Middeleeuwse medische recepten

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Pasternake is gut der wrove alse si des kindes genesen is.

Nim des crudes eín bundel ande saluenen also wil.

suht bit watere harde ande bade si an water bade so si ut get so gif ire drinken warm.

Dit do tín dage.

Of dat wif rasende wirt. so roke si bit den crude.

Of di man erstummet so sut den pasternaken an watere vnde gif síuen dage drinken.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Pastinaak is goed voor de vrouwen als ze van het kind verlost is.

Neem van dit kruid een bos en zalf alzo goed.

Kook het beter goed in water en baadt haar in dit water, baadt haar zo het goed als ze het warm drinkt. Dit doe je tien dagen,

Of als het wijf razend wordt, dan berook je haar met dit kruid.

Of als die verstomt, dan kook je de pastinaak in water en geeft het zeven dagen te drinken.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

her sprecket Golda

is gut to spile so men wiscet puluer si ande wirp si an dat water so wilc wisc iren bitet her snewet.

allet dat blint wirt geboren dat wer sende of man it ime giue nutten.

Gif it droge wnde nat.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Hier spreekt golda.

Het is goed tegen aambeien, zo men wrijft het tot poeder en werpt het in het water en zo ik weet verbetert hun snijdingen.

Allen die blind worden geboren die worden ziende als men het ze geeft te nuttigen.

Geef het droog en nat.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Gamandrea is gut den warlosen menschen.

of man si nuttet. suht si mít starken wíne of mit eteke.

ande drinket dicke vnde dua dig dar mide it gudeti

[Nederbergse geneeskundige recepten]

(3) Gamander is goed de weerloze mens.

Als men het nuttigt, kook het met sterke wijn of azijn.

En drink het veel op en u doet daarmee het goede.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Sigilata is gut deme dat blut weret an de lide mal puluer nutte it.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Sigilata is goed dat men dat bloed weert aan de leden, men zal het verpoederd gebruiken.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Hertes tunge is gut dere diuuorme of di derme so we dot, dat henuet ne mag slapen. Drinke dit crut mit nue gesodenen bíre, di worme sterwen. dat ním dikke.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Hertstong is goed die dauwworm of de darmen zo zeer doet dat hij er niet van kan slapen.

Drink dit kruid met pas gekookte bier en de wormen sterven, neem dat veel.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Sanwort is gut deme di clenen worme an den buke wasset.

Puluer unde itít so wo du mag.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Sanwort is goed voor hen die kleine wormen in de buik groeien.

Verpoeder het en eet het zo veel je kan.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Basilica is gut den di luttel worm anedat lif cumet

sclapende suht di worte bit watere, vnde lat it colen.

Vnde menget mit morate ande mit eteke so gif ime drinken diworm sterwet vnde weret wan ime.

Oc is si gut deme dropegen menschen.

nutte dat sap mit pepere ande mit wíne ande drink.

stric an di stat dar di drope is hegeneset alto hant.

Of tu dat antlítte wile scone maken.

Nim wiroc ande mastix ande stot it mit eteke ande stric anedín worehowet.

it wíttet so der tribulo dat witte mal mít watere dunne ande dua dar mide duscones.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Basielkruid is goed voor hen die wat wormen in het lijf hebben.

Gesneden kook je dit kruid met water en laat het verkoelen.

En meng het met moerbeiwijn en met azijn, dan geef hem te drinken, de worm sterft en gaat van hem.

Ook is ze goed de huidzieke mensen.

Nuttig het sap met peper en met wijn en drink.

Strijk aan de plaats waar de huidziekte is en het geneest gelijk.

Of als u dat aanzicht wil schoon maken.

Neem wierook en mastiek en stamp het met azijn en strijk het aan het voorhoofd.

Het wit zo de kwalen, dat witte wel met water verdunnen en doe daar mee dusdanig.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Grensinc is gut den wrowen di to wile der mimme geret puluer en wnde gif ire nuhte so gehermet si.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Grenzing, (Potentilla anserina) is goed voor de vrouwen en doet hen goed, neem gereed poeder en geef hen te nuttigen zo worden ze rustig.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Solis is gut to mensliken dingen di mít

wrowen nith maggewesen.

Nim des w^orsmes gemete ande puluer bit honege ande bit wine gemenget so ním et der man her geneset.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

(9) Solis is goed tot menselijke dingen die met vrouwen niet mogen wezen.

Neemt het warm gemengd en verpoeder het met honing en wat wijn gemengd, dan neem het en men geneest haar.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Di wile scriuen nim bíuenellen. ruten. yserenhart. stot dat to samene maket to dranke mít vine vnde drink it auedes vnde morgens. it verdríuet dat blot van den ougen.

Tu deme ruden an den rossen Nim strias bírn to aschín.make lougen. dar mide bade it it geneset.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Er zijn er die schrijven; neem bevernel, ruit, ijzerhard, stamp dat tezamen en maak het tot een drank met wijn en drink ’s avonds en ‘s morgens. Het verdrijft het bloed van de ogen.

Tegen het ruwe aan de schaamstreek;

Neem storax en brandt het tot as en maak een loog, daarmee baad je en het geneest.

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Alse de geburt den wíwen to deme herten cumet. So salmen nemen bíwot vnde polei. agrimonien. millefolium.ande osternen. ande stoten al dat samen ande nemen dat sap. ande do dar to ein luttel wines. ande do dat in eínen pot ande sut dat eine wile. alse it dan is verwallen so salmen it wan den w^ore nemen. vnde nemen castorien vnde stot to cleinen puluere vnde spreue dat puluer uppe dat crut. vnde sut auer dat crut. alsit wal gewallen is. so lat it kolen vnde gif it lau drinken

wileker wrouen so dise sake wirret di dumen sitten uppe einen stol vnde lat ir di hítte anedat lif undene sclan vnde bestoppe si wol al umbe so cumet ire

[Nederbergse geneeskundige recepten]

Als de geboorte de wijven tot hun hart komt. Dan zal men nemen bijvoet en polei, Agrimonia, duizendblad en oosterlucie, stamp dat tezamen en neem dat sap en doe daartoe een beetje wijn en doe dat in een pot en kook dat een tijdje, als het dan afgekoeld is zal men het van het vuur nemen.

En neem beversgeil en stamp dat klein tot poeder en sproei dat poeder op het kruid. En kook haver, het kruid, als het goed gekookt is, laat het dan koelen en geef het lauw te drinken.

Welke vrouwen deze zaak waard vinden die laat men op een stoel zitten en laat haar de hitte onderaan het lijf slaan en stop haar wel al over toe zodat het in haar komt.

(fol. 1r) 1. Omme quade hoefde te ghenesene.

Neemt euforbium, staphi, castonie, witte marouie, scorse van hulze, mostaert saet, ende honich ende maect hier of een salue. Ende salfter thoeft mede.

2. Item.

Of neemt selidonie, datmen eet scelworte, ende adic ende scorse van roeden wulghen. Ende brent dit al te puluere. Ende dan neemt spec, ende wriuet te sticken ende minct dat puluer daerin ende salue thoeft daermede. Ende dwa thoeft teerst met orinen ende met zoute.

3. Item.

Of neemt bladere van esschen ende wrijfse te sticken ende temperse met aysile. Ende daer of maect een plaester ende (fol. 1v) legse v[p]t thoeft.

4. Item noch jeghen tselue.

Neemt bladere van popeliere ende zietse met orinen ende doeter toe zout, en[de] bint dat vp thoeft en[de] doet dit dicke, dan so sal uallen dat quade haer uten hoefde ende werden gans.

5. Item ieghen rudichede.

Men sal de rudichede wriuen met eere roeder docken ende saluense met olien van taerwen of met olien ende met taerwen.

6. Item salue ieghen rudichede.

Neempt de wortele van roeden docken ende van parten of van lauesschen ende maelrouie ende ziedent te gadere. Ende latent also staen eenen dach of twee ende stampent dan ende temperet met verscher sanen of smeltent in een vat met verscher botren. Ende wringhet (fol. 2r) dore een cleet dese salue es goed ieghen seer int aensichte.

7. Item saluen tallen manieren van dropen die ute es ghesleghen.

Neempt olie van oliuen, wieroech, harst, meysche botre, barghin smeere, eppe, materne, venkel, ende bonghe, dat in beken staet ghelyc heleghen. Dit al ghestampt te gadere, ende ghesoden, ende ghewronghen duer een cleet, so hebdi goede salue ter vorseide drope.

8. Item salue ieghen drope die droghe es ghelike pakers.

Neemt borsene ende meysche botre ghestampt ouer een.

9. Item salue om quade veden te heelne.

Neemt papple, sinchin, ende smer wort ende stampent alst wel ghesoden es ouer een, ende minghet met bloemen van lynsade (fol. 2v) tote et dicke wert. Ende es oec goed ieghen alle quade gate te ghenesene. Te wintre legghet eene wieke ghenet in wermen wyn ende in terebentinen ende te zomere in wine ende in melke.

10. Item poeder om alle dinc te droeghene.

Neemt mele ende witte boenen ende puluer van wynsteene, dit doet vp: et sal droghen.

[fol. 1r] 1. Om zere hoofden te genezen.

Neem, mogelijk Excoecaria agallocha, staverkruid of Delphinium staphisagria, tamme kastanje of Castanea vesca, witte malrove of Marrubium vulgare, schors van hulst of Ilex aquifolium, mosterdzaad van Sinapis alba of Brassica nigra en honing en maak hiervan een zalf. En zalf er het hoofd mee.

2. Item.

Of neem stinkende gouwe of Chelidonium majus dat men scelworte noemt en kruidvlier of Sambucus ebulus en schors van rode wilg of Salix purpurea. En verbrand dit al tot poeder. En dan neem spek en wrijf het stuk en meng dat poeder daarin en zalf het hoofd daarmee. En was het hoofd eerst met urine en met zout.

3. Item.

Of neem bladeren van es of Fraxinus excelsior ende wrijf het stuk en temper het met azijn. En maak daarvan een pleister ende [fol. 1v] leg het op het hoofd.

4. Item nog tegen hetzelfde.

Neem bladeren van populier of Populus nigra en kook het met urine en doe er zout toe en bindt dat op het hoofd en doe dit vaak dan zo zal dat slechte haar uit het hoofd gaan en genezen worden.

5. Item tegen ruigheid of huidziekte.

Men zal de ruigheid wrijven met een rode zuring of Rumex sanguineus en zalf het met olie van tarwe of Triticum vulgare en met tarwe.

6. Item zalf tegen ruigheid of huidziekte.

Neem de wortels van rode zuring of Rumex sanguineus en van zuring of Rumex patientia (?)of van maggi of Ligusticum officinalis en malrove of Marrubium vulgare en kook het tezamen. En laat het alzo staan een dag of twee en stamp het dan en temper het met verse room van melk of smelt het in een vat met verse boter. En wring het [fol. 2r]door een kleed, deze zalf is goed tegen pijn in het gezicht.

7. Item zalven tegen alle soorten van huidziekte zoals schurft die uitgeslagen is.

Neem olie van olijf of Olea sativa, wierook van Boswellia thurifera, hars, boter in mei gewonnen, vet van het mannelijke zwijn, eppe of Apium graveolens, moederkruid of Tanacetum parthenium, venkel van Foeniculum vulgare en beekpunge of Veronica beccabunga dat in beken staat gelijk bruinheylighe of Mentha aquatica. Dit alles tezamen gestampt en gekookt en gewrongen door een kleed, dan heb je een goede zalf tegen voor vermelde huidziekte zoals schurft.

8. Item zalf tegen huidziekte zoals schurft die droog is gelijk een melaatse.

Neemt herderstas of Capsella bursa-pastoris en boter in mei gewonnen en door elkaar gestampt.

9. Item zalf om zere roede te helen.

Neem kaasjeskruid of Malva sylvestris, kruiskruid of Senecio vulgaris (?), en smeerwortel of Symphytum officinale (1) en stamp het als het goed gekookt is door elkaar en meng het met meel van lijnzaad of Linum usitatissimum [fol. 2v] tot het dik wordt. En is ook goed om alle kwade gaten te genezen. In de winter leg een doek genat in warme wijn en in terpentijn van Pistacia terebinthus en in de zomer in wijn en in melk.

10. Item poeder om alle dingen te drogen.

Neem meel en witte bonen of Vicia faba en poeder van tartarus of wijnsteen, doe dit er op: het zal drogen.

11. Item ieghen alle manieren van iocten so waer dat es.

Nempt tsap van roeden docken, olie, asyl, wit van spaengen, elcx een onse. Ende esset somer, so droghet ter sonnen, ende eesset winter, so siedet toten derdendele in. Ende salfter mede iocten.

12. Item noch ieghen tselue.

Neemt nitrum, dats .i. maniere van zoute, ende asyl ende (fol. 3r) seepe ende olie ende siedet te gadere tote et dicke wert. Ende daermet salft die iocte biden viere.

13. Item om vrowen die faeute hebben van haren stonden .i. iaer lanc of meer.

En[de] haer ansichte wert met porren ende roet gheminct ghelijc dat zij besiect ware. Ende dat comt hem bi desen faeuten. Ende daerbi, om die te ghenesene, doet hem eten den cnop vander materne, ende cleen saelie, ende keruele, ende biest loec, elcx euen uele sonder van der materne meest, ende sceruet al dit wel cleene ende frute in botere ende slater eyere op ende doeter wel botere toe ende siedet niet te vele in botere. Ende dit doet den vrowen eten smergens tileke, ende sauons waert oec goed gheten (fol. 3v) der jeghen diet vermochte. Ende van desen vorseiden cruden neemt een hant vulle, ende dit doet vpden tijdt dat et sculdich es te commene vander maent. Ende dat doet .iij. maent of .iiij. alset comt euen lanc dat ghi yt hebt tote dat ghij syt wel ghesuuert. Ghi sult aldat genesen doedyt aldus.

14. Item om te proeuene wie besiect es.

Wriue vp sinen aerm anden puls met olien van akolien. Ende wriuet seere met uwen dume vpden puls; es hi besiect, die olie sal scumen gelyc dat een beer doet die uecht. Ende en es hi niet besiect, en sal niet scumen. Ende dese olie maectmen ghelike der olien van roesen of van violetten.

15. Item.

Of doeten laten inde hert adre anden (fol. 4r) rechtren harem. Ende doet .i. ey in vat daer syn bloed in valt so dat bloed uter aderen comt ualle vp dey al werm; es hi besiect et salre inbraden. Ende die besiect es doet hem drinken met wine tsop van griseconten, van boragen, van papen crude, ende vander cossouden (1), vander groter vander middelre ende der cleenre. Inden mey waert best maer alt iaer waert goed die crude ghelesen adde. Ende ghedroghet ende ghestampt met wine ghedronken .xl. daghe, het soudene doen ghenesen ende purgeren.

16. Item om alle manieren van smette int aensichte te werne ende daensichte te makene claer ende wit.

Doet hem drinken water ghemaect met clocken (fol. 4v) smerghens ende sauons van mateliven of tcruut ghestampt of gheleit in wine.

17. Item jeghen tselue. (3)

Legt eene muus in olien van oliuen in een vat(3), ende laetse der in lighen so langhe datse vorte zij, ende dan wriuet dolie ende de muus dore een cleet. Ende met diere olie saluet hu aensichte, so meer so beter, het wert alle smette af.

18. Item ieghen tseter salue.

Neemt smout van glase aluun gemalen ouer een, ende quicseluer, ende meysce botre ghestampt ouer een.

19. Item om te makene witte tande alse wit als snee.

Neemt .i. onse salpeter ende .ij. onsen salmoniach ende legghet in eene clocke (fol. 5r) ende maket ghelike dat men roese water doet. Ende dan wriuet uwe tande daer met desen watere met eenen wullenen cleede, si sullen werden scone (5) ende wit.

20. Item om zenewen die ghecrompen zyn.

Siedet in wine sarasine dat es astrologie, of longhe wortel of loef, ende bayet der mede de zenewen die vercrompen syn. Ende maect een plaester ende netse daer in ende legse daer vp, si sullen al ghenesen.

11. Item tegen alle soorten van jeuk zo waar dat is.

Neem het sap van rode zuring of Rumex sanguineus, olie van Olea sativa, azijn, loodwit van Spanje, van elk een ons. En is het zomer zo droog het in de zon en is het winter zo kook het tot een derdedeel in. En zalf er mee de jeuk.

11. Item noch tegen hetzelfde.

Neem nitrum, dat is een soort van zout, en azijn en [fol. 3r] zeep en olie en kook het tezamen totdat het dik wordt. En daarmee zalf de jeuk bij het vuur.

13. Item om vrouwen die fouten hebben van hun stonden 1 jaar lang of meer.

En hun aanzicht wordt met vlekken en rood gemengd net alsof ze ziek waren. En dat komt hen door deze fouten. En daarbij, om die te genezen, laat hen eten de knop van moederkruid of Tanacetum parthenium en kleine salie of Salvia officinalis en kervel of Anthriscus cerefolium, en bieslook of Allium schoenoprasum, van elk even veel, uitgezonderd het meest van moederkruid of Tanacetum parthenium, en snij dit alles goed klein en fruit het in boter en sla er eieren op en doe er wel boter toe en kook het in niet teveel boter. En laat dit de vrouwen eten ‘s morgens op tijd eten en ’s avonds was het ook goed daartegen te eten [fol. 3v] die het mogen. En van deze voor vermelde kruiden neem een hand vol en doe dit op de tijd dat het moet komen in de maand. En dat doe het 3 maanden of 4 als het komt en even lang dat je hebt tot je goed gezuiverd bent. Ge zal al dat genezen doe je aldus.

14. Item om te onderzoeken wie ziek is.

Wrijf op zijn arm aan de pols met olie van akelei of Aquilegia vulgaris. En wrijf zeer met uw duim op de pols; is hij ziek zal de olie schuimen gelijk dat een beer doet die vecht. En is hij niet ziek het zal niet schuimen. En deze olie maakt men gelijk de olie van rozen of Rosa of van viool of Viola odorata.

15. Item.

Of doe hem bloed laten in de hartader aan de [fol. 4r] rechter arm. En doe een ei in een vat daar zijn bloed in valt zodat het bloed uit de ader komt te vallen op het ei al warm; is hij ziek het zal er inbranden. En die ziek is laat hem drinken met wijn het sap van duivenkervel of Fumaria officinalis, van bernagie of Borago officinalis, van paardenbloem of Taraxacum officinale en van de Consolida (1), van de grote, van de middelste en van de kleine. In mei was dit het beste maar het hele jaar is het goed die kruiden verzameld had. En gedroogd en gestampt met wijn gedronken 40 dagen, het zou hen laten genezen en purgeren.

16. Item om alle soorten van smetten in het aanzicht te weren en het aanzicht helder en wit te maken.

Laat hem drinken water gemaakt met distilleerkolven [fol. 4v] ’s morgens en ‘s avonds van madelief of Bellis perennis of het kruid gestampt of gelegd in wijn.

17. Item tegen hetzelfde.

Leg een muis in olie van olijf van Olea sativa in een vat(3), en laat het daarin liggen zolang dat het verdwenen is en dan wrijf de olie en de muis door een kleed. En met die olie zalf hun aanzicht, zo meer zo te beter, het weert alle smetten af.

18. Item zalf tegen serpigo, een huidziekte zalf.

Neem vet van aluin in kristalvorm gemalen door elkaar en kwikzilver en boter in mei gewonnen en door elkaar gestampt.

19. Item om te maken witte tanden zo wit als sneeuw.

Neemt 1 ons salpeter en 2 ons steenzout en leg het in een distilleerkolf [fol. 5r] en maak het net zoals men rozenwater doet. En dan wrijf uw tanden daar met dit water met een wollen kleed, ze zullen worden mooi en wit.

20. Item om zenuwen die gekrompen zijn.

Kook in wijn Aristolochia clematitis dat is Aristolochia, of longwortel of Pulmonaria officinalis wortel of blad en baadt daarmee de zenuwen die gekrompen zijn. En maak een pleister en maak het nat daarin en leg het daarop, ze zullen geheel genezen.

21. Item.

Of neempt eenen vos ende zieten in water met al metten stronte al ontwe. Ende werpt dat water in een bat in eene kupe ende doenre in sitten den sieken, baden .iij. waerf .iij. daghe of meer eist te doene ende telken bat verwermt. Ende ligghen in syn (fol. 5v) bedde onghespoelt met andren watere, hi sal seker ghenesen ouer waer.

22. Item om har af te doene waer dat staet.

Nempt orpriment een deel, ende leuende calc de twee deel, ende wriuet wel ontwee als bloeme ende temperet met borne of met wine. Ende doet zieden vp tvier dat zi alse pappe ende dan legghet daer ghi wilt haer verweeren alse eet als ghi cont ghedoeghen ende latet daer vp droghen. Ende dan dwaet of met wermen borne het sal al (6) ute uallen ende of ghaen ende niet weder commen vp dat ghi de stede salft met beelde sade.

23. Item om de spenen te werne ende te genesene.

Bernet eenen mol tasschen ende legse vp de spenen, si sullen genesen ende verghaen.

24. Item jeghen dwater.

Drinct .ix. (fol. 6r) tedeke al ontwee ghestampt met wine of met borne .ix. daghe. Ende etet caempsaet

25. Item om alle hoeftswere te genesene.

Legt witte mu[n]t, of munte die in deuene wast, of witte rochine gestampt met aysile inden necke ende vp dhersenen metten slape, het sal genesen. Ende diet dronke et ware beter.

26. Item om de quade gate te genesene.

Doeter in dasscen van oueriaregen boenen ende van oueriaregher poreyen die stele gheberent beede te gadere. Ende daer bouen so legt dlym ende trette dat vlotet vp dwater van grachten, ende van fonteynen waert beter.

27. Item omden canker te genesene.

Nempt cocuux loec ghelesen in meye ende ghedroghet ende dan gemalen te puluer (fol. 6v) doet vp den kanker, het hetet tquade vleesch ute ende ghenesettene. (8) te genesene: is in de ondermarge toegevoegd door dezelfde hand.

28. Item jeghen den canker in veden ofte elre.

Nempt water pollioen datmen eet water muer ende droghet ende malet te puluere ende legter dat puluer op, het gheneestene. Ende dit solue cruut slaect geswel van veden diet der vp leght.

29. Item.

Daschen van wedewinden zijn oec goed in canker gate.

30. Item salue ieghen quade veden.

Ziedt coccuucx loec voren ghestampt ende dan gesoden met meyscer botren ende gewronghen duer een cleet, dit es goede salue jeghen den canker vanden vede. Ende tpuluer daer of dat doet onder vp de (fol. 7r) gate. Ende doet hem drinken sop van tremorse met wine ende daer mede dwaen, het genestene.

21. Item.

Of neem een vos en kook het geheel in water met de stront al stuk. En werp dat water in een bad in een kuip en laat de zieke erin zitten en 3 maal per dag bad of meer als het te doen is en verwarm telkens het bad. En leg in zijn [fol. 5v] bad geen ander water, hij zal zeker genezen voor waar.

22. Item om haar af te doen waar dat staat.

Neem auripigmentum of natuurlijk arseensulfide een deel en ongebluste kalk twee deel en wrijf het goed stuk zoals bloem en temper het met (bron)water of met wijn. En laat het koken op het vuur zodat het als pap wordt en leg het dan waar ge haar wil weren als u het kan verdragen en laat het daarop drogen. En dan was af met warm (bron)water alles zal uitvallen en weggaan en niet terugkomen indien dat ge de plaats zalft met bilzekruid zaad of Hyoscyamus niger.

23. Item. Om de aambeien te weren en te genezen.

Brandt een mol tot as en leg ze op uw aambeien. Ze zullen genezen en vergaan.

24. Item tegen het water.

Drink 9 [fol. 6r] aardwormen geheel stuk gestampt met wijn of met (bron)water in 9 dagen. En eet zaad van hennep of Cannabis sativa en drink wijn.

25. Item om alle hoofdpijn te genezen.

Leg witte munt of munt of Mentha arvensis die in de vlakte groeit, of witte rochine (viskuit of wierook?) gestampt met azijn in de nek en op de hersens bij het slapen, het zal genezen. En die het drinkt het was hem beter.

26. Item om de kwade gaten te genezen.

Doe in de as van overjarige bonen of Vicia faba en van overjarige prei of Allium porrum de stelen van beide en verbrand ze tezamen. En daarboven zo leg de lijm erboven en kroos, Lemna (?) dat vloeit op het water van grachten en van fonteinen was het beter.

27. Item om de kanker te genezen.

Neem klaververzuring of Oxalis acetosella verzameld in mei en gedroogd en dan gemalen tot poeder en (fol. 6v) doe het op de kanker, het eet het kwade vlees uit en geneest het.

28. Item tegen de kanker in de roede of anders.

Neem water van pollioen dat men heet waterkers of Rorippa nasturtium-aquaticum ende droog en maal het tot poeder ende leg dat poeder op, het geneest het. En ditzelfde kruid vermindert het gezwel van roede die het erop legt.

29. Item.

De as van wedewinde, Calystegia of Convolvulus, is ook goed in kanker gaten.

30. Item zalf tegen kwade roede.

Kook klaververzuring of Oxalis acetosella tevoren gestampt en dan gekookt met boter in mei gewonnen en gewrongen door een kleed, dit is goede zalf tegen de kanker van de roede. En het poeder daarvan doe dat onderop het [fol. 7r] gat. En laat hem drinken sap van duivelsbeet of Succisa pratensis? en met wijn en daarmee wassen, het geneest ze.

31. Item.

Scorse van bongi ghepuluert droegt quade gate in veden ende elre; bloeme van alume doet tselue ende slaect den canker.

