Handschrift Hattem C 5

1. 43 Kwade dagen / Esdras-prognose [1]

(ɢeschadigde tekst)

DIt sijn die verboden daghen die b[...)

Laumaent heefter vij Den [...] Den ijten [...] Den vten Den xten Den x[...]

Sporkele heefter iij Den iiijten Den xiij[...]

Maerte heefter iiij Den jten Den ijten Den [...] dach

April heefter iij Den xten Den xvten [...] dach

Meye heefter v Den iijten Den xvten Den x[...] Den xxvten dach

Wedemaent heefter iij Den xiijten Den xi[...] dach

Hoymaent heefter iij Den iiijten Den xten D[...]

Oestmaent heefter iij Den jten Den xxten Den [...]

September heefter iij Den iijten Den xvijten Den x[...]

October heefter iij Den iijten Den xvijten Den x[...]

Nouember heefter iij Den iijten Den xvijten [...]

December heefter iij Den vten Den xvten Den x[...] Moghelic waert wort een kijnt ghebor[...] van dezen daghen het en soude niet la[...] Ende wort een mensche zieck hij en so[...] lic ghenezen Ende toghe een mensche b[...]hij en soude nemmermeer weder keeren [...] bij groter auenture Ende zo wat mann[...] malcandere namen of trouden sij souden [...] off langhe leuen in droefheden Ende [...] beghonste te doene daer macht a[...] van dezen daghen het zoude comen te[...] [2]

[...] was een prophete jnden lande van [...]rusalem die was gheheten Edras [...]ant les[...]de jnde scrifturen dat de [...]ch van laumaent es een nywe dach [...] van vele virtuten

Als jaersdach [...] dach valt op den sonnendach soe salt [...] g groot wijntere Ende een wayende [...]ne Ende een drooghe zomer Ende een [...]oest Ende daer sullen sijn danne vele [...]en Ende daer sal vallen vele honichs [...] het sal sijn vervulte van alle goeden [...] Als die nyewedach coemt op den mach [...]soe salt sijn een soete wijnter Ende [...]ede vasten Ende een goede wayende ...]r Ende een nauwelic oest Ende dan sal[...]ijn honichs ghenoech Ende dan sullen [...] luttel scapen Ende vele jongher lieden [...]len steruen Als die nyewedach coemt ...]p den dijnsdach soe salt sijn een soete wijntere Ende een zwaer vasten Ende een goede zomer Ende een goede oest Ende [...] fruits sal daer dan sijn Ende vele [...]ns Ende lettel honichs Ende lettel [...]pen Als die nyewedach coemt op [...] woensdach soe salt sijn een starcke [...]ter Ende een wayende zomer Ende een [...]nde vasten Ende daer sal dan sijn vele [...]ts Ende vele wijns Ende met veel ho[...]s Ende het sal sijn een goede oest Ende [...]al vele beesten vijnden Als die nye [...] dag coemt op den donredach [...]t sijn een goede wijnter Ende een warme [...] Ende een goede zomer Ende een goede oest [...] goede tijt Ende vele ouder lieden sullen[...] Als die nyewe dach coemt op den [...]h soe salder sijn een wonderlic wijnter [...] goede vasten Ende een goede zomer Ende een [...]est Ende wijns ghenoech Ende verblidende [...] korsten hem hebben Ende vele scapen sullen [...] Als die nyewedach coemt op den [...]e salt sijn een stormende wijnter Ende een [...] vasten Ende een goede somer Ende man [...] sullen sijn ghesont etcetera

1. 43 Kwade dagen / Esdras-prognose. [1]

(ɢeschadigde tekst)

Dit zijn de verboden dagen die b[...)
Januari heeft er 7. De [...] De 2^de [...] De 5^de. De 10^de. De x[...]

Februari heeft er 3. De 4^de, de 13^de[...]

Maart heeft er 4. De 1^ste, de 2^de, de [...] dag.

April heef er 3. De 15^de [...] dag.

Mei heeft er 5. De 3^de, de 15^de, 1[...] en de 25^ste dag.

Juni heeft er 3. De 13^de, de 11[...] dag.

Juli heeft er 3. De 4^de, de 10^de, de[...]

Augustus heeft er 3. De 1^ste, de 20^ste, de [...]

September heeft er 3. De 17^de, de 1[...]

Oktober heeft er 3. De 17^de, de 1[...]

November heeft er 3. De 3^de, de 17^de [...]

December heeft er 3. De 5^de, de 15^de, de 1[...] Mogelijk waar ergens een kind werd geboren in deze dagen het zou niet la[...] En werd een mens ziek, hij zou licht genezen. En vertrok een mens b[...]hij zou nimmermeer terug keren [...] bij grote avonturen. En zo wat mannen[...] elkaar namen of trouwden zij zouden [...] van lang leven in droefheid. En [...] begon te doen daar macht a[...] van deze dagen, het zou komen te[...] [2]

[...] was een profeet in het land Jeruzalem en die was geheten Esdras [...]ant les[...]de in de schriften dat de [...]ch van januari is een nieuwe dag [...] van vele krachten.

Als Nieuwjaarsdag [...]valt op een zondag zo zal het [...] g sterke winter. En een waaiende [...]ne. En een droge zomer. En een [...]oogst. En daar zullen zijn dan vele [...]en. En daar zal vallen veel honing [...] het zal zijn vervuld van alle goederen. [...] Als de Nieuwjaarsdag komt op de maandag [...] dan zal het een zachte winter zijn. En [...]ede vasten. En een goede waaiende ...]r. En een nauwe oogst. En dan zal er honing genoeg zijn. En dan zullen [...] weinig schapen. En vele jonge lieden [...]len sterven.

Als die Nieuwjaarsdag komt ...]p de dinsdag dan zal het zijn een zachte winter. En een zware vasten. En een goede zomer. En een goede oogst. En [...] fruit zal er dan zijn. En vele [...]ns. En weinig honing. En weinig [...]pen.

Als de Nieuwjaarsdag komt op [...] woensdag dan zal het een sterke winter wijn. En een waaiende zomer. En een [...]n vasten. En er zal dan zijn veel [...]ts. En veel wijn. En met veel ho[...]s. En het zal zijn een goede oogst. En [...]al vele beesten vinden.

Als de Nieuwjaarsdag komt op een donderdag [...]t zijn een goede winter. En een warme [...] En een goede zomer. En een goede oogst. [...] goede tijd. En vele oude lieden zullen[...]

Als de Nieuwjaarsdag komt op de [...]h dan zal het een wonderlijke winter zijn [...] goede vasten. En een goede zomer. En een [...]est. En genoeg wijn. En verblijden [...] korsten hem hebben. En vele schapen zullen [...] Als de Nieuwjaarsdag komt op de [...]e xsl het een stormende winter zijn. En een [...] vasten. En een goede zomer. En man [...] zullen zijn gezond etc.

2. Prozavertaling ‘Secreta Secretorum.’ [3]

MEn vijnt vier manieren van Coninghen Die eerste coninc es milde hem ende zijnen ondersaten Die ander es vrec ende ghierich hem ende zijnen ondersaten De derde es hem zeluen vrec ende zijnen ondersaten milde Die vierde es hem zeluen milde ende zijnen ondersaten ghierich ende vrec

Hier wort gheuraecht wie van dezen coninghen vier meest te prijsen es Sommeghe hebben hier op gheandwoerdt dattet gheen scande en es jn een coninc dat hij hem zeluen vrec es ende zijnen ondersaten milde Andere hebben wederomme hier jeghens gheseit dat die coninc niet te prisen en es die hem zeluen ende zijnen ondersaten niet milde en es Maer onder alle die viere die voerghenoemt sijn zo es de quaetste ende die onduegdelicste die hem seluen milde es ende zijnen ondersaten ende dienaren vrec zijn rike en sal niet langhe dueren maer gheringe salt vergaen Maer wantet quaet al juust te gheraken es eenen hem duegdelic ende redelic te hebben int gheuen niet te milde en zij noch int houden te vrec Zo ist van node eenen yeghelicken die hem hier jn duegdelic hebben wille dat hij aenzie sijn macht den tijt wanneer. ende die zake ende die verdiente wairomme h dat hij yement beghiften wille Zoo zuldi dan uwee ghiften gheuen na uwer macht mit maten den ghenen diet behoeuen Want die bouen zijn macht gheuet den ghenen dies niet en behoeuen en heeft noch lof noch loon dair aff ende wat alzo ghegeuen es dat es verloren Deze die aldus sijn goet wech gheeft [4] doet ghelijc als een die den strijt ghewonen heeft ende dan zijnen vyanden victorie gheeft Aldus dan die van zijn goet den ghenen na zijn macht dies hebben te doene gheeft die coninc es milde hem zeluen ende zijnen ondersaten zijn rike sal voerspoet hebben ende zijn ghebot zal onderhouden worden Maer wie tgoet van zijn rike onmanierlic gheeft den ghenen dies niet van node en hebben ende den ghenen dies onweerdich zijn ende niet verdient en hebben die es een destrueerder ende verderuer zijns rijcks ende een ouerbringher Ende ghelijc eenen coninc zeere onbequaem es dese onmanierlike mildicheit zoo es ooc noch hem vele leelicker ende onbequamer de vrecheit ende ghiericheit Ende waert bij alzo dat de coninc hem zeluen van grooter ende onmanierlick mildicheit ende van grooter vrecheit niet ghekeeren en mochte ende hem int houden ende int ghelonen als vooren gheseit es niet redelic hebben zo es hem tghesienste ende tbeste dat hij mit grooter neersticheit eenen ghetrouwen wijsen man verkiese die zijn rike regieren mach ende zijn goet wt de name van hem houden ende gheuen als hier voren verclaert staet Alexander jck segghe v zekerlic zoe wat coninc zoe dicwil gheeft ende meer gheeft dan zijn renten verdraghen moghen hij verderft ende hij wordt verdoruen. hij wort verdoruen want hij verarmen moet ende hij verdarft dan dairomme zijn ondersaten met scattinghen

3. Prozavertaling ‘Secreta Secretorum.’ [3]

Men vindt vier soorten koningen. De eerste koning is mild, hem en zijn onderzaten. De tweede is vrekkig en gierig, hem en zijn onderzaten. De derde is voor zichzelf vrekken en voor zijn onderzaten mild. De vierde is voor zichzelf mild en voor zijn onderzaten gierig en vrekkig.

Hier wordt gevraagd wie van deze vier koningen het meest te prijzen is. Sommige hebben hier op geantwoord dat het geen schande is in een koning dat hij voor zichzelf vrekkig is en voor zijn onderzaten mild. Anderen hebben wederom hiertegen gezegd dat de koning niet te prijzen is die voor zichzelf en zijn onderzaten niet mild is. Maar onder alle de vier die voor aangeroerd zijn zo is de kwaadste en de ondeugdelijkste die voor zichzelf mild is en voor zijn onderzaten en dienaren vrekkig, zijn rijk zal niet lang duren maar gauw zal het vergaan. Maar om het kwaad geheel goed te raken in hem en deugdelijk en redelijk te hebben en in het geven niet te mild is nog in het houden te vrekkig. Zo is het nodig voor iedereen die zich hierin deugdelijk hebben wil dat hij zijn macht aanziet, de tijd en wanneer en die zaak en de verdienste waarom hij iemand begiftigen wil. Zo zal je dan je giften geven naar je macht met maten diegenen die het behoeven. Want die boven zijn macht geeft diegenen die het niet behoeven heeft nog lof nog loon daarvan en wat alzo gegeven is dat is verloren. Deze die aldus zijn goed weg geeft [4] doet gelijk als een die de strijd gewonnen heeft en dan zijn vijanden victorie geeft. Aldus dan die van zijn goed diegenen geeft naar zijn macht die het nodig hebben die koning is mild voor zichzelf en zijn onderzaten en zijn rijk zal voorspoed hebben en zijn gebod zal onderhouden worden. Maar wie het goed van zijn rijk ongemanierd geeft aan diegenen die het niet nodig hebben en diegenen die het niet waard zijn en niet verdiend hebben, die is een vernietiger en en bederver van zijn rijk en een doorbrenger. En gelijk een koning zeer onbekwaam is deze ongemanierde mildheid zo is hem nog veel lelijker en ongeschikter de vrekkigheid en gierigheid. En was het alzo dat de koning zichzelf van grote en ongemanierde mildheid en van grote vrekkigheid niet keren mocht en zich in het houden en in het belonen als voor gezegd is niet redelijk is dan is hem het gezondste en het beste dat hij met grote vlijt een trouwe wijze man kiest die zijn rijk regeren mag en zijn goed uit zijn naam houden en geven zoals hier voor verklaard staat. Alexander, ik zeg u zeker zo wat koning zo vaak geeft en meer geeft dan zijn renten verdragen mogen, hij verderft en hij wordt verdorven. Hij wordt verdorven want hij moet verarmen en hij verderft dan daarom zijn onderzaten met schattingen.

Nv hoert de leere van Hermogenes die groote meester hij seyt dat de alder ouerste warachtighe duegd edelheit vervultheit [5] vander wet ende een teyken van volmaectheit jn een coninc es dat hij hem zeluen niet en stelle om tgoet ende tgelt van zijnen ondersaten te ghecrijghene met scattinghen want om dier zaken wille was eens een conincrike ghedestrueert ende verdoruen Want doe de costen de renten te bouen ghinghen ende de renten begonsten te falgieren doe begonste die coninc tgoet van zijnen ondersaten tot hem te treckene doen riepen die ondersaten mitds dat groote onghelijc ende onrecht gode an biddende dat zij van alsulcker onredelicker scattinghen mochten ontslagen werden Ter stont quam in dat rijke eene warme fenijnde wijnt ende dode vele van de edelen van dien lande Ende dat volc stont op yeghens die coninc ende zijne edele ende verdreuense wt die lande. ten hadde gheweest de groote goedertierenheit gods dat rike soude al te male om dier zaken wille vergaen hebben Hier omme sal hem een yghelic heere wachten van grooten oueruloedicheit van costen Een coninc zal gheerne vergheuen den gheenen die hem misdaen hebben Eersame lieden zal hij eeren. Hij zal te baten comen dies an hem begheeren Hij zal veruollen de ghebreken vanden onnoozelen Hij zal gheerne weder omme groeten Sine tonghe zal hij bedwingen Sijn leet zal hij een weynich tijts verdraghen Ende van alle onwijsheit zal hij hem keeren Dit scriue jc v nv Alexander ende dit pleech ic v altijt te leeren als jc bij v was O Alexander jc hope dat deze leere zal in alle uwee weghen ende jn alle uwee wercken wezen [6] Ghij sult weten dattet verstant dat principael ende thooft es van allen regemente het es ooc zake van duegden / ende ondersouc van onduegden ende zalicheit der zielen Bijden verstande weeten wij welc wij kiesen ende welc wij vlien zullen Tverstant es oerspronc van duegden wortel van allen louelijke ende eerbaerlike zaken Dat eerste instrument vanden verstande dat es begheerte van goeden famen Goede fame es tgheen wairomme datmen regement zal willen hebben. want nyement en begheert eenich rike dan om goede fame te vercrighen met zijnen goeden regemente. alzo es dat beghinzel vanden verstande ende vanden wijsheit begheerte van goeder famen diemen vercrighen mach met wel te regerene Ist dat zake dat yemant jn eenich rike regement begeert te hebben om ander zaken dan om goede fame te vercrighene die sal ghehaet werden Haet ende nijt maect onghelijc Onghelijc maect weerwroghen Weerwroeghen maect weerspennicheit Weerspennicheit maect viantscep Viantscap maect strijt Strijt doet alle wetten ende steden te nyente Daer omme Alexander zal uwee begheerte zijn om goede fame te hebbene Want wie goede fame mint die mint warachticheit De warachticheit es wortele ende materie van alle louelike ende duechdelike zaken. want zij es contrarie de loeghene die wortel es van alle onduegdeliken zaken Begheerte vander warachticheit ende van rechtuaerdicheit maect goet ende gans betrouwen Betrouwen maect mildicheit Mildicheit maect [7] ghemeedsaemheit Ghemeedsaemheit maect vrintscap Vrintscepe maec raet helpe ende bijstant Ende dairomme zuldi begheeren regement om goede fame te ghecrijghene op dat v rike mach gheduerich zijn Alexander dwinct uwee vleeshelike begheerten want zij verganghelic zijn ende zij trecken de redelicheit et tverstant tot verganghelijker ghenoechten In welke ghenuechte de plompe sinlicheit haer verblijt. ende die onsterfelike redelicheit jnt licht vanden verstande haer verdroeft Merct dat de gheneghentheit tot vleescheliker begheerten maec vleeschelike minne De vleeschelike minne maect ghiericheit Ghiericheit maect begheerte van rijckheit Begheerte van rijckheit maect onscamelheit Onschamelheit maect verwaentheit Verwaentheit maect wantrouwee Wantrouwee maect diefte Diefte es versmaetheit der wet ende es contrarie de naturen INden eersten ende principalic jst eenen coninc zeere bequaem dat zine name ghebreet ende ghefameert wort jn loueliker wijsheit dat hij met sinen volke wijselic spreke want hij dair mede ghelooft ende gheeert wort. Dan zegghen die lieden van hem dat zij den coninc ghesien hebben jn zine wijsheit welsprekende ende in zine werken wijselic doende

Nu hoort de leer van Hermogenes die grote meester, hij zegt dat de aller hoogste ware deugd edelheid, vervulling [5] van de wet en een teken van volmaaktheid in een koning is dat hij zichzelf niet stelt om het goed en het geld van zijn onderzaten te krijgen met schattingen, want vanwege die zaken was eens een koninkrijk vernield en bedorven. Want toen de kosten de renten te boven gingen en de renten begonnen te falen toen begon de koning het goed van zijn onderzaten tot hem te trekken en toen riepen de onderzaten mits dat grote ongelijk en onrecht God aan en baden dat zij van al zulke onredelijke schatting mochten ontslagen werden. Terstond kwam een rijke en warme giftige wind en doodde velen van de edelen van dat land. En dat volk stond op tegen de koning en zijn edelen en verdreven ze uit dat land. En was er niet de grote goedertierenheid Gods geweest dat rijk zou helemaal vanwege die zaak vergaan zijn. Hierom zal zich elke heer wachten van grote overvloed van kosten. Een koning zal graag vergeven diegenen die hem misdaan hebben. Eerzame lieden zal hij eren. Hij zal te baten komen die het aan hem begeren. Hij zal vervullen de gebreken van de onschuldigen. Hij zal graag wederom groeten. Zijn tong zal hij bedwingen. Zijn leed zal hij tijdje verdragen. En van alle onwijsheid zal hij zich keren. Dit schrijf ik u nu Alexander en dit plag ik u altijd te leren toen ik bij u was. O Alexander, ik hoop dat deze leer zal in al uw wegen en in al uw werken wezen. [6] Gij zal weten dat het verstand dat voornaamste en het hoofd is van het hele regiment en het ook zaak van deugden en onderzoek van ondeugden en zaligheid der ziel. Bij het verstand weten wij wat wij kiezen en wat wij vlieden zullen. Het verstand is de oorsprong van de deugden en wortel van alle loffelijke eerbare zaken. Dat eerste instrument van het verstand dat is begeerte van goede faam. Goede faam is hetgeen waarom dat men regiment zal willen hebben. Want niemand begeert enig rijk dan om goede faam te krijgen met zijn goede regiment, alzo is dat begin van het verstand en van wijsheid begeerte van goede faam die men krijgen mag met goed te regeren. Is het zaak dat iemand in enig rijk regiment begeert te hebben om andere zaken dan om goede faam te krijgen, die zal gehaat worden. Haat en nijd maakt ongelijk. Ongelijk maakt beschuldiging. Beschuldiging maakt weerspannigheid. Weerspannigheid maakt vijandschap. Vijandschap maakt strijd. Strijd doet alle wetten en steden te niet, Daarom Alexander, zal uw begeerte zijn om goede faam te hebben. Want wie goede faam mint die mint waarheid. De waarheid is de wortel en materie van alle loffelijke en deugdelijke zaken want zij is contrarie de leugen die de wortel is van alle ondeugdelijke zaken. Begeerte van de waarheid en van rechtvaardigheid maakt goed en gans vertrouwen. Vertrouwen maakt mildheid. Mildheid maakt [7] gemeenzaamheid. Gemeenzaamheid maakt vriendschap. Vriendschap maakt raad, hulp en bijstand. En daarom zal je begeren regiment om goede faam te krijgen opdat uw rijk gedurig mag zijn. Alexander bedwing uw vleselijke begeerten want die zijn vergankelijk en ze trekken de redelijkheid en het verstand tot vergankelijke genoegens. In die genoegens verblijdt zich de plompe luim zich enverblijdt en de onsterfelijke redelijkheid in het licht van het verstand bedroeft zich. Merk dat de genegenheid tot vleselijke begeerte maakt vleselijke minnen. De vleselijke minne maakt gierigheid. Gierigheid maakt begeerte van rijkheid. Begeerte van rijkheid maakt schaamteloos. Schaamteloosheid maakt verwaandheid. Verwaandheid maakt wantrouwen. Wantrouwen maakt diefstal. Diefstal is versmading van de wet en is contrarie de natuur. Als eerste en voornamelijk is een koning zeer bekwaam zodat zijn naam verspreid en beroemd wordt in loffelijke wijsheid en dat hij met zijn volk wijs spreekt want daarmee wordt hij geloofd en geerd. Dan zeggen de lieden van hem dat zij de koning gezien hebben in zijn wijsheid welsprekend en in zijn werken wijs doende.

Wildij weten off in een coninc wijsheit off onwijsheit es Dat zuldi [8] hier an merken Ist zake dat hij zijn rike voeght ende regiert na de wet gods zoe es hij alder eeren waerdich wijs ende bequame om zijn rijke te regerene Maer wie dat de wet gods niet en acht noch zijn rijke daer na regeert ende sijn selfs wet versmaet ende daer na niet leuen en wilt die sal van eenen yegheliken versmaet worden Die oude philosophen zeggen dat een coninc jnden eersten hem pooghen zal te leuene ende tonderhoudene de ghescreuen wet met al zijn macht op dattet volc daer wt meenen mach dat hij gode ontsiet ende dat hij de godlike moghentheit onderdanich es dan zullen hem die lieden eeren ende ontsien als hij god eert ende ontsiet Maer trouwen ten ware niet ghenoech dat hij hem den volke toogde off hij de wet onderhouden woude ende god eeren ende ontsien. maer hij moet dat oec mette werken bewijzen. want ist dat zake dat hij hem anders wtwendelic den volke toogt dan hij jnwendelic metter herten meent ende zijn werken dat betughen zo sal hij van gode versteken worden ende vanden volke versmaet. zijn rijke zal ghemindert worden ende zijn croone gheblameert O alexander wat wil ic v zeggen het es een quaet loon ende een quaet scat die zijnen heere berooft van zine goede fame Aldus dan zuldij eeren ende waerdicheit bewijzen duegdelike perzoonen die de wet onderhouden ende wettelic leuen De wijse zuldij verheffen ende groot maken. ende van [9] zaken daer ghij off twiuelt zuldi mit hem raets pleghen Eerbaerlic zudij vraghen Ghij sult wiselic andwoorden Die v bouen gaen in wijsheit oft in edelheit zuldi altijt eeren eenen ygheliken na zinen staet Voort zo zal een coninc verre zien ende toecomende zaken wiselic ouerlegghen op dat hij hem dair na stellen ende regeren mach Voort zo zal een coninc goedertieren ende sachtmoedich wezen zine gramscap ende zine toern zal hij verhouden op dat hij zonder raet ende voorzienicheit niet en doe dat hem namaels rouwen mochte Die alder meeste wijsheit die jn een coninc es dat js dat hij hem zeluen wel regere ende bedwinghe ende dat hij ghebot hebbe ouer hem zeluen Als een coninc eenighe zaken ziet die profitelic ende goet gedaen waren zo zal hij dat doen mit wijsheit ende mit voersienicheit niet te haestelic ende niet te tragelic Een coninc zal hem altijt eerbaerlic cleden ende schoone habiten zal hij aen doen als hij hem den volke tooghen wil. Sijn habijt zal scoonder ende vreemder zijn dan yemans die bij hem es Het verciert ooc te male zeere enen coninc dat hij goet ghelaet heeft bouen alle de andere ende zonderlinghe gracie Het es oec zeere schoone jn een coninc dat hij wel sprekende es. dat hij gaerne de lieden toe spreect ende dat hij eene clare stemme heeft. welke clare stemme zonderlinghe wel dient jnt striden Alexander ghij zult weeten dattet zeere vercierlic es jn een coninc [10] dat hij hem wachte van vele sprekene onder zijn onderzaten alst gheene noot en eswantet beter es dat de lieden begheeren den coninc te hooren. dan dat zij zijnder woorden als hij vele spreect al versaet worden Ooc zal hem een coninc wachten van dicwil gheselscap mit zijnen ondersaten te makene want groote ghemeenscap die een heere met zinen ondersaten heeft maect den heere dicwil vanden ondersaten versmaet Daer omme hebben de lieden wt die lande van jndien eene al te goede ghewoente want hare coninc en toocht hem maer eens jnt jaer den volke jn zijn coninclic habijt hebbende omtrent hem veel volcs van wapene zittende jn zine maiesteit tghemeen volc doet hij verre van hem staen Op die tijt handelt hij lasteghe zaken dan worden daer veel voerleden zaken vertooghen. dan bewijst hij wat naersticheit dat hij om de ghemeenen oorbaer ghedaen heeft Op dien dach pleech hij groote ghiften te gheuene De gheuanghene te verlossene vele goeder werken pleech hij op dien dach te doene Als de coninc al dit gedaen heeft zo es daer een vanden principalen de wijste ende de best sprekende die staet op van des conincs zijde ende spreect daer voer dat volc Inden eersten danct hij ende looft gode dat hij dat rijke van jndien alzoe wel verzien ende verciert heeft mit alsulken wijzen coninc Als hij god ghedanct ende ghelooft heeft ende des conincs eere ende duegd voer den volke [11] gheopenbaert ende ooc duegd voer den volke ghesproken zoo doet hij zoe vele dat hij mit sine woerden mit exempelen ende mit redenen dat volc bringt tot oetmoedicheit tot onderdanicheit tot eere ende minne vanden coninc. Hier mede wort dat volc gheneycht om lof ende eere vanden coninc te sprekene hem in zijne duegdelike werken te louene. ende god om langleuen vanden coninc te biddene Aldus wort de wijsheit van hem alle steden ende alle landen dore ghespreet zijn ondersaten leeren hare kijnderen van joncs op den coninc eeren ende minnen onderdaen zijn ende ontzien Dit es een zake waer mede de fame vanden coninc gheopenbaert wort verre ende na jnt heymelike ende jnt openbare Op dien dach pleech hij ooc de misdadige te justicierene om dat de quade daer an hem zouden spiegelen ende exempel nemen Ooc pleech hij op dezen dach cinsen tributen tollen ende andere lasten te verlichtene / ende de coeplieden gracie te doene ende een deel van dat zij schuldich zijn quijt te scheldene Ooc zoo es hij altijt naerstich om de coeplieden ende haer goet te beschermen Dit es de zake dat jnt lant van jndien zoo wonderlike veel volcs es want daer comen alrehande coeplieden van allen landen Zij worden daer wel ontfanghen ende zij hebben daer goet ghewin alle man hij zij rijke of arm hij zij poerter off lantman wint daer zeere wel zijn broot ende daeromme want daer zoe veel volcs es zoo worden des conincs cisen ende tributen wederomme ghemeerdert [12]

Wil jij weten of in een koning wijsheid of onwijs is. Dat zal je [8] hieraan merken. Is het zaak dat hij zijn rijk voegt en regeert naar Gods wet zo is hij alle eer waardig, wijs en bekwaam om zijn rijk te regeren. Maar wie dat de wet God niet acht nog zijn rijk daar naar regeert en zijn eigen wet versmaadt en niet daarnaar leven wil, die zal van iedereen versmaad worden. Die oude filosofen zeggen dat een koning als eerste zal pogen te leven en te onderhouden de geschreven wet met al zijn macht opdat het volk daaruit menen mag dat hij God ontziet en dat hij de goddelijke mogendheid onderdanig is en dan zullen hem de lieden eren en ontzien als hij God eert en ontziet. Maar vertrouw, het was niet genoeg dat hij hem het volk toonde of hij de wet onderhouden zou en God eren en ontzien, maar hij moet dat ook met de werken bewijzen want is het zaak dat hij zich anders uitwendig aan het volk toonde dan hij inwendig met het hart meent en zijn werken dat getuigen zo zal hij van God verstoken worden en van het volk versmaad. Zijn rijk zal verminderd worden en zijn kroon geblameerd. O Alexander, wat wil ik u zeggen, het is een kwaad loon en een kwade schat die zijn heer beroofd van zijn goede faam. Aldus dan zal je eren en waardigheid bewijzen deugdelijke personen die de wet onderhouden en naar de wet leven. De wijzen zal je verheffen en groot maken. En van [9] zaken waarvan ge twijfelt zal je met hen raad plegen. Eerbaar zal je vragen. Gij zal wijs antwoorden. Die u boven gaan in wijsheid of in edelheid zal je altijd eren en iedereen naar zijn staat. Voorts zo zal een koning ver zien en toekomende zaken wijs overleggen op dat hij zich daarnaar stellen en regeren mag. Voort zo zal een koning goedertieren en zachtmoedig wezen, zijn gramschap en zijn toorn zal hij ophouden opdat hij zonder raad en voorzienigheid niet doet dat hem later berouwen mocht. De aller grootste wijsheid die in een koning is dat is dat hij zichzelf goed regeert en bedwingt en dat hij gebod heeft over zichzelf. Als een koning enige zaken ziet die profijtelijk en goed gedaan waren zo zal hij dat doen met wijsheid en met voorzienigheid en niet te haastig en niet te traag. Een koning zal hem altijd eerbaar kleden en mooie habijten zal hij aan doen als hij zich aan het volk toont. Zijn habijt zal mooier en vreemder zijn dan iemand die bij hem is. Het versiert ook helemaal zeer een koning dat hij een goed gelaat heeft boven anderen en bijzondere gratie. Het is ook zeer mooi in een koning dat hij goed kan spreken en dat hij graag de lieden toespreekt en dat hij een heldere stem heeft. Die heldere stem dient vooral in de strijd. Alexander, gij zal weten dat het zeer sierlijk is in een koning [10] dat hij hem wacht van veel spreken onder zijn onderzaten als het niet nodig is want het is beter dat de lieden begeren de koning te horen dan dat zij zijn woorden als hij veel spreek moedeloos worden. Ook zal hem een koning wachten van vaak gezelschap met zijn onderzaten te maken want grote gemeenschap die een heer met zijn onderzaten heeft maakt de heer vaak van de onderzaten versmaadt. Daarom hebben de lieden uit de landen van Indien een al te goede gewoonte want hun koning toont zich maar eens in het jaar het volk in zijn koninklijke habijt en heeft omtrent hem veel wapenvolk en zit in zijn majesteit en laat het gewone volk ver van hem staan. Op die tijd behandelt hij lastige zaken en dan worden er veel voorleden zaken getoond. Dan bewijst hij wat vlijt dat hij om het algemene nut gedaan heeft. Op die dag plag hij grote giften te geven. De gevangenen te verlossen en vele goede werken plag hij op die dag te doen. Als de koning dit alles gedaan heeft zo is daar een van de belangrijkste, de wijste en de best sprekende en die staat op van de zijde van de koning en spreekt daar voor dat volk. Als eerste bedankt en looft hij God dat hij dat rijk van Indi alzo goed voorzien en versierd heeft met al zulke wijze koning. Als hij God bedankt en lof gegeven heeft en de eer en deugd van de koning voor het volk geopenbaard [11] en ook deugd voor het volk gesproken zo doet hij zoveel dat hij met zijn woorden en met voorbeelden en redenen dat volk brengt tot ootmoed en tot onderdanigheid tot eer en minne van de koning. Hiermee wordt dat volk genegen om lof en eer van de koning te spreken en hem in zijn deugdelijke werken te loven en god om lang leven van de koning te bidden. Aldus wordt de wijsheid van hem alle steden en alle landen door verspreid en zijn onderzaten leren hun kinderen van jongs af aan de koning te eren en minnen onderdanig te zijn en ontzien. Dit is een zaak waarmee de faam van de koning geopenbaard wordt ver en nabij en in het heimelijke en in het openbare. Op die dag plag hij ook de misdadige te berechten omdat de kwade zich daaraan zouden spiegelen en voorbeeld nemen. Ook plag hij op dezen dag accijns, tributen, tollen en andere lasten te verlichten en de kooplieden gratie te doen en een deel van dat zij schuldig waren kwijt te schelden. Ook zo is hij altijd vlijtig om de kooplieden en hun goed te beschermen. Dit is de zaak dat in het land van Indien zo wonderlijk veel volk is want daar komen allerhande kooplieden van alle landen. Zij worden daar goed ontvangen en zij hebben daar goede winst en alle man, hij is rijk of arm, hij is poorter of landman, wint daar zeer goed zijn brood en daarom, want daar is zoveel volk, zo worden de koningscijnzen en tributen wederom vermeerderd. [12]

