdrijft is meest met eenighe steenige gedaente geteyckent, gelijck Steen uyt een Menschen-blaes, uyt een Spongye, Losch-steen, Ioodsche steen, Keyen, Mispel-steenen, Iujube-steenen; Keernen van Persick-steenen, van Kersse-steenen; Steen-zaet, ofte Paerle-kruyt; Creeften-oogen; Cicers, Genever-besyen, Kriecken over zee, swarte Aelbesyen, Aert-besyen, Braem-besyen, Hinne-besyen, Ajuyn.

Sondauw ofte Lopig-kruyt heeft de teyckening van Kancker, als mede Maen-kruyt, met het welcke Carrichter schrijft alle Kanckers in de borst ghenesen te hebben. (121)

De wortelen van Ledt-gras, gelijcken seer wel de Wormen der kinderen, die daerom ook haer af-sietsel kan dooden, en af-jagen. Ick moet hier tusschen beyde voegen een klucht van seker Quack-salver, die ick vindende in den Apoteeck, vraeghde wat sy in haren Worm-koeck deden, waer op hy antwoorde, datter niet beter en was, als het gemeene worm-kruyt, ofte Zeewar-zaet (dat hy daer kost) maer dat sy in ’t eerst, als sy over quamen, het selve daer in lieten backen, en in ’t laetste maer enckel koeck en verkosten. Daer na gevraeght zijnde, hoe sy terstondt aen soo veel wormen quamen, seyde dat hy sommighe hier, ende daer lieten soecken, oock eenige in haer glasen hadden van wit wasch gemaeckt, die uyt de rechte niet te kennen en waren, maer dat die stil mosten staen. Dan als sy de glasen draeyden, roepende hier zijnse met hondert duysent hoofden, dat sulcx Gras-wortels waren. Het selve doen sy oock met de wortels van Krabben-klauw

In de holligheyt van de knoppen der Rosen vint men sommige witte Meluwen, ofte kleyne Wormkens, de welcke gedrooght, ende gepoeyert zijnde, seer nuttelick voor de Wormen gebruyckt werden.

Agaricum, ende diergelijcken Aenwas van boomen, geneest den Aenwas onser Leden.

Voor de scherpe, en stekende pijn werden nuttelick gebruyckt Kruyden die stekende bladeren hebben, gelijk Genever, stekende Palm, en alle de soorten van Distelen.

Kruyden met Knobbelige wortelen werden dienstigh gebruyckt tot knobbelen, ende geswellen, gelijck Scrophularia, soo genoemt om dat het de klieren in den hals, ofte Krop-sweeren (Scrophulae geheeten) kan helpen. Hiet oock groot Speen-kruyt, om de selfde reden. Waer toe geen minder kracht en heeft kleyne Gouwe, oock kleyn Speen-kruyt geseyt, niet alleen van buyten opgeleyt, ofte mede gestooft, maer selfs oock in de Kleederen gedragen. Tot het selfde werden dienstigh gehouden kleyne Speer-wortel, Witte lely-wortel, Ajuyn, Loock.

Kruyden, die door-boort zijn, ofte de gedaente hebben van een sage, bijl, pijl, ofte yet anders dat quetsen kan, heelen de wonden, gelijck S. Ians-kruyt, Deur-was, kleyn Maen-kruydt, Sanikel, Betonye, Oyevaers-beck, Duysent-bladt, Agrimonye, Synnauw, Heydens-wondt-kruyt, Serrulata, ofte saeghachtigh kruyt, Securidaca, ofte Bijl-kruyt, ’t Peert-yser, Water-ruyters-kruyt, ofte Krabben-klauw. ’T Selve doen oock alle Kruyden, die een langh, en klevent sap hebben, als mede die gomme, ende hars uytgeven, gelijck Wael-wortel, Heemst-wortel, Fabaria, ofte Crassula major, in Hoogh-duydtslandt daerom Wundt-kraut genoemt, Aloë, Myrrhe, Draken-bloet, Terebinthijn, Mastick, gomme Elemi, Sarcocolla.

Kruyden met vlackige ende schobachtige bladeren, beteren het Schorft, ende ander vuyl zeer, gelijck Scabiuese, Duyvels-beet, Patig, groot Speen-kruyt, Varen, Boom-varen, Perssen-kruyt, Herts-tonge, Savel-boom. Soo doen oock de Maselen, ende andere vlacxkens van de huyt uytslaen, Raep-saet, en Linsen, als de selve gelijckende.

Kruyden, die Slangen, Scorpioenen, ofte eenige andere vergiftige beesten gelijcken, genesen hare beten, gelijck Adder-kruydt, ofte Slangen-kruydt, Slangen-hooft, Adders-tonge, Scorpioen-kruydt, ende veel andere, die ick niet en verhale, als ons weynigh te pas komende.

Ende dit is van wegen de Teyckeninge der Kruyden de welcke geheel anders opgenomen wert van Quercetanus, Genees-meester van Henrick de IV, een Heer die van de Konste, en de Genees-middelen wel verdient heeft. Dese verstaet by de inwendige teyckening niet die bysondere gelegentheyt van verwe, gedaente, ofte maecksel: maer het ondersoeck der krachten uyt drie beginselen (waer uyt de Chymisten seggen alles te ontstaen) Zout, Zwavel, en Quick-silver. Want hy seyt, dat de Smaeck van het Zout komt, den Reuck van het Zwavel, de Verwe van beyde, maer insonderheyt van het Quick-silver, ende dat derhalven de Kruyden hier in anders ende anders gestelt zijn, na dat sy meerder van het eene, ende minder van het ander hebben.

7. Nu al ist, dat de Teyckenen, uyt de gelijckenisse te trecken, voor een nietige leeringh gehouden wert van Dr. Dodoens, en Dr. Spiegel, ja oock dat Libavius wel derft te seggen, by geval te komen, als de dingen, met haer uyterlicke gedaente over-een-stemmen: soo en is even-wel sulcx in ’t minste niet te verwerpen. Want de uyterlicke gedaente is de Kruyden niet by geval toegevallen, maer door de gene, die alles geschapen heeft, niet te vergeefs ende sonder reden in-gestort. Ende al ist dat ons de selve onbekent is, als mede wat de gedaente, en de verwen in vele kruyden beteeckenen, daerom en is de sake niet minder, dewijl wy wel moeten bekennen, noch weynigh te weten, by het gene noch te weten staet. Seer wel seydt den Oudt-vader Lactantius, dat niemant en behoeft te dencken alles te weten, ’t welck Goddelick is; noch niet met allen te weten, ’t welck beestelick is: maer datter wat tusschen beyde is voor den Mensche, te weten, een wetenschap met onwetentheydt vermenght. Vele luyden ontkennen al ’t gene sy niet en begrijpen, gelijck of de waerheyt haer aen onverstant gebonden was. Wy bevinden gemeenlick dat uyt het uyterlick wesen wel geoirdeelt kan werden van yemants aert, genegentheyt, en manieren, en daer van is het Spreeck-woort, Wacht u voor de gene, die Godt geteyckent heeft. Thersites werdt by den Poëet Homerus beschreven voor de leelickste van alle de gene, die voor Troyen trocken, ende in sulcken Lichaem diergelijcke ziel te dragen. Soo spreeckt den Poëet Martialis oock van Zoilus, dat mede een groot spotter was:

Crine ruber, niger ore, brevis pede, lumine laesus, Rem magnam praestas, Zoile, si bonus es.

Soo wert yemant die bruyne, en wat ingevalle oogen heeft, gelijck een Leeuw, geoirdeelt sterck en moedigh te wesen. Die groote, klare, schierlicke, en straffe heeft, wert gehouden voor straf, wreet, en roofachtigh, gelijck de Beeren, en Wolven. En die, gelijckerwijs de (122) Leeuw, een ruyge borst heeft, wert gelooft heet gebakert te wesen, en wildt hayr in den neus te hebben: en die ruyge beenen heeft, om dat hy daer in de Bocken gelijckt, geyligh te zijn. Een geck, sonder dat hy yet geckelicks spreeckt, ofte doet, is lichtelicker aen sijn wesen te kennen. Als voorleden weke seker Heer van de Stadt onthaelt was geweest, vraeghden sijn Ed. my na een van de Schepenen, die mede aen de taeffel geseten hadde, wie de selfde was, en niet tegenstaende hy sijn Ed. gantsch onbekent was, oirdeelde niet-te-min uyt het uyterlicke soo van sijne manieren, en genegentheden, dat niemant, die hem van jonghs op gekent hadde, daer van zoude beter beschrijvinge konnen geven. Even-eens weten oock harders, jagers, ruyters, en vogelaers uyterlick te sien, hoe de dieren, daer sy mede omgaen inwendigh geaert zijn. Diergelijcke teyckenen zijn de Kruyden sonder twijffel in geprent. Men seyt, Droomen is bedrog; maer soo uyt de Droomen (die wy maer en achten voor droomen, dat is beuselingen) door gelijckenisse de waerheyt kan voorseyt werden, waerom en zal men het selfde niet aennemen van de Kruyden, die altijt op de selfde maniere wederom komen? Den Droom van de Schencker, dat den wijngaert drie tacken geschoten hadde, en dat hy den wijn daer uyt geperst, aen Pharao schonck, leyde Ioseph uyt, tot ontslaginge van sijne gevangenis, en hersteltenis in sijn vorigh ampt. En hy voorseyde den Backer, dat hy hangen zoude, Gen. 40. als gedroomt hebbende, een broot-korf op het hooft te dragen, daer de vogels uyt quamen eten; gelijck sy gewoon, de gehangene op ’t hooft te picken. Om de selfde gelijckenisse konde hy oordeelen, uyt den droom van Pharao, dat de seven vette, en magere beesten, soo veel vruchtbare ende schrale jaren beduyden, Gen. 41. Soodanige Droomen zouden veel konnen by-gebracht werden: dan uyt die drie is genoegh te sien, dat oock in de Droomen de gelijckenisse teycken geeft van waerheyt. Het selve en kan in de Kruyden nauwlicks ontkent werden, dewijl oock by de Genees-meesters, die van dese teyckeninge niet geweten en hebben, door lange ervarentheyt ondervonden is, dat vele Kruyden voor de Deelen, welcke gelijckenisse sy dragen, dienstigh en bequaem zijn. By exempel, Peony, en Man-kop, als geseyt is, voor het Hooft, en de Herssenen: de Hayr-kruyden voor de gebreken van ’t Hayr: Varen-wortels van de Tant-pijn; Citroenen voor het Herte; Boom-mosch voor de Longen; Herts-tonge, en Steen-varen voor de Milt; ronde Aristolochia voor de Lijf-moeder; Kriecken over zee voor de Blaes; Steen-zaet voor de Steen, en veel andere van de gene, die hier voor verhaelt zijn.

8. Dan gelijck in de Sieckten een teycken geen vastigheyt en geeft, maer vele te samen komende, by exempel noch hoest alleen, noch bloedige fluymen, noch korten adem, noch koortsch, noch stekende zijde-pijn, noch harde pols, noch niet te konnen leggen op de goede zijde, en wijsen elck geen Pleuris aen, maer wel als sy alle, ofte meest by malkanderen zijn: op de selfde maniere en moet men niet staen op een teycken, om daer uyt te oordeelen van de Krachten der Kruyden, maer alsser veel op een slaen. By exempel, Noten-muscaet is sterck van reuck, en smaeck, geelachtigh van verwe, en heeft de teyckeninge van het Hooft, waer uyt wel af te nemen is, dat sy goet moet wesen in de koude gebreken der Herssenen. Want niemant en moet soo slecht zijn, als hy weet datter yet goet is voor eenigh deel van ons Lichaem, het selve sonder onderscheyt, gelijck de onwetende doen, zoude ingeven in heete, ofte koude gebreken. Dan hier is insonderheyt noodigh de Ervarentheydt, want de enckele reden zal dickwils yet schijnen toe te staen, het welck daer na in de bevindinge anders uytvalt. Die bevint men insonderheyt in de Chymisten, die haer nieuwe Genees-middelen wonderbare krachten toe-schrijven: maer als die hoogh-dravende vleucken aen de Son van Ervarentheyt raken, dan smeltense, en schieten met Icarus een duycker. Vorders gelijck alle Konsten, en alle Wercken door dagelicx gebruyck, en gestadig oeffeninge gevordert werden, als Vegetius wel schrijft: so en bestaet de Ervarentheyt oock niet in ’t gene twee drie mael, maer in ’t gene dickwils bevonden, en daer wel op gelet is. Het welck aenkomt op het Genees-middel en het Lichaem. In ’t Genees-middel moet toegesien werden op de menichte, het wesen, hoedanigheyt, of het op sijn eygen plaets gewassen, ende op sijn tijt geplockt is. Hierom zoude wel noodigh zijn, dat al de Genees-meesters (hoe-wel de meeste hier mede haer weynigh bemoeyen) de Kruyden selver kenden; want anders zijnse even-eens als de Omroepers, die een verloren kint uytroepen met de teyckens die haer van de andere geseyt zijn, het welck sy selver, al stonde het voor haer, niet eens en zouden kennen, gelijck Galenus dese gelijckenisse gebruyckt 6. Simpl. alwaer hy soodanige oock bequamelick vergelijckt by Schippers uyt de boecken. Nu de Krachten moeten genomen werden niet na de andere, maer alleen nae het Menschelick Lichaem; want dat andere niet en schade, het selve zoude den Mensche vergif konnen wesen. En sulcx moet oock geschieden, met een Kruyt sevens, want anders als vele by een waren, soo en zoude men niet konnen weten, welck van alle de genesinge gewrocht hadde. Moet oock gedaen werden volgens den raet van Avicenna (also in gesonde de Genees-middelen niet alleen ondienstigh, maer oock schadelick zijn) in de Siecken en in een enckel, en ongemenght gebreck. Gelijck als yemant een verstopte Lever de Koortsche hadde, in sulcken geval en zoude men van de Cichorey de rechte proef niet konnen nemen, of hy heet, ofte kout was. Want laet het gebeuren, dat de Koortsche achter blijft: soo en weet men noch niet of de Chicorey sulcx gedaen heeft met verkoelen, ofte met openen van de verstoptheyt. Soo dat hier oock in achtinge komt, of eenigh Genees-middel yet van eersten, ende recht uyt (123) werckt, ofte door yet anders, en by toeval. Men bevint oock dat sommige Genees-middelen tot yet anders gebruyckt zijnde, by geval ons een ander werckinge leeren, waer van Plinius vele exempelen heeft in sijn Natuyrlicke historye. Soo schrijft Galenus dat een melaetsche drinckende Wijn, daer een adder by geval ingekropen, ende gesmoort was, van sijn lasernye gen. Waer toe sulcx daer na in veel gebruyck getrocken is. Dat, gelijck diergelijcke veel voorkomt; oock aengemerckt, onthouden en beschreven werden, men zoude van veel krachten der Kruyden, en andere middelen weten, die nu geheel onbekent zijn.

5. Komt ten vierde noch in achting de uiterlijke vorm die de kruiden hebben met de delen van ons lichaam of zijn gebreken waarvan wij enige die bij ons groeien of het beste bekend zijn alhier zullen bij brengen en te beginnen van diegene die een kenteken dragen van de delen.

Walnoten hebben de gehele tekening van het hoofd, de bolster van het pannenvlies en derhalve is het zout ervan zeer geschikt voor het gekwetste pannenvlies, de schalen hebben ze van de pan en als die gestampt worden, worden ze goed gehouden tegen diens kwetsingen, de twee binnenste vliezen die om de kern zijn lijken zeer veel op de twee die de hersens bekleden net zoals ook de kern van de hersens die hij versterkt als het gestampt en met brandewijn besproeit op het hooft gelegd wordt.

De knop van de pioen, voor de bloem open gaat, vertoont een gelijkenis van het hoofd met zijn naden en de adertjes die om de hersens gaan en is dientengevolge nuttig voor al zijn gebreken. De bloemen die daarna uitkomen openen het buitenste velletje wat vrij veel op het bekkeneel lijkt als ook het zaad wat daarna als een bliksem uit zijn hauwen barst verdrijft de vallende ziekte.

De plompen lijken mede op het hoofd wiens hete ziekten ze ook helpen.

Slaapbol of maankop heeft zijn naam naar de vorm van het hoofd en zijn geschikt voor hoofdpijn en in verschillende ziekten om het hoofd in rust te brengen.

De tekening van het hoofd en van het haar is in de sponsjes of dat harige, zachte gewas wat in het midden van de doornen soms aan de wilde roos soms groeit, het verwekt mede de slaap en wordt daarom in Hoogduitse letters Schlaf, en Schlafassel in Duitsland genoemd, als de as van die met honing vermengd is belet dit het uitvallen van het haar zoals Plinius getuigt in 25. Nat.2. Waartoe om dezelfde reden mede doen de wollige haartjes van lisdodden van rietveders en wegdistel, de wolligheid die aan de kwee groeit, het boommos, Venushaar of (wat we in zijn plaats gebruiken) steenruit, en alle andere zogenaamde haarkruiden.

De bloemen van ogentroost, havikskruid, (zo genoemd omdat de haviken of valken het tegen hun slecht zien gebruiken) ganzerik of zilverkruid, goudsbloemen, Anemone, moederkruid en sterrenkruid hebben enige gelijkenis met de oogappel en zijn derhalve als hun sap in de ogen gedruppeld wordt zeer goed tegen slecht zien en andere gebreken van de ogen.

Mansoren hebben naar de gelijkenis van de bladeren hun naam. Het konserf van hun bloemen is goed om het gehoor en het geheugen te versterken.

De gom die uit de struiken van vlier vloeit en vlieroor of Judasoor genoemd wordt (omdat men meent dat Judas aan een vlierboom verhangen is, wat zeer anders verstaan wordt door de hoog geleerden heer Heinsius in zijn H. Oefeningen op het N. Testament) is geschikt tegen alle gezwellen van het oor.

Muizenoor doodt de oorwormen.

De bladeren van varkensbrood hebben grote gelijkenis met de oren en de wortels helpen tegen het tuiten en de doofheid.

Slakken met lange oortjes worden gekookt in water met zout, dan afgeschuimd en gedroogd, daarna geweekt in olie van amber en overgehaald. De olie die daar uit druipt is zeer goed voor de doofheid.

Munt vertoont met zijn ruw en langwerpig blad de gedaante van de neus en laat met zijn sap de verloren reuk weder komen.

Muurpeper heeft de tekening van het tandvlees en wordt daardoor goed gebruik als die door de scheurbuik bedorven wordt.

Het zaadhuisje van bilzekruid lijkt op een kies en de uitgeperste olie of het afkooksel in azijn gedaan en daarmee gespoeld stilt de tandpijn, zo doen ook de paardenbloemen die in het Latijn Dentes leonis of leeuwentanden heten als mede Dentaria of tandviolen.

Varen wortels die als tanden over elkaar liggen stillen de pijn van de tanden en maken die vast en zijn nuttig in de scheurbuik. Hetzelfde doen de kernen van granaatappels

Dennenappels hebben grote gelijkenis met de voortanden wiens bladeren in azijn gekookt worden de tandpijn verzachten.

Hertstong of Bistorta, hondstong of Cynoglossum lijken met hun langwerpige bladeren op een tong en zijn zeer geschikt tot gorgelwater om de gezwollen en ontstoken tong, amandelen en andere delen van de mond te helpen.

Halskruid, die de naam ook voert in het Grieks en Latijn naar de gelijkenis die zijn klokachtige bloem (daarom mede Campanula genoemd) heeft met de keel, brengt vanwege die gelijkenis grote hulp, schrijft Lobel, zowel inwendig als uitwendig aan de keel die gezwollen, opgewreven of verveld is als men daarvan een gorgelwater, pap, of stoving maakt. Wat ook strekt voor de gezwollen en ontstoken amandelen, als mede voor de huig waardoor het Uvularia genoemd wordt naar Uvula, dat is net lelletje wat in de huig (120) te lang hangt. Wintergroen (dat ’s winters en zomers groen is) heeft dezelfde gelijkenis en kracht.

Longenkruid of Onze Vrouwe melkkruid, steenlongenkruid en waalwortel zijn wonderbaarlijk goed volgens de gelijkenis van hun bladeren voor de gebreken van de longen, zelfs ook de tering, als mede zijn de sponsachtige die overvloed hebben van luchtige warmte, (zoals de longen) en ruw zijn als boommos, de soorten van wolkruid die, omdat ze vol lucht zijn, de longen, slagaderen en de hersens zelf toegeëigend worden en derhalve veel bekwamer vallen voor de tering om de borst te zuiveren en de zinkingen te beletten dan de siropen die daarvoor in het gebruik zijn.

Citroenen, oranje, kwee, granaatappels en citroenkruid hebben allen grote gelijkenis met het hart en hebben dientengevolge een bijzondere kracht om die en zelfs ook door hun reuk te versterken.

Edel leverkruid heeft bladeren als een groot klaverblad die daarmee de lever uitbeelden wiens zwakte uit hitte ze te baat komt. Waartoe mede strekt het steenleverkruid. De peren zijn ook om dezelfde gelijkenis de lever nuttig.

Hertstong of Phyllitis als ook steenvaren of miltkruid om de gelijkenis die ze hebben in hun lange bladeren met de milt, ontdoen en openen haar verstopping.

Gember, de wortel van Angelica, ui en knoflook hebben de tekens van een koude maag te verwarmen.

Het draaien van de darmen volgen hop, winde, klimop en bitterzoet wiens afkooksel bijzonder nuttig is voor het koliek.

Er is niets dat beter op de nieren lijkt als de Turkse boontjes die strekken om haar kracht te vermeerderen.

Krieken over zee, ook Vesicaria of blaaskruid naar de gelijkenis zo genoemd, zetten het water en nierstenen af.

Kalfsvoet en speerwortel krijgen tussen hun bladeren een steel van omtrent een zeventien cm hoog die een langwerpig omwindsel voortbrengt die als een schede wijd open staat waaruit het midden een langachtig dodje voortkomt, wiens wortelen met wijn gedronken worden en begeerlijkheid verwekken om dergelijk gereedschap in het werk te stellen, net als mede doen de duivelseieren of zeekampernoelie, dat is Phallus die beschreven is door de hoog geleerde dr. Adriaan de Jonge van Hoorn.

De satyrs zijn bij de oude heidenen voor veldgoden gehouden geweest die gans onkuis en ritsig waren, waarom de kruiden die daartoe strekken en trekken Satyria genoemd worden naar de gelijkenis van hun twee ronde worteltjes klootjeskruid heten. Welke worteltjes, naast de aardnoten die het vetste van het land roven, hetzelfde wederom besteden. Zo doen ook bieslook, leliewortels en bonen, waarom de laatste wel gemakkelijk door de wijsgerige Pythagoras aan zijn leerlingen verboden werd. Ziet Agell.in 4. Noct, 11. Het bonenmeel wordt mede geschikt gelegd op de zwellingen van het lid

Ronde Aristolochia heeft de gedaante van de baarmoeder en helpt die in de verlossing en zuivert zoals de savelboom ook doet vanwege gelijkenis die hij heeft met de baarmoederaderen.

Navelkruid met zijn ronde en holle bladertjes, die veel op de navel lijkt, (waarin sommige de plaats van geilheid stellen) is geschikt (zoals Dioscorides schrijft) om de gesloten en beklemde roede los te maken.

Handen en voeten worden toegeschreven sanikel, wonderboom of mollenkruid, die in de apotheek naar het Frans en Engels met de naam van Palma Christi bekend is hebben grote kracht tegen de jicht in handen en voeten, als ook Colchicum die de vochtigheden uit de gewrichten trekt en gelijkenis heeft met de knobbelen die daarop komen.

Paardenstaart en varenwijfje hebben de tekens van de ruggengraat en genezen de pijn die daar valt, als mede sciatica of heuppijn. (heupjicht)

Weegbree vertoont de gelijkenis van aderen en zenuwen, net als ook savelboom en komen dientengevolge haar gebreken te hulp.

Hypericum of St. Janskruid, die bij de apotheken Perforata genoemd wordt omdat de bladeren vol kleine gaatjes zijn opent het de onaanzienlijke gaatjes van de huid en drijft daardoor het zweet uit.

Dit is vanwege de gelijkenis met de delen van ons lichaam, nu volgt die van de ziekten en gebreken.

6. Meibloempjes of lelietjes der dalen hangen als druppels en zijn dientengevolge geschikt voor de zinkingen en andere hoofdziekten die daaruit ontstaan.

De half maanvormige steen die boven het oog van de karper groeit wordt geprezen in de popelsie die aankomt met trekking van de spieren die boven de ogen zijn.

Al hetgeen den steen afdrijft is meestal met enige stenige gedaante getekend zoals de steen uit een mensenblaas, uit een spons, lynxsteen, Joodse steen, keien, mispelstenen, Jujubestenen, kernen van perzikstenen, van kersenstenen, steenzaad of parelkruid, kreeftsogen, Cicers, jeneverbessen, krieken over zee, zwarte aalbessen, aardbeien, braambessen, framboosbessen en ui.

Zonnedauw of lopigkruid heeft de tekening van kanker als mede maankruid waarmee Carrichter schrijft alle kankers in de borst genezen te hebben. (121)

De wortelen van kweek lijken zeer goed op de wormen van de kinderen die daarom ook haar afkooksel kan doden en afjagen. Ik moet hier tussen beide invoegen een klucht van zeker kwakzalver die ik in de apotheek vond en vroeg wat ze in hun wormkoek deden, waarop hij antwoordde dat er niet beter was dan het gewone wormkruid of zeewaarzaad (dat hij daar kocht) maar dat zij in het begin toen ze overkwamen het daarin lieten bakken en tenslotte maar enkel koek verkochten. Daarna werd gevraagd hoe ze terstond aan zoveel wormen kwamen, zei hij dat sommige hier en daar lieten zoeken en ook enige in hun glazen hadden die van wit was gemaakt waren die uit de echte niet te herkennen waren, maar dat die stil moesten staan. Dan als ze de glazen draaiden en riepen, ‘hier zijn ze met honderd duizend hoofden’, dat zulks graswortels waren. Hetzelfde doen ze ook met de wortels van krabbenklauw.

In de holte van de knoppen van de rozen vindt men sommige witte meluwen of kleine wormpjes die gedroogd en gepoederd worden en zeer nuttig voor de wormen gebruikt worden.

Agaricus en dergelijke aanwas van bomen geneest de aanwas van onze leden.

Voor de scherpe en stekende pijn worden nuttig gebruikt kruiden die stekende bladeren hebben zoals jenever, Ruscus en alle soorten van distel.

Kruiden met knobbelige wortels worden nuttig gebruikt tegen knobbels en zwellen zoals Scrophularia die zo genoemd is omdat het de klieren in de hals of kropzweren (Scrophulae geheten) kan helpen. Heet ook groot speenkruid om dezelfde reden. Waartoe niet minder kracht heeft kleine gouwe die ook klein speenkruid heet, niet alleen van buiten opgelegd of er mee gestoofd, maar zelfs ook in de kleren gedragen. Tegen hetzelfde worden nuttig gehouden kleine speerwortel, witte leliewortel, ui, knoflook.

Kruiden, die doorboord zijn of de gedaante hebben van een zaag, bijl, pijl of iets anders dat kwetsen kan, helen de wonden zoals St. Janskruid, doorwas, klein maankruid, sanikel, betonie, ooievaarsbek, duizendblad, Agrimonia, Alchemilla, heidens wondkruid, Serrulata of zaagachtig kruid, Securidaca of bijlkruid, het paardijzer, waterruiterskruid of krabbenklauw. Hetzelfde doen ook alle kruiden die een lang en klevend sap hebben als mede die gom en hars uitgeven zoals waalwortel, heemstwortel, Fabaria of Crassula major die in Hoogduitsland daarom Wundt-kraut genoemd wordt, Aloë, Myrrha, drakenbloed, terebint, mastiek, gom Elemi en Sarcocolla.

Kruiden met vlekkige en schubachtige bladeren verbeteren het schurft en ander vuil zeer zoals Scabiosa, duivelsbeet, patich, groot speenkruid, varen, boomvaren, perzikkruid, hertstong en savelboom. Zo doen ook de mazelen en andere vlekken van de huid uitslaan als raapzaad en linzen omdat ze op die lijken.

Kruiden die op slangen, schorpioenen of enige andere vergiftige beesten lijken genezen hun beten zoals adderkruid of slangenkruid, slangenhoofd, adderstong, schorpioenkruid en veel andere die ik niet verhaal omdat ze ons weinig te pas komen.

En dit is vanwege de tekening van de kruiden die geheel anders opgenomen wordt door Quercetanus, geneesmeester van Hendrik de IV, een heer die de kunst en de geneesmiddelen goed gediend heeft. Die verstaat bij de inwendige tekening niet die bijzondere plaats van kleur, vorm of maaksel, maar het onderzoek van de krachten uit drie beginselen (waaruit de alchimisten zeggen dat alles ontstaat) zout, zwavel en kwikzilver. Want hij zegt dat de smaak van het zout komt, de reuk van het zwavel en de kleur van beide, maar vooral van het kwikzilver en dat derhalve de kruiden hierin anders en anders gesteld zijn nadat ze meer van het ene en minder van het andere hebben.

7. Nu al is het dat de tekens uit de gelijkenis te trekken voor een nietige lering gehouden wordt door dr. Dodonaeus en dr. Spiegel, ja ook dat Libavius wel durft te zeggen dat het bij toeval komt als de dingen met hun uiterlijke gedaante overeen stemmen is evenwel zulks in het minste niet te verwerpen. Want de uiterlijke gedaante is de kruiden niet bij toeval ontstaan, maar door diegene die alles geschapen heeft is het niet tevergeefs en zonder reden ingestort. En al is het dat ons die onbekend zijn als mede wat de gedaante en de kleur in vele kruiden betekenen daarom is de zaak niet minder terwijl wij wel moeten bekennen noch weinig te weten van hetgeen noch te weten staat. Zeer goed zei de oudvader Lactantius dat niemand behoeft te denken alles te weten wat Goddelijk is, noch niet geheel te weten wat beestachtig is, maar dat er wat tussen beide is voor de mens, te weten een wetenschap die met onwetendheid vermengd is. Vele lieden ontkennen al hetgeen ze niet begrijpen, net als of de waarheid bij hen aan onverstand gebonden is. Wij bevinden gewoonlijk dat uit het uiterlijk wezen wel geoordeeld kan worden van iemands aard, genegenheid en manieren, daarvan is het spreekwoord, ‘wacht u voor diegene die God getekend heeft’. Thersites wordt bij de poëet Homerus beschreven voor de lelijkste van al diegene die voor Troje trokken en draagt in zo’n lichaam zo’n ziel. Zo spreekt de poëet Martialis ook van Zoilus die mede een grote spotter was:

‘Crine ruber, niger ore, brevis pede, lumine laesus, rem magnam praesats, zoile, si bonus es’.

Zo wordt iemand die bruine en wat ingevallen ogen heeft, net als een leeuw, beoordeeld sterk en moedig te wezen. Die grote, heldere, grauwe en straffe heeft wordt gehouden voor straf, wreed en roofachtig, net als de beren en wolven. En die gelijkerwijze net als de (122) leeuw een ruige borst heeft, daarvan wordt geloofd dat hij heet gebakerd is, die wild haar in de neus te hebben en die ruige benen hebben omdat ze daarin op de bokken lijken zouden geil zijn. Een gek, zonder dat hij iets geks spreekt of doet, is gemakkelijk aan zijn wezen te herkennen. Toen vorige week zeker heer door de stad onthaald werd vroeg zijn edelachtbare mij naar een van de schepenen die mede aan de tafel zat wie dat was en niet tegenstaande hij bij zijn edelachtbare onbekend was oordeelde niettemin uit het uiterlijke zo van zijn manieren en genegenheden dat niemand die hem van jongs af aan gekend had daarvan een betere beschrijving zou kunnen geven. Eveneens weten ook herders, jagers, ruiters en vogelaars uiterlijk te zien hoe de dieren waar mee ze omgaan inwendig geaard zijn. Dergelijke tekens zijn de kruiden zonder twijfel ingeprent. Men zegt dat dromen is bedrog, maar zo uit de dromen (die wij maar achten voor dromen, dat is flauwe kul) door gelijkenis de waarheid voorzegt kan worden, waarom zal men hetzelfde niet aannemen van de kruiden die altijd op dezelfde manier wederom komen? De droom van de schenker dat de wijngaard drie takken uitgeschoten had en dat hij de wijn daaruit geperst aan Farao schonk, legde Jozef uit tot ontslag van zijn gevangenis en herstelling in zijn vorig ambt. En hij voorspelde de bakker dat hij hangen zou, Gen. 40 omdat hij gedroomd had een broodkorf op het hoofd te dragen waar de vogels uit kwamen te pikken net zoals ze gewoon waren om de gehangene in het hoofd te pikken. Om dezelfde gelijkenis kon hij oordelen uit de droom van Farao dat de zeven vette en magere beesten zoveel vruchtbare en schrale jaren betekenden, Gen. 41. Zodanige dromen zouden veel verteld kunnen worden, dan uit die drie is genoeg te zien dat ook in de dromen de gelijkenis teken geeft van waarheid. Hetzelfde kan in de kruiden nauwelijks ontkend worden omdat ook bij de geneesmeesters die van deze tekening niets geweten hebben door lange ervaring ondervonden is dat vele kruiden voor de delen wiens gelijkenis ze dragen nuttig en geschikt zijn. Bijvoorbeeld pioen en papaver, zoals gezegd is, voor het hoofd en de hersens, de haarkruiden voor de gebreken van het haar, varen wortels van de tandpijn, citroenen voor het hart, boommos voor de longen, hertstong en steenvaren voor de milt, ronde Aristolochia voor de baarmoeder, krieken over zee voor de blaas, steenzaad voor de steen en veel andere van diegene die hiervoor verhaald zijn.

8. Dan net als er in de ziekten een teken geen zekerheid geeft, maar als vele tezamen komen, bijvoorbeeld noch hoest alleen, noch bloedige fluimen, noch korte adem, noch koorts, noch stekende zijdepijn, noch harde pols, noch niet kunnen liggen op de goede zijde elk op zich geen zijdepijn aan wijzen, maar wel als ze allen of de meeste bij elkaar zijn, op dezelfde manier moet men niet staan op een teken om daaruit te oordelen van de krachten van de kruiden, maar als er veel over een komen. Bijvoorbeeld, notenmuskaat is sterk van reuk en smaak, geelachtig van kleur en heeft de tekening van het hoofd, waaruit wel af te leiden is dat ze goed moet wezen in de koude gebreken van de hersens. Want niemand moet zo slecht zijn als hij weet dat er iets goed is voor enig deel van ons lichaam dat hij die zonder onderscheid, zoals de onwetende, zou ingeven in hete of koude gebreken. Dan hier is vooral nodig de ervaring, want de enkele reden zal vaak iets schijnen toe te staan wat daarna in de ondervinding anders uitvalt. Dat ziet men vooral bij de alchimisten die hun nieuwe geneesmiddelen wonderbare krachten toeschrijven, maar als die hoogdravende vlerken aan de zon van ervaring raken, dan smelten ze en schieten met Icarus een duiker. Verder, zoals alle kunsten en alle werken door dagelijks gebruik en steeds oefenen bevorderd worden, zoals Vegetius wel schrijft, zo bestaat de ervaring ook niet in hetgeen twee a drie maal, maar in hetgeen vaak ondervonden en waar goed op gelet is. Wat aankomt op het geneesmiddel en het lichaam. In het geneesmiddel moet gelet worden op de hoeveelheid, het wezen, hoedanigheid of het op zijn eigen plaats gegroeid en op zijn tijd geplukt is. Hierom zou het wel nodig zijn dat alle geneesmeesters (hoewel de meeste hiermee zich weinig bemoeien) de kruiden zelf kennen, want anders zijn ze net als de omroepers die een verloren kind omroepen met de tekens die hen door de anderen verteld zijn en wat ze zelf, al stond het voor hun, niet eens zouden herkennen zoals Galenus deze gelijkenis gebruikt in 6 Simple alwaar hij zodanige ook geschikt vergelijkt bij schippers uit de boeken. Nu de krachten moeten genomen worden niet naar de anderen, maar alleen naar het menselijke lichaam, want wat anderen niet beschadigt, dat zou voor een mens vergiftig kunnen wezen. En zoiets moet ook gebeuren met een kruid apart, want anders, als er veel bijeen waren, dan zou men niet kunnen weten welke van hen de genezing gewrocht had. Moet ook gedaan worden volgens de raad van Avicenna (omdat in gezonde de geneesmiddelen niet alleen onnuttig, maar ook schadelijk zijn) in de zieken en in een enkel en ongemengd gebrek. Net zoals iemand met een verstopte lever de koorts heeft, in zo’n geval zou men van de cichorei de echte proef niet kunnen nemen of hij heet of koud was. Want laat het gebeuren dat de koorts achterwege blijft, dan weet men noch niet of de cichorei zulks gedaan heeft met verkoelen of met openen van de verstopping. Zodat er hier ook op gelet moet worden of enig geneesmiddel iets van eerste en echt (123) uitwerkt of door iets anders en bij toeval. Men ziet ook dat sommige geneesmiddelen tot iets anders gebruikt worden en per toeval ons een andere werking leert waarvan Plinius vele voorbeelden heeft in zijn ‘Natuurlijke historie’. Zo schrijft Galenus dat een melaatse die wijn dronk waar bij toeval een adder ingekropen en gesmoord was van zijn melaatsheid genezen was. Waartoe zulks daarna veel in gebruik is gekomen. Dat net als dergelijke veel voorkomt ook opgemerkt, onthouden en beschreven wordt men van veel krachten van de kruiden en andere middelen zou weten die nu geheel onbekend zijn.

Het V. Capittel.

1. Inlantsche Kruyden voor het Hooft, Oogen, Ooren, Tanden, Keel,

2. Borst, ende Longen,

3. Herte,

4. Maegh, ende Dermen,

5. Lever,

6. Milt,

7. Nieren, ende Blaes,

8. Lijf-moeder,

9. Lidtmaten,

10. Geswellen,

11. Wondt-kruyden.

Nu genomen de verhaelde Merck-teyckenen en gingen altijt (’t welck wy oock niet en seggen, want dan zoude het wel licht zijn, aen de kennisse der Kruyden te komen) niet vast, soo en soude even-wel ons voorstel daeromme niet te minder vast gaen over ’t gebruyck van ons Inlantsche Kruyden: dewijl de meeste al over lange tijt versocht, en bekent zijn, hoe-wel niet soo volkomentlijck, of daer valt noch vry wat by te doen. Om tegenwoordigh een prouf daer van te geven, soo sullen wy de selve over de voornaemste Deelen en Gebreken alleen met haer namen bedeelen.

1. Voor het HOOFT, ende ’t verstercken der Herssenen, als oock om de Sinckingen te beletten, zijn dienstig Honts-tonge, Yser-kruyt, Linde-bloessem, Mey-bloemkens, Pensée, Witte Plompen; en de Hooft-pijn wert verlicht door rooden Heul, ofte Koren-rosen, en Bilsen-kruyt.

Quade OOGEN werden geholpen door Braem-bladeren, Ende-kroost, Havicx-kruyt, Gele-violetten, Meliloten, Mey-bloemkens, Oogen-troost, Rogge-bloemen, Stinckende-gouwe.

Voor de OOREN zijn Beeren-klauw, Kleef-kruyt, Melilote, Muer, Onderhave, Oyevaers-beck met den knobbelachtigen wortel

Tot de TANDEN helpen eenige de pijn verdrijven, eenige de losse vast maken van de volgende, Bilsen-kruyt, Braem-scheuten, Ganserick, Prangh-wortel, wilde Pastinaken, Vijf-vinger-kruyt, Weeghbre, Wolfs-melck.

De KEEL wert gebetert door Bramen, Duyvels-beet, Hals-kruyt, Heer-moes, swarte Iacea, Iudas-ooren, Yser-kruydt, Keel-kruydt ofte Mont-hout, Penningh-kruydt.

2. BORST, en LONGEN suyveren, en genesen de Teeringe, Aerd-noten, Broe-netelen, Caryophyllate, Claveren-zaet, water-Claveren, Clissen-kruyt, Cleef-kruyt, Coren-rosen, Duyvels-bete, Hoef-bladeren, Longen-kruyt, Malrove, Onderhave, Pensée, Scabiuese, Seep-kruyt, Steen-ruyte, water Speer-wortel, Water-loock, Wael-wortel.

3. Om het HERTE te stercken zijn bequaem gevonden Herte-gespan, Mey-bloemkens, Robrechts-kruyt, Slangen-kruyt.

4.Voor de MAEGH zijn Alssen, Angelica, Bruyn-heylige, Cruys-wortel, ofte Cruys-kruyt, Gras van Parnasse, Havicks-kruyt, water-Peper, Rakette, Zee-porceleyne, die in-geleyt, lust tot eten verweckt.

De DERMEN werden geholpen in alderhande Buyck-loop, door Aerd-noten, Donder-baert, Eycken, Fonteyn-kruyt, Ganse-rick, Geruwe, Hasen-pootkens, Krake-besyen, Lisch, Nagel-kruyt, Partike, Paerde-staert, Penning-kruyt, Reynette ofte Geyten-baert, Robrechts-kruyt, Steen-longen-kruyt, onrijpe Stekel-besien, Teskens-kruyt, Verckens-gras, Weeghbre, Water-Weeghbre, Wederick.

In Colijck door Beemd-klaveren, Camille, Ganserick, Heyde, Yser-kruyt, Melde, Meliloten, Meester-wortel.

In Scheursel met Donsen (de reden van Lobel en doen hier niet tegen) Ende-kroost, Heer-moes (al of men seyde Heel-moes) Knawel, Sene-groen, Steen-ruyte, Valeriane, Wael-wortel, Water-eppe.

Voor de Wormen dienen Alssen, Cruys-wortel, saet van Hoppe, Gras-wortels, wortels van Ledt-gras, Negel-bloemen, Pestilenty-wortel, Reyn-vaer, kleyne Santorye, Varen-wortels.

Voor het Speen zijn Een bladt, Eeren-prijs, Keyckens, groot ende kleyn Speen-kruydt, Water-loock.

5. Tot Verstoptheyt, Gele-sucht, Water, ende andere gebreken van de LEVER zijn bequaem bevonden Agrimonye, Alfs-rancke, Beeren-klauw, Bingel-kruydt, Boelkens-kruydt, water-Boelkens-kruydt, Brem, Caryophyalate, Conyza, Eeren-prijs, Stinckende Gouwe, Havicx-kruydt, Helleborine, Hoppe, Innettekens, water-Klaveren, Lever-kruydt, Motten-kruydt, Onderhave, Paerde-bloemen, kleyne Santorye, Sene-groen, Seep-kruyt, Vlier, witte Wijngaert, Zee-winde, ofte Zautenelle.

6. Om de MILT te ontdoen ende het grof bloedt daer in te bereyden, dienen Brem, Boter-bloemen, Duyve-kervel, Eeren-prijs, Gamanderlijn, Lepel-bladeren, Prangh-wortel, Robrechts-kruydt, kleyne Santorye, Seep-kruydt, Splith, Varen, boom-Varen, Veyl, Vijf-vinger-kruydt, Water-eppe.

7. Om de NIEREN, ende BLAES te suyveren, ende het Water, ende Graveel af te setten, hebben, langh ende dickwils versochte kracht, Aerd-mosch, Beke-boom, Bingel-kruydt, Boter-bloemen, Braem-besyen, Brem, Broe-netelen, Camille, Clissen-kruyts-zaet, Conyza, Cruys-distel, Cruys-kruyt, Distel onser Vrouwen, Botter-bloemen, Duyven-voet, Eeren-prijs, Glas-kruyt (124) stinckende Gouwe, Hadigh, Herte gespan, Hoppe, Yser-kruydt, Ledt-gras, Loock sonder Loock, water-loock, Maluwe, witte Maluwe, Negel-bloemen, Onder-have, wilde Pastinaken, Pestilenty-wortel, gele Plompen, Prang-wortel, Quendel, Radijs, Rakette, Riet-wortel, Robrechts-kruyt, Salomons-zegel, wilde Savye, Spurye, Steen-ruyte, Steen-zaet, Valeriane, Veyl, Verckens-gras, Vitsen, wilt Vlas, Water-eppe, Water-kersse, Zee-porceleyne.

8. De opstijgende LYF-MOEDER gaet neder met zaet van Loock sonder Loock, de Stonden, die opgestopt zijn, werden verweckt, en den swaren Arbeydt verlicht, door Byvoet, Bruyn-heyligh, Catte-kruyt, Conyza, Cruys-kruyt, Distel onser vrouwen, Gele-violetten, Herte-gespan, S. Ians kruyt, Malrove, Mater ofte Moeder-kruyt, Mee-krappe, Negel-bloemen, Padde-bloemen, wilde Pastinaken, Pestilenty-wortel, Quendel, Riet-wortels, Salomons-zegel, kleyne Santorye, wilde Savye, Valeriane, Water-eppe, Waterloock. De overvloedige stortingh der selver wert gestelpt, ende de Lijf-moeder versterckt met Aerd-noten, Beemd-klaveren, Bilsen-kruyt, Boom-mosch, Eycken, Ganserick, Geruwe, Lisch, Partike, Penningh-kruyt, Peerde-staert, Ruer-kruyt, groot en kleyn Steen-longe-kruyt, onrijpe Stekel-besyen, Teskens-kruyt, Verckens-gras, Wael-wortel, Wal-stroo, Wederick, Water-weederick, Water weeghbre, saet van Witte Maluwe.

9 In de uyterste LIDTMATEN genesen het Fledercijn, en andere Sieckten, Byvoet (het welck seer gepresen wert in Bier, ofte Zee-water gekoockt, van Dr. Iason van Praeg, in sijn 2. boeck van de onderhoudinge der Gesontheyt, Gerard, ofte Fledercijn-kruyt, Herts-hoey, Madelieven, Onderhave, Verckens-broot, wortelen van Witte-wijngaert.

10. De GESWELLEN werden versacht, ontdaen, verdwenen, ofte gerijpt, onder ontallicke, door Alssen, Bingel-kruyt, Boonen-meel, Clissen-kruyt, Glas-kruyt, Maluwe, Quendel, Seep-kruyt, Speen-kruyt, Weedt: oock werme Koe-mis, die mede sonderlinge dienstigh bevonden wert selver in de Rose: gelijck door andere hoedanigheyt Robrechts-kruyt, Weeghbre, &c.