32. Item om alle manieren van paerlen in doegen, witte of brune te ghenesene.

Stampt venkel ende alse vele maerche van vliedere beede te gadere ende sietse in wine of in borne. Ende maect een plaester ende legse vp doegen sauons waerm, si sullen genesen.

33. Item om alle wonden te genesene sonder lycteeken of arde lettel ende zenewen vergaderen ende been cnoepen, meer binnen eere (fol. 7v) maent dan met andre salue binnen tween maenden.

Neempt sauer ghesmolten dassin smout, ende maect daer of plaester up werc of up lynwaet also men pleet; het sal ghenesen harde varinc, dit es gheproeft ouer waer.

34. Item om te doene dat eene vrowe werde alse nauwe of zo ware maecht, al adde soe een kint geadt.

Nemt berge ende cleene consoude euen vele, ende stampse wel ende nemet tsap ende doeter vrowen in haer lijf met eenen lijninen cleede ende tcruut daer bouen geleit.

35. Item (fol. 8r) jeghen draunkelhede van wonde inden lichame.

Men sal nemen ghinghebere, sedewaere, galigaen ende stampent in eenen mortier ende temperent met witten wine ende ziedet in eenen stoep wits wyns ende scumet wel, ende alse men ghaet te bed salment drinken al eet, ende den sieken wel decken, hi sal sweeten ende ghenesen.

36. Item jeghen den lichame die hart es.

Neemt de wortele van wheghebreeden ende stampse met bergenen smere ende maecter of een plaester ende legse al werm vp den lichame, al te hant sal hem smelten de buuc.

37. Item jeghen torsioen ende venyn.

Men sal nemen betonie ende siedense met gheetinre melc ende drinken dat, et ganst torsioen (fol. 8v) van den lichame ende veriaecht venijn vanden lichame.

38. Item jeghen walghinge ende braken.

Neemt crumen van ruggenen broede ende alse uele menten ende een hant vul alsenen ende roese bladere ende alse uele averoenen ende siedent te gadere in een sackelkyn met witten wine. Ende dan legge tsackelkyn al werm met alle vpden herte put iegen die mage ende dit doet dicke verwermen inden wyn van seluen du salt genesen van walgene ende van rispenne.

39. Item jegen den vetten te makene mager.

Men sal drinken couden borne elkes smergens, dus werti mager, doetyt langhen tydt.

40. Item.

Si dat sake dat de vette (fol. 9r) mensche vp staet tilcke van sinen slape ende voeruoets gha slapen ander werf. Ende alse hi ander werf gheslapen heeft so ete drie soppen van ghebradenen broede in aysile genet. Ende hi legge in sine spise die hi eedt puluer van wyndroesenen ende van pepere, ende loepe ende springe uele, hi sal werden magher.

31. Item.

Schors van beekpunge of Veronica beccabunga verpulverd droogt kwade gaten in de roede en elders; bloem van aluin doet hetzelfde en vermindert de kanker.

32. Item om alle soorten van parels (1) in de ogen, witte of bruine te genezen.

Stamp venkel of Foeniculum vulgare en alzo veel merg van vlier of Sambucus nigra en beide tezamen en kook het in wijn of in (bron)water. En maak een pleister en leg het op de ogen ’s avonds, ze zullen genezen.

33. Item om alle wonden te genezen zonder of erg weinig litteken en zenuwen verzamelen en beenknopen, maar binnen een [fol. 7v] maand, dan met andere zalf binnen twee maanden.

Neem zuiver gesmolten dassen vet en maak daarvan een pleister op pluksel of op linnen zoals men pleegt; het zal genezen zeer snel, dit is beproefd voor waar.

34. Item om te doen dat een vrouw wordt alzo nauw alsof ze maagd was, al had ze een kind gehad.

Neem bernagie of Borago officinalis (?) en Prunella vulgaris, even veel, en stamp ze goed en neem het sap en doe het de vrouwen in hun lijf met een linnen kleed en het kruid daar bovenop gelegd.

35. Item [fol. 8r] tegen ettering van wonden in het lichaam.

Men zal nemen gember of Zingiber officinale, zeduar of Curcuma zedoaria, galanga van Alpina officinarum en stamp het in een mortier en temper het met witte wijn en kook het in een stoop witte wijn en laat het goed schuimen en als men te bed gaat zal men het al heet drinken en de zieke goed bedekken, hij zal zweten en genezen.

36. Item tegen de loop die hard is.

Neem de wortels van grote weegbree of Plantago major en stamp het met mannelijk zwijnenvet en maak er een pleister van en leg het al warm op het lichaam, dadelijk zal hem smelten de buik.

37. Item tegen kramp en venijn.

Men zal nemen betonie of Stachys officinalis en koken het met geitenmelk en drink dat, het geneest de kramp [fol. 8v] van het lichaam en verjaagt venijn van het lichaam.

38. Item tegen walging en braken.

Neem kruimels van roggebrood en alzo veel munt of een Mentha soort ende een hand vol alsem of Artemisia absinthium en rozenbladeren en alzo veel averuit of Artemisia abrotanum en koken het tezamen in een zakje met witte wijn. En leg dan het zakje al warm geheel op de het laagste puntje van het borstbeen tegen de maag en laat dit vaak verwarmen in de wijn van ditzelfde, u zal genezen van walgen en van oprispen.

39. Item om de vetten te maken mager.

Men zal drinken koud (bron)water elke morgen, dus word je mager, doet het een lange tijd.

40. Item.

Is het zo dat de vette [fol. 9r] mens tijdig opstaat van zijn slaap en dadelijk weer gaat slapen. En als hij weer geslapen heeft zo eet hij drie sappen van gebraden brood in azijn genat. En hij legt in zijn spijs die hij eet poeder van wijnsteen of tartarus en van peper of Piper nigrum en loopt en springt veel, hij zal worden mager.

41. Item om te hebbene claer stemme.

Nempt menten sop ende drinket dat.

42. Item om te brakene stappans.

Neempt sofferaen ende temperet met lauwen borne ende dat sal men drinken.

43. Item iegen de worme inden lichame.

Neempt alsene ende reinuane ende perseker loeuere, of inden winter de scorse, ende (fol. 9v) de scorse vanden wortele van stekel doerne, dit sal men stampen al ontween in eenen mortier ende minghen dat sop met aysile ende drinken dat.

44. Item ieghen den coeke.

Neempt de wortel van meeden ende .ix. wortelen van weghebreeden ende eene hantvul alsenen ende een hant vul garofilaten ende een hantvul witter menten ende stampen al dit te gadere ende temperent in eenen stoep wyns ende langhe sieden in eenen niewen erdenen pot ende dan salment doen in eenen andren pot ende latent der in claren ende gheuent den sieken drinken nuchterne. Ende alsi ghaet te bedde hi sal genesen binnen .xij. dagen.

45. Plinus segt ons (fol. 10r) so wie dat draghet betonie ouer hem ne gheen boes ersatre hen mach hem deeren. Inde oest maent dan salmen die betonie lesen de bladere der of ende drogense ende maker of poeder ende etent inden winter, alsmen de groene niet en vint.

46. Item jeghen die worme ende den lichame.

Nempt asschen van hertshoerne gheberrent ende mingse met wine ende met seeme ende saluet daer mede die naffle ende den hers: de worme sullen alle comen neder wert.

47. Jeghen den vierden dach corts.

Neemt dreesene ende gherwe ende cruce wiet ende stampet ende wringhet dor een cleet ende drinct dat sop.

48. Item ieghen cotidiane ende coridiane ende (fol. 10v) jeghen artetike ende jeghen vercoude longhene ende iegen palesyn ende iegen dwater.

Nemt veenkel saet ende de wertel van venkel ende eppe saet ende merradic ende persyn ende de wertele van roeden docken ende wlle docken ende lauessche, ende siedet al te gadere in een vierendeel honichs ende in vier stoep borrens tote de heelt versoden es, ende dat salmen drinken.

49. Jeghen yechtichede.

Stampt witte malrouie ende dr[i]nket tsop ende eist te bitter, so doeter toe sucker of recolissie of wyn of ander dinc dat den dranc maect soete.

50. Betonie die heuet diuerse cracht na diuerse meestren: tsop daer of of puluer met wine.

41. Item om te hebben een heldere stem.

Neem munt of een Mentha soort sap en drink dat.

42. Item om dadelijk te braken.

Neem saffraan of Crocus sativus en temper het met lauw (bron)water en dat zal men drinken.

43. Item tegen de wormen in het lichaam.

Neem alsem of Artemisia absinthium ende reinvaarn of Tanacetum vulgare en perzik of Prunus persica blad of in de winter de schors en [fol. 9v] de schors van de wortel van sleedoorn of Prunus spinosa, dit zal men stuk stampen in een mortier en mengen dat sap met azijn en dat drinken.

44. Item tegen de koek of verharding in of aan de oppervlakte van het menselijk lichaam.

Neemt de wortel van meekrap of Rubia tinctoria en 9 wortels van grote weegbree of Plantago major en een handvol alsem of Artemisia absinthium en een handvol kruidnagel of Syzygium aromaticum en een handvol witte munt of Mentha longifolia en stampen al dit tezamen en temper het in een stoop wijn en lang koken in een nieuwe aarden pot en dan zal men het doen in een andere pot en laten het daarin klaren en geven het de zieke te drinken nuchter. En als hij te bed gaat zal hij genezen binnen 12 dagen.

45. Plinius zegt ons [fol. 10r] zo wie er draagt betonie of Stachys officinalis over hem nee geen boos geneesmiddel mag hem deren. In augustus dan zal men betonie bladeren verzamelen en drogen het en maak er een poeder van en eet het in de winter, als men de groene niet vindt.

46. Item tegen de wormen en de loop.

Neem as van verbrande herten horen en meng het met wijn en met zeem en zalf daarmee de navel en de aars: de wormen zullen alle naar beneden komen.

47. Tegen de vierde daagse koorts.

Neem hondsdraf of Glechoma hederacea en duizendblad of Achillea millefolium en kruiskruid of Senecio vulgaris en stamp het en wring het door een kleed en drink dat sap.

48. Item tegen dagelijkse koorts en soort koorts en [fol. 10v] tegen jicht en tegen verkouden longen en tegen verlamming en tegen het water.

Neem venkel of Foeniculum vulgare zaad en de wortel van venkel en eppe of Apium graveolens zaad en mierikswortel of Armoracia rusticana en peterselie of Petroselinum crispum en de wortel van rode zuring of Rumex sanguineus en wilde zuring of Rumex acetosa en maggi of Ligusticum officinalis en kook het alles tezamen in een vierendeel honing en in vier stoop (bron) water tot de helft verkookt is en dat zal men drinken.

49. Tegen jicht.

Stamp witte malrove of Marrubium vulgare en drink het sap en is het te bitter zo doe ertoe suiker of zoethout van Glycyrrhiza glabra of wijn of ander dingen die de drank zoet maakt.

50. Betonie of Stachys officinalis die heeft verschillende krachten naar verschillende meesters: het sap daarvan of poeder met wijn ...(1).

(fol. 11r) 51. Als eenen ghewonden man die darmen wt hanghen.

Men sal nemen van enen kiekine dinadren al waerm [so] sulsi weder ingaen.

52. Alse die wonde blaest.

Men leggher up die longene van eenen scape al waerm.

53. Jeghen ghedrawonkelde wonden.

Men sal nemen smout van specke ende claerheit ende honech ende ziedent ouer een ende minghent metten witten vanden eye al cout ende maken een plaester ende legghense daer op.

54. Jeghen een tebroken been.

Neemt duuen quaet ende scapin ende botter ende zout ende temperet met wine ende maect een plaestre ende legtse daer op ende (fol. 11v) laetse daer ligghen vaste ghebonden .iij. daghen.

55. Die hem verbernet heeft.

Neemt lindine leuende colen ende blusschense in houden wijn ende wrijfse te sticken ende wrijfse vp dat verbernede ende wacht dat hijt niet ander sijns zalue.

56. Jeghen den scoerfden hals.

Men neme eene rode slecke ende wijn ende legse beede in een coprin vat ende dect wel .ix. daghe ende zalue dar mede den hals.

57. Jeghen tquat euel.

Men neme .iij. zwaluwen ionghen ende trecken hem vte die herten ende verbernese in eenen nieuwen pot ende gheeft hem tpuluer drinken.

58. Jeghen venijn (fol. 12r) dat een ghenut heeft.

Men sal maken eene stagghe moede so dat hi al ouer al zweete ende dorine die hi stalt up derde salmen drinken al heet ende dat moetmen doen .ix. daghen of meer. Ende al hadhi een serpent inden buuc, het soude ten monde commen vte ende dan moesti drinken dranc van botren ghemaect. (12) Het Hs. heeft dittografie van sal maken.

59. Jeghen oghen die ghelopen sijn met enigher auen turen.

Men sal nemen tsap van eere wilder carden ende ghietent .iij. nacht in doeghen ende daer na salmense zaluen met ganzine smoute.

60. Jeghen tranende.

Men sal eten betonie die tzien star (fol. 12v) ket.

[fol. 11r) 51. Als een gewonde man de darmen uit hangen.

Men zal nemen van een kuiken zijn aderen al warm, zo zullen ze weer ingaan.

52. Als de wonde blaast.

Men legt er op de longen van een schaap al warm.

53. Tegen verzweerde wonden.

Men zal nemen vet van spek en gesuikerde, aromatische kruidenwijn en honing en koken het tezamen en meng het met het witte van een ei al koud en maak een pleister en leg het daarop.

54. Tegen een gebroken been.

Neem duivendrek en schapendrek, boter en zout ende temper het met wijn en maak een pleister en leg het daarop en [fol. 11v] laat het daar liggen vast gebonden 3 dagen.

55. Die zich verbrand heeft.

Neem van linde of Tilia europaea brandende kolen en blus ze in oude wijn en wrijf het stuk en wrijf het op dat verbrande en let erop dat hij zijn zalf niet verandert.

56. Tegen de schurftige hals.

Men neemt een rode slak en wijn en leg ze beide in een koperen vat en bedek dat goed 9 dagen en zalf daarmee de hals.

57. Tegen de vallende ziekte.

Men neemt 3 zwaluwen jongen en trek hen het hart uit en verbrand het in een nieuwe pot en geeft hem het poeder te drinken.

58. Tegen venijn [fol. 12r] dat een genuttigd heeft.

Men zal een paard met rechtopstaande oren moe maken zodat het overal zweet en de urine die het urineert op de aarde zal men drinken al heet en dat moet men doen 9 dagen of meer. En al had hij een serpent in de buik, het zou te mond uitkomen en dan moest hij drinken drank van boter gemaakt.

59. Tegen ogen die lopen met enig ongeluk.

Men zal nemen het sap van een wilde kaardendistel of Dipsacus pilosus en gieten het 3 nachten in de ogen en daarna zal men ze zalven met ganzen vet.

60. Tegen tranende.

Men zal eten betonie of Stachys officinalis die het zien versterkt [fol. 12v].

61. Jeghen donkere.

Men sal nemen rute ende dau vander marghenstonden ende zaluer de oghen mede.

62. Als enen heft de tonghe ru oft scaerp.

Men sal nemen tsap van menten ende zaluen sine tonge daermede ende wriuent wel in metten vingher dan vergaet alt ruwe.

63. Die serpent ofte ander woermen heuet in.

Hij neme dicke atrement ende drinke met wine, dan sal hi ghenezen.

64. Die met pinen orine maect.

Neemt de blaze van eere gheet ende verbernetse ende drinket tp[u]luere met borne. Ooc es hem goet dat hi neme die herssinen van enen haze ende ziedse ende wrijfse te stucken (fol. 13r) ende drinke met wine.

65. Jeghen die bloet zeeken.

Men neme de herte van hert ende bernesse ende drincse met melke.

66. Jeghen die beuen.

Men neme zap van biuoete ende minghelt met olijen rosaet ende zalfter enen mede.

67. Jeghen die kinder die te vele screijen.

Men neme hertin maerch ende salfter mede haren slaep.

68. Jeghen die wormen binnen.

Men sal nemen hertshornen ende verbernen te puluere ende minghent met honeghe ende drinkent met waermen wine.

69. Alse enen de naghelen vallen.

Hi neme taerwe te sticken ghewreuen ende dwitte vanden eye ende leght daer vp dan zelsij wassen.

70. Jeghen den (fol. 13v) ghenen die haet no dranc ne moghen onthouden.

Men neme gaerwe ende wriuense te sticken ende drincse met laeuwen wine.

61. Tegen donkere.

Men zal nemen wijnruit of Ruta graveolens en dauw van de morgenstond en zalf er de ogen mede.

62. Als een heeft de tong ruw of scherp.

Men zal nemen het sap van munt of een Mentha soort en zalven zijn tong daarmee en wrijf het goed in met de vinger dan vergaat al het ruwe.

63. Die een serpent of andere worm in heeft.

Hij neemt vaak inkt of koper- of ijzersulfaat en drinkt het met wijn, dan zal hij genezen.

64. Die met pijn urine maakt.

Neem de blaas van een geit en verbrand het en drink het poeder met (bron)water. Ook is het voor hem goed dat hij neemt de hersens van een haas en kook het en wrijf het stuk [fol. 13r] en drink het met wijn.

65. Tegen dat bloed plassen.

Men neemt het hart van een hert en verbrand het en drinkt het met melk.

66. Tegen dat beven.

Men neemt sap van bijvoet of Artemisia vulgaris en meng het men rozenolie en zalf er een mee.

67. Tegen de kinderen die teveel schreien.

Men neemt herten merg en zalft ermee hun slaap.

68. Tegen de wormen binnen.

Men zal nemen herten horen en verbranden tot poeder en mengen het met honing en drinken het met warme wijn.

69. Als een de nagels vallen.

Hij neemt tarwe stuk gewreven en het witte van een ei en legt het daarop, dan zullen ze groeien.

70. Tegen diegene [fol. 13v] die eten nog drank niet mogen onthouden.

Men neemt duizendblad of Achillea millefolium en wrijf het stuk en drinkt het met lauwe wijn.

71. Die twitte vpte oghen heeft.

Men neme tsap van veenkele ende minghet met tebrokene wieroke ende leght vpte oghen.

72. Die de tanden wit wille hebben.

Nem mele van gheersten ende minghet met honeghe ende wriue sine tanden dicken daer mede.

73. Jeghen betringhe van zinne.

Men neme vier paerds houuen of zenuwen ende verbernesse te puluere ende etet in drien eyeren alstie mane wast ende dander alstie mane waendt.

74. Die vergheuen es met venine.

Nutte hertin (fol. 14r) maerch met wine.

75. Jeghen donkere oghen.

Neemt de wortel van den veencle ende zietse in watre ende tempertse met aysile ende zalft dogen daermede, het neemt de donkerhede ende verclaert.

76. Jeghen de quitsinghe zonder wonde.

Nemet .i. pont wits was ende een pont hamelins roets versch ende smelt tegader in ene panne ende dan neme een nieuwe canepin cleedt ende duwet dat in dat wel dor ga, ende legghet vptie quitsinghe so men heetst mach .ij. waeruen sdaghes tote .ix. daghen, ende daer na zaluet met dorghingher zaluen.

77. Betonie es heet ende droghe. Soe es goet ieghen de hooftzweere die (fol. 14v) comt van couder naturen. Men salse drinken ghezoden in aysile alse de hooftzwere vander maghen comt salmense drinken met borne oft in wijn ende drinkent waerm dat zacht de maghe ende sterket. Betonie ghedrooght ende ghemalen ende ghedronken met loen uerlicht uasten lichame die coud es ende versch. Tpuluer van betonien helpt ieghen allen onghemake inden lechame ende ieghen tghescuerde. Betonie ghedronken met loen es goet den ghenen die bloet raecsemen ende etter ende ieghen den oeuste ende corten adem. Betonie gheten oft ghedronken claert de oghen. Sop van be(fol. 15r)tonien met sope van weghebreeden ghedronken es goet ieghen den dagheliken corts. Betonie es goet ieghen den vierden dach ende ieghen melancolie. Betonie doet wech donkere vaerwe ende gheeilzocht ende droghet twater. Betonie ghestamt met zoute gheneset nieuwe wonden leit mense daer op. Betonie helpt orine te makene ende ieghen den steen.

78. Agrimonie es heet ende droghe, soe staerct doghen ende zuuersse van hertheden ende doen af tquade vleesch, soe ganst ghezwel. Ende es dat zake dat mense stampt ende daer op leit, soe stopt bloet ter nese van ouden lieden (fol. 15v) diese nutten, oude oghen [maect soe] staerc ende ghezondt.

79. Wildi ratten ende muzen doen steruen.

So minghet de schellen vanden ysere met ghemaelne glaze, ende met puluere vander schellen van metale, met gherstine mele ende met zeeme, ende maecter af deegh, si sulre af eten ende steruen.

80. Jeghen de drope vanden oghen.

Men sal nemen .i. onsse van witten calmine ende .i. lepel uul droesenen van witten wine ende .i. stoop borrens bi ghemete, dit salmen zieden in enen niewen pot test, verzied, de heeilt, dan salment zijen dor een zuuer cleed ende doent in ene viole.

71. Die het witte op de ogen heeft.

Men neemt het sap van venkel of Foeniculum vulgare en meng het met gebroken wierook van Boswellia thurifera en leg het op de ogen.

72. Die de tanden wit wil hebben.

Neem meel van gerst of Hordeum vulgare en meng het met honing en wrijf vaak zijn tanden daarmee.

73. Tegen verbetering van de geest.

Men neemt vier paardenhoeven of zenuwen ende verbrand het te poeder en eet het in drie eieren als de maan wast en de andere als de maan afneemt.

74. Die vergeven is met venijn.

Nuttig herten [fol. 14r] merg met wijn.

75. Tegen donkere ogen of slecht zien.

Neem de wortel van venkel of Foeniculum vulgare en kook het in water en temper het met azijn en zalf de ogen (14) daarmee, het beneemt de donkerheid en verheldert.

76. Tegen de kwetsing zonder wonde.

Neem 1 pond witte was en een pond verse vet van een jong schaap en smelt het tezamen in een pan en dan neem een nieuw hennep kleed van Cannabis sativa en duw dat er zo zodat het goed doorgaat en leg het op de kwetsing zo heet als men kan 2 maal per dag tot 9 dagen en daarna zalft men een indringende zalf.

77. Betonie of Stachys officinalis is heet en droog. Het is goed tegen de hoofdpijn die [fol. 14v] komt van koude natuur. Men zal het drinken gekookt in azijn en als de hoofdpijn van de maag komt zal men het drinken met (bron)water of in wijn en drink het warm dat verzacht de maag en versterkt. Betonie gedroogd en gemalen en gedronken met een soort wijn verlicht de vaste loop die koud is en vers. Het poeder van betonie of Stachys officinalis helpt tegen allen ongemak in het lichaam en tegen de breuk. Betonie gedronken met een soort wijn is goed diegene die bloedbraken en etter en tegen de hoest en korte adem. Betonie gegeten of gedronken verheldert de ogen. Sap van betonie [fol. 15r] met sap van grote weegbree of Plantago major gedronken is goed tegen de dagelijkse koorts. Betonie is goed tegen de vierde daagse koorts en tegen melancholie. Betonie doet weg donkere kleur en geelzucht en droogt het water. Betonie gestampt met zout geneest nieuwe wonden, legt men het daarop. Betonie helpt urine te maken en tegen de steen.

78. Agrimonia eupatoria is heet en droog, het versterkt de ogen en zuivert ze van hardheid en doet af het slechte vlees, het geneest het gezwel. En als men het stampt en daarop legt stopt het neusbloeden van oude lieden [fol. 15v] die het nuttigen, oude ogen maakt het sterk en gezond.

79. Wil ge ratten en muizen laten sterven.

Zo meng de schillen van het ijzer met gemalen glas en met poeder van de schillen van metaal, met gerstemeel of Hordeum vulgare en met zeem en maak er deeg van, ze zullen ervan eten en sterven.

80. Tegen de ziekte zoals schurft van de ogen.

Men zal nemen 1 ons witte galmei of zinkcarbonaat en 1 lepel vol droesem van witte wijn en 1 stoop (bron)water bij maat (1), dit zal men koken in een nieuwe pot of test, verkook het tot de helft en dan zal men het zeven door een zuiver kleed en doe het in distilleerkolf.

81. Oximel te makene ieghen den couke.

Men sal nemen enen stoop aysijls ende een (fol. 16r) oude wlle wortele vanden venkele ende van perssine ende van merradike, ende vanden veencle meer dan van den andren .ij., dit salmen stampen te gadre ende ziedent metten aysile ende wringhent dor een cleedt; dan salmer in doen .i. vierlinc deel zeems ende ziedent anderwaeruen so dat terdendeel verzoden zij; dit es goet in marte ghedronken.

82. Vanden festele.

Eenrande festel es daer men af niet ghenezen en can dien prouuemen met enen witten lininen cleede alsi ghenesen mach. Men bindet tcleet upt gat so sal vul werden van ettre, ende dan dwament weder: worttet wit, so mach het ghenesen, ende werthet vuul soe (fol. 16v) moet hi steruen.

83. Neemt van uwer orine ende also vele zouts ende ziedet te gader ende latet coelen ende dwater teuel mede.

84. Jeghen tghescuerde.

Neemt uries uuonde ende doesse zieden met groten walle in borne ende dan neemse ende ziedse in melc: dien borne salmen drinken elx marghens ende elx auonts, ende dit moetmen doen .xviij. daghen.

85. Als du yet wee heefs in dijn lijf oft in dine lede.

So nem rugghin mele een handt vul ende zout ende wijn ende kneeid een coukelkijn ende legghet daer hu es wee, hu wert bat.