EEn yghelic coninc zal hem wachten van de cooplieden eenich onghelijc off onrecht te doene Want zij draghen de fame vanden coninc alle die werlt dore Maer men zal eenen yegheliken tzijne gheuen ende tzijne laten Hier mede worden steden ghesterct hier mede wassen die renten Alsus wassen de landen Aldus wort de fame ende dat loff vanden coninc gheopenbaert Aldus wort een coninc ontzien ende bedwingt zijn vianden Aldus leeft de coninc zekerlic ende vredelic Aldus vercrijcht hij zijn wille ende zijn begheerte Alexander en wilt niet begheren dat verganghelic es ende dat ghij gheringhe zult moeten laten Vergadert onuerganghelike rijcheit. ende om dat te vercrighene zoo zuldi altijt uwee begheerte stellen int goede. ghij zult v zeluen edelic houden Ghij en sult niet navolghen de nature van veel beesten Ghij en sult niet onghenadich zijn Ghij zult zeere gheneycht zijn om te vergheuene den ghene daer ghij victorie ouer ghehadt hebt Ghij sult altijt dinken op die toecomende tijt ghij en weet niet wat v noch ouergaen mach Ghij en zult ooc niet begheren vele te brasserene off zeere vele te drinkene. oncuusheit te bedriuene. off langhe te slapene want daer al groote onduegd in gheleghen js O Alexander edel coninc en wilt v zeluen niet gheuen tot oncuusheit want oncuusheit es een condicie van van beesten wat eeren hebdy daer off dat ghij een werc doet van onredelike [13] dieren ende beesten. ghelooft my sonder twiuel Oncuusheit es verderuinghe des lichamen Tleuen wort daer bij vercort zoo wie oncuusch es die breect de duegden bij ouerterd de wet. hij verliest zijn manlic wezen ende noch voel meer ander quaets coemt daer aff En coninc zal bij hem hebben die hem ghetrouwee zijn mit wien dat hij zijn ghenoechte ende zijn solaes maken zal Ende wanneer als hij vermoeyt es ende bezwaert van zinnen zoo zal hij zijn ghenouchte nemen wt menegher hande instrumenten van musike want natuerlic verblijt der menschen gheest jn die melodie ende zoeticheit van dien instrumenten de zinnen worden daer mede gherust. men wort mit de instrumenten der sorghen quijt ende al dat gheheel lichame wort daer bij zonderlinghe ghesterct In dese ghenoechte en zuldi niet zeere langhe blijuen bouen drie off vier daghen of min of meer na dattet v profijt dinct Deze ghenoechte van dezen instrumenten zuldi maken al jnt heymelike Ende als ghij zijt in v solaes zoo laet de andere drincken wat zijs moghen maer wacht v zonderlinghe van vele te drinckene zegt dat ghij niet meer drincken en moegt dan zuldij vele heymelicheits vernemen ende verhooren / ghij zult bij v ende omtrent v hebben uwee zonderlinghe edele ende dienaren die v zegghen wat maren datter gaet ende wat men al v rike dore doet Als ghij onder uwee edele zijt zoo zuldi altijt den wijzen eeren / den eenen zuldi bidden nv bij v te comen ende den anderen morghen Ghij sult nv den eenen cleden [14] ende morghen den anderen eenen ygheliken na zijnen staet Laet nyement van uwee edele zijn die uwee mildicheit niet en gheuoelen Laet enen ygheliken van v te bat hebben EEn coninc zal hem ooc wiselic hebben. ende hem wachten van vele te lachene want een die dicwil lacht die en ort niet gheacht ende vele laechens maect enen outlic Het betaemt dat de lieden den coninc meer eeren bewijsen jn zijn hof dan op andere plaetzen. ende de coninc zal ooc jn zijn hof de lieden meer eeren dan op andere plaetzen ende wat daer misdaen wort dat zal hij naerstelic corrigeren op dat dies hem een yghelic wachte Hij zal anders een edel man dan een onedel man corrigeren Zulken coninc zalmen eeren die es ghelijc den aren die bouen alle voghelen vliegt. alzo zal hij jn duegdelike werken alle zine lieden te bouen gaen Als yemant wat misdoet jnde yeghenwoerdicheit vanden coninc of jn zijn hof zoe salmen naerstelic vernemen wt wat zin ende mit wat opsette dat hij dat ghedaen heeft Ist dat zake dat hij dat heeft gedaen om den coninc te behaghen ofte hem daer mede eeneghe ghenoechte te doene ghelijc alst dicwil gheualt jnder heeren houen dat yement wt ghenoechten een andere trect ende ter aerden worpt om den heere te doen lachene Zoo salmen dat lichtelic dore laten gaen. maer heeft hij dat ghedaen wt versmaetheit vanden conincliker moghenthet zoo moet dat scarpelic ghecorrigeert zijn EEn coninc es in zijn rijke ghelijck [15] als den reghen es in de aerde Den reghen es der gracien gods ghelijc De reghen es dat weluaert vander aerden De reghen es dat leuen vander aerden Den reghen es helpsamich al datter leeft opter eerden Hoe wel dat den reghen alle dese duechden doet nochtans valt den donder ende blixsem metten reghen Den reghen doet die riuieren wassen alzoo zeere datter dicwil veel lants of onderloopt ende wort verdoruen De zee wort vanden reghen zeere beroert / ende veel meer ander quaets coemt vanden reghen / Want veel menschen ende andere dieren vanden reghen ghestoruen sijn Nochtans en mach al dit quaet niet beletten god en moet altijt geloeft sijn alsmen ziet die teykenen van zijnder gracien ende de ghiften van zijnder ontfermherticheit. Want bijden reghen spruten de crudekens ende zij begonnen te groeyene Ende al dat leeft ontfanct groot goet vanden reghen. ende dairomme louen die lieden gode ende vergheten alle dat quaet dat den reghen mach ghedaen hebben Ooc mach men den coninc ghelijcken bijden wijnde Want bijden wijnde wassen die crudekens. de boom vruchten rijpen biden wijnde Mit die wijnt vorderen die sciplieden haren wech ende noch veel ander goets doet de wijnt De wijnt doet oec veel quaets jnde zee ende opter aerden Vele ziecten comen van wijnden Menichmans rijcheit wort bijden wijnt al jn die zee verloren De lucht wort dicwijl onzuuert vanden wijnt Ende veel fenijnts wort metten wijnde gheuoet Ende noch veel ander quaets doet de wijnt Nochtans roepen die lieden gode an ende bidden dat hi dit quaet van hen trecken wil Nyet te min nochtans [16] moet de wijnt sijn loop hebben ende tgheen doen daer hij toe gheordineert es Ooc mede soe heeft god die couwee laten wezen jnde wijnter ende de hette jnde zomer nochtans coemt daer veel quaets off Aldus ist ooc mitten coninc want vanden coninc coemt dicwil dat den ondersaten zeere zware es daer sij groot meshagen in hebben ende zeere node liden Nochtans coemt hemlieden veel goets vanden coninc want hijze bescermt van haren vianden Ende noch veel anders goets coemt hem daer off alst openbaer es O Alexander ghij sult verkiesen eenen wijsen gheleerden man die welsprekende es / ende die vele spraken can. die de rechtuaerdicheit lief heeft op dat hij uwee stat verwaren mach ende v stedehouwere wezen ende v volc duegdelic regieren Hier mede blijft de coninc staende Hier jn verblijt hem tvolc Dit es den scepper alre creaturen zeere bequame O alexander ghij sult veel coorens vergaderen om v lant mede te spisene op dattet van noode ware ende daer diere tijt quame In diere tijden suldi uwee steden ende ghemeenlic al v lant daer ghebrec es alzoo verre als ghijs vermoecht te helpe comen Dan zuldi uwee huzen open doen ende openbaren doer uwen landen dat coren dat ghij vergadert hebt. dan salmen segghen van uwee groote wijsheit ende van v voersiennicheit v rike sal daer of ghesterct worden. de steden sellen daer bi verwaert worden / tvolc zal daer bij verwaert worden. dan sal v ghebodt onderhouden worden. dan sal v werck voerspoet hebben ende van v schoone voersienicheit zullen zij alle leuen. dan zullen zij merken [17] dat ghij verre siet. Dan zullen zij uwee goedertierenheit hoghe prijsen Dan zullen zij hem wachten teghens uwee coninclike hoocheit te misdoene

Elke koning zal zich wachten van de kooplieden enig ongelijk of onrecht te doen. Want zij dragen de faam van de koning de hele wereld door. Maar men zal iedereen het zijne geven en het zijne laten. Hiermee worden steden versterkt en hiermee groeien de renten. Aldus groeien de landen. Aldus wordt de faam en de lof van de koning geopenbaard. Aldus wordt een koning ontzien en bedwingt zijn vijanden. Aldus leeft de koning zeker en vredig. Aldus krijgt hij zijn wil en zijn begeerte. Alexander wil niet begeren dat vergankelijk is en dat gij gauw zal moeten laten. Verzamel onvergankelijke rijkheid en om dat te krijgen zo zal je altijd uw begeerte stellen in het goede. Gij zal u zelf edel houden. Gij zal niet navolgen de natuur van veel beesten. Gij zal niet ongenadig zijn. Gij zal zeer geneigd zijn om te vergeven diegene daar gij victorie over gehad hebt. Gij zal altijd denken aan de toekomende tijd, gij weet niet wat u noch overkomen mag. Gij zult ook niet begeren veel te brassen of zeer veel te drinken, onkuisheid te bedrijven of lang te slapen want daarin ligt al te grote ondeugd. O Alexander, edele koning, wil u zelf niet begeven tot onkuisheid want onkuisheid is een conditie van beesten wat eer heb je daarvan dat ge een werk doet van onredelijke [13] dieren en beesten. Geloof mij zonder twijfel, onkuisheid is het berderven van het lichaam. Het leven wordt daarbij zo verkort, zo wie onkuis is breekt de deugden, hij overtreedt de wet, hij verliest zijn mannelijk wezen en nog veel meer ander kwaads komt daar af. En een koning zal bij hem hebben die hem getrouw zijn met wie dat hij zijn genoegen en zijn solaas maken zal. En wanneer als hij vermoeid is en bezwaard van zinnen zo zal hij zijn genoegen nemen uit menigerhande muziekinstrumenten wat natuurlijk verblijdt de menselijke geest in die melodie en lieflijkheid van die instrumenten en de zinnen worden daarmee gerust. Men wordt met de instrumenten de zorgen kwijt en dat hele lichaam wordt daarbij bijzonder versterkt. In dit genoegen zal je niet zeer lang blijven dan boven drie of vier dagen of minder of meer na dat het u profijtelijk denkt. Dit genoegen van deze instrumenten zal je maken geheel in het heimelijke. En als ge in uw solaas bent zo laat de anderen drinken wat zij mogen, maar wacht u vooral van veel te drinken en zeg dat gij niet meer drinken mag, dan zal je veel heimelijkheid vernemen en horen. Gij zal bij u en omtrent u hebben uw bijzondere edelen en dienaren die u zeggen wat berichten dat er gaan en wat men in al uw rijk door doet. Als gij onder uw edelen bent zo zal je altijd de wijzen eren, de ene zal je bidden nu bij u te komen en de andere morgen. Gij zal nu de ene kleden [14] en morgen de andere, elk naar zijn staat. Laat er niemand van uw edelen zijn die uw milddadigheid niet voelt. Laat iedereen het van u te beter hebben. Een koning zal hem ook wijs gedragen en zich wachten van veel te lachen want een die vaak lacht die wordt niet geacht en veel lachen maakt een oud. Het betaamt dat de lieden de koning meer eren bewijzen in zijn hof dan op andere plaatsen en de koning zal ook in zijn hof de lieden meer eren dan op andere plaatsen en wat daar misdaan wordt dat zal hij vlijtig corrigeren opdat dus iedereen zich wacht. Hij zal een edel man anders dan een onedele man corrigeren. Zulke koning zal men eren die is gelijk de arend die boven alle vogels vliegt. Alzo zal hij in deugdelijke werken al zijn lieden te boven gaan. Als iemand wat misdoet in de tegenwoordigheid van de koning of in zijn hof zo zal men vlijtig vernemen uit wat zin en met welke opzet dat hij dat gedaan heeft. Is het zaak dat hij dat heeft gedaan om de koning te behagen of hem daarmee enig genoegen te doen, gelijk als vaak gebeurt in de heren hoven dat iemand uit genoegen een ander trekt en ter aarde werpt om de heer te laten lachen. Zo zal men dat licht door laten gaan. Maar heeft hij dat gedaan uit versmaadheid van de koninklijke mogendheid zo moet dat scherp gecorrigeerd worden. Een koning is in zijn rijk gelijk [15] als de regen is in de aarde. De regen is de gratie Gods gelijk. De regen is dat welvaart van de aarde. De regen is dat leven van de aarde. De regen is behulpzaam alles dat er op de aarde leeft. Hoe wel dat de regen al deze deugden doet nochtans valt de donder en bliksem met de regen. De regen laat de rivieren wassen en alzo zeer zodat er vaak veel land van onderloopt en wordt verdorven. De zee wordt van de regen zeer bewogen en veel meer ander kwaads komt van de regen. Want veel mensen en andere dieren zijn van de regen gestorven. Nochtans mag al dit kwaad God niet beletten en moet altijd geloofd zijn als men de tekens van zijn gratie ziet en de giften van zijn ontferming. Want bij de regen ontspruiten de kruiden en zij beginnen te groeien. En al dat leeft ontvangt groot goed van de regen en daarom loven de lieden god en vergeten al dat kwaad dat de regen mag gedaan hebben. Ook mag men de koning vergelijken bij de wind. Want bij de wind groeien de kruiden, de boom vruchten rijpen bij de wind. Met die wind bevorderen de schippers hun weg en nog veel ander goeds doet de wind. De wind doet ook veel kwaads in de zee en op de aarde. Vele ziekten komen van de wind. De rijkheid van menige man wordt bij de wind in de zee geheel verloren. De lucht wordt vaak onzuiver van de wind. En veel venijn wordt met de wind gevoed. En nog veel ander kwaads doet de wind. Nochtans roepen de lieden God aan en bidden dat hij dit kwaad van hen trekken wil. Niettemin nochtans [16] moet de wind zijn loop hebben en hetgeen doen waartoe hij geordineerd is. Ook mede zo heeft God de koude laten wezen in de winter en de hitte in de zomer, nochtans komt daar veel kwaads van. Aldus is het ook met de koning want van de koning komt vaak dat de onderzaten zeer zwaar is waar zij groot mishagen in hebben en zeer node lijden. Nochtans komt hen veel goeds van de koning want hij beschermt ze van hun vijanden. En nog veel ander goeds komt hen daarvan al zoals het openbaar is. O Alexander, gij zal kiezen een wijze geleerde man die welsprekend is en die vele talen kan en die de rechtvaardigheid lief heeft op dat hij uw staat bewaren mag en uw stadhouder wezen en uw volk deugdelijk regeren. Hiermee blijft de koning staan. Hierin verblijdt zich het volk. Dit is de schepper alle creaturen zeer bekwaam. O Alexander, gij zal veel koren verzamelen om uw land mee te spijzigen, als het nodig was en er dure tijd kwam. In dure tijden zal ge uw steden en algemeen al uw land daar gebrek is alzo ver als ge kan te hulp komen. Dan zal je uw huizen open doen en openbaren door uw landen dat koren dat gij verzameld hebt en dan zal men zeggen van uw grote wijsheid en van uw voorzienigheid en uw rijk zal daarvan versterkt worden. De steden zullen daarbij bewaard worden, het volk zal daarmee bewaard worden. Dan zal uw gebod onderhouden worden, dan zal uw werk voorspoed hebben en van uw mooie voorzienigheid zullen ze allen leven. Dan zullen zij merken [17] dat gij ver ziet. Dan zullen zij uw goedertierenheid zeer prijzen. Dan zullen zij zich wachten tegen uw koninklijke hoogheid te misdoen.

Alexander jc heb v dicwil vermaent ende noch vermanic v dat ghij mijn leere wel onthout want achteruolgende mijn leere zuldi vercrighen wat ghij begeert ende v rike sal gheduerich bliuen Mijn leere es dat ghij niet begheerlic wezen en sult om der menschen bloet te stortene want dat alleene gode toebehoert te doene die dair weet alle die heymelicheit ende alle dat secreet dat de mensche in sijn herte heeft En wilt niet pijnen te doene tghene dat god alleene toebehoirt te doene Daer omme als ic gheseit hebbe wacht v van bloetstortinghe te doene anders dan mit ripen rade ende mit rechte achteruolghende iusticie die god zeere mint Hermogenes heeft gheseit Zoo wanneer een mensche den anderen sonder iusticie ter doot bringt dan roept dat bloet vanden verslaghen mensche wrake ouer dien doot slaghere ende seit o heere o heere dijn knecht wil dij ghelijc sijn. dan zoo andwoerd god wederomme ende zeit jc zal dat wel wreken Ende alzoo langhe zal dat verslaghen bloet wrake roopen tot wrake ouer den dootslagher gheschiet es hij zal dair omme ewelic ghepinicht worden O Alexander wilt nv ouerdencken de faiten van uwen ouders daer zuldi vele goeder exempelen vijnden om dat ghij v dair na te bet regeren moecht want wt zaken die voerleden zijn wort een gheleert hoe hij hem in toecomende tijden regeren zal Wilt hem niet versmaden. die minder es dan ghij want hij mach alst dicwil ghebuert jn corter tijt op climmen tot grooter eeren ende rijckheit ende dan zoude hij wederomme v machtich zijn te cranckene Ooc en zuldi niet uwee gheloften breken want dat es een condicie vanden jonghe roekeloeze ghesellen ende vanden ghemeenen[18] vroukijns daer omme hout altijt uwee belofte ende uwee verbant want wie hare belofte breken comen al tot enen quaden eynde hout ghelooue ende volbrinct v ghelofte dair mede zuldi veel volcs vergaderen Waermen tgheloue hout daer comet volc daer worden de steden bewoent. daer hebben de coninghen regement Bij gheloue blijuen steden landen ende casteelen behouden Ooc zuldi mit alle uwee macht veruullen wat ghij ghezworen hebt op dat ghijt zonder sonde volbringhen moegt Ghij zult weten ghelijc dat hermogenes die groote meister seit dat ghij twee geesten hebt de eene staet an uwee slinker zijde ende de ander staet an uwee rechter zijde deze bewaren v deze weten alle uwee werken deze bringhen uwee scepper boetscap van alle uwee werken ende van al dat ghij in die zin hebt te doene Ende voerwaer dit zoude v ende een yeghelic trecken van quaet te doene Wie dwingt v zoe dicwil te zweeren Men zal niet zweeren dan alst grootelic van noode es Een coninc en zal niet zweeren dan als hij dair toe ghebeden ende dicwil vermaent es Ten betaemt uwee staet niet dat ghij dicwil zweeren zult Is dat zake dat ghij vraegt welc es de zake dat veel conincriken vergaen zijn jc mach v antwoerden ende zeggen dattet dairomme es dat de coninghen vele zweeren ende dair mede de lieden bedrieghen Haren eedt ende hare belofte hebben zij qualic ghehouden Hier mede hebben zij god alzoo vertoornt dat hijs niet en heeft langher connen ghelijden aldus heeft hijze gheplaecht ende doen vergaen O Alexander ghij zult weeten dat veele leeren zijn jn de ordinancie vanden coninc die v te male wel dienen zullen om v ghesinne ende om al v volc te regeren Maer ten es hier gheen noot jnt langhe te vertreckene Maer hier na zal ic v de leeren gheuen jn [19] dezen zeluen boeck Het zellen leeren wezen zeere zalich cort ende profitelic Ist dat zake dat ghijse achteruolgt zoo zuldi groote voerspoet hebben in alle uwee zaken die ghij te hande trect Openbaert altijt uwee wijsheit Hout houescheit Ende poogt v altijt de duegt te volghene daer mede zuldi v rike bescermen ende v vyanden verwinnen Ghij zult vercrighen hooghe scholen in sommighe steden van v rike Ghij zult v lieden beuelen dat zij hare kijnderen ter schole setten ende gheleert maken Ist dat zijs gheen macht en hebben zoo zult ghijse daer toe helpen Die naerstich zijn om studeren die zuldij alsulc voerdel ende bijstant doen dat een yghelic naerstich zal moghen worden om te leerene Wanneer zij v toe spreken wilt se altijt hooren. hare brieuen die zij v zeinden zuldi goedertierlic ontfangen lezen ende wel verstaen Ghij zult eeren die der eeren waerdich zijn Ghij zult prisen die te prijsene zijn ende diet verdienen of verdient hebben off noch verdienen willen ende moghen zuldi ghiften gheuen Hier mede zuldi die gheleerde mannen verwecken om v loff v eere ende uwee schoone faiten te bescriuene Een coninc die dit doet salmen altijt prijsen ende eeren Aldus wort een rike gheeert Aldus wort een rike verchiert Aldus wort een hof ghepresen Hoe es dat rike vanden grieken aldus verheuen ende ghefameert Hoe zijn de schoone faiten vanden grieken alle de werlt dore ghespreet anders dan bij de naersticheit vanden gheleerden mannen ende de groote voersienicheit vanden wijsen die bouen maten de conste ende de sciencie lief hebben ghehadt Deze hebben groote verholen consten gheuonden ende die in boeken ghescreuen daer noch heden sdaegs alle vniuersiteiten mede ghechiert zijn

Alexander, ik heb u vaak vermaand en nog vermaan ik u dat gij mijn leer goed onthoudt want volg je mijn leer na zal je krijgen wat je begeert en uw rijk zal standvastig blijven. Mijn leer is dat gij niet begeerlijk wezen zal om mensen bloed te storten want dat behoort alleen God te doen toen die daar weet alle heimelijkheid en alle geheimen dat de mens in zijn hart heeft. En wil niet pijnen te doen hetgeen dat God alleen toebehoort te doen. Daarom, zoals ik gezegd heb, wacht u van bloedstorting te doen anders dan met rijp beraad en met recht en volg na de justitie die God zeer mint. Hermogenes heeft gezegd; zo wanneer een mens de andere zonder justitie ter dood brengt dan roept dat bloed van de verslagen mens wraak over die doodslager en zegt; o heer, uw knecht wil u gelijk zijn. Dan zo antwoord God wederom en zegt; ԩk zal dat wel wrekenծ En alzo lang zal dat verslagen bloed wraak roepen totdat wraak over de doodsslager geschied is en hij zal daarom eeuwig gepijnigd worden. O Alexander, wil nu overdenken de feiten van uw ouders daar zal je vele goede voorbeelden vinden zodat ge daarna te beter regeren mag want uit voorleden zaken wordt een geleerd hoe hij zich in toekomende tijden regeren zal. Wil hem niet versmaden die minder is dan gij want hij mag, zoals het vaak gebeurt, in korte tijd opklimmen tot grote eer en rijkheid en dan zou hij wederom machtig zijn om u te verzwakken. Ook zal je niet uw geloften breken, want dat is een conditie van de jonge roekeloze gezellen en van de algemene [18] vrouwtjes, daarom houdt altijd uw belofte en uw verbond want wie hun belofte breken komen allen tot een kwaad einde en houdt geloof en volbreng uw belofte, daarmee zal je veel volk verzamelen. Waar men de belofte houdt daar komt volk en daar worden de steden bewoond, daar hebben de koningen regiment. Bij beloften blijven steden landen en kastelen behouden. Ook zal je met al uw macht vervullen wat gij gezworen hebt, op dat gij het zonder zonde volbrengen mag.. Gij zal weten gelijk dat Hermogenes die grote meester zegt dat gij twee geesten hebt, de ene staat aan uw linkerzijde en de ander staat aan uw rechter zijde. Deze bewaren u, deze weten al uw werken, deze brengen uw schepper boodschap van al uw werken en van alles dat gij in de zin hebt te doen. En voorwaar dit zou u en iedereen trekken van kwaad te doen. Wie dwingt u zo val te zweren. Men zal niet zweren dan als het zeer nodig is. Een koning zal niet zweren, dan als hij daartoe gebeden en vaak vermaand is. Het betaamt uw staat niet dat gij vaak zweren zal. Is het zaak dat ge vraagt wat de zaak is dat veel koninkrijken vergaan zijn, ik mag u antwoorden en zeggen dat het daarom is dat de koningen vele zweren en daarmee de lieden bedriegen. Hun eed en hun belofte hebben zij slecht gehouden. Hiermee hebben zij God alzo vertoornd dat hij het niet langer heeft kunnen lijden en aldus heeft hij ze geplaagd en laten vergaan. O Alexander, gij zal weten dat vele leren zijn in de ordinantie van de koning die u allemaal wel dienen zullen om uw gezin en om al uw volk te regeren. Maar het is niet nodig om dit hier in het lang te verhalen. Maar hierna zal ik u de leren geven in [19] ditzelfde boek. Het zullen leren wezen die zeer zalig, kort en profijtelijk zijn. Is het zaak dat gij ze navolgt dan zal je grote voorspoed hebben in al uw zaken die gij te hand trekt. Openbaar altijd uw wijsheid. Houdt hoffelijkheid. En probeer altijd de deugd te volgen, daarmee zal je uw rijk beschermen en uw vijanden overwinnen. Gij zal krijgen hoge scholen in sommige steden van uw rijk. Gij zal uw lieden bevelen dat zij hun kinderen ter school zetten en geleerd maken. Is het dat zij geen macht hebben dan zal gij ze daartoe helpen. Die vlijtig zijn om studeren die zal je al zulk voordeel en bijstand doen zodat iedereen vlijtig zal mogen worden om te leren. Wanneer zij u toe spreken wil je ze altijd aanhoren. Hun brieven die zij u zenden zal je goedertieren ontvangen, lezen en goed verstaan. Gij zal eren die de eer waard zijn. Ge zal prijzen die te prijzen zijn en die het verdienen of verdiend hebben of nog verdienen willen en mogen zal je giften geven. Hiermee zal je die geleerde mannen opwekken om uw lof en eer en uw mooie feiten te beschrijven. Een koning die dit doet zal men altijd prijzen en eren. Aldus wordt een rijk geerd. Aldus wordt een rijk gesierd. Aldus wordt een hof geprezene. Hoe is dat rijk van de Grieken aldus verheven en beroemd. Hoe zijn de mooie feiten van de Grieken de hele wereld door verspreid anders dan bij de vlijt van de geleerde mannen en de grote voorzienigheid van de wijzen die bovenmate de kunst en wetenschap lief hebben gehad. Deze hebben grote verholen kunsten gevonden en die in boeken geschreven daar nog hedendaags alle universiteiten mee versierd zijn.

Hoort 20[] hier wonder daer was een jonc meesken jn een huus jn grieken die alzoo ghestudeert hadde dat zij wiste den loop vanden jare die toecomende feesten De loop vanden planeten De zake wair omme dat de daghen cort ende lanc worden Sij kende de teekenen vanden hemele ende dair wt wiste zij toecomende dinghen te voerzeggene / ende noch veel meer andere consten hadde zij gheleert die nv te lanc waren te vertreckene Alexander alzoo lief als ghii v zeluen hebt en wilt doch gheen betrouwen setten jnder vrauwen dienst gheeft v de vrauwen niet ouer Maer alst noot es ende dattet wezen moet zoo zuldi v zeluen eene vrouwee beuelen die v ghetrouwee es ende die v lief heeft Zo wanneer als ghij v de vrouwen beuolen hebt zo es v leuen in haren handen Och hoe vele heeren hebben alzoo fenijn ghedroncken O Alexander in eenen meester van medicinen alleene en zuldi gheen betrouwen hebben want een medicijn es machtich om quaet te doene ende het wair te duchtene dat hij onbehoerlike zaken beghinnen zoude ware hij alleene Maer macht zijn laet daer x zijn ende niet mjn Alsulke medicine zuldi nemen als zij v alle x ghemeenlic raden of de meeste ende de gheleerste helft Die apoteker die deze medicine maken zal dat moet een gheleert ende een ghetrouwee man zijn die hem der crachten vander medicijn verstaet O alexander ouerdenct alle de groote ende costelike ghiften ende juweelen die v de coninghinne van jndien wt groter vrintscapen ghesonden heeft Onder all heeft zij v eens ghesonden eene al te schoone maghet die al op gheuoet was metten fenijne vander serpenten alzo dat de nature van de maegt al verwandelt was jn der serpentennature Doen ghebuerdet teender tijt dat [21] icse wel basach ende nauwee marcte wat van dier maghet wezen mochte Ten laesten mit grooter subtijlheit zoo vant ic dat wt heimelike consten dat zij al mit fenijn opgheuoet was Voerwair doen icse zach zij hadde wel zoo veruaerlic ghesichte ende ghebaer dat ic meende dat zij die lieden zoude verslonden hebben als ghij namaels wel gheware zout hebben gheworden haddic v niet beteekent wat vander maegt geweest hadde Want ghij zout met hare uwee wille hebben willen volbringhen ende daer zoudi claerlic omme ghestoruen zijn Alexander macht zijn zoo en zuldi noch opstaen noch sitten gaen noch eten noch drincken. noch eenich ander zake doen zonder raet vanden wijse meesters jn astronomien Ghij sult weten dat god inder natueren niet te vergheefs ghemaect en heeft maer mids zonderlinghe zaken ende zekere redenen heeft hij alle dinc ghescapen Set gheen gheloue jnt gheen dat vele lieden zeggen dat de conste vanden planeten zwaer es ende dat dair nyement en zoude moghen toe comen Deze en weeten niet wat zij zegghen want inder naturen niet en es ten es al den verstande onderdanich ende men macht verstaen ende mit redenen machmen comen ter kennissen van al watter natuerlic ghesciet Andere segghen dat god alle dinc jn zijne godlicheit voersien heeft ende jnde ewicheit gheordineert alzoo meenen zij dattet al te vergheefs es datmen eeneghe consten leeren soude om toecomende zaken te wetene want waer zijt weeten off niet en weeten eue wel comen alle zaicken als zij van gode inder ewicheit gheordineert sijn Maer voerwair alexander deze die dit zeggen dwalen al te zeere jc zegghe al ist dat sommighe zaken toe comen moeten wantet alzo van god jnder ewicheit gheordineert [22] es nochtans als wij weeten dat eeneghe zaecken toecomende zijn daer ons yeghens gruwelt wij lident te lichtelijker ende wij verdraghent te bet. ghelijc als wij weten dat de wijnter toecomende es wij weten wel dattet cout zijn sal Ende hoe wel dattetvan god gheordineert es dat de wijnter comen sal ende ooc comen moet. nochtans deert ons de coude te min dat wijt weten ende om dat wij ons dair na cleden ende werm houden Dies ghelijke als de somer coemt zoo houden wij ons coel op dat ons de hette niet te na en ga Ooc mede als wij wel voersien zijn van coren de diere tijt deert ons te min daer omme ist goet toecomende zaken te wetene Want sij te lichter zijn te lijdene als zij comen Ooc mede als wij wt die gheneghentheit vander naturen meenen dat ons eenighe plaghe nakende es zoo moghen wij gode bidden dat hij dore zijn groote goedertierenheit die plaghe van ons nemen wil Hoe wel dat god alle toecomende zaken jnder ewicheit gheordineert heeft nochtans heeft hij zijn volcomen macht behouden hij macht noch al veranderen ende daer omme jst goet gheweten dat eenighe zake toecomende es want dan mach dat volc met jnnich ghebet vasten almoessen om gode gheuen ende veel ander goets doen ende bidden god om vergheffenisse van harer mesdaet zeggende dat hem hare mesdaet leet es Dan zoo ist wel ghelouelic dat de almachtighe god van die lieden af nemen zal die zware plaghen daer zij anxt voren hebben Hier wt zoo machmen claerlic zien ende weten dattet zeere profitelic ende nuttelic es den loop vanden firmamente ende vanden planeten te wetene

Hoort [20] hier wonder, daar was een jong meisje in een huis in Griekenland die alzo gestudeerd had dat zij wist de loop van het jaar, de toekomende feesten, de loop van de planeten. De zaak waarom dat de dagen kort en lang worden. Zij kende de tekens van de hemel en daaruit wist zij toekomende dingen te voorzeggen en nog veel meer andere kunsten had zij geleerd die nu te lang zijn te verhalen. Alexander alzo lief als gij u zelf hebt, wil toch geen vertrouwen zetten in de vrouwen dienst, geef u de vrouwen niet over. Maar als het nodig is en dat het wezen moet zo zal je u zelf een vrouw bevelen die u getrouw is en die u lief heeft. Zo wanneer als gij u de vrouw bevolen hebt zo is uw leven in haar handen. Och hoe vele heren hebben alzo venijn gedronken. O Alexander, in een meester van medicijnen alleen zal je geen vertrouwen hebben, want een dokter is machtig om kwaad te doen en het was te duchten dat hij onbehoorlijke zaken beginnen zou was hij alleen. Maar laat er 10 zijn en niet minder. Al zulke medicijn zal je nemen zoals zij u alle 10 algemeen aanraden of de meeste en de geleerdste helft. Die apotheker die deze medicijn maken zal dat moet een geleerd en een getrouwe man zijn die zich de krachten van de medicijn verstaat. O Alexander, overdenk alle grote en kostbare giften en juwelen die u de koningin van Indien uit grote vriendschap gezonden heeft. Onder alles heeft zij u eens gezonden een al te mooie maagd die geheel opgevoed was met het venijn van de serpenten, alzo dat de natuur van de maagd geheel veranderd was in de natuur van de serpenten. Toen gebeurde het op een tijd dat [21] ik haar goed bezag en nauw opmerkte wat er van die maagd wezen mocht. Tenslotte en zeer subtiel zo vond ik uit met heimelijke kunsten dat ze geheel met venijn opgevoed was. Voorwaar, toen ik haar zag ze had wel zoՠn vervaarlijk gezicht en gebaar zodat ik meende dat zij die lieden zou verslonden hebben zoals gij later wel gewaar zou hebben geworden had ik u niet betekend wat er van de maagd zou komen. Want gij zou met haar uw wil hebben willen volbrengen en daar zou je duidelijk om gestorven zijn. Alexander mag het zijn zo zal je nog opstaan nog zitten gaan nog eten noch drinken nog enige andere zaak doen zonder raad van de wijze meesters in astronomie. Gij zal weten dat God in de natuur niets tevergeefs heeft gemaakt maar mits zonderlinge zaken en zekere redenen heeft hij alle dingen geschapen. Zet geen geloof in datgene dat vele lieden zeggen dat de kunst van de planeten zwaar is en dat daar niemand toe zou mogen komen. Dezen weten niet wat zij zeggen, want in de natuur is er niets, het is alles aan het verstand onderdanig en men mag het verstaan en met redenen mag men komen ter kennis van alles wat er natuurlijk geschiedt. Andere zeggen dat God alle dingen in zijn goddelijkheid voorzien heeft en in de eeuwigheid geordineerd en alzo menen ze dat alles tevergeefs is dat men enige kunsten leren zou om toekomende zaken te weten, want waar zij het weten of niet weten evenwel komen alle zaken zoals zij van God in de eeuwigheid geordineerd zijn. Maar voorwaar, Alexander, deze die dit zeggen dwalen al te zeer, ik zeg, al is het dat sommige zaken toekomen moeten want het is van God in de eeuwigheid alzo geordineerd, [22] nochtans als wij weten dat enige zaken toekomende zijn waarvan we gruwelen, wij lijden het te lichter en wij verdragen het te beter. Gelijk als wij weten dat de winter toekomende is en wij weten wel dat het koud zal zijn. En hoewel dat het van God geordineerd is dat de winter komen zal en ook komen moet, nochtans deert ons de koude te minder dat wij het weten en omdat wij ons daarna kleden en warm houden. Diergelijke als de zomer komt zo houden wij ons koel opdat ons de hitte niet te na gaat. Ook mede als wij goed voorzien zijn van koren deert de dure tijd ons te minder en daarom is het goed toekomende zaken te weten. Want dan is het lichter te lijden als zij komen. Ook mede als wij uit de genegenheid van de natuur menen dat ons enige plaag nakende is zo mogen wij God bidden dat hij door zijn grote goedertierenheid die plaag van ons nemen wil. Hoewel dat God alle toekomende zaken in de eeuwigheid geordineerd heeft, nochtans heeft hij zijn volkomen macht behouden en mag het nog al veranderen en daarom is het goed te weten dat enige zaak toekomend is want dan mag dat volk met innig gebed vasten en aalmoezen om God geven en veel ander goeds doen en bidden God om vergiffenis van hun misdaad en zeggen dat hun misdaad ze leed is. Dan zo is het goed te geloven dat de almachtige God van die lieden af nemen zal die zware plagen waar ze angst voor hadden. Hieruit zo mag men duidelijk zien en weten dat het zeer profijtelijk en nuttig is de loop van het firmament en van de planeten te weten.