11. Om de vuyle en veroudere Sweringen te suyveren, en de open WONDEN toe te heelen, strecken Adders-tonge, Beeck-schuym, Brem-rape, Bruynelle, Bruyn-heylige, Clissen-kruyt, Crabben-klauw, Cruys-wortel, Docke-bladeren, Een-bladt, Eeren-prijs, Fonteyn kruyt, Geruw, Glas-kruyt, Guychel-heyl, manneken, en wijfken, Herts-hoey, S. Iacob-kruydt, S. Ians-kruydt, Yser-kruyt, Kleef-kruyt, Ledt-gras, Madelieven, Maen-kruyt, swarte Malroven, Mee-krappe, Onder-have, Paerde-staert, Penningh-kruyt, Persen-kruyt, groote Ratelen, Robrechts-kruyt, Rogge bloemen, Ruyr-kruyt, Salomons-segel, kleyne Santorye, Sene-groen, Stinckende gouwe, Thalictrum, Varen, Veyl, Velt-ajuyn, Wael-wortel, Water-boelkens-kruyt, Water-loock, Water-peper, Weeghbre, Winter-groen.

Onder dese zijn noch vele, die tot andere, ende bysondere Sieckten, en Gebreken merckelicken dienst doen, waer van, als van noch veel andere, wy de gedaente, plaets, tijdt, aerdt, en krachten, daer nae wijdtloopigh zullen beschrijven. Wt het getal van de gemelte, en wel versochte is genoegh te sien dat ons Lant niet gebreckelick is van Kruyden. Wat Genees-meester isser, die soo veel verscheyde Wtheemsche in ’t gebruyck heeft? Isser wel eenen Apoteker, die tot dienst van de Siecken meerder gedwonge Kruyden in sijnen Hof aenhout, als in desen vryen en onbedwongen Hof uyt den aert van het lant sonder yemants toedoen van selfs opslaen, weligh groeyen, haer in-geboren krachten volkomentlick behouden, die sy de Sieckten, voor dewelcke sy in-gegeven werden, door haer natuyrlicke eygenschap bequaemelick, en met ongelijck meerder vordeel, (gelijck my de menighvuldige ondervindinge geleert heeft) wonderbaerlick aenbrengen? Waer mede dan wy nu meenen bewesen te hebben, dat het onnodigh is op een ander met soo veel kosten en gevaer te loopen soecken het gene, wy t’huys, ende beter hebben. Insonderheyt als by de Kruyden noch komt het gene onse Beesten geven, als Melck, Wey, Boter, Kaes, Honich, Morgh, Reusel, Gal, Mis, en andere, die elck haer bysondere en sonderlinge kracht hebben, hier nu elck in ’t bysonder, benevens de maniere van gebruycken, breeder te beschrijven.

Het V Kapittel.

1. Inlandse kruiden voor het hoofd, ogen, oren, tanden en keel.

2. Borst en longen.

3. Hart.

4. Maag en darmen.

5. Lever.

6. Milt.

7. Nieren en blaas.

8. Baarmoeder.

9. Ledematen.

10. Gezwellen.

11. Wondkruiden.

Nu waargenomen is dat de verhaalde merktekens niet altijd zeker zijn (wat we ook niet zeggen, want dan zou het wel gemakkelijk zijn om aan de kennis van de kruiden te komen) zou evenwel ons voorstel daarom niet minder zeker gaan over het gebruik van onze inlandse kruiden omdat de meeste al over lange tijd onderzocht en bekend zijn, hoewel niet zo volkomen of er valt noch behoorlijk wat bij te doen. Om tegenwoordig een proef daarvan te geven, zo zullen wij die over de voornaamste delen en gebreken alleen met hun namen bedelen.

1. Voor het HOOFD en het versterken van de hersens als ook om de zinkingen te beletten zijn nuttig hondstong, ijzerkruid, lindebloesem, meibloempjes, viool, witte plompen, de hoofdpijn wordt verlicht door rode heul of korenrozen en bilzekruid.

Kwade OGEN worden geholpen door braambladeren, eendenkroos, havikskruid, gele violette, melilote, meibloempjes, ogentroost, roggebloemen, stinkende gouwe.

Voor de OREN zijn berenklauw, kleefkruid, melilote, muur, hondsdraf, ooievaarsbek met de knobbelachtige wortel.

Tegen de TANDEN helpen enige de pijn te verdrijven en enige die de losse vast maken de volgende, bilzekruid, braamscheuten, ganzerik, prangwortel, wilde pastinaken, vijf vingerkruid, weegbree, wolfsmelk.

De KEEL wordt verbeterd door bramen, duivelsbeet, halskruid, heermoes, zwarte Jacea, Judasoren, ijzerkruid, keelkruid of Ligustrum, penningkruid.

2. BORST en LONGEN zuiveren en genezen de tering, aardnoten, brandnetels, Geum, klaverenzaad, Menyanthes, klissenkruid, kleefkruid, korenrozen, duivelsbeet, hoefbladeren, longenkruid, malrove, Glechoma, violen, Scabiosa, zeepkruid, steenruit, water speerwortel, waterlook, waalwortel.

3. Om het HART te versterken zijn geschikt gevonden hartgespan, meibloempjes, robertskruid, slangenkruid.

4. Voor de MAAG zijn alsem, Angelica, munt, kruiswortel of kruiskruid, gras van Parnassus, havikskruid, waterpeper, raket, zeepostelein die ingelegd lust tot eten verwekt.

De DARMEN worden geholpen in allerhande buikloop door aardnoten, donderbaard, eik, fonteinkruid, ganzerik, duizendblad, hazenpootjes, kraakbessen, lis, nagelkruid, kattenstaart, paardenstaart, penningkruid, reinette of geitenbaard, robertskruid, steenlongenkruid, onrijpe stekelbessen, tasjeskruid, varkensgras, weegbree, waterweegbree en wederik.

In koliek door beemdklaver, kamille, ganzerik, heide, ijzerkruid, melde, melilote en meesterwortel.

In breuken met dons (de reden van Lobel doet hier niets tegen) eendenkroos, heermoes (alsof men zei heelmoes) knawel, zenegroen, steenruit, valeriaan, waalwortel, watereppe.

Voor de wormen dienen alsem, kruiswortel, zaad van hop, graswortels, wortels van kweek, nagelbloemen, Petasites, reinvaarn, duizendguldenkruid, varenwortels.

Voor de aambeien zijn eenblad, ereprijs, anjers, groot en klein speenkruid, waterlook.

5. Tegen verstopping, geelzucht, water en voor andere gebreken van de LEVER zijn geschikt gevonden Agrimonia, bitterzoet, berenklauw, bingelkruid, Eupatorium, Bidens, brem, Geum, Conyza, ereprijs, stinkende Gouwe, havikskruid, Helleborine, hop, Silene, Menyanthes, leverkruid, mottenkruid, Glechoma, paardenbloemen, duizendguldenkruid, zenegroen, zeepkruid, vlier, witte wijngaard, zeewinde of sautenelle.

6. Om de MILT te openen en het grove bloed daarin te bereiden dienen brem, boterbloemen, duivenkervel, ereprijs, gamander, lepelbladeren, prangwortel, robertskruid, duizendguldenkruid, zeepkruid, split, varen, boomvaren, klimop, vijf vingerkruid, watereppe.

7. Om de NIEREN en BLAAS te zuiveren en het water en nierstenen af te zetten zijn lang en vaak onderzocht en hebben kracht, aardmos, bekeboom, (Veronica) bingelkruid, boterbloemen, braambessen, brem, brandnetels, kamille, klissenkruidzaad, conyza, kruisdistel, kruiskruid, onze vrouwen distel, boterbloemen, duivenvoet, ereprijs, glaskruid (124) stinkende gouwe, kruidvlier, hartgespan, hop, ijzerkruid, kweek, look zonder look, waterlook, maluwe, witte maluwe, nagelbloemen, Glechoma, wilde pastinaken, Petasites, gele plompen, prangwortel, Thymus, radijs, raket, rietwortel, robertskruid, Salomonszegel, wilde salie, spurrie, steenruit, steenzaad, valeriaan, klimop, varkensgras, vitsen, wild vlas, watereppe, waterkers, zeepostelein.

8. De opstijgende BAARMOEDER gaat neer met zaad van look zonder look, de stonden die opgestopt zijn worden verwekt en de verlossing verlicht door bijvoet, munt, kattenkruid, Conyza, kruiskruid, onze vrouwen distel, gele violen, hartgespan, St. Janskruid, malrove, mater of moederkruid, meekrap, nagelbloemen, paddenbloemen, wilde pastinaken, Petasites, Thymus, rietwortels, Salomonszegel, duizendguldenkruid, wilde salie, valeriaan, watereppe, waterlook. De overvloedige storting ervan wordt gestelpt en de baarmoeder versterkt met aardnoten, beemdklaver, bilzekruid, boommos, eik, ganzerik, duizendblad, lis, kattenstaart, penningkruid, paardenstaart, roerkruid, groot en klein steen longenkruid, onrijpe stekelbessen, tasjeskruid, varkensgras, waalwortel, walstro, wederik, waterwederik, waterweegbree, zaad van witte maluwe.

9 In de uiterste LEDEMATEN worden de jicht en andere ziekten genezen door bijvoet (wat zeer geprezen wordt in bier of zeewater gekookt door dr. Jason van Praag in zijn 2^de boek van het onderhoud van de gezondheid) zevenblad of fledercijnkruid, hertshooi, madelieven, Glechoma, varkensbrood en wortels van witte wijngaard.

10. De GEZWELLEN worden verzacht, ontdaan, verdwijnen of gerijpt onder ontelbare door alsem, bingelkruid, bonenmeel, klissenkruis, glaskruid, maluwe, Thymus, zeepkruid, speenkruid, wede, ook warme koemest, die mede bijzondere nuttig bevonden wordt zelfs in de roos zoals door andere hoedanigheid robertskruid, weegbree etc.

11. Om de vuile en verouderde zweren te zuiveren en de open WONDEN dicht te maken strekken adderstong, beekschuim, bremraap, bruinelle, munt, klissenkruid, krabbenklauw, kruiswortel, Petasites, eenblad, ereprijs, fonteinkruid, duizendblad, glaskruid, guichelheil, mannetje en wijfje, hertshooi, St. Jacobkruid, St. Janskruid, ijzerkruid, kleefkruid, kweek, madelieven, maankruid, zwarte malrove, meekrap, Glechoma, paardenstaart, penningkruid, perzikkruid, grote ratelen, robertskruid, roggebloemen, roerkruid, Salomonszegel, duizendguldenkruid, zenegroen, stinkende gouwe, Thalictrum, varen, klimop, Ornithogalum, waalwortel, Bidens, waterlook, waterpeper, weegbree, wintergroen.

Onder deze zijn noch vele die tegen andere en bijzondere ziekten en gebreken opmerkelijk dienst doen waarvan, als van noch veel anderen, wij de gedaante, plaats, tijd, aard en krachten daarna uitvoerig zullen beschrijven. Uit het getal van de vermelde en goed onderzochte is voldoende te zien dat ons land geen gebrek heeft aan kruiden. Welke geneesmeester is er die zoveel verschillende uitheemse in het gebruik heeft? Is er wel een apotheker die tot dienst van de zieken meer gedwongen kruiden in zijn hof houdt die in deze vrije on ongedwongen hof uit de aard van het land zonder iemands toedoen vanzelf opslaan, welig groeien en hun ingeboren krachten volkomen behouden die ze de ziekten, waarvoor ze ingegeven worden, door hun natuurlijke eigenschap beter en met duidelijk meer voordeel (zoals me de menigvuldige ondervinding geleerd heeft) wonderbaarlijk aanbrengen? Waarmee dan wij nu menen bewezen te hebben dat het onnodig is op een ander te zoeken met zoveel kosten en gevaar te lopen dan hetgeen we thuis en beter hebben. Vooral als bij de kruiden noch komt hetgeen onze beesten geven als melk, wei, boter, kaas, honing, merg, reuzel, gal, mest en andere die elk hun bijzondere en zonderlinge kracht hebben die hier nu elk apart, naast de manier van gebruik, uitvoeriger beschreven worden.

(125) Eenige Kort-bondige Spreucken

Uyt

HIPPOCRATES.

Eerste Boeck.

1.

Ons tijt is kort, de konste langh, En kans neemt vaerdich haren gangh, Oock heeft het proeven zijn gevaer, Al leefde yemand hondert jaer, En schoon men yet met oordeel doet, Noch vindmen dickmael tegenspoet: Dies moet niet slechts den Medicijn In als geset en wacker zijn: Maer oock de Krancken synen vrient En wie hem in syn Sieckten dient Heeft staegh te letten op het stuck Of hem genaeckt groot ongeluck. Dan noch al wat van buyten koomt Is hier oock nut te zijn geschroomt.

6.

Dit is van outs een wijs besluyt, In felle Sieckten vinnigh kruyt.

13.

Vraeght ymand, watter voor een Man Den honger best verdagen kan? Voor-eerst die na syn eynde gaet, Maer is dan noch in goeden staet. Daer na een die niet meer en wast, En schaet ‘et niet schoon dat hy vast: Maer ymand in syn jeugdigh bloedt, Lijt hinder als hy vasten moet. Dan kinders van een blijden geest Die schaet het vasten aldermeest.

Veel te vreten, langh te vasten, Is noyt goet voor jonge gasten, Wilje zijn in goeden staet, Houdt in beyd’de middelmaet.

In alle zieckten kort of langh Is best een sachten kamergangh.

Uyt het Tweede Boeck.

1.

Wanneer de slaep een mensch vermoeyt, Dat secht hem dat de Sieckte groeyt: Maer als de rust hem wel bekoomt Soo dient geen voorder leet geschroomt.

3.

Slaept ghy of waeckt ghy boven maet, De kunst die schat het beyde quaet. ’t Is beyde voor de leden quaet.

4.

Te luttel of te veel gevoedt, En dede noyt het Lichaem goedt.

5.

Voelt ghy vermoeytheyt aen het Lijf, Niet door de last van u bedrijf: Maer die als sonder oorsaeck koomt, ’t Is tijdt dat ghy voor Sieckte schroomt.

6.

Heeft ymant yet aen hand of voet, Dat wee aen yemand anders doet: Maer hem doch niet met al en quelt, Dien is het breyn gewis ontstelt.

7.

Soo ghy door loop van langen tijt Verswackt en gantsch verhongert zijt, Soo leert de reden lieve vrient Dat u een langhsaem voedsel dient: Maer leed ghy onlanghs hongers noot, Soo bijt dan veerdigh in het broot. U Maegh is best om metter spoedt, En niet om traegh te zijn gevoedt.

10.

Hoe meer ghy ’t onreyn Lichaem voedt, Hoe dat het u meer hinder doet. Die spijse geeft een Siecken vrient, Die maer gesonde lieden dient, Doet hinder aen den Siecken man, Daer hy een kloecken maten kan.

11.

Met Dranck verquickt veel eer het bloet, Als het door vaste spijse doet.

16.

Een Lijf door honger uytgeput, En is geen lust of moeyte nut. (126)

18.

Leert hier den aert van alle kost, Wat haest verteert wordt haest gelost.

20.

Die al sijn jonge dagen langh Is hardt in synen kamergangh, Die wordt ontrent den ouden dagh Veel weecker als hy voortijts plagh, En ghy die jongh hard-buyckigh waert, Krijght in ’t gemeen een sachter aert.

49.

Een oudt Mensch tot verdriet gewendt, Die leet en sweet en moeyte kendt, Draecht vry al beter synen last, Als eenigh jongh en weeldigh gast.

51.

Gesellen als het wesen moet Dat ghy geswackte deelen voet, En doet dat niet met snellen spoet, Want dat en was noyt yemandt goet.

Uyt het Vierde Boeck.

38.

Ontrent het deel daer yemandt sweet Is veel woonplaets van het leedt.

39.

Waer ’t heet of te bijster kout, Daer is ’t dat zich het quaet onthout.

43.

Een stage Koorts den derden dagh, Niet sachter als sy voormaels plagh, Sal naderhand niet stille staen: Maer plagh dan harder aen te gaen. Maer soose stilt dien eygen tijt, Soo is het quaed syn angel quijt.

83.

Die ’s nachts veel nats te loosen plagh, Heeft weynigh afgancks op den dagh.

Uyt het Vijfde Boeck.

2.

Wie na een Wonde stuypen lijdt, Die is ontrent syn leste tijdt.

3.

Als yemandt uyt een Wonde bloedt En dat in grooten overvloedt, En krijght dan kramp of schralen hick Dat hoort noyt Meester sonder schrick.

4.

Eerst Buyck-loop, Hick, of Kramp daer naer, Dat stelt het leven in gevaer.

5.

Wordt yemandt stom na gulsich suypen, En valt daer na in harde stuypen, Krijght hy geen Koorts dien eygen tijt, Soo is hy stracks het leven quijt.

7.

Een die met stuypen is gequelt, Wanneer hy weynigh jaren telt, Die brenght de Kunst gesontheyt aen: Maer soo die jaren hooger gaen, En dat hy komt tot vyfmael vyf, Dan zit de Doot hem op het lijf.

11.

Die Teringh heeft en hoest een wijl, En spouwt dan eenigh selsaem quijl, Valt dat in ’t vyer en stincket dan, Soo staet het slecht met onsen Man, En dat wort des te meer gelooft, Indien het hair valt uyt het hooft.

12.

Wie van de Teringh is gevat, Kryght hy den buyck-loop boven dat, Die make vry sijn Testament, Want wis syn tijdt die is volendt.

37.

Als aen een Vrouw die swanger gaet, De Borst in haest ter neder slaet; Hout vast, dat om dit ongeval De vrucht haer niet belacchen sal.

39.

Die noyt en baert, en niet en draeght, Maer is als noch een frissche Maeght: Heeft sy dan soch des niet-te-min, Soo houdt de jeught haer Stonden in.

Uyt het Vijfde Boeck.

42.

Die van een Soontje swanger gaet, Heeft veel een schoon en bly gelaet: Maer gaetse van een Meysien swaer, Soo is haer wesen niet te klaer. (127)

46.

Noyt prees ick al te vetten bruyt, Vermits het vet de moeder sluyt: U dient een schraelder, lieve vrient, Wilt ghy van kinders zijn gedient.

Uyt het Derde Boeck.

9.

Een koorts ontsteken in den herfst, Maeckt dickmael dat de mensche sterft: Maer sieckten in de lente-tijt, Die wordt men vry al lichter quijt.

Uyt het Seste Boeck.

15.

Als yemandt langh den af-ganck heeft, Hy dan ten lesten over-geeft, Die make staet uyt dit geval Dat hem den loop verlaten sal.

35.

Als yemandt swelt door water-sucht, En dat hy daer na bijster kucht, Gesellen maeckt dan vasten staet, Dat hy in post ter aerden gaet.

Uyt het Sevende Boeck.

14.

Is yemandt in ’t hooft gewondt, Hy dweept hem ’t breyn dien eygen stondt, Die worden haest sijn hooftsweer quijt, Want hy verhuyst in korten tijt.

15.

Als yemandt eerst heeft bloedt gespouwt, Soo dat hy namael wederhouwt, En datter daer na etter koomt, Soo worter eenigh quaet geschroomt.

18.

Als eenigh mensch langh heeft gewaeckt, Hy dan in dweepery geraeckt, Of van de stuypen is gequelt, Houdt dat hy na den grave snelt.

Uyt het Achtste Boeck.

18.

Wanneer de mensch sijn tijt besluyt Dan vlieght de ziel allencxkens uyt, En dan is ’t lichaem niet met al, Als vleesch, en bloedt, en snot, en gal.

Als een mensch begint te rasen, En sijn buyck wordt opgeblasen, En sijn nagels kout en blaeuw, Dan is ’t leven wonder flaeuw.

Horat. II. Sat. 3.

Indienje sieckte voelt, of ongewoone pijn, En blijft niet sonder hulp, maer roept den medecijn.

Ovid. I. De Remed. Amor.

De Sieckte doet te laet op sijn gesontheyt passen, Wanneer door langen tijt sijn kranckheyt is gewasschen.

Eurip. apud Stob.

Een die met goet beleyt de menschen wil genesen, Moet letten op het volck, en op haer innigh wesen. En op den aert van ’t landt daer in de Sieckte woont, Soo doende werdt de konst na rechten eysch getoont.

Ovid. I. de Ponto. 7.

Schoon dat een Medecijn den siecken mensch verlaet, En dat sijn flauwe puls bykans niet meer en slaet, De hoop gelijcken wel en laet haer niet verwinnen, Sy sweeft hem om het hert, en speelt hem in de sinnen.

Lucret. Lib. I.

Wanneer daer is een quelligh kint, Dat tot geen bitter is gezint, En daerom noyt een aelssem pil In sijnen mondt gedoogen wil, Soo gaet de sweege Medecijn En maeckt dan dat, met soeten schijn, Door suycker of door honich-raet, Het bitter kruydt na binnen gaet, En soo gebeurtet dat het kindt Sich door bedrogh genesen vindt.

125) Enige Kort bondige Spreuken

Uit

Eerste boek.

1.

‘Onze tijd is kort, de kunst lang en een kans neemt vaardig zijn gang, ook heeft het proeven zijn gevaar al leefde iemand honderd jaar en ofschoon men iets met oordeel doet, noch vindt men dikwijls tegenspoed. Dus moet niet slechts de dokter er in gezet wakker zijn. Maar ook de zieke, zijn vriend, en die hem in zijn ziekten dient moet steeds op het stuk letten of hem genaakt groot ongeluk. Dan noch al wat van buiten komt is hier ook nuttig te zijn geschroomd’.

6.

Dit is vanouds een wijs besluit, in felle ziekten een vinnig kruid.

13.

Vraagt iemand welke man de honger het best verdragen kan? Vooreerst die naar zijn einde gaat, maar is dan noch in goede staat. Daarna een die niet meer groeit schaadt het niet ofschoon dat hij vast. Maar iemand in zijn jeugdig bloed lijdt hinder als hij vasten moet. Dan kinderen van een blijde geest die schaadt het vasten allermeest.

Veel te vreten, lang te vasten is nooit goed voor jonge gasten, wil je in goede staat zijn, houdt in beide de middelmaat.

In alle ziekten, kort of lang is het beste een zachte kamergang.

Uit het tweede boek.

1.

Wanneer de slaap een mens vermoeit dat zegt hem dat de ziekte groeit. Maar als de rust hem wel bekomt dan dient geen verder leed geschroomd.

3.

Slaapt ge of waakt ge boven maat, de kunst die schat het beide kwaad. Het is beide voor de leden kwaad.

4.

Te weinig of te veel gegeten doet nooit het lichaam goed.

5.

Voelt ge vermoeidheid aan het lijf en niet door de last van uw bedrijf. Maar die zonder oorzaak komt is het tijd dat ge voor ziekte schroomt.

6.

Heeft iemand iets aan hand of voet dat wee aan iemand anders doet. Maar hem doch niet met geheel kwelt, die is het brein gewis ontsteld.

7.

Zo ge door de loop van lange tijd verzwakt en gans verhongerd bent dan leert de reden, lieve vriend, dat u een langzaam voedsel dient. Maar leed ge onlangs hongersnood, bijt dan vaardig in het brood. Uw maag is het beste om met spoed en niet om traag te worden gevoed.

10.

Hoe meer ge het onreine lichaam voedt, hoe dat het u meer hinder doet. Die spijs geeft aan een zieke vriend dat die maar gezonde lieden dient en doet hinder aan de zieke man, waar hij een kloeke maat kan.

11.

Met drank verkwikt veel eerder het bloed als het door vaste spijs doet.

16.

Een lijf door honger uitgeput is geen lust of moeite nuttig. (126)

18.

Leert hier de aard van alle kost, wat snel verteerd wordt snel gelost.

20.

Die al zijn jonge dagen lang hard is in zijn kamergang wordt omtrent de oude dag veel weker dan hij voortijds plag en gij die jong slecht ter toilet kon gaan, krijgt in het algemeen een zachtere aard.

49.

Een oud mens aan verdriet gewend en die leed, zweet en moeite kent draagt behoorlijk beter zijn last dan enig jonge en weelderige gast.

51.

Gezellen als het wezen moet dat gij verzwakte delen voedt doet dat niet met snelle spoed, want dat was nooit voor iemand goed.

Uit het vierde boek.

38.

Omtrent het deel waar iemand zweet is veel woonplaats van het leed.

39.

Waar het heet is of te bijster koud, daar is het dat zich het kwaad ophoudt.

43.

Een constante koorts de derde dag en niet zachter dan ze eerder was zal naderhand niet stil staan, maar plag dan harder aan te gaan. Maar zo ze stilt in die zelfde tijd, dan is het kwaad zijn angel kwijt.

83.

Die ’s nachts veel nats te lozen plag, heeft weinig afgang op de dag.

Uit het vijfde boek.

2.

Wie na een wond stuipen lijdt is omtrent zijn laatste tijd.

3.

Als iemand uit een wond bloedt en dat in grote overvloed en krijgt dan kramp of schrale hik, dat hoort een meester nooit zonder schrik.

4.

Eerst buikloop, hik of kramp daar na, dat stelt het leven in gevaar.

5.

Wordt iemand stom na gulzig zuipen en valt daarna in harde stuipen en krijgt hij geen koorts in diezelfde tijd, dan is hij straks het leven kwijt.

7.

Een die met stuipen is gekweld wanneer hij weinig jaren telt, die brengt de kunst gezondheid aan. Maar zo die jaren hoger gaan en totdat hij komt tot vijf maal vijf dan zit de dood hem op het lijf.

11.

Die tering heeft en hoest een wijl en spuwt dan enig zeldzaam kwijl, valt dat in het vuur en stinkt het dan, dan staat het slecht met onze man en dat wordt des te meer geloofd indien het haar valt uit het hoofd.

12.

Wie van de tering is gevat en krijgt hij de buikloop boven dat die maakt vrij zijn testament, want gewis zijn tijd die is voleind.

37.

Als aan een vrouw die zwanger gaat de borst in haast te neder slaat. Houdt vast dat om dit ongeval de vrucht haar niet uitlachen zal.

39.

Die nooit baart en niet draagt, maar is als noch een frisse maagd. Heeft ze dan desalniettemin zog, dan houdt de jeugd haar stonden in.

Uit het vijfde boek.

42.

Die van een zoontje zwanger gaat heeft vaak een schoon en blij gelaat. Maar gaat ze van een meisje zwaar, dan is haar wezen niet te helder. (127)

46.

Nooit prees ik al te vette bruid, vermits het vet de baarmoeder sluit. U dient een schraler, lieve vriend, wilt ge van kinderen zijn gediend.

Uit het derde boek.

9.

Een koorts ontstoken in de herfst maakt vaak dat de mens sterft. Maar ziekte in de lentetijd wordt men behoorlijk gemakkelijker kwijt.

Uit het zesde boek.

15.

Als iemand lang de afgang heeft en hij dan tenslotte overgeeft, die maakt staat uit dit geval dat hem de loop verlaten zal.

35.

Als iemand zwelt door waterzucht en dat hij daarna bijster kucht, gezellen maak dan vaste staat dat hij in kort ter aarde gaat.

Uit het zevende boek.

14.

Is iemand in het hoofd gewonden en dweept hij zich met het brein in dien eigen stonde, die wordt snel zijn hoofdzweer kwijt, want hij verhuist in korte tijd.

15.

Als iemand eerst bloed heeft gespuwd en dan dat hij namaal weerhoudt en dat er daarna etter komt, dan wordt er enig kwaad geschroomd.

18.

Als enig mens lang heeft gewaakt en hij dan in dweperij raakt of van de stuipen wordt gekweld, houdt in dat hij naar het graf snelt.

Uit het achtste boek.

18.

Wanneer de mens zijn tijd besluit, dan vliegt de ziel geleidelijk aan uit en dan is het lichaam niet anders dan vlees, bloed, snot en gal.

Als een mens begint te razen en zijn buik wordt opgeblazen en zijn nagels koud en blauw, dan is het leven wonder flauw.

Horatius in ‘II. Sat. 3’.

Indien je ziekte voelt of ongewone pijn, blijf niet zonder hulp, maar roep de dokter.

Ovidius in ‘I De Remed. Amor’.

De zieke doet te laat op zijn gezondheid passen wanneer door lange tijd zijn ziekte is gegroeid.

Euripides in ‘apud Stob’.

Een die met goed beleid de mensen wil genezen moet op het volk letten en op haar innig wezen. En op de aard van het land waarin de zieke woont, als men dat doet wordt de kunst naar echte eis getoond.

Ovidius in ‘I. de Ponto. 7’.

Ofschoon een dokter de zieke mens verlaat en dat zijn flauwe pols bijna niet meer slaat, de hoop blijft er wel en laat zich niet overwinnen, ze zweeft hem om het hart en speelt hem in de zinnen.

Lucretius in ‘Lib. I’.

Wanneer er een kwellend kind is dat geen bitter hebben wil en daarom nooit een alsempil in zijn mond gedogen wil, dan gaat de lepe dokter en maakt dan dat met zoete schijn door suiker of door honigraat het bittere kruid naar binnen gaat en zo gebeurt het dat het kind zich door bedrog genezen vindt.

HET

EERSTE BOECK,

Van de

SIECKTEN

DES

HOOFTS.

Het I. Capittel.

1. Redenen der benamingh van de sieckten,

2. Beschrijvinge van ’t HOOFT,

3. Sijn Gedaente,

4. Groote,

5. Gelegenheyt,

6. Maecksel,

7. Panne-vlies,

8. Panne,

9. Twee Herssen-vliesen,

10. Herssenen,

11. Haer verdeelingh,

12. Groeven,

13. Achterbreyn,

14. Ruggen-morch.

(1)

A en de gene, die alder-eerst de beginselen, en als de grondt-vesten van de Genees-konste gheleydt hebben, en is niet sonder reden de eere gelaten, om de ongewoonlijcke Gebreken by haer gevonden, oock onghehoorde namen te geven. Maer alsoo by haer niet als een rouwe en onbeschaefde kennisse van saken en was, soo hebbense voor de sieckten namen verdicht, niet van wegen de eygenschap der dingen: waer toe wy voornamelijck de Genesinge strecken: maer na het gene, dat eerst voor quam, gelijck wy sien dat op dese tijdt de Pocken verscheyde benamingen toegepast werden. Derhalven zijn sommige sieckten genaemt na het deel, datse besitten: te weten, Pleuris, Longen-sieckt, Colijck, Buyck-wee, Sciatica. Sommige nae haer oorsaeck, gelijck Melancholye, Graveel, Steen; De meeste, van eenigh uytmuntende toeval, als Vallende Sieckte, Popelsy, Beroertheyt. Sommige oock nae eenige uyterlijcke gelijckenis, als Cancker, Nacht-merry, Polypus, Speen, ’t Spit. By de volgende Medicijns ofte Genees-meesters, die de rouwe ervarentheydt van d’Oude beschaeft, en door ondersoeck, en bevindinge, de Konst met leeringe, tot meerder volmaecktheyt gebracht hebben, zijn evenwel, om door nieuwigheyt van woorden de Konste niet te verduysteren, de namen der sieckten, door lange tijdt gebruyckelijck zijnde, oock gebleven en behouden geweest. De welcke wy mede in onse tale sullen navolgen: en volgende de deelen onses lichaems, alle de gebreken der selviger kort en soo veel ons mogelijk is, bondig beschrijven, het begin nemende van het

(2) Hoofd, met welcken naem de Genees-meesters verstaen alle ’t gene met den Opper-top en het eerste Wervel-beentjen van den Hals beschreven wert. Hiervan sullen wy, al vorens tot sijn gebreken te komen, gaen beschrijven ’t gene hier toe noodigh is: te weten, sijn Gedaente, ofte geschapenheyt, Groote, Gelegentheyt, Maecksel, en bysondere Deelen.

(3) De gedaente is ofte Natuerlijck, ofte Onnatuerlijck. De Natuerlijcke moet wesen ront, wat langhwerpigh, voor en achter uytstekende, en ter zijden plat. Rondt, eerst om de ruymte, dewijl de Herssenen van de mensch veel zijn, en de ronde gedaente de ruymste is, en aldermeest kan bergen. Ten tweeden, om de sterckte, en soo licht niet beschadight te werden: dewijl dat ront is, geen hoecken, ofte eenige oneffenheyt en heeft. Ten derden, tot lichter beweginge, om dat het aen alle kanten te rasser, soude omgaen. De Platonische wijs-gerigen seggen, het Hooft ront geschapen te wesen, om dat het een woonplaets is van de Ziele, de welcke uyt den ronden Hemel ons ingestort is; behalven dat het edelste deel oock de edelste geschapenheyt toekomt. Dan al heeft het Hooft een ronde gedaente, soo en is ’t even-wel niet geheel ront, gelijck een bol, maer een weynigh langhwerpigh, om te bevangen de Herssenen en de By-herssenen, ofte Minder-breyn. Uytstekende voor, om de tepelachtige uytpuylinge; en achter, om ’t Minder-breyn. Is mede ter zijde plat, maer meest nae voren; soo, om dat den loop van het Ruggen-mergh veel dicker is, als de Zenuwen des Aengesichts; soo, om dat de Slaep-beenderen niet in de weeg (14) en zouden zijn aen de Oogen, alsse ter zijden omkijcken; ten lesten oock, om dat het achterste deel gelijck op den hals gewricht staen soude, alsoo het voorste om de beenderen van de Opper-kaeck swaerder is. Een onnatuerlijcke gedaente valt in grootheyt, ofte in schepping. In grootheyt, wanneer een Hooft al te groot ofte al te kleyn is. In scheppingh, wanneer het heel ront is sonder uytpuylinge, of scherp, ofte andersins van de gemeene loop des natuers afwijckende. Waer van breedt gehandelt wert by Hippocrates in sijn boeck van de Hooft-wonden, en de gene die daer over geschreven hebben, als onder andere d’Heer Professor Pauw zalr, mijn weerde meester.

(4) Het Hooft van een Mensch is grooter nae gelijckmatigheyt als van eenig ander Dier, en dat om de groote van de Herssenen, in de welcke het Verstant gelegen is. Soo dat de kleynste Mensch wel twee-mael soo veel Herssenen heeft, als twee van de grootste Ossen. En onder de Beesten, die de gauste zijn, en het menschelijck vernuft meest naderen, als daer zijn Apen, Vossen, en Honden, hebben meerder Herssenen als andere, die grooter van lichaem zijn. Dan hier van zullen wy breeder spreken in ’t derde Capittel.

(5) De gelegentheyt des Hoofts is in de opperste plaetsche des Lichaems, om dat, gelijck de Platonische Wijsgerige seggen, het Verstandt als een Koninginne in ’t opperste verheven moeste werden, op dat de haestige en begeerlijcke krachten, als dienaressen op haer souden passen: ofte, gelijck het gevoelen van Galenus is, om ’t Gesicht. Want alsoo de Oogen zijn als onse wachters, soo vereyschen sy oock de hooghste plaetsch. Dewijl oock tot het Gesicht een sachte en korte Zenuwe van doen was, op dat door den langen wegh een sacht en teer deel geen gevaer en zoude loopen; soo moesten nootsakelijck de Herssenen, het beginsel van de Zenuwen, ontrent de oogen gestelt werden. En door dese gelegentheyt des hoofts en geschiet niet alleen dienst aen de oogen, maer oock aen andere sinnen: den reuck ontfangt beter de opgaende Dampen, de Stem wert van hooge bergen gehoort.

(6) Het Hooft bestaet uyt tweederhande deelen, besluytende, en besloten.

Die andere besluyten, zijn mede tweederley, gemeyne en eygene.

De gemeyne, die over ’t gehele lichaem gevonden werden, zijn Op-huydt, de Huydt, het Vet, en Vleyschvlies, van dewelcke wy in de Heel-konste in ‘t 2. Deel, Cap. 1. als daer beter te pas komende, breeder zullen spreken, en hier alleen aenwijsen ’t gene in ’t Hooft (soo veel de inwendige Sieckten betreft) staet aen te mercken.

De Eygene besluytende deelen des hoofts zijn, het Panne-vlies, de Panne, en Herssen-vliesen.

(7) Het Pericranium, ofte Panne-vlies, het welck uyterlijck de geheele Hooft-panne bedeckt, spruyt uyt de veselen van het harde Herssen-vlies, die het selfde door de naden van de Panne opgeeft, en soo verbreyt, dat dit Buyten-vlies, over de pan uytgespannen wert, en oock met eenen daer door sijn selven ophout.

(8) Onder dit Vlies leyt de Panne selve, die wy oock Beckeneel, en Hooft-schele noemen, ofte met den Grieckschen naem Cranium, den welcken een Hemel beteyckent, dewijl dit beenige decksel de Herssenen, de plaetse van ons redelijcke Ziel, gelijck een stormhoet, beschermt. Daer toe moest het nootsakelijck ofte vast en dun, ofte vast en dick, ofte vast en voos wesen. Niet vast en dun; want dat zoude lichtelijck hebben konnen gequetst werden. Niet vast en dick, want dat zoude, door zijn swaert, al te moeyelijck zijn geweest. Het beste was dan dick en voos. Dick om dat het van buyten soo licht niet en zoude beschadight werden. Voos nochtans, om drie redenen. Eerstelijck, op dat het de Herssenen door al te swaer gewicht niet parssen en zoude. Ten tweeden, dat het in sich Mergh mochte besluyten tot sijn voedingh, waerom de Panne oock dubbelt is, de Heel-meesters noemen ’t gemeenlijck twee Tafelen. Ten derden, op dat het doortocht zoude geven aen de opwellende dampen.

(9) Onder het Beckeneel vertoonen haer twee Vliesen, die de Arabische Genees-meesters Moeders noemen, om dat, gelijck de moeders hare kinderen, sy de Herssenen bewaren. Het bovenste is dick en hart, en bekleet rondtsom van binnen het Beckeneel, even eens gelijck het Plura de Borst, en het Peritonaeum den Buyck. Het is grooter, als het dunne Harsen-vlies, om dat hare kleyne vaten niet lichtelijck en zouden verdruckt werden. Want als die met te veel bloedt overladen en gespannen zijn, soo verweckense Hooft-pijn, en wel somtijdts Popelsy, gelijck wy in ’t sijner plaetse in ’t volgende 2. en 21. capittel breeder sullen aenwijsen. Het gebruyck van het dicke, ofte harde Herssen-vlies is eerstelijck om de Herssenen, en het Ruggen-morch rontsom te bekleeden, en te beschermen. Ten tweeden, om de Herssenen in de rechter en slincker, en voor en achter te verdeelen. Ten derden, om al de Aderkens, die het Beckeneel voeden, te ontfangen, en voor de Herssenen als een flesse te zijn, waer uyt het bloedt tot nootdruft getrocken wert. Onder dit dicke vlies leydt een dunder. Dan gelijck aen ’t Hart, en de Longe een ruymte gegeven is, in de welcke sy vryelijck beweeght konnen werden: soo is oock voor de Herssenen een ruymte gelaten. Want het harde Herssen-vlies en leyt niet dicht op de Herssenen, maer laet een merckelijcke ruymte tusschen beyde. De bewegingh van de Herssenen geschiet gelijckelijck met de Hert-kloppingh, gelijck ick in de Hooft-wonden, die door de Pan gingen, somtijdts gesien hebbe; en sulcks (15) kan oock in jonge kinderen, die het hooft noch niet gesloten en is, waergenomen werden. Dit dunne Vlies en bedeckt niet alleen rontsom de Herssenen, maer gaet oock selve van binnen in, en is derhalven heel dun, soo om de Herssenen niet te beswaren, als om te beter de Vaten door het geheele lichaem van de Herssenen te verspreyden. In dese Vliesen sien wy een groote voorsichtigheyt, die Godt in de natuere werckt. Want hoe ellendig souden ons leven gestelt geweest hebben, indien de sachte Herssenen tegens de harde beenen van ’t Beckeneel gestadig gestooten hadden? Om dan sulcks voor te komen, soo zijn dese twee Vliesen, harder als de Herssenen, en sachter als het been, tusschen beyde gestelt: en het sachtste teghen de Herssenen, het hartste tegens het been.

(10) Volgen de Herssenen, welckers wesen wit en sacht is. Wit, van wegen haer zadelijcke stoffe, daerse uyt ontstaen. Sacht, om alles te konnen vatten. Uyt welck wesen, als oock uyt het gevoelen, blijckt, datse van gematigheydt kout en vochtigh zijn. Sulcks was van nooden, op dat de Zielijcke Geesten, die seer fijn zijn, niet ras en souden vervliegen, ofte oock onsteken, gelijck men siet, dat in brandende Koortschen door de hitte der Herssenen, de sinnen op de loop komen, en de luyden Raes-kallen: oock om dat den slaep, die de rust is van de Zielijcke kracht, niet ontroert en soude werden. Want de hitte is van natuere, om alles te ontstellen. Even-wel en zijn de Herssenen niet geschapen, om het Herte te verkoelen, als de wijs-geerige Aristoteles meende (want dan en behoefde in de selvige soo veel werck-tuygh niet:) maer, gelijck Galenus wel leert, om de werckinge van de innerlijcke Sinnen, van de voornaemste krachten, en tot makinge van de zielijcke Geesten.

(11) De Herssenen werden verdeelt in Voor-breyn, en Achter ofte Minder-breyn, door het verdubbelen van ’t harde Vlies, maer alleen boven; want onder komense by malkander. Het Breyn werdt oock boven over midden gescheyden, door een deel van ’t Harde Vlies, ’t welck, nae sijn gelijckenis, een Seyssen genoemt wert. Dit is aldus gedaen om lichter beweginge, luchtigheyt, en voedsel van het binnenste morch. De Herssenen gelijcken by-na van buyten, de Dermen, gelijck men die in den buyck siet: want sy hebben veel kronckels en draeyingen, dewelcke Erasistratus meende, dat wat tot het verstant deden. Maer indien sulcks waer was, soo soude oock in een Esels-kop, en een Schaeps-hooft verstant gelegen zijn. Daerom is ’t beter dat wy met Galenus seggen, de Herssenen aldus gedraeyt, en gekronckelt te zijn, op dat het dunne vlies door sijn aderkens het voedtsel in ’t binnenste van de herssenen zoude konnen brengen. Want dewijl de Herssenen heel dick zijn, soo en soude niet hebben konnen gevoedt werden van aderkens, die maer van buyten over en liepen.

(12) Onder de bovenscheyding van de Herssenen, daer het weder by een komt, is een witter en harder lichaem, Corpus callosum ofte Eelt-achtigh lichaem genoemt. Dit is met twee groeven, diese Ventriculus heeten, uytgeholt, van gedaente een halve maen, ofte een oor gelijckende. Sy zijn recht in ’t midden van de Herssenen, soo van onderen en boven, als van achteren en voren. Sy zijn ruymer als de andere, om datse in haer hebben de grofste Geesten. Het gebruyck van dese groeven is driederhande. 1. Om de Geesten te bereyden. 2. om het in en uytgaen van den Adem, 3. en den reuck te ontfangen.

Tot bereydingen van de Geesten dient de Flexus choroides, ofte Herssen-groef-nettekens; tot den Adem en reuck in te halen, dienen de Processus mamillares, ofte Tepel-achtige uyt-steecksels. Het Groef-netteken en is anders niet, als kleyne Aderkens en Slach-aderkens onder een gevlochten, in de welke de zielijcke Geesten gekoeckt, verdunt, en verdeelt werden. De Tepelachtige uyt-steecksels komen onder van dese groeven tot het Seef-been, en door de selvige gaet de lucht en den reuck nae de Herssenen. De twee gemelde Groeven, werden van een gescheyden door een dun deel der Herssenen, het welck om sijn helderheydt, de klare spiegel genoemt wert. Onder dese twee Groeven komt een derde, de welcke overwelft is met een driehoeckigh lichaem, daerom Welfsel genoemt. Heeft oock het selfde ghebruyck, dat het Welfsel in de huysen: te weten, de swaerte der Herssenen te onder stutten, dat den derden groef niet toe en valle. Desen Groef en is niet anders, als een gemeene holligheydt uyt de twee bovenste spruytende; en daer de selvige na beneden in uyt gaen. Hy maeckt twee wegen, den eenen nae achteren in den vierden groef, den anderen nae onderen, eyndigende in een kleyn stucxken van het dunne Herssen-vlies, eerst wyder en dan naeuwer, Trechters gewijs, en daerom oock soo genoemt, door de welcke als door een sack de fluymen in het Fluymklierken leken op het Wigge-been, en door het selfde, hierom met veel gaetjens doorboort zijnde, in den Mont. Den anderen wegh van den derden groef tot den vierden is veel ruymer, in den welcke eenige lichamen gevonden werden, nae haer gedaente Billekens en Klootjens genoemt, dienende om den ganck open te houden. De vierde groef, die het Achter-breyn gemeen heeft met het Ruggen-merch, is de kleynste en aldervaste; waer by te sien zijn eenige uyt-steecksels een worm gelijckende, mede streckende om den wegh van den derden Groef in den vierden open te houden. Maer al is dese vierde Groef de kleynste van allen, soo heeft hy evenwel ruymte genoegh om den zielijcken Geest van de voorste Groeven door den derden te ontfangen (16) en aldaer bereydt zijnde, de vordere volmaecktheyt te geven, en door de Zenuwen over het geheele lichaem te versenden. De Arabiers Avicenna, Averroës, en die haer gevolght zijn Albertus Magnus, Thomas, Scotus, en andere Scholasticke wijs-gerigen hebben aen elcken inwendigen Sin sijne bysondere plaets in de Herssenen toegewesen, en stellen de Memorie, ofte Heugenisse, in desen vierden Groef, om sijne hardigheyt en droogte; de Inbeeldinge in de twee voorste, om datse werm en vochtigh zijn: de Reden in den middelsten, om sijn gematigheyt tusschen beyden: daer nochtans de gevoelijcke Ziele, noch hare krachten geen holligheyt tot hare woonplaets van doen en hebben, maer alleen de selfstandigheyt der Herssenen.

(12) Het Achter-breyn is harder en bruynder, het welck de natuere schijnt gemaeckt te hebben tot hulpe van ’t Voor-breyn: te weten, om de zielijcke Geesten uyt de voorste Groeven te bewaren, en aen het Rugge-merch mede te deelen. Hier en valt niet aen te mercken, als een uyt-puylsel van het Breyn, een worm gelijckende, en daerom Worm-scheute genoemt, streckende om de vierde Groef op te houden, gelijck terstont verhaelt is.

(14) Uyt de selfstandigheyt van het Voor, en Achter-breyn, spruyt, gelijck een stam uyt de wortel, het Ruggen-merch, en loopt tot het onderste van den Ruggen-graet, Salomon noemt het een Silvere Koorde. Ende en is anders niet als uytgestreckte Herssenen, die nootsaeckelijck soo moesten verlenght wesen; om dat van de Herssenen in ’t hooft alle de Zenuwen door ’t geheele lichaem niet en konden gebracht werden, daer nochtans alle ons leden de selvige van doen hadden tot gevoelen, en bewegen, dat sy de selvige geven, door de zielijcke Geesten, die uyt de Herssenen komende, elck deel mede deelen.