86. Daer men eenen beer slaet.

Men neme de blase met alle metter orine ende van sijn selfs smeere (fol. 17r) ende doet inde blaze dan salment hanghen inden rooc een alf iaer oft langher, dat es goede zalue ieghen alle quitsinghe sonder wonde.

87. Wit blanket es goet ieghen dropighe handen.

88. Die vreest die blader te hebbene.

Nem die dodre vanden eye al roou ende doese scumen dan salmen nemen werc ende nettent daer in ende bindent daer op.

89. Dien de tanden zweeren daer de woormen in sijn.

Neme yseraet ende gherwe ende stampse met aysile ende houd dat langhe in sinen mondt tes hi slaept, so steerft die woerm.

90. Noch ten tanden.

Men neme een cruud in sinen mondt dat heet risblader: eist vander(18) (fol. 17v) ghicht oft van lenden bloede, hij gheneest.

81. Oximel of azijn met honing te maken tegen de verharding in het lichaam, vooral van de lever.

Men zal nemen een stoop azijn en een [fol. 16r) oude volle wortel van de venkel of Foeniculum vulgare en van peterselie of Petroselinum crispum en van mierikswortel of Armoracia rusticana en van de venkel meer dan van de andere 2, dit zal men tezamen stampen en koken het met de azijn en wringen het door een kleed; dan zal men er in doen 1 vierde deel zeem en het weer koken zodat het derdedeel verkookt is; dit is goed in maart gedronken.

82. Van de fistel of lopend gat.

Een soort fistel is er waarvan men niet genezen kan, die beproeft men met een wit linnen kleed als hij genezen mag. Men bindt het kleed op het gat en zo zal het vuil worden van etter en was het dan weer; wordt het wit dan mag het genezen en wordt het vuil zo [fol. 16v) moet hij sterven.

83. Neem van uw urine en alzo veel zout en kook het tezamen en laat het koelen en was de ziekte ermee.

84. Tegen de breuk.

Neem Hylotelephium telephium en doe het koken en sterk wellen in (bron)water en dan neem het en kook het in melk: dat water zal men drinken elke morgen en elke avond en dit moet men doen 18 dagen.

85. Als u iets pijn heeft in uw lijf of in uw leden.

Zo neem roggemeel van Secale cereale een handvol en zout en wijn en kneed een koekje en leg het daar u pijn hebt, u wordt beter.

86. Daar men een beer slacht.

Men neemt de blaas geheel met de urine en van zijn eigen vet [fol. 17r] en doe het in de blaas, dan zal men het hangen in de rook een half jaar of langer, dat is een goede zalf tegen alle kwetsingen zonder wonde.

87. Wit blanketsel is goed tegen handen met huidziekte.

88. Die vreest de gezwellen, (pest)builen te hebben.

Neem de dooier van een ei al rauw en laat het schuimen, dan zal men pluksel nemen en nat het daarin en bind het daarop.

89. Die de tanden pijn doen daar de wormen in zijn.

Neem ijzerhard of Verbena officinalis en duizendblad of Achillea millefolium en stamp het met azijn en hou dat lang in zijn mond totdat hij slaapt, zo sterft die worm.

90. Nog van de tanden.

Men neemt een kruid in zijn mond dat heet muurpeper of Sedum acre: is het van de [fol. 17v] jicht of van lenden bloed, hij geneest.

91. Noch.

Stampt de wortele van yserne ende ziedse met aysile ende make een plaester ende legse up welke tant die ziekede zij. Ooc vergaet di weder alrande oeghe euel.

92. Als een kint gheboren weert.

Eer datter enich nat an comt so dwament met wine so en mach hem gheen coude deeren alse verre alst ghedweghen es.

93. Als een kint gheboren wert.

Eert enich spunne nut salment doen zughen eene teve, dan salt sporen als een hondt.

94. Die prouuen wille oft een ontsteken es met quaden viere.

Hi sal nemen botre daer noyt borne op quam no zout (fol. 18r) ende make een coukelkijn vander botre meer dan een hazelnote ende legghent op teuel een stic. Smelt die botre, hi es onsculdich seuels, smelt soe niet, hi heuet tquade vier.

95. Die ghenut heeft venijn hie nutter ieghen bugghe, dan sal hijt ute spuwen.

96. Dese .iij. crude die ic hier nomen sal, hen heeft gheen mensche so groot venijn ghenut, hine gheneze: dat es croeske ende frason, dorobellut, aldus heeten sij in walsch.

97. Jeghen de runeten int anzichte ende omtrent doeghen.

Neemt litargirum ende sagimen nittri ende malent te puluere neemt elx euen vele bi ghewichte ende maelt elc bi hem ende doet in ene (fol. 18v) viole, ende minghet met goeden aysile, ende hutset wel zeere ende latet dan staen claren, so wort het melc, dan zuldi nemen de melc ende netten daer in de ruenchen so vergaensi. Voort striket die melc ontrent de sceedele van uwen oghen buten so ne mach hu lucht nemmermeer argheren.

98. Jeghen ghezwel vander adren.

Salmen nemen huusmur, eppe ende was ende taerwin bloeme ende baerghin spec ende stampet te gader ende smeltet ende doet in een cleedt ende windet om den aerm.

99. Jeghen de oeuste ende quade borst.

Saltu dwaen dine voeten met waermen watre ende daer na wrijfse wel met zoute biden viere so dat verwerme (fol. 19r) van buten, ende doe di draghen up dijn bedde dat dine voeten ter erden niet commen.

100. Jeghen de drope daer de droghe fistel toe ghesleghen es.

Salmen nemen thooft van loke ende atriment ende boonen, zout ende roete ende bloemen van witten erweten ende roeu honech ende maker af een plaestre ende legghense daer op.

91. Nog.

Stamp de wortel van ijzerkruid of Verbena officinalis en kook het met azijn en maak een pleister en leg het op welke tand die ziek is. Ook vergaat u weer allerhande oogziekte.

92. Als een kind geboren wordt.

Eer dat er enig nat aankomt zo was het met wijn dan mag hem geen koude deren zover als het gewassen is.

93. Als een kind geboren wordt.

Eer het enig moedermelk nuttigt zal men het een teef laten zuigen, dan zal het groeien als een hond.

94. Die onderzoeken wil of een ontstoken is met belroos of pestvuur.

Hij zal nemen boter daar nooit (bron)water op kwam nog zout [fol. 18r] en maakt een koekje en van de boter meer dan een hazelnoot van Corylus avellana en leg het op de ziekte een stuk. Smelt die boter, hij heeft de ziekte niet, smelt het niet, hij heeft de belroos of pestvuur.

95. Die venijn genuttigd heeft hij nuttigt daartegen zenegroen of Ajuga reptans, dan zal hij het uitspuwen.

96. Deze 4 kruiden die ik hier noemen zal, er heeft geen mens zo groot venijn genuttigd, hij geneest: dat is croeske (Reseda lutea?) en aardbei of Fragaria vesca), dorobellut, (doorbloed of Hypericum perforata?) aldus heten ze in Waals.

97. Tegen de puistjes(?) in het aanzicht en omtrent de ogen.

Neem loodmonoxide, litarghirum of litargirum (1) en salpeter en maal het tot poeder en neem van elk even veel bij gewicht en maal elk op zichzelf en doe het in een [fol. 18v] distilleerkolf en meng het met goede azijn en hutsel het zeer goed en laat het dan staan klaren zo wordt het melk, dan zal ge nemen de melk en nat daarin de puisjes zo vergaan ze. Voort strijk die melk omtrent de oogleden van uw ogen buiten dan nee mag hun lucht u nimmermeer deren.

98. Tegen gezwel van de aderen.

Zal men nemen vogelmuur of Stellaria media, eppe of Apium graveolens en was en tarwebloem en spek van het mannelijk zwijn en stamp het tezamen en smelt het en doe het in een kleed en windt het om de arm.

99. Tegen de hoest en slechte borst.

Zal u wassen uw voeten met warm water en daarna wrijf ze goed met zout bij het vuur zodat ze verwarmen [fol. 19r] van buiten en laat u dragen op uw bed zodat uw voeten niet op de aarde komen.

100. Tegen de huidziekte als schurft daar de droge fistel of lopend gat toegeslagen is.

Zal men nemen het hoofd van knoflook of Allium sativum en inkt of koper- of ijzersulfaat en bonen van Vicia faba, zout en roet en bloemen van witte erwten of Pisum sativum en rauwe honing en maak er een pleister van en leg het daarop.

101. Jeghen den wonkel ende quaet ghezwel.

Salmen nemen ene scotel vol gorts ende alf so vele wits linzaets ende zietend in aysijl ende doeter toe twee ayngioene of drie cleene ghecapt ende doeter toe hamelin roete ende maect dit plaester ende legse daer op.

102. Jeghen quitsinghe dar (fol. 19v) dhuudt gheheel es of ieghen grote steken.

Saltu nemen de galle van enen stier die ghereden heeft waer soe te beter ende zaluen daer mede.

103. Jeghen cnaghinghe inden lichame.

Nem betonie ende zietse in ouden wine ende drinkense .v. daghen ene waeruen sdaghes, het es dicwile greprouft.

104. Die hem onthouden wille van brakene.

Hi sal nemen betonie ende ziedense in ghetinre melc met bargine smoute ende etense, het es gheprouft al waer.

105. Ware ene vrucht doot bleuen in enen lechame ende haer niet bat mochte werden.

So name ysope ende droncse met laewen borne dat worde stappans bat.

106. Jeghen (fol. 20r) quade borst ende quade maghe.

Drinc ysope met wine ende met botren sauonts achter etene ende du salt ghenezen.

107. Jeghen alle ziechede vander herten es polioen met wine ende met honeghe goet ghedronken.

108. Die eppe nut nuchtren, ne gheene spize mescomt hem binnen den daghe.

109. Saelge ghestampt met wine, so es goet een plaestre ghemaect daer af ieghen wonden.

110. Die den lichame licht wille hebben.

Hi neme de schellen van dien vliedre ende doe af de witte pelle ende stampt de groene ende drinct met wine of met borne, hi sal gaen ter cameren.

101. Tegen het gezwel, ettering van een wond en kwaad gezwel.

Zal men nemen een schotel vol gort of gepelde gerst en half zoveel wit lijnzaad van Linum usitatissimum en kook het in azijn en doe er toe twee uiens of Allium cepa of drie kleine gekapt en doe er toe jong schapenvet en maak deze pleister en leg het daarop.

102. Tegen kwetsing daar [fol. 19v] huid heel is of tegen grote steken.

Zal u nemen de gal van een stier die gereden heeft was het te beter en zalf daarmee.

103. Tegen knagen in het lichaam.

Neem betonie of Stachys officinalis en kook het in oude wijn en drink het 5 dagen eenmaal per dag, het is vaak geprobeerd.

104. Die zich onthouden wil van braken.

Hij zal nemen betonie of Stachys officinalis en koken het in geitenmelk met mannelijk varken vet en eet het, het is beproefd voor waar.

105. Waar een vrucht dood gebleven is in een lichaam en ze niet beter mocht worden.

Ze neem hysop of Hyssopus officinalis en drink het met lauw (bron)water dat wordt dadelijk beter.

106. Tegen [fol. 20] slechte borst en slechte maag.

Drink hysop of Hyssopus officinalis met wijn en met boter ’s avonds na het eten en u zal genezen.

107. Tegen alle ziektes van het hart is polei of Mentha pulegium met wijn en met honing goed gedronken.

108. Die eppe of Apium graveolens nuttigt nuchter, nee geen spijs misvalt hem binnen de dag.

109. Salie of Salvia officinalis gestampt met wijn, het is goed om een pleister daarvan gemaakt tegen wonden.

110. Die de loop licht wil hebben.

Hij neemt de schillen van de vlier of Sambucus nigra en doet af het witte merg en stampt het groene en drinkt het met wijn of met (bron)water, hij zal gaan ter toilet.

111. Die doghen donker heeft ende (fol. 20v) steecten daer in.

Hi ne[me] witten ghinghebeere ende scauen cleene in witten wine ende laet claren .v. daghen ende doet inde oghen dickent, hi sal ghenesen.

112. Jeghen den canker die ute breect inde nueze.

Salmen nemen tsap van roeder keerzen ende drinkent, ende men neme puluer van betonien ende doet inde gate: es dat zake dat hi ute comt, so sal hi ghenezen, ende dan sal hi hem doen laten inden aerm de buuc adre.

113. Jeghen de sproeten af te doene.

Neemt olye van noten ende biest ende wijn ende ziedet te gader, ende dwater mede hu anzichte elcs auonts.

114. Man ende wijf die ghene orine mach maken.

Neemt alysandre ende wilt keruel ende temperet (fol. 21r) in witte wine ende drinkent maerghens ende sauonts, ghi zult ghenezen.

115. Die niet slapen en mach.

Hi neme de leuere van enen haze ende verbernese te puluere in eenen scheerf ende nutse in etene oft in drinken, dan sal hi slapen, ende also men wille wecken, salmen aysijl inden mondt doen, dat hi niet te langhe en slape bedi hi mochter wel af steruen.

116. Jeghen den fic.

Men sal zieden materne in borne ende alsoe ghezoden es sal hi gaen zitten up enen zetel so dattie hitte sla ten euele.

117. Jeghen iesschen.

Neemt saelge ende zietse met aysile ende drinket, het sal ghezitten.

118. Jeghen zwijmelinghe int hooft.

(fol. 21v) Neemt celidonie ende weghebreede ende stamptse ende minghet met aysile ende maket .i. plaester ende legghet upt hooft.

119. Jeghen de bloedighe oghen.

Neemt eppe ende betonie ende zietse in wijn ende leghtse vp doghen.

120. Jeghen de houet wonde.

Neemt betonie ende wrijftse te sticken het heelt vleesch varinc ende vergadert ende emmer sderdendaechs .i. nieuwe plaester, ende het heeft ooc so grote cracht dat beenen vte trect.

111. Die de ogen donker heeft en [fol. 20v) steken daarin.

Hij neemt witte gember of Zinzigiber officinalis en schaaft het klein in witte wijn en laat het helder worden 5 dagen en doe het vaak in de ogen, hij zal genezen.

112. Tegen de kanker die uitbreekt in de neus.

Zal men nemen het sap van rode kersen of Prunus cerasus en drinken het en men neemt poeder van betonie of Stachys officinalis en doe het in het gat: is het zo dat het uitkomt zo zal hij genezen en dan zal hij hem doen laten in de arm in de buikader.

113. Tegen de sproeten af te doen.

Neem olie van noten en biest (1) en wijn en kook het tezamen en was hiermee uw aanzicht elke avond.

114. Man en wijf die geen urine kan maken.

Neem Seseli macedonicum en wilde kervel of Anthriscus sylvestris en temper het [fol. 21r] in witte wijn en drink het ’s morgens en ’s avonds, ge zal genezen.

115. Die niet slapen kan.

Hij neemt de lever van een haas ende verbrand het tot poeder in een pot en nuttigt het in eten of in drinken, dan zal hij slapen en als men hem wil wekken zal men azijn in de mond doen, dat hij niet te lang slaapt omdat hij er wel van mocht sterven.

116. Tegen de fijt. (pijnlijke zweer aan de vinger)

Men zal koken moederkruid of Tanacetum parthenium in (bron)water en als het gekookt is zal hij gaan zitten op een zetel zodat die hitte slaat naar de ziekte.

117. Tegen naar adem snakken.

Neem salie of Salvia officinalis en kook het met azijn en drink het, het zal ophouden.

118. Tegen zwijmeling in het hoofd.

[fol. 21v] Neem stinkende gouwe of Chelidonium majus en grote weegbree of Plantago major en stamp het en meng het met azijn en maak 1 pleister en leg het op het hoofd.

119. Tegen de bloederige ogen.

Neem eppe of Apium graveolens en betonie of Stachys officinalis en kook het in wijn en leg het op de ogen.

120. Tegen de hoofdwond.

Neem betonie of Stachys officinalis en wrijf het stuk, het heelt vlees snel en verzamelt en immer de derde dag 1 nieuwe pleister, en het heeft ook zo’ n grote kracht dat (splinters) in benen uittrekt.

121. Die ghesleghen es inde oghen.

Hij neme bladren van agrimonien ende dwitte van eye ende wrijfse te sticken ende leght vp doghen ende al waer soe wel naer vte ghesleghen hij soude ghenesen.

122. Als (fol. 22r) een bloet spuwet.

Neemt eppe, mente, rute, ende walse te gader in melke ende drinct dat.

123. Jeghen tbloet ten nueze.

Neemt poeder van ruten ende blaset hem in ten neze met ere pipen; het sal stelpen.

124. Als een been es ghewaent int hooft.

Nem tzaet van gheinste ende tempert met wine ende gheeft hem drinken.

125. Jeghen tmenisoen.

Nem tsap van weghebreden ghewallet in aysijl ende drinket eenen nap vul in nuchtren.

126. Jeghen spuwinghe.

Neemt betonie ende zietse in ouden wine ende drincse .v. daghen.

127. Jeghen den steen.

Gheuet enen drinken orine van enen buc een lepel vul dat hijs (fol. 22v) niet ne weet, of een man es. Eist een wijf, so gheeft haer van eere gheet orinen.

128. Als een de zenuwen ghewondt heeft.

Neemt honts smeere, rute, weghebreede ende stampet te gadre ende maket .i. plaestre ende legghet der op.

129. Die hem verbernet heeft.

Neemt lylie ende zietse in watre ende strijcse dicken metten sope.

130. Jeghen thelighe.

Neemt sap van weghebreeden ende legghet der vp metten crude, oft neemt caze ende wrijftene wel te sticken ende mingheltene met honighe ende leg dan up een coelblat, dan legghet opt heleghe, binnen derden daghe so en wertmens twint gheware.

121. Die geslagen is in de ogen.

Hij neemt bladeren van Agrimonia eupatoria en het witte van een ei en wrijf het stuk en leg het op de ogen en al was het bijna uitgeslagen het zou genezen.

122. Als [fol. 22r] een bloed spuwt.

Neem eppe of Apium graveolens, munt of een Mentha soort, wijnruit of Ruta graveolens, en kook ze tezamen in melk en drink dat.

123. Tegen het neusbloeden.

Neem poeder van wijnruit of Ruta graveolens en blaas het hem in de neus met een pijp; het zal stelpen.

124. Als een been gewond is in het hoofd.

Neem het zaad van brem of Genista tinctoria en temper het met wijn en geef het hem te drinken.

125. Tegen buikloop.

Neem het sap van grote weegbree of Plantago major gekookt in azijn en drink een nap vol nuchter.

126. Tegen spuwen.

Neem betonie of Stachys officinalis en kook het in oude wijn en drink het 5 dagen.

127. Tegen de steen.

Geeft iemand een lepel vol urine te drinken van een bok dat hij het [fol. 22v] niet nee weet, als het een man is. Is het een wijf zo geefthaar van een geit urine.

128. Als een de zenuw gewond heeft.

Neem hondenvet, wijnruit of Ruta graveolens, grote weegbree of Plantago major en stamp het tezamen en maak 1 pleister en leg het daarop.

129. Die zich verbrand heeft.

Neem lelie of Lilium candidum en kook het in water en strijk het vaak met het sap.

130. Tegen heilig vuur, St.-Antoniusvuur, erisipula of belroos.

Neem het sap van grote weegbree of Plantago major en leg het daarop met het kruid, of neem kaas en wrijf het goed stuk en meng het met honing en leg het dan op een koolblad van Brassica, dan leg het op het heilig vuur, binnen de derde dag zo wordt men niet het minste gewaar.

131. Die zweten wille.

[fol. 23r] Neemt sap vanden wortele vanden veenkele ende drincse in nuchtren ende decke hem, hi sal zweeten.

132. Dese .iij. daghen zijn te wachtene ende te houdene vor alle dandre int iaer: .viij. kalende aprilis ende deerste dach ende de derde vander kalenden augusti. Dander dach kalende decembris de derde dach. Bedienens die enen man slaet binnen desen daghen hi sal steruen stappans. Ende ooc die poisoen neemt oft zwinin vleesch eet. Ende die wert gheboren binnen desen daghen, hij sal quade doot steruen; dat wanen zome lieden, ic en gheloofs niet die dit screef.

133. Jeghen de hooft zweere.

Neemt aisijl ende sap van (fol. 23v) der meester veenckelen ende zout ende minghet te gader daer hu thouet zweert wriuet arde daer mede alset beghint te zweerne. Ende ooc esser goet ieghen datmen thooft wriue met groenre menten ende aysile.

134. De galle van eenen stier ghewonden in wulle ende upten naeffele gheleit maect eenen den lichame licht diene art heeft.

135. Die neme agrimonie ende leghse up ene wonde die te varinc gheheelt es, dan ontdoetse weder.

136. Als een sijn been heeft vten lede oft ander let.

Men salt trecken weder in. Dan salmen caenpin werc netten in witte vanden eye ende windent int werc ende puluer van (fol. 24r) mastike ende legghent daer op.

137. Als de oghen zweren of smerten.

Nem commijn .ij. onssen, aurpiment .i. alue onsse, puluer van caelmine, ende wriue dit te gader al te sticken ende legghet inde oghen als ghi gaet slapen.

138. Jeghen den val vanden quaden euele.

Neemt de herte vanden odeuare ende zietse in watre ende gheefse hem tetene ende dan borne te drinkene.

139. Jeghen den ghenen die stom es bleuen van ziecheden.

Neme polioen te sticken ghewreuen .ij. nap vul met laeuwen aysile. Ende zijet dor een cleet ende houdet hem vor die nezeloken, hi sal stappans spreken.

140. Diet thaer verloren heeft.

Hi neme agrimonie (fol. 24v) te sticken ghewreuen ende minghent met gheetinre melke ende legghet optie stede, thaer salre weder wassen. Of neemt witte wulghe blader ende dan zietse in borne ende dwaet thooft metten watre, thaer dicter af.

131. Die zweten wil.

[fol. 23r) Neem sap van de wortel van venkel of Foeniculum vulgare en drink het nuchter en bedek hem, hij zal zweten.

132. Deze 3 dagen zijn te wachten en te houden voor alle de andere in het jaar; 7 april en de eerste dag en de derde van augustus. De volgende dag van december de derde dag. Betekent die een man slaat binnen deze dagen hij zal dadelijk sterven. En ook die een toverdrankje neemt of zwijnenvlees eet. En die geboren wordt binnen deze dagen, hij zal kwade dood sterven; dat wanen sommige lieden, ik geloof het niet die dit schreef.

133. Tegen de hoofdpijn.

Neem azijn ende sap van [fol. 23v] der grootste venkel of Foeniculum vulgare en zout en meng het tezamen en waar u het hoofdpijn doet wrijf het erg daarmee als het begint zeer te doen. En is ook is het goed ertegen dat men het hoofd wrijft met groene munt of een Mentha soort en azijn.

134. De gal van een stier gewonden in wol en op de navel gelegd maakt een de loop licht die het hard heeft.

135. Die neemt Agrimonia eupatoria en legt het op een wonde die te snel geheeld is, dan opent het weer.

136. Als een zijn been heeft uit het lid of ander lid.

Men zal het weer intrekken. Dan zal men hennep of Cannabis sativa pluksel natten in(21) het witte van een ei en winden het in het pluksel en poeder van [fol. 24r] mastiek van Pistacia lentiscus en leghen het daarop.

137. Als de ogen pijn of smarten.

Neem komijn of Cuminum cyminum 2 ons, auripigmentum of natuurlijk arseensulfide 1 ½ ons, poeder van galmei of zinkcarbonaat en wrijf dit tezamen stuk en leg het in de ogen als ge gaat slapen.

138. Tegen het vallen van de vallende ziekte.

Neem het hart van een ooievaar en kook het in water en geeft het hem te eten en dan (bron)water te drinken.

139. Tegen diegene die stom is gebleven van ziekte.

Neem polei of Mentha pulegium stuk gewreven 2 nap vol met lauwe azijn. En zeef het door een kleed en houd het voor de neusgaten, hij zal dadelijk spreken.

140. Die het haar verloren heeft.

Hij neemt Agrimonia eupatoria [fol. 24v] stuk gewreven en meng het met geitenmelk en leg het op die plaats, het haar zal weer groeien. Of neem witte wilg of Salix alba bladeren en ook het in (bron)water en was het hoofd met het water, het haar verdikt ervan.

141. Jeghen ghezwel van auonturen.

Neemt aysijl ende gheerstin meele ende ziedet ende temperet met spunne van eenen knapeline kinde ende legghet daer up, het sal ghenezen.

142. Die enen doren of enen schicht heeft in sijn lijf.

Men neme polipodie ende wrijfse te sticken ende minghet met ouden smeere ende legghet daer op, het saelt vte trecken.

143. Jeghen zwimelinghe int hooft.

Neemt alsenne ende verberrense ende zietse in watre ende dwaetter (fol. 25r) thooft dicken metten watre, het sal ghezitten.

144. Die van ziekeden niet slapen en mach.

Neemt letuwezaet ende bindet in een linin cleet ende legghet in heet watre tot twater de smake heeft ende drinket al heet, hi sal slapen.

145. Die mandraghe es cruud, het ghelijct den mensche. Diese vte trect hi moet stappans steruen, der omme bindmer enen hond an ende doet hem vte trecken. Deen vanden crude es ghelijc den man dander den wiue. Als een wijf wille kint ontfaen so drinke so vander mandraghe als vele als .vi. penninghe weghen, wilsoe een knechkin drinke vander mannekine, wilsoe .i. meeiskin nutte vanden wiuekine.

146. Dyptamni trect (fol. 25v) yser vter wonde ende bijt venijn vte.

147. Jeghen der coppen bete.

Men salre vp legghen in een cleet de wortel van docken ende honts smere. Jof men sal nemen vlieghen ende wriuense te sticken ende legghense daer op ende doen tghebetene vleesch wt trecken met eenen witten hechte.