HEt js te wetene dat die sciencie van astronomien jn drien ghedeelt wort dats te wetene jn die ordinancie vanden [23] hemelen jn de loop vanden planeten. ende jnt onderscheit vanden xij teekenen daer de planeten haren loop jn hebben Maer eer ic v hier aff besta te zegghene zoo wil ic v wat heimelike leeren gheuen die v zeere wel dienen zullen om v ghesonde mede te houdene ende v met medicine te regerene als ghijs van noode hebt Ghij sult weten datter iiij humoren zijn jn de mensche Sangwijn Colerijc Fleumatijc ende Melancolijc Daer deze iiij humueren wel ghetempert sijn daer es ghesonde ende goede complexie ende waer zij onghetempert zijn daer es onghezonde ende quade complexie Ende om deze humueren wel te temperen heeft god de cruden mach ghegeuen ende conste den menschen verleent om alle onghesonde te verdriuene ende om de ghesonde te houdene DE wijse natuerlike meesters zijn daer jn al ouer een ghecomen dat de mensche ghemaect es vanden elementen ende dat hij in hem heeft iiij contrarie humueren als vooren gheseit es daer omme behoeft de nature altijt voetzel Als de mensche zonder voetzel es zoo vergaet zijn wezen. als hij te veel off te luttel voetsels neemt zoo wert hij ziec ende cranc. maer neemt hijt manierlic zoo wert de natuere daer of ghesterct Voert zoo zegghen de meesters vanden natueren Zoe wie bouen maten eet of drinct of wie te vele vast zoo wie te vele waect / of wie te vele slaept Zoo wie te vele arbeit. off wie te vele rust die es gheureest om zonderlinghe ziec te wordene Voert segghen zij zoo wie manierlic eet drinct ende vast slaept ende waect. arbeyt ende rust die zal ghesont zijn ende langhe leuen Al wat jn de [24] werlt es het zij solaes ghenoechte rijcheit edelheit off eere / men begheert al om langhe te leuene daer omme zoo wie langhe leuen wil die moet hem voeghen tot zaken die langhe doen leuen Die langhe leuen wil hij en moet zijn lust niet achteruolghen hij en moet deen spise niet nemen op dandere Ic hebbe ghehoert van ypocras dat hij te male zeere soberlic leefde ende zeere luttel at om dat hij langhe leuen zoude dit mercte eenen van zijnen discipulen ende vraechde Ypocras ende seide O ypocras lieue meester wildet ghij wel eten ghy en zout aldus cranc van liue niet zijn doe sprac Ypocras wederomme tot zijnen discipel ende seide Kijnt ic ete om dat ic leuen zoude jc en leue niet om dat ic eten zoude Tvoetzel salmen nemen om leuende te bliuene men sal tleuen niet begheeren om tvoetzel te hebbene Ic hebber vele ghekent die hem soberlic ghehouden hebben ende ghewacht van vele te brassene die ghesont van liue waren ende langhe leefden O Alexander een die zijn ghesonde houden wil die moet sulke spise ende sulken dranc nemen dair hij ghewoenlic es mede gheuoet te zijn Voert so moet hij hem purgeren ende reyneghen van quade humueren die hij jnt lijff heeft Ooc mede ist van node dat de spise die hij neemt zine complexie bequame zij Ghij zult weten dattet goet voer lieden es die een heete sterke maghe hebben dat zij groue sterke spijse nemen want ghelijc een sterc groot ende heet vier verbernt de grote groue houten alzoe verduwet de hete maghe die stercke grooue spise Maer die een couwee crancke maghe hebben die es goet edele zochte spise ghenomen Want alsulcke maghe [25] es ghelijc een cranc vier dat de cleene houtkens verbernt Maer hoe salmen weten off yemant een goede off een quade maghe heeft dat salmen hier bij weten Zoe wie licht van liue es die subtijl van verstande es ende die goeden appetijt heeft die heeft een goede maghe Maer de traghe es die zwaer van liue es die opgheblasen van aensichte es ende die dicwil rupsent die heeft een quade maghe daer vele quaets wt coemt daer omme alexander wacht v naerstelic van uwee maghe te verladene

Het is te weten dat de wetenschap van astronomie in drien gedeeld wordt, dat is te weten in de ordinantie van de [23] hemel en in de loop van de planeten en in het onderscheid van de 12 tekens daar de planeten hun loop in hebben. Maar eer ik u hiervan besta te zeggen zo wil ik u wat heimelijke leren geven die u zeer goed dienen zullen om uw gezondheid mee te houden en u met medicijnen te regeren als gij het nodig hebt. Gij zal weten dat er 4 vochtmengingen zijn in de mens. Bloedrood, hartstochtelijk, flegmatiek en melancholiek. Dar deze 4 vochtvermengingen goed getemperd zijn, daar is gezonde en goede samengesteldheid en waar zij ongetemperd zijn daar is ongezonde en kwade samengesteldheid. En om deze vochtvermengingen goed te temperen heeft God de kruiden macht gegeven en de mens kunst verleend om alle ongezondheid te verdrijven en om de gezondheid te houden. De wijze natuurlijke meesters zijn allen daarin overeen gekomen dat de mens gemaakt is van de elementen en dat hij in zich heeft 4 contrarie vochtvermengingen als voor gezegd is en daarom behoeft de natuur altijd voedsel. Als de mens zonder voedsel is zo vergaat zijn wezen. Als hij te veel of te weinig voedsel neemt zo wordt hij ziek en zwak, maar neemt hij goed gemanierd zo wordt de natuur daarvan versterkt. Voort zo zeggen de meesters van de naturen. Zo wie boven maten eet of drinkt of wie teveel vast zo wie te veel waakt of wie te veel slaapt, zo wie te veel werkt of te veel rust die is gevreesd vooral om ziek te worden. Voort zeggen zij zo wie goed gemanierd eet en drinkt en vast slaapt en waakt, werkt en rust die zal gezond zijn en lang leven. Al wat er in de [24] wereld is, hetzij solaas, genoegen, rijkheid, edelheid of eer, men begeert al om lang te leven en daarom zo wie lang leven wil die moet zich voegen tot zaken die lang doen leven. Die lang leven wil hij moet zijn lust niet navolgen, hij moet de ene spijs niet nemen op de andere. Ik heb gehoord van Hippocrates dat hij helemaal zeer sober leefde en zeer weinig at omdat hij lang leven zou, dit merkte een van zijn discipelen en vroeg Hippocrates en zei; ԏ Hippocrates, lieve meester ,wil gij wel eten gij zou aldus niet zo zwak van lijf zijnլ toen sprak Hippocrates wederom tot zijn discipel en zei; ԋind, ik eet omdat ik leven zou, ik leef niet omdat ik eten zouծ Het voedsel zal men nemen om te blijven leven, men zal het leven niet begeren om voedsel te hebben. Ik heb er velen gekend die zich sober gehouden hebben en gewacht van veel te brassen die gezond van lijf waren en lang leefden. O Alexander, een die zijn gezondheid houden wil die moet zulke spijs en zulke drank nemen waarmee hij gewoonlijk gevoed is. Voort zo moet hij zich purgeren en reinigen van kwade vochtvermengingen die hij in het lijf heeft. Ook mede is het nodig dat hij de spijs die hij neemt voor zijn samengesteldheid geschikt is. Gij zal weten dat het goed voor lieden is die een hete sterke maag hebben dat zij grove sterke spijs nemen, want gelijk een sterk groot en heet vuur het grove grote hout verbrandt alzo verduwt de hete maag die sterke grove spijs. Maar die een koude zwakke maag hebben voor die is goed edele zachte spijs genomen Want al zulke maag [25] is gelijk een zwak vuur dat de kleine houtjes verbrandt. Maar hoe zal men weten of iemand een goede of een kwade maag heeft, dat zal men hier bij weten. Zo wie licht van lijf is en die subtiel van verstand is en die goede appetijt heeft, die heeft een goede maag. Maar die traag is en zwaar van lijf en opgeblazen van aanzicht, die vaak oprispen, die heeft een kwade maag waar veel kwaads uitkomt en daarom Alexander wacht u vlijtig van uw maag te overladen.

NV voert aen zal ic v gaen leeren gheuen wt der heymelicheit anden medicinen daer ghij wel mede beschermt zult worden ende gheen medicine te doene en zult hebben Wtghenomen alleene quetzuren ende alle andere yeghentheit die v toecomen of gheschien mochten jn striden O alexander alzoo haest als ghij op ghestaen zijt zoo zuldi een luttelkijn wanderen ende uwee leden zuldi recken ende v hooft zuldi doen cammen want dat recken vanden leden maect dat lichame zeere sterc. ende dat cammen trect alle de humueren wt den hoofde die daer jn ghetoghen zijn de wijle datmen slaept Dan zuldi v andoen costelike schoone cleederen daer jn zal v herte verblijden ende al v lichame zal daer of ghesterct worden Daer na zuldi uwee tanden reyn maken mitte schellen van eenen boome die van naturen heet ende drooghe es ende bitter van smake daer mede wort de mont reyne het maect een claer stemme ende goeden appetijt Dan zuldi jn v camer crwt doen bernen dat den tijt vanden jare bequame es ende [26] den rooc zuldi ontfanghen ende rieken daer mede zal uwee herzene zeere gheopent worden. ghij zult enen sterckere hals crijghen. ende uwee armen zullen vet daer off worden. het maect een claer aenschijn ende goet ghesichte. het doet de outheit langhe merren ende het maect goede sinnen Daer na zuldi nemen een sonderlinghe vngent ende zelue ghemaect van cruden die den tijt bequaem zijn als ghijt rieken zult van die roke zal uwee zielen zeere verbliden want natuerlic een goede roke es een spise vander zielen v lichame zal ghesterct worden van die roke ende v herte zal daer off verblijden V bloet zal van die ghenuechten ende blijscap die ghij in v herte dair off hebben zult in uwee aderen beghinnen te loopene / daer na zuldi gaen met uwee edele spreken ende doen als ghij ghewoenlic zijt daer na van als die vreende die tijt bestaet te ghenakene om te etene na uwer ghewoenten zoo zuldi een lettel arbeyden riden of wandelen of wat anders doen want dat es uwee liue goet het verdrijft die wijnden die ghij jnt lijff hebt v lichame zal daer af verlichten het zal daer bij bequaem ende sterc worden de natuerlike hitte vander maghen zal daer bij ghesterct worden / ende de flumen die zullen neder dalen jn v maghen daer zullen zij verteert worden. ghij zult veel spisen voer v doen setten daer wt zuldi kiezen dat v belieft ende daer off zuldi uwee becomte nemen mit broode wel ghebacken van goede coerne Des noens zuldi pottage voren eten off anders yet dat den [27] buuc zochte maect want daer bij zal die drooghe spijse die ghij na neemt te eer verduwet zijn Ende als yemant eten wille twee of drierhande manieren van pottagen die gheringhe verteert worden zoo moet hij eenighe drooghe spise voren eten ende legghen die jnde gront van zijnen maghe want de gront vanden maghen heeter ende stercker es om te verduwene want zij naerder der leueren es Als ghij eet zoo zuldi altijt ophouden met honghere want met te vele tetene wort de maghe vermoyt dat lichame verzwaert ende de zinnen worden ghequest Als ghij ghegheten hebt zo zuldi opstaen ende spacieren zoetelic met ghemake sonder v te vermoyene dan zuldi wat slapen op uwee rechter zijde dan zuldi v keeren op uwe slinker zijde ende alzo zuldi uwen slapen volbringhen want de slinker sijde es cout daer omme behooft zij verwermet te zijne Ende ist dat ghij eenighe zwaericheit in uwee maghe off in uwen buuc gheuoelt zoe es de rechte medicine dat ghij v maghe warmt met een warm linnen cleet /of dat ghij een schoone vrouwe in uwen armen neemt het es goet datmen voor den eten arbeit want de natuerlike hitte wort daer mede verwect Maer na den eten ist quaet want het doet de spise raeu ende onuerduwet neder gaen daer veel quaets of coomt Als de mensche slaept zoo zijn alle de leden gherust ende alle die natuerlike hitte die jnde mensche es die gaet jnde maghe om de spise daer te verduwene Hier wt zeggen sommighe natuerlike meesters dattet beter es des auonts [28] dan des noenens ghegheten Want des noenens js den dach jnt heetste dan zijn de zinnen becommert / dan es de mensche al beroert mids dat hij ziet ende hoert met ghepensen ende met vele andere zaicken die de mensche heet maken ende beroert Ende want zoe des noenens de natuerlike hittet al dat lijff dore ghespreyt wort daer omme wort de maghe zeere cout ende cranc om de spise te verduwene Maer des auonts ist al contrarie want dan es de mensche al jn ruste dan zijn de zinnen te passe dan coemt de couwe vander nacht op handen. alle deze zaicken trecken ende brenghen alle die natuerlike hitte jnde maghe alzoo es dan de maghe te sterkere om de spise te verduwene Voort zoe zuldi uwee ghewoente houden om te etene na dat ghij best moegt Want die ghewone es tetene jn een vre eet hij op een ander vre de spize en becoemt hem niet wel want de ghewoente js ghelijc der natueren die jn haer pas bliuen wil Ist dat zake dat ghij van noode uwee ghewoente breken moet dat suldi suuerlic ende wiselic doen alzo dat ghij uwee ghewoente niet te gheringhe en verandert maer bij lancheit van tijden deen reyse na dander altijts een weynich alzo zuldi metter helpen gods uwee ghewoente wel moghen veranderen Voort zo zuldi v zonderlinghe wachten dat ghij niet en eet eer ghij wel weet dat uwee maghe heel es vande spise die daer jn gheweest heeft Ghij zult weten off uwen appetijt natuerlic es ende off uwee maghe heel es hier bij. als in uwee mont speecsel beghint te comene dat claer ende dunne es dan ist tijt om tetene Ende als ghij alzoo lust hebt om [29] tetene zoo zuldi ter stont eten want waert dat ghij ter stont niet en aet zoe zoude uwee maghe veruolt worden met quade humueren daer off zoude v groten hooftzweren comen ende wat ghij naemaels aet dat en zoude de maghe niet wel moghen verduwen want met de quade humueren zoude de maghe al vercout zijn ende al onghestelt

Nu voortaan zal ik u gaan leren van de heimelijkheid van de medicijnen waarmee ge wel beschermd zal worden en geen dokter nodig zal hebben. Uitgezonderd alleen kwetsingen en alle andere gelegenheid die u aankomen of geschieden mochten in strijden. O Alexander, alzo gauw als ge bent opgestaan zo zal je een beetje wandelen en uw leden zal je rekken en uw hoofd zal je kammen want dat rekken van de leden maakt dat lichaam zeer sterk en dat kammen trekt alle vochtvermengingen uit het hoofd die daarin getrokken zijn de tijd dat men slaapt. Dan zal je aandoen kostbare mooie kleren en daarin zal uw hart verblijden en al uw lichaam zal daarvan gesterkt worden. Daarna zal je uw tanden rein maken met de schellen van een boom die van naturen heet en droog is en bitter van smaak en daarmee wordt de mond rein en maakt een heldere stem en goede appetijt. Dan zal je in uw kamer kruid laten branden dat in de tijd van het jaar geschikt is [26] en de rook zal je ontvangen en ruiken daaraan en daarmee zal uw hersens zeer geopend worden en gij zal een sterke hals krijgen en uw armen zullen vet daarvan worden. Het maakt een heldere aanschijn en goed gezicht. Het doet de oudheid lang dralen en maakt goede zin. Daarna zal je nemen een bijzondere zalf gemaakt van kruiden die in die tijd geschikt zijn dat ge ruiken zal en van die geur zal uw ziel zich zeer verblijden want natuurlijk een goede geur is de spijs van de ziel en uw lichaam zal gesterkt worden van die geur en uw hart zal daarvan verblijden. Uw bloed zal die genoegens en blijdschap die gij in uw hart daarvan hebben zal in uw aderen beginnen te lopen. Daarna zal je gaan met uw edelen spreken en doen zoals ge gewoon bent daarna als de vrienden en als de tijd aankomt om te eten naar uw gewoonte dan zal je wat arbeiden, rijden of wandelen of wat anders doen want dat is goed voor uw lijf, het verdrijft die winden die gij in het lijf hebt en uw lichaam zal daarvan verlichten en zal daarbij bekwaam en sterk worden, de natuurlijke hitte van de maag zal daarbij gesterkt worden en de fluimen die zullen neer dalen in uw maag en daar zullen zij verteerd worden. Gij zal veel spijzen voor u laten zetten en daaruit zal je kiezen dat u belieft en daarvan zal je uw bekomst nemen met goed gebakken brood van goed koren. De noen zal je stamppot tevoren eten of iets anders dat de [27] buik zacht maakt want daarbij zal die droge spijs die gij daarna neemt te eerder verduwd zijn. En als iemand eten wil twee of drie vormen van stamppot die gauw verteerd worden zo moet hij enige droge spijs tevoren eten en leggen die in de grond van zijn maag, want de grond van de maag is heter en sterker om te verduwen want zij is dichter bij de lever. Als gij eet zo zal je altijd ophouden met honger want met teveel te eten wordt de maag vermoeid en dat lichaam verzwaart en de zinnen worden gekwetst. Als gij gegeten hebt zo zal je opstaan en zachtjes wandelen op uw gemak zonder u te vermoeien en dan zal je wat slapen op uw rechter zijde en dan zal je u keren op uw linker zijde en alzo zal je uw slaap volbrengen want de linker zijde is koud en daarom behoeft het verwarmd te zijn. En is het dat gij enige zwarigheid in uw maag of in uw buik voelt zo is de rechte medicijn dat gij uw maag warmt met een warm linnen kleed of dat gij een mooie vrouwe in uw armen neemt. Het is goed dat men voor het eten arbeidt want de natuurlijke hitte wordt daarmee verwekt. Maar na het eten is het kwaad want het laat de spijs rauw en onverteerd neer gaan waar veel kwaads van komt. Als de mens slaapt zo zijn alle leden uitgerust en alle natuurlijke hitte in de mens is die gaat in de maag op de spijs daar te verduwen. Hierom zeggen sommige natuurlijke meesters dat het beter is Գ avond [28] dan de noen gegeten. Want met de noen is de dag op zijn heetste en dan zijn de zinnen bekommerd, dan is de mens geheel bewogen mits dat hij ziet en hoort met gepeins en met vele andere zaken die de mens heet maken en bewegen. En want zo met de noen de natuurlijke hitte dat hele lijd door verspreid wordt daarom wordt de maag zeer koud en zwak om de spijs te verduwen. Maar ‘s avonds is het geheel contrarie want dan is de mens geheel in rust en dan zijn de zinnen te pas, dan komt de koude van de nacht op handen. Al deze zaken trekken en brengen de natuurlijke hitte in de maag en alzo is dan de maag sterker om de spijs te verduwen. Voort zo zal je uw gewoonte houden om te eten zo goed je kan. Want die gewoon is te eten in een uur en eet hij op een ander uur, de spijs bekomt hem niet goed want de gewoonte is gelijk de natuur die in zijn pas wil blijven. Is het zaak dat ge vanwege nood uw gewoonte breken moet dat zal je zuiver en wijs doen alzo dat ge uw gewoonte niet te gauw verandert, maar met lengte van tijd en de ene keer na de ander en altijd een weinig alzo zal je met de hulp van God uw gewoonte wel mogen veranderen. Voort zo zal je u bijzonder wachten dat gij niet eet eer gij wel weet dat uw maag heel is van de spijs die daarin geweest is. Gij zal weten of uw appetijt natuurlijk is en of uw maag heel is hier bij. Als in uw mond speeksel begint te komen dan helder en dun is, dan is het tijd om te eten. En als gij alzo lust hebt om [29] te eten zo zal je terstond eten want was het dat ge terstond niet at zo zou uw maag vervuld worden met kwade vochtvermengingen en daarvan zouden u grote hoofdpijnen komen en wat gij later at dat zou de maag niet goed mogen verduwen want met de kwade vochtvermengingen zou de maag geheel verkoeld zijn en geheel ongesteld.

DAt jaer wort jn vieren ghedeelt dats te wetene.

Inde lente. Inde zomere. Inden herfst. ende jnde wijntere. De lente beghint als de zonne gaet jn een teeken gheheten aries ende die duert xciij daghen xxiij vren ende een vierendeel vander vren Dat es vanden tiensten dach jn Maerte tot den drie ende twijntichsten dach jn junio. binnen dezen tijt zijn de daghen ende de nachten euen lanc jn hare regioenen dan wort de tijt zoete / dan smelt den snee Dan springhen de fonteynen wt der eerden Dan wort de vochticheit vanden boomen tot jnde tacken ghetooghen Dan wassen de crudekine Dan worden de velden groene Dan hebben de bloemkijns zeere schone verwee Dan es al die aerde verchiert met crudekens ende alle dinc neemt dan zijn cracht Dan zingt de nachtegale ende alle voghelen Dan verchiert haer de aerde ghelijc een schoone bruut zeere wel ghecleet ende verchiert met schoone verwen. op dat zij mach opten dach van harer bruutfeesten behaghelic zijn De lente es vuchtich ende heet ghelijc de lucht Inde lente wert dat bloet verwect ende spreet hem alle dat lijff dore De eyeren sijn goet ghegheten jnde lente iij of viere tsamen Gheyten melc in deze tijt es zeere bequame Deze tijt es ooc zeere bequame om bloet te latene [30] In deze tijt ist zonderlinghe goet datmen lacht ende vroylic es In deze tijt salmen arbeyden. ende jnt bat gaen ende dair zweeten Dit es een bequame tijt om medicine te nemene om tlijff mede te purgerene ende te reyneghen

Vande somer DE somere beghint als de sonne gaet jnt beghinsel van eenen teyken gheheeten Cancer. ende duert xcij daghen xxiij vren ende een derde deel vander vren vanden drie ende twijntichsten dach jn junio tot den xxiiijten dach jn septembri De daghen wassen ende de nachten corten binnen deze tijt in hare regioenen In eze tijt es groote hitte Het es goet weer op de zee Dan es de lucht zeere claer Dan ripen de crudekens Dan groyen de serpenten Dan worden de crachten vanden lichame versterct Dan wort de werlt als een bruut die tot hare jaren ghecomen es Deze tijt es heet ende drooghe dairomme salmen wachten an al dat heet ende drooghe es In deze tijt salmen zonderlinghe wachten van veel etens ende van veel drinkens op dat daer bij de natuerlike hitte nietverdruct en worde In deze tijt salmen al eten dat cout en vuchtich es als calueren vleesch metten verjuze ghersten bri ende alsulcken spise Ooc salmen vruchten eten die scerpe van smake sijn als appellen van orengen Ooc machmen wel een luttel met vrouwen vrolec wezen In deze tijt en salmen gheen bloet laten ten zij dattet grotelic van noode zij

Vande herwest En herfst beghint als de sonne gaet jnden eersten graet van een teyken gheheeten libra ende duert lxxxviij daghen xxvij vren ende drie deelen vander vren dat es vanden xxiiijten dach van [31] september totten xxijten dach jn nouembrj Binnen deze tijt worden wederomme de daghen ende de nachten euen lanc Ooc beghinnen jn deze tijt de daghen te cortene ende de nachten te langhene In deze tijt wort de lucht cout dan beghint de noorden wijnt te wayene Dan vergaen ende verdorren alle vruchten Dan es de aerde al hare scoonheit quite Dan vlieghen de voghelen jn de warme landen De serpenten zoeken hare holen daer zij hem yeghens de wijnter voerzien Dan es de werlt ghelijc eender vrouwen die hooghe an haer aghen ghecomen es zeere qualic ghecleet Deze tijt es cout ende drooghe dair omme salmen spijse nemen die vuchtich ende warme es ghelijc als kiken ende lammeren oude wijn zoete wijn druuen In deze tijt machmen jnt bat gaen Ooc machmen ouergheuen ten monde op dats van noode zij Maer wie ouergheuen wil ten monde die zal beyden totten middage alst jnt heetste vanden daghe es want op die tijt vergaderen die oueruloeyghe ende de quade humueren ende fleumen jnde maghe ende alzo wortmense op die tijt te bat quite

Vande wijntr DE wijnter beghint als de zonne gaet jnden eersten graet van een teeken gheheten Capricornus ende duert lxxxix daghen ende xiiij vren dat es vanden xxiijten dach van nouember totten xxijten dach jn maerte In deze tijt zijn de daghen op haer corste ende de nachten op haer lancste In deze tijt es groote couwee dan wayen scerpe wijnden Dan vallen alle loeueren meest vanden boomen Dan versteruen alle cruden Dan wort de lucht donker van wolken Dan werden [32] alle dinghen cranck Dan es de werltals een oude quene vercrompen van oude al naect Deze tijt es cout ende vuchtich In deze tijt salmen spijse nemen die verwermt In deze tijt salmen vanden besten rooden wijn drincken Eet noch en drinct niet te vele op dat ghij daer mede de natuerlike hitte niet en verdruct Nochtans ist beter vele ghegheten jnde wijnter dan op andere tijden. Want mids de groote couwee die dan es zoe vercouwen alle de leden / ende de natuerlike hitte vliet al binnen omtrent de maghe daer omme verduwet zij jnde wijnter veel bet de spise dan jnde somere / als alle die leden heet sijn ende alle de natuerlike hitte ghetoghen wort alle die leden dore want dan zo en wort de spise niet zo wel verduwet

Dat jaar wordt in vieren verdeeld, dat is te weten.

In de lente. In de zomer. In de herfst en in de winter. De lente begint als de zon gaat in een teken geheten Aries en die duurt 93 dagen, 23 uren en een vierendeel van een uur. Dat is van de tiende dag in maart tot de drie en twintigste dag in juni. Binnen deze tijd zijn de dagen en de nachten even lang in haar regio en dan wordt de tijd zacht, dan smelt de sneeuw. Dan springen de bronnen uit de aarde. Dan wordt de vochtigheid van de bomen tot in de takken getrokken. Dan groeien de kruidjes. Dan worden de velden groen. Dan hebben de bloempjes een zeer mooie kleur. Dan is de hele aarde versierd met kruidjes en alle dingen nemen dan hun kracht. Dan zingt de nachtegaal en alle vogels. Dan versiert zich de aarde gelijk een mooie bruid zeer goed gekleed en versierd met mooie kleuren opdat ze op de dag van haar bruidsfeest behaaglijk mag zijn. De lente is vochtig en heet gelijk de lucht. In de lente wordt het bloed verwekt en verspreidt zich door het hele lijf. De eieren zijn goed gegeten in de lente 3 of 4 tezamen. Geitenmelk is in deze tijd zeer bekwaam. Deze tijd is ook zeer bekwam om bloed te laten [30]. In deze tijd is het bijzonder goed dat men lacht en vrolijk is. In deze tijd zal men arbeiden en in bad gaan en daar zweten. Dit is een bekwame tijd om medicijnen te nemen om het lijf mee te purgeren en te reinigen.

Van de zomer. De zomer begint als de zon gaat in het begin van een teken geheten Cancer en duurt 92 dagen, 23 uur en een derde deel van een uur van de drie en twintigste dag in juni tot de 25^ste dag in september. De dagen worden langer en de nachten korten binnen deze tijd in haar regio. In deze tijd is grote hitte. Het is goed weer op de zee. Dan is de lucht zeer helder. Dan rijpen de kruidjes. Dan groeien de serpenten. Dan worden de krachten van het lichaam versterkt. Dan wordt de wereld als een bruid die tot haar jaren gekomen is. Deze tijd is heet en droog en daarom zal men wachten van alles dat heet en droog is. In deze tijd zal men vooral wachten van veel eten en van veel drinken opdat daarbij de natuurlijke hitte niet verdrukt wordt. In deze tijd zal men alles eten dat koud en vochtig is als kalveren vlees met verjus, gerstebrij en al zulke spijs. Ook zal men vruchten eten die scherp van smaak zijn als oranje appels. Ook mag men wel een beetje met vrouwen vrolijk wezen. In deze tijd zal men geen bloed laten tenzij dat het zeer nodig is.

Van de herfst. En de herfst begint als de zon gaat in de eerste graad van een teken geheten Libra en duurt 87 dagen, 27 uren en drie delen van een uur, dat is van de 24^ste dag van [31] september tot de 22^ste dag van november. Binnen deze tijd worden wederom de dagen en de nachten even lang. Ook beginnen in deze tijd de dagen te korten en de nachten te lengen. In deze tijd wordt de lucht koud en dan begint de noordenwind te waaien. Dan vergaan en verdorren alle vruchten. Dan is de aarde al haar schoonheid kwijt. Dan vliegen de vogels in de warme landen. De serpenten zoeken hun holen waar ze zich tegen de winter voorzien. Dan is de wereld gelijk een vrouw die hoog aan haar dagen is gekomen en zeer kwalijk gekleed. Deze tijd is koud en droog en daarom zal men spijs nemen die vochtig en warm is gelijk als kuiken en lammeren, oude wijn, zoete wijn druiven. In deze tijd mag men in bad gaan. Ook mag men overgeven ten mond opdat het nodig is. Maar wie overgeven wil ten mond die zal wachten tot de middag als het in het heetste van de dag is want op die tijd verzamelen de overvloed en de kwade vochtvermengingen en fluimen in de maag en alzo wordt men ze op die tijd te beter kwijt.