HET

EERSTE BOEK,

Van de

ZIEKTEN

VAN HET

HOOFD.

Het 1^ste kapittel.

1. Redenen van de naamgeving van de ziekten.

2. Beschrijving van het HOOFD.

3. Zijn gedaante.

4. Grootte.

5. Plaats.

6. Vorm.

7. Pannenvlies.

8. Pan.

9. Twee hersenvliezen.

10. Hersens.

11. Haar verdeling.

12. Groeven.

13. Achterbrein.

14. Ruggenmerg.

(1) Aan diegene die allereerst de beginselen en de grondvesten van de geneeskunst gelegd hebben is niet zonder reden de eer gelaten om de ongewone gebreken die door hen gevonden werden ook ongehoorde namen te geven. Maar omdat bij hen niets anders dan een ruwe en onbeschaafde kennis van zaken was hebben ze de ziekten namen toegedicht die niet vanwege de eigenschap van de dingen zijn en waartoe bij ons voornamelijk de genezing strekt, maar naar hetgeen dat het eerst voorkwam net zoals we zien dat in deze tijd op de pokken verschillende benamingen toegepast worden. Derhalve zijn sommige ziekten naar het deel dat ze bezitten genoemd, te weten, zijdepijn, longziekte, koliek, buikpijn en heuppijn. Sommige naar haar oorzaak zoals melancholie, nierstenen en steen. De meeste van enig uitmuntend toeval als vallende ziekte, m.s., beroerdheid. Sommige ook naar enige uiterlijke gelijkenis zoals kanker, nachtmerrie, poliep, aambeien en spit. Bij de volgende dokters of geneesmeesters die de ruwe ervaring van de ouden beschaafden en door onderzoek en ondervinding de kunst met lering tot grotere volmaaktheid gebracht hebben zijn evenwel, om door nieuwigheid van woorden de kunst niet te verduisteren, de namen van de ziekten die vanwege die lange tijd gebruikelijk waren ook gebleven en behouden. Die wij mede in onze taal zullen navolgen en volgen de delen van ons lichaam waarbij we alle gebreken ervan kort en zoveel als ons mogelijk is bondig beschrijven en beginnen met het;

(2) Hoofd, met welke naam de geneesmeesters verstaan al hetgeen met de bovenste top en het eerste wervelbeentje van de hals beschreven wordt. Hiervan zullen wij al vorens tot zijn gebreken te komen gaan beschrijven hetgeen hiertoe nodig is, te weten, zijn gedaante of vorm, grootte, plaats, maaksel en bijzondere delen.

(3) De gedaante is of natuurlijk of onnatuurlijk. De natuurlijke moet rond zijn en wat langwerpig, steekt voor en achter uit en is ter zijde plat. Rond, eerst om de ruimte omdat de hersens van de mens veel zijn en de ronde gedaante de ruimste is en allermeest kan bergen. Ten tweede om de sterkte zodat het niet zo gemakkelijk beschadigd kan worden omdat wat rond is geen hoeken of enige oneffenheid heeft. Ten derde tot gemakkelijkere beweging omdat het aan alle kanten sneller zou omgaan. De Platonische wijsgerige zeggen dat het hoofd rond is geschapen omdat het een woonplaats is van de ziel die uit de ronde hemel ons ingestort is, behalve dat het edelste deel ook de edelste geschapenheid toekomt. Dan al heeft het hoofd een ronde gedaante is het evenwel niet geheel rond als een bol, maar wat langwerpig om de hersens en de bijhersens of kleiner brein te omvatten. Uitstekend voor om de tepelachtige uitpuiling en achter om het kleine brein. Is mede ter zijde plat, maar het meest naar voren omdat de loop van het ruggenmerg veel dikker is dan de zenuwen van het aangezicht en zo omdat de slaapbenen niet in de weg (14) zouden staan bij de ogen als ze ter zijden omkijken, tenslotte ook omdat het achterste deel gelijk op het halsgewricht zou staan omdat het voorste om de beenderen van de opperkaak zwaarder is. Een onnatuurlijke gedaante valt in grootte of in schepping. In grootte wanneer een hoofd al te groot of al te klein is. In schepping wanneer het heel rond is zonder uitpuiling of scherp of anderszins van de algemene loop van de natuur afwijkt. Waarvan uitvoerige gehandeld wordt bij Hippocrates in zijn boek van de hoofdwonden en diegene die daarover geschreven hebben zoals onder andere de heer professor Pauw zaliger, mijn waarde meester.

(4) Het hoofd van een mens is groter in vergelijking met enig ander dier en dat vanwege de grootte van de hersens waarin het verstand gelegen is. Zodat de kleinste mens wel tweemaal zoveel hersens heeft als twee van de grootste ossen. En onder de beesten die de slimste zijn en het menselijk vernuft het meest benaderen, zoals daar zijn apen, vossen en honden, hebben meer hersens dan anderen die groter van lichaam zijn. Dan hiervan zullen we uitvoeriger spreken in het derde kapittel.

(5) De ligging van het hoofd is in de opperste plaats van het lichaam omdat, zoals de Platonische wijsgerige zeggen, het verstand als een koningin in het opperste verheven moet worden zodat de snelle en begeerlijke krachten als dienaressen op haar zouden letten of, zoals de mening van Galenus is, om het gezicht. Want omdat de ogen als onze wachters zijn vereisen ze ook de hoogste plaats. Omdat dan ook voor het gezicht een zachte en korte zenuw nodig is omdat door de lange weg een zacht en teer deel geen gevaar zou lopen moeten noodzakelijk de hersens, het begin van de zenuwen, omtrent de ogen gesteld worden. En door deze plaats in het hoofd gebeurt niet alleen dienst aan de ogen, maar ook aan andere zinnen, de reuk ontvangt beter de opgaande dampen, de stem wordt van hoge bergen gehoord.

(6) Het hoofd bestaat uit twee soorten delen, besluitende en besloten.

Die andere omsluiten zijn er ook in twee vormen, gewone en eigene.

De gewone die over het gehele lichaam gevonden worden zijn opperhuid, de huid, het vet en vleesvlies waarvan we in de heelkunst in het 2^de deel kapittel 1, omdat het daar beter te pas komt, uitvoeriger zullen bespreken en hier alleen aanwijzen hetgeen in het hoofd (zover de inwendige ziekten betreft) staat op te merken.

De eigene die de delen van het hoofd omsluiten zijn het pannenvlies, de pan en hersenvliezen.

(7) Het Pericranium of pannenvlies, wat uiterlijk de gehele hoofdpan bedekt, spruit uit de vezels van het harde hersenvlies die dat door de naden van de pan opgeeft en zo verspreidt dat dit buitenvlies over de pan uitgespannen wordt en ook meteen daardoor zichzelf ophoudt.

(8) Onder dit vlies ligt de pan zelf die wij ook bekkeneel en hoofdschedel noemen of met de Griekse naam Cranium wat een hemel betekent omdat dit benige deksel de hersens, de plaats van onze redelijke ziel, als een stormhoed beschermt. Daartoe moet het noodzakelijk of vast en dun of vast en dik of vast en voos wezen. Niet vast en dun, want dan zou het gemakkelijk gekwetst kunnen worden. Niet vast en dik, want dan zou het door zijn zwaarte al te moeilijk zijn geweest. Het beste is dan dik en voos. Dik omdat het van buiten niet zo gemakkelijk beschadigd zou kunnen worden. Voos nochtans om drie redenen. Eerst zodat het de hersens door al te zwaar gewicht niet persen zou. Ten tweede dat het in zich merg kan besluiten tot zijn voeding, waarom de pan ook dubbel is, de heelmeesters noemen het gewoonlijk twee tafels. Ten derde zodat het doortocht zou geven aan de opwellende dampen.

(9) Onder de schedel vertonen zich twee vliezen die de Arabische geneesmeesters moeders noemen omdat ze net als de moeders hun kinderen de hersens bewaren. Het bovenste is dik en hard en bekleedt rondom van binnen het bekkeneel, net als het Plura de borst en het Peritonaeum de buik. Het is groter dan het dunne hersenvlies omdat haar kleine vaten niet gemakkelijk verdrukt zouden worden. Want als die met te veel bloed overladen en gespannen zijn dan verwekken ze hoofdpijn en wel soms m.s. zoals we het in zijn plaats in het volgende 2^de en 21^ste kapittel zullen aanwijzen. Het gebruik van het dikke of harde hersenvlies is eerst om de hersens en het ruggenmerg rondom te bekleden en te beschermen. Ten tweede om de hersens in de rechter, linker, voor en achter te verdelen. Ten derde om al de adertjes die het bekkeneel voeden te ontvangen en voor de hersens als een fles te zijn waaruit het bloed tot voeding getrokken wordt. Onder dit dikke vlies ligt een dunner. Dan, net als aan het hart en de longen een ruimte gegeven is waarin ze vrij bewogen kunnen worden, is ook voor de hersens een ruimte gelaten. Want het harde hersenvlies ligt niet dicht op de hersens, maar laat een opmerkelijke ruimte tussen beide. De beweging van de hersens gebeurt gelijk met de hartklopping zoals ik in de hoofdwonden die door de pan gingen soms gezien heb en zulks (15) kan ook in jonge kinderen waarbij het hoofd noch niet gesloten is waargenomen worden.

Dit dunne vlies bedekt niet alleen rondom de hersens, maar gaat ook zelfs naar binnen en is derhalve heel dun om de hersens niet te bezwaren als om beter de vaten door het gehele lichaam van de hersens te verspreiden. In deze vliezen zien we een grote voorzichtigheid die God in de natuur bewerkt heeft. Want hoe ellendig zou ons leven gesteld geweest zijn indien de zachte hersens tegen de harde benen van het bekkeneel steeds gestoten hadden? Om dan zulks te voorkomen zijn deze twee vliezen harder dan de hersens en zachter dan het been en tussen beide gesteld en het zachtste tegen de hersens, het hardste tegen het been.

(10) Volgen nu de hersens wiens wezen wit en zacht is. Wit vanwege haar zaadachtige stof waar ze uit ontstaan. Zacht om alles te kunnen vatten. Uit welk wezen als ook uit het voelen blijkt dat ze van gesteldheid koud en vochtig zijn. Zulks is nodig zodat de bezielde geesten, die zeer fijn zijn, niet snel zouden vervliegen of ook ontstoken zoals men ziet dat in brandende koortsen door de hitte van de hersens de zinnen op de loop gaan en de lieden raaskallen, ook omdat de slaap, die de rust is van de bezielde kracht, niet ontroerd zou worden. Want de hitte is van natuur om alles te ontstellen. Evenwel zijn de hersens niet geschapen om het hart te verkoelen, zoals de wijsgerige Aristoteles meende (want dan behoefde in die niet zoveel werktuig) maar zoals Galenus wel leert om de werking van de innerlijke zinnen, van de voornaamste krachten en tot het maken van de bezielde geesten.

(11) De hersens worden verdeeld in voorbrein en achter of kleine hersens door het verdubbelen van het harde vlies, maar alleen boven want onder komen ze bij elkaar. Het brein wordt ook boven over het midden gescheiden door een deel van het harde vlies wat, naar zijn gelijkenis, een zeis genoemd wordt. Dit is aldus gedaan om lichte beweging, luchtigheid en voedsel van het binnenste merg. De hersens lijken bijna van buiten op de darmen zoals men die in de buik ziet want ze hebben veel kronkels en draaiingen waarvan Erasistratus meent dat ze wat tot het verstand doen. Maar als zulks waar is dan zouden ook in een ezelskop en een schaapshoofd verstand gelegen zijn. Daarom is het beter dat we met Galenus zeggen dat de hersens aldus gedraaid en gekronkeld zijn zodat het dunne vlies door zijn adertjes het voedsel in het binnenste van de hersens zou kunnen brengen. Want omdat de hersens heel dik zijn zouden ze niet gevoed kunnen worden van adertjes die maar van buiten overlopen.

(12) Onder de boven scheiding van de hersens waar ze weer bijeen komt is een witter en harder lichaam die Corpus callosum of eeltachtig lichaam genoemd wordt. Dit is met twee groeven uitgehold die ze Ventriculus noemen, van gedaante lijken ze op een halve maan of een oor. Ze zijn recht in het midden van de hersens, zo van onderen en boven als van achteren en voren. Ze zijn ruimer dan de anderen omdat ze de grofste geesten in zich hebben. Het gebruik van deze groeven is drievormig. 1. Om de geesten klaar te maken. 2 Om het in- en uitgaan van de adem. 3 De reuk te ontvangen.

Voor het klaar maken van de geesten dient de Flexus choroides of hersengroefnetjes, om de adem en reuk in te halen dienen de Processus mamillares of tepelachtige uitsteeksels. Het groefnetje is niets anders dan kleine adertjes en slagadertjes die door elkaar zijn gevlochten waarin de bezielde geesten gekoekt, verdund en verdeeld worden. De tepelachtige uitsteeksels komen onder van deze groeven tot het zeefbeen en daardoor gaat de lucht en de reuk naar de hersens. De twee vermelde groeven worden vaneen gescheiden door een dun deel van de hersens wat om zijn helderheid de heldere spiegel genoemd wordt. Onder deze twee groeven komt een derde die overwelfd is met een driehoekig lichaam en wordt daarom welving genoemd. Heeft ook hetzelfde gebruik als de welving in de huizen, te weten de zwaarte van de hersens te onderstutten zodat de derde groef niet dicht valt. Deze groef is niets anders dan een gewone holte waaruit de twee bovenste spruiten en waar die zelf naar beneden in en uit gaan. Het maakt twee wegen, de ene naar achteren in de vierde groef, de andere naar onderen en eindigt in een klein stukje van het dunne hersenvlies, eerst wijder en dan nauwer, trechtervormig en daarom ook zo genoemd waardoor als door een zak de fluimen in het fluimkliertje lekken op het wiggenbeen en door die, hierom met veel gaatje doorboord, in de mond. De andere weg van de derde groef tot de vierde is veel ruimer waarin enige lichamen gevonden worden die naar hun gedaante billetjes en klootjes genoemd worden en dienen om de gang open te houden. De vierde groef, die het achterbrein gemeen heeft met het ruggenmerg, is de kleinste en aller vaste waarbij enige uitsteeksels te zien zijn die op een worm lijken en ook dienen om de weg van de derde groef in de vierde open te houden. Maar al is deze vierde groef de kleinste van allen heeft hij evenwel ruimte genoeg om de bezielde geest van de voorste groeven door de derde te ontvangen (16) en als het daar klaar gemaakt is de verdere volmaaktheid te geven en door de zenuwen over het gehele lichaam te verzenden. De Arabieren Avicenna en Averroë en die hen gevolgd zijn als Albertus Magnus, Thomas, Scotus en andere Scholastieke wijsgerige hebben aan elke inwendige zin zijn bijzondere plaats in de hersens toegewezen en stellen de memorie of geheugen in deze vierde groef vanwege zijn hardheid en droogte, de inbeelding in de twee voorste omdat ze warm en vochtig zijn, de reden in de middelste om zijn gematigdheid tussen beide, waar nochtans de gevoelige ziel, noch haar krachten geen holte tot haar woonplaats nodig hebben, maar alleen de zelfstandigheid van de hersens.

(12) Het achterbrein is harder en bruiner wat de natuur gemaakt schijnt te hebben tot hulp van het voorbrein, te weten om de bezielde geesten uit de voorste groeven te bewaren en aan het ruggenmerg mee te delen. Hier valt niets aan te merken dan een uitpuiling van het brein die op een wormpje lijkt en daarom wormscheut genoemd wordt en dient om de vierde groef op te houden zoals net verhaald is.

(14) Uit de zelfstandigheid van het voor-, en achterbrein spruit, net als een stam uit de wortel, het ruggenmerg en loopt tot het onderste van de ruggengraat, Salomon noemt het een zilveren koord. En het is niets anders dan uitgestrekte hersens die noodzakelijk zo verlengd moesten wezen omdat van de hersens in het hoofd niet alle zenuwen door het gehele lichaam gebracht kunnen worden waar nochtans al onze leden die nodig hebben tot het gevoel en bewegen en dat zij die geven door de bezielde geesten die uit de hersens komen en elke deel meedelen.

Het II. Capittel.

1. Verdeelinge van de Hooft-sieckten.

2. In en uyt wat plaetsen de Hooft-pijn komt,

3. En hoe sy te onderscheyden is, teyckenen.

4. Hare oorsaken,

5. Voorteyckenen,

6. Voor-sorge en Maniere van leven.

7. Genesinge.

(1) Nae de Deelen des Hooft, in ’t voorgaende capittel aengewesen, werden hare Sieckten bequamelijck verdeelt in driederley geslagten. Eenige besitten de Vliesen, eenige de selfstandigheyt van de Herssenen, eenige de Groeven en Wegen. In de Vliesen: te weten, het Panne-vlies, en de twee Herssen-vliesen, als van scherpe gevoelen zijnde, komt meest alle Hooft-pijn. In de selfstandigheyt der Herssenen, de welcke is de woonplaets en het werck-tuygh van de Reden, Inbeeldinge en Heugenisse, werden de werckingen beschadight door Rasernye, Melancholy, Swaermoedigheyt, geheel belet door Sotheytd, Dulligheyd, Verloren Heugenisse, Diepen slaep, Slapende Koorts. In de Groeven der Herssenen, en die wegen, door den welcke den zielijcke Geest in het werck-tuygh van ’t Gevoelen en bewegen verspreyt wert, vallen dese gebreken, Suyseling, Vallende-Sieckte, Nacht-merry, Popelsy, Geraecktheyt, Kramp, Trecking, Beving, Sinckinge. Van elck zullen wy in ’t bysonder nu vervolgende gaen spreken.

(2) Het HOOFT wert meerder met PYN gequelt, als eenigh ander deel, soo om dat het op ’t lichaem als een Kop staet, gelijck Hippocrates spreeckt, en derhalven alle de dampen, die van onderen optrecken, lichtelijck ontfanght; als oock om dat de Herssenen koud en vochtigh van natueren zijn, waer door in de selvige veel overtolligheyt groeyt, en die wat toenemende en op sijn behoorlijcke tijdt niet geloost zijnde, soo wert’ er Pijn, en andere Sieckte veroorsaeckt.

(3) Nu alsoo de pijn bestaet in ’t gevoelen, soo is wel te begrijpen, dat de meeste en swaerste pijn in de Deelen valt, die het scherpste gevoelen hebben, gelijck alhier zijn de Vliesen, binnen en buyten het Beckeneel. De oorsaeck van dese pijn, is ofte binnen in ’t Hooft, en dan blijftse gemeenlijck gestadigh, ofte wert van de onderste Deelen nae boven gesonden, en die houdt tusschen beyden op. Sodanige komt meestendeel uyt de Maegh, van wegen het seste paer zenuwen, datse uyt de Herssenen krijght, (om welcke onderlinge gemeenschap op gequetste Herssenen Braken volght) en dese pijn vermeerdert ofte vermindert, nae dat de Maegh beter ofte erger gestelt is: sy versacht oock na den eten, en beswaert nae langh vasten. Want als de Maegh ledigh is, soo trecktse nae haer veel rauwe en scherpe vochtigheden uyt de omleggende Deelen, waer van de dampen als dan nae het Hooft opstijgen. De Hooft-pijn spruyt oock dickwils uyt de Lijf-moeder, en die is meer achter als voor; alsoo de oorsaeck aen de Herssenen mede gedeelt wert door het Ruggen-mergh. Sy verspreyt haer evenwel van den Neck en ’t Achter-hooft, oock over d’ander deelen van ’t Hooft, gelijck men veeltijdts siet in ’t ophouden van de stonden, ofte het bederven van ’t zaet. Indien de pijn elders van daen komt, sulcks kan uyt de besondere Teyckenen der gebreken in alsulcke plaetsen aengemerckt werden. Als dese pijn van buyten komende, langh aenhoudt, soo wertse ten laetsten het Hooft eygen. Want door langhduerige pijn, verswacken de Herssenen soo seer, datse haer eygen vochtigheden niet en konnen verteren, noch de gene, diese dan gestadigh van andere ontfangen, quijt maken. De pijnelijcke oorsaeck, die van onderen (17) nae de Herssenen gesonden wert, en gaet niet terstont het geheele hooft over: maer beset alleen de helft, daerom by de Griecken Hemicrania ghenoemt. By ons heeftse den naem van Schelen Hooft-sweer, om datse aen een zijde is, gelijck de Schelen Nagel, de oogen staen. De Hoog-duytschen noemen ’t den Nagel, om dat de pijn soo seer steeckt, als of’er een nagel in ’t hooft stack; begint ghemeenlijck met kloppinge in de slaep van ’t hooft.

Noch is de Hooft-pijn van buyten, ofte van binnen. De uyterlijcke pijn, alsoose op het Panne-vlies komt, vermeerdert met douwen op ’t hooft, daer de inwendige door verlicht. Sy en kan oock niet verdragen, dat het hayr gestreken wert. Galenus schrijft, dat alleen de inwendige pijn komt tot de Wortelen van de oogen, en wert daer in gevolght, uyt de Italiaensche Genees-meesters, van Altimarus, Massarias, en Aquapendens, uyt de Francoischen van Rondeletius, Hollerius, en Bertinus, uyt de Spaensche van Marcatus, uyt Duytsche van Fuchsius: dan wel te recht is sulcks niet toegestaen by Fernelius, Duretus, en Saxonia. Want het Panne-vlies, daer de uytwendige pijn, sijne plaetse meest neemt, bekleet van binnen het hol, daer de oogen in zijn, en uyt sijnen rock spruyt het uyterste vlies van de oogen. Waer uyt genoegh blijckt, dat oock door uyterlijcke oorsaken, de pijn van het Panne-vlies onder aen de oogen mede-gedeelt kan werden.

(4) De Oorsaken van de Hooft-pijn zijn ofte uytwendige ofte inwendige. Onder de uytwendige is de hitte der Sonnen, waer door de Geesten beroert, en de dampen in de Herssenen opgetrocken werden. Sulcken Hooft-pijn hadde Ionas, als hy in de lucht, en dorren Ooste-windt sittende, de opgaende Son hem op ’t hooft stack, Ion 4.8. Soo verhaelt Cardanus in ‘t 8. Boeck van de Verscheydenheydt der Dingen op ‘t 44. cap. van een, die alle daegh met het opgaen van de Son pijn in ’t hooft kreegh, de welcke tot de middagh al meerderde: maer nae de middagh allencxkens over gingh. Diergelijcken exempel werdt mede by-gebracht van Iacchinus over 9. Rasis 14. De Koude kan oock Hooft-pijn veroorsaken, met het sluyten en toetrecken van de onsienlijcke gaetjens, waer door de roockachtige dampen, die anders uytvliegen, ingehouden werden, en de Geesten oock ontsteken. Onder de uytwendige oorsaecken zijn mede Dronckenschap, mistige ofte onsuyvere Lucht, langhduerige Zuyden-wint, Slagh, Stoot, alderhanden stercken Reuck, insonderheyt stanck. Een die de lichamen van de verslagen krijghsluyden voor Nieupoort in ’t jaer 1600 geroken hadde, kreegh daer van, nae groote Hooft-pijn, een doodelijcke Geel-sucht. Ick hebbe hier verscheyde Heel-meesters gekent, die van de Stanck in ’t verbinden van vuyle wonden, andere, die door den stanck van te langh gehouden lijcken, daer sy op de begraefenisse waren, met een sware Hooft-pijn de dood op den hals kregen. De gemelde Hollerius verhaelt van een Italiaen, die door het ruycken van ’t kruydt Basilicum een Scorpioen in de Herssenen groeyde, waer van hy nae schrickelijcke en lange pijn quam te sterven. Gelijck oock in Italien uyt het selfde kruydt tusschen twee vochtige plavuysen in de Son geleydt, binnen 24 uuren ontelbare Scorpioenkes al krielende voort-komen. Den Arabischen Avicenna schrijft, uyt het getuygenis van de Indiaensche Genees-meesters, datter Wormen in ’t hooft groeyen, die met haer bewegen, en bijten pijn verwecken. Het welck hy seyt selden te geschieden, maer niet onmogelijck te wesen. Hier in de Stadt is een Dienstmaeght gheweest, die na langhduerige Hooft-pijn een levende worm uyt den Neus quijt werde, de genoemde Oirwormen gantsch gelijck. Dr. Foreest, verhaelt van een, die groote en langhduerige Hooft-pijn gehadt hadde, die met geen middelen en konde wechgenomen werden, tot datter een gaeuw en handig Heel-meester hem boven in ’t voor-hooft (alwaer de pijn stack) een openingh door de Pan maeckte, en aldaer van de Harde Moeder nam een swarte worm, gelijck een Calander, waer nae de pijn wonderbaerlijck ophiel, sonder immermeer wederom te komen. Dit selve wert by onse huys-luyden in ossen, en koeyen met het selfde geluck in ’t werck gestelt. En waerom en soude dat soo wel niet gebeuren in de menschen, als het geschiet, na het schrijven van sommige, in schapen en geyten? Kentman maeckt gewach van een, die langh onlijdelijcke pijn in ’t hooft gehadt hadde, waer van hy de oorsaeck leyde op het eten van Moerbesyen, en daer van ten lesten gestorven zijnde, datter in sijn Herssenen bevonden werde een Steen, van groote en fatsoen een Moerbesye gelijckende. Dan dit is onder de dingen, die heel selden gebeuren.

De Hooft-pijn werdt inwendigh meest veroorsaeckt door ongematigheyt, en ontsteltenisse van de vier vochtigheden, die in ’t bloedt zijn, veeltijdts van een koude en slijmerige vochtigheyt, die de naeuwe wegen van ’t hooft verstopt,;en soodanige pijn is gemeenlijck met swaerheyt, gelijck als van gewicht, somtijdts oock geheel scherp: te weten, wanneerse schielijck overvalt; hier is noch by bleecke verwe in ’t aengesicht, de siecke is kout en vochtigh van gematigheyt, en heeft oock lange tijd soodanighe spijse gebruyckt. Somtijdts werdt de Hooft-pijn mede verweckt, door veelheydt van ’t bloedt, ’t welcke gemerckt kan werden uyt de maniere van leven, wesen en ghematigheydt des lichaems, jaren, en andere dingen, die het bloedt vermeerderen: dat komt oock van opgestopte speen, en stonden, als mede van tegenhouden van bloedt, ’t welck op sijn gesette tijdt plag geloost te werden (18) Alsdan voelt men spanningh met pijn en hitte, en dat meest in ’t voor-hooft, het water is hoogh gever-wet, het aengesicht en oogen zijn root. Somtijdts werdt de hooft-pijn veroorsaeckt door dun en galachtigh bloedt, het welck al is ’t maer weynig, groote pijn verweckt, die sonder eenige swaerheyt, maer scherp, bijtende, stekende, en kloppende is, en valt meestendeel in de rechter zijde van ’t hooft met grooten brandt, daer by komende bitterheyt in de mondt, en geduerigh waken. De hooft-pijn kan mede komen door veelheydt van winden, die tusschen de Pan en ’t Panne-vlies, ofte tusschen de Pan en ’t harde Herssen-vlies inschieten, en alsoo doen spannen, dat sy schijnen de Vliesen van de Pan te sullen af-scheuren. Dese pijn is spannende sonder swaerheyt en wert vergeselschapt met ruyssing ofte tuytingh der ooren, de welcke dickwils op haer gesette uure weder komt, en dese winden stijgen gemeenlijck van onderen op. Dan het hooft en lijdt niet alleen pijn door stoffe, maer oock door enckele ongematigheyt in groote hitte en koude. Evenwel en duert soodanige hooft-pijn, die alleen uyt ongematigheyt voortkomt, (om dat alle pijn na haer treckt) niet lange, ofte daer wert terstont veel vochtigheyt vergadert, die mede pijn verweckt, en sulcks geschiet insonderheyt, als de pijn langh duert, en het lichaem vol bloedts ofte quade vochtigheden is. Van een heete ongematigheyt is de pijn scherper, als van een koude, daer valt oock by een merckelijcke hitte in ‘t hooft, en roode oogen; en soodanige voelen laeffenis van koude dingen. Het tegendeel geschiet in en koude ongematigheyt, de welcke oock groote pijn maeckt, en langer duert als van hitte. Uyt drooge ongematigheydt, alsoose niet schielijck en komt, en kan geen groote pijn spruyten, maer alleen een lange en langhsame. De hitte en valt hier oock niet moeyelijck, maer de huyt van ’t hooft is drooger, sy werden verlicht door vochtige dingen, en beschadight door drooge. Van vochtige ongematigheyt alleen en kan geen pijn verweckt werden, om datse by haer selven geen groote en schielijcke veranderingh en maeckt, noch oock yet, dat te samen is, van een kan spannen, ten zy datter veel vochtigheden toeloopen. Dan elcke ongematigheyt, alsoose sy (gelijck geseyt is) niet en kan wesen, sonder te veroorsaken vochtigheden van haren aert en hoedanigheyt, soo en staet oock soodanigen hooft-pijn niet lange sonder bykomen van stoffe.

Dit zy genoegh van de Oorsaken, en haer Ken-teeckenen; ick sal nu oock in ’t korte aenroeren de Voor-teeckenen.

(5) Hooft-pijn in het Panne-vlies van een uytwendige oorsaeck verweckt, ofte oock van binnen door onmatigheyt, ofte winden, en valt soo swaer niet te helpen, als die van andere inwendighe en vaster oorsaecken in de binnenste deelen voorkomt.

In hooft-pijn is minder gevaer, als in andere deelen, gelijck Ooren, Oogen, Tanden, Colijck &c. om dat de Herssenen, na de getuygenisse van Galenus, geen gevoelen en hebben. Waerom hy oock schrijft 2. sec, loc. 1. datter nooyt yemandt door hooft-pijn van sijn selven gevallen is, ofte sijn selven omgebracht heeft, gelijck wel uyt onverduldigheyt van ’t Colijck geschiet is. Het welck strijt, tegens het gene wy lesen by Plinius 25. Nat. 3. dat by-na sottigheyt schijnt, te willen onderscheyden welcke de swaerste pijn is, dewijl een yegelijck de sijne de quaetste dunckt. Maer dat evenwel de Voor-ouders daer van geoordeelt hebben uyt de ervarentheydt, dat de grootste Pijn quam door de Droppel-pis van de Steen, daer nae pijn in de Maegh, de derde in ’t Hooft, en datter by-nae om geen andere de doodt verhaest en was. Maer sulcks komt veel aen op den geduldigheydt van de gene, die de pijn hebben. Soo sien wy oock in de brieven van eenen anderen Plinius (Neve van den gemelden) dat door over groote pijne van een Lijckdore, en andere, het leven by sommige met de pijn quijt gemaeckt is. In stercke hooft-pijn, is klaer en bleyck water, een quaet teycken; (want het beduydt dat de Gal opvlieght, en de Herssenen sal ontstekene) als mede wanneer sy schielijck op-houdt, sonder eenige loosinge (als beteyckende swackheydt der natuere) als oock dat de uyterste deelen koudt werden, om de felligheydt van de pijn nae binnen treckende. Verouderde pijn in ’t hooft uyt koude stoffe, kan seer swaerlijck genesen werden, insonderheyt in oude luyden. Maer hooft-pijn, die gestadigh quelt, en den slaep beneemt, en is niet sonder gevaer: want sy beteyckent, dat de rasernye voor de deur is, en meest, indiender veel groens uytgebraeckt werd: hier volght oock veeltijdts op Doofheydt, Aposteunye, Treckinghe der zenuwen, Nock, en diergelijcke, als de pijn niet en kan wech-genomen werden. Wanneer by groote pijn in ’t hooft spanning van zenuwen komt, dat is heel gevaerlijck. Die gesont zijnde schielijck pijn in ’t hooft krijgen, en terstond stom zijn en snorcken, sterven in seven dagen, soo daer geen Koorts toe en slaet, volgens de leere van Hippocrates in de 5. Kortbondighe Spreucken van ‘t 5. Boeck.

Wort yemandt stomme nae gulsigh suypen, En valt daer nae in harde Stuypen, Krijght hy geen Koorts dien eygen tijt, Soo is hy stracks het leven quijt.

Als het hooft ergens seer doet, indien daer etter, water, ofte bloet uyt den neus, mond, ofte ooren komt, soo mach men wel gelooven dat de natuere het quaet quijt maeckt. Hooft-pijn, die in de sieckten van beginsel niet geweest en is, beteyckent dat de natuere haer sal ontlasten, door braken, ofte bloeyen uyt de neus, ende tot sulcke pijn en behoeft (19) men geen raet te doen, om de nature niet te verhinderen.

(6) Om niet lichtelijck in hooft-pijn te vervallen, soo is dienstigh, dat men van jongs op het hooft sterck maeckt, waer door het soo lichtelijck niet en sal eenige schade gewaer werden. De Griecksche Herodotus in het 3. Boeck van sijn Historye op ‘t 12. cap. verhaelt, dat de hoofden der Persianen soo swack zijn, datse met een kleyn steenken door-geworpen werden: en dat de Egyptenaers soo stercke hoofden hebben, datmense met een steen naeuwlijcks en beschadight. Waer van sy dese reden geven, die Herodotus oock goet vint, dat de Egyptenaers van jongs op het hooft schrappen, en alsoo de Pan in de Son laten hard werden. Dat sien wy oock aen ons Boeren-kinderen, die bloots hoofts in de Son langhs den dijck leggen en rollen, en van geen Pijn in ’t hooft en weten. De Moren hebben sulcke harde en dicke hoofden, datse geen beenderen maer storm-hoeden ghelijcken. Het welck de Spaenjaerdts wel wetende (nae dat Aloisus Cadamustus vertelt) als sy nae ’t Eylandt van Sant Thome, Angola, en andere plaetsen trocken, om die te veroveren, geboden voornamentlijck aen de krijghs-knechten, datse met de inwoonders vechtende, hun hooft niet souden trachten te raecken: want op de selve geslagen wesende, het geweer aen stucken sprongh, even als of het op een steen gestuyt hadde. Soodanigh Moren-beckeneel placht ons te vertoonen d’Heere Pauw, van een die eertijdts knecht geweest hadde van den Heere van Batenburch, en voor Haerlem gebleven was. Maer dat de hoofden der Persianen so swack zijn, geeft Herodotus dese reden, datse van jongs op haer gewennen de selvige te decken, opsettende hoeden en mutsen. De strijdbare Hannibal, de Koningh Masinissa, de Keysers Iulius, Hadrianus, en Severus, hebben door langer gewoonte van ’t hooft te ontdecken, sulcken sterckte bekomen, dat of de Son scheen, ofte het regende, ofte waeyden, oock midden in de winter en in ’t snee, sy even-wel bloots hoofts uytgingen, en reysden, soo seer was haer hooft tegen alle ongemack des Luchts verhart. Dit is de oorsaeck (als Varro seyt, by Plinius 28.6.) dat het ondecken van ’t hooft voor de Magistraet, (ofte in ’t groeten) by de ouden is ingestelt, niet om de eerbiedingh, maer om de gesontheydt, alsoo het door gewoonte stercker werde. In ’t voorkomen van de sieckten des hoofts dient oock in ’t gemeen waer-genomen, alsoo het hooft in ’t opperste des lichaems staet, en daerom, gelijck wy geseyt hebben, de dampen van onderen opwellende, lichtelijcker ontfangt, dat het van de selve dampen geen hinder en kome te lijden. Derhalven en dient niet alleen het hooft selver versterckt te werden: maer men moet oock insonderheydt wachten, datter geen dampen in de onderste deelen en groeyen, ofte gegroeyt zijn in ’t hooft op en stijgen. Daerom sal men hem in de swackigheydt des hoofts wachten van spijse en dranck, die veel waessem opgeven, gelijck daer is stercke Wijn, als oock Bier van veel Hops gebrouwen: maer insonderheyd moet soodanigen dranck geschout werden nae stercke oeffeninge, ofte groote beweginge des lichaems. Want het lichaem verhit zijnde, soo wert het hooft, met dampen overlast. Onder de spijsen, die het hooft vervullen, is voornamentlijck de Melck, de welcke lichtelijck in de Maegh bederft, waerom dat Hippocrates oock schrijft 5. Aph. 63. dat de Melck schadelijck is voor de geene die met hooft-pijn gequelt zijn. Daer benevens vervullen oock het hooft, Castanjen, Hasel-nooten, Ocker-nooten, Mostaert, Ajuyn, Dadelen, en Druyven: den reuck van Genever-besyen, Wieroock, en alle sterck-ruyckende dingen: als oock den stanck van geweyckte Kennip, en diergelijcke. Het hooft werdt mede bedwelmt, door Hart-lijvigheydt, en Vasten. Gelijck oock schadelijck voor het hooft is, in sijn Schoenen te slapen. Nu op dat oock den damp, die alreede gegroeyt mocht wesen niet op en soude vliegen, soo moet insonderheydt stercke Oeffeninge, nae den eten geschout werden, als mede stijf roepen, nae-middag-slaep, braken, en hoesten.

(7) Dewijl de hooft-pijn niet alleen een oorsaeck en heeft, soo is het genesen oock verscheyden. De ongematigheyt sonder stoffe heeft dit gemeen, dat gelijckse alleen in hoedanigheydt en verandering van gematigheyd bestaet: soo wertse oock als soodanig tot haer voorgaenden en natuerlijcken standt gebracht, alleen door veranderingh van die uytstekende hoedanigheydt, sonder eenige ontlastingh van ’t lichaem. En al gebeurt het somtijdts, dat in ongematigheydt des hoofts sonder stoffe ontlasting vereyscht werdt, soo en geschiet sulcks even-wel niet om de ongematigheydt in sijn selven: maer om dat men vreest indien het lichaem vol bloets, ofte quade vochtigheden is, dat het hooft door de ongematigheydt verswackt zijnde, de overtollige vochtigheydt des lichaems lichtelijck soude ontfangen, en alsoo werden een ongematigheydt met stoffe. De heete ongematigheydt des hoofts is in dese landen soo gemeen niet, als in de heete, daer de Son meerder brandt, en de lucht dapper hitte geeft. Even-wel die van natueren heet van hooft is, kan oock door uyterlijcke hitte van de Son, ofte Vyer, in dit landt wel pijn krijgen. Het welck mede geschiet, door sterck-ruyckende kruyden, heeten dranck, gebrande, ofte andere heete Wijn, het hooft seer broeyen, groote haestigheydt, stercke gedachten, waer door de Geesten ontsteken. De genesinge en is niet swaer. Want alsoo de wermte des hoofts tot hitte gerocht is, soo moet de selfde door tegenstrijdende: te weten, met koele dinghen tot hare vorige (20) gematigheydt gebracht werden. Even-wel dient men in ’t gebruyck van verkoelende genees-middelen voorsichtigh te gaen, op dat de Herssenen geen hinder en lijden: insonderheydt in Kinderen, Vrouwen, en de gene, die een sacht en teer lichaem hebben, en ledigh gaen, als oock in oude luyden, en die met sinckingen gequelt zijn. Want in soodanige lichamen door-dringen de Genees-middelen lichtelijck, en de kracht van de natuerlijcke wermte en is soo groot niet, datse grooter kouw soude konnen wederstaen: daerom werden de Herssenen door geheel verkouwende dingen lichtelijck beschadight, en tot een regel-recht ander quaet gebracht. Men sal dan, nae dat den brandt veel ofte weynigh is, van die genees-middelen hier toe inwendigh ofte uytwendigh besigen, die wy in ’t eerste Deel 3. Boeck, Cap. 1. en 2. in ‘t 4. Boeck cap. 9. van de Schat der Ongesontheyt beschreven hebben. De siecken sal hem ondertusschen onthouden in een koele ofte gematighde plaetse, en by aldien de lucht te werm is, soo sal men de selfde verkoelen door die middelen, die op het 1. Capittel in ’t tweede Deel van den Schat der Gesontheyt aengewesen zijn. In tegendeel sal men hem wachten van in de Son te gaen, en van groote geselschappen, alwaer veel aessemen de lucht verhitten. De kamer en moet niet heel licht zijn, maer wat donckerachtigh. Want het licht beweegt de Geesten, en vochtigheden. De spijse moet verkoelende zijn, gelijck gepelde Gerste, ofte met verkoelende kruyden ghestooft: te weten Latouwe, Suyringh, Porceleyn, Endivye, ofte Verjuys, sap van Citroenen, Azijn, en diergelijcke. Een moes van een paer handen vol Suyring met een weynigh Boter sachtjens op ’t vuur laten smelten is seer aengenaem, en dienstigh. Den dranck kan wesen Gerste-water, alwaer de verkoelende Zaeden in gekoockt zijn, ofte een Melcxken uyt deselfde gemolcken. Van Wijn, en andere dingen, die wy geseyt hebben, dat in ’t hooft trecken, dient hy hem te wachten. Hy moet altijt een open lichaem houden, op dat de scherpe dampen niet na het Hooft op en klimmen; en indien het wat gesloten was, soo moet het los gemaeckt werden met Versachtende spijse in ’t eerste van de maeltijdt gegeten, ofte met Clysterien. Op ’t laetste van de maeltijdt sal men yet nemen, dat eenige t’samentreckende kracht heeft, gelijck een Queen, om de Maegh te sluyten, en alsoo ’t opstijgen van de dampen nae ’t hooft te beletten. Stilte en Slaep is hier dienstigh. Maer schadelijck alle stercke beweginge des gemoedts, insonderheyt Gramschap, Roepen, Schreeuwen, Vasten, By-slapen, en alle Stercke oeffeninge.

De Herssenen werden verkout insonderheyt door koude lucht, het sy deselve door den tijdt des jaers, ofte door bysondere gestaltenis, gelijck koude en Noortsche winden. Want alsoo de selfde door de neus ingerocken wert, en rontsom ons lichaem sweeft, soo kanse het selvige, voornamelijck naeckte ofte niet wel gedeckt zijnde, verhinderen. Hier toe helpt mede verkoelende spijs. Als oock het quijt werden van veel bloedt, veel stilte en langen slaep, die de natuerlijcke wermte als versticken, groote droefheyt en vreese, die de Geesten benaeuwen verdrucken, en verteeren; over groote blijdschap en onmatigh by-slapen, waer door de natuerlijcke wermte, en de Geesten vervliegen. En dese ongematigheyt zijn veel onderworpen de gene, die al te voren kout van Herssenen waren. De ander verkoelende oorsaken brengen naeuwelijcks enckele ongematigheyt aen, maer gemeenlijck met stoffe. Men sal hier mede na de groote van de kouw, de hooft-verwermende genees-middelen besigen, verhaelt in ’t eerste Deel van den Schat der Ongesontheyt op het 4. Boeck, cap. 10. en 11.

Ondertusschen sal men hem houden uyt de kouwe, mistige en winderige lucht, en soecken de wermte, en die niet te vinden zijnde, met werme droogen (gelijck in ’t tweede Deel van de Schat der Gesontheyt cap. 1. beschreven is) en groote vuuren de selfde werm maken. Maer men moet wel sorge dragen, dat de handen en insonderheyt de voeten niet en verkouwen. Men sal de spijse stooven en bereyden met Salye, Rosmarijn en Kruydt. Wel Vleesch, maer geen Visch eten. Dun Bier, ofte kleyne Wijn drincken, die niet hoofdigh en is. Want als is oude en stercke Wijn krachtiger om de koude ongematigheyt te verbeteren: nochtans en is hy niet dienstigh, om dat hy in ’t hooft opklimt. De Slaep moet minder zijn, als het Waken, gelijck oock de Stilte minder, als de Oeffeninge. ‘s Morgens sal men de Voeten wrijven, en des avondts te bedt gaende de selve baden in water, daer werme hooft-kruyden (op de verhaelde plaets te sien) in gesooden hebben. By-slapen, Droefheyt, Vreese, Bekommeringh zijn hier schadelijck, maer te matige Blijdschap dienstigh.

Vochtige ongemaetigheydt komt in de Herssenen, door Vochtigh weder, regen en sneeuw, indien het hooft daer tegens niet genoegh bewaert en is, door de Maneschijn, door een luy en leedigh Leven, door veel vochtige Spijse, en langen Slaep. Hier dient gekosen klare en drooge Lucht, gelijck op hooge plaetsen, ofte in de Heyde; ofte kan oock met roocken droogh gemaeckt werden, gelijck elders bewesen is. In tegendeel moet geschout wesen mistige Lucht, den Zuyden-wint, de stralen van de Maen. Men sal gebruycken drooge kost, liever gebraden als gesoden; maer wel gestooft met kruydt; en hem wachten van Lams-vleesch, Speck, Herssenen, Oeft. Hier moet oock weynigh gedroncken, en geslapen, maer het lichaem wel beweeght werden. En by aldien het hier mede niet en wil beteren, so kan men komen tot de genees-middelen, die in ‘t 1. Deel, en (21) 4. Boeck, cap. 11. van den Schat der Ongesontheyt, zijn aengewesen.

De Herssenen verdroogen door de hitte der Sonnen, van ’t Vyer, door verdroogende Spijse, alderley onmatige Losingh van Bloedt, van Kamergangh, Sweet, Byslapen, door te veel Waecken, Vasten, Droefheyt, Studeren, Wercken. De genees-middelen zijn mede in ‘t 9. cap. en 4. Boeck des 1 Deels van de Schat der Ongesondtheyt beschreven. De maniere van leven moet al te samen tot vochtigheydt strecken. Men dient een vochtige Lucht te verkiegen, gelijck daer is in de valleyen, ofte leeghten ontrent de Rivieren, en indiense soo niet te vinden en is, soo kan mense vervochtigen met het stroyen van vochtige kruyden. Hier is dienstigh sachte Spijs, kleyn Bier, ofte Gerste-water te gebruycken. Langh te slapen, en daer toe vry Latouw, Endivye, Pingels, ofte een Amandel-melcxken te besigen. Dan de ongematigheydt is meest altijt met stoffe, die de selfde verweckt of onderhout: te weten vochtigheydt, damp, ofte wint. In overvloedt van bloedt is ’t aderlaten bequaemst. De andere vochtigheden, Galachtige, slijmerige, ofte melancholijcke, moeten, wel bereyt zijnde, afgeset werden. De middelen, die beyde te weegh brengen, zijn in ’t eerste Deel en 4 Boeck van de Schat der Ongesondtheydt, op verscheyde Capittelen beschreven. Als oock de hooft-versterckende op ‘t 11 cap. die in ’t laetste dienen gebesight. Wanneer de pijn door stercken reuck, als Muskeljaet, Basilicum, ofte diergelijcke veroorsaeckt is, dan dient men koude wel ruyckende dingen voor de neus te houden, gelijck Violen, Rosen, Plompen, Azijn, ofte Rosen-water, Canfer, Sandel-hout. Als de selve van stanck, gelijck uyt doode lichamen komt, dan sal men wat Theriakel, Aq. Vitae Matthioli, in nemen, en maken een roocksel van wel-ruyckende droogen.