148. Jeghen de maghe.

Nem betonie, agrimonien, fufolul, gherwe, cetenodiam, lanciolatam, crisolnum, preipinde ende wriuent ende gheuens hem drinken in nuchtren met pepre ghewreuen ende met wine. Jof men sal nemen veneckelzaet ende ziedent toten derde[nde]le in watre ende drinkent. Letuwezaet gheten in spize esser ooc goet toe.

150. Jeghen sente loys evel.

Salmen nemen oriuael ende e[en] (fol. 26r) iaer barghin smere oud ende stampt te gader ende maecter af een plaester ende legghense vpt euel, so saelt ghenesen.

141. Tegen gezwel van ongeluk, toeval.

Neem azijn en gerstmeel of Hordeum vulgare meel en kook het en temper het met moedermelk die een jongetje gekregen heeft en leg het daarop, het zal genezen.

142. Die een doren of een pijl heeft in zijn lijf.

Men neemt eikvaren of Polypodium vulgare en wrijf het stuk en meng het met oud vet en leg het daarop, het zal het uittrekken.

143. Tegen duizeling in het hoofd.

Neem alsem of Artemisia absinthium ende verbrand het en kook het in water en was het [fol. 25r] hoofd vaak met het water, het zal ophouden.

144. Die van ziekte niet slapen kan.

Neem sla of Lactuca sativa zaad en bind het in een linnen kleed en leg het in heet water tot het water de smaak heeft en drink het al heet, hij zal slapen.

145. De mandraak of Mandragora officinarum is een kruid, het lijkt op de mens. Die het uittrekt moet dadelijk sterven, daarom bindt men er een hond aan en die trekt het uit. Die ene van het kruid is gelijk de man en de andere het wijf. Als een wijf een kind wil ontvangen dan drinkt ze van de mandraak of Mandragora officinarum alzo veel als 6 penningen wegen, wil ze een jongetje dan drinkt ze van de mannelijke, wil ze een meisje nuttigt ze van de vrouwelijke.

146. Diptam of Dictamnus albus trekt [fol. 25v)] ijzer uit de wond en bijt venijn uit.

147.Tegen de spinnenkop beet.

Men zal er opleggen in een kleed de wortel van zuring of Rumex acetosa en hondenvet. Of men zal nemen vliegen en wrijven ze stuk en leggen ze daarop en laat het gebeten vlees uittrekken met een witte heft of pincet.

148. Tegen de maag.

Neem betonie of Stachys officinalis, Agrimonia eupatoria, mogelijk Areca catechu, duizendblad of Achillea millefolium, varkensgras of Polygonum aviculare, smalle weegbree of Plantago lanceolata, Chenopodium bonus-henricus?, preipinde (?) en wrijf het en geeft het hem te drinken nuchter met peper of Piper nigra gewreven en met wijn. Of men zal nemen venkel of Foeniculum vulgare zaad en koken het tot een derdedeel in water en drink het. Sla of Lactuca sativa zaad gegeten in spijs is er ook goed toe.

150. Tegen Sint Eligius ziekte. (steenpuist?)

Zal men nemen ooievaarsbek of Geranium Robertianum en een [fol. 26r] jaar oud mannelijk varkensvet en stamp het tezamen en maak er een pleister van en leg het op de ziekte, zo zal het genezen.

151. Jeghen de quade leuere die verhit es.

Nem sicorije ende stampt te sticken ende tempert met dunnen weye ende gheuet hem drinken ende dat daer blijft vander sicorie leght ieghen de leuere upten lechame. Ooc es hem goet bezien van naskaden.

152. Jeghen ghezwel datmen wille vte doen breken.

Men sal nemen commijn ende ziedent in versche botre ende maken .i. plaestre ende leghense vpt ghezwel alse heet alsmen ghedoghen mach.

153. Jeghen fistel.

Nem sop van eggrimonen ende dwater mede den fistel ende legghen tcruud daer op dan (fol. 26v) salt daer mede ghenezen.

154. Teghen fledersijn dat niewinghe commen es.

Nem barghin spec ende bradent in ene panne ende nemen dat smout ende also vele olie smouts ende also vele wits wijns, elcs euen vele, ende ghietent al te gader ende roerent tonst beghint te droghene ende legghent daer op so men heetst mach, ende alst te doene es datment waerme ende leght daer op.

155. Jeghen droepighe handen.

Nem de wortele van roder pardeken ende van witter lodoken ende dwaetse scone ende screept al tswarte af ende doetse in ene mort<i>ere elx euen vele ende stampet wel te sticken ende tempert met nie vlootter zanen dat es goet daertoe.

156. Jeghen rudichede.

Neemt ghestubb [... ] daer men ......(24) (24) Na fol. 26 ontbreekt een deel in het Hs.; het recept is onvolledig en de lezing van het derde laatste woord is onzeker.

157.(fol. 35r) Glorifilaet vertert wel spise ende het es goet geghen de seereit vander maghe ende vander darmen dat comt van versto<e>pteden van winde. Ende moeder te suverne ende te duane in wine ende in soeten watre ende in olie van oliuen up den lichame gheleit of op de lendinen. Hets goet ieghen tlancheuel.

158. Gladie es goet der borst calidum et siccum. Ende iegen verstopheit vander leueren ende van der milten. Ende van longhenen ende der blasen, die de wortel siet met wine ende drinke tsap met warmen borne.

159. Lavesce maect den lichame ende so verdriift melancolie ende so es goet gheghen ridinghe ende ieghen de crampe. Ende so es goet in herst ghanghe ende daer (fol. 35v) of puluer met seme droghet wonden ende puluer met rose watre es goet <i>egen den cuke.

160. Polioen in wine ghesoden jeghen verstopheit van leueren, van milten, van gallen ende van lendinen, ende het ontstopt orine ende het sterct de mag<h>e en[de] verduwet wel, ende dien therte we doet of de borst, ete polioen nuchterne, ende die bloet spuwet drinke polioen met watre.

151. Tegen de kwade lever die verhit is.

Neem cichorei of Cichorium intybus en stamp het stuk en temper het met dunne wei en geef het hem te drinken en dat er blijft van de cichorei leg het tegen de lever op het lichaam. Ook is hem goed bessen van nachtschade of Solanum nigrum.

152. Tegen gezwel dat men wil laten uitbreken.

Men zal nemen komijn of Cuminum cyminum en kook het in verse boter en maak er 1 pleister van en leg het op het gezwel alzo heet als men gedogen kan.

153. Tegen fistel of lopend gat.

Neem sap van Agrimonia eupatoria en was er mee de fistel of lopend gat en leg het kruid daarop, dan [fol. 26v] zal het daarmee genezen.

154. Tegen jicht dat net gekomen is.

Neem mannelijk zwijnenspek en braad het in een pan en neem dat vet en alzo veel olie vet en alzo veel witte wijn, van elk even veel, en giet het alles tezamen en roer het totdat het begint te drogen en leg het daarop zo men het heetst mag en als het te doen is dat men het warmt en leg het daarop.

155. Tegen schurftige handen.

Neem de wortel van rode ridderzuring of Rumex sanguineus en van witte zuring of Rumex obtusifolius en was het schoon en schraap al het zwarte af en doe het in een mortier van elk even veel en stap het goed stuk en temper het met niet vlottende room, dat is goed daartoe.

156. Tegen ruigheid of huidziekte.

Neem ghestubb [... ] daar men….

157. [fol. 35r] Nagelkruid of Geum urbanum verteert goed de spijs en het is goed tegen de pijn van de maag en van de darmen dat van verstoptheid van wind komt. En baarmoeder te zuiveren en te wassen in wijn en in zacht water en in olie van olijf van Olea sativa op het lichaam gelegd of op de lenden. Het is goed tegen de onderbuikspijn of koliek.

158. Gladiool of Gladiolus communis is goed de borst warm en droog. En tegen verstopping van de lever en van de milt. En van longen en de blaas die de wortel kookt met wijn en drinkt het sap met warm (bron)water.

159. Maggi of Ligusticum officinalis maakt de loop en het verdrijft melancholie en het is goed tegen aanval van de koorts en tegen de kramp. En het is goed in hars gehangen en daarvan [fol. 35v] poeder met zeem droogt wonden en poeder met rozenwater is goed tegen de verharding in het lichaam, vooral van de lever.

160. Polei of Mentha pulegium in wijn gekookt (25) tegen verstoptheid van lever, van milt, van gal en van lenden en het opent urine en het versterkt de maag en het verteert goed en die het hart pijn doet of de borst, eet polei nuchter en die bloed spuwt drinkt polei met water.

161. Colne suuert de borst van taeter uuuren diese drinct met wine ende met se<e>me. Coln<e> es goet ghedronken ieghen die in onmach [es] ende so helpt der milte ende der maghe ende der leueren daert comt van vercoutheden ende ieghen walghinghe daert comt van vercoutheden. Ende colne met wine doet wel orine maken ende so suuert (fol. 36r) de moeder ende so meret luxurie.

162. Dille doet wel orine maken in wine ghesoden of in poelmente ghenomen. Ende dille met netelen ghesoden es goet ieghen spenen die bloeden daerop gheleit, ende dille met vlee<c>sche ghesoden sterct die hersinen ende doet wel slapen ende sterct de maghe ende benemt walginghe ende spuwen ende siecheden die commen van verwltheden, ende dille in olie ghesoden ende dan den slaep daer mede ghesaluet doet wel slapen ende muruet ripe sueren. Ende droghet versche wonden metter netelen gheminct, ende dille dicken ghenut cranct de sie ende benemt fraiede.

163. Malue ghestamp ende gheleit op hete sueren es goet in beginsel. Ende malue ghestampt met verscen suuinen smoute es goet ieghen van leue (fol. 36v)ren ende der milten ende omme heete sueren te ripene. Warmoes van maluen maect den lachame licht. Malue ghenest ghescorde darme ende ontstopt orine ende brect den steen, met wine ghesoden.

164. Buccus diptanis.

Het doet diser ute gaen. Het doet kint gheboren wesen ende het doet spreken heeneghe stomme.

165. Pappelen met botren ghesoden ende ghestampt es goet ieghen tfier berrede daer up gheleit. Ende alst ghesoden es doe<t>ter dwitte van den eye toe daer treckt den brant huut.

166. Ieghen de huut die enen niet en brect.

Smout van ionghen oudevers ghesoden ende daer op gheleit.

167. Rode slecken inden bochs in soute ghedaen, dat sout es goet worten mede af te doene dicken daer mede ghes(fol. 37r)treken.

168. Ongheblust calc ende sepe euen vele in ene noetscale ende gheleit daer deleghe bladert so wertter een gat ende tquat gaet vte.

169. Yeghen de tantsuere.

Scrift in de kinbacke: rex pax nax in filio. Voert so es en worem in den destel, in den wilden, an so wat tande dat menne doet, hi moet sonder twifel vallen.

170. Meede in wine ghesoden ontstopt leuere ende milte diet drinct. Ende meede in borne ghesoden maect scone har.

161. Kool of Brassica oleracea zuivert de borst van hitte voor die het drinkt met wijn en met honing. Kool is goed gedronken tegen die in onmacht is en het helpt de milt en de maag en de lever waar het komt van verkoudheid en tegen walging waar het komt van verkoudheid. En kool met wijn doet goed urine maken en het zuivert [fol. 36r] de baarmoeder en het vermeerdert geslachtsdrift.

162. Dille of Anethum graveolens doet goed urine maken in wijn gekookt of in brij genomen. En dille met brandnetel of Urtica urens gekookt is goed tegen aambeien die bloeden, daarop gelegd, en dille met vlees gekookt versterkt de hersens en doet goed slapen en versterkt de maag en beneemt walging en spuwen en ziektes die komen van overladenheid en dille in olie gekookt en dan de slaap daarmee gezalfd doet goed slapen en zacht rijpen pijnen. En droogt verse wonden met de brandnetel of Urtica urens gemengd en dille vaak genuttigd verzwakt het zien en beneemt waanzin (?)

163. Maluwe of Malva sylvestris gestampt en gelegd op hete pijnen is goed in het begin. En maluwe gestampt met verse zwijnen vet is goed tegen verharding van de lever [fol. 36v] en de milt en om hete pijnen te rijpen. Warme groente van maluwe maakt de loop licht. Maluwe geneest gescheurde darmen en opent urine en breekt de steen, met wijn gekookt.

164. Buccus Diptam of Dictamnus albus (of Origanum dictamnus).

Het doet het ijzer uitgaan. Het laat kind geboren wezen en het laat spreken menige stomme.

165. Kaasjeskruid of Malva sylvestris met boter gekookt en gestampt is goed tegen het vuur brandende daarop gelegd. En als het gekookt is doe er het witte van een ei toe, dat trekt de brand uit.

166. Tegen de huid die enen niet breekt.

Vet van jonge ooievaars gekookt en daarop gelegd.

167. Rode slakken in een bos in zout gedaan, dat zout is goed om er wratten mee af te doen, vaak daarop gestreken [fol. 37r].

168. Ongebluste kalk en zeep even veel in een notendop en gelegd daar het heilig vuur, St.-Antoniusvuur, erisipula of belroos blaart zo wordt het een gat en het kwaad gaat uit.

169. Tegen de tandpijn.

Schrijf in de kinnenbak: Pax is de zoon van de koning van de vrede. Verder zo is een worm in de Daucus sylvestris, in de wilde, aan zo welke tand dat men het doet, het moet zonder twijfel vallen.

170. Meekrap of Rubia tinctoria in wijn gekookt opent de lever en milt die het drinkt. En meekrap in (bron)water gekookt maakt mooi haar.

171. Lauessche sop ende meede sop te gadre ghedronken es goet ijegen lancheuel ende verstopheit van lachamen. Soe doet wel orine maken ende soe es goet ghedronken ieghen sueren van binnen.

172. Tsap van naschadren met tisanen ghedronken ieghen hete sueren in de daerme of in de mage.

173. Apium sop es alte goet ter borst met honeghe, gheft <t>sa<e>t daer af. Ende so es der longinen goet (fol. 37v) ghedronken.

174. Tsap van den venkele ghedronken oft tsaet gheten es goet der longhenen.

175. Yegen de oghen die roet ende tranende sijn ende die sueren.

Aloen ende mastic ende wiin .ix. daghe laten staen claer ende sonder roeren in een coprin vat ende in de oghen drupen; die thoeft heeft bestoept, neme honich wel ghesoden ende wel ghescumt ende ghemalen peper daer in ouer darden dach ghenut enen lepel vul ende daer op wiin ghedronken.

176. Jeghen dlasers heuel.

Neme galigaen, peper, alexandrie ende castonie super ende honich ende ghemane gout ende perle van oriente ghemalen ende ghemin<c>t al over een ende nuttet drieweruen daghes. Ende men drinke ghewalnen wiin ende make brande beneden den cnie. Ende dus mach men deuel langhe decken.

177. Jeghen de ghelsocht.

Men neme herst tonghen, sucureie ende e[n]divie ende rosen ende violetten ghebonden in een dukelkin ende ghe(fol. 38r)soden in enen nieuwen pot met borne ende elcs even vele, maer de crude lettel ende vele bornes: dit sal men drinken tote dat men es ghenesen.

178. Dit sin alle vraie medicinen jeghen den wulf.

Nemt een pont ghersten ende een pont honichs ende hant wul campens wercs ende barnet te puluere in enen nieuen pot. Ende als dit aldus ghereet es salmen daer mede saluen .ij. warf de weke ende duuaen deuel met eisine eer ment daer op leghet. Aldus doet men den wlf ende voert so gheneest ment alse men den cankere doet; die hem verbernet heeft saluet met smoute van doderen van eieren.

179. Contra lapidem.

Bux bloet als verhart es doetene sceden ende breken.

180. Jeghen den perel op doghe.

Nem sap van netelen ende van vliedere ende sied<e>t dat sullen werden matten, ende legghet op die oghe in een li(fol. 38v)nin cleet daer tusghen.

171. Maggi of Ligusticum officinalis sap en meekrap of Rubia tinctoria sap tezamen gedronken is goed tegen onderbuikspijn of koliek en verstopping van de loop. Het doet goed urine maken en het is goed gedronken tegen pijnen vanbinnen.

172. Het sap van nachtschade of Solanum nigrum met ptisane of gerstewater gedronken tegen hete pijnen in de darmen of in de maag.

173. Apium graveolens sap is al te goed ter borst met honing, geef het zaad daarvan. En het is voor de longen goed [fol. 37v] gedronken.

174. Het sap van venkel of Foeniculum vulgare gedronken of het zaad gegeten is goed voor de longen.

175. Tegen de ogen die rood en tranend zijn en die pijn doen.

Aluin en mastiek van Pistacia lentiscus en wijn 9 dagen laten staan, helder en zonder roeren in een koperen vat en in de ogen druppelen; die het hoofd verstopt heeft neemt goed gekookte honing en goed geschuimd en gemalen peper of Piper nigrum daarin na de derde dag een lepel vol genuttigd en daarop wijn gedronken.

176. Tegen melaatse ziekte.

Neem galanga van Alpina officinarum, peper of Piper nigrum, Seseli macedonicum en tamme kastanje of Castanea vesca op honing en gewoon goud en parels van de Oriënt gemalen en gemengd door elkaar en driemaal per dag genuttigd. En men drinkt gekookte wijn en maakt brand beneden de knie. En aldus mag men de ziekte lange bedekken.

177. Tegen de geelzucht.

Men neemt hertstong of Asplenium scolopendrium, cichorei of Cichorium intybus en andijvie of Cichorium endivia en rozen en viool of Viola odorata gebonden in een doekje en gekookt [fol. 38r] in een nieuwe pot met (bron)water en van elk evenveel, maar van de kruiden weinig en veel (bron)water: dit zal men drinken totdat men is genezen.

178. Dit zijn alle echte medicijnen tegen de wolf of kankerachtig gezwel.

Neem een pond gerst of Hordeum vulgare en een pond honing en een handvol hennep of Cannabis sativa pluksel en brand het tot poeder in een nieuwe pot. En als dit aldus gereed is zal men daarmee zalven 2 maal in de week en wassen de kwaal met azijn eer men het daarop legt. Aldus doet men de wolf of kankerachtige zweer en voort zo geneest men het als men de kanker doet; die zich verbrand heeft zalft met vet van dooiers van eieren.

179. Tegen de steen.

Bokkenbloed als het verhard is laat het scheiden en breken.

180. Tegen de parel of vlekken op de ogen.

Neem sap van brandnetel of Urtica urens en van vlier of Sambucus nigra en kook het en dat zal worden een soort geklonterde melk of brei en leg het op de ogen in een linnen [fol. 38v] kleed daartussen.

181. Jeghen die worme inden liue.

Nem alseme, persiin, reinvane, scorsen of loef van persekers, ende van stekeldorne de corse, ende minghet met eisine ende drinket sleen, ghesoden langhe, dat sap drinc men ieghen menisoen ende el niet ontier ende men es ghenesen.

182. Jeghen alrande vorme inden liue ende in de maghe.

Scorse van persekers bloot bider erden, siedse ende vrifse te sticken ende minse met ghetine melc ende also drinct.

183. Rute ghedronken jeghen de quartein vor den acces dat es goet om te ghenesene.

184. Netelen ghestampt ende gheplastert ende gheleit op de lendinen ende op de lieschen porret macht van luxurien ende doet wel orine maken. Netelen siin oec goet ieghen tfledersiin ende lede die verslapen siin ende gheghen machticheit ende iegen lancheuel ghestampt ende daer op gheleit ende oec eist goet ghedronken.

185. Sagie ghe(fol. 39r)soden in wine pro caducum ende so ghenest coude hoeste in den wiin ghesoden. Ende de seereit van der siden ende sagie genest perse van orinen ende sagie ghestampt ende gheleit op wonden doet drou bloet vte lopen ende stoppet tgoede.

186. Biuoet doet wel orine maken ende sceden, helpt den steen breken. Ende nutmenne me<t> smoute hi doet su<e>eren sceden.

187. Persiin ghestampt ende gheleit op euel suuert de huut van puusten ende van rudicheden ende van smer<t>en.

188. Alsene ghedronken doet wel orine maken ende sacht de serede van der blase ende van der leueren. Ende alsene ghesoden in olie es goet ieghen den couke. Alsene, comine ende seem <te> gadere gheminct es goet op lede die ghequeds siin ende suaer van slaghen.

189. Leuende water sal men dus maken.

Men (fol. 39v) sal nemen buguum, aloe ende spich ende musscelgaet ende clenum, leticie, violetten ende noten musscaten ende andre gheme<e>ne crude, ende van al desen ghewichte van drien groten tornoisen. Ende makent wel ende dan suldi weghen .ix. weruen also vele bernens waters alse der crude siin ende doet disteleren, hets goet iegen de hoeft suere ende ieghen flu<e>me rueme, jeghen rode plecken int daensichte ende vlammen die op wart slaen, jeghen droeue herte, quade maghe, corsse, aessemen, jeghen worme, festelen, quade gate, stinkenden adem, jeghen den canker nolime tangere, jeghen quade oghen ende het vergroit de adren van den mensche ende het verquict al de sennen die verstoruen siin (fol. 40r) ende het veriaghet lopende tfledersiin ende beuinghe van den leden ende het es goet ieghen de tansuere ende gheft langhe leuen ende ghesont adem:

190. Rute sop lau in den noese ghedaen, als men baet, idelet thoeft van flumen ende het helpt caducum, sap van ruten ghedronken met borne daer venkel wortel in ghesoden es doet wel orine maken, [met] rute in olie van oliuen ghesoden salfmen den lichame. Het doet wel sweten; rute ghedronken met opermi<e>sse benemt luxurie, ende rute met wine ghesoden waerm ghedronken suuert de borst ende de longhene.

181. Tegen de wormen in het lijf.

Neem alsem of Artemisia absinthium, peterselie of Petroselinum crispum, reinvaarn of Tanacetum vulgare, schorsen of loof van perzik of Prunus persica en van sleedoorn of Prunus spinosa de bast en meng het met azijn en drink sleedoorn dat lang gekookt is, dat sap drinkt men tegen buikloop (1) en anders niet tot men is genezen.

182. Tegen allerhande wormen in het lijf en in de maag.

Schors van perzik of Prunus persica bloot bij de aarde, kook het en wrijf het stuk en meng het met geitenmelk en drink het alzo.

183. Wijnruit of Ruta graveolens gedronken tegen de vierde daagse koorts voor de koortsaanval dat is goed om te genezen.

184. Brandnetel of Urtica urens gestampt en gepleisterd en gelegd op de lenden en op de lies vermeerdert macht van geslachtsdrift en doet goed urine maken. Brandnetels zijn ook goed tegen de jicht en leden die verslapen zijn en tegen zinkingen (verkoudheid) onderhevig en tegen onderbuikspijn of koliek, gestampt en daarop gelegd en ook is het goed gedronken.

185. Salie of Salvia officinalis gekookt[fol. 39r] in wijn tegen epilepsie en zo geneest het koude hoest in de wijn gekookt. En de pijn van de zijde en salie geneest persing van urine en salie gestampt en gelegd op wonden doet het rauwe bloed uitlopen en stopt het goede.

186. Bijvoet of Artemisia vulgaris doet goed urine maken en ophouden, helpt de steen breken. En nuttigt men het met vet doet het zweren scheiden.

187. Peterselie of Petroselinum crispum gestampt en gelegd op ziekte zuivert de huid van puisten en van ruigheid of huidziekten en van smarten.

188. Alsem of Artemisia absinthium gedronken doet goed urine maken en verzacht de pijnen van de blaas en van de lever. En alsem gekookt in olie is goed tegen den verharding in het lichaam, vooral van de lever. Alsem, komijn of Cuminum cyminum en zeem tezamen gemengd is goed op de leden die gekwetst zijn en zwaar van slagen.

189. Levend of brandwater zal men aldus maken.

Men [fol. 39v] zal nemen zenegroen of Ajuga reptans, Aloë perryi en Nardostachys jatamansi en muskus of afscheidingproduct uit de geslachtsklieren van het mannelijk muskushert en clenum (?), zoethout of Glycyrrhiza glabra (?), viool of Viola odorata en notenmuskaat van Myristica fragrans en andere algemene kruiden en van alles van deze het gewicht van drie groten munten. (2). En maak het goed en dan zal ge wegen 9 maal zo veel brand water als er kruiden zijn en laat het distilleren, het is goed tegen de hoofdpijn en tegen flegma reuma (2), tegen rode plekken in het aanzicht en vlammen die op wratten slaan, tegen droevig hart, slechte maag, koorts, adem, tegen wormen, fistels of lopende gaten (zie 82), kwade gaten, stinkende adem(34), tegen de kanker of moeilijk te genezen zweer (zie 697), tegen slecht zien en het vergroot de aderen van de mens en het verkwikt al de zinnen die verstorven zijn [fol. 40r] en het verjaagt de lopende jicht en beven van de leden en het is goed tegen de tandpijn en geeft lang leven en gezond.

190. Wijnruit of Ruta graveolens sap lauw in de neus gedaan, als men baadt, leegt het hoofd van snot en het helpt tegen epilepsie, sap van wijnruit gedronken met (bron)water daar venkel of Foeniculum vulgare wortel in gekookt is doet goed urine maken met wijnruit in olie van olijf van Olea sativa gekookt zalft men het lichaam. Het laat goed zweten; wijnruit gedronken met auripigmentum of natuurlijk arseensulfide beneemt geslachtsdrift en wijnruit met wijn gekookt warm gedronken zuivert de borst en de longen.