Van de winter. De winter begint als de zon gaat in de eerste graad van een teken geheten Capricornus en duurt 89 dagen en 14 uren, dat is van de 23^ste dag van november tot de 22^ste dag in maart. In deze tijd zijn de dagen op hun kortste en de nachten op hun langste. In deze tijd is grote koude en dan waaien scherpe winden. Dan vallen alle lover meest van de bomen. Dan versterven alle kruiden. Dan wordt de lucht donker van wolken. Dan worden [32] alle dingen zwak. Dan is de wereld als een oud wijf gekrompen van oudheid en geheel naakt. Deze tijd is koud en vochtig. In deze tijd zal men nemen spijs die verwarmt. In deze tijd zal men van de beste rode wijn drinken. Eet nog drink niet te veel opdat ge daarmee de natuurlijke hitte niet verdrukt. Nochtans is het beter veel gegeten in de winter dan op andere tijden. Want mits de grote koude die dan is zo verkoelen alle leden en de natuurlijke hitte vliedt al binnen omtrent de maag en daarom verduwt het in de winter veel beter de spijs dan in de zomer als alle leden heet zijn en alle natuurlijke hitte alle leden door getrokken wordt want dan zo wordt de spijs niet zo goed verduwd.

Hier na wilt v regieren alexander ende hebt altijt regement den tijt vanden jare bequame Alexander nv zal ic v gaen leeren waer mede dat een mensche vet offte magher wort Soe wie vet worden wil die zal hem regeren als hier ghescreuen staet Hij zal gherust van herten zijn zonder sorghen Hij zal van menegherhande spise eten die soete es Hij zal zoete melc drincken Hij zal zoete wijn ghewermt drincken Naden eten zal hij slapen In wel rukende plaetzen Op zachte bedden Hij zal jnt bat gaen van zoete water ende dair zal hij onlanc jn sitten. op dat hij niet cranck en worde Hij zal altijt hebben wel rukende cruden naden tijt vanden jare. gelijc jn de somer zal hij rosen ende vyoletten ruken ende andere cruden na dat den tijt vanden jare wtwijst Bliscappe. vrolicheit. eere. victorie. [33] vanden vianden. hope ende betrouwee jnden volke. schoone aensichten zien. ghenoechtelike boken hooren of lezen. lachen ende vrolic wezen. zoete sanc hooren. schoone clederen an doen. alle deze zaicken maken een mensche vet Nu merct wederomme met wat zaicken dat de mensche magher wort. lettel eten den dranc te menghene. vele arbeyden / dicwil jnde sonne staen. bouen maten gaen ende wanderen / voor den eten slapen op herde bedden / groote sorghe hebben / ontzien / zoute spise eten / oude wijn drincken / vele ter camer gaen / bloet bouen maten laten / quade bedroefde ghedachten ende vele droefheits hebben. alle deze zaicken maken den mensche magher Hoort een reghel die ypocras die groote meester jn medicinen gheeft Soe wie metten vollen buke jnt bat of jnde stoue gaet die zal weedom ende pine crighen jn zijn lenden of in zijn buuc Ende zoe wie metten vollen buke met vrouwen te doen heeft die sal daer off degicht crighen Soe ist quaet na de spijse mette vollen buke vele gheloopen ende vele ghereden of vele ghearbeit En leest in oude historien dat een machtich coninc dede versamen ende bij hem comen de alder beste meesters jn medicinen die conste gheuijnden jnt lant van medien jndien ende van grieken Ende beual hem dat een yghelic van hem drien zoude zeggen eene medicine waer mede dat hem een mensche wachten zoude dat hij gheen ander medicijn te doen en zoude hebben Doen zeide de meester wt grieken Soe wie dat des smorghens altijt sine mont tweewarff vol waters name ende spoelde die en zoude nemmermeer ander medicine te doen hebben Die meester van medien zeide dattet des morghens goet ghenomen [34] es wijnrute Ende die derde zeide Soe wie alle daghe nuchteren eet vij dragmen van goede zoete rozijnen die en derff gheen ziecte ontzien die hem comen mochte van fleumen Ende die eet noten met vighen ende mit wijnrute die en derf dien dach gheen sorghe hebben voer eenich fenijn ende zonderlinghe vander pestilencien

Hiernaar wil u regeren Alexander en hebt altijd regiment de tijd van het jaar bekwaam. Alexander nu zal ik u gaan leren waarmee dat een mens vet of mager wordt. Zo wie vet worden wil die zal zich regeren als hier geschreven staat. Hij zal gerust van hart zijn zonder zorgen. Hij zal van menigerhande spijs eten die zoet is. Hij zal zoete melk drinken. Hij zal gewarmde zoete wijn drinken. Na het eten zal hij slapen in goed ruikende plaatsen op zachte bedden. Hij zal in het bad gaan van zacht water en daarin zal hij kort zitten opdat hij niet zwak wordt. Hij zal altijd hebben goed ruikende kruiden naar de tijd van het jaar, gelijk in de zomer zal hij rozen en violen ruiken en andere kruiden naar dat de tijd van het jaar uitwijst. Blijdschap, vrolijkheid, eer, victorie [33] van de vijanden, hoop en vertrouwen in het volk, mooie gezichten zien, genoeglijke boeken horen of lezen, lachen en vrolijk wezen, zoete zang horen, mooie kleren aan doen, al deze zaken maken een mens vet. Nu merk wederom met wat zaken dat de mens mager wordt. Weinig eten, de drank te mengen, veel arbeiden, vaak in de zon staan, bovenmatig gaan en wandelen, voor het eten slapen op harde bedden, grote zorgen hebben, ontzien, zoute spijs eten, oude wijn drinken, veel ter toilet gaan, bovenmatig bloed laten, kwade bedroefde gedachten en veel droefheid hebben. Al deze zaken maken de mens mager. Hoort een regel die Hippocrates die grote meester in medicijnen geeft. Zo wie met een volle buik in bad of in de stoof gaat die zal weedom en pijn krijgen in zijn lenden of in zijn buik. En zo wie met een volle buik met vrouwen te doen heeft die zal daarvan de jicht krijgen. Zo is het kwaad na de spijs met een volle buik veel te lopen en veel te rijden of veel te werken. En men leest in oude historin dat een machtige koning liet verzamelen en bij hem komen de aller beste meesters in medicijnen die hij kon vinden in het land van Meden, Indi en Griekenland. En beval hen dat elk van hen drie een medicijn zou zeggen waarmee dat zich een mens wachten zou zodat hij geen andere medicijn te doen zou hebben. Toen zei de meester uit Griekenland; Zo wie dat ‘s morgens altijd zijn mond tweemaal vol water nam en spoelde, die zou nimmermeer andere medicijn te doen hebben. De meester van Meden zei dat goed was ‘s morgens genomen [34] wijnruit. En de derde zei; Ԛo wie alle dagen nuchter eet 7 drachmen van goede zoete rozijnen die behoeft geen ziekte ontzien die hem komen mochten van fluimen. En die eet noten met vijgen en met wijnruit die behoeft die dag geen zorgen te hebben voor enig venijn en vooral van de pest.

DE spise wort jn drien ghedeelt want sommighe spijse es subtijl Andere es groff Ende de derde es middewaer De subtijle spijse maect claer goet bloet als eyeren kieken ende alsulke spise De groue spise es goet voer lieden die zeere heet van complexien zijn die grooten arbeit doen ende die na eten slapen De middeware spise en maect gheen oueruloedicheit ghelijc als lammeren vleesch gheyten vleesch dat heet ende vuchtich es Ende alsmen sulke spise braet soe salmense cortelic eten op dat zij niet hert ende drooghe en worde Zommighe spijse maect melancolie. als vleesch van coyen ende ossen vleesch ende van alle beesten die groot ende drooghe sijn Tvleesch vanden beesten die gheuoet worden jn waterachtighe plaetzen es goet ende zeere bequame De vissche die cleen sijn zochte van velle ende goet om biten die gheuoet sijn in lopende of in wassende wateren die zijn beter ende lichter dan die jn de zee gheuanghen worden off jn zoete staende watere De visch de gheuanghen wert jn de zee es beter dan die jn soete staende water gheuanghen wort daer omme moet ghij v wachten van visschen die groot zijn ende hert van velle want zij der naturen scadelic ende Thijnderlic zijn want zij zijn onuerduwelic

De spijs wordt in drien gedeeld want sommige spijs is subtiel. Andere is grof. En de derde is in het midden. De subtiele spijs maakt helder goed bloed zoals eieren, kuikens en al zulke spijs. De grove spijs is goed voor lieden die zeer heet van samengesteldheid zijn en die grote arbeid doen en die na het eten slapen. De middelste spijs maakt geen overvloed gelijk als lammeren vlees en geiten vlees dat heet en vochtig is. En als men zulke spijs braadt dan zal men het gauw eten opdat het niet hard en droog wordt. Sommige spijs maakt melancholieke als vlees van koeien en ossen vlees en van alle beesten die groot en droog zijn. Het vlees van de beesten die gevoed worden in waterachtige plaatsen is goed en zeer bekwaam. De vissen die klein zijn en zacht van vel en goed om te bijten en die gevoed zijn in lopende of in wassende wateren die zijn beter en lichter dan die in de zee gevangen worden of in zoete staande wateren. De vis de gevangen werd in de zee is beter dan die in zoete staande water gevangen wordt, daarom moet ge u wachten van vissen die groot zijn en hard van vel want zij zijn de natuur schadelijk en hinderlijk want ze zijn onverteerbaar.

DAt water es goet nuttelic ende profitelic alle dat leeft den mensche ende allen anderen dieren boomen planten ende alle cruden Ghij zult weeten dat alle wateren zijn [35] zij versch off zijn zij sout die nemen oerspronc wt der zee / daer off heb ick tanden tijden ghenoech gheseit Voert zuldi weeten dat de ghesonste de beste ende de lichtste wateren zijn die doer die plaetzen loopen daer de aerde puer ende reyn es daer gheen steenroodtzen en zijn ende daer lettel roocs es in manieren van miste Maer de wateren de loopen daer de eerde vol van steenen es ende daer veel roocs in manieren van miste es die zijn zwaer ende der naturen hijnderlic De teykenen van goede wateren zijn deze dat zij licht sijn / claer sijn / ende datze wel rieken dat zij gheringhe warm ende gheringe eder cout worden Maer de bittere ende de zoute wateren sijn der naturen hijnderlic zij maken den mensche binnen al onghestelt ende onghetempert / zij maken een quade milte / ende een quade longhere zonderlinghe de wateren die optie velden staen off op leeghe landen want zij niet en loopen zoe heeft de zonne daer haer macht op ende maectse heet ende onghetempert

Dat water is goed, nuttig en profijtelijk voor alles dat leeft, de mens en alle andere dieren, bomen planten en alle kruiden. Gij zal weten dat alle wateren, zijn [35] zij vers of zijn zij zout, die nemen oorsprong uit de de zee, daarvan heb ik op anderen tijden genoeg gezegd. Voort zal je weten dat de gezondste de beste en de lichtste wateren zijn die door die plaatsen lopen daar de aarde puur en rein is waar geen steenrotsen zijn en daar weinig rook is in manieren van mist. Maar de wateren die lopen daar de aarde vol van stenen is en daar veel rook is in manieren van miste die zijn zwaar en de natuur hinderlijk. De tekens van goede wateren zijn deze; dat zij licht zijn, helder zijn en dat ze goed ruiken en dat ze gauw warm en gauw weer koud worden. Maar de bittere en de zoute wateren zijn de natuur hinderlijk en maken de mens binnen geheel ongesteld en ongetemperd, zij maken een kwade milt en een kwade long en vooral de wateren die op de velden staan of op lege landen want zij lopen niet en zo heeft de zon daar haar macht op en maakt ze heet en ongetemperd.

DE wijn de ghewassen es op berghendaer de zonne zeere yeghens schijnt die es droogher van naturen dan de wijn de wast in een pleyn vuchtich lant De wijn de opte berghen ghewassen es die es goet voer de zinnen ende den menschen es hij goet ghedroncken die van naturen vuchtich zijn Maer langhe lieden es hij quaet ende die lieden die heet van naturen sijn Maer die alder beste wijn voer een yghelic van wat complexien dat hij es dat es die wast tusschen berghen ende dalen op een pleyn lant daer de druuen zoete ende ripe sijn ende daer de lucht claer ende subtijl es Sulke [36] wijn es goet soberlic ghedroncken want de maghe wort dair off versterct ende hij doet wel verduwen Deze wijn verblijt dat herte hij maect een schoone blosende verwee / hij doet wel spreken / hij verdrijft groote sorghe / hij maect de mensche lustich ende stout om alle zaicken te doene ende veel meer ander duegden doet hij den mensche Ende wie dat vele drinct vanden wijne die sal all dit quaet daer aff hebben dat hierna volgt want hij zal plomp van verstande worden / de zinnen worden belet / de hersen wort verstoert / de natuerlike cracht wort daer mede ghecranct Alle de vijff zinnen worden daer off ghequest den appetijt vergaet / handen ende voeten worden beuende / de ooghen worden loopende / de leuere wort al verdoruen Tbloet vander herten wort dair of onstelt daer off coemt ontzich ende vervaernisse inden slaep / daer off eenen wonderlike dinghen te vooren / de natuerlike verwee vergaet daer mede / daer off onvermoghentheit van bij wezen / daer off coemt een quade maghe Ende alle de complexie wort dair off onghetempert / daer off coemt een quaet lijff ende zomtijts duezicheit ende lazerie

De wijn die gegroeid is op bergen waar de zon zeer tegen schijnt die is droger van naturen dan de wijn die groeit in een vlak vochtig land. De wijn die op de bergen is gegroeid die is goed voor de zinnen en de mens is het goed gedronken die van naturen vochtig zijn. Maar lange lieden is het kwaad en de lieden die heet van naturen zijn. Maar de aller beste wijn voor iedereen van wat samengesteldheid dat hij is dat is die groeit tussen bergen en dalen op een vlak land daar de druiven zoet en rijp zijn en daar de lucht helder en subtiel is. Zulke [36] wijn is goed sober te drinken want de maag wordt daarvan versterkt en laat goed verduwen. Deze wijn verblijdt het hart, het maakt een mooie blozende kleur, het laat goed spreken, het verdrijft grote zorgen, het maakt de mens lustig en dapper om alle zaken te doen en veel meer andere deugden doet het de mens. En wie dat veel drinkt van de wijn die zal al dit kwaad daarvan hebben dat hierna volgt, want hij zal plomp van verstand worden, de zinnen worden belet, de hersens worden verstoord, de natuurlijke kracht wordt daarmee verzwakt. Alle vijf zinnen worden daarvan gekwetst, de appetijt vergaat, handen en voeten worden bevend, de ogen beginnen te lopen, de lever wordt geheel verdorven. Het bloed van het hart wordt daarvan ontsteld en daarvan komt ontzien en gevaar in de slaap en daarvan een wonderlijk ding tevoren, de natuurlijke kleur vergaat daarmee en daarvan onvermogen van bij wezen en daarvan komt een kwade maag. En alle samengesteldheid wordt daarvan ongetemperd en daarvan komt een kwaad lijf en soms duizeligheid en melaatsheid.

SOmmeghe spijse ende zommich regement maect den mensche vet off magher zwaer off licht als hier vooren jntlanghe wel verclaert es Daer omme zuldi weeten dat de mensche sterc wort inder naturen die goet voetzel neemt zijnder complexien bequaem op dattet de nature begheert Maer wanneer als de maghe verzwaert es zoo est goet eens off tweeweruen de maent sonderlinghe jnde somere ouer ghegheuen ten monde Want dair bij wort de maghe zeere ghereynicht ende ghepurgeert van de quade humueren ende dan es zij te sterkere om de [37] spise die dair jn ontfanghen wort te verduwene want zij dan bet dair of ghetempert es ende de sterker

Sommige spijs en sommige regiment maakt de mens vet of mager, zwaar of dun zoals hiervoor in het lang verklaard is. Daarom zal je weten dat de mens sterk wordt in de natuur die goed voedsel neemt en geschikt tot zijn samengesteldheid opdat de natuur het begeert. Maar wanneer als de maag verzwaard is dan is het goed eens of tweemaal in de maand en vooral in de zomer overgeven te mond. Want daarbij wordt de maag zeer gereinigd en gezuiverd van de kwade vochtvermengingen en dan is zij te sterker om de [37] spijs die daarin ontvangen wordt te verduwen want zij is dan beter daarvan getemperd en te sterker .

DAt bat es een dinc van de wonderlicheit vander werlt want het es ghemaect na de vier tijden vanden jare Want dat couwee wort de wijnter toe ghegheuen dat lauwee de lente Dat heete de somereEnde dat drooghe den herfst dairomme ist groote wijsheit datmen dat bat in vieren deele alzoo dat teerste deel cout zij / tander laeu / tderde heet / ende dat vierde drooghe Ende wanneer als yemant jnt bat gaen wil zoe zal hij eerst int couwee gaen ende dair een luttel bliuen Daer na zal hij jnt laeuwe gaen ende daer ooc een lettel blijuen Dies ghelijcs zal hi ooc doen jnt heete / ende jnt drooghe Ende als hij wederomme wt gaet zo zal hij na dat drooghe jnt heete gaen ende een luttel blijuen ende alzoo voert aen op dat hij niet en come vande groote hitte jnde groote couwee / off van de groote couwee jnde groote hitte Dit bat zal op hooghe plaetzen staen daer zullen forneysen zijn daerment mede warm maken zal daer groote breede vlammen wt gaen mooghen op dat den rooc vanden viere jn dat bat niet en bliue Dat water van dezen bade zal zoete sijn In dat bat zalmen ooc hebben crudekens wel riekende naden tijde vanden jare Daer na als hij wt den bade gaet zoo zal hij hem met rooswater doen besproyen / ende dan zal hij hem wel doen drooghen mit een schoon wit linen laken deen reyse na dandere Ende als hij dit al ghedaen heeft zoo zal hij zijn hooft wel doen cammen ende doen alsulken medicine als jnden boec staet daer dit wt ghetooghen es Daer na zal hij zijn armen ende zijn leden wt recken ende wat dair na [38] zal hij soberlic eten ende drinken In zijn wijn zal hij alzoo veel waters doen als daer wijns es Daer na zal hij gaen slapen op een zocht bedde wats hem lust Die ander tijt van dien daghe als hij gheslapen heeft die zal hij leyden in ruste ende in blijscappe Dit es een goede maniere om dat lijff wel te voedene ende ghesont te houdene Soe wie out es ende van complexien cout es ende vuchtich die wachte hem dat hij niet langhe jnt bat en zij / alzoo langhe mach hij wel dair jn wezen tot zijn lijff bestaet te ontlatene ende vuchtich te wordene Een fleumaticus zal jnt bat gaen nuchteren metter heelder maghen Maer wie heet van naturen es als een colericus die zal jnt bat gaen als hij wat ghenomen heeft ende doen dan als daer voren ghescreuen staet

Dat bad is een ding van de wonderlijkheid van de wereld want het is gemaakt naar de vier tijden van het jaar. Want dat koude wordt de winter toe gegeven, dat lauwe de lente, dat hete de zomer en dat droge de herfst. Daarom is het grote wijsheid dat men dat bad in vieren verdeelt alzo dat het eerste deel koud is, de tweede lauw, de derde heet en dat vierde droog. En wanneer als iemand in het bad gaan wil zo zal hij eerst in het koude gaan en daar een tijdje blijven. Daarna zal hij in het lauwe gaan en daar ook een tijdje blijven. Diergelijk zal hij ook doen in het hete en in het droge. En als hij wederom uitgaat zo zal hij na dat droge in het hete gaan en een tijdje blijven en alzo voort aan op dat hij niet komt van de grote hitte in de grote koude of van de grote koude in de grote hitte. Dit bad zal op hoge plaatsen staan daar zullen fornuizen zijn daar men het mee warm maken zal daar grote brede vlammen mogen uitgaan opdat de rook van het vuur niet in dat bad blijft. Dat water van dit bad zal zoet zijn. In dat bad zal men ook hebben goed ruikende kruiden naar de tijd van het jaar. Daarna als hij uit het bad gaat zo zal hij hem met rozenwater laten besproeien en dan zal hij hem goed laten drogen met een schoon wit linnen laken de ene keer na de andere. En als hij dit alles gedaan heeft zo zal hij zijn hoofd goed laten kammen en doen al zulke medicijn als in het boek staat waar dit uit getrokken is. Daarna zal hij zijn armen en zijn leden uitrekken en wat daarna [38] zal hij sober eten en drinken. In zijn wijn zal hij alzo veel water doen als er wijn is. Daarna zal hij gaan slapen op een zacht bed, wat hem lust. Die andere tijd van die dag als hij geslapen heeft die zal hij leiden in rust en in blijdschap. Dit is een goede manier om dat lijf goed te voeden en gezond te houden. Zo wie oud is en van samengesteldheid koud en vochtig is die wacht hem dat hij niet lang in het bad is, alzo lang mag hij wel daarin wezen tot zijn lijf bestaat te ontlaten en vochtig te worden. Een flegmatieke zal in het bad gaan nuchter ent een lege maag. Maar wie heet van naturen is als een cholericus die zal in het bad gaan als hij wat genomen heeft en doen dan als daarvoor geschreven staat.

Alexander alzoo langhe als ghij deze leere wel achteruolgt zoo en zuldi gheene andere medicine te doen hebben metter helpen gods Hierna zouden volghen ende staen neghen zonderlinghe medicinen diemen vijnden zal jnt boec daer dit wt ghenomen es Alexander ghij zult v wachten dat ghij gheen medicine en neemt of dat ghij gheen adere in v lijff en laet openen ten zij dattet gheoerloft es vanden teekenen ende planeten want de conste van medicinen wort zunderlinghe ghefundeert jnden firmament ende jnde planeten waer wt alle die medicinen cracht hebbenAls ghij bloet laten wilt dat en zuldi niet doen voer dat de mane ghewassen es ende vander sonnen verscheiden Ooc wacht v dair voren dat de mane niet en zij jn dat teeken gheheten taurus off piscis / de adere es alrebest gheopent jnde laetste helft vande mane schijne als haer licht ghemindert es / ende dat zij esin een teeken gheheeten scorpio off libra [39] Om te nemene medicijn laxatijff Als ghij wilt nemen medicijn laxatiuedat zuldi doen als de mane es jn een teeken gheheten Scorpio Libra off piscis Maer wacht dat de mane Saturnus niet en ghenake want dan zouden de humueren ende die medicine te samen jnt lijff verherden Ende hoe de mane verder es van Saturnus verscheiden hoe deze medicine beter ghenomen es

Alexander alzo lang als gij deze leer goed navolgt zo zal je geen andere medicijn nodig helpen met Gods hulp. Hierna zouden volgen en staan negen bijzondere medicijnen die men vinden zal in het boek waar dit uitgenomen is. Alexander gij zal u wachten dat gij geen medicijn neemt of dat gij geen ader in uw lijf laat openen tenzij dat het geoorloofd is van de tekens en planeten want de kunst van medicijnen wordt vooral gefundeerd in het firmament en in de planeten waaruit alle medicijnen kracht hebben. Als gij bloed laten wil dat zal je niet doen voordat de maan gewassen is en van de zon gescheiden. Ook wacht u daarvoor dat de maan niet is in dat teken geheten Taurus of Pisces, de ader is het allerbeste geopend in het laatste helft van de maanschijn als haar licht verminderd is en dat het is in een teken geheten Scorpio of Libra. [39] . Om te nemen laxerende medicijn. Als gij wilt nemen laxerende medicijn dat zal je doen als de maan is een teken geheten Scorpio Libra of Pisces. Maar wacht dat de maan Saturnus niet genaakt want dan zouden de vochtvermengingen en de medicijnen tezamen in het lijf verharden. En hoe de maan verder is van Saturnus gescheiden hoe deze medicijn beter genomen is.

VAnde virtuten ende crachten van cruden ende planten heb ic tanderen tijden in anderen boeke vele ghescreuen / ende ooc mede vande ghesteenten Nochtans zal ic wat opt corte vande planten ende ghesteenten een weynich scrijuen Alexander ghij zult weten dat ghelijc inde planten zijn diuersche ende menegherhande naturen ende crachten Alzo es jn de ghesteenten menegherhande ende diuersche nature ende cracht ende schoonheit daer gheen goet bi te gheliken en es

Van zommeghe ghesteenten

DE croonen vanden Coninghen worden metten dierbare costelike ghesteenten verchiert

De schoenheit vanden ghesteenten es lustelic om zien tghesichte wort daer bij versterct De moet verblijt dair of De edelheit wort daer mede verchiert Mette crachte vanden ghesteenten worden vele ziecten verdreuen De meesters van medicinen ghebruken de ghesteenten jn hare medicinen om groote ziecten mede te ghenesene Vele wonderlike crachten hebben de planten ende die ghesteenten Maer zij zijn den menschen al verholen Tanderen tijden jnt boec vanden planten ende ghesteenten heb ic daer of ghenoech gheseit MEn vijnt zommeghe wonderlicke ghesteenten Daer es een steen die hem openbaert opt water alst zeere waeyt Deze steen es jnde zee gheheten mare mediterraneum [40] De cracht van deze steen es deze Zoo wanneer als ghij deze steen met eenen anderen steen ouer v draegt zo en ist niet moghelic dat ghij eenighe strijt zout verliezen / maer alle uwee vyanden zullen van v vlyen Daer zijn noch twee andere ghesteenten die zijn jn donkere plaetzen jn zommeghe wateren De een es wit De andere es root De crachten van deze steenen sijn deze De witte steen begheert hem te openbarene opt water als de zonne onder gaet ende al totter middernacht blijft hij op dat water dan beghint hij weder te dalene ende coemt te gronde als de zonne wederomme op gaet De roode steen doet contrarie want hi beghint hem te openbaerne als de zonne op gaet al totten middaghe daer na beghint hij te dalene alzoo dat hij te gronde coemt als de zonne onder gaet Hebdi tghewichte van een dragme vanden roode steen hanghende an eenich van v paerden alle die andere paerden zullen stille zwighen ende zonder gheluut wezen alzoo langhe als dat paert off enich ander van die steen an hem hanghende heeft De cracht vande witte steen es contrarie want heeft enich paert van die steen an hem zoo zullen alle die andere paerden criten ende gherucht maken tot die steen van hem ghenomen es Aldus zijn deze ghesteenten goet om yeghens de vianden te ghebruykene Ooc mede als twee lieden kijuen ende onderlinghe twist hebben hebben zij vanden witten steen jnde mont de ghene die recht heeft zal ter stont preken / ende die onrecht heeft zal terstont stom worden De roode steen doet contrarie

Van de virtuten en krachten van kruiden en planten heb ik te andere tijden in andere boeken veel geschreven en ook mede van de gesteenten. Nochtans zal ik wat in het kort van de planten en gesteenten een weinig schrijven. Alexander gij zal weten dat gelijk in de planten zijn diverse en menigerhande naturen en krachten alzo is in de gesteenten menigerhande en diverse natuur en kracht en schoonheid daar geen goed bij te vergelijken is.

Van sommige gesteenten.

De kronen van de koningen worden met dure kostbare gesteenten versierd. De schoonheid van de gesteenten is lustig om te zien, het gezicht wordt daarbij versterkt. De moed verblijdt daarvan. De edelheid wordt daarmee versierd. Met de kracht van de gesteenten worden vele ziekten verdreven. De meesters van medicijnen gebruiken de gesteenten in hun medicijnen om er grote ziekten mee te genezen. Vele wonderlijke krachten hebben de planten en de gesteenten. Maar zij zijn de mensen geheel verholen. Te andere tijden in het boek van de planten en gesteenten heb ik daarvan genoeg gezegd. Men vindt sommige wonderlijke gesteenten. Daar is een steen die zich openbaart op het water als het zeer waait. Deze steen is in de zee geheten Middellandse Zee. [40] De kracht van deze steen is deze. Zo wanneer als gij deze steen met een andere steen bij u draagt zo is het niet mogelijk dat gij enige strijd zou verliezen, maar al uw vijanden zullen van u vlieden. Daar zijn nog twee andere gesteenten die zijn in donkere plaatsen in sommige wateren. De ene is wit. De andere is rood. De krachten van deze stenen zijn deze. De witte steen begeert zich te openbaren op het water als de zon onder gaat en al tot middernacht blijft hij op dat water, dan begint het weer te dalen en komt te grond als de zon wederom op gaat. De rode steen doet contrarie, want die begint zich te openbaren als de zon opgaat al tot de middag en daarna begint het te dalen, alzo hij te gronde komt als de zon onder gaat. Heb je het gewicht van een drachme van de rode steen hangen aan enige van uw paarden, alle de andere paarden zullen stil zwijgen en zonder geluid wezen alzo lang als dat paard of enige andere van die steen aan zich hangen heeft. De kracht van de witte steen is contrarie, want heeft enig paard van die steen aan hem zo zullen alle de andere paarden hinniken en gerucht maken tot die steen van hem genomen is. Aldus zijn deze gesteenten goed om tegen de vijanden te gebruiken. Ook mede als twee lieden kijven en onderlinge twist hebben, hebben zij van de witte steen in de mond diegene die recht heeft zal terstond spreken en die onrecht heeft zal terstond stom worden. De rode steen doet contrarie

Vanden planeten DE planeten hebben onder hem onderscheit jnder naturen

Saturnus regeert de aerde De mane regeert dat water Iupiter regeert de lucht Ende de zonne [41] regiert dat vier Voort alle boomen ende planten die groyen ende bloyen ende gheen vruchten voort en brenghen die scrijftmen Mars ende Marcurius toe Ende alle boomen ende planten die vrucht voort brighen sonder bloeyen die scrijftmen Saturnus toe Sommeghe boomen ende planten worden ghewonnen van tacken diemen jnde aerde steect Sommeghe met sayene Ende de sommeghe ooc zonder saeyene ende zonder planten Dat onderscheyt dat alle boomen lanten ende cruden hebben in verwen jn smaken jn ruken ende jn figueren dat coemt hem all wt de planeten daer zij hare nature ende complexie of ontfangen Aldus vintmen sommeghe cruden die ghesont zijn Sommeghe die de mensche verbliden Sommeghe maken minne Sommeghe maken haet Sommeghe doen een man ere hebben Sommeghe maken ooc een versmaet De ommeghe doen dicwil valsche droomen zien Sommeghe doen ooc wel de warachticheit voor ooghen comen De sommeghe maken wijsheit ende cracht Sommeghe maken crancheit De sommeghe ghenezen vanden fenijn Sommeghe doen ooc steruen vanden fenijn Vande cruden zijn noch wonderlike verholen crachten daer jc tanderentijden off ghescreuen hebbe Alzo en zal ic iet dan een luttel van sommeghe cruden nv zeggen dat ghij ooc gheerne horen zult Men vijnt een boome die een mensche groote eere doet hebben deze boom heeft ronde bladeren. ende de vruchten dair off zijn ooc ront De riseren van dezen boome zijn vuchtich ende zij hebben alte zoeten roeke Die van dezen boome ghecrighen can die zal grootelic gheeert worden Men vijnt noch eenen anderen boom de wast wt der aerden omtrent de lancte van enen arme de bladeren van dezen boome zijn vuchtich ende lanc ende daer loopen [42] witte streerpkinn jnne die van deze boome ghecrighen can die zal zeere verheuen worden Noch vijntmen enen anderen boomedie hem spreet lancs der aerden die de bladeren heeft hanghende dezen boome heeft al te goeden roke Die van dezen boom ouer hem heeft die zal licht wijs ende stout zijn Yeghens him en ist niet goet te kiuene oft te stridene want wie yeghens hem kijft of strijt die zal altijt tonder gaen Men vijnt ooc eenen boom die langhe bladeren heeft die zijn bladeren verliest eer hij bloyt de bloeysemen zijn root Soe wie daer off ghecrighen can ende daer off eet die zal groote bliscappe ende ghenouchte hebben Daer es een ander cruut gheheten androsinen dat wast jnt lant van syon dit cruut heeft drooghe bladeren ende te male cleene dat zaet van deze crude es ront ende cleene binnen wit Zoo wie zeuen greynen neemt van dit zaet jn de name van eenighe vrouwen de zalse zeere cortelic zien Soe wie eenigher vrouwen zeuen van deze zaden gaue tetene of te drinkene die zoude van dier vrouwen ontzien ende ghemint wezen alzoo langhe als hij leefde Andere cruden maken ziecten ende andere ghenezen vander ziecten

Van de planeten. De planeten hebben onder zich onderscheid in de naturen.