Indien de oorsaeck van de pijn niet eygentlijck in ’t hooft en is, maer van onderen op komt, gelijck uyt de Maegh, Lijfmoeder, ofte andere deelen: soo sal men de selve eerst moeten suyveren, eer dat’er eenigh voordeel met het hooft gedaen werden. Die Middelen zijn mede te sien in ’t eerste Deel, op bysondere Capittelen elck Deel in ’t bysonder betreffende.

In alderhande hooft-pijn werdt seer gepresen ’t gedistilleert water van Verbena, ofte YSER-KRUYDT vier oncen, met drie droppels Geest van Zout in genomen. Ja men magh dit kruydt groen oock om den hals hangen, door welck middel, gelijck als door een wonder, Dr. Pieter van Foreest yemandt, die door geenderhande genees-middelen, het zy van binnen ofte van buyten en hadde konnen beteren, volkomentlijck genesen heeft, gelijck hy verhaelt 9. Obs. 52. Waer toe mede het selfde kruyt kroonsgewijs op ’t hooft kan geset werden.

In langhduerige hooft-pijn, die uyt eenige vochtigheden ontstaet, en daer door gevoedet wert, magh men oock, nae dat het lichaem wel gesuyvert is, neus-middelen, en quijl-middelen gebruycken, waer van in ‘t 8 Cap. van het gemelde eerste Deel gesproken is. En als sulcks niet en helpt, mach men op den arm een fistel setten, ofte een groven draedt door den hals slaen, om alsoo de vochtigheyt van de Herssenen nae die openingh te trecken. In pijn, uyt koude, ofte gemenghde vochtigheden mach men oock ingeven een half, ofte een geheel dragme Mithridaet, die niet te oudt en is, ofte een ofte anderhalf scrupel Philonium Romanum sine Euph. en in alderhande pijn, wanneerse onlijdelijck is, een pilleken van 2, 3, ofte 4 asen Laudanum Opiatum, dan dit en dient geen kinderen, noch oock oude en swacke luyden. En het en doet oock anders niet als de pijn verdooven; maer de oorsaeck moet door de aengewesen middelen wech genomen werden, en de pijn, die overslaende, niet verdooft, als in den alderuyttersten noodt.

Wat belanght de hooft-pijn, die uyt Droncken-schap komt, het is gemeenen raedt, dat het hayr van den hondt daer goet voor soude wesen, willende seggen, dat de pijn met wederom Wijn te drincken overgaet. Want de geest van den Wijn (dat is die de brandewijn maeckt) in ’t hooft opgevlogen zijnde, soo laet hy gemeenlijck sijn koude vochtigheydt (Phlegma genoemt) in de Maegh. Insonderheydt wanneer de selve swack en kout is, en derhalven dat overschot niet en kan verteren; waer van daer oock raeuwe dampen nae het hooft gesonden werden. Soodanige beveelt oock Hippocrates een roomer wijn (die in sijn landt sterck is) te geven, om het verdouwen van de spijse te helpen, de raeuwigheydt te verbeteren, ende raeuwe dampen uyt de Herssenen te doen vervliegen. Ick hebbe verscheyden hooren seggen, dat sy daer toe Vasten: dan het selve vermeerdert de menighte en scherpigheydt van de opwellende dampen, dewelcke de genomen spijse versacht en vermindert. Derhalven is ’t veel beter; als yemant, door ’s avonts te voren al te veel ingenomen te hebben, des morgens raeuwigheydt in de Maegh voeldt, dat hy een weynig goede spijse in den mond steeckt. Want de natuere daer door verweckt zijnde, streckt haer tot verteren, en volvoert de kokinge van de raeuwigheydt, die sy te voren niet aen en roert. Want dat Hippocrates seyt, dat men onsuyvere lichaemen, met voeden beschadight, is te verstaen, dat men raeuwigheydt, op raeuwigheydt leyt, en wederom door veelte de Maegh belast. Maer weynigh gebruyckt, brenght de nature wederom tot koken, en verbetert de raeuwigheyt.

De Koningen plachten eertijdts in plaets van de kroone, een bandt om haer hooft te dragen, die (22) de Griecken, en na haer oock de Latijnsche noemden Diadema, dat is veel te seggen, als omwinsel, ofte swachtel. Den selfden, gelijck Plinius verhaeldt in sijn 7 Boeck, is eerst gevonden van Bacchus. Daer van geeft de Griecksche history-schrijver Diodorus Siculus dese reden, dat het hooft haer gebonden werdt, die pijn, die door het oproocken van den Wijn, in ’t hooft verweckt wert. Onse vrouwen, al en maken sy daer mede geen Koningen, zijn terstont in de weer, als yemandt hooft-pijn heeft, met een doeck voor ’t hooft te binden, het welck veeltijts verlichtinge by brenght.

Het II Kapittel.

1. Verdeling van de hoofdziekten.

2. In en uit welke plaatsen de hoofdpijn komt.

3. En hoe ze te onderscheiden is, tekens.

4. Haar oorzaken.

5. Voortekens.

6. Voorzorg en manier van leven.

7. Genezing.

(1) Na de delen van het hoofd dat in het voorgaande kapittel aangewezen is worden haar ziekten goed verdeeld in drievormige geslachten. Enige bezitten de vliezen, enige de zelfstandigheid van de hersens, enige de groeven en wegen. In de vliezen, te weten het pannenvlies en de twee hersenvliezen, omdat die van scherp gevoel zijn komt meestal alle hoofdpijn. In de zelfstandigheid van de hersens, die de woonplaats en het werktuig van de reden, inbeelding en geheugen zijn, worden de werkingen beschadigd door razernij, melancholie, zwaarmoedigheid en geheel belet door zotheid, dolheid, verloren geheugen, diepe slaap en slapende koorts. In de groeven van de hersens en die wegen waardoor de bezielde geest in het werktuig van het gevoel en bewegen verspreid wordt vallen deze gebreken, suizeling, vallende ziekte, nachtmerrie, m.s., geraaktheid, kramp, trekking, beving en verkoudheid. Van elk zullen we apart nu vervolgens gaan spreken.

(2) Het HOOFD wordt meer met PIJN gekweld dan enig ander deel omdat het op het lichaam als een kop staat, zoals Hippocrates spreekt, en ontvangt derhalve gemakkelijk alle dampen die van onderen optrekken en ook omdat de hersens koud en vochtig van naturen zijn waardoor daarin veel overtolligheid groeit en als dat wat toeneemt en op zijn behoorlijke tijd niet geloosd wordt, dan wordt er pijn en andere ziekte veroorzaakt.

(3) Nu omdat de pijn in het gevoel bestaat is het wel te begrijpen dat de meeste en zwaarste pijn in de delen valt die het scherpste gevoel hebben zoals hier de vliezen binnen en buiten het bekkeneel zijn. De oorzaak van deze pijn is of binnen in het hoofd en dan blijft ze gewoonlijk regelmatig of wordt door de onderste delen naar boven gezonden en die houdt tussen beide op. Zodanige komt meestal uit de maag vanwege het zesde paar zenuwen dat ze uit de hersens krijgt (waarom door de onderlinge gemeenschap op gekwetste hersens braken volgt) en deze pijn vermeerdert of vermindert nadat de maag beter of erger gesteld is, ze verzacht ook na het eten en bezwaart na lang vasten. Want als de maag leeg is dan trekt ze naar zich veel rauwe en scherpe vochtigheden uit de omliggende delen waarvan de dampen dan naar het hoofd opstijgen. De hoofdpijn spruit ook vaak uit de baarmoeder en die is meer achter dan voor omdat de oorzaak aan de hersens meegedeeld wordt door het ruggenmerg. Ze verspreidt zich evenwel van de nek en het achterhoofd en ook over de andere delen van het hoofd zoals men vaak ziet in het ophouden van de stonden of het bederven van het zaad. Indien de pijn elders vandaan komt kan zoiets uit de bijzondere tekens van de gebreken in zulke plaatsen opgemerkt worden. Als deze pijn van buiten komt en lang aanhoudt dan wordt ze tenslotte het hoofd eigen. Want door langdurige pijn verzwakken de hersens zo zeer dat ze hun eigen vochtigheden niet kunnen verteren, noch diegene die ze dan steeds van andere ontvangen kwijt zien te raken. De pijnlijke oorzaak die van onderen (17) naar de hersens gezonden wordt gaat niet terstond het gehele hoofd over, maar bezet alleen de helft en wordt daarom bij de Grieken Hemicrania genoemd. Bij ons heeft ze de naam van schele hoofdpijn omdat ze aan een zijde is zoals de schellen om de ogen staan. De Hoogduitsers noemen het nagel omdat de pijn zo zeer steekt alsof er een nagel in het hoofd steekt en begint gewoonlijk met klopping in de slaap van het hoofd.

Noch is de hoofdpijn van buiten of van binnen. De uiterlijke pijn, omdat ze op het pannenvlies komt, vermeerdert met duwen op het hoofd waar de inwendige door verlicht wordt. Ze kan ook niet verdragen dat het haar gestreken wordt. Galenus schrijft dat alleen de inwendige pijn tot de wortels van de ogen komt en wordt daarin gevolgd uit de Italiaanse geneesmeesters Altimarus, Massarias en Aquapendens, uit de Franse van Rondeletius, Hollerius en Bertinus, uit de Spaanse van Marcatus, uit Duitsland van Fuchsius, dan wel terecht is zulks niet toegestaan bij Fernelius, Duretus en Saxonia. Want het pannenvlies, waar de uitwendige pijn zijn plaats meest inneemt, bekleedt van binnen het hol waar de ogen in zijn en uit zijn rok spruit het uiterste vlies van de ogen. Waaruit genoeg blijkt dat ook door uiterlijke oorzaken de pijn van het pannenvlies onder aan de ogen meegedeeld kan worden.

(4) De oorzaken van de hoofdpijn zijn of uitwendig of inwendig. Onder de uitwendige is de hitte van de zon waardoor de geesten beroerd en de dampen in de hersens opgetrokken worden. Zo ‘n hoofdpijn had Jonas toen hij in de lucht en dorre Oostenwind zat en de opgaande zon hem op het hoofd stak, Jona 4. 8. Zo verhaalt Cardanus in het 8^ste boek van de verscheidenheid van de dingen in het 44^ste kapittel van een die elke dag met het opgaan van de zon pijn in het hoofd kreeg die tot de middag al vermeerderde, maar na de middag geleidelijk aan overging. Dergelijk voorbeeld wordt mede bijgebracht van Jacchinus over 9 Rasis 14. Koude kan ook hoofdpijn veroorzaken met het sluiten en toetrekken van de onaanzienlijke gaatjes waardoor de rookachtige dampen die anders uitvliegen, ingehouden worden en de geesten ook ontsteken. Onder de uitwendige oorzaken zijn mede dronkenschap, mistige of onzuivere lucht, langdurige Zuidenwind, slag, stoot, allerhande sterke reuk en vooral stank. Een die de lichamen van de verslagen krijgslieden voor Nieuwpoort in het jaar 1600 geroken had kreeg daarvan daarna grote hoofdpijn en een dodelijke geelzucht. Ik heb hier verschillende heelmeesters gekend die van de stank in het verbinden van vuile wonden en andere die door de stank van te lang gehouden lijken, waar ze op de begrafenis waren, met een zware hoofdpijn de dood op de hals kregen. De vermelde Hollerius verhaalt van een Italiaan waar door het ruiken van het kruid basilicum een schorpioen in de hersens groeide waarvan hij na een verschrikkelijke en lange pijn kwam te sterven. Net als ook in Italië uit hetzelfde kruid tussen twee vochtige plavuizen die in de zon lagen binnen 24 uur ontelbare schorpioentjes al krielende voortkwamen. De Arabische Avicenna schrijft uit de getuigenis van de Indiaanse geneesmeesters dat er wormen in het hoofd groeien die met hun bewegen en bijten pijn verwekken. Waarvan hij zegt dat het zelden gebeurt, maar niet onmogelijk is. Hier in de stad is een dienstmaagd geweest die na langdurige hoofdpijn een levende worm uit de neus kwijt werd die geheel op de genoemde oorwormen leek. Dr. Foreest verhaalt van een die een grote en langdurige hoofdpijn had die met geen middelen weg genomen kon worden totdat er een gauw en handig heelmeester hem boven in het voorhoofd (waar de pijn stak) een opening door de pan maakte en daar van de harde moeder een zwarte worm nam, net als een kalander, waarna de pijn wonderbaarlijk ophield zonder immermeer wederom te komen. Ditzelfde wordt bij onze huislieden in ossen en koeien met hetzelfde geluk in het werk gesteld. En waarom zou dat niet gebeuren in de mensen als het gebeurt, na het schrijven van sommige, in schapen en geiten? Kentman maakt gewag van een die lang ondraagbare pijn in het hoofd gehad had waarvan hij de oorzaak legde op het eten van moerbeien en is daarvan tenslotte gestorven waarna in zijn hersens een steen gevonden werd die van grootte en vorm op een moerbei leek. Dan dit is onder de dingen die heel zelden gebeuren.

Hoofdpijn wordt meestal inwendig veroorzaakt door ongesteldheid en ontsteltenis van de vier vochtigheden die in het bloed zijn en vaak van een koude en slijmerige vochtigheid die de nauwe wegen van het hoofd verstoppen en zodanige pijn is gewoonlijk met zwaarheid, net als van gewicht, soms ook geheel scherp, te weten wanneer ze plotseling overvalt, hierbij is noch bleke kleur in het aangezicht, de zieke is koud en vochtig van gesteldheid en heeft ook lange tijd zodanige spijs gebruikt. Soms wordt de hoofdpijn mede verwekt door veelheid van het bloed wat gemerkt kan worden uit de manier van leven, wezen en gematigdheid van het lichaam, jaren en andere dingen die het bloed vermeerderen, dat komt ook van opgestopte aambeien en stonden als mede van tegenhouden van bloed wat op zijn gezette tijd geloosd plag te worden (18) Dan voelt men spanning met pijn en hitte en dat het meest in het voorhoofd, het water is diep gekleurd, het aangezicht en ogen zijn rood. Soms wordt de hoofdpijn veroorzaakt door dun en galachtig bloed wat, al is het maar weinig, grote pijn verwekt die zonder enige zwaarte, maar scherp, bijtend, stekend en kloppend is en valt meestal in de rechter zijde van het hoofd met grote brand, daarbij komt bitterheid in de mond en steeds wakker blijven. Hoofdpijn kan mede komen door een hoeveelheid winden die tussen de pan en het pannenvlies of tussen de pan en het harde hersenvlies inschieten en zo laten spannen dat het lijkt alsof ze de vliezen van de pan zullen afscheuren. Deze pijn is spannend zonder zwaarheid en gaat tezamen met ruisen of tuiten van de oren die dikwijls op hun vaste uren weer komen, deze winden stijgen gewoonlijk van onderen op. Dan het hoofd lijdt niet alleen pijn door stof, maar ook door enkele onmatigheid in grote hitte en koude. Evenwel duurt zodanige hoofdpijn, die alleen uit onmatigheid voortkomt, (omdat alle pijn naar haar trekt) niet lang of er wordt terstond veel vochtigheid verzameld die mede pijn verwekt en zulks gebeurt vooral als de pijn lang duurt en het lichaam vol bloed of kwade vochtigheden is. Van een hete ongesteldheid is de pijn scherper dan van een koude, er valt ook een opmerkelijke hitte bij in het hoofd en rode ogen, zodanige voelen lafenis van koude dingen. Het tegendeel gebeurt in een koude ongesteldheid die ook grote pijn maakt en langer duurt dan die van hitte. Uit droge ongesteldheid, omdat ze niet plotseling komt, kan geen grote pijn spruiten, maar alleen een lange en langzame. De hitte valt hier ook niet moeilijk, maar de huid van het hoofd is droger, ze worden verlicht door vochtige dingen en beschadigd door droge. Van vochtige ongesteldheid alleen kan geen pijn verwekt worden omdat ze van zichzelf geen grote en plotselinge verandering maakt, noch ook iets dat tezamen is uiteen kan spannen, tenzij dat er veel vochtigheden naar toe lopen. Dan elke ongesteldheid, omdat ze (zoals gezegd is) er niet zonder vochtigheden van haar aard kan zijn en hoedanigheid te veroorzaken, zo staat ook zodanige hoofdpijn niet lang zonder bijkomen van stof.

Dit is genoeg van de oorzaken en hun kentekens, ik zal nu ook in het kort de voortekens aanroeren.

(5) Hoofdpijn in het pannenvlies die door een uitwendige oorzaak verwekt is of ook van binnen door ongesteldheid of winden valt is niet zo moeilijk te helpen dan die van andere inwendige en vaste oorzaken in de binnenste delen voorkomen.

In hoofdpijn is minder gevaar dan in andere delen zoals oren, ogen, tanden, koliek etc., omdat de hersens, naar de getuigenis van Galenus, geen gevoel hebben. Waarom hij ook schrijft in 2 sec, loc. 1 dat er nooit iemand door hoofdpijn van zijn stokje is gegaan of zichzelf heeft omgebracht heeft zoals wel uit ongeduld met het koliek gebeurd is. Wat strijdt tegen hetgeen we lezen bij Plinius in 25 Nat. 3 dat het bijna zotheid schijnt omdat hij de zwaarste pijn wil onderscheiden terwijl iedereen de zijne als ergste denkt. Maar dat evenwel de voorouders daarvan geoordeeld hebben uit ervaring dat de grootste pijn door de druppelplas van de steen kwam, daarna pijn in de maag en de derde in het hoofd en dat er bijna om geen andere de dood versneld was. Maar zulks komt veel aan op het geduld van diegene die de pijn hebben. Zo zien we ook in de brieven van een andere Plinius (neef van de vermelde) dat door over grote pijn van een likdoorn en andere het leven bij sommige met de pijn weg gehaald werd. In sterke hoofdpijn is helder en bleek water een slecht teken, (want het betekent dat de gal opvliegt en de hersens zal ontsteken) als mede wanneer ze plotseling ophoudt zonder enige lozing (wat de zwakte van de natuur betekent) als ook dat de uiterste delen koud worden vanwege de felheid van de pijn die naar binnen trekt. Verouderde pijn in het hoofd uit koude stof kan zeer moeilijk genezen worden en vooral in oude lieden. Maar hoofdpijn die steeds kwelt en de slaap beneemt is niet zonder gevaar want ze betekent dat de razernij voor de deur staat en meestal als er veel groens uitgebraakt wordt, hier volgt ook vaak doofheid op, blaren, trekking van de zenuwen, hikken en dergelijke als de pijn niet weg genomen kan worden. Wanneer bij grote pijn in het hoofd spanning van zenuwen komt is dat heel gevaarlijk. Die gezond zijn plotseling pijn in het hoofd krijgen en terstond stom zijn en snurken sterven in zeven dagen als er geen koorts toe slaat volgens de leer van Hippocrates in de 5 kort bondige spreuken van het 5^de boek.

‘Wordt iemand stom na gulzig zuipen en valt daarna in harde stuipen, krijgt hij geen koorts op die zelfde tijd, dan is hij straks het leven kwijt’.

Als het hoofd ergens zeer doet en als er etter, water of bloed uit de neus, mond of oren komt dan mag men wel geloven dat de natuur het kwade kwijt maakt. Hoofdpijn in ziekten die er in het begin niet geweest zijn betekent dat de natuur zich zal ontlasten door braken of bloeden uit de neus en tegen zulke pijn behoeft (19) men geen raad te doen om de natuur niet te verhinderen.

(6) Om niet gemakkelijk in hoofdpijn te vervallen is het nuttig dat men van jongs af aan het hoofd sterk maakt waardoor het niet zo gemakkelijk enige schade gewaar zal worden. De Griekse Herodotus in het 3^de boek van zijn historie in het 12^de kapittel verhaalt dat de hoofden van de Perzen zo zwak zijn dat ze met een klein steentje doorworpen worden en dat de Egyptenaren zulke sterke hoofden hebben dat men ze met een steen nauwelijks beschadigt. Waarvan ze deze reden geven die Herodotus ook goed vindt dat de Egyptenaren van jongs af aan het hoofd schrappen en alzo de pan in de zon hard laten worden. Dat zien we ook aan onze boerenkinderen die blootshoofds in de zon langs de dijk liggen en rollen en van geen pijn in het hoofd weten. De Moren hebben zulke harde en dikke hoofden dat ze niet op beenderen maar op stormhoeden lijken. Wat de Spanjaarden wel wisten (nadat Aloisus Cadamustus vertelt) toen ze naar het eiland van St. Thomas, Angola en andere plaatsen trokken om die te veroveren, ze geboden voornamelijk aan de krijgsknechten dat als ze met de inwoners vechten hun hoofd niet zouden trachten te raken want als er daarop geslagen zou worden dat het geweer daarop aan stukken zou springen net alsof het op een steen gestoten was. Zodanig Morenbekkeneel placht ons de heer Pauw te vetonen van een die eertijds knecht geweest was van de heer van Batenburch en voor Haarlem gebleven was. Maar dat de hoofden van de Perzen zo zwak zijn geeft Herodotus deze reden aan dat ze van jongs af aan zich gewennen die te bedekken en hoeden en mutsen opzetten. De strijdbare Hannibal, koning Masinissa, keizers Julius, Hadrianus en Severus hebben door lange gewoonte om het hoofd te ontbloten zo’n sterkte gekregen dat of de zon scheen of het regende of waaide en ook midden in de winter en in de sneeuw ze evenwel blootshoofds uitgingen en reisden zo zeer was hun hoofd tegen alle ongemak van de lucht verhard. Dit is de oorzaak (zoals Varro zegt bij Plinius in 28.6) dat het ontbloten van het hoofd voor de magistraat (of in het groeten) door de ouden is ingesteld, niet om de eerbied, maar om de gezondheid omdat het door gewoonte sterker wordt. In het voorkomen van de ziekten van het hoofd dient ook in het algemeen waargenomen te worden, omdat het hoofd in het opperste van het lichaam staat en daarom zoals we gezegd hebben de dampen van onderen opwellen gemakkelijker ontvangt, dat het van die dampen geen hinder komt te lijden. Derhalve dient niet alleen het hoofd zelf versterkt te worden maar men moet ook er vooral op letten dat er geen dampen in de onderste delen groeien of gegroeid zijn in het hoofd opstijgen. Daarom zal men zich in de zwakte van het hoofd wachten van spijs en drank die veel wasem opgeven zoals sterke wijn is en ook bier die van veel hop gebrouwen, maar vooral moet zodanige drank geschuwd worden na sterke oefening of grote beweging van het lichaam. Want als het lichaam verhit is dan wordt het hoofd met dampen overladen. Onder de spijzen die het hoofd vervullen is voornamelijk melk die gemakkelijk in de maag bederft waarom Hippocrates ook schrijft in 5 Aphorisme. 63 dat de melk schadelijk is voor diegene die met hoofdpijn gekweld zijn. Daarnaast vervullen ook het hoofd kastanjes, hazelnoten, walnoten, mosterd, ui, dadels en druiven, de reuk van jeneverbessen, wierook en alle sterk ruikende dingen als ook de stank van geweekte hennep en dergelijke. Het hoofd wordt mede bedwelmd door hardlijvigheid en vasten. Zoals ook schadelijk voor het hoofd is om in zijn schoenen te slapen. Nu zodat ook de damp die reeds gegroeid mag zijn niet op zou vliegen moet vooral sterke oefening na het eten geschuwd worden als mede stijf roepen, namiddagslaap, braken en hoesten.

(7) Omdat de hoofdpijn niet een oorzaak heeft is het genezen ook verschillend. De ongesteldheid zonder stof heeft dit gemeen dat net zoals ze alleen in hoedanigheid en verandering van gesteldheid bestaat zo wordt ze ook als zodanig tot haar voorgaande en natuurlijke stand gebracht alleen door verandering van die uitstekende hoedanigheid zonder enige ontlasting van het lichaam. En al gebeurt het soms dat in ongesteldheid van het hoofd zonder stof ontlasting vereist wordt dan gebeurt zoiets evenwel niet om de ongesteldheid in zichzelf maar omdat men vreest, indien het lichaam vol bloed of kwade vochtigheden is, dat het hoofd door de ongesteldheid verzwakt is en de overtollige vochtigheid van het lichaam gemakkelijker zou ontvangen en alzo wordt het een ongesteldheid met stof. De hete ongesteldheid van het hoofd is in deze landen niet zo algemeen als in de hete waar de zon meer brandt en de lucht dapper hitte geeft. Evenwel die van naturen heet van hoofd is kan ook door uiterlijke hitte van de zon of vuur in dit land wel pijn krijgen. Wat mede gebeurt door sterk ruikende kruiden, hete drank, gebrande of andere hete wijn die het hoofd zeer broeien, grote haast of sterke gedachten waardoor de geesten ontsteken. De genezing is niet moeilijk. Want omdat de warmte van het hoofd tot hitte gebracht is moet die door tegenstrijdige, te weten met koele dingen tot haar vorige (20) gesteldheid gebracht worden. Evenwel dient men in het gebruik van verkoelende geneesmiddelen voorzichtig te gaan zodat de hersens geen hinder lijden en vooral in kinderen, vrouwen en diegene die een zacht en teer lichaam hebben en niets doen als ook in oude lieden en die met zinkingen gekweld zijn. Want in zodanige lichamen dringen de geneesmiddelen gemakkelijk door en de kracht van de natuurlijke warmte is niet zo groot dat ze grote koude zouden kunnen weerstaan, daarom worden de hersens door geheel verkoelende dingen gemakkelijk beschadigd en tot een regelrecht ander kwaad gebracht. Men zal dan, naar dat de brand veel of weinig is, van die geneesmiddelen hiertoe inwendig of uitwendig gebruiken die wij in het eerste deel 3^de boek, kapittel 1 en 2 in het 4^de boek kapittel 9 van de ‘Schat der Ongezondheid’ beschreven hebben. De zieke zal zich ondertussen ophouden in een koele of gematigde plaats en als de lucht te warm is dan zal men die verkoelen door die middelen die in het 1^ste kapittel in het tweede deel van de ‘Schat der Gezondheid’ aangewezen zijn. In tegendeel zal men zich wachten om in de zon te gaan en van grote gezelschappen waar veel asem de lucht verhit. De kamer moet niet heel licht zijn, maar wat donkerachtig. Want het licht beweegt de geesten en vochtigheden. De spijs moet verkoelend zijn zoals gepelde gerst of met verkoelende kruiden gestoofd, te weten sla, zuring, postelein, andijvie of sap van zure druiven, sap van citroenen, azijn en dergelijke. Een moes van een paar handen vol zuring met wat boter zachtjes op het vuur laten smelten is zeer aangenaam en nuttig. De drank kan wezen gerstewater waar de verkoelende zaden in gekookt zijn of een melkje die hieruit gemolken is. Van wijn en andere dingen waarvan we verteld hebben dat ze in het hoofd trekken dient hij zich te wachten. Hij moet altijd een open lichaam houden zodat de scherpe dampen niet naar het hoofd opklimmen en indien het wat gesloten was dan moet het los gemaakt worden met verzachtende spijs in het begin van de maaltijd eten of met klysma’s. Op het eind van de maaltijd zal men iets nemen dat enige tezamen trekkende kracht heeft zoals kwee om de maag te sluiten en alzo het opstijgen van de dampen naar het hoofd te beletten. Stilte en slaap is hier nuttig. Maar schadelijk zijn alle sterke beweging van het gemoed en vooral gramschap, roepen, schreeuwen, vasten, bijslapen en alle sterke oefening.

De hersens worden vooral verkoeld door koude lucht, hetzij door de tijd van het jaar of door bijzondere vorm zoals koude en Noordse winden. Want omdat die door de neus geroken wordt en rondom ons lichaam zweeft kan het voornamelijk als het naakt of niet goed bedekt is verhinderen. Hiertegen helpt mede verkoelende spijs als ook het kwijt worden van veel bloed, veel stilte en lange slaap die de natuurlijke warmte als verstikken, grote droefheid en vrees die de geesten benauwen, verdrukken en verteren, uitbundige blijdschap en onmatig bijslapen waardoor de natuurlijke warmte en de geesten vervliegen. En aan deze ongesteldheid zijn veel onderworpen diegene die al tevoren koud van hersens waren. De ander verkoelende oorzaken brengen nauwelijks enkele ongesteldheid aan, maar gewoonlijk met stof. Men zal hiermee naar de grootte van de koude de hoofd verwarmende geneesmiddelen gebruiken die verhaald zijn in het eerste deel van de ‘Schat der Ongezondheid’ in het 4^de boek, kapittel 10 en 11.

Ondertussen zal men zich houden uit de koude, mistige en winderige lucht en de warmte zoeken en als die niet te vinden is met warme drogen (zoals in het tweede deel van de ‘Schat der Gezondheid’ kapittel 1 beschreven is) en grote vuren die warm maken. Maar men moet er wel voor zorgen dat de handen en vooral de voeten niet koud worden. Men zal de spijs stoven en klaar maken met salie, rosmarijn en kruiden. Wel vlees, maar geen vis eten. Dun bier of lichte wijn drinken die niet hoofdig is. Want al is oude en sterke wijn krachtiger om de koude ongesteldheid te verbeteren, nochtans is hij niet nuttig omdat hij in het hoofd opklimt. De slaap moet minder zijn dan het waken net als ook de stilte minder dan de oefening. ‘s Morgens zal men de voeten wrijven en bij het ‘s avonds naar bed gaan die baden in water waar warme hoofdkruiden (op de verhaalde plaats te zien) in gekookt zijn geweest. Bijslapen, droefheid, vrees en bekommering zijn hier schadelijk, maar te matige blijdschap nuttig.

Vochtige ongesteldheid komt in de hersens door vochtig weer, regen en sneeuw als het hoofd daartegen niet genoeg beschermd is, door de maneschijn, door een lui en leeg leven, door veel vochtige spijs en lange slaap. Hier dient heldere en droge lucht gekozen zoals in hoge plaatsen of in de heide, het kan ook met roken droog gemaakt worden zoals elders bewezen is. In tegendeel moet mistige lucht geschuwd worden, Zuidenwind en de stralen van de maan. Men zal droge kost gebruiken en liever gebraden dan gekookt, maar wel gestoofd met kruid en zich wachten van lamsvlees, spek, hersens en ooft. Hier moet ook weinig gedronken en geslapen, maar het lichaam goed bewogen worden. En als het hiermee niet wil verbeteren dan kan men komen tot de geneesmiddelen die in het 1^ste deel en (21) 4^de boek kapittel 11 van de ‘Schat der Ongezondheid’ zijn aangewezen.

De hersens verdrogen door de hitte van de zon, van het vuur, door verdrogende spijs, allerlei onmatige lozing van bloed, van kamergang, zweet, bijslapen, door te veel waken, vasten, droefheid, studeren en werken. De geneesmiddelen zijn mede in het 9^de kapittel en 4^de boek van het 1^ste deel van de ‘Schat der Ongezondheid beschreven. De manier van leven moet tezamen tot vochtigheid strekken. Men dient een vochtige lucht te verkiezen zoals er is in de valleien of laagten omtrent de rivieren en indien zulks niet te vinden is dan kan men ze bevochtigen met het strooien van vochtige kruiden. Hier is nuttig zachte spijs, klein bier of gerstewater te gebruiken. Lang te slapen en daar toe behoorlijk sla, andijvie, dennenzaden of een amandelmelkje gebruiken. Dan de ongesteldheid is meest altijd met de stof die het verwekt heeft of onderhoudt, te weten vochtigheid, damp of wind. In overvloed van bloed is het aderlaten het beste. De andere vochtigheden, galachtige, slijmerige of melancholieke moeten, goed klaar gemaakt, afgezet worden. De middelen die beide teweeg brengen zijn in het eerste deel en 4^de boek van de ‘Schat der Ongezondheid’ in verschillende kapittelen beschreven. Als ook de hoofd versterkende in het 11^de kapittel die in het laatste gebruikt dienen te worden. Wanneer de pijn door sterke reuk als muskus, basilicum of dergelijke veroorzaakt is, dan dient men koude wel riekende dingen voor de neus te houden zoals violen, rozen, plompen, azijn of rozenwater, kamfer en sandelhout. Als die van stank zoals uit dode lichamen komt dan zal men wat teriakel, aqua vitae Matthioli innemen en een rook maken van wel riekende drogen.

Indien de oorzaak van de pijn niet eigenlijk in het hoofd is, maar van onderen op komt zoals uit de maag, baarmoeder of andere delen dan zal men die eerst moeten zuiveren voordat er enig voordeel met het hoofd gedaan kan worden. Die middelen zijn mede te zien in het eerste deel op aparte kapittelen die elk deel in apart betreffen.

In allerhande hoofdpijn wordt zeer geprezen het gedistilleerd water van Verbena of IJZERKRUID waarvan vier ons met drie druppels geest van zout ingenomen wordt. Ja, men mag dit kruid groen ook om de hals hangen door welk middel als door een wonder dr. Pieter van Foreest iemand die door geen geneesmiddel, hetzij van binnen of van buiten had kunnen verbeteren en volkomen genezen heeft zoals hij verhaalt in 9 Obs. 52. Waartoe mede hetzelfde kruid kroonvormig op het hoofd gezet kan worden.

In langdurige hoofdpijn die uit enige vochtigheden ontstaat en daardoor gevoed wordt mag men ook nadat het lichaam goed gezuiverd is neus- en kwijlmiddelen gebruiken waarvan in het 8^ste kapittel van het vermelde eerste deel gesproken is. En als zulks niet helpt mag men op de arm een kunstmatige open gat zetten of een grove draad door de hals slaan om alzo de vochtigheid van de hersens naar die opening te trekken. In pijn die uit koude of gemengde vochtigheden komt mag men ook een half of een geheel drachme mithridaat ingeven die niet te oud is of een of anderhalf scrupel Philonium Romanum sine Euphorbia en in allerhande pijn wanneer ze ondraagbaar is een pilletje van 2, 3 of 4 azen Laudanum Opiatum, dan dit dient geen kinderen, noch ook oude en zwakke lieden. En het doet ook niets anders dan de pijn verdoven, maar de oorzaak moet door de aangewezen middelen weg genomen worden en de pijn overslaat en niet verdooft dan in de alleruiterste nood.

Wat de hoofdpijn die uit dronkenschap komt aangaat, het is algemene raad dat het haar van de hond daar goed voor zou wezen, wat wil zeggen dat de pijn met wederom wijn te drinken overgaat. Want de geest van de wijn (dat is die de brandewijn maakt) die in het hoofd opgevlogen is laat gewoonlijk zijn koude vochtigheid (flegma genoemd) in de maag. Vooral wanneer die zwak en koud is en derhalve dat overschot niet kan verteren waarvandaan ook rauwe dampen naar het hoofd gezonden worden. Zodanige beveelt ook Hippocrates een roemer wijn (die in zijn land sterk is) te geven om het verteren van de spijs te helpen, de rauwheid te verbeteren en rauwe dampen uit de hersens te laten vervliegen. Ik heb verschillende horen zeggen dat ze daartegen vasten, dan dat vermeerdert de menigte en scherpte van de opwellende dampen die de opgenomen spijs verzachten en verminderen. Derhalve is het veel beter als iemand die ’s avonds tevoren te veel ingenomen heeft en ‘s morgens rauwheid in de maag voelt dat hij wat goede spijs in de mond steekt. Want de natuur, die daardoor opgewekt wordt, strekt zich tot verteren en volvoert het koken van de rauwheid die ze tevoren niet aan roerde. Want wat Hippocrates zegt dat men onzuivere lichamen met voeden beschadigt, dat is te verstaan dat men rauwheid op rauwheid legt en wederom door hoeveelheid de maag belast. Maar weinig gebruikt brengt de natuur wederom tot koken en verbetert de rauwheid.

De koningen plachten eertijds in plaats van de kroon een band om hun hoofd te dragen die (22) de Grieken en na hen ook de Latijnen Diadema noemden, dat is zoveel te zeggen als omwindsel of zwachtel. Dezelfde, zoals Plinius verhaalt in zijn 7^de boek, is eerst gevonden door Bacchus. Daarvan geeft de Griekse historieschrijver Diodorus Siculus deze reden dat het hoofd hen gebonden wordt vanwege die pijn die door het optrekken van de wijn in het hoofd verwekt wordt. Onze vrouwen, al maken ze daarmee geen koningen, zijn terstond in de weer als iemand hoofdpijn heeft om een doek voor het hoofd te binden wat vaak verlichting bijbrengt.

Het III. Capittel.

1. Hoe sommige in haer heugenis geslagen werden,

2. Waer in de Sinnen en ’t Verstant bestaen.

3. Ken-teyckenen van haer verlies,

4. Voor-teyckenen,

5. Genesinge,

6. Maniere van leven.

(1) DE REDEN en ’t VERSTANT, waer door den mensche alleen de beesten over-treft, zijn in sommige soo sober gesaeyt, datse seer weynigh van de beesten en verschillen. In sulcke staen de inwendige sinnen, de Inbelende, en voornamelijck de Reden-kavelende, ofte Overleggende kracht der Herssenen, door gebreckelijcke oorsaecken soo belet, dat sy geen gedachten en konnen maecken, die tot wijsheydt strecken, noch oock de beginselen, die tot alle Konsten trecken niet en konnen begrijpen. Waerom haer al de wegh tot wijsheydt gesloten is, en soodanige te willen onderwijsen, en is niet anders als den Moorjaen wasschen; en aldus zijn de gene, die wy Narren, Sotten, Dwaesen en Gecken noemen.

(2) Van de drie inwendige Sinnen, door de welcke het Verstant werckt, wert somtijdts maer een beschadight: te weten, de Inbeeldinge, Reden-kavelinge, Geheugenis, ofte alle te samen. De twee eerste alsoo sy meest van de geboorte afkomen, ofte met den ouderdom overvallen, soo zijnse ongeneeslijck. Derhalven zullen wy handelen van de verminderde, ofte wechgenomen heugenisse, (van de gene, die soo gestelt zijn) seggen wy, datse in haer memorie geslagen zijn) waer op de twee andere nootsakelijck volgen, en welckers exempelen meest vernomen werden. Soo verhaelt de Romeynsche schrijver Plinius 7. 34. van yemandt, die van een hoogh dack gevallen zijnde, sijn Moeder en Vrienden niet en kende; van een ander die den naem van sijn dienaers, van den Romeynschen Missala Corvinus, die sijn eygen naem vergeten hadde. En de Spaensche Cristoffel van Vega schrijft 3. Ant. Med. 10. hoe een seker Monick uyt een brandende Koortsche sijn geheugenisse soo verre verloren hadde, dat hy, wel geleert wesende, van alles, oock van ’t geene hem dagelijcks meest voorgekomen was, in ’t minste niet meerder en wist. Den Italiaensche Bassianus Landus vertelt van een Venetiaens Edelman Francesco Barbaro, dat al was hy heel geleert, in sijnen uytersten ouderdom, alles vergat, behoudende niet te min noch goet verstant, en oordeel. Van den selfden verhaelt Volaterranus, dat, als hy een ghespreck soude doen voor den Hertog van Milan, kort stom stont, hebbende vergeten al ’t gene hy meende te seggen. Soo schrijft de selfde van dien geleerden Grieck Georg. Trapezuntius, dat hy in sijn ouderdom alles vergat, ’t gene hy te vooren geweten hadde. Gomezius maeckt gewach van een Godts-geleerde, die begaeft was met een van de beste heugenisse van de werelt, hoe hy na een sware sieckte de selfde gantsch verloor. Soo leesen wy oock van andere, die door een quetsure van ’t hooft, lesen, en schrijven vergeten hadde, en ’t selve wederom van nieuws moesten gaen leeren.

(2) Om de Oorsaken hier van te vinden, is hoog-noodig te weten, op wat wijse, en door wat werck-tuyg dese werckingen in de gesonde luyden toegan. Want wy sien, dat oock de gesonde luyden na de verscheydenheydt van haer jaren dese uyt-voeren. De kinderen hebben voor eerst hier in weynigh kracht, ende en schelen niet veel van onvernufte dieren, daer na in ’t voortgaen van de jaeren beginnen de Heugenis, Inbeeldinge, Reden-kavelinge allencxkens meerder, en meerder voor te komen, tot dat sy in de jeught, en mannelijcken ouderdom tot haer rijpigheyt geraken, en in den Mensche wonderlijcke wercken doen. Van daer wederom in ’t afgaen van de jaren begint het verstandt mede allenckskens af te nemen, soo dat oock veele stock-oude luyden, gelijck wy wel seggen, verkindtschen. Daer van is ’t Latijnsche spreeckwoort, Bis puerissenes, en Plautus seydt, Mercatore:

Wanneer den ouden dagh den mensche komt bekruypen, Soo krijght hy wederom sijn eerste kinder-stuypen, Sijn wijsheyt die vergaet, daer blijft geen reden in, En wat hem overkomt, dat gaet hem uyt den sin.

Soo verhaelt de President de Thou in ‘t 26. Boeck van sijn Historye, hoe dien grooten zee-helt Andre Doria buyten Genua in sijn huysinge, Koninglijck ( gelijck wy oock met verwonderingh gesien hebben) by hem gebouwt, in ’t jaer ons Heeren 1570. overleden is, drie en tnegentigh jaren oudt zijnde, met minder luyster (seyt hy) om dat de krachten van lichaem, en gemoet afgeslooft, zijnde, en noch borgerlijcke, noch oorloghs saken waer konnende nemen, by sijn Borgers in kleynachtinge was gekomen, en langh, eer hy storf, al scheen uyt het leven te wesen. De Wijs-geerige Aristoteles seyt in Polit. Dat nae de acht-en-veertigh jaer (dat (23) al volle vroegh is) het verstant begint af te nemen; en gelijck Seneca schrijft in Oedip. Eerst de geheugenisse: ----- prima languescit fenum Memoria, longolassa sublanus situ. Siet hier op Aristot. 4. Prob. en Erasmus over het verhaelde spreeck-woort. De veranderingh van dese werckingen in die jaren en kan de Ziele niet toegeschreven werden, de welcke altijdt de selfde blijft, en geen veranderinge en ontfanght: maer komt alleen uyt de verscheydene gestaltenis van het werck-tuygh: te weten, de Herssenen, en de zielijcke Geesten. Het is buyten twijffel, dat de Herssenen eenen sekeren graed van warmte en vochtigheyt tot dese werckingen van doen hebben, ’t welck oock genoegh daer uyt blijckt, dat de kinderen, om al haer groote vochtigheyt, in de selve weynigh vermogen, en dat die verterende, en ’t lichaem allencxkens drooger werdende, dese kracht hoe langer hoe meerder begint op te steken. Maer dien trap te bepalen, is in duysterheyt van des Menschen verstandt swaerlijck, ja onmogelijck. Dat ick nu niet en segge van de verborgen hoedanigheden, die de Herssenen niet te ontrecken en zijn; als oock van de maet van haer selfstandigheyt, en welcke gestaltenis dienstigh en bequamer is tot de heugenis, welcke tot de reden-kavelingh, welcke tot de in-beeldinge. Want men siet, dat de Menschen in dese wercken veel verschillen, en dat geheel selden yemandt in alle drie uyt-munt. Het welck sonder twijffel voortkomt uyt een bysondere gestaltenis der Herssenen, en der Geesten: die tot alle werckingen niet even bequaem en is. De gestaltenis van de jonckheydt is seer nut tot de Vegetative en Sensitive werckingen van groeyen, bloeyen, en gevoelen: maer niet tot die van ’t verstant: en in tegendeel, is de gestaltenis der oude luyden daer toe bequaem en niet tot de andere. Waer door oock geschiet, dat in de sieckten, die de gestaltenis der Herssenen, en Geesten veranderen, gelijck daer zijn Raserny, Melancholy, en Dulligheyt, de Menschen by nae in een oogenblijck van al sijn verstant, en wetenschap, die hy te voren hadde, berooft wert. En in tegendeel bevint men, dat eenige botten en dwasen meerder verstant uyt een sieckte krygen. Aristoteles verhaelt 30. Probl. 2. dat eenen Marcus van Syracusen, als hy buyten westen was, beter Poëet werde. Het welck soo vreemt niet en magh schijnen, indien het waer is, ’t geene de wijsgerige Democritus (ghelijck Cicero schrijft in ‘t 1. Boeck van de Voorsegginge) seyde, dat’er geen groot Poëet en konde wesen, sonder dulligheydt.

Om de Redelijcke wercken wel uyt te voeren, wert vereyscht een bequame Gestaltenis der Herssenen, bestaende in een drooghachtige, en matelijck warme gematigheyt, in dunte en selfstandigheyt behoorlijck veelte, en natuerlijck maecksel: derhalven al wat hier afwijckt, dat verhindert en belet het verstant. Gelijck daer zijn voor eerst koude, en vochtige Herssenen, ’t zy van geboorte ( want de sottigheydt, is mede onder de erf-sieckten, en uylen broeyen uylen) by gebleven, het zy daer nae aengekomen: gelijck geschieden kan door koude en vochtige lucht, als oock soodanige spijse en dranck, insonderheydt die eenige verdoovende kracht hebben. Hier werden eens in een kraem onder de Vroukens gesproken, hoe quaed het was Kinderen te bollen, als dat sy daer dom en geck van wierden. Waer op een seecker Juffrouw: die een huys vol Kinderen hadde, tot antwoort gaf, dat de saecke sulcken last niet en lede: want sy had’et al haer Kinderen gedaen. Het welck de anderen in haer meeninge dapper versterckte, alsoo niemant by na van al die Kinderen en was, of hy toonde wel, dat hy vry al wat aen den Bol gekloven hadde. Ick en stae nimmermeer tegens den avont hier in den Apoteeck, of daer wert van ontallijcke luyden gehaelt KINDER-RUST, een conserfken dat sijn voornaemste kracht uyt de Slaep-bollen treckt. Een seer boose, en schadelijcke gewoonte, en die ons metter tijdt het Land wel mocht vol gecken brengen. De behoorlijcke warmte der Herssenen kan oock beschadight werden door Vergif, en Minne-drancken (waer van hier nae) als oock door lange en quaedt-aerdige Sieckten. Soo schrijft Thucidides in ‘t 2. Boeck van sijn Griecksche historie, en de gemelde Lucretius op ’t eynde van sijn 6. Boeck, dat, in de vermaerde Pest van Athenen, het volck daer van soo vergetelijck wierde, dat sy noch haer selven, noch haer vrienden meer en kenden. Hier toe behoort mede overtolligheydt van koude vochtigheden, die de Herssenen bedwelmen, en verkouden; als oock veel bloeden, veel wercken, waecken, studeren, waer door somtijdts de gene, die al te wijs willen zijn, sot werden. Soo slaen oock somtijts in de Sinnen over groote spijt, en droefheyt, gelijck in Koningh Iugurtha, van den welcken Plutarchus schrijft, dat hy zijnde een seer grooten, en archlistigh man, als hy van den Borgemeester Marius overwonnen, gevangen, en te Romen in den triumph gevoert werde, geheel van sijn verstant en sinnen verviel, en al ’t gene dat de natuerlijcke wermte der Herssenen kan verteren, verminderen, jae oock te seer vermeerderen.