191. Sagie allene ghenest perse van orinen.

192. Nu pint v torcondene sonderlinghe die sotte medicinen van den perkers steen kennen na de maniere die v gheleert es.

193. (fol. 40v) Die de crop van der maghe so vol heeft dat hi ghene spise en mach neme tsap van weghebreden ende van sorkelen ende van nascadren, elcs eue[n] uele ende drinct smorghens ende sauons al[s] hi slapen gaet.

194. Die dbloet wille stelpen ter nose.

Bloedt hi an beeden de nose gaten, so legt onder elke occele .i. blauwen steen daer die kamme scarpers hare isere mede scarpen ofte die hinneners (?) (fol. 41r) ......bloedt hi maer ten enen nose gat zo legt den steen onder de occele an de side die bloedt.

195. Onse vrouwe ghinc te ghedinghe met .xij. haren jonghelinghen, soe dinghede alden dach, zoene verboerde wedde no boete, also ic ne moete, in gods namen amen.

196. Pro purgatione .

Papen cruijt metter wortellen, sulkere metter wortellen, borragie .j. cruyt metter wortellen(39), alsenne sonder wortelle ende grisse[co?] ghesoden tsamen elx euen vele .3. hant volle.

191. Salie of Salvia officinalis geneest persing van urine.

192. Nu denkt u te verkondigen vooral die zotte medicijnen van de perzik of Prunus persica steen kennen naar de manier die u geleerd is. (1)

193. [fol. 40v] Die de krop van de maag zo vol heeft dat hij geen spijs mag nemen, neem het sap van grote weegbree of Plantago major en van zuring of Rumex obtusifolius en van nachtschade of Solanum nigrum, van elk evenveel en drink het ’s morgens en ’s avonds als u slapen gaat.

194. Die het neusbloeden wil stelpen.

Bloedt hij aan beide neusgaten, leg dan onder elke oksel een blauwe steen daar de kammenscherper hun ijzer mee scherpen en de kippenhouders (?) [fol. 41r) ......bloedt hij maar in een neusgat leg dan de steen onder de oksel aan de kant die bloedt.

195. Onze vrouwe ging ter gerechtszitting (2) met 12 van jaar jongelingen, ze verdedigde de hele dag, ze beurde loon nog boete, alzo ik niet moet, in Gods naam, amen.

196. Pro purgeren of zuiveren.

Paardenbloem of Taraxacum officinale met de wortels, zuring of Rumex obtusifolius met de wortels, van bernagie of Borago officinalis kruid met de wortels, alsem of Artemisia absinthium zonder wortels en duivenkervel of Fumaria officinalis gekookt tezamen en van elk even veel, 3 handen vol.

[Recepten uit Hs. 4260-63 (Brussel) (no 197-493)]

(fol. 52r) 197. Ter wonden dranke.

Dit is van elken crude sonderlinke dat men doet in wonden dranke ende waer om dat ment daer in doet.

Neemt valeriane om te conforteren die naturen, fioletten of verbena te wederslaen seerheit ende te coelen, gherwe om te suueren, wedebrede of veencoel om te stempen, gariofilata om te suueren ende te gansen, salue om te wederslaen iuchtheit(42), pentafilon om te werpen die humoren ende die seerheit vter wonden, piosella of nepta te wachten vanden crampe, betonie te wachten van coertse, pionie om te wachten van groeten euele ende van hertvanc, grote confolie ende middele ende clene om te vergaderen die wonden ende te luken.

Of den seluen neemt sincte of brunelle, sparge, lantecte, melanghe of sana munda, of bugla, pigla, hete netel, braemcoppe, duuenbeen, honts ribbe, witte tende, vleder knoppen, elcs een hant vol, roede mede die twe deel meer om datse verdriuet al ander cruden ter wonden wt.

Dese cruden suuert ende stampt ende doet metten paste in een suuer tonnekiin of pot of dier ghelike. Ende verghietse met wiin ende stopt of duwet te gader vast ende die droeghet ghelike ballekiin. Ende dan lectse te droeghen ende [besichtse] als men noet heeft; coert hi niet, men siede wiin ende zeem te gader ende tempertse daer in ende coert hi niet, men siede born ende zuker want wiin ende zeem verhetten, zuker ende born vercoelen ende scumet wel eert ziet, daer na doet of ende latet coelen, dan temperet in een van die voerseide ballekijn, daer na suuert doer een cleet ende bestedet suuerlic. Dese dranc ganst wonden binnen ende buten ende steruelike leden ende comt ter wonden wt. Ende is die sieke piinlic of dat hi woet dat sien teken

vander doet.

Ende is dat tempert keruel met wiin ende gheeft hem drinken. Comt hi dier ghelike ter wonden wt, dat is teken vander doot.

198. Om bi<e>nen wter wonde doen comen.

Neemt zeem, ghersten meel of die cluen ende wit van eye, daer of maect een plaister ende lectet op die wonde.

199. Doch comen bienen vter wonden.

Maec hier of een dranc als van verbena ende bugle ende doet hem drinken tot elke vermaken twewarue des daghes, of ten seluen maect een plaister van fioletten ende legt daer op.

200. Een groen plaister te maken.

Neemt was ende haers euen vele ende wiroecs also vele als bede die ander daer in ghemenghet ende siedet met cleynen viere, dan doetet of ende doeter in terbentine ende si(fol. 52v)[edet ende als si] ghesmouten is wringhet doer een cleet, maer doeter eerst in weghebrede sop ende nachtscade sop wel ghescumet.

[fol. 52r] 197. Ter wonden drank.

Dit is van elk kruid afzonderlijk dat men doet in wonden drank en waarom dat men het daarin doet.

Neem valeriaan of Valeriana officinalis of een andere soort van dit geslacht om te versterken de geslachtsdrift, viool of Viola odorata of ijzerhard of Verbena officinalis te weerstaan pijnen en te verkoelen, duizendblad of Achillea millefolium om te zuiveren, grote weegbree of Plantago major of venkel of Foeniculum vulgare om te stelpen, kruidnagel of Syzygium aromaticum om te zuiveren en te genezen, zalf om te weerstaan jicht(42), vijfvingerkruid of Potentilla reptans om te werpen de (levens)vocht en de pijn uit de wonden, muizenoor of Hieracium pilosella of kattenkruid of Nepeta cataria te behoeden van de kramp, betonie of Stachys officinalis te behoeden van braken, pioen of Paeonia officinalis om te behoeden van vallende ziekte en van duizeligheid, grote consolida (1) en middelste en kleine om te verzamelen de wonden en te sluiten.

Of hetzelfde; neem sincte of brunel van Prunella vulgaris, asperge of Asparagus officinalis, sla of Lactuca sativa, melanghe of nagelkruid of Geum urbanum, of zenegroen of Ajuga reptans, muur of Stellaria media (2), brandnetel of Urtica urens, braamtoppen of Rubus fruticosus, ooievaarsbek of Geranium rotundifolium, smalle weegbree of Plantago lanceolata, wit balsemkruid of Tanacetum balsamita, vlier of Sambucus nigra knoppen, van elk een hand vol(43), rode meekrap of Rubia tinctoria die twee deel meer omdat het alle andere kruiden ter wonden uitdrijft, is dus veel beter.

Deze kruiden zuiver en stamp je en doe het met de pasta in een zuiver tonnetje of pot of dergelijke. En begiet het met wijn en stop of duw tezamen vast en die droogt gelijk een balletje. En dan leg het te drogen en gebruik het als het nodig is; braakt hij niet, men kookt wijn en zeem tezamen en temper daarin en braakt hij niet, men kookt (bron)water en suiker want wijn en zeem verhitten, suiker en (bron)water verkoelen en schuim wel eer het kookt, daarna doe het er af en laat het koelen, dan temper het in een van die voor vermelde balletjes, zuiver het daarna door een kleed en gebruik het goed. Deze drank genest wonden binnen en buiten en sterfelijke leden en komt ter wonden uit. En is de zieke pijnlijk of dat hij doolt dat is een teken van de dood. En is dat temper kervel of Anthriscus cerefolium met wijn en geef hem te drinken. Komt het dergelijke ter wonden uit, dat is een teken van de dood.

198. Om splinters of been uit de wond te laten komen.

Neem zeem, gerstemeel of Hordeum vulgare of de zemels en wit van een ei, daarvan maak een pleister en leg het op de wond.

199. Toch komen splinters uit de wond.

Maak hiervan een drank als van ijzerhard of Verbena officinalis en zenegroen of Ajuga reptans en laat doet hem drinken tot elke vernieuwing tweemaal per dag, of tegen hetzelfde maak een pleister van viool of Viola odorata en leg het daarop.

200. Een groene pleister te maken.

Neem was en hars even veel en wierook van Boswellia thurifera alzo veel als beide de andere en daarin gemengd en kook het op een laag pitje, dan doe het er af en doe het er in terpentijn van Pistacia terebinthus en kook [fol. 52v] het en als het gesmolten is wring het door een kleed, maar doe er eerst in grote weegbree of Plantago major sap en nachtschade of Solanum nigrum sap, goed geschuimd.

201. Ter hersen becken.

Stampt wel clene broemsaet ende docht hem drinken met wiin is hi sonder coerts twewarue des daghes.

202. Ieghen borst sweer.

Neemt alsene sap, apie sop, tarwenbloemen, ende maect een plaister me boter.

203. Ter borst.

Donderbraet, tarwenbloemen, wiues melc ende daer of een plaister ghemaect ende daer op gheleit.

204. Gheswel inden cullen.

Neemt kenpbast, edec ende siedet met wine ende lect daer op al heet ende suuert met olien van beelden.

205. Item ten cullen ghemenghet bidellium met haerse ende wiin ende bolum armenicum ende legt daer op al heet.

206. Treyt ter wonden.

Wonden salue: neemt galbanum, wiroec, onghepiint was, oly, ghersten meel, verske boter, ossen merch, al te gader ghesmonten in ene panne ende in bossen ghehouden maken goede salue.

207. Sere oghen.

Salue tieghen sere og hen breect wel clien in een mortier calemiin alst ghestoten is ende bultet doer enen clenen doec ende daer na siedet een luttel ende alst ene corte wile ghesoden is, so doeter in barghen smeer een luttel, daer na siedet dattet dicke si, dan doet of ende laet coelen, dan menghet daer in puluer van draken bloet ende ist te hart so morwet met wiin een luttel.

208. Treit ter wonden.

Aldus maect men treit: was, roet hers euen vele ouer een ghesmonten ende ghecoleert op couden water ende wel ghebroect ende dan wt ghenomen ende twater wel wt ghewalket ieghen tfier, die hande ghe[s]meert datter niet an en cleuet.

209. Vijc anden vingher.

Jeghen die vijc, neemt poreyde die ghestoten met tarwen bloemen ende zeem ende daer of coekiins ghemaect ende daer op gheleit.

210. Van steruen.

Doet wiue melc op die vrine van enen zieken; sincse, hi sel steruen ende vlietse, hi sal nesen.

201. Ter schedel.

Stamp goed klein bremzaad of Cytisus scoparius en laat hem drinken met wijn is hij zonder koorts tweemaal per dag.

202. Tegen borstpijn.

Neem alsem sap of Artemisia absinthium, eppe of Apium graveolens sap, tarwebloem en maak een pleister met boter.

203. Ter borst.

Donderbaard of Sempervivum tectorum, tarwebloem, vrouwenmelk en daarvan een pleister gemaakt en daarop gelegd.

204. Gezwel in de ballen.

Neem bast van hennep of Cannabis sativa, kruidvlier of Sambucus ebulus en kook het met wijn en leg het daarop al heet en zuiver het met olie van bilzekruid of Hyoscyamus niger.

205. Item tegen de ballen gemengd met bdellium of hars van Commiphora africanum, met hars en wijn en bolus armeniacus of rode aarde uit Armenië en leg het daarop al heet.

206. Trekpleister ter wonden.

Wonden zalf: neem galbanum van Ferula galbaniflua, wierook van Boswellia thurifer, ongezeefde was, olie van olijf of Olea sativa, gerstemeel of Hordeum vulgare, verse boter, ossen merg, alles tezamen gesmolten in een pan en in bussen gehouden maakt goede zalf.

207. Zere ogen.

Zalf tegen zere ogen; breek goed klein in een mortier galmei of zinkcarbonaat als het gestampt is en pers of buil het door een kleine doek en daarna kook het wat en als het een klein tijdje gekookt heeft zo doe er in wat mannelijk zwijnenvet, daarna kook het totdat het dik is, dan doe het er af en laat het koelen, dan meng daarin poeder van drakenbloed of hars van Daemonorops draco en is het te hard zo vermurw het met wat wijn.

208. Trekpleister ter wonden.

Aldus maakt men een trekpleister: was, rood hars door elkaar gesmolten en gezeefd op koud water en goed gebroken en dan uitgenomen en het water goed uitgekookt bij het vuur, de handen besmeert zodat het er niet aan kleeft.

209. Fijt aan de vinger.

Tegen de fijt; neem prei of Allium porrum die gestampt is met tarwebloem en zeem en daarvan koekjes gemaakt en daarop gelegd.

210. Van sterven.

Doe vrouwenmelk op de urine van een zieke; zinkt het, hij zal sterven en drijft het, hij zal genezen.

211. Als wonde luken eer tijt, lecter op agrimonie, si ondoet weder.

212. Vercrompen zenen.

Jeghen vercrompen zenen, menghet te gader pec ende was ende rute ende legtet daer op.

213. Te scone handen ende voeten.

Neemt biuoet, dresene, lauaske, senecte, libaerts voet die minste blade, alle dese siet in born ende stoefter in hande ende voete.

214. Treit.

Een treyt maectmen dus: neemt brunelle, weghebrede, hontsribbe, matelieuen, dese stampt ende doet in ene panne met swinen smeer ende maechden was, ende siedet langhe te gader, dan doeter in wiroec cleen ghepuluert ende siedet daer (fol. 53r) in een luttel ende daer na coleert.

215. Ten rude.

Salue ieghen rude, siet in wine scortse vanden wilghenboem ende doeter in meyske butter ende zeem drie deel ende sietet te gader, daer na doetet op ende stoeter in quicsiluer haer entaer ende roertet seer langhe ende menghet seer wel, daer na doet in bossen al[s] men salue plech te doen.

216. Ieghen doernen of naghelen.

Jeghen doernen of naghelen die men in die voeten heeft ende niet wt en can doen, so sel men wa<r>men wit pec ende legghent daer op ende heeftmens niet dat pec, so legter op honts smeer ende catten smeer, het doet al tselue.

217. Alle froyte die stene in hebben die verhetten ende die gheen in en hebben vercoelen.

218. Ieghen der borst.

Dyadragantum es cout ende goet ter borst, ende so is oec suker rosaet.

219. Ysope, gherste, liquarisse tegader ghesoden dat is ene goede teysene.

220. Die leuer van viske vercoelt. Leuer van vleiske verhet. Anijs hettet voer eten ende coelt na eten. Suffraen maect goeden lichaem ende gans.

211. Als wonden sluiten voor de tijd, leg er op Agrimonia eupatoria, die opent het weer.

212. Verkrompen zenuwen.

Tegen verkrompen zenuwen, meng tezamen pek en was en vet (wijnruit of Ruta graveolens) en leg het daarop.

213. Tot mooie handen en voeten.

Neem bijvoet of Artemisia vulgaris, hondsdraf of Glechoma hederacea, maggi of Ligusticum officinalis, sanikel of Sanicula europaea (?),vrouwenmantel of Alchemilla vulgaris de kleinste bladeren, alle van deze kook in (bron)water en stoof er mee handen en voeten.

214. Trekpleister.

Een trekpleister maakt men aldus: neem brunel of Prunella vulgaris, grote weegbree of Plantago major, smalle weegbree of Plantago lanceolata, madelieven of Bellis perennis, deze stamp je en doe het in een pan met varkensvet en maagden was (1), en kook het lang tezamen, dan doe er in wierook van Boswellia thurifera klein verpulverd en kook dat [fol. 53r] weinig en zuiver het daarna.

215. Tegen ruigheid of huidziektes.

Zalf tegen ruigheid, kook in wijn schors van wilgenbomen of Salix alba en doe er in boter in mei gewonnen en zeem drie deel en kook het tezamen, daarna doe het op en stamp er in hier en daar kwikzilver en roer het zeer lang en meng het zeer goed, daarna doe het in bussen zoals men zalf plag te doen.

216. Tegen dorens of nagels.

Tegen dorens of nagels die men in de voeten heeft en niet uit kan doen, zo zal men warmen wit pek en leg het daarop en heeft men geen pek leg er dan op hondenvet en kattenvet, het doet al hetzelfde.

217. Alle fruit die stenen van binnen hebben die verhitten en die er geen in hebben verkoelen.

218. Tegen de borst.

Sap van Astragalus glycyphyllos is koud en goed ter borst en zo is ook rozensuiker.

219. Hysop of Hyssopus officinalis, gerst of Hordeum vulgare, zoethout of Glycyrrhiza glabra tezamen gekookt dat is een goed gerstewater of ptisane.

220. De lever van vis verkoelt. Lever van vlees verhit. Anijs of Pimpinella anisum verhit voor het eten en verkoelt na eten. Saffraan of Crocus sativus maakt goede loop en geneest.

221. Ter borst.

Candijs is goet ter borst ende ieghen dorst.

222. Item alle rike liede die groet weluaren hebben ghehadt in haren leuen als si veruolt sijn moeten hem spenen met wellinghe, met tyseyne ende met appelen. Ende die met armoede gheuoet siin, die moeten eten in hare siecte goede spise, siin si so sterc, ende moeten goeden dranc drinken sullen si nesen.

223. Aldus maectmen leuende water.

Neemt enen pot van .ix. stoepen, beneden wijt ende bouen nau, ende doeten vol wiins vanden besten die ghi vint van sinte iohans of riinsc, ende set op den pot een alembijc dat wel ghemaket si na den monde des pots ende stopten wel twisken die mont des pots, ende die craghe des alembijcs stopt met bloemen ende met wit van eye ende met linnen sleters gheplaistert; dan set den pot opt fier ende laten al te enen sieden, ende ontfaet dat water datter wt loept, ende alst een wile ghelopen heeft salment proeuen oft barnen wil want name ment langher het waer quaet, het soude alt ander b[e]deruen.

Dus proefment: netter in een linnen cleet ende dat steket an tfier of an een barnende kaerse ende wachtet wel van roeke, ende daer na doetet wt dat inden pot bleuen is ende dan suuerten, ende dan doet dat water weder inden pot ende doeter of talenbijc ende setten weder op tfier ende distileerten anderwarue ende ontfaet dat water daerof als voerscreuen staet in een glasen vat of in een ander dat suuer is als oft waer rose water, ende aldus salmen doen (fol. 53v) vierwarue of vijfwarue ende bestedent. Die cracht des leuende waters. Dit water heeft menigherande cracht ende is goet tot menigherhande siecte.

Elcs uchtens sal ment nemen nuchteren .ij. dropen of .iii. met wijn ghetempert ende des auonts al so. Ende aldus ghenomen houtet ghesont die sont is. Ende maecten ghesont die siec is, ende maect sere goet bloet ende confortiert den mensche ende dit water heeft so vele virtuten ouer hem dat het mi te langhe(46) hadde gheuallen hier alte mael te scriuen.

Dit water is oec goet ieghen veniin, want neemt twe cukene ende trect wt die plumen omtrent den stroet, ende doet an beiden veniin, ende dottet een cuken drinken vanden water dranc: het sal nesen ende tander steruen.

Dit water is licht bouen alle liquore want goetmen daer oly op, het soude vlieten.

Dit water maect cranken wiin goet ende langhen wiin cort daer in gheroert ende maect oec goede spise ende laetse niet verrotten.

Ende wildij claerheit maken so neemt alrehande cruut daer men claerheit of maect wel ghestoten te puluer daer na neemt broet suker also vele als die crude sien dat bint al in een doecskiin van enen hoeftclede of des ghelike ende legtet int water voerseit ende alst enen haluen dach der in gheleghen heeft so wringhet wt daer na legt den sac weder ende daer na wringhet noch wt ende legt den sac weder. Dus doet driewarue of vierwarue dit sal v water goet maken ende so sterc dat ghi met enen lepel vol des waters maken sult meer dan een stoep claerheits ende na datmen die claerheit goet hebben wil moetmen twater goet ende sterc maken. Ende ghietmen vanden wiin in enen nap ende van dien water inden wiin het sal den wiin doervlien ende bouen comen ende steectmen daer an ene barnende keerse, die wiin sal bernen also langhe als die materi vanden water gheduert wert hi beuaen met ene vlamme, nochtan sal die wiin also goet bliuen als hi te voren was ende sal bet smaken dan hi te voren dede.

224. Van gulden letteren.

Neemt enen stien daer die wisselaers hoer gout op proeuen ende wriuet daermede gout ende dwaet met glarien, dan scrijfter mede, die leteren sullen scinen gulden ende so wat ghi scriuen wilt.

225. Vanden water corrosijf.

Een water corrosijf dat ten canker of den wolf mach ghenesen ende alle quade gaten ende dat quade vleisch of bijt ende et, dat maectmen dus: neemt wedeasche ende gheb[er]net calc half also vele als der aske ouer een ghemenghet met (fol. 54r) water, ende daer na doet te viere ende droghet met clenen viere. Ende alst droghe is doet in enen pot, dan set den pot in paerde mis of in een ander stede die nat is tot dattet water wert ende het sel oec water werden: dat water corrodiert ende doet woerten of ende men maecter mede gate int lijf waer so datmen wil.

(fol. 67v) 226. Salue ieghen iucsel maect men dus.

Neemt quiczeluer .iiii. inghelschen ghewichte, aloe .viii. ingel[schen] ghewichte, oly van baeye .x. ingh[elsch]er ghewichte: van desen maect men salue ende strijcter een deel tsauonts anden pols anden arm.

227. Sere veden.

(fol. 68r) Jeghen sere veden neemt droese of druuen van roeden wiin ende doeter toe sout dat derdendeel of twijften deel, verbarnt te puluer op een teghel ende daer na gheleit op een teghel ende dan gheleit op die gaten, ende tempert hagheblade met weghebraden sape ende barghen smout wel te gader ghestoten ende legtet op daert noet is.

228. Dus kentmen oft goet laten is: dat is als die vrime roet is ende dicke of donker ende die pols vanden artu slaet ende heeft droefheit ende anden arm daer meest coude an heeft, ende die adem vanden monde soet is, ende twit vanden oghen roet is, ende als men slapende droemt van roeden dinghen ende als si brede aderen hebben. Liede met dusdanighen teken behoert toe bloet laten. Die dach moet siin warm ende wac, ontrent priimtijt ende men is sculdich te siine nuchteren van drinken, van eten ende vrijn te maken. Ende somers is men sculdich te laten anden rechteren arm, ende die wonde is sculdich te siin nauwe, ende te winter breet of wiit, ende ist bloet wit of claer of gheuerwet na der rose, so ist goet bloet ende laet v nemmeer dan eens steken, ghine hebts al te groet noet.

229. Die tantsweer comt somtijt van heter humoren, somtijt van couden humoren, somtijt van apostemen, somtijt van scarpen bloede dat om den tanden leit ende maect den sweer, dan ist aensicht roet ende gheswollen; men doe hem laten die hoeft ader, oec is dan goet ghelaten die ader die in die lippe leit; oec selmen inden mont houden cout born met rosenwater of met asiin, ende men mach oec inden mont houden wiin daer to ghesoden siin rosen, latue, nachtschade, beide olibladen. Comt die piin van heten humoren, dats van roeder heter coleren, dat kentmen biden scarpen sweren ende dat dat aensicht ghelu is. Comt die tantswere van fleumen, dat kentmen biden witten aensicht of bleec. Triakel ghedaen in een doeckiin ende op den tant gheleit.

230. Een ander.

Neemt pertre, ysope, euforbium, dese puluert ende siet in wiin ende legget daer op of doet hem inden mont houden.

221. Ter borst.

Kandij is goed ter borst en tegen dorst.

222. Item alle rijke lieden die groot welvaren hebben gehad in hun leven als ze vervuld zijn moeten ze zich voeden met brij, met ptisane of gerstewater en met appels. En die met armoede gevoed zijn die moeten eten in hun ziekte goede spijs, zijn ze zo sterk, moeten goede drank drinken zullen ze genezen.

223. Aldus maakt men levend of brandwater.

Neem een pot van 9 stopen, beneden wijd en boven nauw, en doe het vol wijn van de besten die ge vindt van Sint Johans (1) of Rijn, en zet op de pot een distilleerklok dat goed gemaakt is naar de mond van de pot en stop het goed dicht tussen de mond van de pot en de kraag van de distilleerklok stop het met bloem en het wit van een ei en met linnen lappen gepleisterd; dan zet de pot op het vuur en laat het tezamen koken en ontvang dat water dat er uitloopt en als het een tijdje gelopen heeft zal men proberen of het branden wil want nam men het langer het was slecht, het zou al het andere bederven. Aldus beproeft men het: nat er in een linnen kleed en steek dat aan het vuur of aan een brandende kaars en let wel op van de rook en daarna doe het er uit dat in de pot gebleven is en dan zuiver het en dan doe dat water weer in de pot en doe het af van de distilleerpot en zet het weer op het vuur en distileer het een volgende keer en ontvang dat water daarvan zoals voor beschreven staat in een glazen vat of in een ander dat zuiver is alsof het rozenwater is en aldus zal men doen [fol. 53v ]vier of vijfmaal en gebruik het. De kracht van brandwater. Dit water heeft menigerhande kracht en is goed tot menigerhande ziekte.

Elke ochtend zal men het nuchter 2 of 3 druppels nemen met wijn getemperd en ’s avonds alzo. En aldus genomen houdt het gezond die gezond is. En maakt gezond die ziek is en maakt zeer goed bloed en versterkt de mens en dit water heeft zoveel krachten bij zich dat het me te lang(46) was geweest om het hier allemaal te schrijven.