Saturnus regeert de aarde. De maan regeert dat water. Jupiter regeert de lucht en de zon [41] regeert dat vuur. Voort alle bomen en planten die groeien en bloeien en geen vruchten voortbrengen die schrijft men Mars en Mercurius toe. En alle bomen en planten die vrucht voortbrengen zonder te bloeien die schrijft men Saturnus toe. Sommige bomen en planten worden gewonnen van takken die men in de aarde steekt. Sommige met zaaien. En sommige ook zonder zaaien en zonder planten. Dat onderscheid dat alle bomen, planten en kruiden hebben in kleur, in smaak en in vormen dat komt hen allen uit de planeten waar ze hun natuur en samengesteldheid van ontvangen. Aldus vindt men sommige kruiden die gezond zijn. Sommige die de mens verblijden. Sommige maken minne. Sommige maken haat. Sommige doen een man eer hebben. Sommige maken ook een versmaat. Sommige laten vaak valse dromen zien. Sommige laten ook wel de waarheid voor ogen komen. Sommige maken wijsheid en kracht. Sommige maken zwakte. Sommige genezen van de venijn. Sommige laten ook sterven van de venijn. Van de kruiden zijn noch wonderlijke verholen krachten daar ik te andere tijden van geschreven heb. Alzo zal ik niet dan een beetje van sommige kruiden nu zeggen dat gij ook graag horen zal. Men vindt een boom die een mens grote eer doet hebben. Deze boom heeft ronde bladeren en de vruchten daarvan zijn ook rond. De twijgen van deze boom zijn vochtig en zij hebben al te lieflijke reuk. Die van deze boom krijgen kan die zal zeer geerd worden. Men vindt noch een andere boom en die groeit uit de aarde omtrent de lengte van een arm, de bladeren van deze boom zijn vochtig en lang en daar lopen [42] witte streepjes in, die van deze boom krijgen kan die zal zeer verheven worden. Nog vindt men een andere boom die zich langs de aarde spreidt. De bladeren die aan deze boom hangen hebben al te goede geur. Die van deze boom bij zich heeft die zal licht wijs en dapper zijn. Tegen hem is het niet goed te kijven of te strijden want wie tegen hem kijft of strijdt die zal altijd ten onder gaan. Men vindt ook een boom die lange bladeren heeft en die zijn bladeren verliest eer hij bloeit, de bloemen zijn rood. Zo wie daarvan krijgen kan en daarvan eet die zal grote blijdschap en genoegen hebben. Daar is een ander kruid, geheten androsinen, dat groeit in het land van Sion. Dit kruid heeft droge bladeren en helemaal klein, het zaad van dit kruid is klein en rond en van binnen wit. Zo wie zeven korrels neemt van dit zaad in de naam van enige vrouw die zal haar zeer gauw zien. Zo wie enige vrouw zeven van deze zaden gaf te eten of te drinken die zou van die vrouw ontzien en gemind wezen alzo lang als hij leefde. Andere kruiden maken ziekten en andere genezen van de ziekten.

Nv alexander heb ic v gheleert dat jc belooft hadde Regeert v altijt duegdelic op dat v god der duegden regere ende beware wiens duegd ende goetheit alle creaturen deelachtich zijn DE werlt wort ghelijct een hoff ofte een prieel Dat cruut vandien priele es dat recht Dat recht wordt onderseit metter wet De wet wort ghelijct een rike dat den coninc beuolen es De coninc zal de wet wel houden ende hem dair na regeren ende zijnen ondersaten zal hij de wet onderdaen maken De cleynen zal hij nader wet doen ghelijc [43] den grooten Als hij recht doen zal dan zal hij alleene gode voor ooghen hebben Ooc zal hij bij hem hebben wijze gheleerde mannen inder wet na wiens raet hij justicie doen zal ouer rike als ouer arme / ouer jonc als ouer out / ouer edele ende ouer onedele na verdiente van een yghelic

DAer zijn iiij elementen De aerde Dat water De lucht / ende dat vier Wt deze iiij elementen worden vele natuerlike dinghen ghescapen Inden eersten alle maniere van metale. als gout zuluer coper. tin loot queczeluer Deze metalen sijn meest jnde holen van de gheberchten ende jn andere holen vander aerden daer een zonderlighe constellacie es ende daer de eerde meer heerscapien heeft dan enich vanden anderen iiij elementen Ooc worden vande iiij elementen vele manieren van costelike ghesteenten ghescapen deze vijntmen meest omtrent de zee daer dat water meer heerscapien heeft dan eenich vanden anderen elementen DAer worden noch andere dinghen ghescapen wt de elementen als boomen planten ende alle cruden deze zijn inder naturen edeler dan gout zuluer ofte ghesteenten Alle dieren worden ooc vande iiij elementen ghemaect deze zijn inder naturen eelder dan zuluer gout ghesteenten off planten De mensche es ooc ghemaect iiij elementen ende die es de alder edelste creature die oyt vanden elementen ghemaect es Inden eersten want dat alder edelste element heeft jnde mensche meer heerscapien dat es dat vier want de mesche meest vande viere heeft dan enich ding dat oyt ghescapen oft ghemaect was vanden elementen Ooc jnden anderen zoo heeft de mensche de alder edelste ziele die oyt ghescapen was

Nu Alexander, heb ik u geleerd dat ik beloofd had. Regeert u altijd deugdelijk opdat God u de deugden regeert en bewaart wiens deugd en goedheid alle creaturen deelachtig zijn. De wereld wordt gelijk een hof of een prieel. Dat kruid van het prieel is dat recht. Dat recht wordt onderzet met de wet. De wet wordt gelijk een rijk dat de koning bevolen is. De koning zal de wet wel houden en hem daarnaar regeren en zijn onderzaten zal hij de wet onderdanig maken. De kleinen zal hij naar de wet doen gelijk [43] de groten. Als hij recht doen zal dan zal hij alleen God voor ogen hebben. Ook zal hij bij hem hebben wijze geleerde mannen in de wet naar wiens raad hij justitie doen zal over rijken als over armen, over jong als over oud, over edele en over onedele naar de verdienste van iedereen.

Daar zijn 4 elementen. De aarde. Dat water. De lucht en dat vuur. Uit deze 4 elementen worden vele natuurlijke dingen geschapen. Als eerste alle soorten van metaal als goud, zilver, koper, tin, lood, kwikzilver. Deze metalen zijn meest in de holen van de gebergten en in andere holen van de aarde daar een bijzondere constellatie is en daar de aarde meer heerschappij heeft dan enige van de andere 4 elementen. Ook worden van de 4 elementen vele manieren van kostbare gesteenten geschapen. Deze vindt men meest omtrent de zee daar dat water meer heerschappij heeft dan enige van de anderen elementen. Daar worden nog andere dingen geschapen uit de elementen als bomen, planten en alle kruiden, deze zijn in de natuur edeler dan goud, zilver of gesteenten. Alle dieren worden ook van de 4 elementen gemaakt. Deze zijn in de natuur edeler dan zilver, goud, gesteenten of planten. De mens is ook gemaakt van de 4 elementen en die is de aller edelste creatuur die ooit van de elementen gemaakt is. Als eerste, want dat aller edelste element heeft in de mens meer heerschappij en dat is dat vuur want de mens heeft het meest van het vuur dan enig ding dat ooit geschapen of gemaakt was van de elementen. Ook in de anderen zo heeft de mens de aller edelste ziel die ooit geschapen was.

Aldus alexander wilt ghij wijs wezen ende verstant hebben van alle andere zaicken zoo pijnt v eerst te wetene wat [44] van uwer zielen es want zij v naest es dair na moegdi comen totter kennessen van andere dinghen DOe god den mensche sciep doen maecte hij hem de edelste onder alle creaturen dair gaf hem ghebot ende verbot Daer maecte god dat lichaem vanden mensche ghelijc een stat Daer gaf hij him verstant als een coninc om die stat te regerene dat es zijn lichame Deze coninc dat es tverstant heeft hij ghestelt jnde alder edelste ende hoochste plaetze van dier stat dat es jnt hooft / ende heeft him gheordineert vijff dieners ofte vijf boden die him alle zaicken voor ooghen bringhen zullen die him van noode zijn ende daer hij hem mede behelpen moet ende bewaren van al dat him hijnderen mach Deze coninc en heeft gheen wezen noch perfectie zonder deze vijff boden off dieneren Deze dienaren dat es deze vijff zinnen hooren zien ruken smaken tasten ende gheuoelen hebben haren dienst en hare woenstat een yghelic bij zondere Tghesichte heeft zijne woenstat jnde ooghen / thooren jnde ooren Trieken jnde noze Tsmaken opte tonghe / ende tasten ende gheuoelen jnden handen De eerste bode dat es tghesichte dat zine woenstat inden ooghen heeft die heeft zijnen dienst In lichte In donkere In verwen In lichamen In figuren In alle ghestichte oft hooghe oft leeghe es In verre In na Int beroeren Int rusten Want bij de ghesichte weetmen oft licht of doncker es bij de ghesichte kentmen de weruen ende tgheen dat gheverwet es Bij tghesichte weetmen off een dinc ront of viercant van figuren es Bij tghesichte verneemtmen off een ghestichte hooghe of leghe es Bij tghesichte weetmen of een dinc verre off na es Bij tghesichte weetmen of een dinc roert off stille staet Dit ghesichte [45] deze bode es zeere oerbaerlic ende profitelic den coninc dat es den verstande De ander boode ende dienaer dat es dat hooren die zijn woenstat heeft jnde ooren deze bode heeft zijnen dienst ouer al dat gheluut gheeft Als ouer alle jnstrumenten van musike / ende in alle andere gheluut als jnde sprake vanden mensche jnde sanc vande voghele ende tgheluut van alle andere beesten De derde bode dat es dat ruken die heeft zijn woenstat jnde nooze Deze bode heeft zijnen dienst ouer al dat wel off qualic riect als cruden blomen rosen ende violetten ende andere cruden De vierde bode dat tsmaken deze boode heeft zijne woenstat opte tonghe ende heeft zijnen dienst op al dat wel off qualic smaect / op zoete / op zuer ende op bitter Die vijfte bode dat es tgheuoelen dese heeft principalic zijne woenstat jnde hant / ende heeft zinen dienst jn cout jn werm jn hert jn zochte Wanneer als deze bode doot es zo es de heel stat al veruallen ende de coninc moet daer wt Maer al waert datter eenich vanden anderen boden storuen de stat mochte wel staende blijuen / ende de coninc dair binnen maer hij en zoude niet zoo wel gedient worden Als van alle deze booden een yghelic jnt zijne wat ontfanghen heeft ter stont brinct hijt jn des conincs hof dat es jnt hooft In dit hof daer zijn vijff raeslieden dat es de ghemeen sin die jnt voorhooft es Ymaginatiua Estimatiua Fantasia et Memoria die jnt achter hooft es Deze vijff raedtslieden die onderzoeken al dat de vijff boden jn des conincx hoff bringhen ende tgheen dat den coninc bequame zijn zoude dat coemt hem te voorschijne / ende al tander laten zij bliuen van des conincs yeghenwoerdicheit Aldus zal een stat gheregeert worden aldus zal een coninc zijn boden hebben [46] ende van tgheen dat de booden te houe bringhen mit zijnen vijf raetsluyden rijpen raet hebben

Alexander verhoet uwee heymelicheitende weest niet haestich om te openbaerene thgeen dat ghij jnt herte draegt maer ghij zult uwee wize doen vergaderen als ghij yet meent te beghinnene Ende als zij dan vergadert zijn in uwee jeghenwoerdicheit om raet te gheuene opt gheen dat ghij himlieden voren legghen ende openbaren zult zoo en zuldi uwen raet met haren raet niet menghen Maer hoert naerstelic waer jn dat zij al eendrachtich zijn Ist dat zake dan dat zij haestelic ouer een comen ende antwoerden dan zuldij hemlieden wederstaen ende contrarie bewijzen tot dien ende dat zij hem langher ende bet bedinken moghen ende te zinneliker de zake tracteren Ende wanneer als ghij goeden raet wt hemlieden verneemt zoo zuldi zegghen dat zij hem rusten Ende hoe wel dat zij v goeden raet gheuen daer ghij ooc mede te vreden zijt Nochtans en zuldi himluyden uwee wille niet te kennen gheuen eer de zaicke te werke gaet daer den raet op gheweest es Met uwee raets luyden zuldi v hebben jn deser manieren Den eenen en zuldi niet verheffen bouen den anderen Den eenen en zuldi niet beghiften bouen den anderen ghij zult hem allen ghelijc doen Waer mede vergaet anders dat regement vanden rike dan dat jn lancheit van tijden de eenen raetsman bouen den anderen ghetooghen wert van zinen heere Ghij en zult den raet van eenen jonghen man niet versmaden op dat hij goet es

Aldus Alexander, wilt gij wijs wezen en verstand hebben van alle andere zaken zo pijnigt u eerst te weten wat [44] van uw ziel is want zij is uw naaste en daarna mag je komen tot de kennis van andere dingen. Toen God de mens schiep toen maakte hij hem de edelste onder alle creaturen en daar gaf hij hem gebod en verbod. Daar maakte God dat lichaam van de mens gelijk een stad. Daar gaf hij hem verstand als een koning om die stad te regeren, dat is zijn lichaam. Deze koning, dat is het verstand, heeft hij gesteld in het aller edelste en hoogste plaats van die stad, dat is in het hoofd, en heeft hem geordineerd vijf dienaars of vijf boden die hem alle zaken voor ogen brengen zullen die hem nodig zijn en daar hij hem mee behelpen moet en bewaren van al dat hem hinderen mag. Deze koning heeft geen wezen nog perfectie zonder deze vijf boden of dienaren. Deze dienaren, dat zijn deze vijf zinnen, horen, zien, ruiken, smaken, tasten en voelen hebben hun dienst en hun woonplaats elke apart. Het gezicht heeft zijn woonplaats in de ogen, het horen in de oren. Het ruiken in de neus. Het proeven op de tong en tasten en voelen in de handen. De eerste bode, dat is het gezicht dat zijn woonplaats in de ogen heeft, die heeft zijn dienst in licht, in donker, in kleuren, in lichamen, in figuren, in alle stichtingen of het hoog of laag is, in ver en in nabij, in het beroeren, in het rusten. Want bij het gezicht weet men of het licht of donker is, bij het gezicht herkent men de kleuren en hetgeen dat gekleurd is. Bij het gezicht weet men of een ding rond of vierkant van vorm is. Bij het gezicht verneemt men of een stichting hoog of laag is. Bij het gezicht weet men of een ding ver of nabij is. Bij het gezicht weet men of een ding beweegt of stil staat. Dit gezicht [45] deze bode is zeer nuttig en profijtelijk de koning, dat is het verstand. De andere bode en dienaar, dat is dat horen, die zijn woonplaats heeft in de oren. Deze bode heeft zijn dienst over al dat geluid geeft. Als over alle muziekinstrumenten en in alle andere geluid als in de woorden van de mensen, in het zingen van de vogels en het geluid van alle andere beesten. De derde bode dat is dat ruiken, die heeft zijn woonplaats in de neus. Deze bode heeft zijn dienst over alles dat goed of kwalijk ruikt als kruiden, bloemen, rozen en violen en andere kruiden. De vierde bode dat is het smaken. Deze bode heeft zijne woonplaats op de tong en heeft zijn dienst op al dat goed of slecht smaakt, op zoete , op zure en op bitter. De vijfde bode, dat is het gevoel, deze heeft voornamelijk zijn woonplaats in de hand en heeft zijn dienst in koud, in warm, in hard en zacht. Wanneer als deze bode dood is zo is de hele stad vervallen en de koning moet daaruit. Maar al was het dat er enige van de anderen boden stierven, de stad mocht wel staan blijven en de koning daar binnen, maar hij zou niet zo goed bediend worden. Als van alle deze boden elke in het zijne wat ontvangen heeft terstond brengt hij het in de hof van de koning, hof dat is in het hoofd. In deze hof daar zijn vijf raadslieden, dat is de gewone zin die in het voorhoofd is, Imaginativa, Estimativa, Fantasia et Memoria die in het achterhoofd is. Deze vijf raadslieden die onderzoeken alles dat de vijf boden in de hof van de koning brengen en hetgeen dat de koning bekwaam zou zijn dat komt hem te voorschijn en al het andere laten zij blijven van de koning tegenwoordigheid. Aldus zal een stad geregeerd worden en aldus zal een koning zijn boden hebben [46] en van hetgeen dat de boden te hof brengen met zijn vijf raadslieden rijp beraad hebben. Alexander, verhoed uw heimelijkheid en weest niet haastig om te openbaren hetgeen dat gij in het hart draagt, maar gij zal uw wijzen laten vergaderen als gij iets meent te beginnen. En als zij dan vergaderd zijn in uw tegenwoordigheid om raad te geven op hetgene dat gij hen voor leggen en openbaren zal zo zal je uw raad met hun raad niet mengen. Maar hoort vlijtig waarin dat zij allen eendrachtig zijn. Is het dan zaak dat ze snel overeenkomen en antwoorden dan zal je hen weerstaan en contrarie bewijzen tot dien en dat zij zich langer en beter bedenken mogen en te zinnelijker de zaak behandelen. En wanneer als gij goede raad uit hen verneemt zo zal je zeggen dat zij zich rusten. En hoewel dat zij u goede raad geven daar gij ook mee tevreden bent. Nochtans zal je hen uw wil niet te kennen geven eer de zaak te werk gaat daar de raad op geweest is. Met uw raadslieden zal je het hebben in deze manieren; De ene zal je niet verheffen boven de andere. De ene zal je niet begiftigen boven de andere, gij zal hen allen gelijk doen. Waarmee vergaat anders dat regiment van een rijk dan dat in lengte van tijden de ene raadsman boven de andere getrokken werd van zijn heer. Gij zal de raad van een jonge man niet versmaden opdat hij goed is.

Ooc mede es de gheboerte vanden lieden ende de natuerlike gheleghentheit wel an te ziene want de mensche dicwil gheregeert wort vande planeten daer hij onder gheboren es Ende dicwil zietmen dat de ouders hare kijnderen andere consten leeren dan daer zij van natueren [47] toe gheneycht sijn daer omme al hadde een man leeren smeeden bij beuele van zijnen ouders nochtans mocht hij wel diep ende groot van verstande wezen wt zijne natuerlike gheneghentheit vande planeten dair hij onder gheboren was Ende ist dat zake dat ghij jn deze man goeden raet vijnt die en zuldi niet versmaden Ooc en zuldi den raet van enen eedelen manne niet hooghe prisen op dat zijn natuerlike gheneghentheit niet en es totter wijsheit Hoort hier al te schoone teekenen die hier aff ghebuert zijn Het ghebuerde eens van sommeghe lieden die versaemden in een stede ende zij quamen ter herbergen daer een weuer woende zij bleuen daer die nacht ter herberghen Op die zelue nacht wert hem eenen zone gheboren deze lieden die daer ter herberghen waren dat waren gheleerde mannen ende marcten de constellacie op die tijt dat dit kijnt gheboren was Zij beuonden dat zijn gheboerte was onder venus ende mars ende deze waren in een teeken gheheten libra De andere planeten die quaet gheweest zouden hebben en waren noch niet opghegaen Hier wt zeiden deze gheleerde mannen dat dit kijnt een toecomende wijs man zoude wezen goet van rade zeere wel ghemint metten heere Maer dit en hebben zij de vader van dezen kijnde niet te kennen ghegeuen dit kijnt begonste vast groot te wordene de vader woude hem gaen leeren weuen maer deze jonghe en conste daer niet off gheleeren wat hij hem slouch ten bate niet Int laetste hij liet zine zoone zijn wille ende zijn nature volghen Ter stont begonste hij hem ter scoole te gheuene hij leerde zeere wel hij wert een groot clerc ende zeere abel jnde sciencie van astronomien hij hadde dair na groot regement metten heeren Contrarie van dezen gheschieden jn eens [48] conincs zone jn wiens gheboorte een wonderlike constellacie was ende wonderlic regement vande planeten Deze constellacie was ghemerct van wijse meesters in astronomien maer zij en hebben den coninc hier af niet te kennen ghegeuen Het gheborde als deze zoone bestont groot te wordene dat hem de coninc zijn vader sant in dat lant van jndien mit groote state als dat wel betamelic was voer eens conincs zoone ende hij dede dicwil groote naersticheit om zijnen zoone te leerene dat hij hem heerlic draghen zoude maer wat naersticheit dat hij dair toe dade ten mochte niet baten alle zine herte ende alle zijn zin was om een smit te zijne. Waer dat deze jonghe zach smeden daer pijnde hij hem bij te comen ende nam de hamer jnde hant ende wilde mede gaen metten anderen smeden Hier wt was deze coninc verwondert ende zeere beroert / hij en wiste niet wat dit bedieden mochte Hij dede alle de wijze gheleerde meesters van zijnen rike tot hem comen om hier af besceyt te hebbene Ten laesten zij ouerdroeghen alle te samen ende concordeerden al in een ende zeyden dattet alzoe gheschiede bij zijnder naturen die hij ontfing jn de vre van zijnre gheboorten Dies ghelijcs gheschiet dicwil Dair omme en zuldi niet versmaden die lieden om dat zij cleene van gheboerten zijn Noch te zeere verheffen die hooghe ende groot van gheboorten zijn ghij zultse alle lieff hebben ende minnen die de sciencie achteruolghen ende lief hebben die vande quaetheit vlien. ende jn de wech der duegden wanderen Ghij en zult niet doen noch laten sonder haren raet ghij sult gaerne mit hem ghemeenscap hebben Al wat de coninclike hoocheit betaemt daer toe raden zij Ende al wat de coninclike moghentheit contrarie es dat versteken zij Sij zijn vaste van zinnen. ghestantichvan herten. ghetruwee ende rechtueerdich uwen [49] ondersaten / mit deze ende mit alsulke mannen zuldi te rade gaen zo mach v rike wel gheregeert ende wel gheordineert wezen / ende zonder raet van alsulke wijse mannen en wilt niet emmermeer beghinnen

Ook mede is de geboorte van de lieden en de natuurlijke gelegenheid goed aan te zien want de mens wordt vaak geregeerd van de planeten daar hij onder geboren is. En vaak ziet men dat de ouders hun kinderen andere kunsten leren dan waar zij van naturen [47] toe geneigd zijn, daarom al had een man leren smeden op bevel van zijn ouders, nochtans mocht hij wel diep en groot van verstand wezen uit zijn natuurlijke genegenheid van de planeten daar hij onder geboren was. En is het zaak dat gij in deze man goede raad vindt, die zal je niet versmaden. Ook zal je de raad van een edele man niet hoog prijzen opdat zijn natuurlijke genegenheid niet is tot de wijsheid. Hoort hier al te mooie tekens die hiervan gebeurd zijn. Het gebeurde eens van sommige lieden die verzamelden in een plaats en ze kwamen ter herberg daar een wever woonde en zij bleven daar die nacht ter herberg. Op diezelfde nacht werd hem een zoon geboren. Deze lieden die daar te herberg waren dat waren geleerde mannen en merkten de constellatie op die tijd dat dit kind geboren was. Zij bevonden dat zijn geboorte was onder Venus en Mars en deze waren in een teken geheten Libra. De andere planeten die kwaad geweest zouden hebben waren noch niet opgegaan. Hieruit zeiden deze geleerde mannen dat dit kind een toekomend wijs man zou wezen, goed van raad, zeer goed bemind met de heer. Maar dit hebben zij de vader van dit kind niet te kennen gegeven. Dit kind begon vast groot te worden en de vader wilde hem gaan leren weven, maar deze jongen kon daarvan niets leren, wat hij hem sloeg het baatte niet. Tenslotte liet hij zijn zoon zijn wil en zijn natuur volgen. Terstond begon hij hem ter school te begeven en hij leerde zeer goed, hij werd een grote klerk en zeer geschikt in de wetenschap van astronomie en hij had daarna groot regiment met de heren. Contrarie van deze geschiedde eens een [48] koningszoon in wiens geboorte een wonderlijke constellatie was en wonderlijk regiment van de planeten. Deze constellatie was gemerkt van wijze meesters in astronomie, maar zij hebben de koning hiervan niets te kennen gegeven. Het gebeurde toen deze zoon bestond groot te worden dat hem de koning, zijn vader, zond in dat land van Indien met een grote staat zoals dat wel betamelijk was voor een koningszoon en hij deed vaak grote vlijt om zijn zoon te leren dat hij zich heerlijk zou gedragen, maar wat vlijt dat hij daartoe deed, het mocht niet baten, al zijn hart en al zijn zin was om een smid te zijn. Waar dat deze jongen zag smeden daar pijnde hij hem bij te komen en nam de hamer in de hand en wilde mee gaan met de anderen smeden. Hierom was deze koning verwonderd en zeer bewogen, hij wist niet wat dit betekenen mocht. Hij liet alle de wijze geleerde meesters van zijn rijk tot hem komen om hiervan bescheid te hebben. Tenslotte kwamen ze allen tezamen en overeen concordeerden al in een en zeiden dat het alzo geschiedde bij zijn natuur die hij ontving in het uur van zijn geboorte. Diergelijks geschiedt vaak. Daarom zal je niet versmaden de lieden omdat zij laag van geboorte zijn. Nog te zeer verheffen die hoog en groot van geboorten zijn, gij zal ze allen lief hebben en minnen die de wetenschap navolgen en lief hebben die van de kwaadheid vlieden en in de weg der deugden wandelen. Gij zal niets doen nog laten zonder hun raad, gij zal graag met hen gemeenschap hebben. Alles wat de koninklijke hoogheid betaamt daartoe raden zij aan. En alles wat de koninklijke mogendheid contrarie is dat versteken zij. Zij zijn vast van zinnen, standvastig van hart, getrouw en rechtvaardig uw [49] onderzaten. Met deze en met al zulke mannen zal je te rade gaan en zo mag uw rijk goed geregeerd en goed geordend wezen en zonder raad van al zulke wijze mannen wil u niets immermeer beginnen.

DE natuerlike meesters ende philosophen zeggen dat den raet van enen coninc es dat ooghe van toecomende zaicken Men leest van eenen coninc dat hij eens op een tijt zijn raetslieden raet vraegde op een heymelike zake Doen andwoerde een wijs man van die raetslieden ende zeyde Ten es niet van noode dat ghij van ons raet vraegt op eenighe heymelike zake Maer vraegt eenen yghelicken besonder raet op hem zeluen want de lieden zeggen dicwil jnt heymelike alleene dat zij voer vele lieden niet en zouden willen zeggen Een wijs meester seit dat de wijsheit van eenen coninc vermeerdert wort bij zijnenwijsen raet ghelijc als de zee wast ende groot wort als dair vele riueren jn loopen Een heere mach vele vercrighen mit wijsheit ende mit wijzen raede dat onmoghelic ware mit ghewapender lieden te ghecrighene Daer omme alexander zuldi altijt in uwee zaicken gheerne raets pleghen / uwee vianden en zuldi niet sparen maer altijt zuldi v pooghen ouer hem victorie te ghecrighene Altijt zuldi de macht van uwee vianden voor ooghen hebben / Ende en wilt v niet verlaten op uwee hooghe staet. noch opte volmaectheit van uwee sinnen maer ghij zult altijt v selfs raet bringhen bijden raet van uwee raetslieden / ende dinct v dat haren raet metten uwen ouer een coemt zoo moegdij dair na doen / ende dinct v ooc dat hairren raet mitten uwen niet ouer een en coemt zoo bedinct v wel jn wat raet of jnden uwen of jnden haren dat meest goets jn ghelegen es ende dien zuldi dan volghen

De natuurlijke meesters en filosofen zeggen dat de raad van een koning is dat oog van toekomende zaken. Men leest van een koning dat hij eens op een tijd zijn raadslieden raad vroeg op een heimelijke zaak. Toen antwoordde een wijs man van die raadslieden en zei; Ԉet is niet nodig dat gij van ons raad vraagt op enige heimelijke zaak. Maar vraag elk apart bijzondere raad op zichzelf want de lieden zeggen vaak in het heimelijke alleen dat zij voor vele lieden niet zouden willen zeggen. Een wijs meester zegt dat de wijsheid van een koning vermeerderd wordt bij zijn wijze raad gelijk als de zee wast en groot wordt als daar vele rivieren in lopen. Een heer mag veel verkrijgen met wijsheid en met wijze raad dat onmogelijk was met gewapende lieden te verkrijgen. Daarom Alexander, zal je altijd in uw zaken graag raad plegen, uw vijanden zal je niet sparen maar altijd zal je pogen over hen victorie te krijgen. Altijd zal je de macht van uw vijanden voor ogen hebben. En wil u niet verlaten op uw hoge staat, nog op de volmaaktheid van uw zinnen, maar gij zal altijd uw eigen raad brengen bij de raad van uw raadslieden en denkt u dat hun raad met die van u overeenkomt dan mag je daarna doen en denkt u ook dat hun raad met die van u niet overeenkomt zo bedenk goed in welke raad of in die van u of van hen het meeste goeds is gelegen en die zal je dan volgen.

GHij zult uwen dienare beprouen ende gheuen hem te verstane dat ghij ghelts te doene hebt Is dat dat zake dat hij v raet uwen costeliken scat te minderen ende te destrueren / of uwee ondersaten te schattene dat [50] es een teeken dat hij een verderuer ende een destrueerder van uwen rike es ende dat hij v niet lief en heeft Maer ist dat hij hem zeluen biet ende zeit heere jc hebbe v ghedient ende jc hebbe wat onder v vercreghen ziet hier lijff ende goet es al tuwen besten dezen man ende dezen dienaere zuldi danken ende louen want hij es alle lof waerdich want hij gheerne gheuen zoude ter eeren van v al dat hij hadde Ghij zult ooc uwen dienaeren anders beprouen ende onderzouken mit uwee ghiften Wat dienaere altijt wt es om hebbene wat ghij hem gheeft van dien en zuldi nummermeer ghetruwelic ghedient zijn Voort ooc mede zoo en zuldi gheen groot betrouwen setten jn uwe dienaeren die zeere naerstich zijn om goet ende scat te ghecrighene want zij en dienen niet om uwe wille maer om dat goets wille De sinne van dezen die dus naerstich zijn om goet ende ghelt te ghecrighene / es gelijc een diepe sonder gront want haer begheerte en heeft gheen eynde want hoe zij meer ghelts ende goets ghecrighen hoe zijs altijts meer begheren te hebbene Deze dienaren mochten v rike mitds vele zaicken verderuen want bij auenturen om ghelts wille mochten zij v verraden ende v ter doot bringhen of in uwer vianden handen te leueren Daer omme en zuldi uwe dienaeren dat es uwe raetslieden niet verre wt uwe lande laten trecken / ghij en zult ooc niet ghehenghen dat zij eenighe brieuen eenighen heere zenden zonder beueel van v te hebbene / ende als ghij verneemt dat zij dat doen ter stont gheeft hem oerloff De alder profitelicste dienaere ende raetsman die ghij hebben moegt / dat es die hem pijnt v altijt onderdaen te zine / die v ghebot hout / ende v verbot laet die uwe onderzaten tot uwer liefden ende minne bringt / ende die alle de condicien heeft die hier na volghen Inden eersten dat hij bequaem zij van leden om te doen tgheen [51] dat ghij hem beueelt Ten anderen dat hij goet van begrippe zij ende rasch van verstande om te begrippene de zaicken diemen hem zeit Ten derden dat hij goet van memorien zij dat hij wel onthoude het gheen datmen hem te kennen gheeft Ten vierden dat hij goet om te sprekene zij ende zoete van woerden Ten vijften dat hij jn zine woerden warachtich zij ende dat hij de loghene scuwee / goet van complexien zoete ende zachtmoedich Ten sesten dat hij gheen brasseerrer ofte groot drancker en zij / dat hij niet oncuysch en zij ende dat hij niet en spele Ten zeuende dat hij groot van begrippe ende van opsette zij ende dat hij zeere pooghe om groote eere Ten achtsten dat hij niet te ghierich en zij om goet of om scat te ghecrighene maer dat hij naerstich zij om uwee hoocheit te vermeerderen / v rike wel te regerene / ende dat hij lief hebbe v / ende duegdelike spreke van die hem verre ende die hem na zijn Ten neghensten dat hij de rechtueerdicheit minne ende de onrechtueerdicheit hate gheuende eenen ygheliken dat hem toebehoort / gheerne helpende de ghuenen die mit onrechte verdruct of bedruct worden Ten tiensten dat hij sterc ende volstantich zij van begripe jnt gheen dat hij te doen heeft Ten elfsten dat hij niet veel woerden en hebbe / ende dat hij niet dicwil onmanierlic en lache Ten twalefsten dat hij naerstich zij om uwee onderzaten te troostenne jn hare weerspoet Ten dertiensten dat hij de simpelheit van uwe onderzaten jnt goede neme

Gij zal uw dienaars beproeven en geven hen te verstaan dat gij geld nodig hebt. Is het zaak dat hij u aanraadt uw kostbare schat te minderen en te vernielen of uw onderzaten te schatten, dat [50] is een teken dat hij een verderver en een vernieler van uw rijk is en dat hij u niet lief heeft. Maar is het dat hij zichzelf biedt en zegt; heer ik heb u gediend en ik heb wat onder u gekregen, ziet hier lijf en goed, het is alles tot uw besten, deze man en deze dienaar zal je danken en loven want hij is alle lof waardig want hij zou graag ter eren van u alles geven dat hij had. Gij zal ook uw dienaars anders beproeven en onderzoeken met uw giften. Welke dienaar er altijd op uit is om te hebben wat gij hem geeft, van die zal je nimmermeer getrouw gediend zijn. Voort ook mede zo zal je geen groot vertrouwen zetten in uw dienaren die zeer vlijtig zijn om goed en schat te verkrijgen, want zij dienen niet vanwege u, maar vanwege goed. De zin van dezen die dus vlijtig zijn om goed en geld te krijgen is gelijk een diepte zonder grond want hun begeerte heeft geen einde, want hoe zij meer geld en goed ze krijgen hoe ze altijd begeren meer te hebben. Deze dienaren mochten uw rijk mits vele zaken verderven want bij avonturen vanwege het geld mochten zij u verraden en u ter dood brengen of in de handen van uw vijanden leveren. Daarom zal je uw dienaars, dat zijn uw raadslieden, niet ver uit uw land laten trekken, gij zal ook niet toestaan dat zij enige brieven aan enige heren zenden zonder bevel van u te hebben en als gij verneemt dat zij dat doen, geef hen terstond verlof. De aller profijtelijkste dienaar en raadsman die gij hebben mag dat is die zich pijnt u altijd onderdanig te zijn, die uw gebod houdt, en uw verbod laat, die uw onderzaten tot uw liefde en minne brengt en die alle de condities heeft die hierna volgen. Als eerste dat hij bekwaam is van leden om te doen hetgeen [51] dat hij hem beveelt. Ten tweede, dat hij goed van begrip is en ras van verstand om te begrijpen de zaken die men hem zegt. Ten derden, dat hij goed van memorie is en dat hij goed onthoudt hetgeen dat men te kennen geeft. Ten vierden, dat hij goed om te spreken is en lieflijk van woorden. Ten vijfde, dat hij in zijn woorden betrouwbaar is en dat hij leugens schuwt, goed van samengesteldheid, lief en zachtmoedig. Ten zesde, dat hij geen brasser of grote drinker is en dat hij niet onkuis is en dat hij niet speelt. Ten zevende, dat hij groot van begrip en van opzet is en dat hij zeer poogt om grote eer. Ten achtste, dat hij niet te gierig is om goed of om schat te krijgen, maar dat hij vlijtig is om uw hoogheid te vermeerderen, uw rijk goed te regeren en dat hij u lief hebt en deugdelijk spreekt van die hem ver en die hem nabij zijn. Ten negende, dat hij de rechtvaardigheid bemint en het onrechtvaardige haat en iedereen geeft wat hem toebehoort en graag helpt diegene die met onrecht verdrukt en bedrukt worden. Ten tiende, dat hij sterk is en standvastig is van begrip in hetgeen dat hij te doen heeft. Ten elfde, dat hij niet veel woorden heeft en dan hij niet vaak ongemanierd lacht. Ten twaalfde, dat hij vlijtig is om uw onderzaten te troosten in hun tegenspoed. Ten dertiende dat hij de eenvoudigheid van uw onderzaten in het goede neemt.