De dunnigheyt van de selfstandigheyt der Herssenen is mede noodigh om goet verstant te veroorsaken. Want die grof en dick van Breyn zijn, en vallen tot alle redelijcke werckingen niet seer onbequaem. In fijne Herssenen konnen de Geesten haer vlijtigh bewegen, die in dicke tegen gehouden werden. En hoe het Breyn fijnder en suyverder is, hoe dat oock de zielijcke Geesten fijnder en suyverder gemaeckt werden. Wy hebben hier voren mede aengewesen, dat de (24) Herssenen oock matelijck veel moeten wesen. Hierom heeft Galenus seer wel geseyt, dat een kleyn hooft altijt quaet was: want het beduyt, datter weynigh stoffe is, en swackheyt van de toestellende kracht; oock weynigh Herssenen, en dien volgende weynigh verstandt. De wijsen, die uyt het uyterlijck wesen des Menschen van de inwendige genegentheydt en manieren oordeelen, seggen, dat een kleyn hooft, haestige, corsele, en onversaeghde sinnen beteyckent, om dat de Geesten, in een naeuwe plaets beklemt zijnde, geen vry spelen en hebben, en daer over seer verhitten. Maer een groot Hooft, als de Herssenen nae de gelijckmatigheyt gestelt zijn, is altijdt goet. Dan het gene dick en grof van beenderen, vet en vleesigh is, en kan niet gepreesen werden, even eens gelijck men siet, dat veel groote Oraenje-appelen heel dick van schel zijn, en weynigh morch hebben. Daer en is niet, dat de redelijcke Ziele soo veel verhindert, als datse bekleedt is in een lichaem met beenderen, vleesch en vet beladen. En soo seyde oock de wijs-gerige Plato, dat de hoofden van wijse luyden gemeenlijck teer ende swack waren, en in alderhande gelegentheydt lichtelijck konden beschadight werden; en dat de natuere deselvige daerom bedeckt hadde met een luchte pan, uyt vreese het verstandt anders te verhinderen. Dese leeringe van Plato is soo waerachtigh, dat oock de Maegh, al leytse al verre van de Herssenen, de selvige evenwel beschadight, indiense met vet ofte vleesch vervult is. Waer op Galenus seyt, dat eenen groven buyck, grof verstandt maeckt: en hier op staet het klippel-versken,

Repletus venter nun vult studere libenter.

En in tegendeel, als de Maegh ledig, ofte niet overladen is, dan helptse aen ’t verstandt: ghelijck men merckelijck kan speuren aen de gene, die arm en behoeftigh zijn. Waer op niet qualijck en past ’t geene de Poët Persius seyt, dat den bucyk het verstant aen de Dieren geeft, en dat den honger de Beesten doet leeren.

Quis expedive psittaco suum Charie, Picasque docuit verba nostra conari? Magistar artis, ingenique largitor Venter, negata artifex sequi voces.

Aristoteles schrijft in ‘t 4. Boeck van de deelen der Dieren, dat de geene, die grof en vet van lichaem zijn, veeltijdts weynigh beleyt hebben. Als in ’t leger van Alexander de Groote twee malkanderen om te vechten beroepen hadden: te weten, Coragus van Macedonien, en Dioxippus van Athenen, en dat Coragus tot groot leetwesen van sijne lands-luyden, en de Koningh selfs, overwonnen was: soo rieden sy een van sijne tafel-dienaers; dat hy een goude kop onder sijn oorkussen soude leggen, waer op sy hem beschuldighden van dievery: Dioxippus siende sijn vyanden nae hem toe komen, nam sijn selven het leven. Een onvoorsichtige daed (seyt de Griecksche Diodorus in ‘t 17. Boeck van sijn Historie) dat hy met den Macedonier vocht, maer met noch veel grooter dwaesheydt vermengt, dat hy op die manier sijn leven verkorte. Veele daerom, die sijn sotheyt mispresen, voegden noch tot de verachtinge daer by, dat het naeuwelijcks te samen gaet, sterck van lichaem te wesen, en vernuft van Geest. Dit verstondt Iulius Caesar seer wel. Want, (gelijck Plutarchus in sijn leven betuyght) als hem aengebracht was, dat Antonius en Dolabella wat nieuws teghen hem voor hadden, soo gaf hy voor antwoordt, dat hy niet en vreesden voor die dickers, maer meer voor die bleycke en magere; te kennen gevende, Brutus, en Cassius, die hem daer nae oock ombrachten. Carel de IX, Koningh van Vranckrijck konde dit mede wel vatten. Dese, (als de president Thuanus schrijft in ‘t 57. Boeck van sijn Historie) was selfs een goet Poëet, en oversulcks oock een groot lief-hebber van de Poëten, maer seyde niet te min, dat men de selvige, even als de kostelijcke paerden, wel most onderhouden, maer niet te vet mesten. Gelijck hy oock dede tegens den treffelijcken Poëet Ronsard, die hy wel vele, maer kleyne weldaden bewees. Ten insichte van dese vettigheydt en grovigheyt meent Doctor Iuan Huarte in sijn Spaensche ondersoeck der verstanden, dat een groot hooft, al is ‘t, dat het komt door een stercke natuere, en veelheyt van goede stoffe, soo veel verstant niet en zal hebben, als een matigh Hooft. Aristoteles, seyt hy, is van ander gevoelen, als hy 30. Problem. 3. schrijft, dat de mensche onder alle dieren de wijste is, om dat hy een kleyn en kort hooft heeft. Maer door die kleynigheyt te verstaen, de buytenste dunnigheyt van vleesch en been, niet de holligheyt die van binnen is, gelijck Andreas Laurentius dat uyt-leydt, en hier voren met het exempel van de groote en dicke schellige Oranje-appelen aengewesen is. Den gemelden Huarte seyt hier van, door ervarentheyt ondervonden te hebben, dat in luyden, die kleyn van lichaem zijn, beter is, dat haer hooft wat na de grote treckt, en in de gene, die groot zijn, na de kleynte: om dese reden, dat de veelheyt der Herssenen als dan matelijck is, met de welcke de natuere alderbest wercken kan.

Hier toe doet mede het fatsoen van ’t hooft, en daerom seyt de Poëet Homerus van Thersites, dat hy voor een boos en onbeschoft mensch beschrijft, dat hy een scherp en spits hooft hadde. Daer toe strecken sware slagh, stoot, hoogen val en quetsuren, waer door de gedaente der Herssenen beschadight wert, gelijck wy oock hier voor uyt Plinius verhaelt hebben, dat sommige daer door hare heugenisse zijn quijt geworden. En Rondeletius schrijft van een geleert man (25) dat hy diep in sijn oogh gesteken zijnde, door die wonde de geheugenisse soo verre verloor, dat hy alles, wat hy geweten hadde, vergaet, en gedwongen was, om wederom van nieuws aen A. B. te gaen leeren. Wy hebben een Spreeckwoort hier te lande, van yemandt, die wy sien, dat met het hooft niet wel bewaert en is, dat men seyt, De Boonen bloeyen, ofte Hy is in de Boonen. Want in ’t voorjaer, als de Boonen beginnen te bloeyen, bevint men dat de vochtigheden onses lichaems beginnen uyt te spruyten, en met dampen de Herssenen te vervullen: de welcke dan door den welriekenden bloessem van de Boonen gescherpt zijnde, soo raken de Sinnen op den loop. Want al komter uyt den Boon-bloessem eenen liefelijcken en aengenamen reuck, soo beswaert hy even-wel de gene, die swacke Herssenen hebben.

(3) Wat de Ken-teyckenen belangt. Dit gebreck is uyt sijn beschadighde wercken lichtelijck te kennen, gelijck licht te sien is ofte yemandt niet onthouden en kan, ofte geen verstant en heeft. En wat de oorsaeck betreft, indien de selvige bestaen in een quaedt maecksel, dat valt terstont in de ogen, het zy sulcx van de geboorte af komt, het zy daer nae door vallen, ofte stooten. Dese niet zijnde, soo hapert het aen de gematigheyt der Herssenen, het welck aldus te kennen staet. Indien de selvige te kout en te vochtigh zijn, dan valter een langen en diepen slaep by: indien sy alleen te vochtigh zijn, dan is den slaep wel langh, maer niet diep, wanneer het breyn alleen kout is, dan zijn soodanige matelijck slaperigh: wanneer het kout en droogh is, dan zijn die niet slaperigh. Soo wert oock door veel, ofte weynigh vochtigheydt te losen bekent, ofte de koude alleen is, ofte met vochtigheydt ofte droogte vermengt. Want die koude en vochtige Herssenen hebben, werden veel vuyligheydt door den neus en mont quijt, weynigh die kout en droogh zijn: matigh, die kout alleen zijn. Wanneer de Herssenen heet en droogh zijn, dan isser by het gebreck van vergetenheyt een rasernye.

(4) De Voor-teyckenen van de uyt-komst werden aengewesen door de oorsaecken. Want de toevallen en beteyckenen van haer selven niet: maer gelijck sy aen haer oorsaecken hangen, soo en werden sy niet wech genomen, het en zy deselve wech zijn.

Indien sonder uytwendige oorsaeck de heugenis onvoorsiens beschadight wert, in een mensch, die anders gesont is, sulcks beteyckent datter Popelsy, Vallende-sieckte, ofte Geraecktheyt onderweeg is. Maer als een krancken, die krachteloos is, de heugenis onbreeckt, dan is seker Voor-teycken van de dood.

Swackheyt van sinnen, en bottigheyt die aengeboren is, en van begin uyt wanschapenheydt van ’t hooft sijnen oorspronck heeft, is ongeneeslijck; als mede die door den ouderdom komt; en niet veel beter en is, die uyt hitte en drooghte spruyt, en die van een vallende-sieckte overblijft: ofte die door quaet-aerdige sieckten, Vergif, en Minne-drancken verweckt is. Maer die van koude en vochtigheyt ofte koude slijmerigheyt voort-komt, en die met een slaep-sieckte vermenght is, als is de selve oock seer swaer, soo wertse noch wel somtijdts genesen, insonderheyt als yemant in ’t beste van sijn leven is, en de krachten sterck zijn.

(5) Belangende de Genesinge. De ongematigheyt der Herssenen en der zielijcke Geesten, en de oorsaek van de selfde moet gebetert en gematight werden, door recht tegenstrijdende genees-middelen, gelijck die selve aengewesen zijn in ’t eerste deel, en 4 boeck van de Schat der Ongesontheyt op ‘t 8, 9 en 10 cap. en als daer stoffe, ofte vochtigheden by zijn, gelijck gemeenlijck gebeurt, die moet dan gesuyvert, ende afgeset werden, door middelen, die in ‘t 1 Deel, en 4 Boeck en 7 capittel beschreven zijn. Daer na dienen de Herssenen versterckt, en de loome Geesten verquickt, door ’t gene in ‘t 1 Deel en 4 Boeck op ‘t 11 cap. verhaelt is. Uyt alle de welcke na gelegentheyt verscheyde Genees-middelen konnen bereyt werden. Wy zullen hier alleen een Conserve bybrengen, die Dr. Forest schrijft geluckelijck gebruyckt te hebben in een Vrouw, die na een Popelsy, al haer heugenis bynae verloren hadde. N. Wortelen van Acorus geconfijt, Conserve van Rosmarijn-bloessem, Betony-bloemen, van elcks 1 once, Velt-cypres-bloemen, een half once, Cubebe, Noten Muscaet, Caneel, van elcks gestooten, 1 drachme. Met Syroop van Stoechas gemaeckt tot een Conserve, en alle morgen daer van genomen de groote van een Castanye.

(6) Het komt hier veel aen op een goede Maniere van leven, die wy daerom oock zullen beschrijven. Benivenius verhaelt van een, die uyt de sieckte soo kort van heugenisse gebleven was, dat hy niet en konde onthouden, noch ergens van kennisse dragen. Maer dat hy, krijgende nae drie weken een stercken loop, al de quade vochtigheden, die haer vergiftige dampen in de Herssenen opgaven, afschietende, verstant, en heugenisse wederom kreegh, sonder evenwel yet te weten, van al ’t gene hem in den tijt van drie weken wedervaren was.

Wanneer de geheugenis en ’t verstandt beschadight is door koude en vochtigheydt, het welck wel de meeste oorsaeck is, zal men een Lucht kiesen ofte maken, die werm, droogh, suyver, en dun is. Het hooft wel bewaren voor tochten, koude en vochtigheydt.

De spijse dient mede te zijn werm, droog, en dun van deelen, toebereyt met Nagelen, Noten Muscaet, Caneel, Galigaen, Peper, Gengber, Zafferaen, Marioleyne, Salye, Rosmareyn. Hier werden seer gepresen de Herssenen van Hoenderen, en Cardanus schrijft de (26) selvige sulcken kracht toe, datter al eenige, die begonden te rasen, door ’t gebruyck van dat Breyn wederom tot haer selven quamen. Men sal hem wachten van Speck, Enden, en Gansen-vleesch, als insonderheyt van Visch, voornamelijck die sacht, en slap is, Melck, Kaes, Lattouw, en ander Salaet, alderhande Oeft, insonderheydt Appelen, en voornamelijck Abricoos, Polcken, Melikottons, en voort van al ’t gene dampachtigh is, grof van deelen, en hart te verteeren.

Wijn matelijck genomen verheught den Geest, en helpt tot het verteren van de Spijse: dan te veel gedroncken, doet veel dampen in de Herssenen opstijgen, die het hooft vervullen, de Geesten ontstellen, en de wermte uytblussen. Maer insonderheydt moet de gulsigheydt en dronckenschap geschoudt werden, als inbrengende, gelijck Plinius wel seyt 14. 22. een vergetenheydt van alle dingen, en de dood van de geheugenis. Het welck de Griecksche Poëet Critias oock wel aengemerckt heeft, by Athenaeus 10. Deipn. 9

Uyt gulle Dronckenschap daer rijsen boose dingen, Wie kan in dit gebreck sijn losse tonge dwingen? Want isser yemant vol, of van de Wijn gevat, Die spreeckt dan sotte klap, en ick en weet niet wat.

En by aldien, datter oock uyt het matig gebruyck van Wijn, eenigh ongemack vernomen wert, soo kan men hem oock met Bier, dat klaer en niet hoofdigh en is: ofte oock somtijts met Water behelpen, daer wat Acorus, Noten Muscaet, en Caneel in gekoockt is.

De Oeffeninge sal wesen door matigh bewegen des lichaems, de uytterste leden dienen dickwils gewreven, het hooft alle morgen wel gekemt, om de onsienlijcke gaetjens te openen. En gelijck andere wercken door ledigheydt verstrammen, soo werden oock dese werckingen der Herssenen door veel oeffeninge geslepen. Soo dat de geheugenisse gescherpt werdt door veel van buyten te leeren: het verstant, met diepsinnige dingen te overdencken. Dan sulcks moet al ter rechter tijdt geschieden, niet terstondt na den eten, maer des morgens, wanneer de Geesten verquickt, en gesterckt zijn, en de verterende deelen in haer werck soo besigh niet en zijn. Waerom den dageraet geseydt werdt te wesen een vriendt van de geleertheyt. In tegendeel doet het nacht-braken veel schade aen het verstant.

De Slaep moet hier matigh wesen, niet al te lang, ofte te kort, en niet terstont na den eten

Dient mede gemijdt te wesen alle benaeutheyt, en bekommering; en het gemoet in aller manieren tot blyschap gestelt te werden.

In de vergetenheyt van koude en drooghte moet de maniere van leven haer strecken tot wermte en vochtigheydt, de slaep magh wel wat ruymer wesen, en het byslapen nagelaten. Het hooft, dient somtijts gewasschen met afsietsel van Camillen, en Meliloten,

Het III kapittel.

1. Hoe sommige in hun geheugen geslagen worden.

2. Waarin de zinnen en het verstand bestaan.

3. Kentekenen van hun verlies.

4. Voortekens.

5. Genezing.

6. Manier van leven.

(1) DE REDEN en het VERSTAND waardoor de mens alleen de beesten overtreft zijn in sommige zo sober gezaaid dat ze zeer weinig van de beesten verschillen. In zulke zijn de inwendige zinnen, de inbeeldende en voornamelijk de redekavelende of overleggende kracht van de hersens door gebrekkige oorzaken zo belet dat ze geen gedachten kunnen maken die tot wijsheid strekken en ook de beginselen niet kunnen begrijpen die tot alle kunsten trekken. Waarom hen alle weg tot wijsheid gesloten is en om zodanige te willen onderwijzen is niet anders dan de Moor wassen en aldus zijn diegene die wij narren, zotten, dwazen en gekken noemen.

(2) Van de drie inwendige zinnen waardoor het verstand werkt wordt is er soms maar een beschadigd, te weten, de inbeelding, redekavelende, geheugen of alle tezamen. Omdat de twee eerste meestal van de geboorte afkomen of met de ouderdom overvallen daarom zijn ze ongeneeslijk. Derhalve zullen we handelen van de verminderde of weg genomen geheugen (van diegene die zo gesteld zijn zeggen we dat ze in hun geheugen geslagen zijn) waarop de twee andere noodzakelijk volgen en van wiens voorbeelden het meest vernomen wordt. Zo verhaalt de Romeinse schrijver Plinius in 7. 34 van iemand die van een hoog dak gevallen was en zijn moeder en vrienden niet meer kende, van een ander die de naam van zijn dienaars en van de Romeinse Missala Corvinus die zijn eigen naam vergeten had. En de Spaanse Christoffel van Vega schrijft in 3. Ant. Med. 10 hoe een zekere monnik uit een brandende koorts zijn geheugen zo ver verloren had dat hij, hoewel hij zeer geleerd was, alles en ook hetgeen hem dagelijks het meest voorgekomen was in het minste niet meer wist. De Italiaanse Bassianus Landus vertelt van een Venetiaans edelman Francesco Barbaro die, al was hij heel geleerd, in zijn uiterste ouderdom alles vergat maar niettemin noch goed verstand en oordeel behield. Van diezelfde verhaalt Volaterranus dat toen hij een gesprek zou doen voor de hertog van Milaan kort stom stond en alles vergeten was wat hij meende te zeggen. Zo schrijft dezelfde van die geleerde Griek Georg. Trapezuntius dat hij in zijn ouderdom alles vergat wat hij tevoren geweten had. Gomezius maakt gewag van een Godgeleerde die begaafd was met een van de beste geheugens van de wereld en hoe hij na een zware ziekte die gans verloor. Zo lezen wij ook van anderen die door een kwetsing van het hoofd het lezen en schrijven vergeten waren en dat wederom opnieuw moesten gaan leren.

(2) Om de oorzaken hiervan te vinden is hoognodig te weten op welke wijze en door welk werktuig deze werkingen in de gezonde lieden gebeurt. Want we zien dat ook de gezonde mensen verschillen naar de jaren waarin ze zitten. De kinderen hebben hier eerst weinig kracht in en verschillen niet veel van onvernuftige dieren, daarna in het voortgaan van de jaren beginnen het geheugen, inbeelding en redekavelen geleidelijk aan meer en meer voor te komen totdat ze in de jeugd en mannelijke ouderdom tot hun rijpheid raken en in de mens wonderlijke werken doen. Vandaar wederom in het afgaan van de jaren begint het verstand mede geleidelijk aan af te nemen zodat ook vele stokoude lieden zoals we wel zeggen kinds worden. Daarvan is het Latijnse spreekwoord ‘Bis puerissenes’ en Plautus zegt ‘Mercatore’;

‘Wanneer de oude dag de mens komt kruipen krijgt hij wederom zijn eerste kinderstuipen, zijn wijsheid die vergaat, daar blijft geen reden in en wat hem overkomt, dat vergeet hij’.

Zo verhaalt president de Thou in het 26^ste boek van zijn historie hoe die grote zeeheld Andre Doria die buiten Genua in zijn behuizing koninklijk woont (zoals we ook met verwondering gezien hebben) dat door hem gebouwd en in het jaar onze Heren 1570 overleden is toen hij drie en negentig jaar oud was met minder luister (zegt hij) omdat de krachten van lichaam en gemoed afgesloofd waren en noch burgerlijke, noch oorlogszaken waar kon nemen en bij zijn burgers in verachting was gekomen en al lang voor hij stierf al uit het leven scheen te wezen. De wijsgerige Aristoteles zegt in Polit dat na de acht en veertig jaar (dat (23) al zeer vroeg is) het verstand begint af te nemen en zoals Seneca schrijft in Oedipus eerst het geheugen, ‘----- prima languescit fenum Memoria, longolassa sublanus situ’. Ziet hier op Aristoteles in 4 Problemata en Erasmus over het verhaalde spreekwoord. De verandering van deze werkingen in die jaren kan niet aan de ziel toegeschreven worden die altijd dezelfde blijft en geen verandering ontvangt, maar alleen uit de verschillende vorm van het werktuig komt, te weten de hersens en de bezielde geesten. Het is zonder twijfel dat de hersens een zekere graad van warmte en vochtigheid tot deze werkingen nodig hebben wat ook genoeg daaruit blijkt dat de kinderen vanwege hun grote vochtigheid daarin weinig kunnen en als die verteren en het lichaam geleidelijk aan droger wordt die kracht hoe langer hoe meer begint op te steken. Maar die trap te bepalen is in duisterheid van het menselijke verstand moeilijk, ja onmogelijk. Dat ik nu niets zeg van de verborgen hoedanigheden die niet aan de hersens te onttrekken zijn als ook van de maat van haar zelfstandigheid en welke vorm nuttig en beter is tot het geheugen, welke tot de redekaveling en welke tot de inbeelding. Want men ziet dat de mensen in deze werken veel verschillen en dat heel zelden iemand in alle drie uitsteekt.

Wat zonder twijfel voortkomt uit een bijzondere vorm van de hersens en van de geesten die tegen alle werkingen niet even geschikt zijn. De vorm van de jeugd is zeer nuttig tot de vegetatieve en sensitieve werkingen van groeien, bloeien en gevoel, maar niet tot die van het verstand, in tegendeel is de vorm van de oude lieden daartoe beter en niet tot de andere. Waardoor ook gebeurt dat in de ziekten die de vorm van de hersens en geesten veranderen zoals er zijn razernij, melancholie en dolligheid de mensen bijna in een ogenblik van al zijn verstand en wetenschap die hij tevoren had beroofd wordt. En in tegendeel bevindt men dat enige botten en dwazen meer verstand uit een ziekte krijgen. Aristoteles verhaalt in 30. Probl. 2 dat ene Marcus van Syracusa toen hij buiten westen was een betere poëet werd. Wat zo vreemd niet mag lijken als het waar is hetgeen de wijsgerige Democritus (zoals Cicero schrijft in het 1^ste boek van de voorspelling) zei dat er geen groot poëet kan zijn zonder dolheid.

Om de redelijke werken goed uit te voeren wordt een geschikte vorm van de hersens vereist die in een droogachtige en matig warme gesteldheid bestaat, in dunheid en in zelfstandigheid behoorlijk veel en natuurlijk maaksel, derhalve alles wat hiervan afwijkt dat verhindert en belet het verstand. Zoals er zijn als eerste koude en vochtige hersens, hetzij van geboorte ( want de zottigheid is mede onder de erfelijke ziektes en uilen broeden uilen) bijgebleven, hetzij daarna aangekomen wat gebeuren kan door koude en vochtige lucht als ook zodanige spijs en drank en vooral die enige verdovende kracht hebben. Hier werd eens in een kraam onder de vrouwtjes gesproken hoe slecht het was kinderen te bollen omdat ze daar dom en gek van worden. Waarop een zeker juffrouw, die een huis vol kinderen had, tot antwoord gaf dat de zaak zo’n last niet deed want ze had het met al haar kinderen gedaan. Wat de anderen in hun mening dapper versterkte omdat er bijna niemand van al die kinderen was of hij toonde wel aan dat hij behoorlijk wat aan de slaapbol gekloven had. Ik sta nimmermeer tegen de avond hier in de apotheek of er wordt door ontelbare lieden KINDERRUST gehaald, een konserfje dat zijn voornaamste kracht uit de slaapbollen trekt. Een zeer boze en schadelijke gewoonte die ons mettertijd het land wel vol gekken mag brengen. De behoorlijke warmte van de hersens kan ook beschadigd worden door vergif en minnedranken (waarvan hierna) als ook door lange en kwaadaardige ziekten. Zo schrijft Thucidides in het 2^de boek van zijn Griekse historie en de vermelde Lucretius op het eind van zijn 6^de boek dat in de vermaarde pest van Athene het volk daarvan zo vergeetachtig werd dat ze noch zichzelf, noch hun vrienden meer kenden. Hiertoe behoort mede overtolligheid van koude vochtigheden die de hersens bedwelmen en verkoelen als ook veel bloeden, veel werken, waken en studeren waardoor soms diegene die al te wijs willen zijn zot worden. Zo slaan ook soms de zinnen om door grote spijt en droefheid zoals in koning Jugurtha waarvan Plutarchus schrijft dat hij een zeer groot en arglistig man was en toen hij door de burgemeester Marius overwonnen, gevangen en te Rome in triomf gevoerd werd geheel van zijn verstand en zinnen verviel, verder al hetgeen dat de natuurlijke warmte van de hersens kan verteren of verminderen, ja, ook te zeer vermeerderen.

De dunheid van de zelfstandigheid van de hersens is mede nodig om goed verstand te veroorzaken. Want die grof en dik van brein zijn vallen tot alle redelijke werkingen niet zeer ongeschikt . In fijne hersens kunnen de geesten zich vlijtig bewegen die in dikke tegen gehouden worden. En hoe het brein fijner en zuiverder is, hoe ook de bezielde geesten fijner en zuiverder gemaakt worden. Wij hebben hiervoor mede aangewezen dat de (24) hersens ook matig veel moeten wezen. Hierom heeft Galenus zeer goed gezegd dat een klein hoofd altijd slecht is want het betekent dat er weinig stof is en zwakte van de toe te stellen kracht, ook weinig hersens en dientengevolge weinig verstand. De wijzen die uit het uiterlijke wezen van de mensen van de inwendige geaardheid en manieren oordelen zeggen dat een klein hoofd haastige, korzelige en onversaagde zinnen betekent omdat de geesten in een nauwe plaats beklemd zijn en geen vrij spel hebben en daardoor zeer verhitten. Maar een groot hoofd, als de hersens naar de gelijkmatigheid gesteld zijn, is altijd goed. Dan hetgeen dik en grof van beenderen, vet en vlezig is kan niet geprezen worden, eveneens zoals men ziet dat veel grote oranjeappels heel dik van schil zijn en weinig merg hebben. Er is niets dat de redelijke ziel zoveel verhindert als ze bekleed is in een lichaam dat met beenderen, vlees en vet beladen is. En zo zei ook de wijsgerige Plato dat de hoofden van wijze lieden gewoonlijk teer en zwak waren en in allerhande gelegenheid gemakkelijk beschadigd konden worden en dat de natuur die daarom bedekt had met een lichte pan uit vrees het verstand anders te hinderen. Deze leer van Plato is zo waar dat ook de maag, al ligt ze ver van de hersens, dat die evenwel beschadigt indien ze met vet of vlees gevuld is. Waarop Galenus zegt dat een grove buik grof verstand maakt en hierop staat het klippelversje;

‘Repletus venter nun vult studere libenter’.

En in tegendeel als de maag leeg of niet overladen is dan helpt ze aan het verstand zoals men opmerkelijk kan bespeuren aan diegene die arm en behoeftig zijn. Waarop niet slecht past hetgeen de poëet Persius zegt dat de buik het verstand aan de dieren geeft en dat de honger de beesten laat leren.

‘Quis expedive psittaco suum Charie, picasque docuit verba nostra conari? Magistar artis, ingenique largitor venter, negata artifex sequi voces’.

Aristoteles schrijft in het 4^de boek van de delen van de dieren dat diegene die grof en vet van lichaam zijn vaak weinig beleid hebben. Toen in het leger van Alexander de Grote twee zich beroepen hadden om tegen elkaar te vechten, te weten Coragus van Macedonië en Dioxippus van Athene, en dat Coragus tot groot leedwezen van zijn landslieden en de koning zelf overwonnen was rieden zij een van zijn tafeldienaars aan dat hij een gouden kop onder zijn oorkussen zou leggen waarop zij hem beschuldigden van diefstal, Dioxippus zag dat zijn vijanden naar hem toekwamen en nam zichzelf het leven. Een onvoorzichtige daad (zegt de Griekse Diodorus in het 17^de boek van zijn historie) dat hij met de Macedoniër vocht, maar met noch veel groter dwaasheid vermengt dat hij op die manier zijn leven verkorte. Vele daarom die zijn zotheid misprezen voegden noch tot de verachting daarbij dat het nauwelijks tezamen gaat sterk van lichaam te zijn en vernuftig van geest. Dit verstond Julius Caesar zeer goed. Want (zoals Plutarchus in zijn leven betuigt) toen hem gezegd was dat Antonius en Dolabella wat nieuws tegen hem voor hadden gaf hij voor antwoordt dat hij niet vreesde voor die dikkerds, maar meer voor die bleke en magere en gaf daarmee Brutus en Cassius te kennen die hem daarna ook ombrachten. Karel de IX, koning van Frankrijk, kon dit mede wel vatten. Die (zoals de president Thuanus schrijft in het 57^ste boek van zijn historie) was zelf een goed poëet en daardoor ook een groot liefhebber van poëten maar zei niettemin dat men die, evenals de kostbare paarden, goed moest onderhouden, maar niet te vet mesten. Zoals hij ook deed tegen de voortreffelijke poëet Ronsard die hij wel vele, maar kleine weldaden bewees. Ten inzicht van deze vettigheid en grofheid meent doctor Juan Huarte in zijn Spaans onderzoek van het verstand dat een groot hoofd, al is het dat het komt door een sterke natuur en hoeveelheid van goede stof, niet zo veel verstand zal hebben als een matig hoofd. Aristoteles, zegt hij, is van een andere mening zoals hij in 30 Problem. 3 schrijft dat de mens onder alle dieren de wijste is omdat hij een klein en kort hoofd heeft. Maar door die kleinigheid te verstaan, de buitenste dunheid van vlees en been, niet de holte die van binnen is zoals Andreas Laurentius dat uitlegt en hiervoor met het voorbeeld van de grootte en dikke schillen van oranjeappels aangewezen is. De vermelde Huarte zegt hiervan door ervaring ondervonden te hebben dat in lieden die klein van lichaam zijn het beter is dat hun hoofd wat naar de grootte trekt en in diegene die groot zijn naar het kleine om deze reden dat de hoeveelheid van de hersens dan matig is waarmee de natuur het allerbest kan werken.

Hiertoe doet mede de vorm van het hoofd en daarom zegt de poëet Homerus van Thersites, die hij voor een boos en onbeschoft mens beschrijft, dat hij een scherp en spits hoofd heeft. Daartoe strekken zware slagen, stoten, hoge val en kwetsingen waardoor de gedaante van de hersens beschadigd wordt zoals we ook hiervoor uit Plinius verhaald hebben dat sommige daardoor hun geheugen zijn kwijt geraakt. En Rondeletius schrijft van een geleerd man (25) dat hij diep in zijn oog gestoken is en door die wond het geheugen zover verloor dat hij alles wat hij geweten had vergat en gedwongen was om wederom opnieuw het A en B. te gaan leren. Wij hebben een spreekwoord hier te lande van iemand waarvan we zien dat met zijn hoofd niet goed staat en dat men zegt, ‘de bonen bloeien’, of, hij is in de bonen’. Want in het voorjaar als de bonen beginnen te bloeien bevindt men dat de vochtigheden van ons lichaam beginnen uit te spruiten en de hersens met dampen vervullen die dan door de wel riekende bloesem van de bonen gescherpt worden en zo raken de zinnen op de loop. Want al komt er uit de boonbloesem een liefelijke en aangename reuk, zo bezwaard het evenwel diegene die zwakke hersens hebben.

(3) Wat het kenteken aangaat. Dit gebrek is uit zijn beschadigde werken gemakkelijk te herkennen net zoals gemakkelijk te zien is of iemand niet onthouden kan of geen verstand heeft. En wat de oorzaak betreft, indien die bestaat in een slecht maaksel, dat is terstond te zien, hetzij zulks van de geboorte af komt, hetzij daarna door vallen of stoten. Als die er niet zijn dan hapert het aan de gesteldheid van de hersens die aldus te herkennen zijn. Indien die te koud en te vochtig zijn dan valt er een lange en diepe slaap bij, indien ze alleen te vochtig zijn dan is de slaap wel lang, maar niet diep, wanneer het brein alleen koud is, dan zijn zodanige matig slaperig, wanneer het koud en droog is dan zijn die niet slaperig. Zo wordt ook door veel of weinig vochtigheid van het lozen herkend of de koude alleen is of met vochtigheid of droogte vermengd is. Want die koude en vochtige hersens hebben worden veel vuiligheid door de neus en mond kwijt, weinig die koud en droog zijn, matig die allen koud zijn. Wanneer de hersens heet en droog zijn dan is er bij het gebrek van vergeten een razernij.

(4) De voortekens van de uitkomst worden aangewezen door de oorzaken. Want de symptomen betekenen van zichzelf niets, maar net zoals ze aan hun oorzaken hangen worden ze niet weg genomen tenzij die weg zijn.

Indien zonder uitwendige oorzaak het geheugen onvoorziens beschadigd wordt in een mens die anders gezond is, betekent zulks dat er m.s., vallende ziekte of geraaktheid onderweg is. Maar als een zieke die krachteloos is het geheugen ontbreekt, dan is het een zeker voorteken van de dood.

Zwakte van zinnen en botheid die aangeboren zijn en van begin af wanschapenheid van het hoofd zijn oorsprong heeft is ongeneeslijk als mede die door de ouderdom komt, niet veel beter is die uit hitte en droogte spruiten en die van een vallende ziekte overblijft of die door kwaadaardige ziekten, vergif en minnedranken verwekt zijn. Maar die van koude en vochtigheid of koude slijmerigheid voortkomt en die met een slaapziekte vermengd is al is die ook zeer zwaar wordt ze noch wel soms genezen, vooral als iemand in het beste van zijn leven is en de krachten sterk zijn.

(5) Wat de genezing aangaat. De ongesteldheid van de hersens en de bezielde geesten en de oorzaak ervan moeten verbeterd en gematigd worden door recht tegenstrijdige geneesmiddelen zoals die aangewezen zijn in het eerste deel en 4^de boek van de ‘Schat der Ongezondheid’ in het 8^ste, 9^de en 10^de kapittel, als er stoffen of vochtigheden bij zijn, zoals gewoonlijk gebeurt, die moeten dan gezuiverd en afgezet worden door middelen die in het 1^ste deel en 4^de boek en 7^de kapittel beschreven zijn. Daarna dienen de hersens versterkt en de lome geesten verkwikt te worden door hetgeen in het 1^ste deel en 4de boek in het 11^de kapittel verhaald is. Uit alle waar naar de gelegenheid verschillende geneesmiddelen gemaakt kunnen worden. Wij zullen hier alleen een konserf bijbrengen die dr. Foreest schrijft gelukkig gebruikt te hebben in een vrouw die na een popelsie (m. s.) al haar geheugen bijna verloren had.

N. Wortels van Acorus gekonfijt, konserf van rosmarijnbloem, betonie bloemen, van elk 1 ons, veldcipresbloemen, een half ons, cubeben, notenmuskaat en kaneel, van elk gestampt 1 drachme die met siroop van stoechas gemaakt worden tot een konserf en elke morgen daar de grootte van een kastanje nemen.

(6) Het komt hier veel aan op een goede manier van leven die wij daarom ook zullen beschrijven. Benivenius verhaalt van een die uit de ziekte zo kort van geheugen gebleven is dat hij niets kon onthouden, noch ergens kennis van droeg. Maar dat toen hij na drie weken een sterke loop kreeg en alle kwade vochtigheden, die hun vergiftige dampen in de hersens opgaven afschoot, het verstand en geheugen wederom kreeg zonder evenwel iets te weten van al hetgeen hem in de tijd van drie weken wedervaren was.

Wanneer het geheugen en het verstand beschadigd zijn door koude en vochtigheid, wat wel de meeste oorzaak is zal men een lucht kiezen of maken die warm, droog, zuiver en dun is. Het hoofd goed beschermen voor tocht, koude en vochtigheid.

De spijs dient mede warm te zijn, droog en dun van delen, klaar gemaakt met nagelen, notenmuskaat, kaneel, galigaan, peper, gember, saffraan, marjolein, salie en rosmarijn. Hier worden zeer geprezen de hersens van hoenderen en Cardanus schrijft die (26) zo’n kracht toe dat er al enige die begonnen te razen door het gebruik van dat brein wederom tot zichzelf kwamen. Men zal zich wachten van spek, eenden- en ganzenvlees en vooral van vis en voornamelijk die zacht en slap is, melk, kaas, sla en ander salade, allerhande ooft en vooral appelen en voornamelijk de soorten abrikoos, polken en melilote en verder van al hetgeen dampachtig is, grof van delen en hard om te verteren is.

Wijn matig genomen verheugt de geest en helpt tot het verteren van de spijs, dan te veel gedronken laat veel dampen in de hersens opstijgen die het hoofd vervullen, de geesten ontstellen en de warmte uitblussen. Maar vooral moet gulzigheid en dronkenschap geschuwd worden omdat die, zoals Plinius wel zegt in 14. 22, een vergeetachtigheid inbrengt van alle dingen en de dood van het geheugen. Wat de Griekse poëet Critias ook wel opgemerkt heeft bij Athenaeus in 10. Deipnnosophistae 9;

‘Uit gulle dronkenschap daar rijzen boze dingen, wie kan in dit gebrek zijn losse tong bedwingen? Want is er iemand vol of door de wijn gevat, die spreekt dan zotteklap en ik en weet niet wat’.

En omdat er ook bij het matig gebruik van wijn enig ongemak vernomen wordt kan men zich ook met bier die helder en niet hoofdig is of ook soms met water behelpen waar wat Acorus, notenmuskaat en kaneel in gekookt is.

De oefening zal wezen door matig bewegen van het lichaam, de uiterste leden dienen vaak gewreven, het hoofd elke morgen goed gekamd om de onaanzienlijke gaatjes te openen. En net zoals andere werken door ledigheid verstrammen worden ook deze werkingen van de hersens door veel oefening geslepen. Zo dat het geheugen gescherpt wordt door veel van buiten te leren en het verstand met diepzinnige dingen te overdenken. Dan zulks moet op de goede tijd gebeuren, niet terstond na het eten, maar ‘s morgens wanneer de geesten verkwikt en gesterkt zijn en de verterende delen in hun werk niet zo bezig zijn. Daarom wordt er van de dageraad gezegd dat het een vriend van de geleerdheid is. In tegendeel doet het nachtbraken veel schade aan het verstand.

De slaap moet hier matig wezen en niet al te lang of te kort en niet terstond na het eten.

Dient mede alle benauwdheid en bekommering vermeden en het gemoed in alle manieren tot blijdschap gesteld te worden

In de vergeetachtigheid van koude en droogte moet de manier van leven zich strekken tot warmte en vochtigheid, de slaap mag wel wat ruimer wezen en het bijslapen nagelaten. Het hoofd dient soms gewassen met afkooksel van kamillen en melilote.

Het IV. Capittel.

1. Hoe het verstant in de Raeserny verkeert,

2. zijnde de eene met, de ander sonder Koortsche.

3. Ken-teycken van de Eerste,

4. Voor-teycken,

5. Genesinge,

6. De andere veroorsaeckt door dronckenschap,

7. en waer door selvige, als oock de Rasernye verweckt wert.

8. Hare Ken-teyckenen,

9. Voor-teycken,

10. Voor-komen,

11. en genesen.

(1) Inbeeldinge en Verstandt en wert niet alleen vermindert en wegh genomen, maer oock verkeert, en kan met eenen gemeenen naem RASERNYE genoemt werden, ’t zy de selvige een simpele Rasernye is, het zy Uytsinnigheyt, ’t zy Melancholy, ’t zy Dulligheyt: die oock daer in allegader over een komen, dat de saken haer niet wel voor de Inbeeldinge en vertoonen, even-eens gelijck het gaet in ’t droomen, en daerom en wert den droom niet qualijck geheeten rasernye van de slapende, en de rasernye den droom van de wakende.

(2) Simpele rasernye is met Koortsche, ofte sonder Koortsche, de welcke niet en komt door eenigh gebreck dat in de Herssenen selve is, maer wordt door eenige heete dampen, van beneden opstijgende, verweckt: en is oock een vervolgh van de Koortsche, daer in Frenesye, ofte uytsinnigheydt de Koortsche selfs een toe-val is.

(3) Dese Rasernye ofte lichthoofdigheyt, is te kennen uyt dien, dat de Koortsche voorgegaen is. En dat het rasen voorhanden is, wert gemerckt uyt het veel praten, en ’t veranderen van manieren. Te weten, indien yemant die stil, en goet-aerdigh is, onvoorsiens woest, en toornig hem aenstelt, die een swijgert is, veel snaps heeft, ongeschickte dingen over hoop haelt, het decksel van ’t lijf smijt, sijn bedt bespist, terstont vergeet wat hy gesproken heeft, een dingh dickwils verhaelt, dat sijn wesen, en insonderheyt de oogen schielijck veranderen, en gestadig flickeren. Waer wel op staet te letten. Waer alsoo sy dicht by de Herssenen staen, en met de selvige door Aderen, Slagh-aderen, en Zenuwen verknocht zijn, soo werden sy alder-eerst gewaer de schade van de Herssenen, en als de rasernye onder wegen is, soo draeyen sy gestadigh ginsch en weder. Hier komen noch by, dat yemandt in een heete Koortsche knerst met de tanden, sulcks van jongs op niet gewoon zijnde, als mede kloppingh in den (27) buyck met ontsteltenis, alle voorboden van aenstaende Rasernye.

Nu den Rasernye tegenwoordigh zijnde, is licht te kennen aen de praet, en ’t doen van de Siecken, die beyde veel van de gewoonte wijcken, dewijlse veel ongerijmde en vreemde dingen voortbrengen, in ’t bedt seer leggen woelen, de deken plocken, vliegen soecken te vangen, die daer niet en zijn, haer lichaem ontblooten, schielijck uyt het bedt springen, buyten gewoonte lacchen en krijten, alles in ’t bedt laten loopen, langhsamer, als de noot vereyscht, den adem halen, de pijn niet en voelen.

(4) Geen Rasernye kan in de Koortsche anders, als een quaet voor-teycken geven. Beter is evenwel, de gene, die met lacchen, als ’t ernstigh toegaet, gelijck Hippocrates leert.

De uytkomst kan ghenomen werden nae de Koortsche, en de krachten. Want het gene ’t sterckste is, krijght de overhant. En de Rasernye, die op een verswackt lichaem komt, is doodelijck: Rasernye, die met goede teyckenen vergeselschapt is, heeft minder gevaer; als oock die niet gestadigh, niet hevigh, en alleen in ’t verheffen van de Koortsche en komt. Quade teyckenen: te weten, dat de Siecken niet en siet noch en hoort, dat hy ’t licht niet en kan verdragen, dat sijn oogen tranen, en verdraeyen, ofte het grooter schijnt, als het ander, ofte het wit van ’t oogh root wert, dat hy stom is, ofte een holle stem heeft, wijse allegader aen, een kort eynde. Rasernye in ’t beginsel van een Koortsch, en sonder teycken van verteeringe, is quaet, en vervalt tot Uytsinnigheyt. De slaep is in de raes-kallende een goet teycken, insonderheydt indien hy de rasernye stilt. Daer van spreeckt de Poëet Tibullus 3. Eleg. 4.

De Slaep-godt is geweldigh soet, Hy doet de krancke sinnen goet.

De tijd van de Rasernye is kort, alsoo die Koortschen niet langh en dueren, maer eyndight haest tot beterschap, ofte de dood. Tot beterschap, wanneer de Koortsch, die de selve veroorsaeckt, op houdt, en datter een goede loosinghe, door de kracht der natueren, op volght, gelijck, na voorgaende teyckenen van verteeringe, een ontlastingh door de neus, de stonden, de ambeyen, ofte sweeten. In tegendeel gaet het nae het eynde, wanneer de Koortsch toeneemt, datter niet, ofte te weynigh geloost en wert, gelijck datter maer eenige droppelen uyt den neus en bloeyen, datter koudt sweet aen ’t hooft komt, en diergelijcke. Ick vinde een seer aenmerckens weerdigh exempel by den Grieckschen Schrijver Lucianus van een rasernye met een Koortsche, en dat door veel bloeyen, en sweeten met een Koortsch wel op den sevenden dagh (den rechten schey-dagh, volgens de leere der Genees-meesters) haer afscheyt nam, maer de rasernye noch lang bleef. De geschiedenis sal ick hier stellen, gelijck Lucianus met de selvige begint sijn Boeck, hoe men behoort Historien te beschrijven. Ten tijde van den Koningh Lysimachus (seyt hy) gevielder een sieckte, dat eerst alle die van de stadt Abdera de Koortsche kregen, en die, van begin af, sterck en gestadigh. Maer ontrent den sevenden dagh hiel in sommige door veel bloeden, in andere door veel sweeten, de Koortsche op. Dan haer sinnen waren van een belacchelijcke ontroeringe beseten. Want sy stelden haer met schreeuwen, en rijmen op te seggen, soo aen, als of sy op het tooneel spelen souden. De stadt was vol van die bleycke, en schrale speelders, roepende, Ende ghy dwingelandt der Goden, en menschen Cupido, en dat eenen geruymen tijdt, tot dat de Winter met een groote kouw daer overkomende, haer rasernye stilde. De oorsaeck, seyt Lucianus, duckt my, hier van gegeven te wesen, by den vermaerden Tonneelspeelder Archelaus, die midden in de Somer, als het dapper heet was, de fabel van Andromeda voor haer speelden. Soo datter veel uyt het spel met de Koortsche t’huys quamen, en ’s anderen daeghs buyten haer sinnen zijnde, in het selve spel vervielen, soetelijck in haer geheugenis woonende Andromea; en Perseus met Medusa, in yeders Herssenen noch om-vliegende.