Dit water is ook goed tegen venijn, want neem twee kuikens en trekt uit de veren omtrent de strot en doe aan beide venijn en laat het een kuiken drinken van de water drank: het zal genezen en de andere sterven.

Dit water is lichter boven alle likeuren want gooit men er olie het zou drijven.

Dit water maakt zwakke wijn goed en lange wijn kort, daarin geroerd en maakt ook goede spijs en laat het niet verrotten.

En wil je gesuikerde, aromatische kruidenwijn maken zo neem allerhande kruid daar men gesuikerde, aromatische kruidenwijn van maakt, goed gestampt tot poeder en neem daarna brood suiker alzo veel als er kruiden zijn en dat bindt alles in een doekje van een hoofdkleed of diergelijke en leg het in voor genoemde water en als het een halve dag daarin gelegen heeft zo wring het uit en daarna leeg de zak weer en wring het nog een keer uit en leeg de zak weer. Dus doe drie of viermaal, dit zal uw water goed maken en zo sterk dat ge met een lepel vol van het water meer zal maken dan een stoop gesuikerde, aromatische kruidenwijn en nadat men die gesuikerde, aromatische kruidenwijn goed hebben wil moet men het water goed en sterk maken. En giet men van de wijn in een nap en van dat water in de wijn, het zal de wijn doorvloeien en boven komen en steekt men daaraan een brandende kaars, die wijn zal branden alzo lang als de materie van het water duurt en wordt het bevangen met een vlam, nochtans zal die wijn alzo goed blijven als het tevoren was en zal beter smaken dan het tevoren deed.

224. Van gouden letters.

Neem een steen daar de wisselaars hun goud op beproeven (toetssteen) en wrijf daarmee goud en was met het wit van een ei, dan schrijf er mee, de letters zullen schijnen goudachtig en zo wat ge schrijven wil.

225. Van invretend water.

Een invretend water dat tegen kanker of de wolf of kankerachtig gezwel mag genezen en alle kwade gaten en dat kwade vlees afbijt en eet, dat maakt men aldus: neem as van gebrande wijngaardranken en gebrande kalk half alzo veel als de as door elkaar gemengd met [fol. 54r] water en daarna doe het tot vuur en droog het met een laag pitje. En als het droog is doe het in een pot, dan zet de pot in paardenmest of in een ander plaats die nat is totdat het water wordt en het zal ook water worden: dat water vreet in en doet wratten af en men maakt er mee gaten in het lijf waar zo dat men wil.

[fol. 67v[ 226. Zalf tegen jeuk maakt men aldus.

Neem kwikzilver 4 Engels gewicht, Aloë perryi 8 Engels gewicht, olie van de vruchten van de laurier of Laurus nobilis 10 Engels gewicht: van dezen maalt men zalf en strikt er een deel ‘s avonds aan de pols aan de arm.

227. Pijnlijke roede.

[fol. 68r] Tegen pijnlijke roede neem droesem of druiven van rode wijn en doe er toe zout en dat derdedeel of het vijfde deel, verbrand tot poeder op een tegel en daarna gelegd op een tegel en dan gelegd op die gaten en temper het met haagbladeren van Rosa canina, met bladeren van weegbree of Plantago major sap en mannelijk zwijnenvet goed tezamen gestampt en leg het op daar het nodig is.

228. Aldus kent men of het goed (bloed) laten is: dat is als die urine rood is en dik of donker en de pols van de ader slaat en heeft pijn en aan de arm daar meest koude aan is en de adem van de mond lieflijk is en het wit van de ogen rood is en als men slapend droomt van rode dingen en als ze brede aderen hebben. Lieden met dusdanig tekens behoren bloed te laten. Die dag moet zijn warm en vochtig, omtrent priemtijd (2) en men moet nuchter zijn van drinken, van eten en urine te maken. En zomers moet men aan de rechterarm laten en die wond moet nauw zijn en in de winter breed of wijd en is het bloed wit of helder of gekleurd naar de roos dan is het goed bloed en laat u nimmermeer dan eens steken of ge hebt al te grote nood.

229. De tandpijn komt soms van hete levenssappen, soms van koude levenssappen, soms van gezwel of ettergezwel, soms van scherp bloed dat om de tanden ligt en maak de pijn, dan is het aanzicht rood en gezwollen; men doet hem laten de hoofdader, ook is dan goed gelaten de ader die in de lip ligt; ook zal men in de mond houden koud (bron)water met rozenwater of met azijn en men mag ook in de mond houden wijn daartoe gekookt zijn rozen, sla of Lactuca sativa, nachtschade of Solanum nigrum, beide papaver bladeren. Komt die pijn van hete levenssappen, dat is van rode hete gal, dat kent men bij de scherpe pijn en dat het aanzicht geel is. Komt die tandpijn van flegma (een van de vier levenssappen), dat kent men bij het witte aanzicht of bleek. Teriakel gedaan in een doekje en tegen de tand gelegd.

230. Een ander.

Neem zuring of Rumex obtusifolius, hysop of Hyssopus officinalis en mogelijk Excoecaria agallocha, deze verpulver en kook het in wijn en leg het daarop of laat het hem in de mond houden.

(fol. 69v) 231. Ieghen bloeden.

So wie ghewont wart ende bloet hi so sere dat hi dat bloet niet stempen can, hi sal nemen die wortel vander fiolen die witte bloemen draghen ende kuent onder sine tanden, ende swelghen dat sop, so ontstaet hem dat bloet.

232. Bloet stempen.

Oec scriuet macer dat die licorisse die selue craft heeft te bestempen dat bloet.

233. Ieghen tgrote euel.

Die fiolen die bloemendraghen van purpur verwe, die salmen stoeten ende gheuense te drinken met water den ghenen die tgroete euel hebben, dat helpt hem vele wel ende alre meest den kinderen die vanden euel siec sien.

234. Ieghen sere lenden.

Die alant is nat inden eersten graet ende heet inden .ij. graet, so wie ander lenden siec is, hi sal nemen die bladen vanden alante ende stotense ende siedense met wiin als si ghesoden sien, so sal hise legghen op een doec ende bewinden siin lenden daer mede, dats hem harde hulpelic.

235. Sere hanken.

Soe wie in die hanken siec sien die sal nemen die wortel vanden alante ende stotense ende bindense op die hanken, so vliet dat euel.

236. Die hoesten.

Men sal nemen die wortel vanden alante ende makense te puluer ende doen daer toe honich dats vele goet te nutten die sere hoest.

237. Die scoert is.

Dat segghen die arsateren, dat tsop vanden alante ende tsop vander ruten te samen ghemenghet harde goet is ghedronken den ghenen die ghescoert is.

238. Een doot kint.

Wat vrouwe so met kinde gaet ende dat kint steruet onder haer ende si dat sop drinket daer die alant in is ghesoden, so gheneset si des doets kints.

239. Stoptten lichaem.

Dat selue sop wa<r>tet ghedronken het maket wece den lichaem die bestempt is.

240. Die sauelboem is heet ende droghe inden .iii. graet, wart hi ghestoten (fol. 70r) ende ghedronken dicke met wine, hi doet den vrouwen haer stonden kennen ende hi doet die vrouwen ghenesen die doet kint draghen.

[fol. 69v] 231. Tegen bloeden.

Zo wie gewond wordt en bloedt zo zeer dat hij het bloed niet stelpen kan, hij zal nemen de wortel van de viool of Matthiola incana die witte bloemen dragen en kauw het onder zijn tanden en zwelg dat sap, zo stelpt hem dat bloed.

232. Bloed stelpen.

Ook schrijft Macer dat die zoethout of Glycyrrhiza glabra diezelfde kracht heeft om dat bloed te stelpen.

233. Tegen de vallende ziekte.

Die viool of Viola odorata die bloemen dragen van purperen kleur die zal men stampen en geven het te drinken met water diegenen die de vallende ziekte hebben, dat helpt hem veel wel en allermeest de kinderen die van de ziekte ziek zijn.

234. Tegen zere lenden.

De alant of Inula helenium is nat in de eerste graad en heet in de 2^de graad, zo wie aan de lenden ziek is, hij zal nemen de bladeren van de alant en stamp ze en kook het met wijn en als ze gekookt zijn zo zal hij het leggen op een doek en omwinden zijn lenden daarmee, dat is hem erg behulpzaam.

235. Zeer onderbeen.

Zo wie tussen de knie en voet ziek is die zal nemen die wortel van de alant of Inula helenium en stamp het en bind het op het onderbeen. Zo vliedt die ziekte.

236. Die hoesten.

Men zal nemen de wortel van de alant of Inula helenium en maken het tot poeder en doet daartoe honing, dat is erg goed te nuttigen die zeer hoest.

237. Die gescheurd is of een breuk heeft.

Dat zeggen de dokters dat het sap van de alant of Inula helenium en het sap van de wijnruit of Ruta graveolens tezamen gemengd erg goed is gedronken diegenen die een breuk heeft.

238. Een dood kind.

Welke vrouw zo met kind gaat en dat kind sterft in haar en ze dat sap drinkt daar de alant of Inula helenium in is gekookt, zo geneest ze van het dode kind.

239. Stopt de loop.

Datzelfde sap wordt gedronken en maakt week de loop die verstopt is.

240. De zevenboom of Juniperus sabina is heet en droog in de 3^de graad, wordt het gestampt [fol. 70r] en vaak gedronken met wijn, het doet de vrouwen hun stonden kennen en het doet de vrouwen genezen die een dood kind dragen.

241. Jeghen sere hoeft.

Men sal die sauelboem sieden in wiin of water ende dwaen des ghenen hoeft met dien sape die thoeft sere heeft ende dicke swindelt ende nemen den sauelboem also ghesoden ende binden op siin voerhoeft ende op beide die slape, dat doet hem ghenesen vanden euele, dat is gheproeft.

242. Jeghen coude.

Die salue die men di vanden sauelboem maect die is hulpelic ieghen alrehande euel dat den mensche comt van groeten coude.

243. Jeghen veniin.

Die reyneuaen is van heter nature, die wortel van reyneuaen die is harde hulpelic den ghenen die venijn ghenut hebben, warden si ghedronken met wiin.

244. Teghen wonden.

Men sel nemen die blade ende dat sop of die blosem vanden reyneuaen ende wit broet ende oude rosel, ende stoten die te samen ende legghen dat in die wonde, dat suuert wel ende doet sere helen.

245. Die vercout is.

Men sal salue maken van reyneuaen ende van boem oly, si heelt wel den ghenen die vercout sien ende den ghenen die den voeten dicwil swellen.

246. Ieghen sere oren.

Men sel nemen die bladen van reyneuaen, ende die bladen vander rosen ende stotense te samen, ende nemen dat sop ende ghietent in die oren den ghenen die oren seer heeft.

247. Ten stien.

Sysembra die is van heter natuer die ghene die siec is vanden stien drinket hi die sisembra wart si ghestoten ende ghebonden op dat aensicht dat sproetich is, si suuert wel vanden sproeten.

248. Tgrote euel.

Castorie die is heet inden .i. graet ende droghe inden .ij.; die castorie ghestoten ende dat sop vander rute sien goet ghedronken te samen ieghen dat groete euel.

249. Ter tonghen.

Soe wie ander tonghen veriecht is hi sal nemen dat puluer vander castorie ende doet onder sijn tonghe, ende hout so langhe dattet hem seluen te breke, dat helpt hem vele wel.

250. Ieg[he]n die iecht.

Men sel oec nemen castorie, salie ende rute ende siden dat te samen in wiin ende gheuen tsop te drinken den ghenen die veriecht is, dat sel hem harde helpelic wesen in wat tiden so hi dat euel heeft.

241. Tegen een zeer hoofd.

Men zal die zevenboom of Juniperus sabina koken in wijn of water en wassen diegene zijn hoofd met dat sap die het hoofd pijnlijk heeft en vaak duizelt en nemen de zevenboom alzo gekookt en binden op zijn voorhoofd en op beide de slapen, dat doet hem genezen van de ziekte, dat is beproefd.

242. Tegen koude.

Die zalf die men de zevenboom of Juniperus sabina maakt is behulpzaam tegen allerhande ziektes dat de mens komt van grote koude.

243. Tegen venijn.

De reinvaarn of Tanacetum vulgare is van hete natuur, de wortel van reinvaarn is erg behulpzaam diegene die venijn genuttigd hebben, wordt het gedronken met wijn.

244. Tegen wonden.

Men zal nemen de bladen en dat sap of de bloem van de reinvaarn of Tanacetum vulgare en wit brood en oude vet en stampen die tezamen en leggen dat in de wond, dat zuivert goed en doet zeer helen.

245. Die verkouden is.

Men zal zalf maken van reinvaarn of Tanacetum vulgare en van olijfolie van Olea sativa, het heelt wel diegene die verkouden zijn en diegene die de voeten vaak zwellen.

246. Tegen pijnlijke oren.

Men zal nemen de bladeren van reinvaarn of Tanacetum vulgare en de bladen van de roos en stampen ze tezamen en nemen dat sap en gieten het in de oren van diegene die de oren pijnlijk heeft.

247. Tegen de steen.

Watermunt of Mentha aquatica is van hete natuur, diegene die ziek is van de steen, drinkt hij watermunt wordt het gestampt en gebonden op dat aanzicht dat sproetig is, het zuivert goed van de sproeten.

248. Tegen vallende ziekte.

Bevergeil die is heet in de 1^ste graad en droog in de 2^de, dat bevergeil gestampt en dat sap van de wijnruit of Ruta graveolens zijn goed tezamen gedronken tegen de vallende ziekte.

249. Ter tong.

Zo wie aan de tong de jicht heeft hij zal nemen dat poeder van het bevergeil en doet het onder zijn tong en houdt het zo lang dat het zichzelf breekt, dat helpt hem veel.

250. Tegen de jicht.

Men zal ook nemen bevergeil, salie van Salvia officinalis en wijnruit of Ruta graveolens en koken dat tezamen in wijn en geven het sap te drinken diegene die de jicht heeft is, dat zal hem erg behulpzaam wezen in welke tijden zo hij de ziekte heeft.

251. Iecht.

Dit is waer dat gheen cruut so helpelic en is ieghen die iecht dan castorie ende gheen so goet als die salie, want sali ende castori si sien goet ieghen die iecht.

252. Te veel slapen.

Litargia dat harde vreselic euel, soe wien dat euel an comt, hi slaepet altoes soe vaste datten niemen wecken can; daer ieghen salmen nemen castori ende mente ende rute ende siedense te samen ende nemen dat sop ende ghietent doer die nosteren in (fol. 70v) thoeft so gheneest hi vanden euel die daer siec is, daer mede is menighen gheholpen.

253. Tieghen verduwen.

Die mente is beide heet ende droghe inden .ij. graet, so wie dat se nutticht si doet hem verduwen alrehande spise, si sterket die maghe ende helpt den ghenen die dicke omwille heeft.

254. Ieghen wormen.

So wie wormen inden lichaem heeft, drinct hi tsop vander mente si gaen hem doer, dats gheproeft.

255. Vrouwen borsten.

So wat vrouwen die melc inden borsten verhardet is, si sel nemen die mente ende stotense ende bindense op haer mammen so vergaet hoer dat seer.

256. Tantswere.

So wie dat tanden sweren die salmen scriuen in wanghen dese woerden ...De rest van de tekst is uitgewist.

257. Tantsweer.

Oec is dit vele goet ieghen den tantsweer dat men neme den wilden distel ende soeken bouen anden saden die wormekiin, ende beknopen se in enen nuwen doec, ende houdense drie daghe, ende opden vierden dach so selmen metten seluen wormen den seluen tant roeren daert sweert, so vallet hi te hant wt; men sel oec hoeden datmen dan ghenen anderen tant en roert die niet en sweert, si vallen al thant weder siin gheroert.

258. Tantswere.

Die die tantsweer heeft, hi sal die wortel vander bille sieden in edic, als dat wel ghesoden is so sal hijt doen vanden viere ende laetent staen want het laeu wart, so sel hi nemen dien edic also laeu ende houden in sinen mont dat doet hem dat euel vergaen ist van heter naturen.

Mach hi bet coude dinghen doghen in den mont dan hete, so is dat euel van heter natuer. Mer mach hi bet hete dinghen doghen dan coude so ist van couder naturen.

259. Vrouwen stonden.

Die rode wiin is goet ieghen vrouwen stonden; men sal nemen een cruut dat ondercrude hiet ende stotent wel sere inden roden wiin ende gheuent haer dan te drinken also warm so ontstatet haer.

260. Vrouwen stonden.

Als den ionghen wiuen hare stonden ontstaet, soe selmen nemen die madere ende den biuoet ende cunele ende stotense te samen ende siedense in heffe ende gheuen dat te drinken die haer stonden lanc ontstaen is.

251. Jicht.

Dit is waar dat geen kruid zo behulpzaam is tegen de jicht dan bevergeil en geen zo goed als salie of Salvia officinalis, want salie en bevergeil zijn goed tegen de jicht.

252. Te veel slapen.

Slaapzucht dat erge vreselijke ziekte, zo wie die ziekte aankomt, hij slaapt altijd zo vast dat hem niemand wekken kan; daartegen zal men nemen bevergeil en munt of Mentha soort en wijnruit of Ruta graveolens en kook het tezamen en neem dat sap en giet het door de neusvleugels in [fol. 70v] het hoofd dan geneest hij van de ziekte die daar ziek is waarmee menigeen is geholpen.

253. Tegen verteren.

Munt of Mentha soort is beide heet en droog in de 2^de graad, zo wie dat nuttigt doet het hem verteren allerhande spijs, het versterkt de maag en helpt diegene die vaak onwil heeft.

254. Tegen wormen.

Zo wie wormen in het lichaam heeft, drinkt hij het sap van de munt of Mentha soort ze gaan hem door, dat is beproefd.

255. Vrouwenborsten.

Zowat vrouwen de melk in de borsten verhard is, ze zal nemen de munt of Mentha soort en stamp het en bindt het op haar borsten en zo vergaat haar de pijn.

256. Tandpijn.

Zo wie dat tanden pijn doen die zal men in de wangen deze woorden schrijven.....

257. Tandpijn.

Ook is dit erg goed tegen de tandpijn dat men neemt de wilde peen of Daucus sylvestris en zoeken bovenaan het zaad het wormpje en knoop die in een nieuwe doek en hou het drie dagen en op de vierde dag zo zal men met dezelfde wormen dezelfde tand aanraken daar het pijn doet, dan valt het gelijk uit; men zal ook hoeden dat men dan geen andere tand aanraakt die niet pijnlijk is, ze vallen al dadelijk welke zijn aangeraakt.

258. Tandpijn.

Die de tandpijn heeft, hij zal de wortel van het bilzekruid of Hyoscyamus niger koken in azijn en als dat goed gekookt is zo zal hij het doen van het vuur en laten het staan tot het lauw wordt, dan zal hij nemen die azijn alzo lauw en houden in zijn mond, dat doet hem de ziekte vergaan is het van hete natuur.

Mag hij beter koude dingen gedogen in de mond dan hete, zo is de ziekte van hete natuur. Maar mag hij beter hete dingen gedogen dan koude zo is het van koude natuur.

259. Vrouwen stonden.

De rode wijn is goed tegen vrouwen stonden; men zal nemen een kruid dat duizendblad of Achillea millefolium heet en stampen het zeer goed in de rode wijn en geven het haar dan te drinken alzo warm zo weerstaat het haar.

260. Vrouwen stonden.

Als de jonge wijven hun stonden stopt dan zal men nemen het moederkruid of Tanacetum parthenium en de bijvoet of Artemisia vulgaris en Satureja hortensis en stampen ze tezamen en koken het in droesem en geven dat te drinken die haar stonden lang weggebleven is.

261. Verduwen.

Die tarwe heeft drierhande wise doer die outhede ende nuhede, want die langhe ghehouden is die is droghe ende voedet luttel ende is hart te verduwen, die welke cort[t]ijt gheleghen heeft sent dat hi ghemaect is doer nathede vliimachtich ende hart te verduwen doer die nathede ende doer die vliimachtichede der eerde daer die mas of ghenomen is; si voedet wel ende si is licht te verduwen, si is heet inden eersten graet; dat broet datmen of maect, dats beter dan die weit selue, dat is (fol. 71r) vanden viere daert bi ghebacken is; die weite is beter dan enich coern want si voet de mensliker naturen.

262. Jeghen hoesten ende bloet spuen.

Die weite heeft die natuer ende doghet dat si sacht ende suuert want waer daerof tisanum ghemaect alsmen vander ghersten doet, het sacht ende suuert die borst ende die longhen ende helpt den ghenen die sere hoesten ende bloet spuwen.

263. Jeghen sweren.

Dat meel vanden weite ist met oly ghesoden ende ghebonden op enen harden sweer het te gaet al thants ist oec ghemenghet met edic ende met honich ende wert dat te samen ghebonden op die puusten die int aensicht wassen, si vergaen al thant.

264. Vrouwen borsten.

Men sal nemen meel van rute ende siedent te samen in een water, ende daer mede die mammen ghedwonghen daer die melc in verhart is, so warden si weec ende sacht.

265. Quade scenen.

Is dat meel ghetempert mitten sope vander bille, ende wart daer of ghemaect een plaister ende ghebonden op sinen scenen die verseert is, het behoetse datter gheen euel toe mach vallen.

266. Honts beten.

Men sel dat coern vander weite cuwen onder den tanden ende bindent op den swere die wasset inden wonde die die douende hont heeft ghebeten, so trectet wt dat veniin dat daer binnen is.

267. Ieghen rude.

Die gheen die rudich is men sal nemen een doec ende vouden vele dic te samen ende wriuen hem daer mede hi daer hem dat euel wast dan sel hi hem saluen metter oly van weite ghesleghen is, dat sacht ende heelt hem dat seer, het is gheproeft.

268. Van tarwen seenen dat vander molen stuuet, daer men die weite maelt, dat selmen sieden ende gheuent te drinken den ghenen die die bloet suchten heeft of die bloet spuwet.

269. Gheel sucht.

Men sel nemen morobie dat sop ende ghetent in die nosteren den ghenen die die gheelsucht heeft ende latent rennen in siin hoeft dat verlicht sijn euel.

270. Kinder te winnen.

Die vrouwen die kinder willen dreghen, si sal nemen dat meel vanden dolke ende dat meel vander gherste, mirre ende wiroec ende crec ende legghen dat te samen op een luttel viers, ende onderroken sie daer mede, so ontfaet si te bet.

261. Verteren.

De tarwe of Triticum vulgare heeft drievormige manieren door de oudheid en nieuwheid, want die lang gehouden is die is droog en voedt weinig en is moeilijk te verteren, die korte tijd gelegen heeft sinds dat het gemaakt is door natheid scherpachtig en moeilijk te verteren door die natheid en door die scherpheid van de aarde daar de voeding van genomen is; het voedt goed en het is licht te verteren, het is heet in de eerste graad; dat brood dat men er van maakt dat is beter dan de tarwe zelf, dat is [fol. 71r] van het vuur daar het van gebakken is; die tarwe is beter dan enig koren want het voedt de menselijke natuur.

262. Tegen hoesten en bloedspuwen.

De tarwe of Triticum vulgare heeft die natuur en deugd dat het verzacht en zuivert want als daarvan ptisane gemaakt zoals men van de gerst of Hordeum vulgare doet, het verzacht en zuivert de borst en de longen en helpt diegenen die zeer hoesten en bloedspuwen.

263. Tegen zweren.

Dat meel van de tarwe of Triticum vulgare is het met olie gekookt en gebonden op een harde zweer, het vergaat al dadelijk, is het ook gemengd met azijn en met honing en wordt dat tezamen gebonden op de puisten die in het aanzicht groeien, ze vergaan dadelijk.

264. Vrouwenborsten.

Men zal nemen meel van wijnruit of Ruta graveolens en kook het tezamen in een water en daarmee de borsten gewassen daar de melk in verhard is, ze worden week en zacht.

265. Slechte schenen.

Is dat meel getemperd met het sap van het bilzekruid of Hyoscyamus niger en wordt daarvan een pleister gemaakt en gebonden op zijn schenen die pijnlijk is, het behoedt ze dat er geen ziekte bij mag komen.

266. Honden beten.

Men zal dat koren van de tarwe of Triticum vulgare kauwen onder de tanden en binden het op de zweer die groeit in de wond die de dolle hond, (rabies) heeft gebeten, het trekt uit dat venijn dat daarbinnen is.

267. Tegen ruigheid of huidziektes.

Diegene die ruig is, men zal nemen een doek en vouw die erg goed tezamen en wrijf hem daarmee daar hem die ziekte groeit dan zal hij zich zalven met de olie die van tarwe of Triticum vulgare geslagen is, dat verzacht en heelt hem dat zeer, het is beproefd.

268. Van tarwe stuifsel dat van de molen stuift daar men de tarwe of Triticum vulgare maalt, dat zal men koken en geven het te drinken diegenen die de bloedziekte heeft of die bloed spuwt.

269. Geel ziekte.

Men zal nemen malrove of Marrubium vulgare dat sap en gieten het in de neusvleugels diegene die de geelziekte heeft en laten het stollen in zijn hoofd, dat verlicht zijn ziekte.

270. Kinderen te winnen.

Die vrouwen die kinderen willen dragen, ze zal nemen dat meel van de dolik of Lolium temulentum en dat meel van de gerst of Hordeum vulgare, mirre van Commiphora myrrha en weirook van Boswellia thurifera en crec (pek?) en leg dat tezamen op klein vuur en berook haar daarmee van onderen, dan ontvangt ze beter.

271. Ieghen rude.

Men sel dat meel vanden dolke menghen met swauel ende met edic ende saluen daer mede den ghenen die rude heeft, si vergaet hem.