GHij zult weten dat god almachtich noyt wijser creature en maecte dan de mensche In gheen creature en zijn soe vele perfectien als jn de [52] mensche Want alle condicien die ghij vijnden moegt in alle andere dieren die zijn ooc jnde mensche Want de mensche es stoutals een leeuwe / bloode ende veruaert alseen haze / Hij es milde als een hane Hij es vrec als een hont / Hij es wreet als een luupaert / Hij es goedertierenals een tortelduue / Hij es fel als een leeuwinne / Hi es zachtmoedich als een lam / Hij es loos als een vos / Hij es simpel als een duue / Hij es rasch als een haeswijnde / Hij es traech als een beer / Hij es frisch als een elefant / Hij es plomp als een ezel / Hij es houaerdich als een pauwe / Hij es oetmoedich als een cleen conincxken / Hij es zot als een struus / Hij profitelic als een bie / Hij es onghetemt als een stier / Hij es achter wt slaende als een mule / Hij es stom als een visch / Hij es redelic als een jnghel / Hij es oncuysch als een zwijn / Hij es profitelic als een paert / Hij es scadelic als een mussche Ende al dat ghij vijnt in alle dieren ende in al dat van gode ghescapen es dat zuldi al in de mensche vijnden Daer omme wort de mensche gheheten de minder werlt off de minste werlt want hij heeft ghelijc mit al dat jn de werlt es

Gij zal weten dat God almachtig nooit wijzere creaturen maakte dan de mens. In geen creatuur zijn zoveel vele perfecties als in de [52] mens. Want alle condities die gij vinden mag in alle andere dieren die zijn ook in de mens. Want de mens is dapper als een leeuw, blode en bang als een haas. Hij is mild als een haan. Hij is vrekkig als een hond. Hij is wreed als een luipaard. Hij is goedertieren als een tortelduif. Hij is fel als een leeuwin. Hij is zachtmoedig als een lam . Hij is loos als een vos. Hij is eenvoudig als een duif. Hij is snel als een hazenwind. Hij is traag als een beer. Hij is krachtig als een olifant. Hij is plomp als een ezel. Hij is hovaardig als een pauw. Hij is ootmoedig als een klein koninkje. Hij is zot als een struis. Hij is profijtelijk als een bij. Hij is ongetemd als een stier. Hij slaat achteruit als een muilezel. Hij is stom als een vis. Hij is redelijk als een egel (engel?). Hij is onkuis als een zwijn. Hij is profijtelijk als een paard. Hij is schadelijk zoals de mussen. En alles dat ge vindt in alle dieren en in alles dat van God geschapen is dat zal je alles in de mens vinden. Daarom wordt de mens geheten de kleine wereld of de minste wereld want hij heeft gelijk mee alles dat er in de wereld is.

NYmmermeer en zuldi gheloue setten jn lieden die van uweere wet niet en zijn ziet wel voer v dat v niet en gheualle ghelijc een heyden eens van een jode wt gherecht was Hoe dat bij quam dat zal ic v hier jnt langhe vertellen Het ghebuerde dat eens ghereden quam wt orienten een heyden ende dair hij quam ridende op zijne mule Doen was daer een jode opte wech / demule hadde de heyden van joncs opghevoet ende deze drouch al dat deze heyden opte wech mochte te doen hebben van eten ende van drincken De jode die te voete was die [53] was zeere vermoyt ende hij en hadde noch tetene noch te drinckene noch yet dat hem jnden weghe van noode was Deze twee begonsten tzamen te sprekene ende de heyden sprac den jode toe ende vraegde hem welc dat zijn wet ware ende zijn gheloue Doen sprac de jode ende andwoorde jc gheloue sprac hij datter een god es jnden hemel die ic aenbede van hem hope ic mijnder zielen zalicheit van hem hope ic loon tontfanghene van mjne wercken Voort soe es mijn gheloue dat zoo wie van mine wet niet en es dat ic hem zijn bloet wt laten mach / zijn ghelt zijn wijff zijn ouders beroouen mach Voort zoe ben jc vermalendijt jst dat ic hem beloofte houwe of dat ic hem helpe / of eenighe ontfermicheit bewijze Dit es mine wet ende mijn ghelooue sprac de jode Nu soude ic ooc gaerne uwee gheloue ende uwee wet weten Doen sprac de heyden ende seyde mijn wet ende mijn gheloue es dat jc jnden eersten mj begheere goet te gheschiene ende al mijn gheslachte Voort zoo en begheer ic niet dat eenighe creature van gode ghescapen eenich quaet gheschie het zij van mine wt off van een ander wet Voort zoo zalmen enen ygheliken ontfermhertich wezen / mi en behaecht geen onrecht noch onghelijc / Mi dincke als men yemant te cort doet dat mi dat zelue ghedaen wort Ic begheer de weluaert van een andere ghelijc als van my zeluen Doen sprac de jode de heyden wederomme toe ende vraegde ja maer ofmen v te cort dede wat zoudi daer toe doen Daer op andwoerde de heyden ende zeide Ic weet wel datter jnden hemel es een rechtuaerdich god een goet god ende een wijs god die alle dinc claerlic weet wiens ooghen niet verborghen en es van al tgheen datter gheschiet Deze god loent de goede van [54] van hare weldaet / ende de quade van hare mesdaet Doen sprac wederomme de jode ja waer omme en hout ghij uwee wet niet ende bewijst mette wercken dat ghij zegt Doen vraegde de heyden waer jn zoude ic mijn wet veruollen Doen sprac wederomme die jode ende zeide Ziet hier ic gae hier te voet ende jc ben van v gheslachte jc hebbe grooten honghere ende ic ben zeere moede van leden Ende ghij sit daer op v mule wel gherust ende ghezaet Doen seyde de heyden / ghij zegt zeker waer Hij trat ter stont af van zijnder mulen hij dede zijn male oopen ende gaf den joden teten ende te drincken Voort zoe dede hij de jode op zine mule gaen op dat hij wat mochte riden ende hem alzo rusten Maer als de jode wel vaste op de mule zat Doen stac hij de mule mit sporen ende reet zijnder vaerden Die heyden riep tot den jode mit luyder stemmen hout hout jst dat zake dat ghij mi nv ontrijt jc zal al te zeere bescaemt wezen als ic thuus come Doen riepe de jode wederomme totten heyden ende seyde En heb ic v niet gheseit welc mijn wet es jc wil mijn wet mette werken volbringhen Doen reet hij noch vaste voert ende de heyden liep achter an al zine macht ende riep noch mit luyder stemmen den jode toe O ghij jode en wilt mi doch nv in deze wildernisse niet allene achter laten op dat mj de leeuwen niet en verslijnden ende op dat ic niet van hongher off van dorst en sterue wilt doch mijnder nv ontfermen ghelijc als ic uwer ontfermet hebbe De jode en zach niet eens omme noch hij en achtes twint wat deze heyden zeyde off riep Als doen de heyden zach dattet niet en bate zijn roopen noch zijn loopen ende als de jode al verre wt den ooghen was doen begonste hij te dinkene op de volmaectheit van zijnder wet twelke hij ooc den jode gheseit hadde [55] datter jnden hemel een goet god ende een rechtuaerdich god es die alle dinc voor ooghen heeft wiens ooghen niet verholen en es / hij hief zijn hooft op ende hij zach jnden hemel ende seyde Mijn god du hebst bekent dat jc jn dij ghelooft hebbe ende dat jc dine wet ghehouden hebbe. laet nv dine rechtuaerdicheit den jode alzo verre bringhen dat hij zijne quaetheit merken ende voor ooghen hebben mach Als deze heyden aldus ghebeden hadde eer hij verre gegaen was doen zach hij zijn mule daer staen ende de jode lach daer neder gheuallen hij hadde zijn been ghebroken ende hij was te male zeer ghequest Ter stont alzoo gheringhe als de mule dezen heyden zach liep zij tot hem want hij hadze van ioncs op gheuoet hij zat opte mule ende hij woude gaen riden zinen wech Als de jode dit zach dat de heyden woude gaen riden doen riep hij ende seide Och mijn alder liefste broeder om gods wille wilt doch mijnder ontfermen want ic ben al ter doot toe ghequest jc en mach doch niet gaen laet ghij mj nv hier jc bin verloren god heeft v ouer mi victorie ghegeuen want ghij uwee wet zoo wel ghehouden hebt wilt doch noch voortan uwee wet in my volbringhen ende mijnder ontfermen want ach lachent jc ben al te hertelike zeere ghequest Doen sprac de heyden totten jode ende zeyde ghij hebt mi al te vele misdaen jc hebbe v goet ghedaen ende ghij hebt mj al dat quaet ghedaen dat ghij hebt moghen doen ghij en hebt mijnder niet willen ontfermen Doen sprac de jode wederomme totten heyden ende zeyde Och en wilt mi doch niet verwiten van voorleden zaken die jc v ghedaen hebbe wantet mijn wet ende mijn ghelooue es jc bin van ioncs op daer jn gheleert ende jc hebbe alle mijn ouders daer volstantich jn gheuonden [56] Doen ontfermde de heyden zijnder ende zettede hem achter hem op zijn mule brochte hem ter plaetzen daer hij wezen woude Als de coninc van die lande vernam deze goede werken ende de groote volmaectheit van dezen heyden die hij ghetoocht ende ghewrocht hadde an dezen jode hij ontboet him dat hij bij him quame ende hij maecte hem een groot heere ende hij hadde vele regements jn zijn rike

Nimmermeer zal je geloof zetten in lieden die van uw wet niet zijn, kijk goed uit dat u niet valt gelijk een heiden eens van een Jood berecht was. Hoe dat bij kwam dat zal ik u hier in het lang vertellen. Het gebeurde dat eens gereden kwam uit de Orint een heiden. En daar hij kwam rijden op zijn muilezel toen was daar een Jood op de weg. De muilezel had de heiden van jongs af opgevoed en deze droeg alles dat deze heiden op de weg mocht te doen hebben van eten en van drinken. De Jood die te voet was die [53] was zeer vermoeid en hij en had nog te eten nog te drinken nog iets dat hem in de weg nodig was. Deze twee begonnen tezamen te spreken en de heiden sprak de Jood toe en vroeg hem wat dat zijn wet was en zijn geloof. Toen sprak de Jood en antwoordde; ԩk geloofլ sprak hij, Ԡdat er een God is in de hemel die ik aanbidt en van hem hoop ik voor mijn ziel zaligheid het loon van mijn werken te ontvangen. Voort zo is mijn geloof dat zo wie niet van mijn wet is dat ik hem zijn bloed uit laten mag, zijn geld, zijn wijf en zijn ouders beroven mag. Voort zo ben ik vermaledijt is het dat ik hem belofte hou of dat ik hem help of enige ontferming bewijs. Dis is mijn wet en mijn geloofլ sprak de Jood. Ԏu zou ik ook graag uw geloof en uw wet wetenծ Toen sprak de heiden en zei; Լ/span> mijn wet en mijn geloof is dat ik als eerste begeer dat me goed geschiedt en heel mijn geslacht. Voort zo begeer ik niet dat enige creatuur van God geschapen enig kwaad geschiedt, hetzij van mijn of van een andere wet. Voort zo zal men voor iedereen ontfermend wezen, mij behaagt geen onrecht nog ongelijk. Ik denk als men iemand te kort doet dat het mijzelf gedaan wordt. Ik begeer de welvaart van een andere gelijk als van mij zelf.ՠToen sprak de Jood de heiden wederom toe en vroeg, Ԫa maar, als men u te kort deed wat zou je daartoe doen.ՠDaarop antwoordde de heiden en zei; ԉk weet wel dat er in de hemel is een rechtvaardige God, een goede God en een wijze God die alle dingen duidelijk weet en voor wiens ogen niets verborgen is van al hetgeen dat er geschiedt. Deze God beloont de goede van [54] van haar weldaad en de kwade van zijn misdaadծ Toen sprak de Jood wederom; Ԫa, waarom houdt ge uw wet niet en bewijst met werken dat gij zegtծ Toen vroeg de heiden; Էaarin zou ik mijn wet vervullenծ Toen sprak de Jood wederom en zei; Լ/span>Ziet hier, ik ga hier te voet en ik ben van uw geslacht, ik heb grote honger en ik ben zeer moede van leden. En gij zit daar op uw muilezel goed uitgerust en gezeten.ՠToen zei de heiden; ԧij zegt zeker waar.ՠHij trad terstond af van zijn muilezel en deed zijn knapzak open en gaf de Jood te eten en te drinken. Voort zo liet hij de Jood op zijn muilezel gaan op dat hij wat mocht rijden en zich alzo rusten. Maar toen de Jood goed vast op de muilezel zat toen stak hij de muilezel met sporen en reed zijn vaart. De heiden riep tot den Jood met luide stem, ho, ho, is het zaak dat ge van me weg rijdt zal ik al te zeer beschaamd wezen als ik thuis komծ Toen riep de Jood wederom tot de heiden en zei; Լ/span>En heb ik u niet gezegd wat mijn wet is, ik wil mijn wet met het werken volbrengenծ Toen reed hij nog sneller voort en de heiden liep er achter aan met al zijn macht en riep nog met luide stem de Jood toe; ԏ gij Jood, wil me toch in deze wildernis niet alleen achter laten opdat de leeuwen me niet verslinden en opdat ik niet van honger of van dorst sterf, wil toch over mij ontfermen gelijk zoals ik over uw ontfermt heb.ՠDe Jood zag niet eens om, nog achtte niets wat deze heiden zei of riep. Als toen de heiden zag dat niet baatte en zijn roepen nog zijn lopen en dat de Jood al ver uit het gezicht was toen begon hij te denken op de volmaaktheid van zijn wet wat hij ook de Jood gezegd had [55] dat er in de hemel een goede God was en dat hij ook een rechtvaardige God is die alle dingen voor ogen heeft en voor wiens ogen niets verholen is. Hij hief zijn hoofd op en hij zag in de hemel en zei; ԍijn God, u hebt bekend dat ik in u geloofd heb en dat ik uw wet gehouden heb, laat nu uw rechtvaardigheid de Jood alzo ver brengen dat hij zijne kwaadheid merken en voor ogen hebben magծ Toen deze heiden aldus gebeden had en eer hij ver gegaan was toen zag hij zijn muilezel daar staan en de Jood lag daar neergevallen en had zijn been gebroken en hij was helemaal zeer gekwetst. Terstond alzo gauw als de muilezel deze heiden zag liep zij tot hem want hij had het van jongs af opgevoed. Hij zat op de muilezel en wilde zijn weg gaan rijden. Toen de Jood dit zag dat de heiden wilde gaan rijden toen riep hij en zei; ԏch mijn aller liefste broeder, om Gods wil, wil toch mijn ontfermen want ik ben al ter dood toe gekwetst, ik mag toch niet gaan, laat ge mij nu hier dan ben ik verloren, God heeft u over mij victorie gegeven want gij hebt uw wet zo goed gehouden wil toch nog voortaan uw wet in me volbrengen en mij ontfermen want ach helaas ik ben al te erg zeer gekwetst. Toen sprak de heiden tot de Jood en zei; ԧij hebt mij al te veel misdaan, ik heb u goed gedaan en gij hebt mij al dat kwaad gedaan dat ge hebt mogen doen, gij hebt mij niet willen ontfermenծ Toen sprak de Jood wederom tot de heiden en zei; Լ/span>Och wilt mij toch niet verwijten van voorleden zaken die ik u gedaan heb want het is mijn wet en mijn geloof en ik ben van jongs af aan daarin geleerd eb ik heb al mijn ouders daar volstandig in gevonden. [56] Toen ontfermde de heiden hem en zette hem achter hem op zijn muilezel en bracht hem ter plaatse waar hij wezen wilde. Toen de koning van dat land vernam deze goede werken en de grote volmaaktheid van deze heiden die hij getoond en gewrocht had aan deze Jood ontbood hij hem dat hij bij hem kwam en maakte hem een grote heer en hij had veel regiment in zijn rijk.

Alexander als ghij eenighe heimelike zaken wilt ghescreuen hebben daer moet ghij wijze mannen toe ordineren die mit harer wijsheit jnt scriuene openbaeren ende betooghen den ghenen die dat ghescrifte ter hant comen zal uwe wijsheit ende uwee hooch verstant op dat ghij dair mede ghefameert ende gheprezen moegt worden Want dat ghescrifte als dat cleet ende dat chierzel van tgheen datmen mette woerden zegt Ende ghelijc als ghij moet schoone verchiert wezen van habiten alzoo moet ghij ooc hebben wijse mannen die met haren verstande uwee woerden ende uwee sin jnt scriuene chieren ende cleden Deze mannen die ghij aldus uwee heymelicheit te kennen gheeft die moeten ghetrouwe zijn Sij moeten meer na v profijt wt zijn dan om haer selfs profijt want anders zoudmense al mit ghelt corrumperen zij mochten uwee heymelicheit te kennen gheuen om ghelt te ghecrighene daert v hijnderen mochte Deze moeten seere scerpelic toe zien dat nyement en come jnde camere daer zij deze heymelike zake scriuen op dat nyement en zie wat zij scriuen Deze mannen zuldi zeere wel loonen op dat zij te naerstigher zijn moghen uwee zaken na uwe wille te volbringhene Als ghij yemant seinden wilt op eenighe plaetzen tot eenighen heeren dan zuldi wt alle uwee edele verkiezen [57] de waerdichste / de wijste / de eersaemste de ghetrouste die de duegt mint ende de quaetheit leet heeft want dicwil merctmen bijden bode de wijsheit vanden heere Als ghij alsulken man gheuonden hebt zo zuldi hem zegghen tgheen dat v te wille es ende hem dair mede belasten ghebiedende ende beuelende dat hi noch of noch toe en doe vande zaken dair ghij hem mede belast hebt Voort andere boden die ghij seynden wilt met uwe brieuen die moeten ooc ghetrouwee zijn om de brieuen te bringhene daer zij behooren ende daer aff wederomme ghetrouwelic andwoerde tot v bringhen Ziet wel naerstelic toe dat ghij nyement en zent in plaetzen om uwe zaken te veruolghene daer ghij meent dat zij eenighe coopmenscippe hanteren want het ware wel te vermoyene dat zij haer coopmenscippe eerst doen zouden om haer ghewin ende daer mede mocht ghij zomtijts wel ghehijndert worden dat zij v zaicken mochte verslacken Ooc wacht v zonderlinghe dat ghij gheen drankers en zent mit v brieuen of om zake te xpedierene die heymelic es Want eenighe mochtenze droncken maken dan zoudn zij al zegghen dat zij wisten of men zoude hem alle haer brieuen nemen di zij draghen eer zijt gheware zouden worden Wilt v bouen alle dinc wachten yement last of beueel of regement te gheuene die droncken pleech te drinckene Hoort doch wat eens gheboerde van eenen bode die ghesonden was van enen coninc jnt lant van persen Hij was dair droncken ghemaect ende zijn brieuen waren hem al ghenomen doen zeyden die lieden van persen voerwaer dit moet wel een sot coninc zijn dat hij alsulken dronkaert seint mit zine brieuen om zijne bootscappe te doene Hier omme Alexander zuldi naerstich zijn om eenen ghetruwen [58] duegdeliken man te verkiezene die uwee bootscappen doen mach dair ghijs begheerende zijt Ende als ghij eenen bode op gheloue zent mit v brieuen of omuwe zaken te verwarene Ist dat zake dat hij uwee zaicken laet steken ende de zine veruolgt of dat mit dronkenscappe uwe heimelicheit openbaert off zijn brieuen quite wort dezen bode zuldi grootelic corrigeren maer want de mesdaet zoo groot es zoo en zegghe ic v niet hoe dat ghij hem corrigeren zult. grooter correctien js hij waerdich

Alexander, als gij enige heimelijke zaken wilt geschreven hebben daar moet gij wijze mannen toe ordineren die met hun wijsheid in het schrijven openbaren en aantonen diegenen die dat geschrift ter hand komen zal uw wijsheid en uw hoge verstand opdat gij daarmee beroemd en geprezen mag worden. Want dat geschrift is als dat kleed en versiersel van hetgeen dat men met de woorden zegt. En gelijk zoals gij moet mooi versierd wezen met habijten alzo moet gij ook hebben wijze mannen die met hun verstand uw woorden en uw zin in het schrijven versieren en kleden. Deze mannen die gij aldus uw heimelijkheid te kennen geeft die moeten getrouw zijn. Zij moeten meer naar uw profijt uit zijn dan om hun eigen profijt want anders zou men ze al met geld corrumperen, zij mochten uw heimelijkheid te kennen geven om geld te krijgen daar het u hinderen mocht. Deze moeten zeer scherp toe zien dat niemand komt in de kamer daar zij deze heimelijke zaken schrijven op dat niemand ziet wat zij schrijven. Deze mannen zal je zeer goed belonen opdat zij te vlijtiger zijn mogen uw zaken naar uw wil te volbrengen. Als gij iemand zenden wilt op enige plaatsen tot enige heren dan zal je uit al uw edele verkiezen [57] de waardigste, de wijste, de eerzaamste, de getrouwste die de deugd mint en de kwaadheid leed heeft want vaak merkt men bij de bode de wijsheid van de heer. Als gij al zulke man gevonden hebt zo zal je hem zeggen hetgeen dat u te wil is en hem daarmee belasten, gebieden en bevelen dat hij nog af nog toe doet van de zaak daar gij hem mede belast hebt. Voort andere boden die gij zenden wil met uw brieven die moeten ook getrouw zijn om de brieven te brengen daar zij behoren en daarvan wederom getrouw antwoord tot u brengen. Ziet wel vlijtig toe dat gij niemand zendt in plaatsen om uw zaken te vervolgen daar gij meent dat zij enige koopmanschap hanteren, want het was wel te vermoeden dat zij hun koopmanschap eerst doen zouden om hun gewin en daarmee mocht gij soms wel gehinderd worden dat zij uw zaken mochten verzwakken. Ook wacht u vooral dat gij geen drinkers zendt met uw brieven of om uw zaak uit te zenden die heimelijk is. Want enige mochten ze dronken maken dan zouden zij alles zeggen dat zij wisten of men zou hem al zijn brieven nemen die zij dragen eer zij het gewaar zouden worden. Wilt u boven alle dingen wachten iemand last of bevel of regiment te geven die dronken plag te drinken. Hoort toch wat eens gebeurde van een bode die gezonden was van een koning in het land van Perzen. Hij was daar dronken gemaakt en zijn brieven waren hem alle genomen en toen zeiden de lieden van Perzen ;նoorwaar, dit moet wel een zotte koning zijn dat hij al zulke dronkaard zendt met zijn brieven om zijn boodschap te doenծ Hierom Alexander, zal je vlijtig zijn om een getrouwe [58] deugdelijke man te verkiezen die uw boodschappen doen mag daar gij het begeert. En als gij een bode op geloof zend met uw brieven of om uw zaak te bewaren is het zaak dat hij uw zaken laat steken en de zijne vervolgt of dat met dronkenschap uw heimelijkheid openbaart of zijn brieven kwijt wordt, deze bode zal je zeer corrigeren, maar omdat de misdaad zo groot is zo zeg ik u niet hoe dat gij hem corrigeren zal, grote correctie is hij waardig.

Vwe onderzaten zijn uwe stat dat v rike mede ghesterct wort uwee onderzaten zijn ghelijc een prieel dair menegherhande manieren van boomen in staen Deze boomen zuldi alzoo regeren dat zij vele telgheren hebben ende dat dair vele vruchten an wassen Daer omme ist wel van node dat ghij jn dit prieel zet enen hofman die hem op deze boomen verstaet die deze boomen beware van al tgheen dat hem hijnderen mach die naerstigher es om de boomen jn haer wezen te houdenne dan om af te slaen Dit zal zijn een man ghestelt van goeder manieren wijs / niet haestich / lijtzamich ende verduldich / altijt gaerne recht doende den riken als den armen / den edelen als den onedelen DE Edele zijn grootelic van noode jn v rike Want bij hem wert v hof gheeert ende bij hem wort v rike gheordineert ende ghestelt jn ordinancien Deze ordinancie zuldi maken jn dezer manieren Inden eersten zuldi hebben x ghebieders die uwe weghe ghebot zullen doen elc jnt zine Ende een yghelic van dezen tienen ghebieders zal onder hem hebben x stedehouders die hem volghen zullen Elke van dezen x stedehouwers zal onder hem hebben x leetsmans die hem volghen zullen Elc van dezen x leetsmans [59] zal onder hem hebben tien dekens die hem volghen zullen Een deken wort hier gheheten die tien mannen onder hem heeft Ende elc deken zal onder hem hebben x vechtender mannen die hem volghen zullen Alsus zuldi onder al hebben hondert duzent vechtender mannen Als ghij x duzent volcs te doen hebt ghebiet eenen van uwen ghebieders die zal onder hem hebben x stedehouwers die hem volghen Elc van dezen stedehouwers zal onder hem hebben x leetsmans Elc leetsman zal onder hem hebben x dekene Ende elc deken zal onder hem hebben tien vechtender mannen die hem volghen zullen Alsus zuldi dan te zamen onder al x duzent mannen van wapenen hebben Als ghij duysent mannen te doen hebt ghebiet een vande stedehouwers die zal mit hem bringhen x leetsmans Elc van dezen x leetsmans zal mit hem bringhen x dekens Elc van deze dekens zal mit hem bringhen x echtender mannen dair hebdi te zamen duysent mannen van wapene Hebdi hondert mannen te doene ghebiet een van dezen leetsmans die zal mit hem bringhen x dekens Elc van dezen tien dekens zal x vechtender mannen mit hem bringhen Aldus zuldi dair hondert mannen van wapene hebben Hebdi x mannen te doene ghebiet een deken die zal x mannen van wapene mit hem bringhen Deze ordinancie is zeere goet een coninc jn zijn rike Want aldus zoude een coninc zonder veel moyenessen ende zonder vele costen zijn volc op een cort vergaderen Ooc zuldi bij v hebben een wonderlic veruaerlic instrument dat themisenius maecte daer ghij v volc op al te corter tijt zout mede vergaderen alst van noode ware / Want het mochte zoo comen dat al v volc al v lant dore zout moeten vergaderen op eenen dach [60] off min daer toe ware dit jnstrument v zeere goet ende oec van noode Want dat gheluut van dezen jnstrumente hoortmen ouer x milen

Uw onderzaten zijn uw stad waar uw rijk mede versterkt wordt, uw onderzaten zijn gelijk een prieel daar menigerhande soorten van bomen in staan. Deze bomen zal je alzo regeren dat zij vele twijgen hebben en dat daar vele vruchten aan groeien. Daarom is het wel nodig dat gij in dit prieel zet een hovenier die zich van deze bomen verstaat en die deze bomen bewaart van al hetgeen dat hen hinderen mag en die vlijtig is om de bomen in hun wezen te houden, dan om af te slaan. Dit zal zijn een man gesteld van goede manieren, wijs, niet haastig, lijdzaam en geduldig die altijd graag recht doet de rijken als den armen, de edelen als de onedele. De edele zijn zeer nodig in uw rijk. Want bij hen wordt uw hof geerd en bij hen wordt uw rijk geordineerd en gesteld in ordinantie. Deze ordinantie zal je maken in deze manieren. Als eerste zal je hebben 10 gebieders die vanwege u gebod zullen doen elk in het zijne. En elke van deze tien gebieders zal onder zich hebben 10 stadhouders die hem volgen zullen. Elke van dezen 10 stadhouders zal onder hem hebben 10 leidsmannen die hem volgen zullen. Elk van deze 10 leidsmannen [59] zal onder hem hebben tien dekens die hem volgen zullen. Een deken wordt hier geheten die tien mannen onder hem heeft. En elke deken zal onder hem hebben 10 vechtende mannen die hem volgen zullen. Aldus zal je onder allen hebben honderd duizend vechtende mannen. Als gij 10 000 volk nodig hebt gebiedt een van uw gebieders en die zal onder hem hebben 10 stadhouders die hem volgen. Elke van dezen stadhouders zal onder hem hebben 10 leidsmannen. Elke leidsman zal onder hem hebben 10 dekens. En elke deken zal onder hem hebben tien vechtende mannen die hem volgen zullen. Aldus zal je dan tezamen onder allen 10 000 mannen van wapenen hebben. Als gij duizend mannen te doen hebt gebiedt een van de stadhouders en die zal met hem brengen 10 leidsmannen. Elke van dezen 10 leidsmannen zal met hem brengen 10 dekens. Elke van deze dekens zal met hem brengen 10 vechtende mannen en daar heb je tezamen duizend mannen van wapen. Heb je honderd mannen te doen, gebiedt een van dezen leidsmannen en die zal met hem brengen 10 dekens. Elk van deze tien dekens zal 10 vechtende mannen met hem brengen. Aldus zal je daar honderd mannen van wapen hebben. Heb je 10 mannen te doen, gebiedt een deken en die zal 10 mannen van wapen met hem brengen. Deze ordinantie is zeer goed een koning in zijn rijk. Want aldus zou een koning zonder veel moeite en zonder veel kosten zijn volk in het kort verzamelen. Ook zal je bij u hebben een wonderlijk vervaarlijk instrument dat Themisenius maakte waarmee gij uw volk in al te korte tijd mee zou verzamelen als het nodig was. Want het mocht zo komen dat u al uw volk al uw land door zou moeten verzamelen op een dag [60] of minder en daartoe was dit instrument u zeer goed en ook nodig. Want dat geluid van dit instrument hoort men over 10 mijlen.