(5) Als men merckt, datter eenige rasernye voor handen is, moet men toesien, datse niet voort en gaet, en in uytsinnigheyt komt te veranderen. Derhalven dient de hitte van de vochtigheden, die de dampen verwecken, gematight; de dampen, die na ’t hooft opstijgen afgetrocken, te rugh gestooten, en onderschept; die alreede in ‘t hooft opgeklommen zijn, verdreven te werden

De hitte van ’t bloedt wert gematight door verkoelende genees-middelen; de welcke in het eerste Deel, 4. Boeck Capittel 4. en 9. van den Schat der Ongesontheyt beschreven zijn.

Om af te trecken, sal men de beenen wrijven, vast binden, koppen, oock met scherven ofte pricken, soo het de noodt vereyscht. En by aldien sulcks niet en helpt, en dat de hevigheyt van de Koortsche door het eerste laten niet af-genomen heeft, soo magh men het selve de krachten sulcks toelatende, wederom verhalen, en een ader in den arm openen, ofte noch liever, indien de stoffe niet te vast in de Herssenen en sit, in de voet. Waer toe oock de Clysteren dienstigh zijn. En als de Koortsche afgaet, ofte vermindert, magh men op den goeden dagh ingeven een sachte Purgatie van Manna, Cassia, Thamarinden en wat Syroop van Rosen met Rhabarber. Tot het aftrecken dienen mede, die blaeskens maken op armen, ofte beenen geset. Oock dat men wat onder de voeten bint, gelijck het volgende, N. Suyr-deessem een halve hant vol, Seep 1 once, Zout anderhalf once. Met Vlier-azijn gemenght, en tot twee (28) ballekens gemaeckt, en dan plat nedergedruckt, en daer wat gemalen Mostaert opgestreken, en so op doeck werm onder ’t hol van de voeten gebonden. Indien het meerder dient te trecken, soo kander een half loot Euphorbium onder gemengt werden

Ondertusschen sal men oock verkoelende en t’samen-treckende genees-middelen voor het hooft gebruycken, die den brandt verminderen, en het oprijsen van de dampen tegen-houden; waer onder, dewijl de rasebollen gemeenlijck niet en konnen slapen, gemengt dienen, slaep verweckende genees-middelen, gelijck die beyde te lesen zijn in het eerste Deel, van den Schat der Ongesontheyt in’et 4. Boeck en 9. Cap.

Ten laetsten, om de stoffe, die nu al in ’t hooft sit, te losen, dienen geopent de Aderen onder de tonge, en het hooft gewasschen met het afsietsel van Maluwe, Camillen, Betonye, Dil, Meliloten en het selve daer na gestreken met Oly van Camillen, en van Dil. Hier is oock seer bequaem een levende Duyve middendoor gesneden, en soo warm op ’t hooft geleyt: ofte de werme Longen van een Lam, ofte die in Soete-melck, ofte Camillen-Olye werm gemaeckt zijn, mede soo gebruyckt, en het hooft daer na met werm Water, ofte het gemelde afsietsel afgewasschen. Iason van Praet, een treffelijck Genees-meester van Ziericzee, schrijft dat hy in een soontjen, noch geen ses jaren oudt, van den Heere van Bossu, hebbende een brandende, en rasende Koortsche, de Lams-longen gebruyckt heeft, en dat de Rasernye al over zijnde, het selve veel puysten op ’t hooft kreeg, die door-swoeren, en dan genasen. Maer hoe dat het gebreck meerder aen ’t dalen is, hoe soodanige middelen dienstiger zijn: maer dient wel gelet, dat door al te heete dingen de Herssenen niet en komen te verhitten. Want daer door souden meerder dampen van onderen in ’t hooft opgetrocken werden.

(6) Men vint oock Rasernye sonder Koortsche, waer toe behoort de DRONCKENSCHAP, op de eygen manier als de andere haren oorspronck nemende. Want gelijck in de Koortschen uyt bedorve vochtigheden heete dampen in ’t hooft opvliegen, die de zielijcke Geesten ontstellen: soo werden oock uyt de Maegh, als sy met Wijn, ofte diergelijcke vervult is, werme dampen nae ’t hooft gesonden, die de inbeeldinge, en ’t verstant beschadigen en hare Wercken verwarren. Waerom de dronckenschap wel te recht geseyt wert van Seneca, te wesen een vrywillige Rasernye; dewijlse oock, gelijck de Griecksche Poëet Steneleus seyde, van wijse luyden sotten maeckt. Dit wist selver wel te seggen een sot Jonghman tot Utrecht, die een wijs Doctor tot broeder hadde: te weten, dat hy, en sijn broeder maer een stoop Wijns en verscheelden. Hierom hebben Aristophanes, en Homerus de Dronckenschap in de eygen schael geleyt, daer sy de Rasernye in stellen. Laet dat droncke gelaet (sey de gemelde Seneca in den 83. Brief) veel dagen dueren, sult ghy aen de Rasernye twijffelen? Nu en isse oock niet minder, maer korter. Soo wert mede van de Poëet Horatius de gramschap genoemt een korte Rasernye, en de dronckenschap by Plutarchus de macker van de Rasernye, gelijck de gramschap den leydts-man. Want wat isser, seyt Cicero, de Rasernye soo gelijck, als de gramschap? die onmatigh zijnde Rasernye verweckt, als Seneca wel getuygt. En gelijck de dronckaerts veel dingen aenrechten als rasende luyden, en dat de Wijn, en de Rasernye haer verandering hebben na de gestaltenis van ’t lichaem, dat sy veranderen; Soo valter groot verschil in het doen, en de manieren van de gene, die droncken zijn. Sommige zijn vrolijck, ende en doen niet als singen, en boerten; sommige houden haer stil, en statigh; sommige willen kijven en vechten; anderen soenen en mallen; andere vallen onbekommert in slaep, Vino sonoque sepulti. Waer van den gemelden Horatius wel schrijft 3. Carm. 21’.

De Wijn heeft wonder in, de Wijn heeft vreemde krachten, En na eens yeders aert soo buyght hy haer gedachten, Hier sit’er een en lacht, daer sit’er een en schreyt, Hier sit’er een en snorckt, daer sit’er een en vleyt, Hier sit’er een en wrockt, en stelt hem om te kijven, Daer maeckt’er een een veers, en wil dan wonder schrijven, Maer ginder is een quant die nooyt en heeft gemint, En is nu, door den Wijn, een enckel Venus-kint. Een ander, eertijdts stom, die wil nu deftigh spreken, En die een Calis is, die pooght hem op te steken, Een ander is een wolf, een ander een schaep, Een ander is een hont, een ander is een aep. Wat dient’er meer geseyt, de Wijn kan wonder brouwen, Wie kan in dit gewoel sijn tochten weder-houwen? Maer schoon hy menighmael oock kloecke sinnen breeckt, Noch seydt men in ’t ghemeen dat hy de waerheydt spreeckt.

De History-schrijver Herodotus schrijft in ‘t 6. Boeck op ‘t 34. Cap. dat Cleomenes, door den groote omgangh, die hy hadde, met de Scythen (’t welck groote dronckaerts waren) soo sterck leerde drincken, dat hy daer door in Rasernye verviel. Maer het is een genuchlijcke geschiedenisse, die den Grieckschen Athenaeus verhaelt van een huys, dat eenighe droncke Jongelingen meenden in een schip verandert te wesen, de welcke (seyt de hoogh-geleerde Casaubon in sijn Uytleggingen) onder de vreemde meeningen der Philosophen, noch onder de versieringen der Poëten niet en moet gestelt werden. Sy is wel wonderbaerlijck (schrijft hy) maer die niet te min geloof verdient. Want droncke luyden en (29) sien niet alleen alles dubbelt: maer oock ’t gene, dat sy sien, meenense gestadigh beweeght, en beroert te wesen. De reden en oorsaeck van die inbeeldinge (schrijft de gemelde Casaubon) is een beweginge en beroeringe der Herssenen, ontstaende uyt dampen, die van de Wijn aldaer waessemen, en niet uyt en konnen geraken. Soo dat die luyden door het draeyen van de Herssenen meenden, dat de kamer beweeghde, en gedraeyt werde. Maer wy sullen de geschiedenisse selve, om dat sy vreemt en kluchtigh is, uyt het Griecx van Athen. 2. Deipn 2. alhier overstellen. Daer waren eenige Jongelingen, soo verre door den dronck buyten Westen gebracht, dat sy meenden in een schip over zee in schrickelijck onweder te varen, en waren soo verre van haer verstant vervallen, dat sy alle den huys-raet, bedt, en bult op straet, gelijck of ’t de zee was geweest, smeten, om ’t schip, dat quansuys gevaer in ’t onweder liep, te ontlasten, en sulcks door bevel van den Schipper. Als hier op eenen grooten toeloop van volck quam, om den uytgeworpen huys-raet te stelen, soo en is evenwel door die vergaderingh de Onsinnigheyt van de Jongelingen niet overgegaen. Als anderen daeghs de Magistraet de Schouten daer nae toe sandt, de Jongelingen noch quaps, en onlustigh leggende, gaven voor antwoort, hoe sy in een groote storm geweest waren, en over sulcks de overlading in zee geworpen hadden: de Schouten over dese groote slechtigheyt verwondert staende, soo wasser een, die de oudtste onder haer scheen te wesen: Ick, seyde hy, mannen Tritones (Triton is een Zee-godt) met schrick bevangen zijnde, hebbe my, soo veel ick konde, onder d’onderste solderinge van ’t schip, verburgen gehouden. De Rechters, siende, datse gantsch buyten verstandt en oordeel waren, sagen ’t over ’t hooft, en nae bekijven, en vermanen, haer niet meerder met wijn soo op te vullen, lietense onbekommert gaen. Maer sy seyden danckbaer te sullen wesen, en als sy buyten gevaer in de haven souden komen, de gene, die haer bewaert, en soo wel te pas verschenen waren, in ’t openbaer beneffens de Zee-goden, een beeldt te sullen oprechten.

(7) De oorsaeck van dese Dronckenschap, en daer op volgende Rasernye was de Wijn, ’t welck noch stercker doen kan de Brandewijn, beyde deelachtigh zijnde van een verdovende kracht (gelijck met Platerus de ervarentheydt genoegh bewijst) de welcke eer sy sulcks werckt, eerst Dronckenschap, en een manier van Rasernye verweckt. Het welck, oock doen Maenkop, Bollen, wortels van Mandragora, Bueken-nootjens, Zaet van bilsen-kruyt (gelijck Xenophon mede getuygt) Zaet van Kennip, Koren-rosen, en van Dolick (daerom by de Francoischen Yvraje, ofte Yvroje genoemt) met stercke Wijn ingedroncken, ofte onder ander Koren-werck, daer men het Bier van ziedt, vermengt. De selve kracht heeft Philostratus toegeschreven de Dadels, Chrysippus den Basilicum, en Dioscorides den Coriander, wat te veel gebruyckt zijnde. Het welck de Griecksche Poëet Nicander oock aengemerckt heeft in Alexiph.

Het dick, en swaer Bier kan mede rasende dronckenschap verwecken, ten deele uyt oorsaeck van de Hoppe, ten deele van het koren, waer uyt oock eenen heeten Geest, gelijck uyt den Wijn, getrocken kan werden; den Brandewijn in sterckte weynigh wijckende. En van het Bier is Plinius te verstaen, als hy 14. Nat. 22. klaecht, dat door verscheyde volckeren gevonden is, hoe dat Water oock soude konnen droncken maken.

Lobel getuyght, dat een Engelsche vrouw swanger gaende, nae datse thien, ofte twaelf Noten Muscaten gegeten hadde, droncken geraest heeft.

Matthiolus schrijft dat Amber in Wijn geleyt droncken maeckt; het welck oock Paradys-hout in Wijn geweyckt sonder schade doen kan. Daer was eertijts onder de Scythen seker volck, Messagetae genoemt, die gewoon waren water te drincken; maer als sy vrolick wilden wesen, dan maeckten sy een goet vuur, daer sy in eenige wel-ruyckende kruyden brandeden. Om dit vuur gingen sy ront sitten, en dien reuck brachten sy, gelijck andere een glas Wijns, malkanderen toe, tot dat sy wel droncken begonnen te singen, en te dansen, gelijck Herodotus, en Max. Tyrius schryven. Soo getuyght oock Mela, dat die van Thracyen geen Wijn en kenden, maer dat sy by ’t vuur etende, daer eenigh zaet in geworpen was, eenen vrolijcken dronck kregen.

Het selfde kan oock doen Opium, gelijck daer van breeder in ‘t 4 Boeck, en 9 Capittel van dit eerste Deel gesproken is: als oock den Taback, daer sommige soo gulsigh in zijn, datse twintigh en dartig pijpen daeghs suygen, al haer verstant, en geheugenisse alsoo verdrinckende. Dan daer van is gehandelt op ‘t 20 Capit. in ’t eerste Deel en 3 Boeck van den Schat der Gesontheyt.

Prosper Alpinus, een geleert Professor te Padua (alwaer ick hem, als hy stock-oudt was, dat hy in den Hof moest gedragen werden, de Kruyden hebben hooren uyt-leggen) schrijft in sijn Genees-konste der Egyptenaers, by de welcke hy hem eenige jaren onthouden hadde, dat de Turcken uyt de Kennip, die sy Assis noemen, een poeyer weten te maken, het welck sy in-nemende, droncken werden. Hy verhaelt oock dat de Egyptenaers seecker Conserf in ’t gebruyck hebben, die in Indyen gemaeckt wert, Pernavi genoemt, waer van een once ingenomen zijnde, de Menschen eerst vrolijck werden, praten, singen, springen, lacchen, en veel malligheyt aenrechten, en dat sulcks een uur geduert hebbende, sy terstont moeyelijck, en toornigh werden, en soo (30) een weynigh geweest zijnde tot droefheyt vervallen, met suclken vreesen en benaeuwtheyt, datse gestadigh suchten en klagen, tot dat sy ten laetsten in slaep vallen.

Het langh Waken kan oock ydele sinnen veroorsaken; als mede groote Schrick, daer yemandt onvoorsiens mede bevangen werdt, en het niet quijt en kan werden, gelijck den Orateur Gorgias getuyght, en waer van Platerus eenige exempelen by brenght. Sommige uytwendige dingen konnen ’t selve doen, gelijck Rondelet verhaelt, dat een, die de bladeren van Bilsen-kruydt om sijn hooft gebonden hadde, in Rasernye verviel.

(8) De Teyckenen van de Rasernye blijcken genoegh aen haer doen en wercken, en van wat oorsaken de selve gekomen is, kan men met ondervragen de gene, die daer ontrent zijn, te weten komen.

(9) Wat de Voor-teyckenen belangt. Dronckenschap door Wijn ofte Bier veroorsaeckt, gaet gemeenlijck na eenige uuren over, insonderheyt als de dampen door den slaep vervlogen, ofte den ballast door ’t braken geloost is. Maer als de Rasernye bestaet uyt Vergif, ofte Slaep-kruydt, dan looptse meerder gevaer. Ja oock de Dronckenschap, indiense te dickwils na malkander komt, beneemt het Verstant en de Heugenis, (gelijck in ’t laetste voorgaende Capittel geseyt is) beschadight de Zenuwen, waer uyt Beven, Geraecktheyt, Popelsy, Gicht, (gelijck de Poëet Ennius gebeurt is, qui nunquam nisi potus ad arma) verweckt wert, ende, alsoo de selve de Lever oock quaedt doet, soo veroorsaecktse dickwils de Watersucht. De rasende Gramschap is mede sorgelijck.

(10) De werelt is op veel plaetsen, (daer ons lant mede een goet deel in heeft) soo vervallen, dat het schijnt, geen goet vriendt wel onthaelt te konnen werden, ten zy dat men hem wel met Wijn opvult, en dat het oock voor onbeleeftheyt gerekent werdt, geen bescheydt te willen doen.

Hoe siet men menighmael, hoe siet men lieve gasten Door weldaet hinder doen, door vriendschap overlasten, Door heusheyt in gevaer, door gunste schier gedoot, Door blydschap in verdriet, door nooden in den noot, Men laet een groote plas in diepe koppen schincken, Men moet’er op een Prins, of op een Koningh drincken, Voor-al doch op het heyl van onsen vryen stan, En siet, dit is het volck gelijck een dwingelant. Daer is geen seggen aen, ten baet geen tegen-spreken, Het is een stille wet, en daerom niet te breken, De Wijn moet uyttet glas, en wort’er niet gedaen, Het moet dan (soo het schijnt) de landen qualijck gaen. Noch is ’t niet genoegh, men laet de deuren sluyten, Men houdt de gasten in, en niemant kander buyten, Al is de Maegh gepaeyt, met hitse totten dorst, Men brenght’er raeuwe vis, of heet gekruyde worst, In plaetse van den mondt in rechte maet te laven, Soo lijdt de Wijn gewelt, de vrienden worden slaven; Ey wat een seldsaem dingh! waer toe gedwonghen dranck? Of laet de vrienden t’huys, of laet buyten dwanck. Wy woonen, soo het schijnt, in vry gevochte landen, En leven even-wel in enge tafel-banden, Wie maer een eerlijck man eens spijst aen sijnen dis, Die meynt dat hy een heer van sijne vryheyt is. Waer toe een vriendt gepraemt met dese groote backen? Die niet de Maegh alleen, maer al de leden swacken, Ghy toetst hem aen het lijf, maer quetst hem aen den Geest, Hy quam gelijck een mensch, hy gaet gelijck een beest. Waerom het edel nat soo gulsig uytgegoten? Waerom u soete vreught met sotte pijn besloten? Wat Godsdienst kan het zijn te drincken sonder dorst? Ey, soo ghy zegen eyscht, soo bid voor uwen Vorst. Vermijdt doch uwen vrient van reden af te leyden, Want door beschyt te doen, soo wort men onbescheyden. Gesontheyt maeckt gewis de menschen ongesont, Wanneerse mette wijn komt vloeyen in de mont.

Dewijl men dan somtijts, in geselschap zijnde, aldus geperst en by na ter drincken gedwongen wert, en dat, gelijck het spreeck-woort, seyt, die met de Duyvel gescheept is, met hem voort moet: soo en sal niet ondienstigh wesen, dat wy alhier eenige Middelen by brengen, om te beletten, dat de Wijn in de Herssenen niet op en stijght, ofte de beenen en bevanght. Want de Wijn, gelijck Plautus seyt, is al een loose worstelaer, die terstont yemant by de beenen vat.

Men gelooft dat ses ofte seven Perse-keernen voor de maeltijt gegeeten, konnen beletten dat men niet droncken en wert. De selve kracht, schrijft men de Bitter Amandelen oock toe. Plutarchus verhaelt in de 6. Tafel-reden van sijn 1. Boeck, datter by Drusus (ofte Droes) de soon van den Keyser Tiberius een Genees-meester (gelijck sommige van die Broeders mede geerne een fris glaesjen op de gesontheydt heffen) was, die al d’andere gasten van de banck dronck, en dat hy bevonden werde vijf ses Bittere Amandelen voor het drincken op te eten, om van den dronck niet bevangen te werden, en sulcks belet zijnde, en niet konnende de selvige voor af eten, dat hem de Wijn dan schielijck by den neus hadde. Sommige meenen; dat die Amandelen een bijtende, en ’t vleys afvegende ofte suyver makende kracht hebben, soo dat sy oock de sproeten, die de hitte van de Son in ’t aengesicht opwerpt, konnen doen verdwijnen; dat sy dan, wanneerse voor het drincken genomen werden, door haer bitterheydt de onsienlijcke gaetjens prickelen, en bijten, en alsoo de vochtigheyt van ’t hooft nedertrecken, die dan uytwaessemt (31), en vervlieght. Dan het dunckt Plutarchus waerschijnelijcker te wesen, dat de Bitterheydt kracht heeft om op te droogen, en de vochtigheyt te verteren. Want onder alle smaken is den bittere de onaengenaemste, die de sachte, en fijne aderkens van de tonge (gelijck Plato seyt) tegens de natuere te samen treckt. De wonden werden oock toegeheelt met bittere dingen de welcke door haer verdroogende kracht de vochtigheyt, daer in zijnde, verteren, gelijck de Poëet Homerus oock aengewesen heeft, daer hy beschrijft, hoe de wonden genesen werden. Want dat bitter van smaeck is, heeft een verdrogende kracht, en dienvolgende, schrijft Plutarchus, en wert niet sonder reden gelooft, dat de bitterheyt van de Amandelen goet is tegens den Wijn, als het binnenste van ’t lichaem opdroogende, en niet toelatende, dat de Aderen vervult werden, door welckers spanning, en beroerte men seydt dat de dronckenschap verweckt wert. Tot dese saecke geeft grooter reden ’t gene de vossen overkomt; de welcke (dit is al te voren van Plinius verhaelt in ‘t 23. boeck van sijn natuerlijcke Historye op ‘t 8. capit. daer hy oock de selve prijst tot pijn in ’t hooft van dronckenschap, met Asijn, Olye van Rosen, en wat Water van buyten opgeleyt) als sy bittere Amandelen gegeten hebben, en daer niet terstont op en drincken, komen te sterven, alle de vochtigheyt ’s effens verteert zijnde. Van ’t selfde gevoelen is de Griecksche Athenaeus in de 12. Tafel-reden der wijs-gerigen van ‘t 2. Boeck. Dan men soude mogen seggen, wel soo waerschijnelijck te zijn, dat de bittere Amandelen het opvliegen van den Wijn, en dientenvolgende de dronckenschap beletten, door dien sy het Water doen afsetten, gelijck in ‘t 1. Deel, en 4. Boeck, en 17. Cap. van de Schat der Ongesontheyt te sien is, en derhalven den Wijn, een regel recht anderen loop geven, en oock niet lange in de Blaes en ophouden; om veel Dampen na het hooft op te konnen geven. Ick en soude het even-wel niemant raden, om hierop veel wijns sonder schroom te drincken.

Hier over verhaelt de treffelicke History-schrijver Iovius, dat seker Poëet, met namen Camillus Luernus, staen aen de taeffel van dien grooten liefhebber der Poëten, en alle geleerde vermakelijckheyt, Paus Leo de 10. op alle de voorvallende saecken terstont een Latijnsch vers seer aerdigh maeckte, en tusschen beyde een goet glas aerdige Wijn dronck. Waerom sijn mede gesellen hem kroonden, gelijck men de Poëten gewent is; doch met een ongewone Krans: te weten, van jonge Wijngaert-rancken, Kool, en Laurier (dat laetste als Poëet) waer door hem so spijtigh, als geestigh aengewesen werde, om sijne dronckenschap door middel van Kool te helpen.

Om sijn selven tegens den Dronck nuchteren te houden, werdt in een koude Maegh, seer gepresen Alssem, en daer van schrijft Arculanus uyt eygene ervarentheyt, dat, als yemant de toppen van Alssem, ofte de bladeren van Wijn-ruyt nuchteren eet, hy van de Dronckenschap bevrijt blijft.

Men seyt oock, dat de bladeren van raeuwe roode Kool alleen, ofte in Salaet, in ’t eerste van de maeltijt gegeten, de Dronckenschap beletten, en nae den eten, verdrijven. De oorsake hier van wert toegeschreven, de eygene, en aengeboren vyantschap, die daer is tusschen den Kool, en den Wijngaerd, soo verre gaende, datse by een niet en konnen dueren, maer ontrent malkander geplant zijnde, terstont verwelcken, en vergaen. De reden hier van wert gegeven, dat de een des anders voedsel berooft, daer sy beyde veel vochtigheyt van doen hebben. Het Kool-zaet in spijse gebruyckt, heeft de selfde kracht, als oock Betony-wortel, Yser-kruydt, en Soete-melck, in een ledige Maegh genomen. Siet verder het 3. Boeck, en 3.Capit. van den Schat der Gesontheyt in ’t Eerste Deel

Zoutenelle, ofte Zee-winde (die mede een geslacht van Kool is, en hier te lande, insonderheyt in Zeelandt, aen de duynen, en aen de stranden wast) als oock de Zee-porceleyne werden van Levinus Lemnius, eertijts Genees-meester tot Ziericzee in sijn 2. Boeck van de verborgene wonderen der natuer op ‘t 17. Capittel, seer gepresen, om de Dronckenschap te wederstaen, wanneer sy, tot Salaet bereyt, voor af gegeten werden, om den lust tot eten te verwecken. Want sy maken (seyt hy) begeerte tot spijse, en dranck, die sy oock door ingeboren kracht verteren. Waer door geschiedt, datter geen Wijnnige dampen in ’t hooft en konnen optrecken, als de welcke door den stoel-ganck, en ’t Water gelost werden.

Die de Dronckenschap wil voorkomen, dient oock te letten, dat hy in ’t eerste van de Maeltijdt niet veel ‘s effens en drinckt; maer al langhsaem, en alsser eenen goeden dam geleydt is.

De Cancelier Verulam versekert in ‘t 4. Boeck van sijn Natuerlijcke History in ’t Engels geschreven, en in ’t Frans overgeset, op ‘t 10. Cap. dat yemant so lichtelijck niet en sal beschoncken werden, wanneer hy een hertelijcke dronck doet, als wanneer hy sippert met kleyne teughjens. En daer van geeft hy dese reden; om dat de Wijn weynigh ’s effens genomen, soo ras niet en sackt op den gront van de Maegh; en blijvende alsoo boven aen sitten, sijn dampen rasser, en lichter nae de Herssenen sent. Het welck mede de oorsaeck is, dat de sopjens van geharts broot in Wijn gedoopt yemant eerder sullen bevangen, als soo veel Wijn’s effens gedroncken. Gesuyckerde Wijn en maeckt oock soo licht niet droncken, als die suyver is: om dat de Suycker de geesten van den Wijn verdickt, so dat hy weynigh dampen op geeft; jae selve na veel drincken sal men een roomer Gesuyckerde Wijn vinden te (32) zijn een goet Genees-middel voor de Droncken-schap, so wel als van den Olye, ofte de Melck.

Om van buyten op ’t Hooft te leggen, werden gepresen de Kool-bladeren, en van sommige de Veyl, en dat daerom de oude in maeltijden kransen van Veyl op haer hoofden setteden: het welck nochtans gansch strijdende soude zijn, van ’t gene wy in ’t eerste Deel, 4. Boeck en Cap. 8. van de Schat der Ongesontheyt, uyt Plutarchus hebben by-gebracht: te weten, dat in de Veyl eenen geest is, die de sinnen soo beroert, dat sy dronckenschap, en raserny verweckt. Dan sy hebben evenwel voor haer het aensien van den geleerden Athenaeus die in ‘t 5. Capit. van sijn 15. Boeck, verhaelt uyt een Griecks Genees-meester Philonides, dat, als Bacchus den Wijngaerd uyt de Roode Zee in Griecken-landt braght, vele op den Wijn te seer verleckert zijnde, al te veel in namen, en daer door eenige in rasernye raeckten, andere voor doodt ter aerde vielen, en dat sommige aen de strandt drinckende, als het begon te regenen, moesten scheyden, ende de kan, daer noch wat Wijn in was, staen latende, en die voort vol Waters regende, de gasten, als het quaedt weder ondertusschen over was, weder gekomen zijnde ter selver plaetse, en die gewaterde Wijn proevende, daer in een lieffelijcke en aengenamen smaeck vonden. Waerom de Griecken, als’ er Wijn over tafel gebraght werde, riepen met luyder stemme den goeden Godt, eerende den genen, die hem gevonden hadde: te weten, Bacchus. Maer als na de maeltijdt, het eerste glas met Water gemenght geschoncken werde, dan riepen sy Iupiter den heylant, den gever van den regen, als den vinder van de matige, en geneuchlijcke vermenginge. Voorwaer de gene, welckers hooft door het wijn drincken ontstelt was, die hadden eenige hulpe van doen. Daer toe was een bandt aldergereetst, de natuere selve dien aenwijsende. Want als yemant eens hooft-pijn kreegh, en daerop druckende, laeffenis voelde, soo vondt hy daer uyt (’t welck onse Wijfs nu oock wel weten, die terstont met een doeck voor ’t hooft in de weer zijn) de Genees-middel voor de hooft-pijn. Waer door d’eerste genoegh hebben gehouden, dat sy, voor de pijn, en beswaertheyt van ’t hooft, uyt drincken ontstaende, om het hooft maer een bandt, hoe hy oock was, leyden: dan de nakomelingen hebben daer nae, om cieraedts wille, kranssen van bloemen en groente gevlochten, om ’t hooft gebonden, insonderheydt van Veyl, die allesins van selfs overvloedigh voort komt, niet onaengenaem van gedaente, met syn Bezyen, en groene Bladeren, het voor-hooft overschaduwende, t’samen-treckende, en daer nae oock verkoelende sonder beswaerlijcke reuck. Om welcke reden die krans aen Bacchus toe-geeygent is, als die den dranck gevonden heeft, en het quaet daer uyt ontstaende, te help komt. Dus verre Athenaeus uyt andere. Den Oudt-vader Tertullianus in sijn Boeck de Corona militis, is in ’t selfde gevoelen, nopende de kracht van de Veyl, als hy schrijft, dat den aert, en de kracht van de Veyl is het hooft van de dronckenschap te beschermen, en de hooft-pijn van drincken over te doen gaen, door sijn verdryvende en opdroogende kracht, van buyten op ’t hooft geleyt; ofte eenige Bezyen, die geel van verwe zijn, te voren ingenomen. Het selfde wert bevestight van Eusebius 2. praep. Euang. 2.

De Menschen hier door van de wellust aengelockt zijnde, en hebben niet genoegh gehadt aen een krans, die de moeyelijckheyt van de dronckenschap konde beletten ofte verdrijven: maer zijn oock uyt-geweest om met eenen het vermaeck van ’t gesicht, en den reuck te genieten. En hebben derhalven gebruyckt kranssen van Myrtus, die t’samen-treckt en het opwaessemen van den Wijn tegen houd, als oock van Rosen, die de hooft-pijn wat stillen, en daer by verkoelen. Sommige hebben oock den Laurier op het laetste gerecht laten komen, soo om dat door de opdroogende kracht der bladeren de dampen, die nae ’t hooft opstijgen, te lichter zoude verdwijnen, soo om dat den swaren adem, die de Kost, en de Wijn uytgeeft, niet en soude geroken werden. Het welck de Poëet Martialis aerdigh te kennen geeft in dese verssen:

Foetere multo solet vino, Sed sallat ut nos, folia devorat Lauri, Merumque cauta fronde, non aqua miscet. Hanc tu rubentum prominentibus venis, Quoties venire Paule videris contra, Dicas licepit, Myrtale bibit Laurum’.

Andere even wel hebben den Laurier, als verwermende, en om swaren reuck, over maeltijdt voor onbequaem geoordeelt. Soo gebiet oock de Poëet Empedocles de Laurier-bladeren gantsch te laten blijven. Want sy seggen, ongevoeghlijck te wesen, dat de mensche hem verciert met het oncieren der boomen, die bladeren hebben tot haer, en hare vruchten beschermenis. En datter in tegendeel geen schade gedaen en wert aen de Bloemen, die maer en zijn tot het vermaeck van ’t gesicht, en den reuck. Even-wel en plegen de oude over de maeltijden niet te gebruycken kranssen van Violen ofte andere bloemen, en kruyden, die door haren reuck het hooft beroeren, de Herssenen beswaren, ofte duesigh maken. En daerom oock niet van Marioleyne, gelijck de gemelde Athenaeus betuyght, hoe wel Catullus sulcks beveelt in ’t Bruylofts-dicht van Iulia en Manlius

Cinge Tempora floribus Suaveolentus Amarici.

(11) Maer voor yemandt, die op ’t voor-komen niet versien en is geweest, en van den dronck over-vallen (33) is (gelijck de Wijn, als Habacuc seyt, Cap. 3. oock een wijs man bedrieght) en isser geen beter middel, wanneer de Wijn noch ten deele in de Maegh schommelt, als het Braken. Sulcks leert oock de Wijse man, Wanneer ghy te veel gebrast hebt, gaet uyt, en braeckt, Syr. 39. Het welck mede met de vinger ofte eenige sacht Braeck-middel kan geholpen werden, te sien in ‘t 4. Boeck Cap. 7. N. 6. van ’t eerste Deel, van de Schat der Ongesontheyt.

Daer nae is goet te besigen suere en serpe dingen, gelijck Citroenen, Orangie-appelen, Kerssen, Morellen, Suere Appelen, Persen, Cornoelyen, Queen, Karne-melck, Salaet van Lattouw, ofte Kool; en Azijn met Water, ofte alleen gedroncken, het welck oock voor vergif, dat deuseligh, en rasende maeckt.

Van buyten konnen hier ondertusschen dienst doen een Oxyrhodinum (te sien in ‘t 1. Deel, 4. Boeck, en Cap. 9. van den Schat der Ongesontheyt) om ’t hooft geslagen, en, aen Canfer en Sandelhout geroken: de voeten gewreven, en in werm water geset, ofte een natten doeck kout om het gemacht geslagen, waer mede, gelijck Dr. Lemnius getuyght, de Dronckenschap terstont over gaet.

Dan onder de Behulpselen is best, dat yemandt die beschoncken is, niet en loopt malen, maer ten eersten het bedt kiest, om de kracht van den Wijn uyt te slapen.

Het IV Kapittel.

1. Hoe het verstand in de razernij keert.

2. wordt met en de ander zonder koorts.

3. Kenteken van de eerste.

4. Voorteken.

5. Genezing.

6. De andere veroorzaakt door dronkenschap.

7. Waardoor die als ook de razernij verwekt wordt.

8. Haar kentekens.

9. Voorteken.

10. Voorkomen.

11. Genezen.

(1) Inbeelding en verstand worden niet alleen verminderd en weg genomen, maar ook gekeerd en kan met een gewone naam RAZERNIJ genoemd worden, hetzij die een simpele razernij is, hetzij uitzinnigheid, hetzij melancholie, hetzij dolheid die ook daarin allen overeenkomen dat de zaken hen niet goed ingebeeld worden net zoals het in het dromen gaat en daarom wordt de droom niet slecht de razernij van de slapende genoemd en de razernij de droom van de wakende.

(2) Simpele razernij is met koorts of zonder koorts die niet komt door enig gebrek dat in de hersens zelf is, maar door enige hete dampen die van beneden opstijgen verwekt wordt en is ook een gevolg van de koorts waarin frenesie of uitzinnigheid de koorts zelf een toeval is.

(3) Deze razernij of licht hoofdigheid is daaruit te herkennen dat de koorts voor gegaan is. En dat het razen op handen is wordt gemerkt uit het veel praten en het veranderen van manieren. Te weten, indien iemand die stil en goedaardig is zich onvoorziens woest en toornig aanstelt, die een zwijger is en veel praatjes heeft, ongeschikte dingen overhoop haalt, de bedekking van het lijf smijt, in zijn bed plast, terstond vergeet wat hij gesproken heeft, een ding vaak herhaalt, dat zijn wezen en vooral de ogen plotseling veranderen en steeds flikkeren. Waar goed op gelet moet worden. Omdat ze zo dicht bij de hersens staan en met die door aderen, slagaderen en zenuwen verknocht zijn worden ze de schade allereerst gewaar van de hersens en als de razernij onderweg is dan draaien ze steeds heen en weer. Hierbij komt noch dat iemand in een hete koortsen met de tanden knarst wat van jongs af aan niet gewoon is als mede klopping in de (27) buik met ontsteltenis zijn alle voorboden van aanstaande razernij.

Als de razernij aanwezig is is het gemakkelijk te herkennen aan de praat en het doen van de zieken die beide veel van de gewone afwijken terwijl ze veel ongerijmde en vreemde dingen voortbrengen, in het bed zeer liggen te woelen, de dekens plukken, vliegen proberen te vangen die er niet zijn, hun lichaam ontbloten, plotseling uit het bed springen, buiten gewoonte lachen en krijten, alles in het bed laten lopen, langzamer dan de nood vereist de adem halen en de pijn niet voelen.

(4) Geen razernij kan in de koorts niets anders dan een slecht voorteken geven. Beter is het evenwel met diegene die lachen als het er ernstig toegaat, zoals Hippocrates leert.

De uitkomst kan genomen worden naar de koorts en de krachten. Want hetgeen het sterkste is krijgt de overhand. En de razernij die op een verzwakt lichaam komt is dodelijk, razernij die met goede tekens samen gaat heeft minder gevaar als ook die niet steeds en niet hevig is en alleen in het verheffen van de koorts komt. Slechte tekens, te weten dat de zieke niets ziet noch hoort, dat hij het licht niet kan verdragen, dat zijn ogen tranen en verdraaien of het groter schijnt dan het andere of het wit van het oog rood wordt, dat hij stom is of een holle stem heeft wijzen allen op een kort eind. Razernij in het begin van een koorts en zonder tekens van vertering is slecht en vervalt tot uitzinnigheid. De slaap is in de raaskallende een goed teken en vooral indien het de razernij stilt. Daarvan spreekt de poëet Tibullus in 3. Eleg. 4.

‘De slaapgod is geweldig zoet, hij doet de zieke zinnen goed.

De tijd van de razernij is kort omdat die koortsen niet lang duren, maar eindigt gauw tot beterschap of de dood. Tot beterschap wanneer de koorts, die het veroorzaakt, ophoudt en dat er een goede lozing door de kracht van de natuur op volgt, net als na voorgaande tekens van vertering een ontlasting door de neus, de stonden, de aambeien of zweten. In tegendeel gaat het naar het einde wanneer de koorts toeneemt, dat er niet of te weinig geloosd wordt en als er maar enige druppels uit de neus bloeden, dat er koud zweet aan het hoofd komt en dergelijke. Ik vindt een zeer opmerkelijk voorbeeld bij de Griekse schrijver Lucianus van een razernij met een koorts en dat door veel bloeden en zweten met een koorts wel op de zevende dag (de echte scheidag volgens de leer van der geneesmeesters) haar afscheid nam, maar de razernij noch lang bleef. De geschiedenis zal ik hier stellen zoals Lucianus met die zijn boek begint hoe men behoort historiën te beschrijven. Ten tijde van koning Lysimachus (zegt hij) viel er een ziekte waar eerst allen die van de stad Abdera de koorts kregen en die van begin af sterk en steeds. Maar omtrent de zevende dag hield in sommige door veel bloeden en in andere door veel zweten de koorts op. Dan hun zinnen waren van een belachelijke ontroering bezeten. Want ze stelden zich met schreeuwen en rijmen op te zeggen zo aan alsof ze op het toneel spelen zouden. De stad was vol van die bleke en schrale spelers die riepen ’en gij dwingeland der Goden en mensen Cupido’ en dat een geruime tijd totdat de winter met een grote koude kwam en hun razernij stilde. De oorzaak, zegt Lucianus, denk ik dat hiervan is door de vermaarde toneelspeler Archelaus die midden in de zomer, toen het dapper heet was, de fabel van Andromeda voor hen speelde. Zodat er velen uit het spel met de koorts thuis kwamen en de volgende dag buiten hun zinnen waren en in hetzelfde spel vervielen, zoetelijk in hun geheugen woonde Andromeda en Perseus met Medusa die in ieders hersens noch rond speelden.

(5) Als men merkt dat er enige razernij op komst is moet men er op letten dat ze niet voort gaat en in uitzinnigheid komt te veranderen. Derhalve dient de hitte van de vochtigheden die de dampen verwekken, gematigd en de dampen die naar het hoofd opstijgen afgetrokken en terug gestoten en onderschept en die alreeds in het hoofd opgeklommen zijn verdreven te worden

De hitte van het bloed wordt gematigd door verkoelende geneesmiddelen die in het eerste deel, 4^de boek kapittel 4 en 9 van de ‘Schat der Ongezondheid’ beschreven zijn.

Om af te trekken zal men de benen wrijven, vast binden, koppen en ook met scherven of prikken als de nood het vereist. En als zulks niet helpt en dat de hevigheid van de koorts door het eerste laten niet afgenomen is dan mag men hetzelfde, als de krachten zulks toelaten, wederom herhalen en een ader in de arm openen of noch liever, als de stof niet te vast in de hersens zit, in de voet waar ook de klysma’s goed tegen zijn. En als de koorts afgaat of vermindert mag men op de goede dag ingeven een zachte purgatief van manna, Cassia, tamarinden en wat siroop van rozen met rabarber. Tot het aftrekken dienen mede die blaasjes maken die op armen of benen gezet worden. Ook dat men wat onder de voeten bindt zoals het volgende

N. Zuurdesem een halve hand vol, zeep 1 ons, zout anderhalf ons, met vlierazijn vermengd en tot twee (28) balletjes gemaakt, dan plat neergedrukt en daar wat gemalen mosterd op strijken en zo op een doek warm onder de holte van de voeten binden. Indien het meer dient te trekken dan kan er een half lood Euphorbia onder gemengd worden

Ondertussen zal men ook verkoelende en tezamen trekkende geneesmiddelen voor het hoofd gebruiken die de brand verminderen en het oprijzen van de dampen tegenhouden, waaronder, omdat de razende gewoonlijk niet kunnen slapen, slaapverwekkende geneesmiddelen gemengd dienen zoals die beide te lezen zijn in het eerste deel van de ‘Schat der Ongezondheid’ in het 4^de boek en 9^de kapittel.

Tenslotte om de stof die nu al in het hoofd zit te lozen dienen de aderen onder de tong geopend en het hoofd gewassen te worden met het afkooksel van maluwe, kamille, betonie, dille, melilote en het daarna te strijken met olie van kamillen en van dille. Hier is ook zeer geschikt om een levende duif, die middendoor gesneden is, zo warm op het hoofd te leggen of de warme longen van een lam of die in zoetemelk of kamilleolie, die warm gemaakt is mede zo te gebruiken en het hoofd daarna met warm water of het vermelde afkooksel af te wassen. Jason van Praet, een voortreffelijk geneesmeester van Zierikzee, schrijft dat hij in een zoontje van noch geen zes jaar oud van de heer van Bossu een brandende en razende koorts lammerenlongen heeft gebruikt en dat toen de razernij over was het veel puisten op het hoofd kreeg die door zweerden en dan genazen. Maar hoe het gebrek meer aan het dalen is, hoe zodanige middelen nuttiger zijn, maar er dient goed op gelet te worden dat door al te hete dingen de hersens niet komen te verhitten. Want daardoor zouden meer dampen van onderen in het hoofd opgetrokken worden.

(6) Men vindt ook razernij zonder koorts waartoe de DRONKENSCHAP behoort die op dezelfde manier als de andere haar oorsprong neemt. Want net zoals in de koortsen uit bedorven vochtigheden waarbij hete dampen in het hoofd opvliegen die de bezielde geesten ontstellen worden ook uit de maag als ze met wijn of dergelijke gevuld is warme dampen naar het hoofd gezonden die de inbeelding en het verstand beschadigen en haar werken verwarren. Waarom de dronkenschap wel terecht gezegd wordt van Seneca dat het een vrijwillige razernij is die ook, zoals de Griekse poëet Steneleus zei, dat het van wijze lieden zotten maakt. Dit wist zelfs wel te zeggen een zotte jongeman te Utrecht die een wijze doctor tot broeder had, te weten dat hij en zijn broeder maar een maat wijn verschilden. Hierom hebben Aristophanes en Homerus de dronkenschap in dezelfde schaal gelegd waar ze de razernij in stellen. ‘Laat dat dronken gelaat (zei de vermelde Seneca in de 83^ste brief) veel dagen duren, zal ge aan de razernij twijfelen?’ Ze is ook niet minder, maar korter. Zo wordt mede van de poëet Horatius de gramschap een korte razernij genoemd en de dronkenschap bij Plutarchus de makker van de razernij, net zoals de gramschap de leidsman. ‘Want wat is er’, zegt Cicero, ‘de razernij zo gelijk als de gramschap?’ Die onmatig zijn en de razernij verwekken zoals Seneca wel getuigt. En net zoals de dronkaards veel dingen aanrichten als razende lieden en dat de wijn en de razernij hun verandering hebben naar de vorm van het lichaam dat ze veranderen. Zo is er groot verschil in het doen en de manieren van diegene die dronken zijn. Sommige zijn vrolijk en doen niets anders dan zingen en grappen maken, sommige houden zich stil en statig, sommige willen kijven en vechten, anderen zoenen en mallen, anderen vallen onbekommerd in slaap, ‘vino sonoque sepulti’. Waarvan de vermelde Horatius wel schrijft in 3 Carm. 21;

‘De wijn heeft wonder in, de wijn heeft vreemde krachten en naar ieders aard zo buigt hij hun gedachten, hier zit er een en lacht, daar zit er een en schreit, hier zit er een en snurkt, daar zit er een en vleit, hier zit er een en wrokt en stelt zich op om te kijven, daar maakt er een vers en wil dan wonder schrijven, maar ginder is een kwant die nooit heeft bemind en is nu door de wijn een enkel Venuskind. Een ander, eertijds stom, die wil nu deftig spreken en die een Calis is die poogt zich op te steken, een ander is een wolf, een ander een schaap, een ander is een hond, een ander is een aap. Wat dient er meer gezegd, de wijn kan wonder brouwen, wie kan in dit gewoel zijn tochten weerhouwen? Maar ofschoon hij menigmaal ook kloeke zinnen breekt, noch zegt men in het algemeen dat hij de waarheid spreekt.’

De historieschrijver Herodotus schrijft in het 6^de boek in het 34^ste kapittel dat Cleomenes door de grote omgang die hij had met de Scythen (wat grote dronkaards waren) zo sterk leerde drinken dat hij daardoor in razernij verviel. Maar het is een genoeglijke geschiedenis die de Griekse Athenaeus verhaalt van een huis waarvan enige dronken jongelingen meenden dat het in een schip veranderd was die (zegt de hooggeleerde Casaubon in zijn uitleggingen) onder de vreemde meningen van de filosofen, noch onder de versieringen van de poëten niet gesteld moet worden. Die is wel wonderbaarlijk (schrijft hij) maar die niettemin geloof verdient. Want dronken lieden (29) zien niet alleen alles dubbel, maar ook hetgeen dat ze zien menen ze dat het steeds beweegt en geroerd wordt. De reden en oorzaak van die inbeelding (schrijft de vermelde Casaubon) is een beweging en beroering van de hersens die ontstaan uit dampen die van de wijn aldaar wasemen en er niet uit kunnen raken. Zodat die lieden door het draaien van de hersens meenden dat de kamer bewoog en gedraaid werd. Maar wij zullen de geschiedenis zelf omdat ze vreemd en kluchtig is uit het Grieks van Athenaus. 2 Deipnosophistae 2 alhier overzetten.