272. Ten hoest.

Die groene boenen die sien cout ende nat inden .i. graet; die out sien ende langhe ghehouden die siin cout ende droghe inden seluen graet; die boonen sien niet goed te verduwen bedi si maken groeten wint, maer si voeden bet dan die gherste werden si wel ghesoden ende die dop of ghedaen (fol. 71v) si sien vele beter te verduwen, ende si rumen ende suueren den borst des ghenen die die hoest heeft.

273. Swollen mammen.

Warden si ghedroghet ende ghemalen ende vanden mele een plaister ghemaket, het helpt den vrouwen die die mammen sien gheswollen.

274. Claer aensicht.

Dat meel salmen menghen met wter of met loghe daer men dat haer mede dwaet: siin aensicht wart hem claer, ende beneemt oec die sproeten die int aensicht wassen.

275. Buuceuel.

Men sel die boenen sieden met edic metten doppen, ende stoten si went si euen dicke sien, ende eetse dan die dat buuc euel heeft, si stoppen hem die lichaem.

276. Ter anebeye.

Es oec dat meel ghemenghet met witte vanden eye ende met boemoly dat is goet ieghen die aenbeye, wert het daer op ghebonden.

277. Ieghen suchte.

Die witte mancop is cout ende nat inden .ij. graet. ende hi is beter te nuttghen dan die swarte, want die suarte is cout ende droghe .inden .iij. graet, ende hi bedroeft des menschen sin. Mar worden sine blade ende sine wortelen ghesoden in water ende wart daer mede ghedwoghen des menschen hoeft die die suchte heeft, het doet enen sochten ende maten slapen; het saet vanden witten is goet ieghen den droghen hoest is het ghemenghet met suker ende met honich.

278. Ter anebeye.

Die vighen sien heet inden .i. graet, si maken beter bloet dan enich ander ouet; die ripe sien ganser dan die groene, warden si ghesoden ende wart daer of een plaister ghemaect ende ghebonden op die aenbeye het doetse te varen; na vighen salmen eten amandelen so sien si vele te beter.

279. Den lichaem tontlaten.

Die kersen ende die prumen sien van eenre nature cout ende nat inden(67) graet; die soet ende wel rijp sien die ontlaten den lichaem ende si sien ganser dan die sure ende niet rijp en sien. (67) Na inden is door de scribent de aanduiding van de graad vergeten.

280. Die sliene sien goet diet buuceuel hebben.

271. Tegen ruigheid of huidziektes.

Men zal dat meel van de dolik of Lolium temulentum mengen met zwavel en met azijn en zalven daarmee diegenen die ruigheid of huidziektes heeft, het vergaat hen.

272. Tegen hoest.

Die groene bonen van Vicia faba zijn koud en nat in de 1^ste graad; die oud zijn en lang gehouden die zijn koud en droog in dezelfde graad; die bonen zijn niet goed te verteren omdat ze grote wind maken, maar ze voeden beter dan de gerst of Hordeum vulgare als ze goed gekookt worden en de dop er af gedaan [fol. 71v] ze zijn vel beter te verteren en ze ruimen en zuiveren de borst van diegene die de hoest heeft.

273. Gezwollen borsten.

Worden ze gedroogd en gemalen en van het meel een pleister gemaakt, het helpt de vrouwen waarvan de borsten zijn gezwollen.

274. Zuiver gezicht.

Dat meel zal men mengen met water of met loog waar men het haar mee wast: zijn aanzicht werd het zuiver en beneemt ook de sproeten die in het gezicht groeien.

275. Buikziekte.

Men zal de bonen van Vicia faba koken in azijn met de doppen en stampen totdat ze even dik zijn en eet die dan die de buikziekte heeft, ze stoppen hem de loop.

276. Tegen aambeien.

Is ook dat meel gemengd met het witte van een ei en met boomolie van Olea sativa dat is goed tegen de aambeien, wordt het daarop gebonden.

277. Tegen ziekte.

De witte slaapbol of Papaver somniferum is koud en nat in de 2^de graad en het is beter te nuttigen dan de zwarte of Papaver argemone, want die zwarte is koud en droog in de 3^de graad en het bedroeft de mensen geest. Maar worden zijn bladeren en zijn wortels gekookt in water en wordt daarmee gewassen het mensen hoofd die de ziekte heeft, het doet een zuchten en maakt hem slapen; het zaad van de witten is goed tegen de droge hoest is het gemengd met suiker en met honing.

278. Tegen aambeien.

De vijgen van Ficus carica zijn heet in de 1^ste graad en maken beter bloed dan enig ander ooft; de rijpe zijn gezonder dan de groene, worden ze gekookt en wordt daar een pleister van gemaakt en gebonden op de aambeien laat het ze verdwijnen; na vijgen zal men eten amandelen van Prunus dulcis dan zijn ze veel beter.

279. De loop te ontlasten.

De kersen van Prunus cerasus en de pruimen van Prunus domestica zijn van een natuur, koud en nat in de graad; die zoet en goed rijp zijn die ontlasten het lichaam en ze zijn gezonder dan de zure en die niet rijp zijn.

280. De sleedoorn of Prunus spinosa zijn goed die buikziekte hebben.

281. Die wiin beyen eten wil die sel wt spuwen die doppen ende die stenen want si sien quaet te verduwen.

282. Quade maghe.

Die appelen sien niet goet den ghenen die quade maghe hebben ende die die maghe cout hebben. En waer die ghenen diese heet hebben, dien sien si goet, want si vercoelen ende verstarken die hete maghe, ende si doen sinken die onganshede die si daer vinden; si sien beter nochteren gheten dan op ander spise ende appele die niet rijp en sien, en sien niet goet: si sien beter die soet sien.

283. Coude maghe.

Die peren die soet sien ende wel rijp die sien te maten heet ende cout, ende si sien goet den ghenen die die maghe heet ende droghe hebben; die peren die suer sien ende hart, die sien couder ende drogher dan die soete, daer om salmense sieden so werden si beter; dat (fol. 72r) is oec te weten dat die peren ongans sien den ghenen diese dicwijl nochteren eten vele, ten waer diese doer arceterie nutte, dien sie[n] si beter nochteren dan op ander spise.

284. Ter maghe.

Die mispelen sien cout ende droghe inden .i. graet, si starken den maghe ende bestoppen den lichaem; nochteren sien si beter dan op ander spise.

285. Ter borst.

Die amandelen sien goet ende wel ghetempert van hete ende van coude, si helpen den ghenen die siec sien in die borst, in die leuer of in die milte.

286. Die noten sien heet ende droghe inden .ij. graet; et menre vele, si doen den hoeft sweren ende sere dorsten.

287. Verghifnisse.

Die haselnoten sien quaet te verduwen, dat scrijft constantiin ende macer; so wiese nuchteren et ende rute te samen, hi ne mach des daghes niet vergheuen werden.

288. Goet bloet.

Dat swinen vleesc is wel te maten cout ende wel te maten nat, het voet wel ende het is goet te verduwen ende het maect goet bloet.

289. Dat vleesc vanden lam ende vander gheyte is heter ende natter dan dat swinen vleisc, het maect dilder bloet, ten waer dat dat lam ende die gheit van enen iaer siin wel te maten heet ende nat.

290. Dat vleesc vanden rinde is droghe ende quaet te verduwen, ten sie den ghenen die vele aerbeyden of die vele wanderen.

281. Die wijnbessen of druiven wil die zal uitspuwen de schillen en de ste nen want die zijn slecht te verteren.

282. Slechte maag.

De appels van Malus soort zijn niet goed diegene die een slechte maag hebben en die de maag koud hebben. En voor diegenen die het heet hebben, die zijn ze goed want ze verkoelen en versterken de hete maag en ze laten zinken de ongezondheid die ze daar vinden; ze zijn beter nuchter gegeten dan op ander spijs en appels die niet rijp zijn die zijn niet goed: ze zijn beter die zoet zijn.

283. Koude maag.

De peren of Pyrus pyraster die zoet zijn en goed rijp zijn die zijn te maten heet en koud en ze zijn goed diegene die de maag heet en droog hebben; die peren die zuur zijn en hard, die zijn kouder en droger dan de zoete, daarom zal men ze komen dan worden ze beter; dat [fol. 72r] is ook te weten dat die peren ongezond zijn diegene die ze vaak nuchter veel eten, tenzij men ze met geneesmiddel nuttigt, die zijn ze beter nuchter dan op andere spijs.

284. Ter maag.

De mispels of Mespilus germanica zijn koud en droog in de 1^ste graad, ze versterken de maag en verstoppen de loop; nuchter zijn ze beter dan op andere spijs.

285. Ter borst.

De amandelen van Prunus dulcis zijn goed en goed getemperd van hitte en van koude, ze helpen diegenen die ziek zijn in de borst, in de lever of in de milt.

286. De noten van Juglans regia zijn heet en droog in de 2^de graad; eet men er veel, ze doen het hoofd pijn en zeer dorstig worden.

287. Vergif.

De hazelnoten van Corylus avellana zijn slecht te verteren, dat schrijft Constantinus en Macer; zo wie ze nuchter eet en wijnruit of Ruta graveolens tezamen, hij nee mag deze dag niet vergiftigd worden.

288. Goed bloed.

Dat zwijnenvlees is wel te maten koud en wel te maten nat, het voedt wel en het is goed te verteren en het maakt goed bloed.

289. Dat vlees van het lam en van de geit is heter en natter dan dat zwijnenvlees, het maakt dunner bloed, tenzij dat het lam en die geit van een jaar zijn en wel te maten heet en nat.

290. Dat vlees van het rund is droog en slecht te verteren, tenzij diegenen die veel arbeiden of die veel wandelen.

291. Dat vleisc dat ghebraden is dats heter ende drogher ende voet bet dan dat ghesoden is ende het is dilder te verduwen.

292. Dat vleisc van gansen of van eenden is heet ende nat ende maect quaet bloet.

293. Dat hoen beide wilt ende tam, dat heeft beter vleisc ende ganser dan enich vlieghende dier; naden hoene so is die partrise best, dat ionghe hoen ende die partrise sien beter dan die oude.

294. Die leuer van runderen maect goet bloet ende voet wel den ghenen die verduwen mach.

295. Die tonghe is goet ende bequaem wart si met edic ghegheten.

296. Die voete sien nutter tot arceterie dan toe spise, want si sien goet gheten den ghenen die die bloetsucht hebben of buuceuel of hoest.

297. Alle groene vischen sien van couder ende natter natuer; die in riuieren wateren wonen, die sien beter dan die in stille wateren wonen, die sien ongans, want si maken dilde bloet ende menichfoude sieke.

298. Alrehande melc is van couder ende droghe natuer: die sure melc is couder ende drogher dan die soete, die gheiten melc is beter dan die scapen, die scapen beter dan die coeyen, die melc vander eseline die is harde bequamelic den ghenen die amborstich wart ende so heet ghedronken als di ghemolken wart.

Hierna is het woord heet gedeeltelijk uitgewist.

299. Item die melc van elken sieken diere is ongans ende si maect den ghenen (fol. 72v) onghesont diese drinct.

300. Buuc euel.

Als die melc nv is ghemolken wert si dan ghewellet in een yseren panne of in een stienen vat, so is si goet ghedronken ieghen dat buuc euel ende weder die bloet sucht.

291. Dat vlees dat gebraden is dat is heter en droger en voedt beter dan dat gekookt is en het is lichter te verteren.

292. Dat vlees van ganzen of van eenden is heet en nat en maakt slecht bloed.

293. Dat hoen, beide wild en tam, dat heeft beter vlees en gezonder dan enig vliegend dier; na het hoen zo is de patrijs het beste, dat jonge hoen en de patrijs zijn beter dan de oude.

294. De lever van runderen maakt goed bloed en voedt goed diegene die het verteren mag.

295. De tong is goed en bekwaam wordt het met azijn gegeten.

296. De voeten zijn nuttiger tot geneesmiddel dan tot spijs, want ze zijn goed gegeten diegenen die de bloedziekte hebben of buikziekte of hoest.

297. Alle verse vissen zijn van koude en natte natuur; die in rivieren wateren wonen die zijn beter dan die in stille wateren wonen, die zijn ongezond, want ze maken dunner bloed en vele ziektes.

298. Allerhande melk is van koude en droge natuur: de zure melk is kouder en droger dan de zoete, de geitenmelk is beter dan de schapen, de schapen beter dan de koeien, de melk van de ezelin die is erg bekwaam diegene die aamborstig wordt en het heet gedronken als die gemolken wordt.

299. Item, die melk van elk ziek dier is ongezond en het maakt diegene [fol. 72v] ongezond die het drinkt.

300. Buikziekte.

Als de melk nu is gemolken en wordt het dan gekookt in een ijzeren pan of in een stenen vat, dan is het goed gedronken tegen dat buikziekte en tegen de bloedziekte.

301. Die melc is beter in die somer dan in die winter. Alrehande melc is quaet den ghenen die die hersen verwoet sien of die an die leuer siec sien ende den ghenen die die sucht hebben of die rede of den hoeftsweer.

302. [Iegh]en hoesten.

Dat saet van merke is te menigher arsaterie goet, het helpten ghenen die sere hoesten ende den ghenen die vergheuen sien, wat so is ander merke, beide saet ende wortel oec so ist goet ieghen tgrote onghemac ende den vrouwen die met kinde gaen. Hierna werd in het Hs. een recept (of bezwering) van zes regels uitgewist.

303. Die kase is onganse spise ende quaet te verduwen, so hi groener is, so hi beter is.

304. Die boter is wel ghetempert van heten ende van natten; si is harde goet den ghenen die int borst siec is; wart si ghenuttet met honich, so is si goet ieghen verghifnisse.

305. Die eyer so si ouder sien so si dilder sien; der hennen ende pertrisen eyer die sien goet ende ganser dan enich ander voghels eyer. Ende alle ander eyer sien onorbaerlic den ghenen die an den stien siec sien; die den rede heeft, hi en [mach] gheen eyer eten.

306. Ten milte.

Dat gout is van het ghetemperder natuer dan enich ander metael; het is heter van nature in welke grade dattet si des en vinden wi niet ghescreuen. Men sel slaen platen van goude ende gloeyense inden vier ende legghense inden wiin: die wiin is goet ghedronken den ghenen die siec siin an die milte; die oec des goets niet en heeft, die make die plate van stale.

307. Lazarus.

Men sel dat gout vilen ende datter of gheuilet wort dat selmen gheuen te nutten den ghenen die lazarus sien ende den ghenen die den maghe is vercout.

308. Ieghen de quade oghen.

Men sel scuum van goude te wriuen ende doent in die oghen, dat helpet wel den ghenen die dat mael hebben in dat oghe, want dat gout is vander natuer dattet suuert ende starct.

309. Ieghen die leuer.

Die petercelie is heet ende droghe inden .ij. graet ende si helpet den ghenen die in die leuer of in die lanken [siec sien] of den steen hebben; drinkent si die vrouwe die met kinde gaet, dat kint wart ghesuuert van menighe organshede.

310. Een doet kint.

Alse dat van ongheluc comt dat (fol. 73r) dat kint binnen der moeder buuc doet is, so sal si kunelen drinken inden warmen water, al thant wart dat kint doet gheboren.

301. De melk is beter in de zomer dan in de winter. Allerhande melk is slecht diegenen die de hersens dol zijn of die aan de lever ziek zijn en diegenen die de ziekte hebben of de koorts of hoofdpijn.

302. Tegen hoesten.

Dat zaad van eppe, selderij of Apium graveolens is tot menig geneesmiddel goed, het helpt diegene die zeer hoesten en diegenen die vergiftigd zijn, wat zo is van de eppe, beide zaad en wortel, ook is het goed tegen de vallende ziekte en de vrouwen die met kind gaan.

303. De kaas is ongezonde spijs en slecht te verteren, zo het verser is zo het beter is.

304. De boter is goed getemperd van hitte en van natheid; het is erg goed diegenen die in de borst ziek zijn; wordt het genuttigd met honing, dan is het goed tegen vergif.

305. De eieren zo ze ouder zijn zo ze minder zijn; de hennen en patrijzeneieren die zijn goed en gezonder dan enige andere vogels eieren. En alle andere eieren zijn ongeschikt diegene die aan de steen ziek zijn; die de koorts heeft, hij mag geen eieren eten.

306. Ten milt.

Dat goud is van de getemperde natuur dan enig ander metaal; het is heter van natuur en in welke graad dat het is vinden we het niet geschreven. Men zal slaan platen van goud en gloeien het in het vuur en leggen het in de wijn: die wijn is goed gedronken diegenen die ziek zijn aan de milt; die ook dit goed niet heeft die maakt die platen van staal.

307. Melaats of huidziekte.

Men zal dat goud vijlen en dat er afgevijld wordt dat zal men geven te nuttigen diegene die melaats of huidziekte zijn en diegenen die de maag verkouden is.

308. Tegen de slechte ogen.

Men zal schuim van goud wrijven en doen het in de ogen, dat helpt goed diegene die de vlekken hebben in dat oog, want dat goud is van de natuur dat het zuivert en versterkt.

309. Tegen de lever.

De peterselie of Petroselinum crispum is heet ene droog in de 2^de graad en het helpt diegene die in de lever of in die onderbuik ziek zijn of de steen hebben; drinkt het de vrouw die met kind gaat, dat kind wordt gezuiverd van menige ongesteldheid.

310. Een dood kind.

Als dat van ongeluk komt dat [fol. 73r] het kind binnen de moederbuik dood is dan zal ze kaneel of Cinnamomum verum drinken in het warme water, dadelijk wordt dat kind dood geboren.

311. Ten stien ende coude pisse.

Die senep is heet ende droghe inden .iiij. graet. Pitogaras prijst in sinen boeken die senep voer menich cruut.

312. Ten quade hersen.

Wie so den senep et, hi suuert hem siin hoeft ende scarpt hem den sin ende hi is helpelec den ghenen die den stien of die coude pisse hebben; si suueren oec wel den vrouwen, eten sine als hem hare stonden comen. Men sel senep te wriuen met edic ende legghen dat op die wonden, die slanghe of die adder ghebeten heeft.

313. Ter maghe.

Plinius scriuet dat men sal nemen dat sop ende die wortel des seneps ende selse legghen in die most ende latense daer in wesen des al die cracht vanden crude inden most ghetoghen is: wie so dan dat drinket, dats harde bequaemelic sire maghe, sire kele ende sinen oghen.

314. Ter anebeie.

Men sel dat saet vande senep stoten met ouden resel ende binden dat op die aenbeye, si te uaert, dat is gheproeft.

315. Grote euel.

Men sal den senep met blade ende met wortele bernen ende sel laten den roec die daer of comet.

316. Buuc euel.

Comijn is heet ende droghe inden .ij. graet, hi verduwet wel alle dranc ende alle spise daert hi mede wert ghenuttet verrdriuet si den wint uten lichaem; wart si ghesoden inden edic ende nutse die ghene die dat buuc euel heeft, si stopt hem den lichaem.

317. Ten oren.

Wieso sieke heeft in siin oren, hi sal nemen tsop vander robie ende doen daer toe oly; [die] van rosen is ghemaect, ende ghieten dat in siin oren, so sacht hem dat euel.

318. Ten lenden.

Die marobie is goet ghenut den ghenen die ander lenden siec is of die den stien heeft of die coude pissen hebben.

319. Ieghen hoeft sweer.

Die fiolen sien cout ende nat, wie so sere ghedronken heeft ende vanden dranke dat hoeft sere heeft, hi sal die fiolen draghen in siin hant ende ruke daer [of], of hi make daer of enen hoet ende draghen op siin hoeft, so vergaet hem die dronkenheit ende die hoefswere.

320. Swellen leden.

Men sal stoten fiolen ende doen daer toe een luttel edics ende maken daer of een plaister ende bindent op dat lit dat gheswollen is, so te gaet al te hant.

311. Tegen steen en druppelplas.

De mosterd van Sinapis alba is heet en droog in de 4^de graad. Pythagoras prijst in zijn boeken de mosterd (of van Brassica nigra) voor menig ander kruid.

312. Tegen slechte hersens.

Wie zo de mosterd van Sinapis alba eet, het zuivert hem goed zijn hoofd en scherpt hem de geest en het is behulpzaam diegene die de steen of druppelplas hebben; het zuivert ook wel de vrouwen, eten ze het als hun stonden komen. Men zal mosterd wrijven met azijn en leggen dat op die wonden die een slang of een adder gebeten heeft.

313. Ter maag.

Plinius schrijft dat men zal nemen dat sap en de wortel van mosterd van Sinapis alba en zal het leggen in de most en laten het daarin wezen dat alle kracht van het kruid in de most (1) getrokken is: wie het dan dat drinkt, dat is erg bekwaam voor zijn maag, zijn keel en zijn ogen.

314. Ter aambei.

Men zal dat zaad van de mosterd van Sinapis alba stampen met oud vet en binden dat op de aambei, bent u bang, het is beproefd.

315. Vallende ziekte.

Men zal de mosterd van Sinapis alba met bladeren en met wortels branden en zal ontvangen de rook die ervan afkomt.

316. Buikziekte.

Komijn van Cuminum cyminum is heet en droog in de 2^de graad, het verteert goed alle drank en alle spijs daar het mee wordt genuttigd verdrijft het uit het lichaam; wordt het gekook in azijn en genuttigd door diegene die de buikziekte heeft, het stopt hem de loop.

317. Ten oren.

Wie zo ziekte heeft in zijn oren, hij zal nemen het sap van de malrove of Marrubium vulgare en doet daartoe olie die van rozen is gemaakt en gieten dat in zijn oren, dan verzacht hem de ziekte.

318. Ten lenden.

De malrove of Marrubium vulgare is goed genuttigd diegene die aan de lenden ziek is of die de steen heeft of die druppelplas hebben.

319. Tegen hoofdpijn.

De violen of Viola odorata zijn koud en nat, wie zo zeer gedronken heeft en van de drank hoofdpijn heeft, hij zal de viool dragen in zijn hand en ruikt daaraan of hij maakt daarvan een hoed en draagt het op zijn hoofd, dan vergaat hem die dronkenschap en de hoofdpijn.

320. Gezwollen leden.

Men zal stoten viool of Viola odorata en doen daartoe wat azijn en maken daarvan een pleister en bind het op dat lid dat gezwollen is, dat vergaat dadelijk.

321. Ter milte.

t) Oec selmen die wortel vander fiolen stoten ende doen daer toe een deel edics ende gheuen dat te drinken den ghenen die an die milte siec is, of men neme die selue wortel also ghestoten metten edic ende binden (fol. 73v) dat buten op die milte, so vergaet hem dat euel.

322. Ten seren oghen.

Oec wien die oghen seer sien van groter hetten, hi sal nemen die wortel vander fiolen ende mirre ende suffraen ende stoten die te samen ende binden dat op siin oghen des auents als hi slapen gaet, dat verteert hem die hetten ende sacht hem dat seer.

323. Vrouwen stonden.

Die fiolen worden si ghedronken met wiin, si sien goet den vrouwen als hem haer stonden ane gaen.

324. Hoeft zwere.

So wie dat hoeft sweert van groter hetten, hi saluet met oly ghemaect van fiolen, so vergaet hem die hetten ende die hoefswere.

325. Ten wormen inden buuc.

So wie dat wormen in die lichaem heeft, die drinke die oly of hi salue hem daer mede, so gaen si hem doer, dat is gheproeft.

326. Hoeft wonden.

Als yement wart gheslaghen ant hoeft so sere dat hi die sprake verliest, so selmen die fiolen stoten ende gheuen hem een deel te drinken met wijn ende een deel salmen binden onder sijn luchter voet, ende is hi an die rechter side des hoefts ghewont, so selment binden onder den rechteren voet, so wint hi weder die sprake.

327. Wie so bestopt is int hoeft hi sal nemen honich ende scument wel toe den vier ende nemen dan ghemalen parter ende doen dat totten honich ende makent als ene latuarie, etent dicke enen lepel vol ende dat en sel niement alle daghe doen, het en waer ouer drie daghen of ouer vier, dat suuert harde dat hoeft dien het binnen bestopt is, dat is harde goet want ic heb selue gheproeft; wiin selmen daer na drinken.

328. Yser inden wonden.

Een cruut is dat hiet in bukes dyptamnus, in dietsche hietet witte worte, het is goet so wie ghescoten ende dat yser in die wonde ghebleuen is, so selmen dat selue cruut nemen ende salt inden wiin stoten ende gheuent te drinken den ghenen die ghewont is, al thant gaet dat yser vter wonden.

329. Ieghen aerbeit.

Wat wiue so langher in arbeit gaet dat si met rechte sal, si ete dat selue cruut so waer dat kint al thant gheboren.

330. Ieghen spreken.

Dit selue cruut is oec goet wie so siec is dat hi niet spreken mach, hi sal dit cruut eten, so spreect hi thant.

321. Ter milt.

Ook zal men de wortel van de viool of Viola odorata stampen en doen daartoe een deel azijn en geven dat te drinken diegenen die aan de milt ziek zijn, of men neemt diezelfde wortel alzo gestampt met de azijn en binden [fol. 73v] dat buiten op de milt, dan vergaat hem die ziekte.

322. Tegen zere ogen.

Ook wie de ogen zeer zijn van grote hitte, hij zal nemen de wortel van de viool of Viola odorata en mirre of Commiphora myrrha en saffraan van Crocus sativus en stampen die beide tezamen en binden dat op zijn ogen ‘s avonds als hij slapen gaat, dat verteert hem de hitte en verzacht hem de pijn.

323. Vrouwen stonden.

De viool of Viola odorata worden ze gedronken met wijn, ze zijn goed de vrouwen als hen hun stonden aangaan.