O Alexander en wilt niet dicwil te stride gaen noch v lijff dair auentueren Maer dicwil zuldi te rade gaen mette wijste die ghij in v hof ofte in v rike hebt Ende als ghij emmer te stride gaen moet als ghij te velde zijt jn v heer dair en zuldi nummermeer zijn onghewapent maer altijt zuldi wel ghewapent zijn op auentuer off yement quame van uwee vianden om v te cranckene dat ghij dair jeghens verwaert zijt / ghij zult zeluere metten liue jnde wapenen wezen ende omtrent v zuldi hebben ghetrouwee mannen wel ghewapent die ghij alder best betrouwet Ghij zult v volc altijt in eendrachticheit houden Des daghes zuldi v heer wel bewaren ende des nachts zuldi scerpelic doen waken jn alle quartieren van uwen here Ieghens gheen casteelen en zuldi trecken om te winnene of te beclimmene / of te bestormene dan die vaste aen berghen staen off die berghen bij hem hebben / ende die bij de water staene Ghij zult vele victaelgen mit v neemen al meendi ooc dat ghijs niet zo vele te doen en zult hebben Ghij zult vele van uwee bossen te zamen laten wt gaen ende maken mit uwen engienen een vervaerlic groot gheluut ende gheruchte Want dair mede crighen uwee liden goet herte / zij crijghen dair moet bij ende zij zijn vele de sterker Ende v vianden worden dair mede bloode ende te male moedeloes ende flauwe Ghij zult weten dat v volc zal diuersche manieren van wapenn hebben Sommeghe zullen ghescut hebben ende scerpelic schieten jnt heer van uwee vianden Andere zullen ghewapent zijn mit plaet harnasch ende mit haetzen jnde hant om staende yeghens de vianden te vechtene Ghij zult ooc hebben torren die hooghe zijn ghemaect van houte zonderlinghe [61] als ghij steden off casteelen beclimmen wilt off bestormen dair zuldi jnne hebben ghewapende mannen die brant ende vier schietenzullen onder uwee vianden Als ghij te velde zijt ghecomen ende als ghij strijt zult leueren uwe vianden zoo ist van noode dat ghij goede ordinancie hebt om v heer te stellene want dair bij worden dicwil strijden ghewonnen ende verloren Ande rechter zijde vanden heer zal volc zijn wel ghewapent mit hamers ende mit haetzen jnde hant om staende yeghens de vianden te vechtene An de slinker zijde vanden heer zal zijn volc wel ghewapent mit haers ejnde hant glavien Ende jnt herte dat es jnde middel vanden here zal zijn volc dat schieten zal brant ende vier jnt heer van uwe vianden Deze zullen groot gheruchte maken deze zullen wonderlic veruaerlic gheluut maken metten bossen ende metten engienen want als uwe vianden dit hooren zij zullen meenen dat ghij de werlt van volke bij v hebt Sij zullen dair ooc wt dinken dat ghij te male sterc van moede zijt daeromme zullen zij zeere verslaghen worden hare moet zal hem vergaen Voort zo zuldi met menigherhande manieren uwe vianden belagen ende zult dair volc toe ordineren mit instrumenten ende mit wonderlike veruaerlike engienen Als ghij aldus te velde zijt mit uwee volc zoo ist grootelic van noode dat ghij weghen open hout ende veylich dairmen uwe vitaelge bringhen mach Ghij zult ooc in uwee heer hebben olefanten een goet deel ende drommedaresen want haddi eenighe noot of anxt de olefanten zouden v dair wezen als burghen ende casteelen Ende de drommedarizen zijn zeere snel daer zoudi mede moghen vlien Als uwe viande bestaen te vliene wilt niet haestich zijn om te volghene want ghij mocht dair mede bedrooghen worden het [62] ware te beduchtene dat zij v al vliende bringhen zouden in een parc daer ghij niet lichtelic tot uwer willen wt en zoud moghen gheraken Ende wat ghij bestaet nemmermeer en trect te stride ten zij dat ghij goede constellacie voor v hebt Ende om dat altijt te wetene zoo moet ghij hebben bij v wijze meesters in astronomien

O Alexander, wil niet vaak ten strijde gaan nog uw lijf daar avonturen. Maar vaak zal je te rade gaan met de wijste die gij in uw hof of in uw rijk hebt. En als gij immer te strijden moet gaan en als ge te velde bent in het leger daar zal je nimmermeer ongewapend zijn, maar altijd zal je goed gewapend zijn op avontuur of er iemand kwam van uw vijanden om u te verzwakken en dat ge daartegen bewaard bent. Gij zal zelf met het lijf in de wapen wezen en omtrent u zal je hebben getrouwe mannen goed gewapend die gij het allerbeste vertrouwt. Gij zal uw volk altijd in eendracht houden. Die dag zal je uw leger goed bewaren en die nacht zal je scherp laten waken in alle kwartieren van uw leger. Tegen geen kastelen zal je trekken om te winnen of te beklimmen of te bestormen dan die vast aan bergen staan of die bergen bij zich hebben en die bij het water staan. Gij zal veel voedsel met u nemen al meende je ook dat gij niet zoveel nodig zou hebben. Gij zal veel van uw bussen tezamen laten uitgaan en maken met uw machines een vervaarlijk groot geluid en gerucht. Want daarmee krijgen uw lieden een goed hart en zij krijgen daar moed bij en zij zijn veel sterker. En uw vijanden worden daarmee bang en helemaal moedeloos en flauw. Gij zal weten dat uw volk diverse soorten van wapens zal hebben. Sommigen zullen geschut hebben en scherp schieten in het leger van uw vijanden. Andere zullen gewapend zijn met harnas platen en met bijlen in de hand om staande tegen de vijanden te vechten. Gij zal ook hebben torens die hoog zijn gemaakt van hout en vooral [61] als gij steden of kastelen beklimmen wilt of bestormen en daar zal je in hebben gewapende mannen die brand en vuur schieten zullen onder uw vijanden. Als gij te velde bent gekomen en als gij strijd zal leveren met uw vijanden zo is het nodig dat gij goede ordinantie hebt om uw leger op te stellen want daarbij worden vaak strijden gewonnen en verloren. Aan de rechter zijde van het leger zal goed gewapend volk zijn met hamers en met bijlen in de hand om staande tegen de vijand te vechten. Aan de linker zijde van het leger zal goed gewapend volk zijn met bijlen en hand lansen. En in het hart, dat is in het midden van het leger, zal zijn volk dat schieten zal brand en vuur in het leger van uw vijanden, Deze zullen groot lawaai maken, deze zullen wonderlijk vervaarlijk geluid maken met de bussen en met de machines, want als uw vijanden dit horen zullen zij menen dat gij de wereld van volk bij u hebt. Zij zullen daarom ook denken dat ge helemaal te sterk van moed bent en daarom zullen zij zeer verslagen worden en hun moed zal hen vergaan. Voort zo zal je met menigerhande manieren uw vijanden belegeren en zal daartoe volk ordineren met instrumenten en met wonderlijke vervaarlijke machines. Als gij aldus te velde bent met uw volk dat is het zeer nodig dat gij wegen open houdt en veilig daar men uw voedsel brengen mag. Gij zal ook in uw leger hebben olifanten een goed deel en dromedarissen. want had je enige nood of angst de olifanten zouden u daar wezen als burchten en kastelen. En de dromedarissen zijn zeer snel en daarmee zou men mee mogen vlieden. Als uw vijanden bestaan te vlieden wil niet te haastig zijn om te volgen want ge mocht daarmee bedrogen worden, het [62] was te beduchten dat zij u al vliedende brengen zouden in een perk waar ge niet gemakkelijk tot uw wil uit zou mogen raken. En wat gij bestaat, trek nimmermeer te strijde tenzij dat gij goede constellatie voor u hebt. En om dat altijd te weten zo moet gij hebben bij u wijze meesters in astronomie.

Die phisonomia EEn conste die ghij emmer weten moet die ghenoechtelic es ende die ghij gaerne weten zult Dat es de conste ende sciencie van phisonomien daermen bij weet van wat condicien ende van wat complexien dat de lieden zijn alleene wten ghesichte

Het was eens een wijs meester jn deze consten die zeere ouer al vernaemt was het ghebuerde dat op een tijt een wijs meester van medicinen gheheten Ypocras eenighe van zijnen discipulen zant tot dese meester mette figuere van zijnen aensichte ontworpen jn fransijn / om dat hij zeggen zoude van wat condicien ende complexien dat hij ware Als deze meester die figuere wel ghesien hadde doen zeide hij tot Ypocras discipulen deze mensche dair ghij mj de figure hier of ghebrocht hebt die es te male oncuusch een bedrieghere ende zeere onreyn van leuene Als deze discipulen van Ypocras haren meester dat hoorden ter stont wilden zij de meester van phisonomien te liue ende wouden hem slaen zij zeiden du zot verwaent mensche du en weetst niet wats du gheseit hebst / de mensche dair deze figure off es dat es de edelste / de beste ende die gheleertste man vander werlt dijn dinc es al bedroch Doen sprac wederomme deze meester van phisonomien tot de discipulen van Ypocras ende seide Ic weet wel sprac hij dat dit de figure es vande wijzen ypocras Maer want ghij mj [63] gheuraecht hebt wat van alsulken man ware na mijnder conste zoo heb ic v dair af bewijs ghedaen na beuolen ende bewijzen van mijnder sciencien Deze discipulen namen van die meester oerlof ende zij tooghen wederomme tot Ypocras haren meester Als zij tot hem quamen doen vraegde hij wat de meester van phisonomien tot himlieden gheseit hadde Doen zeiden zij in alder manieren als die meester tot hemlieden hadde gheseit Doen zeide ypocras tot zijnen discipulen voerwaer sprac hij het es warachtich dat hij van mj gheseit heeft / hij en heeft niet gheseit dan de waerheit / hij en heeft ooc niet een letter te littel gheandwoert hij heeft effen mijn condicien ende complexie gheseit Maer trouwen de reden wairomme dat ic alzo niet en ben hoe wel dat ic van naturen alzoo wezen zoude als mijn ghesichte bewijst ende de meester wel gheseit heeft dat es dairomme want doen ic vernam dat jc jnder nature zeere tot deze lelike zaicken ende condicien gheneghen was doen en woud ic mjne vleesche niet onderdaen wezen maer jc volgde altijt de redelicheit ende tverstant ende de plompe zinlicheit heb ic metten verstande ende metter redelicheit al verwonnen Aldus heeft v deze meester de waerheit gheseit van th tgheene dat zine conste aen ghinck Maer vanden anderen en heeft hij gheen bescheit moghen weten noch zeggen Hier jn es ypocras gheloeft ende zeere ghepresen dat hij zine natuerlike gheneghentheit die al jnt quade was metter redelicheit ende metten verstande de ziele meest onderdaen wezende dan den lichame al verwonnen heeft Van deze conste van phisonomien zal ic v reghelen gheuen daer ghij ghemeenlic bij weten zult al dat deze conste angaet dat ooc zomtijt [64] goet gheweten es Als een man naerstelic dicwil endelanghe op v ziet die zijn ooghen niet wel van v ghekeren en can als ghij wederomme op hem ziet jst dat zake dat hij van v ghesichte verscrict ende bescaemt wort / ende zonderlingheist dat hij verzijct ende dat de traanen op zijn ooghen staen dat es een man die v lief heeft / die v mint / ende die v ontziet Doet hij contrarie dat es een teeken dat hij hatich ende nidich es ende dat hij v leet heeft Ghij zult v wachten van alle mismaecte lieden die natuerlic ghebrec hebben an hare leden / Voer himlieden zuldi v wachten als voer v vianden Die alder beste ghetemperde mensche dat es die middelbaer van grooten es / de zwerte ooghen heeft ende zwaer haer / die een ront aensicht heeft Die wit van verwen zijn wat root dair op blosende die zijn bequame van complexien Die een middelbaer hooft hebben die niet vele en spreken dan alst wel past Ende die een subtile claer stemme hebben die zijn ooc zeere bequame Als dat haer plat ende zochte es vanden mensche dat es een teeken van eene couwe hersen ende van goedertierenheit Die veel haers heeft op de schouweren dat es een teeken van plompicheit Die veel haers heeft op zijn borst ende op zijn buuc dat es een veruaerlic man van zonderlinghe naturen Die root haer heeft die es onwijs hatich / nidich / ende gram ende hij es een bedriegher Die zwert haer heeft die mint recht ende iusticie Die dat haer heeft noch root noch zwert tusschen twee beeden die begeert paeys ende vrede Die groote ooghen heeft dat es een teeken van haet van nijt van onscamelheit van traecheit ende van onghebeenen [65] Die brune ooghen heeft ende middelbaer niet te groot die es subtile van verstande hoefsch ende ghetrouwe Die scarpe ghesichte heeft ende die ooghen gheringhe lopende niet stille staende dates een bedrieghere / een dief / ende es zeere onghetrouwee Maer die alder quaetste ooghen dat sijn die ronts omme hebben witte zwerte of roode plecken / Want de mensche die natuerlic alzoo die ooghen heeft die es de quaetste die leeft DE wijnbrauwen die vele haers hebben beteykenen onbequame sprake Als die wijnbrauwen recken tot anden slaep vanden hoofde dat es een teyken van een oncuysch ende nydich mensche Die de wijnbrauwen heeft niet te cort / niet te lange noch met te vele haers. dat es een teyken van goeden verstande Die een cleyne scerpe nooze heeft dat es een teyken van fellicheit ende van scerpicheit Die een langhe nooze heeft al tot bij den mont comende die es stout ende wijs Die camus sijn van noozen die zijn haestich DIe een middelbaer aensicht heeft ende de wanghen een lettel vet bijden slaep vanden hoofde die es warachtich verstandich wijs ghedienstich / zeere goet ende subtijl van verstande Die de mont breet heeft die es stout ende goet ter wapenen Die de lippen groot ende grof heeft die es zot Die in zijn aensichte verladen es van vleyssche die es zot ende loghenachtich Die een graselic aensichte heeft die es voersienich in allen zinen wercken Ende die een zeer cleyne aensicht heeft natuerlic ghelue van verwen dat es een quaet mensche / een ondoechdelic mensche / een bedriegher / ende een dronckaert DIe opgheblasen es an de slaep vanden hoofde / ende die magher an sijn wanghen es dat es een teyken van grooten tooren ende van gramscippe Die de ooren bouen maten groot heeft die es zot maer hij [78] begrijpt ende onthout ooc wel Ende die de ooren bouen maten cleen heeft die es zeere nutte in striden Die een stemme heeft middelbaer niet te grof noch te cleyne die es warachtich voersienich ende rethtuaerdich vanden handen DIe hem besich maect metten handen als hij spreect om te wisene dat es een bedriegher Die hem hout int sprekene sonder de handen zeere te roerene die es goet van verstande wel ghestelt van manieren ende goet van rade Die enen langen smalen hals heeft die es plomp Die enen seren corten hals heeft die es loes ende bedrieghelic Die enen groouen hals heeft die es starc plomp ende groot van etene DIe eenen grooten buuc heeft die es onbekent plomp houaerdich ende oncuuysch Die enen middelbaer buuc heeft ende die borst cleene die es goet van verstande ende scarp van rade Die die borst die schouderen / ende den rugghe breet heeft die es wijs stout ende starc Die een breet voerhoeft heeft die es milde Die den borst scouderen ende rugghe middelbaer heeft niet te cleene noch te groot dat es een goet teyken zeere ghepresen Die hooghe van scouderen es dat es een teyken van scerpicheit van wreetheit van natueren ende van onghetrouwicheit vanden armen Als die armen alzoe lanc zijn dat die handen an die knien comen dat es een teyken dat hij wijs stout ende milde es Als die hant lanc es ende de vingheren ooc lanc zijn dat es een teyken dat hij van zinnen wel ghestelt is / ende dat hi nutte es om vele abelheiden te leeren / ende omme vele ambochten te doene Het es ooc een teyken van goeden regemente Die de vingheren cort ende grof hebben dat es een teyken van zotticheit plompicheit ende van onabelheit vanden voeten GRoote voeten die verladen zijn van vleesschebeteekenen zotticheit ende begeerte van onrechte Cleyne ende subtijl voeten beteykenen herdicheit Smale beenen beteykenen onwetentheit Groote / wel ghemaecte beteekenen stoutheit ende cracht vanden lichame Die vele vleesch hebben an de knie dat es een teyken van cranckicheit ende van eene weke nature Die wide stappen stapt ende niet gheringhe en gaet die zal voerspoet in zijne zaicken hebben Die gheringhe stept die es quaet van willen ende oncuusch Die mensche es de alder best ghestelt jnder naturen die tvleesch heeft zochte ende vuchtich die niet te lanc noch te cort en es Die wit van verwen es wat dair op blosende zoete ende goedertieren van opzien die zocht plain hair heeft / die redelike middelbare ooghen heeft / die een middelbair hooft heeft ende den hals dair na wel gheproporcioneert / die de scouweren een littel dalende heeft / die niet veel vleesch an zijn beenen en heeft noch an zijn knien claer van stemmen niet te cleene noch te groff lanc van handen ende van vingheren / die zomtijts een lettel lacht ende wat vrolics voer bringt om ghenoechte te makene / ende die tghesichte heeft blide ende vrolic Maer ghij en zult niet te haestich zijn om sentencie van yemand te gheuene wt eenich van deze teekenen / maer die mensche zuldi verkiezen dair ghij meest goeder teekenen jn vijnt / ende die mensche zuldi laten varen dair ghij littel goede teekenen ende vele quade teekenen jn vijnt
Explicit liber de Regimine principum Editus ab Aristotole directus alexandro magno

De physionomie, fysionomie. Een kunst die gij immer weten moet die genoeglijk is en die ge graag weten zal. Dat is de kunst en wetenschap van fysionomie waar men bij weet van wat conditie en van wat samengesteldheid dat de lieden zijn alleen uit het gezicht.

Het was eens een wijs meester in deze kunst die zeer overal vermaard was. Het gebeurde dat op een tijd een wijs meester van medicijnen geheten Hippocrates enige van zijn discipelen zond tot deze meester met de figuur van zijn aanzicht ontworpen in fijn perkament omdat hij zeggen zou van wat conditie en samengesteldheid dat hij was. Toen deze meester die figuur goed gezien had toen zei hij tot Hippocrates discipels; Ԥeze mens deze daar ge me deze figuur van gebracht hebt die is helemaal onkuis, een bedrieger en zeer onrein van leven. Toen deze discipels van Hippocrates, hun meester, dat hoorden terstond wilden zij de meester van fysionomie te lijf en wilden hem slaan en zij zeidenՠԼ/span>u zot, verwaand mens u weet niet wat u gezegd hebt, de mens daar deze figuur van is dat is de edelste, de beste en de geleerdste man van de wereld, uw ding is geheel bedrogծ Toen sprak wederom deze meester van fysionomie tot de discipelen van Hippocrates en zei; ԉk weet welլ sprak hij, Ԡhij dat dit de figuur is van de wijze Hippocrates. Maar omdat gij mij [63] gevraagd hebt wat van al zulke man was naar mijn kunst zo heb ik daarvan bewijs gedaan naar bevelen en bewijzen van mijn wetenschapծ Deze discipelen namen van die meester verlof en ze trokken wederom tot Hippocrates, hun meester. Toen zij tot hem kwamen toen vroeg hij wat de meester van fysionomie tot hen gezegd had. Toen zeiden zij in alle manieren als die meester tot hen had gezegd. Toen zei Hippocrates tot zijn discipelen; Լ/span> voorwaarլ sprak hij; het is waar dat hij van mij gezegd heeft, hij heeft niets anders gezegd dan de waarheid, hij heeft ook niet een letter te kort geantwoord, hij heeft effen mijn conditie en samengesteldheid gezegd. Maar vertrouw, de reden waarom dat ik alzo niet ben, hoe wel dat ik van naturen alzo wezen zou als mijn gezicht bewijst en de meester goed gezegd heeft dat is daarom, want toen ik vernam dat ik in de natuur tot deze lelijke zaken en condities genegen was toen wilde ik niet onderdanig zijn aan mijn vlees, maar ik volgde altijd de redelijkheid en het verstand en de plompe zinlijkheid heb ik met het verstand en met de redelijkheid geheel overwonnen. Aldus heeft u deze meester de waarheid gezegd van hetgeen dat zijn kunst aanging. Maar van de anderen heeft hij geen bescheid mogen weten nog zeggenռ/span>. Hierin is Hippocrates geloofd en zeer geprezen dat hij zijn natuurlijke genegenheid die geheel in het kwade was met de redelijkheid en met het verstand die de ziel meest onderdanig wezen dan het lichaam geheel overwonnen heeft. Van deze kunst van fysionomie zal ik u regels geven waar ge algemeen bij weten zal alles dat deze kunst aangaat en dat ook soms [64] goed geweten is. Als een man vlijtig en lang op u ziet die zijn ogen niet goed van u keren kan en als gij wederom op hem ziet, is het dan zaak dat hij van uw gezicht schrikt en beschaamd wordt en vooral dat hij verzucht en dat de tranen op zijn ogen staan, dat is een man die u lief heeft, die u mint en die u ontziet. Doet hij contrarie, dat is een teken dat hij haat en nijdig is en dat hij u leed heeft. Gij zal u wachten van alle mismaakte lieden die een natuurlijk gebrek hebben aan hun leden. Voor hen zal je u wachten als voor uw vijanden. De aller beste getemperde mens dat is die middelbaar van grootte is, die zwarte ogen heeft en zwaar haar, die een rond aanzicht heeft. Die wit van kleur zijn en wat rood daarop blozend die zijn bekwaam van samengesteldheid. Die een middelbaar hoofd hebben en die niet veel spreken dan als het wel past. En die een subtiele heldere stem hebben die zijn ook zeer bekwaam. Als dat haar plat en zacht is van de mens, dat is een teken van een koude hersen en van goedertierenheid. Die veel haar heeft op de schouders, dat is een teken van plompheid. Die veel haar heeft op zijn borst en op zijn buik, dat is een vervaarlijk man van bijzondere naturen. Die rood haar heeft, die is onwijs, hatend, nijdig en gram en hij is een bedrieger . Die zwart haar heeft, die mint recht en justitie. Die dat haar heeft nog rood nog zwart, tussen twee beiden, die begeert rust en vrede. Die grote ogen heeft, dat is een teken van haat, van nijd, van schaamteloosheid, van traagheid en van onverbeterlijk. [65] Die bruine ogen heeft en middelbaar en niet te groot die is subtiel van verstand, hoffelijk en getrouw. Die scherp gezicht heeft en de ogen snel lopen en niet stil staan, dat is een bedrieger, een dief en is zeer ontrouw. Maar de aller kwaadste ogen dat zijn die rondom hebben witte zwarte of rode plekken. Want de mens die natuurlijk alzo de ogen heeft die is de kwaadste die leeft. De wenkbrauwen die veel haar hebben betekent onbekwame spraak. Als de wenkbrauwen rekken tot aan de slaap van het hoofd, dat is een teken van een onkuis en nijdig mens. Die de wenkbrauwen heeft niet te kort, niet te lang, nog met te veel haar, dat is een teken van goed verstand. Die een kleine scherpe neus heeft, dat is een teken van felheid en van scherpheid. Die een lange neus heeft al tot bij de mond komende, die is dapper en wijs. Die plat zijn van neus die zijn haastig. Die een middelbaar aanzicht heeft en de wangen een beetje vet bij de slaap van het hoofd die is oprecht, verstandig, wijs, gedienstig, zeer goed en subtiel van verstand. Die de mond breed heeft, die is dapper en goed ter wapenen. Die de lippen groot en grof heeft die is zot. Die in zijn aanzicht verladen is van vlees, die is zot en leugenaar. Die een sierlijk aanzicht heeft die is voorzienig in al zijn werken. En die een zeer klein aanzicht en natuurlijk geel (blond) van kleur, dat is een kwaad mens, een ondeugdelijk mens, een bedrieger en een dronkaard. Die opgeblazen is aan de slaap van het hoofd en die mager aan zijn wangen is, dat is een teken van grote toorn en van gramschap. Die de oren boven maten groot heeft, die is zot, maar hij [78] begrijpt en onthoudt ook goed. En die de oren boven maten klein heeft, die is zeer nuttig in strijden. Die een stem heeft middelbaar niet te grof nog te klein die is oprecht voorzienig en rechtvaardig van handen. Die zich bezig maakt met de handen als hij spreekt om te wijzen, dat is een bedrieger. Die zich houdt in het spreken zonder de handen zeer te bewegen, die is goed van verstand, goed gesteld van manieren en goed van raad. Die een lange smalle hals heeft, die is plomp. Die een zeer korte hals heeft, die is loos en bedrieger. Die een grove hals heeft, die is sterk, plomp en groot van eten. Die een grote buik heeft, die is onbekend, plomp, hovaardig en onkuis. Die een middelbare buik heeft en de borst klein, die is goed van verstand en scherp van raad. Die de borst, de schouders en de rug breed heeft, die is wijs, dapper en sterk. Die een breed voorhoofd heeft die is mild. Die de borst, schouders en rug middelbaar heeft, niet te klein nog te groot, dat is een goed teken en zeer geprezen. Die hoog van schouders is, dat is een teken van scherpte, van wreedheid van naturen en van ontrouw van de armen. Als die armen alzo lang zijn dat de handen aan de knien komen, dat is een teken dat hij wijs, dapper en mild is. Als de hand lang is en de vingers ook lang zijn, dat is een teken dat hij van zinnen goed gesteld is en dat hij nuttig is om vele bekwaamheid te leren en om vele ambachten te doen. Het is ook een teken van goed regiment. Die de vingers kort en grof hebben, dat is een teken van dwaze plompheid en van onbekwaamheid van de voeten. Grote voeten die verladen zijn van vlees betekenen dwaasheid en begeerte van onrecht. Kleine en subtiele voeten beteken hardheid. Smalle benen betekenen onwetendheid. Grote, goed gemaakte betekenen dapperheid en kracht van het lichaam. Die veel vlees hebben aan de knie, dat is een teken van zwakheid en van een weke natuur. Die wijde stappen stapt en niet zwak gaat, die zal voorspoed in zijn zaken hebben. Die zwak stapt, die is kwaad van wil en onkuis. Die mens is de aller beste gesteld in de natuur die het vlees zacht heeft en vochtig, die niet te lang nog te kort is. Die wit van kleur is en wat daarop blozend, lieflijk en goedertieren van opzien die zacht vlak haar heeft, die redelijke middelbare ogen heeft, die een middelbaar hoofd heeft en de hals daarna goed geproportioneerd, die de schouders een beetje dalende heeft, die niet veel vlees aan zijn benen heeft nog aan zijn knien, helder van geluid, niet te klein nog te grof, lang van handen en van vingers en die soms wat lacht en wat vrolijks voort brengt om genoegen te maken en die het gezicht heeft blijde en vrolijk. Maar gij zal niet te haastig zijn om uitspraak van iemand te geven uit enige van deze tekens, maar die mens zal je verkiezen daar gij meest goede tekens in vindt en die mens zal je laten gaan daar gij weinig goede tekens en vele kwade tekens in vindt. Explicit liber de Regimine principum Editus ab Aristotole directus alexandro magno.

Diverse teksten, vnl. Latijn [66] Die Latijnse laat ik weg.

Deze medicine es wtghegeuen vanden heilighen paeuwes van Roomen yeghen eene ziechede diemen heet Epydimie ende coemt den mensche an zijn leden jnder manieren van butssen Van welker ziechede menich duzentich menschen ghestoruen zijn diere niet off en zouden hebben ghestoruen hadden zij deze boete jn tijts dair yeghen ghedaen Nochtan eist eene slichte ende cleene conste elken dieze weet Nochtan mits dat de mensche zijn lijff dair mede ontdraghen mach So macht wel heeten een groote conste Eerst zo wie hem wille verhoeden yeghen de voirscreuen ziechede eermen eenighe noot off letzel dair off heeft die zal nemen saelge bladeren / braem bladere / ende vliender bladere ende stampt dit al ouerhoep mit witten wijne / ende dan ziedent ende clarent duer eenen lijnen cleet alzoemen anderen dranc doet / Ende doen dan dair jnne witten ghinghebere / ende latent alzoo staen Ende als ghij ziet dat zulke plaghe beghint te regneerne So zal hij dair off drinken smorghens nuchteren neghen daghe al achter een Ende binnen den daghe als hijs ghedroncken heeft mach hij vrielic gaen daert hem ghelieft want hij gheene deere off misquame dan vander zeluer ziechede ghecrighen mach Ende als hijt de neghen daghe alzo voerseit es achter een ghedaen zal hebben zo en mach hij binnen dien gheheelen jare daer aff gheen noot ofte letzel hebben Ende eist zo dat de voorseide plaghe yement an coemt ende men gheware werdt dat mense heeft gheuaet So salmen dair yeghen drincken Triakle magnalium ghetempert met scapieusen oft betonien die verslaet tvenijn / ende behoedt den lichame dat tfenijn ter herten niet en come want als tfenijn ter herten coemt Soe es de mensche doot Ende deze ziechede en es ander niet dan fenijn [67] Voert ist bij alzoo dat eenich mensche de butsse gheuoele Neme mostaert zaet / ende bladeren van vliendere ende stampse wel te gadere / ende make dair aff een plaestre ende legt haestelic dair hijt gheuoelt het zal vergaen Tem die hem qualic gheuoelt van dezer ziechede die neme brambladeren / ende witte wulghe bladeren ende stampse wel te gadere ende legtze dair op / dair ghijt gheuoelt het zal vergaen / want het es gheprouft ende beuonden daert grooten noot dede ITem men zal nemen donderbare naschade. ende vliendre / ende stampent al ouerhoop Dan salmen tsap vut duwen ende gheuent den ziecken drincken Ende dan zalmen ooc nemen een doucxkijn ende maken dat wel nat / ende legghent den zieken op zijn herte ende houdent altoos vorsch het zal de quaethede verdriuen
Omme de loop te stoppen
Neemt wijn van tente ziedet wel ende dan neemt een coreel steen ende een lynen douck ende maect den lijnen douck vanden wijn voerseit wel nat liggende op die coreel steen ende maket dicwil alzo nat / Ende dan dair na zit op die coreel so ouerdect met dat lijnen cleet alzo heet als ghij dat ghelijden cont ij off iij weruen ende ghi zult dair mede stoppen ende quite worden vander corentie gheheten den loop [68] Accipe iij Semis loot galnoets ende stoetse drie loot gummen drie loot coperloot ende stotet te samen Ende een hollantsche pijnte reghenwaters biermate / ende men salt te samen doen in een cruke / ende roerent de eerste viij daghen al daghe eens omme
Teghens die crampe
Neemt verssche boetere onghesouten ende dyaltea euen vele ende smeert daer ghij de crampe hebt het zal dair mede vergaen
Teghens troode menisoen ende buuceuele
Neemt een pijnte botermelck gheheten [69] kernemelck Ende een hantuol scellen van mispelboomen / ende een pijnte rijnsche wijns doet dit al te zamen ende ziedet op de helft dair na doetet claer doer teemsen / ende laettet den ziecken drincken hij zal bider hulpen van god ghenezen Probatum est
Yeghen tghezwel jnde kele
Ghij sult nemen eenen schoonen eerden pot daer zuldi jn doen een pijnte petauwee off rijnsche wijn bij ghebreken vanden petauwee Ende een hantvol lijnzaet / ende een hantvol grws van terwee Ende tsmeer van eenen berch verken omtrint de groote van eenen kaesbal Ende bij ghebreke van zwijnen zmeer neem oude kupe booter Ende siet dit al te samen tot dattet slecht es ten dicken pappe Dair na neemt eenen lepel ende spreyt dat op eenen lijnen doeke / ende legghet alzo heet alsment dooghen mach op die kele rond omden hals Ende doet dan een wollen doeke dair omme daer ghijt mede decket Dan laet de perzoen gaen leggen ende decket hem warm ende laet hem rusten ter tijt thent hij zweet Ende als hij ghezweet heeft zal hij ghenezen Probatum est [77]

Diverse teksten, vnl. Latijn [66] Die Latijnse laat ik weg.

Deze medicijn is uitgegeven van de heilige paus van Rome tegen een ziekte die men epidemie noemt en komt de mens aan zijn leden in de vorm van builen. Van welke ziekte menige duizend mens gestorven zijn die er niet van zouden zijn gestorven hadden zij deze boete op tijd daartegen gedaan. Nochtans is het een lichte en kleine kunst voor elk die ze weet. Nochtans mits dat de mens zijn lijf daar mee ontkomen mag zo mag het wel heten een grote kunst. Eerst zo wie zich wil verhoeden tegen die voorschreven ziekte eer men enige nood of letsel daarvan heeft die zal nemen salie bladeren, braam bladeren en vlier bladeren en stamp dit geheel overhoop met witte wijn en dan kook het en zeef het door een linnen kleed alzo men andere drank doet. En doe dan daarin witte gember en laat het alzo staan. En als gij ziet dat zulke plaag begint te regeren zo zal hij daarvan drinken Գ morgens nuchter negen dagen al achter een. En binnen de dag als hij gedronken heeft mag hij vrij gaan daar het hem gelieft, want hij geen deer of miskwam dan van dezelfde ziekte krijgen mag. En als hij het de negen dagen alzo gezegd is achter elkaar gedaan zal hebben zo mag hij binnen dat hele jaar daarvan geen nood of letsel hebben. En is het zo dat de voor gezegde plaag iemand aankomt en men het gewaar werd dat het de mens heeft gepakt zo zal men daartegen drinken teriakel magnalium gemengd met scapieusen (Succisa pratensis) of betonie, (Stachys officinalis) die verslaat het venijn en behoedt het lichaam dat het venijn niet ter hart komt want als het venijn ter hart komt dan is de mens dood. En deze ziekt is niets anders dan venijn. [67] Voort is het bij alzo dat enig mens de buil voelt; Neem mosterd zaad en bladeren van vlier en stamp ze goed tezamen en maak daarvan een pleister en leg die haastig daar hij het voelt, het zal vergaan. Tot hem die zich kwalijk voelt van deze ziekte die neemt braambladeren en witte wilgen bladeren en stamp ze goed tezamen; leg het daarop daar hij het voelt, het zal vergaan want het is beproefd en bevonden daar grote nood het deed. Item, men zal nemen donderbaard, nachtschade en vlier en stampen het geheel over hoop. Dan zal men het sap uitduwen en geven het de zieken te drinken. En dan zal men ook nemen een doekje en maken dat goed nat en leg het de zieke op zijn hart en houdt het altijd vochtig, het zal de kwaadheden verdrijven.