Er waren enige jongelingen die zover door de drank buiten westen waren dat ze meenden in een schip over zee in verschrikkelijk onweer te varen en waren zover van hun verstand vervallen dat ze alle huisraad, bed en boel op straat, net alsof het de zee was, smeten om het schip dat kwansuis gevaar in het onweer liep te ontlasten en zulks door bevel van de schipper. Toen hierop een grote toeloop van volk kwam om de uitgeworpen huisraad te stelen is evenwel door die verzameling de onzinnigheid van de jongelingen niet over gegaan. Toen de volgende dag de magistraat de schouten daarnaar toezond en de jongelingen noch pips en onrustig lagen gaven ze voor antwoord hoe ze in een grote storm geweest waren en daardoor de overlading in zee geworpen hadden, de schouten die over deze grote slechtheid verwonderd stonden, zo was er een die de oudste onder hen scheen te wezen, ‘ik’, zei hij, ‘mannen Tritones (Triton is een zeegod) die met schrik bevangen is heb me zoveel ik kon onder de onderste zolder van het schip verborgen gehouden’. De rechters die zagen dat ze gans buiten verstand en oordeel waren zagen het over het hoofd en na bekijven en vermanen om zich niet meer zo met wijn op te vullen lieten ze onbekommerd gaan. Maar ze zeiden dankbaar te zullen wezen en als ze buiten gevaar in de haven zouden aankomen en diegene die hen beschermd en zo goed te pas verschenen waren in het openbaar naast de zeegoden een beeld te zullen oprichten.

(7) De oorzaak van deze dronkenschap en daarop volgende razernij was de wijn wat noch sterker de brandewijn doen kan die beide deelachtig zijn van een verdovende kracht (zoals met Platerus de ervaring genoeg bewijst) die eer ze zulks bewerkt eerst dronkenschap en een manier van razernij verwekt. Wat ook doen maankop, papaverbollen, wortels van Mandragora, beukennootjes, zaad van bilzekruid (zoals Xenophon mede getuigt) zaad van hennep, korenrozen en van dolik (daarom bij de Fransen yvraje of yvroje genoemd) met sterke wijn gedronken of onder ander korenwerk, waar men het bier van kookt, te mengen. Dezelfde kracht heeft Philostratus toegeschreven aan de dadels, Chrysippus aan basilicum en Dioscorides aan de koriander als die wat te veel gebruikt worden. Wat de Griekse poëet Nicander ook opgemerkt heeft in Alexiphipharma.

Het dikke en zware bier kan mede razende dronkenschap verwekken, ten dele uit oorzaak van hop, ten dele van het koren waaruit ook een hete geest net zoals uit de wijn getrokken kan worden die weinig van de brandewijn in sterkte afwijkt. En van het bier is Plinius te verstaan als hij in 14. Nat. 22 klaagt dat door verschillende volkeren gevonden is hoe dat water ook dronken zou kunnen maken.

Lobel getuigt dat een Engelse vrouw zwanger raakte nadat ze tien of twaalf notenmuskaten gegeten had en dronken raasde.

Matthiolus schrijft dat amber die in wijn gelegd wordt dronken maakt wat ook paradijshout in wijn geweekt zonder schade doen kan. Er was eertijds onder de Scythen een zeker volk die Messagetae genoemd werd en die gewoon waren water te drinken, maar als ze vrolijk wilden wezen dan maakten ze een goed vuur waarin ze enige wel riekende kruiden brandden (hennep) Om dit vuur gingen ze rond zitten en die reuk brachten ze, net als anderen een glas wijn, elkaar toe totdat ze goed dronken begonnen te zingen en te dansen zoals Herodotus en Max Tyrius schrijven. Zo getuigt ook Mela dat die van Thracië geen wijn kenden, maar dat als ze bij het vuur aten waar enig zaad in geworpen was een vrolijke dronk kregen.

Hetzelfde kan ook opium doen zoals daarvan uitvoeriger in het 4^de boek en 9^de kapittel van dit eerste deel gesproken is als ook de tabak waar sommige zo gulzig in zijn dat ze twintig en dertig pijpen per dag zuigen en al hun verstand en geheugen alzo verdrinken. Dan daarvan is gehandeld in het 20^ste kapittel in het eerste deel en 3^de boek van de ‘Schat der Gezondheid’.

Prosper Alpinus, een geleerd professor te Padua, (waar ik hem toen hij zo stokoud was dat hij in de hof gedragen moest worden de kruiden heb horen uitleggen) schrijft in zijn geneeskunst van de Egyptenaren waar hij enige jaren geweest was dat de Turken uit de hennep die ze assis noemen een poeder weten te maken wat ze innemen en hen dronken maakt. Hij verhaalt ook dat de Egyptenaren zeker konserf in het gebruik hebben die in Indien gemaakt en pernavi genoemd wordt waarvan als er een ons ingenomen wordt het de mensen eerst vrolijk maakt, praten, zingen, springen, lachen en veel malligheid aanrichten en als dat een uur geduurd heeft ze terstond moeilijk en toornig worden en als ze zo (30) wat geweest zijn tot droefheid vervallen met zo’n vrees en benauwdheid dat ze steeds zuchten en klagen totdat ze tenslotte in slaap vallen.

Het lange waken kan ook ijdele zinnen veroorzaken als mede grote schrik waar iemand onvoorziens mede bevangen wordt en het niet kwijt kan worden, zoals de spreker Gorgias getuigt en waarvan Platerus enige voorbeelden bij brengt. Sommige uitwendige dingen kunnen hetzelfde doen zoals Rondelet verhaalt dat er een die de bladeren van bilzekruid om zijn hoofd gebonden had in razernij verviel.

(8) De tekens van razernij blijken genoeg aan haar doen en werken en van welke oorzaken die gekomen is kan men met ondervragen diegene die daar omtrent zijn te weten komen.

(9) Wat de voortekens aangaat. Dronkenschap die door wijn of bier veroorzaakt is gaat gewoonlijk na enige uren over en vooral als de dampen door de slaap vervlogen of de ballast door het braken geloosd is. Maar als de razernij bestaat uit vergif of slaapkruid dan loopt ze meer gevaar. Ja, ook de dronkenschap, als ze te veel na elkaar komt, beneemt het verstand en het geheugen, (zoals in het laatste voorgaande kapittel gezegd is) beschadigt de zenuwen waaruit beven, geraaktheid, m.s., jicht, (zoals de poëet Ennius gebeurd is, ‘qui nunquam nisi potus ad arma’) verwekt wordt en omdat die de lever ook kwaad doet en zo veroorzaakt ze dikwijls de waterzucht. De razende gramschap is mede zorgelijk.

10) De wereld is op veel plaatsen (waar ons land mede een goed deel in heeft) zo vervallen dat het schijnt dat geen goede vriend goed onthaald kan worden, tenzij dat men hem goed met wijn opvult en dat het ook voor onbeleefdheid gerekend wordt geen onthaal te willen doen.

‘Hoe ziet men menig maal, hoe ziet men lieve gasten door weldaad hinder doen, door vriendschap overlasten, door heusheid in gevaar, door gunst vrijwel gedood, door blijdschap in verdriet, door uitnodigen in de nood, men laat een grote plas in diepe koppen schenken, men moet er op een prins of op een koning drinken, vooral toch op het heil van onze vrije stand en ziet, dit is het volk net als een dwingeland. Er is geen zeggen aan, hier baat geen tegenspreken, het is een stille wet en daarom niet te breken, de wijn moet uit het glas en wordt dat niet gedaan moet het dan (zo het schijnt) de landen slecht gaan. Noch is het niet genoeg, men laat de deuren sluiten, men houdt de gasten in en niemand kan naar buiten, al is de maag gepaaid met hitte tot de dorst, men brengt er rauwe vis of heet gekruide worst, in plaats van de mond in rechte maat te laven lijdt de wijn geweld, de vrienden worden slaven. Ei, wat een zeldzaam ding! Waartoe gedwongen drank? Of laat de vrienden thuis, of laat buiten dwang. Wij wonen, zo het schijnt, in vrij gevochten landen en leven evenwel in enge tafelbanden, wie maar een eerlijk man eens spijst aan zijn dis die meent dat hij een heer van zijn vrijheid is. Waartoe een vriend gepraamd met deze grote bakken? Die niet de maag alleen, maar alle leden verzwakken, gij toetst hem aan het lijf, maar kwetst hem aan de geest, hij kwam als een mens, hij gaat als een beest. Waarom het edel nat zo gulzig uitgegoten? Waarom uw zoete vreugde met zotte pijn besloten? Welke Godsdienst kan het zijn te drinken zonder dorst? Ei, zo gij zegen eist, zo bidt voor uw vorst. Vermijdt doch uw vriend van reden af te leiden want door bescheid te doen, zo wordt men onbescheiden. Gezondheid maakt gewis de mensen ongezond wanneer ze met de wijn komt vloeien in de mond’.

Omdat men dan soms als men in gezelschap is aldus geperst en bijna tot het drinken gedwongen wordt en dat net als het spreekwoord zegt die met de duivel opgescheept zit en met hem verder moet zal het niet onnuttig wezen dat wij hier enige middelen bijbrengen om te beletten dat de wijn in de hersens niet opstijgt of de benen bevangt. Want de wijn, zoals Plautus zegt, is als een loze worstelaar die terstond iemand bij de benen vat.

Men gelooft dat zes of zeven perzikkernen voor de maaltijd gegeten kunnen beletten dat men niet dronken wordt. Dezelfde kracht schrijft men de bittere amandelen ook toe. Plutarchus verhaalt in de 6 tafelreden van zijn 1^ste boek dat er bij Drusus (of Droes) de zoon van keizer Tiberius een geneesmeester (zoals sommige van die broeders mede graag een fris glaasje op de gezondheid heffen) was die alle andere gasten van tafel dronk en dat er bevonden werd dat hij vijf of zes bittere amandelen voor het drinken op at om door de drank niet bevangen te worden en toen dat belet werd zodat hij ze niet vooraf kon eten toen had de wijn hem goed bij de neus. Sommige menen dat die amandelen een bijtende en het vlees afvegende of zuiver makende kracht hebben zodat ze ook de sproeten die de hitte van de zon in het aangezicht opwerpt kunnen laten verdwijnen, dat ze dan wanneer ze voor het drinken genomen worden door hun bitterheid de onzichtbare gaatjes prikkelen en bijten en alzo de vochtigheid van het hoofd neertrekken die dan uitwasemt (31) en vervliegt.

Dan lijkt het Plutarchus dat waarschijnlijker is dat de bitterheid kracht heeft om op te drogen en de vochtigheid te verteren. Want onder alle smaken is de bittere de onaangenaamste die de zachte en fijne adertjes van de tong (zoals Plato zegt) tegen de natuur tezamen trekt. De wonden worden ook dicht gemaakt met bittere dingen die door hun verdrogende kracht de vochtigheid die daarin is verteren, zoals de poëet Homerus ook aangewezen heeft, waar hij beschrijft hoe de wonden genezen worden. Want wat bitter van smaak is heeft een verdrogende kracht en dientengevolge, schrijft Plutarchus, wordt niet zonder reden geloofd dat de bitterheid van de amandelen goed is tegen de wijn omdat ze het binnenste van het lichaam opdroogt en niet toelaat dat de aderen vervuld worden door wiens spanning en beroerte men zegt dat de dronkenschap verwekt wordt. Tot deze zaak geeft grotere reden hetgeen de vossen overkomt die (dit is al tevoren door Plinius verhaalt in het 23^ste boek van zijn natuurlijke historie in het 8^ste kapittel waar hij die ook aanprijst tot pijn in het hoofd van dronkenschap met azijn, olie van rozen en wat water dat van buiten opgelegd wordt) als ze bittere amandelen gegeten hebben en daar niet terstond op drinken komen te sterven omdat alle vochtigheid gelijk verteerd is. Van dezelfde mening is de Griekse Athenaeus in de 12 tafelreden van de wijsgerige van het 2^de boek. Dan zou men mogen zeggen dat het wel zo waarschijnlijk is dat de bittere amandelen het opvliegen van de wijn en dientengevolge de dronkenschap beletten doordat ze het water laten afzetten zoals in het 1^ste deel en 4^de boek en 17^de kapittel van de ‘Schat der Ongezondheid’ te zien is en derhalve de wijn een regelrechte andere loop geven en ook niet lang in de blaas ophouden om veel dampen naar het hoofd op te kunnen geven. Ik zou het evenwel niemand aanraden om hierop veel wijn zonder schroom te drinken.

Hierover verhaalt de voortreffelijke historieschrijver Jovius dat zekere poëet en met name Camillus Luernus die aan de tafel stond van die grote liefhebber der poëten en alle geleerde vermakelijkheid, Paus Leo de 10, die op alle voorvallende zaken terstond zeer aardig een Latijns vers maakte en tussen beide een goed glas aardige wijn dronk. Waarom zijn metgezellen hem kroonden, zoals men bij de poëten gewend is, doch met een ongewone krans, te weten van jonge wijngaardranken, kool en laurier (dat laatste als poëet) waardoor hem zo spijtig als geestig aangewezen werd om zijn dronkenschap door middel van kool te helpen.

Om zichzelf tegen de dronk nuchter te houden wordt in een koude maag zeer alsem geprezen en daarvan schrijft Arculanus uit eigen ervaring dat als iemand de toppen van alsem of de bladeren van wijnruit nuchter eet hij van de dronkenschap bevrijdt blijft.

Men zegt ook dat de bladeren van rauwe rode kool alleen of in salade die in het begin van de maaltijd gegeten worden de dronkenschap beletten en na het eten verdrijven. De oorzaak hiervan wordt toegeschreven aan de eigen en aangeboren vijandschap die er is tussen de kool en de wijngaard die zo ver gaat dat ze bij elkaar niet kunnen blijven maar als ze bij elkaar geplant worden terstond verwelken en vergaan. De reden hiervan wordt gegeven dat de een de ander van het voedsel beroofd omdat ze beide veel vochtigheid nodig hebben. Het koolzaad dat in spijs gebruikt wordt heeft dezelfde kracht als ook betonie wortel, ijzerkruid en zoete melk die in een lege maag ingenomen worden. Ziet verder het 3^de boek en 3^de kapittel van de ‘Schat der Gezondheid’ in het eerste deel

Sautenelle of zeewinde (die mede een geslacht van kool is en hier te lande en vooral in Zeeland aan de duinen en aan de stranden groeit) als ook de zeepostelein worden door Levinus Lemnius, eertijds geneesmeester te Zierikzee in zijn 2^de boek van de verborgen wonderen van de natuur in het 17^de kapittel zeer geprezen om de dronkenschap te weerstaan wanneer ze als salade gemaakt vooraf gegeten worden om de lust tot eten te verwekken. Want ze maakt (zegt hij) begeerte tot spijs en drank die ze ook door ingeboren kracht verteert. Waardoor het gebeurt dat er geen wijnachtige dampen in het hoofd kunnen optrekken omdat die door de stoelgang en het water gelost worden.

Die de dronkenschap wil voorkomen dient er ook op te letten dat hij in het begin van de maaltijd niet veel tegelijk drinkt, maar al langzaam en pas als er een goede dam gelegd is.

Kanselier Verulam verzekert in het 4^de boek van zijn natuurlijke historie die in het Engels geschreven en in het Frans overgezet is in het 10^de kapittel dat iemand niet zo gemakkelijk beschonken zal worden wanneer hij een hartelijke dronk doet, als wanneer hij slokt met kleine teugjes. En daarvan geeft hij deze reden omdat als er van de wijn weinig tegelijk genomen wordt het niet zo snel naar de grond van de maag zakt en alzo bovenaan blijft zitten zodat zijn dampen sneller en gemakkelijk naar de hersens zendt. Wat mede de oorzaak is dat de topjes van brood met hars die in wijn gedoopt zijn iemand eerder zullen bevangen dan net zoveel wijn die tegelijk opgedronken wordt. Gesuikerde wijn maakt ook niet zo gemakkelijk dronken omdat die zuiver is en omdat de suiker de geesten van de wijn verdikt zodat hij weinig dampen opgeeft, ja, zelfs na veel drinken zal men vinden dat een roemer gesuikerde wijn (32) een goed geneesmiddel voor de dronkenschap is, net zo goed als van de olie of de melk.

Om van buiten op het hoofd te leggen worden de koolbladeren geprezen en door sommige klimop en dat daarom de ouden in maaltijden kransen van klimop op hun hoofden zetten wat nochtans geheel tegenstrijdig zou zijn met hetgeen we in het eerste deel, 4^de boek en kapittel 8 van de ‘Schat der Ongezondheid’ uit Plutarchus hebben bijgebracht, te weten dat in de klimop een geest is die de zinnen zo beroert dat ze dronkenschap en razernij verwekt. Dan hebben ze evenwel voor hun ogen wat de geleerde Athenaeus in het 5^de kapittel van zijn 15^de boek verhaalt uit een Grieks geneesmeester, Philonides, dat toen Bacchus de wijngaard uit de Rode Zee in Griekenland bracht en vele op de wijn te zeer verlekkert waren en te veel innamen waardoor er enige in razernij raakten, andere voor dood ter aarde vielen en dat sommige die aan het strand dronken toen het begon te regenen weg moesten gaan en de kan waar noch wat wijn in was lieten staan die verder vol water regende, toen de gasten nadat het slechte weer ondertussen over was weer op dezelfde plaats gekomen waren en proefden van de gewaterde wijn en daarin een liefelijke en aangename smaak vonden. Waarom de Grieken, als er wijn over tafel gebracht werd, met luide stem om de goede God riepen en diegene eerden die hem gevonden had, te weten Bacchus. Maar toen na de maaltijd het eerste glas dat met water gemengd was geschonken werd, dan riepen ze Jupiter de heiland aan, de gever van de regen, als de vinder van de matige en genoeglijke vermenging. Voorwaar diegene wiens hoofd door het wijn drinken ontsteld was hadden enige hulp nodig. Daartoe was een band het aller beste die de natuur zelf aanwees. Want als iemand eens hoofdpijn kreeg en daarop drukte lafenis voelde vond hij daaruit (wat onze wijven nu ook wel weten die terstond met een doek voor het hoofd in de weer zijn) het geneesmiddel voor de hoofdpijn. Waardoor de eerste genoeg hebben gehouden dat ze voor de pijn en bezwaardheid van het hoofd dat uit drinken was ontstaan om het hoofd maar een band, hoe het ook was, legden, dan de nakomelingen hebben daarna vanwege het siergebruik, kransen van bloemen en groente gevlochten, om het hoofd gebonden en vooral van klimop die alleszins vanzelf overvloedig voortkomt, niet onaangenaam van gedaante is en die met zijn bessen en groene bladeren het voorhoofd overschaduwd, tezamen trekt en daarna ook verkoelt zonder bezwaarlijke reuk. Om welke reden die krans aan Bacchus toegeëigend is omdat die de drank gevonden heeft en het kwaad dat daaruit ontstaat te hulp komt. Dus zover Athenaeus uit anderen. De oudvader Tertullianus in zijn boek ‘de Corona militis’, is van dezelfde mening ten opzichte van de kracht van de klimop als hij schrijft dat het de aard en de kracht van de klimop is om het hoofd tegen de dronkenschap te beschermen en de hoofdpijn van drinken over te laten gaan door zijn verdrijvende en opdrogende kracht als het van buiten op het hooft gelegd of enige bessen, die geel van kleur zijn, tevoren ingenomen worden. Hetzelfde wordt bevestigd door Eusebius in 2 praeparatio Evangelica 2

De mensen die hierdoor van de wellust aangelokt werden hebben niet genoeg gehad aan een krans die de moeilijkheid van de dronkenschap kon beletten of verdrijven, maar zijn er ook op uit geweest om meteen het vermaak van het gezicht en van de reuk te genieten. En hebben derhalve kransen van Myrtus gebruikt die tezamen trekt en het opwasemen van de wijn tegenhoudt als ook van rozen die de hoofdpijn wat stillen en daarbij verkoelen. Sommige hebben ook de laurier op het laatste gerecht laten komen en zo omdat door de opdrogende kracht van de bladeren de dampen die naar het hoofd opstijgen gemakkelijk zouden verdwijnen en vanwege de zware adem die de kost en de wijn uitgeeft niet geroken zou worden. Wat de poëet Martialis aardig te kennen geeft in deze verzen:

‘ Foetere multo solet vino, sed sallat ut nos, folia devorat Lauri, merumque cauta fronde, non aqua miscet. Hanc tu rubentum prominentibus venis, quoties venire Paule videris contra, dicas licepit, Myrtale bibit Laurum’.

Anderen evenwel hebben de laurier omdat die verwarmt en vanwege de zware reuk bij de maaltijd voor ongeschikt beoordeeld. Zo gebiedt ook de poëet Empedocles om de laurierbladeren geheel te laten blijven. Want ze zeggen dat ongevoeglijk is dat de mens zich versierd heeft met het ontsieren van de bomen die bladeren hebben tot bescherming van zichzelf en hun vruchten. En dat er in tegendeel geen schade gedaan wordt aan de bloemen die maar tot het vermaak van het gezicht en de reuk zijn. Evenwel plachten de ouden bij de maaltijden geen kransen van violen of andere bloemen en kruiden te gebruiken die door hun reuk het hoofd beroeren, de hersens bezwaren of duizelig maken. En daarom ook niet van marjolein, zoals de vermelde Athenaeus betuigt, hoewel Catullus zulks beveelt in het bruiloftsgedicht van Julia en Manlius

‘Cinge Tempora floribus suaveolentus Amarici’.

(11) Maar voor iemand die op het voorkomen niet bedacht is geweest en van de dronk overvallen (33) is (zoals de wijn, als Habacuc zegt in kapittel 3, ook een wijs man bedriegt) is er geen beter middel dan wanneer de wijn noch ten dele in de maag schommelt dan het braken. Zulks leert ook de wijze man, ‘wanneer ge te veel gebrast hebt, gaat uit en braakt’, in Syr. 39. Wat mede met de vinger of enig zacht braakmiddel geholpen kan worden wat te zien is in het 4^de boek kapittel 7, no 6 van het eerste deel van de ‘Schat der Ongezondheid’.

Daarna is het goed om zure en scherpe dingen te gebruiken zoals citroenen, oranjeappels, kersen, morellen, zure appelen, perziken, kornoelje, kween, karnemelk, salade van sla of kool en azijn met water of alleen gedronken, ook voor vergif dat duizelig en razend maakt.

Van buiten kunnen hier ondertussen dienst doen een Oxyrhodinum (te zien in het 1^ste deel, 4^de boek en kapittel 9 van de ‘Schat der Ongezondheid’) om het hoofd geslagen en aan kamfer en sandelhout te ruiken, de voeten te wrijven en in warm water zetten of een natte doek koud om het geslacht geslagen waarmee, zoals dr. Lemnius getuigt, de dronkenschap terstond over gaat.

Dan onder de hulpmiddelen is het ’t beste dat iemand die beschonken is niet loopt te malen, maar als eerste het bed kiest om de kracht van de wijn uit te slapen.

Het V. Capittel.

1. Hoe de Uytsinnigheydt verscheydelijck met de Sinnen speelt.

2. Haer Oorsaken,

3. Teyckenen,

4. Voor-teyckenen,

5. Genesinge,

6. Waerschouwinge voor de Genees-meester,

7. Maniere van Leven.

(1) Frenesye ofte UYTSINNIGHEYT is een hevig rasernye ofte een verkeerde inbeeldinge, en reden-kaveling, met een gestadige Koortsche, ontstaende uyt een ontstekinge van de Breyn-vliesen, die de Herssenen mede gedeelt wert.

Gelijck in andere geslachten van rasernye, soo en doen hier mede de inbeeldinge, en reden-kaveling haer ampt niet; maer dwalen in ’t oordeel, sonder te konnen onderscheyden de waerheyt van de logen, het goet van ’t quaet, wat recht ofte onrecht, wat redelijck is, ofte geen slot en heeft, noch wat de tijdt, en plaetsche toekomt: doen derhalven, die dese uytsinnigheyt in ’t hooft geslagen is, alles met knorren, kijven, haestige en dulle sinnen.

Het gebeurt gemeenlijck, dat de inbeeldinge en de reden-kaveling, ofte het oordeel te samen verkeert werden, dan komen even-wel somtijdts de een sonder de ander te beschadigen. Wanneer het de inbeeldinge alleen raeckt, dan vertoonen haer vremde dingen, die niet en sluyten, en ’t gene daer niet ontrent en is, wert gemeent tegenwoordigh te wesen, het oordeel even-wel in andere dingen goet zijnde. Het welck een Genees-meester selfs, Theophiles genaemt, gebeurt is, gelijck verhaelt wert by Galenus, in sijn Boeck van de onderscheyden der toevallen op ‘t 3. Cap. Dese, als hy meende, dat sommige Fluyters in een hoeck van ’t huys, daer hy lagh, stonden en speelden, hadde daer in een bedorven, en verkeerden inbeeldinge: maer dat hy de selvige, als hem moejelijck vallende, en de rust benemende, uyt den huys wilde gejaeght hebben, en anders wel sprack, en dede, oock genesen zijnde konde vertellen, wat elck van de gene, die by hem geweest waren, hadde gedaen en gesproken, en dat hem noch heughde de verkeerde inbeeldinge van de Pijpers, sulcks betoonde, dat de reden, en heugenisse in hem wel gesteldt waren. Een ander, die de deuren toegesloten hebbende, het huys-raet boven door de venster den voor by gaende man toonde, en elck noemende, vraeghde, of sy wilden dat hy ’t op straet smeet, gelijck hy oock dede, hadde de inbeeldinge en heugenisse soo verre vast, dat hy al het huys-raet met den naem kende: maer dat hy het selven uyt de venster smeet, daer in bleeck, dat de reden ofte ’t oordeel losch stont. Valleriola verhaelt, in sijn Uytleggingen, van een jonge Dochter, die, haer sinnen bijster geworden zijnde, alle de gene, die haer quamen besoecken seer wel kende, en wat elck van haer gedaen, en sy gesien, ofte gehoort hadde, wel wist te seggen: maer die, datse geesten, lijcken, graft-makers, en haren dooden Broeder (onlangs te voren gestorven zijnde) voor haer sagh komen, haer soo vast ingebeeldt hadde, dat men sulcks met geenderhande reden haer uyt het hooft en konde praten: en dat de selfde daer na soo uytsinnigh werde, dat mense moste binden, en even-wel noch genas. Hollerius schrijft, dat hy eenen uytsinnige gesien heeft, die meende, dat hy in ’t Vagevyer was: ende als hem geseyt werde, dat hy at, en sprack, gaf voort antwoort, dat hy niet en was, die men sagh eten en drincken, maer sijn Broeder.

(2) De naeste Oorsaeck van dit gebreck is een onstekinge van de vliesen der Herssenen, als Gallachtigh bloet buyten sijn aderen geschoten zijnde, de Breyn-vliesen ontsteeckt, en daer door de Herssenen selve, en de zielijcke Geesten verhit.

Hier toe helpen, en zijn soo voorgaende, en uytwendige oorsaken, al die het Bloet te seer konnen verhitten, en nae het hooft doen opstijgen, gelijck heete Lucht, ofte lang in de Son te blijven, als sy op ’t sterckste brandt, (waer door de Herssenen ontsteken, (34) en alle de heete vochtigheden uyt het gantsche lichaem in ’t hooft opgetrocken werden) Bekommeringe, Waken, Schrick, Gramschap, en diergelijcke. Alle welcke oorsaken te samen komen in de uytsinnigheyt van den Koning van Vranckrijck Carel de VI. die seer gestoort zijnde op den Hertogh van Bretagne, hem de oorlogh wilde aendoen. Trock dienvolgende uyt de Stadt Mans in ’t jaer 1393. met een machtigh leger ’s morgens ten negen uuren, op een seer heeten dagh in ’t midden van de Somer, zijnde selfs (seyt de Historye) swack van hooft, en Sinnen, uytgeput van Gramschap, Spijt, en Verdriet, sonder te konnen eten ofte slapen, hebbende een swaren hoet op sijn hooft, en soo dick gekleet zijnde, gelijck of het midden in de winter ware geweest, rijdende door het Zant, ’t welck soo verhit was door de stekende stralen van de Brandende Son, dat oock de aldersterckste van sweet wech-dreven, en naulijcks haren adem konden scheppen. Als hy in ’t bosch quam, ’t welck nae Angiers toe gaet, siet soo komt daer schielijck tusschen twee boomen uytspringen een Man, bloots hooft, en met naeckte voeten, gescheurt gekleet, en vervaerlijck van wesen, die plotselijck het paert van den Koningh by den toom vattende, en tegen-houdende, seyde, Koningh, en rijdt niet voort, maer keert wederom; want ghy zijt verraden. De Koningh op wat anders denckende, was over dese woorden uyttermaten seer verschrickt, soo dat sijn bloedt, en hert dapper ontroerde. Sijn volck quam terstondt toe-loopen, en sloegen op den Man, dat hy den toom liet gaen, en hy, sonder aengehouden te zijn, ontdoock terstont uyt haer oogen. Sommige meenen, dat hy van den Hertogh van Bretagne opgemaeckt was, om den swacken Koning desen schrick aen te jagen; die hy hem voor des Konings wapenen soo groot was, dat hy al voor hadde sijn lant te verlaten, en in Engelant te vluchten. En gelijck men seyt, dat een ongeluck noyt alleen en gaet, soo quam hier oock, als slagh op slagh, noch een ander by. In het uytkomen van het bosch reden de Koning, en sijn Heere wat verre van malkanderen, om het stuyven van ’t zant te mijden, en hy vol gedachten zijnde, was alleen met twee pagien, die sijn paert dicht op de hacken waren. De naeste droegh sijn helmet op ’t hooft, den ander de lantie met roode Sijde gestoffeert. En gelijck de hitte van den Middagh yemant loomigh maeckt, soo gebeurdent, dat de pagie, die de lantie droegh, in slaep vallende, de selfde liet vallen op ’t helmet van den anderen, met een groot geklanck. De Koning was geheel verbaest over dat geluyt, en siende het root van de lantie blincken, en vast overdenckende wat hem in ’t bosch geseyt was, alles juyst by een komende in swacke Herssenen, en konde sijn selven niet anders inbeelden, dan dat hy verraden was, en dat men hem socht om te brengen. Hier door tot uytsinnigheyt gedreven zijnde, trock hy sijn geweer uyt, stack de Pagiens, roepende met luyder keelen, Na de verraders. De Pagiens meenden in ’t eerst dat hy op haer verstoort was, om het vallen van de lantie, en ontreden hem wat sy mochten. De Koning haer nae, verdubbelende zijn stem. Op dat geroep stelt den Hertogh van Orleans sijnen loop na hem toe, om te sien watter gaende was. De Koning tijd hem te lijf, sonder hem te kennen. Den Hertogh begeeft hem op de loop, de Koning volght hem, elck rijdt om rast, en het paert buyten aessem, becingelt werde, van sijn volck, die hem van ’t paert af namen, en op een tapijt neder leyden. Sijn Oogen waren ontstelt, hier en daer draeyende, hy was stom, suchtende, sijn lichaem en Hooft ongerustelijck omwendende, hy kende noch Broeder noch Oomen, noch yemant van sijn volck. In desen staet werdt den Koningh wederom tot Mans gebracht, en dan daer na Creil op de Riviere Oyse, een van de Konincklijcke huysen, ser vermaeckelijck en in goede lucht staende. Het gantsche Hof was hier over seer ontstelt, en de Genees-meesters vol bekommeringh, en angst, hoe sy hem best tot sijn vorige gesontheyt soude helpen. In ’t laetste, werde goet gevonden te halen een out, en ervaren Genees-meester uyt de stadt Laon in Picardye, met namen Guillaume Harsely, de welcke aen nam den Koningh te genesen, waer in hy hem soo bequaem en geluckigh droegh, dat hy eerst de Koortsche wech genomen hebbende, vervolgens oock den lust, tot eten dede komen, en door den selfden middel hem mede bragt tot slapen; werckingen, die meest aen malkanderen hangen. Want gelijck de Koortsche door haer onnatuerlijcke hitte, wederhoudende het werck van de natuerlijcke wermte onses lichaems, de begeerte tot spijse wech neemt: soo oock wanneer de Herssenen, niet en konnen de vochtige, en aengename dampen ontfangen uyt een ledige, ofte gallachtige Maegh, dan en kan de slaep niet wel gemaeckt werden met verdooven van de Zielijcke Geesten. En alsoo de Koning noch slap was door de langduerigheyt van de sieckte, soo versterckten hy hem hant over hant; ten laetsten bracht hy sijne gesontheyt op soo goeden voet, dat de Koning te paert quam, op de jacht reedt, in den raet gingh, met goet oordeel sprack, soo dat hy scheen niet verloren te hebben van sijne krachten, soo des lichaems, als van ’t verstant. Die treffelijcke Genees-meester gemerckt hebbende, dat de sieckte van den Koning haren oorspronck voornamentlijck nam uyt swaermoedigheyt, belasten alleen, hem geen swarigheyt in ’t hooft te brengen: maer dat men hem in alles soude soecken te behagen, en vrolijck te maken. Hy hier op eerlijck bedanckt zijnde, reysde wederom nae huys, alwaer hy korts daer nae storf. Het welck een groot ongeluck (35) was voor den Koning, en ’t gantsche Rijck. Want de Koning ’t elckens wederom in die uytsinnigheyt vervallende, soo verviel het Rijck oock in ontallijcke beroerten. Als men aen alle kanten doende was om een uytnement Genees-meester te vinden, die den Koning wederom tot sijn verstant mochte brengen, soo quamender twee Augustiner Monnicken haer selven aenbieden, om sulcks aen te nemen. Maer den Koning gebracht hebbende in gevaer van sijn leven, soo heeft men haer beter (waerom niet van te voren?) ondervraeght: en bevonden zijnde Quacksalvers te wesen, soo werden sy in ’t openbaer ont-wijdt door den Bisschop van Parijs, en doen aen een galgh gehangen. I. Iuvenal des Ursins verhaelt dat veele dit recht vreemt vonden: maer dewijl die misdaedt betrefte het leven van den Koningh, dat het van de wijste onder de Geestelijcke werde geoordeelt wel en te recht gedaen te zijn.

(3) Teeckenen van aenstaende uytsinnigheyt zijn te nemen, uyt gestadigh waken, ofte ongerust slapen, met schrickelijcke droomen, sommige schreeuwen in haren slaep, en springen uyt den bedt. Sy beginnen te raeskallen, zijn ontsteken in haer aengesicht, insonderheyt de oogen, sy voelen een geruys, en getuyt in de ooren. Alles wat sy sien, schijn haer dubbelt te wesen, de oogen tranen, en staen haer in ’t hooft gestadigh en flickeren; leggen niet een oogenblick stil, spouwen dickwils, en sonder noodt, haer water is bleyck, en raeuw, de Gal in ’t hooft opgestegen zijnde, sy vergeten ’t gene te vooren geseyt is, antwoorden met gramschap. En als sy de uytsinnigheyt nu gantsch op den hals hebben, soo kijcken sy, al de gene, die haer komen besoecken sterck en schielijck aen, plucken de deken, doen niet als rasen, en laten alles onder haer loopen. Sy en voelen geen pijn, als is ’t dat sy de pijnelijcke oorsaeck in haer lichaem hebben. Hier van spreeckt Hippocrates in de 6. Kort-bondighe Spreuck van ‘t 2. Boeck:

Heeft yemant yet aen hand’of voet, Dat wee aen yemant anders doet, Maer hem doch niet met al en quelt, Dien is het breyn gewis ontstelt.

(4) De Uytkomst staet hier te ramen uyt het overslaen van de krachten, en de groote der sieckten, (gelijck voor desen geseyt is) en de toe-vallende qualen. Want alsoo hier het gebreck valt op een edele deel, en daerom alle uytsinnigheydt gevaerlijck is, indien daer dan by-komt, treckinge ofte spanninge van de Tonge, en de Zenuachtige deelen, Stommigheyt, Nock, Sprouw, knerssen van Tanden; een holle Stem, schuddinge der leden, en andere, die verhaelt zijn, sulcks beteeckent, dat de siecken daer van niet en sal opstaen. Maer indien die toe-vallen, ofte meestendeel daer niet en by en zijn, en dat de krachten haer sterckte noch hebben, dan valter hope van genesinge.

Wy sullen hier dit maer alleen by-voegen; dat het niet goet en is, als de uytsinnigheydt verandert in een slapende sieckte, dewijl sulcks beduydt, dat de selfstandigheyt van de Herssenen begint te bederven; soodanige sterven den derden dag, gelijck Hippocrates leert in sijn Kortbondige Spreucken.

(5) Alsoo de uytsinnigheydt een ontstekinge is uyt gallachtigh Bloet, soo en is hier niet noodiger als het Ader-laten; en dewijl het gestadigh waken de heete dampen doet optrecken, en de Herssenen soo veel te meerder ontsteken: soo en moet insonderheydt ghelet werden om slaep te maecken. Daer toe sal men van binnen ingeven soodanige Genees-middelen, die beneffens haer verkoelende kracht, met eenen den slaep konnen verwecken, gelijck Lattouw, Vyolen, Plompen, Bollen: ofte oock de Syroop daer van, ofte het Requies Nicolai. Tot stercker, als Laudanum, en dient men niet lichtelijck te komen, op dat de uytsinnigheydt in geen slapende Koortsche en kome te veranderen: maer sy moeten gantsch gelaten werden, wanneer datter weynigh sterckte is. Dan roerende de krachten van soodanige Genees-middelen, is te sien in ’t Eerste Deel, 4. Boeck, en 9. Cap. van de Schat der Ongesondtheyt.

Maer vermits somtijdts geschiet, dat het Water in dese sieckte opgehouden wert, ’t zy sulcks van selfs gebeurt, ofte (’t welck gelooflijcker is) dat de siecken het selve vergeten te maken, waer door die deelen spannen en daer na ontsteken, het welck alleen genoegh is, om den siecken een eynde te maken: soo moeten de selvighe dickwils tot wateren geport werden, en den onder-buyck gestooft met versachtende, en water-af-treckende middelen, verhaelt in ’t eerste Deel, 4. Boeck, en 17. Cap. van den Schat der Ongesondtheydt. Men sal evenwel daer toe geen heete nemen, maer gematighde, gelijck een stoovingh van Heymst-wortel, Glas-kruydt, Peterselye, Maluwe, ofte diergelijcke; en na het stooven strijcken met Olye van soete Amandelen, Scorpioenen, met Conijnen-vet, ofte Salf van Heymst-wortel. Men magh oock een papken maken van Glas-kruydt met Olye van Scorpioenen in de pan gesnerckt, en tusschen twee doecken heet onder op den buyck geleydt.

Altimarus prijst seer in dese sieckte, het hooft kael geschoren zijnde, op de Kroon-naedt te storten Oly van Roosen met een weynig Azijn, ’s Somers laeuw, en ’s Winters wat wermer (het welck in soodanige middelen altijdt dient waergenomen) en indien de lucht heel kouwt is, dat’er dan evenveel Camil-oly by vermenght werdt: waer mede hy seydt genesen te hebben de Sone van den Prince van Melsi, die van andere Genees-meesters verlaten was. (36)

Indien den brandt van den Koortsch, en den dorst quellen, soo sal men met de matelijck t’samentreckende Syroopen, gelijck van Suere Granaten, van Citroenen, van Berberis, van Aelbesien, vermengen de wateren van verkoelende kruyden, beschreven in ’t eerste Deel, 4. Boeck, en 4. Cap. van de Schat der Ongesontheyt.

En gelijck wy gesien hebben, dat de uytsinnigheyt door schrick op den hals gehaelt wert, soo zijnder exempelen van de gene, die

daer door wederom tot haer selven gekomen zijn. Het is ghebeurt te Parijs, dat een stil en sedig Edelman in een gestadige Koortsche en uytsinnigheyt verviel, die hem mede dede uyt de venster springen, waer door hy dapper geplettert werde; maer genesen zijnde behiel hy sijn verstant. Soo is oock in Switser-landt gebeurt, dat een uytsinnige uyt de venster in de Rivier sprongh, en dat hem ’t water terstondt mede sleepten, maer wederom in ‘t ghebruyck van sijne sinnen stelden. Dan Ambrosius Paré seyt wel, dat, al is sulcks niet qualijck geluckt, hy evenwel niemant raden soude, soodanige krancken uyt de venster te werpen. Maer hy vint beter geraden, dat men een uytsinnige onverhoets in een tob met kouwt water voor over soude stooten, en niet uyt halen, (het welck evenwel niet te lang en moeste dueren) voor al-eer hy veel waters ingesoopen hadde, op dat door dien schrick de stoffe van uytsinnigheydt mocht verplaetsen, en van de edele deelen na de on-edele vertrecken. Dat sulcks wel geschieden kan, blijckt uyt de verhaelde exempelen, als oock uyt de gene die van een dullen hondt gebeten zijnde, voor het water schroomen, en in het selve met voordeel gedompelt werden.

(6) By soodanige siecken dient een Genees-meester wel voorsichtigh te zijn. My gedenckt, dat ick over veele jaren een besocht hebbe, die hoorende dat ick hem Gerste-pap voor-schreef, mijn handt heel vast hiel, belastende sijn Huysvrouw, dat sy eens soo veel soude maken: want dat hy begeerde, my daer op te gast te houden, en hoe ick meer seyde te moeten gaen, hoe hy my vaster hiel. Ten laetsten quam ick noch los, op belofte, daer in de buert eens te sullen gaen, terwijl sijn Huysvrouw de Pap gereet maeckte, en dan te sullen wederkomen. Dan ick ken sommige die sulcks soo wel niet vergaen en is; en het en geluckt altijdt niet soo wel, als ’t gebeurt is, daer Lucianus af verhaelt in sijn Maeltijdt. De Genees-meester Dionicus (schrijft hy) quam besoecken een Fluyter, die uytsinnigh was, niet wetende dat hy die sieckte hadde. Maer de Fluyter sprongh terstont uyt het bedde, en de deuren toegesloten hebbende, trock den degen uyt, en gaf hem de fluyte, begeerende dat hy daer op speelen soude. En als hy dat niet doen en konde, soo sloegh den anderen met een rottingh toe, den degen om hoogh in sijn handt houdende. Hy in dit gevaer vernuft zijnde, beriep den anderen om tegen hem te fluyten, met bespreck, dat den winner den anderen, seker getal van slagen soude geven. Hy begon selver eerst, maer seer slecht en onwetende: ende fluyt den Fluyter behandigende, kreegh wederom van hem de rotting, met den degen, die hy terstont uyt de venster op de plaetsch wierp, en worstelde voort met hem in minder gevaer, tot dat de gene, die daer ontrent waren, op ’t gerucht hem te hulpe quamen. Wel lichtelijck heeft die vermoeytheyt den siecken geen quaedt ghedaen. Want in den Grieckschen Blom-hof lesen wy, dat’er seker uytsinnige met een, die de slapende Koortsche hadde, by geval op een bedt rochten: maer dat de uytsinnigen terstont daer uyt sprongh, en dapper op den deuseligen klopten: soo dat die slagen voor beyde genees-middel zijn gheweest, waer door den eenen wacker bleef, en den anderen van vermoeytheyt in slaep viel. De Griecksche verssen zijn aldus vertaelt:

Een die het slapen quol, en niet en konde waken, En een die van den slaep hem nooyt en liet genaken, Vermits sijn rasent hooft, die lagen nevens een, Haer wooningh, haer vertreck, haer bedde was gemeen; Maer hoort doch hoe’er gingh, het is een selsaem wesen, Die dul was gaf hem op, en sloegh sijn bed-gesel, Tot dat hy niet en had als blaeuw en bloedigh vel; En siet, met dit gewoel is beyder quael verdreven, Die raesde gantsch vermoeyt gingh hem tot rusten geven, En hy die slaep-sieck was, en lagh in slage rust, Is wacker van de pijn, en heeft geen slapen lust.

(7) Wat de Maniere van leven belangt. De Lucht, daer de siecken hem in onthoudt, moet matelijck koel zijn. Want de heete vermeerdert de sieckte. En die al te kouwt is, door dien sy de huydt te seer packt, en het ongevoelijcke uytwaessement belet, is mede schadelijck. In de Somer dan, wanneer de lucht te heet is, soo dientse verkoelt te werden op de manier, die wy in ‘t 1. Cap. van ‘t 2. Deel in den Schat der Gesontheyt beschreven hebben. Soo konnen mede Wijngaert rancken elcke reys versch om de bed-stede gehangen werden. Men moet oock beletten, dat de Son niet in de kamer en komt: als oock weynigh menschen, alsoo sy door den adem de lucht heet en bangh maken.

De Spijse dient licht, en verkoelende te zijn, en soo veel te lichter, hoe de sieckte heviger is. Hier valt seer dienstigh, gelijck mede in alle andere heete, en hevige sieckten, den Room van Gerste. Oock Moes-kruyden, die een verkoelende kracht hebben, gelijck Latouw, Porceleyn, Endivye, en andere elders verhaelt. De siecken en moet niet lange vasten;alsoo de spijse de scherpigheyt van de vochtigheden (37) versacht. En de selve dient oock weynigh t’seffens, maer dickwils gebruyckt te werden. Den Dranck, sal wesen kleyn Bier, ofte Gerste-water, daer oock wel in gekoockt mogen zijn de Verkoelende zaden, uyt de welcke mede een Amandel-melck met Gerste-water getrocken kan werden, waer by wel komen magh Wit Bol-zaedt. De Wijn dient gantsch geschouwt, dewijl hy hoofdig is, en verhit. Op het laetste is goet te eten, dat een weynigh t’samen-treckende is; gelijck Morellen, Queen, ofte diergelijcke, om de dampen, die in ’t hooft opstijgen, neder te houden

Men moet altijdt een open lijf houden, op dat de scherpe dampen niet op en vliegen, en soo sulcks van selfs niet en geschiet, sal men in ’t eerste van de maeltijd besigen versachtende dingen, gelijck Pruymen, Corinthen, Moes van Beet, Latouw, Maluwe, Sueringh; en als dat niet en helpt, een Clysteer setten.

Stilte, en weynigh woelen is hier nootsakelijck. Al ’t gene de Geesten, ofte de Herssenen kan onstellen, beroeren, ofte ontsteken, gelijck de beweginge des gemoets, insonderheyt Gramschap, Geraes, Geroep, By-slapen, Stercke oeffeninge des lichaems en Vasten, is schadelijck.

Hier dient mede wel ondersocht, welck beter is, den siecken in een lichte, ofte een donckere kamer te leggen. De Latijnsche Celsus schrijft daer van aldus in sijn 3. Boeck, op ‘t 19.Capittel: “De Oude plachten soodanige sieckten in donckerte te houden, om dat sy meenden, dat de duysterheyt tot de rust holp: maer Asclepiades seyde, datse in ’t licht moesten wesen, om dat den doncker haer vervaert maeckten. Dan geen van beyde en heeft altijdt plaets. Het is best, dat men alle beyde beproeft, en den genen, die voor de duysterheyt schrickt, in ’t licht houdet; en die het licht verveelt, in den doncker. En wanneer datter soodanigen onderscheyt niet en is, soo sal men den siecken, wanneer hy noch sterck is, in een lichte plaets, indien niet, in een donckere leggen’. Dit is van Celsus seer wel geseyt. Want hier valt een groote verscheydenheyt der natueren, soo dat de een meer door het licht, de ander door de duysternisse beschadigt wert. En sommige, als sy in een lichte plaets zijn, beelden haer in veel te sien, datter niet ontrent en is, sien het een voor het ander aen, en hebben wondere inbeeldinge in ’t hooft. En in soodanighen gelegentheyt en moet men niet alleen al de schilderyen uyt de kamer doen, alsoo de verscheydenheyt van soo veel verwen oorsaeck geeft, dat den siecken vele valsche inbeeldingen krijght: maer hy moet dan oock in den doncker gehouden werden. In tegendeel wanneer de siecken in den doncker vervaert is, soo dient men hem licht te houden. En om hem in stilte te laten, moet weynigh ofte geen besoeck hebben; en de weynige, die by hem zijn, moeten verstandigh, en den siecken aengenaem wesen.

Hy dient oock somtijdts wat verquickt te werden met Musijck, die de Wijs-geerige Pythagoras ingebracht heeft om de Ziele te versachten, en te bevredigen, gelijck Plutarchus schrijft in sijn Boeck van de Zedige deught, en de selfde getuyght in ‘t 7. Boeck van de Tafel-reden, dat de Musijcke kan matigen de beroeringen, en ontsteltenisse van ons gemoedt. Empedocles bracht een rasent Jongman door sangh tot sijn selven; en Clinias plach de gramschap met het Liere-spel over te doen gaen. Siet Guion 3. de divers. Lec. 14.

De siecke moet oock wel bewaert werden, dat hy noch sijn selven, noch een ander eenig hinder en doe: en wanneer hy met vermanen, noch kijven niet en stil gehouden werden, soo moet men hem noodtsakelijck binden.

Maer in alle manieren dient den siecken in slaep gekregen: alsoo voor de uytsinnige niet bequaemer en is, als den Slaep, die de verdrooghde Herssenen vervocht, en de ontstelde sinnen stilt. Hierom spreeckt Amphitrus by Seneca van Hercules, die met uytsinnigheyt geslagen was ( in de Tragedye van die naem) en uyt vermoeytheyt slaperigh begon te werden, dese woorden:

Siet wat een seldsaem werck, sijn oogh begint te sweven, Sijn aensicht is gestreckt, en al sijn leden beven, Sijn hooft syght op de borst, sijn lichaem na de gront, En daer en rijst geen stem uyt sijn beschuymden mont; Hy is gelijck een boom, die, met een bijl geslagen, Met al sijn tacken helt, en neder wert gedragen, Gewis de man die sterft, soo vreemt is hy gestelt, Maer neen, het is de slaep die hem ter aerden velt; Ick hoor sijn adem gaen, ey laet hem neder sijgen, Hy sal sijn eersten stant, met rusten, weder krijgen: Want als het deusigh breyn door woelen is ontset, Dan wort men, door den slaep, genesen in het bedt.

Met dese slaep gingh sijn uytsinnigheyt oock over: gelijck mede ghebeurde den uytsinnigen Orestes, die daerom by de Griecksche Tragedy-schrijver Euripides den slaep aldus aenspreeckt:

De slaep, de soete slaep kan swacke sinnen stercken, Kan in een droef gemoedt veel nutte dingen wercken: Onruste, nacht-vriendin, hoewel quaemt ghy te pas, Doen my het ydel-breyn geheel onstuymigh was.

Het V Kapittel.

1. Hoe de uitzinnigheid verschillend met de zinnen speelt.

2. Zijn oorzaak.

3. Tekens.

4. Voortekens.

5. Genezing.

6. Waarschuwing voor de geneesmeester.

7. Manier van leven.

(1) Frenesie of UITZINNIGHEID is een hevig razernij of een verkeerde inbeelding en redekaveling met een constante koorts die ontstaat uit een ontsteking van de breinvliezen die aan de hersens meegedeeld wordt.

Net zoals in andere geslachten van razernij doen hier mede de inbeelding en redekaveling hun ambt niet, maar dwalen in het oordeel zonder de waarheid van de leugen te kunnen onderscheiden, het goed van het kwade, wat recht of niet recht is, wat redelijk is of geen slot heeft, noch wat de tijd en plaats toekomt en doen derhalve, die deze uitzinnigheid in het hoofd geslagen is, alles met knorren, kijven, haastige en dolle zinnen.

Het gebeurt gewoonlijk dat de inbeelding en de redekaveling of het oordeel tezamen verkeerd worden, dan komt evenwel soms de een zonder de ander te beschadigen. Wanneer het de inbeelding alleen raakt dan vertonen zich vreemde dingen die niet kloppen en hetgeen er niet in de buurt is wordt gedacht dat het er is, het oordeel is evenwel in andere dingen goed. Wat een geneesmeester zelf, Theophiles genoemd, gebeurt is zoals verhaald wordt bij Galenus in zijn boek van de verschillen van de symptomen in het 3^de kapittel. Die meende dat sommige fluiters in een hoek van het huis waar hij lag stonden te spelen en had daarin een bedorven en verkeerde inbeelding, maar nadat hij hen, omdat het hem moeilijk viel en zijn rust benam, uit het huis gejaagd wilde hebben, anders sprak hij goed en kon ook toen hij genezen was vertellen wat elk van degene die bij hem geweest was had gedaan en gesproken en dat hem noch heugde de verkeerde inbeelding van de fluiters wat aantoont dat de reden en geheugen in hem goed gesteld waren. Een ander die de deuren toegesloten had en het huisraad boven door het venster aan de voorbij gaande man toonde en elk opnoemde en vroeg of ze wilden dat hij het op straat smeet, wat hij ook deed, had de inbeelding en geheugen zover vast dat hij alle huisraad met de naam kende, maar dat hij het zelf uit het venster smeet daarin bleek dat de reden of het oordeel los stond. Valleriola verhaalt in zijn uitleggingen van een jonge dochter die haar zinnen bijster geworden was en allen die haar kwamen bezoeken zeer goed kende en wat elk van hen gedaan en zij gezien of gehoord had goed wist te zeggen, maar dat ze geesten, lijken, grafgravers en haar dode broer (onlangs tevoren gestorven) voor haar zag komen en zich zo vast ingebeeld had dat men zulks met geen reden haar uit het hoofd kon praten en dat ze daarna zo uitzinnig werd dat men haar moest binden en evenwel noch genas. Hollerius schrijft dat hij een uitzinnige gezien heeft die meende dat hij in het vagevuur was en als hem verteld werd dat hij at en sprak gaf hij voort antwoord dat hij dat niet was die men zag eten en drinken, maar zijn broer.

(2) De naaste oorzaak van dit gebrek is een ontsteking van de vliezen van de hersens als er galachtig bloed buiten zijn aders geschoten wordt en de breinvliezen ontsteekt en daardoor de hersens zelf en de bezielde geesten verhit.

Hiertegen helpen en gaan zo verder alle uitwendige oorzaken alle die het bloed te zeer kunnen verhitten en naar het hooft laten opstijgen zoals hete lucht of lang in de zon te blijven als ze op het sterkste brand (waardoor de hersens ontsteken (34) en alle hete vochtigheden uit het ganse lichaam in het hoofd opgetrokken worden) bekommering, waken, schrik, gramschap en dergelijke. Al die oorzaken kwamen tezamen in de uitzinnigheid van de koning van Frankrijk, Karel de VI, die zeer verstoord was op de hertog van Bretagne en hem de oorlog aan wilde doen. Trok dientengevolge uit de stad Mainz in het jaar 1393 met een machtig leger ’s morgens tegen negen uur op een zeer hete dag in het midden van de zomer terwijl hij zelf (zegt de historie) zwak van hoofd en zinnen, uitgeput van gramschap, spijt en verdriet was zonder te kunnen eten of slapen, hij had een zware hoed op zijn hoofd en was zo dik gekleed alsof het midden in de winter was en reed door het zand wat zo verhit was door de stekende stralen van de brandende zon dat ook de allersterkste van zweet weg dreven en nauwelijks hun adem konden halen. Toen hij in het bos kwam wat naar Angiers toegaat ziet, zo komt daar tussen twee bomen plotseling een man blootshoofds en met naakte voeten uitspringen, gescheurd kleed en vervaarlijk van wezen die plotseling het paard van de koning bij de toom vatte en tegenhield en zei, koning rij niet verder, maar keer wederom, want gij bent verraden. De koning dacht aan wat anders en was over deze woorden uitermate zeer verschrikt zodat zijn bloed en hart dapper ontroerde. Zijn volk kwam terstond toelopen en sloegen op de man in zodat hij de toom liet gaan en hij zonder dat hij aangehouden werd terstond uit hun ogen verdween. Sommige menen dat hij door de hertog van Bretagne opgemaakt was om de zwakke koning deze schrik aan te jagen die hij voor de wapens van de koning zo groot had dat hij daarvoor zijn land had willen verlaten om naar Engeland te vluchten. En zoals men zegt dat een ongeluk nooit alleen komt, zo kwam hier ook als slag op slag noch een ander bij. Bij het uitgaan van het bos reden de koning en zijn heer wat ver van elkaar om het stuiven van het zand te vermijden en hij was vol van gedachten en alleen met twee pages die zijn paard dicht op de hielen zaten. De naaste droeg zijn helm op het hoofd, de ander de lans die met rode zijde gestoffeerd was. En zoals de hitte van de middag iemand loom maakt, zo gebeurde het dat de page die de lans droeg in slaap viel en die liet vallen op de helm van de andere met een groot lawaai. De koning was geheel verbaasd over dat geluid en zag het rode van de lans blinken en overdacht sterk wat hem in het bos gezegd was en alles kwam bij elkaar in zwakke hersens en hij kon zichzelf niets anders inbeelden dan dat hij verraden was en dat men hem probeerde om te brengen. Hierdoor tot uitzinnigheid gedreven trok hij zijn geweer uit en stak de pages en riep met luide stem, naar de verraders. De pages meenden in het begin dat hij op hen verstoord was vanwege het vallen van de lans en ze maakten dat ze weg kwamen. De koning hen na en verdubbelende zijn stem. Op dat geroep stelde de hertog van Orléans zijn loop naar hem toe om te zien wat er gaande was. De koning gaat hem te lijf, zonder hem te herkennen. De hertog begeeft zich op de loop en de koning volgt hem, elk rijdt om het hardst en het paard wordt buiten adem omsingeld door zijn volk die hem van het paard afnam en op een tapijt neer legden. Zijn ogen waren ontsteld en draaiden daarin, hij was stom, zuchtte en draaide zijn lichaam en hoofd ongerust om en kende noch broer noch oom, noch iemand van zijn volk. In deze staat wordt de koning wederom naar Mainz gebracht en dan daarna naar Creil op de rivier Oise, een van de koninklijke huizen die zeer vermakelijk is en in goede lucht staat. Het ganse hof was hierover zeer ontsteld en de geneesmeesters waren vol bekommering en angst hoe ze hem het beste tot zijn vorige gezondheid zouden brengen. Tenslotte werd het goed gevonden om een oud en ervaren geneesmeester uit de stad Laon in Picardië te halen die Guillaume Harsely heette die aannam de koning te genezen waarin hij zich zo geschikt en gelukkig gedroeg dat hij eerst de koorts weg nam en vervolgens ook de lust tot eten liet terugkomen en door hetzelfde middel hem mede tot slapen bracht, werkingen die meestal aan elkaar hangen. Want net zoals de koorts door haar onnatuurlijke hitte het werk van de natuurlijke warmte van ons lichaam tegen houdt en de begeerte tot spijs weg neemt, zo ook wanneer de hersens de vochtige en aangename dampen niet ontvangen kunnen uit een lege of galachtige maag, dan kan de slaap niet goed gemaakt worden door het verdoven van de bezielde geesten. En omdat de koning noch slap was door de langdurigheid van de ziekte zo versterkte hij zich hand over hand en tenslotte bracht hij zijn gezondheid op zo ‘n goede voet dat de koning te paard kwam, op de jacht en in de raad ging en met goed oordeel sprak zodat hij niets verloren scheen te hebben van zijn krachten zo van het lichaam als van het verstand. Die voortreffelijke geneesmeester had gemerkt dat de ziekte van de koning zijn oorsprong voornamelijk nam uit zwaarmoedigheid en beval alleen om hem geen problemen aan het hoofd te brengen, maar dat men hem in alles zou proberen te behagen en vrolijk te maken. Hij werd hierop eerlijk bedankt en reisde wederom naar huis alwaar hij kort daarna stierf. Wat een groot ongeluk (35) was voor de koning en het ganse rijk. Want de koning verviel telkens weer in die uitzinnigheid en zo verviel het rijk ook in ontelbare beroerten. Toen men aan alle kanten bezig was om een uitmuntend geneesmeester te vinden die de koning wederom tot zijn verstand kon brengen kwamen er twee Augustijner monniken zichzelf aanbieden om zulks aan te nemen. Maar toen ze de koning in gevaar van zijn leven gebracht hadden heeft men ze ondervraagd (waarom niet van tevoren) en bevonden dat ze kwakzalvers waren en zo werden ze in het openbaar ontwijd door de bisschop van Parijs en toen aan een galg gehangen. J. Juvenal des Ursins verhaalt dat velen dit gerecht vreemd vonden, maar omdat de misdaad het leven betrof van de koning en dat door de wijste onder de geestelijke geoordeeld werd dat dit goed en terecht gedaan was.

(3) Tekenen van aanstaande uitzinnigheid zijn te vernemen uit steeds waken of ongerust slapen met verschrikkelijke dromen, sommige schreeuwen in hun slaap en springen uit het bed. Ze beginnen te raaskallen, zijn ontstoken in hun aangezicht en vooral de ogen, ze voelen een geruis en getuit in de oren. Alles wat ze zien lijkt voor hen dubbel te wezen, de ogen tranen en staan bij hen steeds flikkerend in het hoofd, liggen geen ogenblik stil, spuwen dikwijls en zonder noodzaak, hun water is bleek en rauw, de gal in het hoofd is opgestegen en ze vergeten hetgeen tevoren gezegd is en antwoorden met gramschap. En als ze de uitzinnigheid nu gans op de hals hebben dan kijken ze al diegene die hen komen bezoeken sterk en plotseling aan, plukken de dekens en doen niets anders dan razen en laten alles onder zich lopen. Ze voelen geen pijn al is het dat ze de pijnlijke oorzaak in hun lichaam hebben. Hiervan spreekt Hippocrates in de 6^de kort bondige spreuk van het 2^de boek:

‘Heeft iemand iets aan handen of voeten wat wee bij iemand anders doet, maar hem toch in het geheel niet kwelt, bij die is het brein gewis ontstelt’.

(4) De uitkomst staat hier te ramen uit het overslaan van de krachten en de grootte van de ziekte (zoals hiervoor gezegd is) en de toevallende kwalen. Want omdat hier het gebrek op een edel deel valt en daarom alle uitzinnigheid gevaarlijk is en als er dan trekking of spanning van de tong en de zenuwachtige delen bijkomt, stomheid, hikken, spruw, knarsen van de tanden, een holle stem, schudden van de leden en anderen die verhaald zijn, zulks betekent dat de zieke daarvan niet zal opstaan. Maar indien die symptomen er meestal niet bij zijn en dat de krachten hun sterkte noch hebben, dan valt er hoop van genezing.

Wij zullen dit hier maar alleen bijvoegen dat het niet goed is als de uitzinnigheid in een slapende ziekte verandert omdat zulks betekent dat de zelfstandigheid van de hersens begint te bederven en zodanige sterven de derde dag zoals Hippocrates in zijn kort bondige spreuken leert.

(5) Omdat de uitzinnigheid een ontsteking is uit galachtig bloed is hier niets nodiger dan het aderlaten en omdat het steeds waken de hete dampen laat optrekken en de hersens zoveel meer ontsteken moet vooral gelet worden om slaap te maken. Daartoe zal men van binnen zodanige geneesmiddelen ingeven die naast hun verkoelende kracht meteen de slaap kunnen verwekken zoals sla, violen, plompen, papaver of ook de siroop daarvan of het Requies Nicolai. Tot sterker dan Laudanum dient men niet gauw te komen zodat de uitzinnigheid niet in slapende koorts komt te veranderen, maar ze moet gans gelaten worden wanneer er weinig sterkte is. Dan roeren de krachten van zodanige geneesmiddelen wat te zien in het eerste deel, 4^de boek en 9^de kapittel van de ‘Schat der Ongezondheid’.

Maar omdat het soms gebeurt dat het water in deze ziekte opgehouden wordt, hetzij zulks vanzelf gebeurt of (wat geloofwaardiger is) dat de zieken het vergeten te maken waardoor die delen spannen en daarna ontsteken wat alleen al genoeg is om de zieke tot een einde te maken moeten die dikwijls tot wateren gepord worden en de onderbuik gestoofd met verzachtende en water aftrekkende middelen die verhaald zijn in het eerste deel, 4^de boek en 17^de kapittel van de ‘Schat der Ongezondheid’. Men zal evenwel daartoe geen hete nemen, maar gematigde zoals een stoving van heemstwortel, glaskruid, peterselie, maluwe of dergelijke en na het stoven bestrijken met olie van zoete amandelen, schorpioenen met konijnenvet of zalf van heemstwortel. Men mag ook een papje maken van glaskruid met olie van schorpioenen in de pan braden en tussen twee doeken heet onder op de buik leggen.

Altimarus prijst zeer in deze ziekte, als het hoofd kaal geschoren is, om op de kroonnaad olie van rozen met wat azijn te storten die zomers lauw en ‘s winters wat warmer (wat in zodanige middelen altijd dient waargenomen) en indien de lucht heel koud is dat er dan evenveel kamilleolie vermengd wordt waarmee hij zegt de zoon van de prins van Melsi genezen te hebben die door andere geneesmeesters verlaten was. (36)

Indien de brand van de koorts en de dorst kwellen dan zal men met de matig tezamen trekkende siropen, zoals van zure granaten, van citroenen, van Berberis en van aalbes, de wateren vermengen van verkoelende kruiden die beschreven zijn in het eerste deel, 4^de boek en 4^de kapittel van de ‘Schat der Ongezondheid’.

En zoals we gezien hebben dat de uitzinnigheid door schrik op de hals gehaald wordt zijn er voorbeelden van diegene die daardoor wederom tot zichzelf zijn gekomen. Het is gebeurd te Parijs dat een stil en zedig edelman in een constante koorts en uitzinnigheid verviel die hem mede uit het venster liet springen waardoor hij dapper verpletterd werd, maar toen hij genezen was behield hij zijn verstand. Zo is ook in Zwitserland gebeurd dat een uitzinnige uit het venster in de rivier sprong en dat hem het water terstond mee sleepte, maar wederom in het gebruik van zijn zinnen stelde. Dan Ambrosius Paré zegt wel dat al is zulks niet slecht gelukt hij evenwel niemand aanraden zou zodanige zieken uit het venster te werpen. Maar hij vindt het beter geraden dat men een uitzinnige onverhoeds in een tobbe met koud water voorover zou stoten en er niet uit halen (wat evenwel niet te lang moet duren) voordat hij veel waters ingedronken heeft zodat door die schrik de stof van uitzinnigheid zich mocht verplaatsen en van de edele delen naar de onedele vertrekken. Dat zulks wel gebeuren kan blijkt uit de verhaalde voorbeelden als ook uit diegene die door een dolle hond zijn gebeten en voor het water schromen en er met voordeel in gedompeld worden.

(6) Bij zodanige zieken dient een geneesmeester wel voorzichtig te zijn. Ik bedenk me dat ik vele jaren geleden er een bezocht heb die hoorde dat ik hem gerstepap voorschreef en mijn hand heel vast hield en zijn huisvrouw opdracht gaf dat ze eens zoveel zou maken want hij wilde mij daar te gast te houden en hoe meer ik zei te moeten gaan, hoe hij mij vaster hield. Tenslotte kwam ik noch los op belofte daar in de buurt eens te zullen aankomen terwijl zijn huisvrouw de pap gereed maakte en dan te zullen wederkomen. Dan ik ken sommige die zulks niet zo goed vergaan is en het lukt niet altijd zo goed als het gebeurd is waar Lucianus van verhaalt in zijn maaltijd. De geneesmeester Dionicus (schrijft hij) kwam een fluiter bezoeken die uitzinnig was en niet wist dat hij die ziekte had. Maar de fluiter sprong terstond uit het bed en nadat hij de deuren gesloten had trok hij de degen uit en gaf hem de fluit en wilde dat hij daarop spelen zou. En toen hij dat niet doen kon toen sloeg de ander met een rotting toe en hield de degen omhoog in zijn hand. Hij was vernuftig in dit gevaar en beriep de ander om tegen hem te fluiten met afspraak dat de winnaar de ander een zeker getal van slagen zou geven. Hij begon zelf eerst, maar zeer slecht en onwetend en overhandigde de fluit aan de fluiter en kreeg wederom van hem de rotting met de degen die hij terstond uit het venster op de plaats wierp en worstelde voort met hem in minder gevaar totdat diegene die daar omtrent waren op het gerucht hem te hulp kwamen. Wel zeker heeft die vermoeidheid de zieke geen kwaad gedaan. Want in de Griekse Bloemhof lezen we dat er een zekere uitzinnige met een die de slapende koorts had bij toeval op een bed raakte, maar dat de uitzinnige terstond daaruit sprong en dapper op de duizelige klopte zodat die slagen voor beiden een geneesmiddel zijn geweest waardoor de ene wakker bleef en de ander van vermoeidheid in slaap viel. De Griekse verzen zijn aldus vertaald:

‘Een die het slapen kwelde en niet kon waken en een die van de slaap zich nooit liet genaken vanwege zijn razend hoofd, die lagen naast elkaar, hun woning, hun vertrek, hun bed was algemeen. Maar hoort toch hoe het er toeging, het is een zeldzaam wezen, die dol was ging op en sloeg zijn bed gezel totdat hij niets anders had dan blauw en bloedig vel. En ziet, met dit gewoel is beider kwaal verdreven, die raasde ging gans vermoeid zich te rust begeven en hij die slaapziek was lag in slagen rust, is wakker van de pijn en heeft geen slapers lust’.

(7) Wat de manier van leven aangaat. De lucht, waar de zieken zich in ophoudt moet matig koel zijn. Want de hete vermeerdert de ziekte. En die al te koud is doordat ze de huid te zeer pakt en het ongevoelige uitwasemen belet is mede schadelijk. In de zomer dan wanneer de lucht te heet is dan dient het verkoeld te worden op de manier die wij in het 1^ste kapittel van het 2^de deel in de ‘Schat der Gezondheid’ beschreven hebben. Zo kunnen mede wijngaardranken elke keer vers om de bedstede gehangen worden. Men moet ook beletten dat de zon niet in de kamer komt, als ook weinig mensen omdat zij door de adem de lucht heet en bang maken.

De spijs dient licht en verkoelend te zijn en zoveel lichter hoe de ziekte heviger is. Hier valt zeer nuttig, net als mede in alle andere hete en hevige ziekten, room van gerst. Ook moeskruiden die een verkoelende kracht hebben zoals sla, postelein, andijvie en andere die elders verhaald zijn. De zieke moet niet lang vasten omdat de spijs de scherpte van de vochtigheden (37) verzacht. En die dient ook weinig tegelijk, maar vaak gebruikt te worden. De drank zal klein bier of gerstewater wezen waarin ook wel de verkoelende zaden gekookt mogen worden waaruit mede een amandelmelk met gerstewater getrokken kan worden waarbij wel wit maanzaad komen mag. De wijn dient gans geschuwd omdat hij hoofdig is en verhit. Op het laatst is goed te eten dat wat tezamen trekkend is zoals morellen, kwee of dergelijke om de dampen die in het hoofd opstijgen neder te houden

Men moet altijd een open lijf houden zodat de scherpe dampen niet opvliegen en als zulks niet vanzelf gebeurt zal men in het begin van de maaltijd verzachtende dingen gebruiken zoals pruimen, krenten, moes van biet, sla, maluwe, zuring en als dat niet helpt een klysma zetten. Stilte en weinig woelen is hier noodzakelijk. Al hetgeen de geesten of de hersens kan ontstellen, beroeren of ontsteken zoals de bewegingen van het gemoed en vooral gramschap, geraas, geroep, bijslapen, sterke oefening van het lichaam en vasten is schadelijk.

Hier dient mede goed onderzocht te worden wat beter is of de zieke in een lichte of een donkere kamer ligt. De Latijnse Celsus schrijft daarvan aldus in zijn 3^de boek in het 19^de kapittel, “de ouden plachten zodanige zieken in donkerte te houden omdat ze meenden dat de duisterheid tot de rust hielp, maar Asclepiades zei dat ze in het licht moeten zijn omdat het donker hen bang maakt. Dan geen van beide heeft altijd plaats. Het is het beste dat men alle beide beproeft en diegene die voor de duisterheid schrikt in het licht houdt en die het licht verveelt in het donker. En wanneer dat er zodanig verschil niet is dan zal men de zieke wanneer hij noch sterk is in een lichte plaats en indien niet in een donkere leggen’. Dit is van Celsus zeer goed gezegd. Want hierin is een groot verschil in natuur zodat de een meer door het licht en de ander door de duisternis beschadigd wordt. En sommige als ze in een lichte plaats zijn beelden zich in veel te zien dat er niet in de buurt is en zien het een voor het ander aan en hebben wonderlijke inbeeldingen in het hoofd. En in zodanige gelegenheid moet men niet alleen alle schilderijen uit de kamer doen, omdat zoveel verschillende kleuren er de oorzaak van zijn dat de zieke vele valse inbeeldingen krijgt, maar hij moet dan ook in de donkere gehouden worden. In tegendeel wanneer de zieken in het donker bang is dan dient men hem licht te houden. En om hem in stilte te laten moet hij weinig of geen bezoek hebben en de weinige die bij hem zijn moeten verstandig en voor de zieke aangenaam wezen.

Hij dient ook soms wat verkwikt te worden met muziek die de wijsgerige Pythagoras ingebracht heeft om de zielen te verzachten en te bevredigen, zoals Plutarchus schrijft in zijn boek van de zedige deugd, die getuigt ook in het 7^de boek van de tafelreden dat muziek de beroeringen en ontsteltenis van ons gemoed kan matigen. Empedocles bracht een razende jongeman door zang tot zichzelf en Clinias plag de gramschap met het lierspel over te laten gaan. Ziet Guion 3 de divers. Lec. 14.

De zieke moet ook goed beschermd worden zodat hij noch zichzelf, noch een ander enig hinder doet en wanneer hij met vermanen, noch kijven niet stil gehouden kan worden, dan moet men hem noodzakelijk binden.

Maar in alle manieren dient de zieke in slaap gekregen te worden omdat voor de uitzinnige niets beters is dan de slaap die de verdroogde hersens bevochtigt en de ontstelde zinnen stilt. Hierom spreekt Amphitrus bij Seneca van Hercules die met uitzinnigheid geslagen was (in de tragedie van die naam) en uit vermoeidheid slaperig begon te worden deze woorden;

‘Ziet wat een zeldzaam werk, zijn oog begint te zweven, zijn aanzicht is gestrekt en al zijn leden beven, zijn hooft zijgt op de borst, zijn lichaam naar de grond en er rijst geen stem uit zijn beschuimde mond. Hij is als een boom die met een bijl is geslagen waardoor zijn takken hellen en neder wordt gedragen, gewis de man die sterft, zo vreemd is hij gesteld, maar neen, het is de slaap die hem ter aarde velt. Ik hoor zijn adem gaan, ei laat hem neder zijgen, hij zal zijn eerste stand met rusten terug krijgen. Want als het duizelig brein door woelen is ontzet dan wordt men door de slaap genezen in het bed’.

Met deze slaap ging zijn uitzinnigheid ook over zoals mede gebeurde bij de uitzinnige Orestes die daarom bij de Griekse tragedieschrijver Euripides de slaap aldus aanspreekt:

‘De slaap, de zoete slaap kan zwakke zinnen versterken, kan in een droef gemoed veel nuttige dingen bewerken. Onrust, nachtvriendin, hoewel kwam ge te pas, toen mijn ijdele brein geheel onstuimig was’.

Het VI. Capittel.

1. Melancholye, en haer verscheyde werckinge.

2. Uyt wat plaetse sy voort komt,

3. Hare Oorsaken,

4. Onderscheyt,

5. Ken-teeckenen,

6. Voor-teeckenen, (38)

7. Genesinge,

8. Maniere van leven.

De wijs-geerige Aristoteles, stelt voor 30. Probl. 1. waerom dat die mensche, die in verstant, konsten, geleertheyt, ofte regeeringe uyt-gemunt hebben, allegader Melancholijck geweest zijn; waer van hy oock vele redenen by brenght. En hierom wert de Melancholye het Element van de fraeye Geesten, en de moeder der wijsheyt genoemt. Dan insonderheyt heeft dit plaets in de Poëten. Soo verhaelt de President de Thou, in ‘t 113. Boeck van sijn Historye, dat Torquato Tasso, in sijn jonckheyt een Melancholijcke dulligheyt gehadt hebbende, die hem by poosen wederom quam overvallen, daer na met het grootste oordeel, geestigheyt, en fraeye tael soo aerdige versen maeckten, dat hy de bermhertigheyt, die hem veele te voren toe-drongen, daer door in verwonderingh dede verkeeren, schijnende sijn Herssenen by die verandering soo gesuyvert te wesen, dat ’t gene de gesontste mensch, door grooten arbeyt en neerstigheyt, niet en soude konnen te wege brengen, hy nae het omroeren van sijn Herssenen van selfs, en soo geluckelijck uyt-wracht dat hy niet sijn sinnen geslagen, maer door eenen Goddelijcken Geest (gelijck oock van Cicero, Ovidius, en andere, de Poëten werdt toegeschreven) scheen gedreven te werden. Sijn uytgegeven Italiaensche wercken bevestigen genoegsaem dese getuygenisse. Men wil seggen, dat de sinnen van de Melancholijcke veel saken ontdecken, en dat sy met haer verstant verre reysen: maer hare reys valt dickwils soo verre, dat sy vergeten wederom t’huys te keeren. Sulcks en is den gemelden Aristoteles niet onbekent geweest, als hy daer op by-brenght de rasende helden Hercules, die vrouw, met kinderen, en Aiax, die sijn selven door dulligheyt ombracht; als oock van Bellerophon, die eensame plaetsen socht, van de welcke hy by-brenght dese verssen van Homerus:

Hy gaet veel in het eensaem velt, Daer hy sijn droeve sinnen quelt, En even alle menschen schout, En sich met treuren onderhout.

Hier kan breeder op gesien werden Sigr. de Bosq, in sijn Francois Boeck van de Eerlijcke vrouw, daer hy verhandelt de l’Humeur de gaye, & de la Melancholique

Melancholye, is onder de sieckten, die, gelijck Galenus schrijft, haren naem hebben van de oorsaeck: te weten, de Melancholijcke vochtigheyt. Maer wy noemen de selvige na haer werckinge, Swaermoedigheyt, is een krancksinnigheydt, meestendeel vermengt met schrick, en benaeutheyt van herten, selden met vreucht, en vermaeck, sonder Koortsche, ontstaende uyt een vast en verkeerde inbeeldinge. En gelijck in andere soorten van Rasernye, soo wert oock alhier de Inbeeldinge en ’t Verstant beschadight: maer insonderheyt de inbeeldinge. Want het Oordeel der Melancholijcken staet dickwils een dingen de verkeerde inbeeldinge toe, en de Melancholijcken nemen voor waer aen, dat valsch is, daer sy in andere saken (het welck Vives niet sonder reden vremt en dunckt) wel en wijslijck oordeelen. Soo verhaelt Dr. Foreest. 10. Obs. 15. van een Koopman die anders wel by sijn sinnen, en met verstant allesins afsprack, alleen dat hy klaegde tot de uyterste armoede gekomen te wesen. Ick hebbe oock over eenige jaren onder handen gehadt een rijcke Vrouwe, die haer liet voorstaen soo arm te wesen, datse soude moeten gaen bedelen, gelijck sy mede sijde voor desen gedaen te hebben; en vraeghde my wel ernstelijck, of ick oock als sy wederom om ging, haer noch wel wat om Godts wil soude geven: Want, voeghden sy daer by, indien ghy dat niet te voren gedaen haddet, ick ware al langh van honger gestorven geweest. Dit en was haer niet uyt het hooft te praten; al hoewel dat men haer aenwees, dat sy van alles overvloet hadde; en sy oock andere dingen wel begrijpen konde. Dan werde niet te min wel genesen, en leeft noch in volkomen gesontheyt van lichaem en gemoet.

Scipion du Pleix verhaelt (in sijn Historye van Vranckrijck op ’t jaer 1615. dat sy sterft) hoe in Marguerite de Valois, door de schrick, die sy hadde, van de dreygementen van haer Broeder Henrick de III, als oock uyt vreese, dat haer Man Henrick Koningh van Navarre, en daer nae van Vranckrijck, de IV van dien naem, om haer ongebonden leven, mochte ’t selve doen verkorten, en van wegen de eenigheyt in de welcke sy (om de oneenigheydt met haer Man) twintig jaer leefden, haer gemoet en geest soo dapper beroerden, dat sy in een groot mistrouwen verviel van alle de werelt: soo dat haer gestadige ongenucht, en vreese veroorsaeckten een soorte van Melancholye, die maer op eenige dingen sloegen, by hare huysgenooten bekent.

Onlangs een Man, anders goet van verstandt, in den Hage, liet hem voorstaen dat hy wonder wel stonde met een Juffrouw van seer hoogen staet. In alle sijn andere redenen en konde men niet mercken, dat sijn sinnen eenighsins geraeckt waren, voor dat men van de Juffrouw vermaende, en dan speelden hy ’t spel lustigh uyt.

Est. Pasquier in ‘t 7. van sijn Recherches op ‘t 8. Cap. en in ‘t 19. en 22. Boeck van sijn brieven, verhaelt van eenen Tulenius, een man vol geleertheyt, en wetenschap, dat hy niet en misten de Inbeeldinge, als in twee dingen: te weten, in de liefde van een groot Princes, al langh te vooren overleden, en in de meeninge, dat hy was Bisschop van Camerijck. Men bracht naeuwlijcks een van beyde voor, ofte hy ontroerde soo, als of hy van sijn selven soude gegaen hebben. (39)

En voor hem hadden wy eenen (schrijft Pasquier) Villemanoche genaemt, die de werckinge van sinnen en verstant wel uytvoerde, behalven alleen, als hy viel op de hope van sijn houwelijcken, hem inbeelende, datter niet een groote Princesse gevonden en werde, die niet op hem verlieft en was.

Die eerst beginnen Melancholijck te werden., zijn wee-moedigh, en verslagen van Herte, laten haer dingen verloren loopen, hoewel sy evenwel noch niet geerne en souden verhuysen. Als het quaet toe-neemt, soo beelden sy haer veel vreemdigheyt in, en mommelen al benaeude dingen binnen ’t monts: andere blijven stom sitten, van de welcke naeuwlijcks een woort te krijgen is. Soo wert Niobe geseyt (schrijft Cicero 3. Tusc.) in een steen verandert te zijn, om het eeuwigh stil-swijgen in haer droefheyt. Daer na vlieden sy alle geselschap (meenende dat haer Inbeeldinge daer door verhindert werdt) en begeven haer in eenigheyt, gelijck Homerus oock schrijft van Bellerophon in ‘t 7. Boeck der belegeringe van Troyen:

Hy gaet veel in eensaem velt, Daer hy sijn droeve sinnen quelt, En even alle menschen schout, En sich met treuren onderhout.

Eenige versteken haer selven daerom in de bosschen, speloncken, ja de graven selve. Voor eenige jaren is ’t hier gebeurt, dat een eerlijck Borger, uyt vreese van gevangen te werden, sijn selven over de acht dagen in de kouwste van de Winter onder de doots-beenderen gingh verbergen, tot dat hem de Koster (siende de beenderen wat verwemelen, dat hem ten eersten selfs mede verschrickten) ten laetsten gewaer werde, en met groote moeyte wederom t’huys bracht. Hy vertelde daer nae, doen hy wederom tot sijn selven gekomen was, gelijck hy oock noch leeft, dat hy ’t volck na de Kerck gaende van hem had hooren praten; en mede hoe hy des nachts over het Ys uyt een bijt van de nieuwe haven was gaen drincken.

Gelijck Chaeremon seyde, by Aristoteles 3. Probl. 16. van den Wijn, dat hy hem stelde na den aert en manieren van de gene die hem drincken: soo schickt haer oock de Melancholye nae de gestaltenis der gener, die daer mede gequelt werden. En daerom vallen hier ontallijcke soorten van Melancholye. Want gelijck yemandts vaste gedachten van oudts geweest zijn, ofte gelijck sijn wijse van leven, ofte sijn sinnen tot het een ofte ’t ander genegen zijn geweest, daer nae geeft haer de Melancholye, eveneens ghelijck men siet in de droomen (zijnde de Melancholye oock niet anders, als eenen droom van wakende luyden) waer van de Poëet Lucretius seer wel seyt in sijn 4. Boeck:

Al wat de sinnen doen, en wat de Geesten plegen, Of waer toe eenigh mensch van herten is genegen, Dat wort hem in den sin en voor het oogh gebracht Oock als een yder slaept te midden in der nacht. Een Krijghsman (schoon hy rust) schijnt menighmael te vechten, Een Pleyter (schoon hy droomt) begeeft hem om te rechten, Een Iager (schoon hy slaept) is met de gansche kracht Geduerigh in het woudt, en besigh met de jacht.

Mede nae de verscheydenheyt van de swaermoedige vochtigheden, die op verscheyde wijse, de gematigheyt van de Herssenen veranderen, en alsoo oock verscheydelijck de kracht van onse Inbeeldinge bestormen, en ontroeren; zijnder soo verscheyde soorten van Melancholye, datter niet soo vreemt, dwaes, en misselijck een gesondt mensche en kan voor komen, ofte het wert van de Melancholijcke ingebeelt, en vastelijck gelooft.

Yemandt met dese benaeuwtheyt beladen, geloofde vastelijck, dat hy een aerde pot was, ende en dorste daerom niemant genaken, uyt vreese van gestooten, en gebroken te werden.

Een ander horende de Hanen kraeyen, gelijck die met haer wiecken slaen, beweeghde oock alsoo sijne armen, en kraeyde haer na, meenende mede eenen Haen te zijn.

Daer was een, die vreesde dat Atlas, die de Poëten seggen, den Hemel te onderstutten, onder dien last soude beswijcken, en omvallende ons allegader om hals brengen. Gelijck Galenus dese drie exempelen by brengt 3. loc. aff. 6.

Trallianus schrijft 1. 17. een Vrouwe gesien te hebben, die haer voor liet staen, datse de geheele werelt op haren vinger droegh ende en dorst daerom die vinger niet eens buygen, maer hiel hem altijdt sterck uyt, vreesende dat de werelt anders vallen soude.

Soo getuyght oock Mantanus, Cons. 5. dat hy een Vrouw besocht heeft, die haer vast inbeelden, dat de geheele werelt rontsom van fijn glas was, en datter onder slangen lagen, dat sy in haer bedt, als in een eylandt lagh, en indien sy daer uyt ging, dat sy dan het glas soude breken, en onder by de slangen vallen, ende en wilden derhalven niet opstaen.

Lemnius verhaelt in ‘t 2. Boeck van de gematigheden op ‘t 6. Cap datter op sijnen tijt een man in Krancksinnigheyt soo verre verviel, dat hy geloofden, sijn billen van glas te wesen, en dat hy daerom alle sijne dingen als staende dede, vreesende, indien hy quam te sitten, dat sijn billen soude breken, en de stucken glas hier en daer wech springen.

Een groot Heer in Vranckrijck (gelijck Quercetanus schrijft in Diaetetico) beelde hem vast in, dat hy geheel van glas was, en badt over sulcks sijne vrienden dat sy hem niet naderen en souden. (40)

Een ander meende dat hy een korenken was, en verschrickte voor de hoenderen, vreesende van haer op-gepickt te werden.

Platerus schrijft, 1. Obs. dat in sijn Lant een Jongman was, die hem wasschende in de Rivier, en ’t hooft eens onderduyckelende, geloofde dat hy met eenen het zaet van de Vorsschen in gekregen hadde. Waer door seer verschrickt zijnde, liet hem soo vast voorstaen, datter een levende Vorsch in sijn Maegh, ofte Dermen was, die haer selven met ’t gene hy at, en dronck, onderhiel, dat hem niemant in vele jaren sulcks en konde uyt het hooft steken. Dan hoe hy even-wel noch op ’t laetste genas, sullen wy daer nae verhalen.

Het is mede een seer vremde inbeeldinge, die by Parée by-gebracht wert in sijn 11. Boeck, op ‘t 17. Cap. dat de gene, welckers been af-geset is, noch lange maenden daer na klagen over de pijn in ’t afgesette been; waer van eenige geschiedenisse te lesen zijn cent. 3. Obs. 15. 15. van Gul. Fabricius.

Ick hebbe hier besocht een Juffrouw van aensien, die haer vast inbeelde, dat den boossen Geest in haren buyck was, om dat sy daer gestadig rommelingh in voelden, en een andere, die met geenderhande redenen uyt het hooft en was te praten, dat sy den Satan niet boven in de keel en hadde sitten, en dede my daer dickwils nae sien. Van welcke schrickelicke inbeeldingen sy beyde daer na, genesen zijnde, selve seer verwondert waren. Dan is best, dat men haer sulcks niet wederom in de sin en brenght.

De Maegden van Miletus waren op sekeren tijt soo krancksinnig, datse met gewelt liepen, om haer selven om te brengen; waer toe sy noch door bidden en schreyen van Ouders, noch door vermaninge van vrienden, afgebracht konden werden: dan alleen door Maeghdelijcke eerbaerheyt, en schaemte, gelijck wy breeder uyt Plutarchus verhaelt hebben in ‘t 3. Boeck van de Uytnementheydt des Vrouwelijcken geslachts, op ‘t 6. Cap.

Onder dese hebbe ick een Caes-kooper gekent, die alwaer hy ging, stont, ofte lagh, den Bibel gestadigh by hem hadde, en meerder lesende, als verstaende, en het hooft daer over licht werdende, beelde hem in, dat hy geen kint Godts en konde wesen, en dat duerde soo lange, tot dat hy storf.

Platerus getuyght eenige te Basel gekent te hebben, die niet en dorsten in de Kercke gaen, die, als sy den Rhijn, ofte messen aensagen, verschrickten en beefden: want dan werden sy als uytsinnige gedreven om haer selven te kort te doen. Soodanigen een, de Huys-vrouw van een rijck Koopman, lange met die besoeckinge gequelt zijnde, als sy veynsden, sulcks al over te zijn, stont ’s nachts van haer man heymelijck op, en uyt den huys gaende, verdronck haer selven in den Rhijn. Diergelijcke exempel heeft Foreest van een Jonghman, van Alckmar, die sijn selven in een put verdronck, 10. Obs. 13. Andere hebben haer verhangen. Sommige met een mes doorsteken. Eenige haer selven vergeven, die oock niet en wilden door tegen-gift geholpen zijn, seggende met vreught tegens den Genees-meester nu volbracht te hebben, dat haer haer langen tijdt belet was. Een schoone jonghe Vrouw, tegens haren danck getrouwt zijnde, daer sy liever een ander, op den welcken sy seer verlieft was, genomen hadde, en konde geen vermaeck scheppen uyt al ’t gene de man haer aendede: maer eens alleen zijnde, verhingh haer met een servet boven aen den bedt-stede. Een ander hadde gestadigh in de mont, dat sy in dese werelt niet langer en konde blijven, ofte leven, dat sy moest henen gaen, moest sterven, sonder evenwel eenige oorsaken daer van by te brengen. De welcke, als sy haer selven verhangen hadde, werde van een, die daer over quam, afgesneden, en noch door genees-middelen, insonderheyt om te braken, genesen. Twee broeders, geleerde mannen, hadden besorght, dat eenige, die, in de leere, van haer gevoelen niet en waren, gebannen wierden: waer van sy daer nae berouw krijgende, in een wanhoopige swaermoedigheyt vielen, soo dat den eenen, hoe naeuw hy bewaert werde, uyt de hooghe venster sprongh, en den andere sijn selven daer nae verhingh.

De gemelde Platerus brenght verscheyde exempelen by van Vrouwen, die uyt groote Ialoersheyt in Melancholye vervallen zijn. Soo lesen wy oock in de Historien, van Iohanna, dochter van Ferdinand en Isabella, Koningin van Spaengjen, ghetrouwt zijnde met Philips, Hertogh van Borgongne, Grave van Hollandt &c. die, na het overlijden van sijn Schoon-moeder, Koningh van Castilien werde, onder den naem van Philips de 1, wy lesen, segh ick, hoe dese Iohanna soo jaloers was op Koning Philips, een seer schoon man, en daer by een groot liefhebber, dat het aen haer sinnen gingh, het welck meest openbaerde, na sijn doot, en doen, gelijck Gomesius en andere schrijven, reysden sy, van d’een stadt in de andere met het lijck, by nacht onder het licht van de toortschen. Dit was de meeste oorsaeck, dat Carel haren soon, naemaels Keyser, haer dede bewaren, en het Rijck van Spaengjen, by haer leven, aen-nam. Dese Jaloersheyt gaet in de Vrouwen soo verre, dat sy oock sorgen voor ’t gene nae haer doodt soude gebeuren. Een Glaes-makers Vrouw had haren tweeden man soo lief, dat als het haer in den sin quam, dat hy na haer overlijden een ander soude trouwen, (want sy was al tot haer jaren, en hy noch jongh) dan was sy soo swaermoedigh, dat (41) sy scheen haer sinnen bijster te werden. Siet hier van Guyon 5. des divers. Lec. 11.