Om de loop te stoppen. Neem wijn van tente, (?) kook het goed en neem dan een tichel steen en een linnendoek en maak de linnendoek goed nat met die voorgenoemde wijn als het ligt op de tichelsteen en maak het alzo vaak nat. En dan daarna zit op die tichel zo overdekt met dat linnen kleed alzo heet als gij dat lijden kan 2 of 3 maal en ge zal daarmee stoppen en kwijt worden van de uitbraking geheten de loop. [68] Recept; 3 gelijke lood galnoten en stamp ze, drie lood gom, drie lood koperrood en stamp alles tezamen. En een Hollandse pint regenwater biermaat en men zal het tezamen doen in een kruik en roer het de eerste 8 dagen geheel eens om.

Tegen de kramp. Neem verse ongezouten boter en sap van Althaea officinalis even veel en smeer daar gij de kramp hebt, het zal daarmee vergaan.

Tegen de rode buikloop en buikziekte. Neem een pint botermelk geheten [69] karnemelk. En een handvol schillen van mispelbomen en een pint Rijnse wijn en doe dot alles tezamen en kook het in op de helft en doe het daarna zuiveren door een zeef en laat het de zieke drinken, hij zal met Gods hulp genezen. Het is geprobeerd.
Tegen gezwel in de keel. Gij zal nemen een schone aarden pot en daarin zal je doen een pint wijn uit Poitou of Rijnse wijn bij gebrek van die uit Poitou. En een handvol lijnzaad en een handvoltarwegruis. En het vet van een mannelijk varken omtrent de grootte van een kaatsbal. En bij gebrek van zwijnen vet neem oude kuip boter. En kook dit alles tezamen totdat het recht is ten dikte van pap. Neem daarna een lepel en verspreidt het op een linnen doek en leg het alzo heet als men gedogen mag op de keel rondom de hals. En doe dan een wollen doek daarom waarmee ge het bedekt. Dan laat de persoon gaan liggen en bedek hem warm en laat hem rusten ter tijd tot hij zweet. En als hij gezweet heeft zal hij genezen. Het is geprobeerd. [77]

5. Wijnrecepten / Medisch handboek [96]

Medicina vini Om schone ende zuuere wijn te makene die sijn verwe verloren heeft ende in een zieck off suyck vat leit Ende die edick worden is ende dicke Neemt amidon loot Ende plumen van alluyne loot wel ghestoten dan menghet wel te gadere ende warptet jnt vat Ende dair nae roeret wel omme / dan latet legghen een haluen dach die wijn sal claer ende wit zijn Ten seluen Neemt suker kandij een loot / ghemene sout loot ende warpt dat jnden wijn ende menghet wel ouer een Ende laettet alsoe leggen drie daghen die wijn sal claer werden Ten seluen Neemt wit olizaet drie loot wel ghepuluert ende warptet jnden wijn ende menghet wel die wijn Ende die wijn sal schoen ende claer werden binnen corten tijden Ende weet dat het nopsaet / off mostaert saet claert turbelen wijn OMme te maken den wijn dat hij schoone verwee hebbe in een glas Neemt een achtendeel van eenre [97] once van smout glasen ende warptet jnt vat Ten seluen Neemt seem een scotel vol ende doet het sieden in een panne tot dattet hert is / dan suldijt wijnden an een snoer ende hanghent int vat Off doettet in een dunne saxkijn van enen hooftclede ende latet een nacht ligghen jnden vate die wijn sal worden schoone gheverwet OM te maken wel rukende wijn ende van goeder smake die de smake verloren heeft Off die in een huenich vat heeft gheleghen oft leit ende vanden vate smaect Neemt drooge saelge een loot Cubellen anderhalf loot beide wel ghestoten Ende doet die jnden wijn vate die wijn sal van goeden roeke werden ende van goeder smake binnen drie daghen Een ander Neemt calamus aramaticum Ende wortelen van gariofilaten Spikanardi elx euen veel een of twe loot wel ghepoedert Dan suldi den poeder hanghen jnt vat in een dunne saxkijn die wijn sal schoon ende zuuer werden ende sterker dan hij eerst was OM te maken een sterken wijn die den lieden jnt hooft loopt soe dat sij ter stont droncken werden Men sal nemen herts hoern ghepuluereert Semis loot Ende teghen datmen den wijn sterck wil maken of hebben wil soe suldij die poeder werpen in een rijnck laghen die wijn sal soe sterck werden als ghij oyt wijn dronct Ten seluen Neemt weet asschen een loot die suldi jnt laghel werpen cleyne ghewreuen Tten seluen Neemt rogghen broot wel gheroost ses leuende kolen wel ontwe gheweruen [98] ende jnt vat gheworpen OM te zuueren verscaelden wijn Ende goet ende zoete te maken Neemt anijs een loot Ricolissie anderhalf loot Suker Semis loot Ende vanden wijn een vierendeel ofte meer Dan suldij de suker ende den anijs wel poederen ende menghen het een metten anderen Ende dan doettet in een dunne saxkijn ende hanghet int vat / ende doet enen steen jnden sacke om dat de sacke te bet weeghe / ende die wijn sal binnen drie daghen schoon ende wel gheverwet werden Ten seluen Men werpt jnt vat een loot CadijsTen selue Men hanghe jnt vat ricolissie of acolissie twee loot wel ghepoedert nde drie daghe dair nae soe doettet wt die wijn wert schoone Explicit medicina vini

5. Wijnrecepten / Medisch handboek. [96]

Medicijn wijn. Om mooie en zure wijn te maken die zijn kleur verloren heeft en in een ziek of zwak vat ligt. En die azijn geworden is en dik. Neemt stijfsel, lood een lood. En pluimen van aluin, lood goed gestampt en meng het dan goed tezamen en werp het in het vat. En roer het daarna goed om en laat het een halve dag liggen, die wijn zal helder en wit zijn. Tot hetzelfde. Neem suiker kandij een lood, gewoon zout, een lood en werp dat in de wijn en meng het goed door elkaar. En laat het alzo liggen drie dagen, die wijn zal helder worden. Tot hetzelfde. Neemt wit oliezaad (Papaver) drie lood goed verpoederd en werp het in de wijn en meng het goed met die wijn. En die wijn zal mooi en helder worden binnen korte tijden. En weet dat het nopsaet (hopzaad ?) of mosterdzaad troebele wijn helder maakt. Om te maken de wijn dat het een mooie kleur heeft in een glas. Neem een achtste deel van een [97] ons van smout glas en werp het in het vat. Tegen hetzelfde. Neem een schotel vol honing en laat het in een pan koken totdat het hard is, dan zal je het winden aan een snoer en hang het in het vat. Of doe het in een dun zakje van een hoofdkleed en laat het een nacht liggen in het vat, die wijn zal mooie gekleurd worden. Om te maken goed ruikende wijn en van goede smaak die de smaak verloren heeft. Of die in een honing (?) vat heeft gelegen of ligt en van het vat smaakt. Neem droge salie een lood, kubeben (Piper cubeba) anderhalf lood, beide goed gestampt. En doe dat in het wijnvat, die wijn zal van goede geur worden en van goede smaak binnen drie dagen. Een ander. Neem Calamus aromaticum. (Swertia chirayita) en wortels van gariofilata (Geum urbanum) en Spika nardi (Nardostachys jatamansi) van elk even veel een twee lood en goed verpoederd. Dan zal je het poeder hangen in het vat in een dun zakje, die wijn zal mooi en zuiver worden werden en sterker dan hij eerst was. Om te maken een sterke wijn die de lieden in het hoofd loopt zodat ze terstond dronken worden. Men zal nemen hertshoorn verpoederd, half lood. En naar dat men de wijn sterk wil maken of hebben wil zo zal je dat poeder werpen in een ring lagen, die wijn zal zo sterk worden als gij ooit wijn dronk. Voor hetzelfde. Neemt potas een lood, die zal je in de laag werpen, klein gewreven. Tot hetzelfde. Neem rogge brood goed geroosterd, zes glimmende kolen, goed stuk gewreven [98] en in het vat geworpen. Om te zuiveren verschaalde wijn en goed en zoet te maken. Neem anijs een lood, zoethout anderhalf lood, suiker half lood en van de wijn een vierendeel of meer. Dan zal je de suiker en de anijs goed poederen en mengen het een met het andere. En doe het dan in een dun zakje en hang het in het vat en doe een steen in het zakje zodat het zakje beter weegt en die wijn zal binnen drie dagen mooi en goed gekleurd worden. Tot hetzelfde. Men werpt in het vat een lood kandij. Tot hetzelfde. Men hangt in het vat zoethout of acolissie twee lood en goed verpoederd en drie dagen daarna zo doe het uit de wijn en die wijn wordt mooi.

Explicit medicina vini.

Dolor dencium

Vanden tantzweere DOlor dencium dat es die tantzweere Ende sij coemt somtijt van heeten humoren Ende somtijt van couden humoren

Ende coemt die tantzwere van heten humoren soe coemt sij van colera rubea Ende rasis seit dat die tantzwere coemt mit aposteumen somtijt / ende somtijt soe coemt sij sonder aposteumen Die mit aposteumen coemt die coemt van scarpen bloede dat omtrent die tanden leit ende maect die tantzweere Ende het aensichte es root ende ghezwollen Ende men sal doen laten die hooft adere Ende oec sijn goet ghelaten die aderen die in die leppen legghen Off men sal doen laten die adere die onder die tonghe leghet Ende [99]men sal inden mont houden coude borne ende aysijn mit rose water alden dach off twee daghe Ende op den derden dach salmen dair jn houden olie van rosen mit een lettel mastic Ende ist dat het niet en helpt soe salmen laten die adere die jnt croes vanden ore leyt Ende men sal oec jnden mont houden wijn off aysijn dair jn ghesoden sijn rosen ende nacht scade ende latue ende veilde ende olibladere Ende men sal ventusen bussen stellen op die scouderen Ende coemt die tantzweere van heeter coloren dat bekentmen bijden scarpen bitteren zweerne Ende bijden gheluen aensichte Ofmen macht bekennen bider complexien vanden lichame Men sal die materie purgeren mit trifera sarrasenica of met drancke die doet purgeren colera / alle die andere werken die behoren jn die zaken vanden bloede die salmen doen jn die tantzweere van colera off die van colera coemt Ende somtijt coemt die tantzweere van fleumen / ende selden coemt sij van melancolien Ende rasis seit coemt sij van fleumen off van couden humoren dat beteykentmen bijden witten aensichte off biden bleken aensichte Men sal purgeren met yerapigra galieni off met anderen dinghen die coude humoren doen purgeren Men sal dat tantvleysch aflichten ende men sal nemen puluer van stafrisagria ende scilt verwee ende dan salmen dat doen in een zackelkijn ende dan salment doen op den tant / ende het sal die materie trecken wten tande ende die zwere Een ander men sal nemen lanc peper ende ghingebare ende pertrec ende stafisagria dese salmen pulueren ende hier mede salmen die tonghe ende tantvleysch wriuen [100] en langhe wijle ende themelte dat es troost Ende dan salmen den mont houdenouer een vat ende dan sal die fleume wt den mont lopen want die trect die zwere wtten monde Off men sal nemen triacule ende die salmen doen in een doekelkijn ende dan salmen dat leggen op den tant of op die kinnebacken ofmen salt plaesteren dat es goet Een ander Men sal nemen pertrec ende ysope ende euforbium Ende dan salmen dit pulueren ende dair nae salment sieden jn wine ende met pepere ende dat salmen houden jnden mont Ende altoes eermen die medechine doen sal jnden mont soe salmen met instrumente het tantvleysch vanden tanden doen Een ander men sal nemen lood ende dat salmen bijnden op den puls vanden arme an die zelue zijde dair die tantzweere es Een ander men sal nemen saet van boylde ende mostart zaet Ende saet van poret loke Dese zaden salmen worpen in een vier ende men sal dair off ontfangen den roec op den tant doer ene pipe die ghemaect es als een trompe die op het een eynde es wijt ende op dat ander eynde soe es sij cleyne Ende het meeste eynde salmen ouer hier vier houden ende dat ander eynde salmen op den tant houden Ende men sal het vier leggen jn nen nauwen pot Ende dat selue doet het sop van harba paralisis ende het sop van primula veris Ende oec machmen nemen puluer van mastic ende van wieroke ende van peke dit salmen menghen metten witte vanden eye ende dan salmen dat leggen op die aderen vanden slape Men sal nemen looc ende dair jnne salmen een gat sniden ende dan salmen dat ligghen onder hete asschen met een deel menten enen wile Ende dair nae salmen dat wriuen in enen [101] mortier Ende dan salmen dat van buyten plaesteren yeghen die zweere Ende oec soe machmen nemen wieroec ende looc ende dat salmen bernen deen in dander of deen met den anderen ende dat salmen legghen yeghen die zweere op die kinnebacken Of men sal nemen een oyoen ende men sal sniden een hol dair jn dair die wortele in staet Ende dan salmen jnt hol legghen puluer van pepere ende dan salmen het gheen datmen vte den oyoen dede weder jnt hol doen ende dair mede salmen peper hullen ende dan salmen dat wijnden ende stoppen ende men salt leggen onder bernende colen ene langhe wile ende latent langhe bernen Ende dit salmen leggen buyten op den zweere Ende men sal nemen paulinum ende dat salmen plaesteren op den puls vanden salme dat helpet oec Ende men vijndet jn die apoteke Ende het vallet dicke dat tanden die zweeren dat sij gaten jnne hebben ende dat coemt oec van heeten humoren of van couden humoren Men sal dan den lichame purgeren bider complexien voren ende bijden teikene die v coemt te voren of die v cont sijn mit medechinen die dair toe gaen Men sal pulueren galle ende die salmen temperen mit torbentine ende dan salment steken jnt gat want het es herde goet Ende ist sake datter wormen sijn jn die gate soe salmen nemen pertrec ende galle ende euforbium ende dit salmen temperen in wine ende dan salment steken jn die gaten vanden tanden Ende men sal altoos naden etene zuueren het gat dat dair jnne gheene spise en vorte Ende hulpt dit niet soe salmen den tant wt doen Men sal [102] tarwen mele ende dat salmen temperen mit de melc van titemalus dat es sap ende at salmen jnt gat steken ende omtrent den tant hij sal wt vallen sonder pine Ende men moet wachten dattet den ghesonden tant niet en nake Ende eist dat die tantzweere coemt van heeten humoren soe salmen laten also voer gheseit is Ende men sal bussen op den hals doen stellen Ende eist van couden humoren soe salmen die wercken oec doen die voer staen ghescreuen jn die coude humoren Ende men moet weten dat rasis verbiedet datmen niet laten en sal in die coude materie Ende het valt oec somtijts dattet tantvleysch corrumpeert ende deert den tande datmen heet onder die ghemene cancker ende coemt bijden humoren die vloyen wtten houede ende vallen jnt tantvleysch ende doent verrotten Dese dinghen sijn goet dair yegen Men sal nemen ghele operment ende calc ende atrement ende spaens groene ende alvn ende calemijn dit salmen pulueren elx euen vele Ende dan salmen dat temperen mit aysine droghe ende men salre of maken een coekelkijn ende dat salmen droghen jnden roke Ende alsment orberen wille soe salmen pulueren van dien coekelkine ende dair mede salmen wriuen dat tantvleysch drie weruen des daghes soe dattet zeere bloede Ende dit salmen doen al tot dat vleysch suuer es ende dat zwerte vorte wech es Ende alsment also ghewreuen heeft soe salment dair nae ene langhe wijle houden jnden mont olie van rosen Ende als die tanden ghesuuert sijn soe salmen het vleysch weder doen wassen Ende [103]men sal nemen wieroec ende aloe ende sarcocolle / ende bloet van draken ende galle vanelx euen vele / ende dair mede salmen het tantvleysch wriuen ende men salt oec dair jnne laten steken Dit doet het vleysch weder wassen Ende men sal weeten dat die pulueren die voer ghescreuen staen die verticheiden zuueren die sijn goet in festelen Ende in canckere Ende in allen quaden gaten Ende in quaden wonden Ende in vuyllen aposteumen

Dolor dencium.

Van de tandpijn. Dolor dencium, dat is de tandpijn. En het komt soms van hete vochtmenging. En soms van koude vochtmenging. En komt die tandpijn van hete vochtmenging zo komt het van rode gal. En Rasis zegt dat de tandpijn komt soms met zweren en soms zo komt het zonder zweren. Die met zweren komt die komt van scherp bloed dat omtrent de tanden ligt en maakt de tandpijn. En het aanzicht is rood en gezwollen. En men zal doen laten de hoofdader. En ook zijn goed gelaten de aderen die in de lippen liggen. Of men zal doen laten de ader die onder de tong ligt. En [99] men zal in de mond houden koud drinkwater en azijn met rozenwater de hele dag of twee dagen. En op de derde dag zal men daarin houden rozenolie met een beetje mastiek. (Pistacia lentiscus) En is het dat het niet helpt zo zal men laten die ader die in het deksel van het oor ligt. En men zal ook in de mond houden wijn of azijn waarin gekookt zijn rozen en nachtschade en sla en bilzekruid en oliebladeren. En men zal ventosen bussen stellen op de schouders. En komt de tandpijn van hete gal, dat herkent men bij de scherpe bittere zweer. En bij het gele aanzicht. Of men mag het bekennen bij de samengesteldheid van het lichaam. Men zal die materie purgeren met trifera sarrasenica of met drank die gal laat purgeren en alle andere werken die behoren in die zaken van het bloed die zal men doen in de tandpijn van gal of die van gal komt. En soms komt die tandpijn van fluimen en zelden komt het van melancholica. En Rasis zegt komt het van fluimen of van koude vochtmenging dat herkent men bij het witte aanzicht of bij het bleke aanzicht. Men zal purgeren met jera pigra Galenus of met andere dingen die koude vochtmenging laten purgeren. Men zal dat tandvlees aflichten en men zal nemen poeder van Delphinium staphisagria en Spaans groen en dan zal men dat doen in een zakje en dan zal men het doen op die tand en het zal de materie trekken uit de tand en die zweer. Een andere, men zal nemen lange peper en gember en Anacyclus pyrethrum en Delphinium staphisagria en deze zal men verpoederen en hiermee zal men de tong en het tandvlees wrijven [100] en lange tijd en het gehemelte, dat is troost. En dan zal men de mond houden over een vat en dan zal die fluim uit de mond lopen, want die trekt de zweer uit de mond. Of men zal nemen teriakel en die zal men doen in een doekje en dan zal men dat leggen op de tand of op de kinnebak of men zal het pleisteren, dat is goed. Een ander. Men zal nemen Anacyclus pyrethrum en hysop en Euforbium (Excoecaria agallocha). En dan zal men dit verpoederen en daarna zal men het koken in wijn en met peper en dat zal men in de mond houden. En altijd eer men die medicijn in de mond zal doen zo zal men met een instrument het tandvlees van de tanden doen. Een ander, men zal nemen lood en dat zal men binden op de pols van de arm aan dezelfde zijde daar de tandpijn is. Een ander, men zal zaad van bolderik (?) (Agrostemma githago) en mosterd zaad. En zaad van prei look. Deze zaden zal men werpen in een vuur en men zal daarvan ontvangen de rook op de tand door een pijp die gemaakt is als een trompet die op het eind wijd is en op het andere einde is het smal. En het grootste einde zal men boven het vuur houden en dat andere einde zal men op de tand houden. En men zal het vuur leggen in een nauwe pot. En datzelfde doet het sap van herba paralisis of het sap van Primula veris. En ook mag men poeder nemen van mastiek (Pistacia lentiscus) en van wierook en van pek en dit zal men mengen met het witte van een ei en dan zal men het leggen op de aderen van de slaap. Men zal nemen look en daarin zal men een gat snijden en dan zal men dat leggen onder hete as met een deel munt een tijdje. En daarna zal men dat wrijven in een [101] mortier. En dan zal men dat van buiten pleisteren tegen die zweer. En ook zo mag men nemen wierook en look en dat zal men branden de een in de andere of de ene met de andere en dat zal men leggen tegen die zweer op de kinnebak. Of men zal nemen een uien en men zal snijden een hol daarin daar de wortel in staat. En dan zal men in de holte leggen poeder van peper en dan zal men hetgeen dat men uit de uien deed en weer in de holte steken en daarmee zal men peper omhullen en dan zal men dat winden en stoppen en men zal het leggen onder brandende kolen een lange tijd en laat het lang branden. En dit zal men leggen buiten op de zweer. En men zal nemen paulinum (?) en dat zal men pleisteren op de pols van de armen, dat helpt ook. En men vindt het in de apotheek. En het gebeurt vaak dat tanden die zweren dat zij gaten in hebben en dat komt ook van hete vochtmenging of van koude vochtmenging. Men zal dan het lichaam purgeren bij de samengesteldheid tevoren en bij de tekens die u tevoren komt of die u bekend zijn met medicijnen die daartoe gaan. Men zal verpoederen met gal en die zal men mengen met terpentijn en dan zal men het steken in het gat, want het is erg goed. En is het zaak dat er wormen zijn in dat gat zo zal men nemen Anacyclus pyrethrum en gal en Euforbium of Excoecaria agallocha en dit zal men mengen in wijn en dan zal men het steken in de gaten van de tanden. En men zal altijd na het eten het gat zuiveren zodat daarin geen spijs verrot. En helpt dit niet dan zal men de tand er uit doen. Men zal [102] nemen tarwe meel en dat zal men mengen met meel van Euphorbia cyparissias, dat is sap, en dat zal men in het gat steken en omtrent de tand, het zal uitvallen zonder pijn. En men moet wachten dat het de gezonde tanden niet aanraakt. En is het dat die tandpijn komt van hete vochtmenging dan zal men laten zoals voor gezegd is. En men zal bussen op de hals laten stellen. En is het van koude vochtmenging dan zal men die werken ook doen die voor staan geschreven in de koude vochtmenging. En men moet weten dat Rasis verbiedt dat men niet laten zal in de koude materie. En het gebeurt soms ook dat het tandvlees bederft en deert de tand dat men noemt onder gewone kanker en dat komt door de vochtmengingen die vloeien uit het hoofd en vallen in het tandvlees en laten het verrotten. Deze dingen zijn goed daartegen. Men zal nemen geel operment (arseensulfide) en kalk en inkt of koper- of ijzersulfaat en Spaans groen en aluin en kalamijn of zinkcarbonaat, dit zal men verpoederen en van elk even veel. En dan zal men dat mengen met azijn en drogen en men zal er van maken een koekje en dat zal men drogen in de rook. En als men het gebruiken wil dan zal men dat koekje verpoederen en daarmee zal men dat tandvlees wrijven driemaal per dag zodat het zeer bloedt. En dit zal men doen totdat vlees zuiver is en dat zwarte verrotte weg is. En als men het alzo gewreven heeft zo zal men het daarna aan lange tijd in de mond houden rozenolie. En als de tanden gezuiverd zijn zo zal men het vlees weer laten groeien. En [103 ] men zal nemen wierook en Alo perryi en Astragalus sarcocolla, drakenbloed en gal en van elk even veel en daarmee zal men het tandvlees wrijven en zal het ook daarin laten steken. Dit laat het vlees weer groeien. En men zal weten dat de poeders die voor geschreven staan die rottigheid zuiveren die zijn goed in fistels. En in kanker. En in alle kwade gaten. En in kwade wonden. En in vuile zweren.

De dolore capitis Capitis dolor Dat es die hooft zweere

Ende die hooftzweere coemt somtijts mit cortse Ende somtijts coemt sij sonder corts Die van cortsen coemt dair af seit hij ghenoech jnden wercken vanden cortse Ende die sonder corts coemt die coemt somtijts van seluen den houede Ende coemt somtijt wter magen Ende es dat sake dat die hooftzweere coemt van selues den houede / ende dat die humoren jnt hooft sijn. soe zweert het hooft eenpaerlike dat es altoos sonder ophouden Ende meest gheuallet dit als die lichame den houede antwert aldus es die lichame van heetten humoren of van couden humoren soe volghet hem dat hooftzweere alst voeren gheseit es Ende es die lichame van heetter complexien soe es die hooftzweere van couder complexien Ende ist dat die hooftzweere coemt vter maghen soe es die pine bij wilen als nv zwerende ende als nv niet soe salmen dan die orine besien Eist dat sij es all lettel gheuerwet ofte wit soe salmen die materie ripen aldus Men sal nemen apisaet ende venckelsaet ende comijn ende sermonteine [104] ende louessche saet / ende van som die crude mede Ende dit salmen sieden mit borne ende mit zeeme / in enen stoep borrens salmen doen een pijnte zeems Ende men moet dit drincken vj daghen oft viij daghe Ende emmer drieweruen elkes daghes Of men salt ripen met opimell die iij deel moet wezen warm Ende die iiij deel moet wezen opimelle ja telke toghe Ende dair nae salmen purgeren mit benedicta of mit yeralogacion Ende dan salmense scarpen mit esula Off men sal nemen esula alleen mit wine ende mit mastic een lettel Ende es dat sake dat die materie es ghegadert jnt hooft ende dat coemt van bloede Of van colera die heet es Of van fleumen Off van melancolien Eist dat die hooftzweere coemt van bloede dit sijn de teykene Die orine es wel gheuerwet ende vet Ende het aensichte es root ende ront ende ghezwollen / ende die smake vanden speeckele jnden mont es suete Dit es die cure Men sal laten die hooft adere jnden arm / ende men sal olie jnde nese doen drupen die ghemaect es van violetten / ende dair mede salmen doen niezen dat hulpt zeere Ende men sal oec het hooft smeeren met popelioene of mit olien van rosen Of mit aysine Of mitten witte vanden eye getempert Ende dan salment plaesteren anden slaep Of men sal nemen / wit nitrum ende sout Ende dan salmen dat pulueren Ende oec wierooc een lettel Ende ghersten mele Ende mastic dat salmen pulueren Ende dair nae salment temperen mitten witte vanden eye Ende dan [105]salmen dat plaesteren op beide de pulsen ende ane beide die slape ende hem salt ter stont sachten Ende men sal oec die voeten dwaen in borne dair jn ghesoden es nasscade Ende donrebaert Ende surkele Ende eist sake dat die hooftzweere coemt van colera rubea Dit sijn die teykenen Die orine es root ende een lettel dunne Ende het aensichte es ghelue Ende die sprekele jnden mont es ghesouten men sal die materie doen ripen mit opisacra of mit sirupus acetosus Ende dair nae soe salment purgeren mit drancke van tamarindis ende van cassia fistula ende van mirabolanis citrini ende van violetten Ende men sal desen dranc niet sieden ten ware men salt all pulueren ende des auonts salment ligghen te weike in hoye off in borne ende men salt des morghens sieden ende dair nae salment drincken Off men salt purgeren mit trifera sarrasenica Ende men sal doen niesen met olie van rosen diemen jnde nese sal doen Ende men sal plaesteren maken van ghersten mele ende van nasscade / ende van donrebaert ende van rosen ende van oli bladeren / ende van beilden / ende wit vanden eye / ende van wijfs melke Dese salmen alle nemen ende men sal dair of maken plaesteren omtrent het hooft Dese cruden salmen nemen ende men salse doen sieden in borne alse latuwe ende beilde / ende oliblader ende nasschade ende dier ghelike / ende hier jnne salmen die voeten dwaen Ende eist sake datmen niet slapen en mach soe salmen temperen opium mit wijfs melke / ende dair mede salmen die nese buyten ende binnen smeeren Jeghen [106] die hooftzweere van heeten humoren Men sal nemen galbanum ende opium mitten sope van donrebaerde dat salmen plaesteren op den puls dat es goet Ende eist dat die hooftzwere coemt van fleumen Dit sijn die teykenen die orine es lettel gheuarwet ende het aensichte es wit of bleec ende ront op gheblasen Men salre in wercken aldus men sal eerst die materie doen ripen ende dair nae salmen purgieren mit yerapigra of mit benedicta of met yeralogidion Dese ripen die materien int hooft Men sal nemen betonie ende pionie ende rute ende tuelene ende salie ende sermonteine ende origanum ende primulaueris ende herba paralisis dese salmen stampen ende dan salmense sieden in borne ende men sal dair toe doen noten musscaten ende tubeuen ende macis dese salmen pulueren Ende dair nae salmense sieden mit sukere in borne Dit is oec goet gedroncken sonder purgacie te nemene Ende men sal oec gheuen latuarien als pliris mit musco of dyantos mit musco Ende men sal oec het hooft smeeren mit olyen van bayen of met marciaton off mit olie van dillen Ende men sal die voeten dwaen mit borne dair jn ghesoden es aueroene ende mente ende cocte ende netelen ende sauie ende alsene ende dier ghelike Ende ist sake dat die hooftzweere coemt van melancolien dit sijn die teykenen die orine es luttel gheuerwet ende dunne ende het aensichte es value ende maghere ende die spekele jnden mont es scarp Men sal weeten dat die hooftzweere die coemt van melancolien ende van [107] fleumen die en js niet scarp alsoe andere sijn Dese salmen purgieren mit theodoricum anadurum of met yera pigra galieni ghescarpet met fenien Ende men sal oec die voeten baden mit borne dair jn ghesoden js mente ende causon ende camomille ende aueroene ende sint jans cruut ende netelen ende cotte ende salie ende dresene ende dier ghelike Ende dyacastorum ghetempert met hoyen vander gheet es oec goet gegeuen yeghen fleumen Ende oec soe hulpt geplaestert euforbium ende piretrum ende mostaert saet Ende die ghene die pine hebben van heetter coleren ende van fleumen die salmen doen keren naden etene Ende men sallen smeren mit olie van bayen Ende dit moet wezen hairre diete die ziec sijn jnt hooft Men sal gheuen zuuer broot van gruse dat wel gheheuen ende wel ghebacken es ende wijn die wit es ende niet starc Ende vleysch dat goet es te verteerne als lammeren vleysch ende zwinen vleysch ende kiekene ende hoendere Ende men moet wachten van coyen vleyssche ende van ossen vleyssche Ende van allen dinghen die wijnt maken ende van ghebradenen dinghen salmen oec wachten Ende oec coemt die hooftzweere van heetter locht ende van couder locht Ende van verstoptheiden jnt hooft Ende ist dat die hooftzweere coemt van hitten soe salmen het hooft smeeren mit popilioene of mit couden plaesteren Ende ist sake dat die hooftzweere coemt van couder locht soe salmen het hooft smeeren mit olie van camomillen off mit olie van dillen Ende [108] coemt die hooftzweere van verstoptheiden soe salmen het hooft smeeren mit olyen van bayen of mit marciaton Men sal oec nemen alsene ende biuoet ende mente ende aueroene ende salie dese salmen sieden Ende dan salmen dair of ontfanghen den dompt ter nezen ende ten monde Van gheheelder hooftzweere Amigranea es een zweere jnt hooft die ghedeilt js Die zwere es inden middel vanden houede of in die lochter sijde Dit coemt somtijt van bloede Ende somtijt soe comet wt anderen humoren Eist dattet van bloede coemt dat bekentmen bijder orinen ende bijder complexien vanden ziecken soe salmen dan doen laten die hooft adere op dat outheit ende cracht ende de tijt oerloft Ende wertmen gheware dat die hooftzweere wt anderen humoren coemt soe salmen die werken doen die voren staen ghescreuen van elken humoren Nochtan salmen deze wercken doen eist sake dat van couden coemt Men sal vullen een sac mit tarwen gruse ende dan salment liggen in heeten wine ende dan salmen dat voerseide gruus liggen opdie stede dair die zweere es Ende men sal oec maken een stoue aldus Men sal nemen witte wijn ende doen in enen pot ende dair jnne salmen doen hete cruden alse rute ende mente ende salie ende biuoet ende aueroene ende dressene ende origanum ende nepte ende calementum ende zisimbrium ende diere ghelike Dese salmen sieden ende dan salmense doen ontfangen ter nezen ende ten monde Ende men sal het hooft wel hullen Ende eist [109] inden wijnter soe salmen nemen euforbium nde dat salmen pulueren Ende dan salmen nemen assa fetida euen vele Ende dansalmen dat sieden in wine Ende dair nae salment doen drupen all laeuwe in die ooren