324. Hoofdpijn.

Zo wie hoofdpijn heeft van grote hitte, hij zalft met olie gemaakt van viool of Viola odorata, dan vergaat hem de hitte en die hoofdpijn.

325. Tegen wormen in de buik.

Zo wie dat wormen in het lichaam heeft, die drinkt die olievan Olea sativa of hij zalft hem daarmee, dan gaan ze hem door, dat is beproefd.

326. Hoofd wonden.

Als iemand op het hoofd wordt geslagen en zo zeer dat hij de spraak verliest dan zal men de viool of Viola odorata stampen en geven hem een deel te drinken met wijn en een deel zal men binden onder zijn linkervoet en is hij aan de rechter zijde van het hoofd gewond, dan zal men het binden onder de rechter voet, dan wint hij weer de spraak.

327. Wie zo verstopt in het hoofd hij zal nemen honing en schuim het goed bij het vuur en neem dan gemalen peper of Piper nigrum en doe dat tot de honing en maak het als een likkepot, eet het vaak een lepel vol en dat zal niemand alle dagen doen, tenzij voor drie dagen of voor vier, dat zuivert zeer dat hoofd die van binnen verstopt is, dat is erg goed want ik heb het zelf beproefd; wijn zal men daarna drinken.

328. IJzer in de wonden.

Een kruid is er dat heet bukes diptam of Dictamnus albus, in Diets heet de witte wortel, het is goed zo wie geschoten is en dat ijzer in de wond gebleven is, dan zal men hetzelfde kruid nemen en zal het in wijn stampen en geven het te drinken diegene die gewond is, dadelijk gaat dat ijzer uit de wond.

329. Tegen baren.

Welk wijf zo langer in arbeid gaat dat ze normaal zou, ze eet datzelfde kruid dan wordt het kind dadelijk geboren.

330. Tegen spreken.

Ditzelfde kruid is ook goed wie zo ziek is dat hij niet spreken kan, hij zal dit kruid eten dan spreekt hij dadelijk.

331. Die den buuc gheheuen is.

So wien die buuc hart is, hi sal nemen wortelen der weghebraden ende stoten die ende doen daer toe swinen smeer ende maken daer of een plaister ende legghent dan al warm op den lichaem, al thant so sinket hem die buuc.

332. Die verbrant is.

Soe wie verbarnt is sal nemen poplen ende siedent met boter ende stotense met wit vanden eye ende legghent op die stede daer hi verbarnt is dat trect dat vier al gader wt. Alse dit is ghedaen, soe selmen nemen (fol. 74)hursene melc ende hursene toert al groen ende sal dat sop wt wringhen totter melc ende strikent daer op daer het verbarnt is, so en wart daer ghene lijclaen.

333. Ieghen ioecte.

So wie die huut gheerne biket ende vele ioket, die sal nemen des somers ionghe odeuaren inden neste ende salse sieden in water harde langhe ende als si dan wel sien ghesoden, so selmen dan nemen dat smeer ende saluen hem daer mede, dat helpt.

334. Ten oren.

Wie so hem voer den oren ghescoten is dat hi niet horen can, hi sal nemen dat sop van wit ment, doen daer toe boem oly ende ghieten dat des eersten daghes in dat oer dat hem niet en sweert, des anders nachts salment in dat oer doen daer hi niet mede horen mach. Alse dat ghedaen is, so selmen nemen huusloec ende stoten dat ende nemen dat drie nacht in dat oer, so vergaet hem.

335. Ten bladeren.

Die een blader op loept, hi sal nemen onghebrant calc ende seep ende kneden dat te samen des sel wesen euen veel so selmen in die brusemen ende nemen dan een hasel noten scale ende vollen si hier mede ende latense ouer nacht daer op legghen des morghens vroe wert het open ende so sighet al wt dat daer ongans binnen is.

336. Weder een sieke steruen of leuen sel.

Wie so weten wil van enen sieken weder hi ghenesen sel of steruen, hi sal draghen verbena in siin hant ende gaen totten sieken ende vraghen hem hoe hi vare: antwort hi wel of diere ghelike, so mach hi hebben siins liues; antwort hi euele of des ghelike, so mach hi hebben anxt siin liues.

337. Ieghen hoeft swere.

Die die hoeft swer heeft, maect hi enen hoet van verbena ende set hine op siin hoeft, hem vergaet dat euel.

338. Ieghen borst.

Men sel nemen edic ende doen daer also vele waters toe ende sieden te rude ende clensen dat doer enen doec, dat suuert die borst ende het helpt den ghenen die dicwijl sieke heeft onder die ribben of die vele wints heeft inden lichaem.

339. Sere oghen.

So wie die oghen seer tranen, hi sal nemen dat sop vander ende, ende also vele sops vanden veencoel ende also vele honichs ende doen daer toe galle vanden haen ende menghen dat te samen ende doent behouden in een coperen vat ende doent in siin oghen des auonts, daer of warden si claer ende droghe.

340. Stempent nosebloet.

Die die nose bloet tsop vander rude stoppet hem dat bloet wart het hem ghegoten in die nosteren.

331. Die de buik geheven is.

Zo wie de buik hard is, hij zal nemen wortels van weegbree of Plantago major en stampen die en doe daartoe zwijnen vet en maken daarvan een pleister en leg het dan al warm op het lichaam, dadelijk zo zinkt hem de buik.

332. Die verbrand is.

Zo wie verbrand is zal nemen populier of Populus nigra en koken het met boter en stampt het met wit van een ei en leggen het op die plaats daar hij verbrand is, dat trekt dat vuur allemaal uit. Als dit is gedaan, zo zal men nemen [fol. 74) paardenmelk en paardenmest al vers en zal dat sap uitwringen tot de melk en strijken het daarop daar het verbrand is, zo komt daar geen litteken.

333. Tegen jeuk.

Zo wie de huid zeer steekt en vele jeukt, die zal nemen ‘s zomers jonge ooievaars in het nest en zal ze koken in water erg lang en als ze dan goed gekookt zijn dan zal men nemen dat vet en zalven hem daarmee, dat helpt.

334. Tegen oren.

Wie zo hem voor de oren geschoten is dat hij niet horen kan, hij zal nemen dat sap van wit munt (?), doen daartoe olijfolie van Olea sativa en gieten dat de eerste dag in dat oor dat hem niet pijnlijk is en de andere nacht zal men het in dat oor doen daar hij niet mee horen kan. Als dat gedaan is dan zal men nemen huislook, donderbaard of Sempervivum tectorum en stampen dat en nemen dat drie nachten in dat oor, dan vergaat het hem.

335. Tegen gezwellen, (pest)builen.

Die een gezwel, (pest)buil oploopt, hij zal nemen ongebluste kalk en zeep ende kneden dat tezamen, het zal wezen evenveel en zo zal men het in die brusemen (drank of kruimels?) en nemen dan een hazelnoot schaal en vullen het hiermee en laten het over nacht daarop liggen en ‘s morgens vroeg wordt het open en het zeeft alles uit wat daar ongezond binnen is.

336. Of een zieke sterven of leven zal.

Wie zo weten wil van een zieke of hij genezen zal of sterven, hij zal dragen ijzerhard of Verbena officinalis in zijn hand en tot de zieke gaan en hem vragen hoe het gaat: antwoord hij goed of diergelijke, dan mag hij blijven leven; antwoordt hij ziekte of diergelijke, dan mag hij bang zijn voor zijn leven.

337. Tegen hoofdpijn.

Die de hoofdpijn heeft, maakt hij een hoed van ijzerhard of Verbena officinalis en zet hij het op zijn hoofd, dan vergaat hem de ziekte.

338. Tegen borst.

Men zal nemen azijn en doen daar alzo veel water toe en koken het tot borrelen toe en wring het dat door een doek, dat zuivert de borst en het helpt diegenen die vaak ziekte heeft onder de ribben of die veel wind heeft in het lichaam.

339. Zere ogen.

Zo wie de ogen zeer tranen, hij zal nemen dat sap van een eend en alzo vele sap van de venkel of Foeniculum vulgare en alzo veel honing en doet daartoe gal van de haan en meng dat tezamen en doe het houden in een koperen vat en doe het in zijn ogen ‘s avonds, daarvan worden ze helder en droog.

340. Stelpen neusbloeden.

Die de neus bloedt stopt het sap van ruit of Ruta graveolens als dat bloed wordt het hem gegoten in de neusvleugels.

341. Ten verghifnisse.

Die rude is harde goet ieghen alrehanden verghifnisse wart si met wiin ghedronken of groen gheten. Wie hem des ontsiet datmen hem vergheuen sel, hi sel nemen twintich (fol. 74v) blade vander rude ende twe vighen die ghedroget siin ende twe haselnoten ende eten die te samen met een luttel souts nuchteren, so en mach hi niet vergheuen warden des daghes dat hi dat heeft ghenut. Dit dede elcs daghes die coninc medriatos also langhe als hi leuede, so ne mocht hem ghene verghifnisse deren, dat wart dicke proeft.

342. Sere oghen.

So wie die oghen seer sien, hi sal nemen die wortel vander betonien ende siedense met water tot dien dat derdendeel vanden water versoden is; daer mede sal hi betten siin oghen. Ende hi sal dan hebben ghestoten die groene blade vander betonie, ende bindense op siin voerhoeft ende op siin oghen des auonts als hi gaet slapen.

343. Sere oghen.

So wie die oghen donker heeft ende niet claer sien, hi sal nemen die blade vander bitonie ende die blade vander rude al euen wichte, ende stotense te samen ende drinkense met lawen water neghen daghen nuchteren, dat is harde goet al so die ghene scriuen diet gheproeft hebben.

344. Die oghen tranen.

So wie die oghen dicke tranen, hi sal eten die puluer vander bitonie met alrehande spise: dat claert hem die oghen ende stempt hem die tranen.

345. Sere bloden ter nose.

Die die nose sere bloet, hi sal nemen een bondelkiin vanden bladen der bitonie ende also vele sauts als hi met drie vingheren enewarue nemen mach wt een vol vat, ende stoten dat te samen ende stekent in die nosteren so ontstaet hem tbloet.

346. Die ghewont is.

Dit selue hoelt wel die wonden die v gheslaghen sien, wert het daer in gheleghet.

347. Ter borst ende walghen.

So wie dicke walghet ende spuet of die siec is in die borst, hi sal stoten die blade vander bitonie ende drinkense met lawen water.

348. Ter leuer.

Men sel sieden die blade vander bitonie in water ende gheuen dat water te drinken den ghenen die an die leuer of an die milte siec is.

349. Iieghen die coerts.

Die den rede heeft daghelicx, hi sal nemen ene wichte vander weghebrede ende twee wichte vander bitonie ende stoten dat te samen ende drinken dat met lawen water eer hem dat euel aengaet. lawen:

350. Ieghen veniin.

Dat saet vander bitonie is harde goet ghedronken met wiin ieghen alrehande veniin; die dat zaet niet en heeft, hi neme die blade of dat puluer dat vanden blade ghemaect is.

341. Tegen vergiftiging.

Die wijnruit of Ruta graveolens is erg goed tegen allerhanden vergif wordt het met wijn gedronken of groen gegeten. Wie hem dus ontziet dat men hem vergeven wil, hij zal nemen twintig [fol. 74v] bladeren van de wijnruit en twee vijgen van Ficus carica die gedroogd zijn en twee hazelnoten en eten die tezamen met wat zout nuchter, dan kan hij niet vergeven worden die dag dat hij dat heeft genuttigd. Dit deed elke dag die koning Mithridates zo lang als hij leefde, zo nee mocht hem geen vergif deren, dat werd vaak beproefd.

342. Zere ogen.

Zo wie de ogen pijnlijk zijn, hij zal nemen de wortel van de betonie of Stachys officinalis en koken het met water tot dat het derdedeel van het water verkookt is; daarmee zal hij betten zijn ogen. En hij zal dan hebben gestampt de groene bladeren van de betonie en binden ze op zijn voorhoofd en op zijn ogen ’s avonds als hij gaat slapen.

343. Zere ogen.

Zo wie de ogen donker heeft en niet helder ziet, hij zal nemen de bladeren van de betonie of Stachys officinalis en de bladeren van de wijnruit of Ruta graveolens al even gelijk gewicht en stampen het tezamen en drinkt het met lauw water negen dagen nuchter, dat is erg goed alzo diegene schrijven die het beproefd hebben.

344. De ogen tranen.

Zo wie ie ogen vaak tranen, hij zal eten dat poeder van de betonie of Stachys officinalis met allerhande spijs: dat verheldert hem de ogen en stelpt hem de tranen.

345. Zeer neusbloeden.

Die de neus zeer bloedt, hij zal nemen een bundeltjes van de bladeren van betonie of Stachys officinalis en alzo veel zout als hij met drie vingers in eenmaal kan nemen uit een vol vat en stampen dat tezamen en steken het in de neusvleugels dat stelpt hem het bloeden.

346. Die gewond is.

Ditzelfde heelt goed de wonden die uitgeslagen zijn, wordt het daarin gelegd.

347. Tegen borst en walgen.

Zo wie vaak walgt en spuwt of die ziek is in de borst, hij zal stampen de bladeren van de betonie of Stachys officinalis en drinken het met lauw water.

348. Ter lever.

Men zal koken de bladeren van de betonie of Stachys officinalis in water en geven dat water te drinken diegenen die aan de lever of aan de milt ziek is.

349. Tegen de koorts.

Die dagelijks de koorts heeft, hij zal nemen een gewicht van de grote weegbree of Plantago major en twee gewicht van de betonie of Stachys officinalis en stampen dat tezamen en drinken dat met lauw water eer hem de ziekte aangaat.

350. Tegen venijn.

Dat zaad van de betonie of Stachys officinalis is erg goed gedronken met wijn tegen allerhande venijn; die dat zaad niet heeft, hij neemt de bladeren of dat poeder dat van de bladeren gemaakt is.

351. Ter gheelsacht.

Die blade vander bitonie warden si ghestoten ende ghedronken met lawen water, het helpt wel den ghenen die die gheelsucht hebben.

352. Vrouwen stonden.

Men sel water ende (fol. 75r) honich te samen sieden ende doen daer toe die blade vander bitonie die ghestoten sien ende gheeft dat te drinken der vrouwen die haer stonden te spade comt.

353. Ter maghe.

Men sel nemen dat puluer dat vanden bladen ghemaect is, also groet als een boen ende nutten dat na den eten want het starct die maghe ende doet wel verduwen alrehanden spise.

354. Ieghen twater.

Oec selmen die blade stoten ende wringhen tsop doer enen doec ende gheuet te drinken den ghenen die dat water inden lichaem heeft; en vint hi oec der groener bladen niet, hi neme dat puluer dat vanden bladen is ghemaect ende drinke dat met wiin ende doet hi honich daer toe hets vele te bet.

355. So wie dat ghescoert is, hi sal honich ende water te samen sieden ende drinken dat water metten puluer vander bitonie, doet hi dat dicke, het is hem harde goet.

356. Ten oren.

Die siec is in die oren of die niet horen mach, hi sal nemen dat sap vander bitonie ende oly van rosen ghemaect ende menghen dat te samen ende latent van sinen vingheren in sijn oren drupen, dat betert hem siin euel.

357. Ten stien.

Soe wie vanden stien siec is, hi sal dicke nutten die bitonie, dat scrijft ons plinius, een wiis man.

358. Ieghen der padden.

Die een padde slapende in den mont crope, die sal nemen esken rinde ende stotense wel sere groen ende drinken dat al te hant, so steruet hi binnen hem of si gaet hem dore of ten monde wt.

359. Ten hoeftswere.

Die die hoeft swere heeft, die sel nemen oleum rosarum ende saluen daer mede siin voerhoeft ende beiden siden siins hoefts, hem vergaet dat euel.

360. Die verbarnt is.

Oec helpt die oly harde wel den ghenen die verbarnt is met vier of met heten water, waer hi daer mede ghesaluet.

351. Tegen geelzucht.

De bladeren van de betonie of Stachys officinalis worden ze gestampt en gedronken met lauw water, het helpt wel diegenen die de geelziekte hebben.

352. Vrouwen stonden.

Men zal water en [fol. 75r] honing tezamen koken en doen daartoe de bladeren van de betonie of Stachys officinalis die gestampt zijn en geef dat te drinken aan de vrouwen die hun stonden te laat komt.

353. Tegen de maag.

Men zal nemen dat poeder dat van de bladeren gemaakt is, alzo groot als een boon en nuttigen dat na het eten want het versterkt de maag en laat goed verteren allerhande spijs.

354. Tegen het water.

Ook zal men de bladeren stampen en wringen het sap door een doek en geeft het te drinken diegenen die dat water in het lichaam heeft; vindt hij ook geen bladeren dan neemt hij dat poeder dat van de bladeren is gemaakt en drinkt dat met wijn en doet hij honing daartoe is het veel beter.

355. Zo wie er gescheurd is of een breuk heeft, hij zal honing en water tezamen koken en drinken dat water met het poeder van de betonie of Stachys officinalis, doet hij dat vaak, het is hem erg goed.

356. Tegen oren.

Die ziek is in de oren of die niet horen kan, hij zal nemen dat sap van de betonie of Stachys officinalis en olie van rozen gemaakt en mengen dat tezamen en laat het van zijn vingers in zijn oren druppelen, dat verbetert hem zijn ziekte.

357. Tegen de steen.

Zo wie van de steen ziek is, hij zal vaak nuttigen de betonie of Stachys officinalis, dat schrijft ons Plinius, een wijs man.

358. Tegen de padden.

Die een pad slapend in de mond kroop, die zal nemen bast van de es of Fraxinus excelsior en stampen het wel zeer groen en drink het dadelijk, dan sterft het binnen hem of het gaat hem door of te mond uit.

359. Tegen hoofdpijn.

Die de hoofdpijn heeft, die zal nemen olie van rozen of Rosa (1) en zalven daarmee zijn voorhoofd en beide zijn zijden van zijn hoofd, hem vergaat de ziekte.

360. Die verbrand is.

Ook helpt die olie erg goed diegenen die verbrand is met vuur of met heet water, was hij daarmee gezalfd.

361. Tenhoeste.

Men sel dat loec sieden in melc, dat is harde goet ghenut den ghenen die sere hoesten.

362. Die twater laet.

Men sel dat loec stoten ende doen daer in puluer van centaure ende wiin, dat helpt wel den ghenen die dat water inden lichaem heeft.

363. Ten lenden.

Oec selmen dat loec sieden inden water so ist goet ghenut den ghenen die anden lenden siec sien.

364. Gheelsucht.

Men sel nemen loec ende coriander ende stoten die te samen ende doen daer in wiin dat is goet den ghenen die die gheelsucht hebben ende oec ist goet ghenut den ghenen die bistopt is.

365. Wie so vele wandert hi sel eten loec nuchteren, soe en mach hem niet deren die roec ende die spise ende die dranc des vreemts lants.

366. Ten venine.

Die pople is cout ende nat inden .ii. graet, die pople is goet (fol. 75v) ghenut ieghen verghifnisse.

367. Ieghen tfier.

Men sal die blade vander pople ende die blade vander wilghe te samen stoten ende doen daer toe boem oly dat is harde goet denghenen die sien becommert vanden heylighen viere, wart het ghebonden op dat euel.

368. Die verbarnt is,

Dat selue helpt oec wel den ghenen die verbarnt sien met vier of met water.

369. Die bestopt is.

Die bestopt is, et hi dat warmoes dat vander pople ghemaket is, hem wart den lichaem weec daer of.

370. Die scorft is.

Die scorft is hi sal nemen die wortel vander pople ende sieden si in camerloghe ende doen daer toe sout ende binden dat op siin hoeft; doet hi dat dicke, so vallet dat dilde haer wt ende hem wart dat hoeft suuer ende gans.

361. Tegen hoest.

Men zal knoflook of Allium sativum koken in melk, dat is erg goed genuttigd diegenen die zeer hoesten.

362. Die het water laadt.

Men zal knoflook of Allium sativum stampen en doen daarin poeder van duizendguldenkruid of Centaurium erythraea en wijn, dat helpt wel diegenen die dat water in het lichaam heeft.

363. Tegen lenden.

Ook zal men knoflook of Allium sativum koken in het water, dan is het goed genuttigd diegenen die aan de lenden ziek zijn.

364. Geelziekte.

Men zal nemen knoflook of Allium sativum en koriander of Coriandrum sativum en stampen die tezamen en doen daarin wijn, dat is goed diegenen die de geelziekte hebben en ook is het goed genuttigd diegenen die verstopt zijn.

365. Wie zo veel reist hij zal eten knoflook of Allium sativum nuchter, zo mag hem niet deren de rook en de spijs en de drank van het vreemde land.

366. Tegen venijn.

De populier of Populus nigra is koud en nat in de 2^de graad, de populier is goed [fol. 75v] genuttigd tegen vergif.

367. Tegen het heilig vuur, erispula of belroos.

Men zal de bladeren van de populier of Populus nigra en de bladeren van de wilg of Salix alba tezamen stampen en doen daartoe olijfolie van Olea sativa, dat is erg goed diegenen die bekommerd zijn van het heilig vuur, wordt het gebonden op de ziekte.

368. Die verbrand is,

Datzelfde helpt ook goed diegenen die verbrand zijn van vuur of met water.

369. Die verstopt is.

Die verstopt is, eet hij de warme groente dat van de populier of Populus nigra gemaakt is, hem wordt het lichaam week daarvan.

370. Die schurftig is.

Die schurftig is hij zal nemen de wortel van de populier of Populus nigra en koken het in plas of pis en doet daartoe zout en binden dat op zijn hoofd; doet hij dat vaak, dan valt dat dunne haar uit en hem wordt het hoofd zuiver en geneest.

371. Ieghen swellen.

Men sel nemen blade vander bille ende stotense ende doen daer toe ghersten meel ende water ende sieden dat te samen dat is harde goet op dat lit dat gheswollen is ghebonden, is dat euel van heter natuer.

372. Ten oren.

Die die wormen in die oren heeft, hi sal die blade vander bille stoten ende nemen dat sop ende doen in sijn oren, so steruen die worme daer of.

373. Slapen.

Men sal nemen tsaet vander bille ende die blade ende die wortel ende sieden dat te samen in water ende betten daer mede die voeten ende dat voerhoeft ende den slaep des ghenes die die sucht heeft ende niet slapen mach, ende dan selmen nemen alsene dat saet vander bille ende stotent wel clien ende doen daer toe dat witte vanden raeuwen eye ende wiues melc ende een luttel edics ende maken daer of een plaister beide op den voet ende op dat voerhoeft ende op den slaep dat doet den sieken wel rusten ende slapen.

374. Ter sucht.

Aloe is tweerhande, die een is bruun roede verwe als een leuer die ander is van swarter verwe ende het en heeft so grote cracht niet als die bruun roede, het suuert wel dat hoeft ende die maghe ende die leuer, oec helptet wel den ghenen die metter gheluer sucht biuaen is; wart het ghepuluert ende ghedaen in die wonde des ghenen die gheslaghen is, het suuert ende heelt sweren wel.

375. Ten oren.

Die wiroec is heet ende droghe; die inden oren siec is hi sal wriuen den wiroec ende doen daer toe een deel wiins ende walen dat te samen ende doent behouden ende latent drupen in sinen oren, dat sacht hem dat seer wel.

376. Sere oghen.

Men sal die wiroec te pulueren ende doen dar toe een deel vanden witte vanden eye of wiues melc dats goet ghedaen in die oghen (fol. 76r) die sere tranen.

377. Wonden te stempen.

Men sel nemen den wiroec ende aloe, ende doen daer toe dat witte vanden eye, ende kneden dat te samen ende binden dat op die ader of op die wonde die so sere bloet dat si niement stempen can, so ontstaet dat bloet ende wart oec dat plaister dicke vernuwet, die wonde heelt daer of.

378. Die bloet spuet.

Men sel wiroec wel clien wriuen ende gheuen te nutten den ghenen die bloet spuet, want het en is ghene arceterie beter weder dat euel.

379. Hersen.

Die roke vanden wiroec die is goet der hersen want si sterket beide den sin ende die memorie.

380. Ter maghe, ter leuer.

Die muscate is goet die die leuer siec is ende siin spise niet en mach verduwen, hi sal nemen die muscate ende wriuense ende siedense in wiin ende drinken den wiin so vergaet hem dat euel.

371. Tegen zwellen.

Men zal nemen bladeren van bilzekruid of Hyoscyamus niger en stampen en doet daartoe gerstemeel of Hordeum vulgare en water en koken dat tezamen, dat is erg goed op dat lid dat gezwollen is gebonden, is die ziekte van hete natuur.

372. Tegen oren.

Die de wormen in de oren heeft, hij zal de bladeren van bilzekruid of Hyoscyamus niger stampen en nemen dat sap en doet het in zijn oren, dan sterven de wormen daarvan.

373. Slapen.

Men zal nemen het zaad van bilzekruid of Hyoscyamus niger en de bladeren en de wortel en koken dat tezamen in water en betten daarmee de voeten en dat voorhoofd en de slaap van diegene die de ziekte heeft en niet slapen kan en dan zal men nemen alsem of Artemisia absinthium, dat zaad van bilzekruid en stampen het goed klein en doen daartoe dat witte van een rauw ei en vrouwenmelk en wat azijn en maken daarvan een pleister, beide op de voet en op dat voorhoofd en op de slaap, dat laat de zieke goed rusten en slapen.

374. Tegen ziekte.

Aloë perryi is tweevormig, de ene is bruinrood van kleur als een lever (epaticum) en de andere is van zwarter kleur en die ene heeft zo’n grote kracht niet als de bruinrode, het zuivert goed dat hoofd e de maag en de lever, ook helpt het goed diegene die met de geelziekte bevangen is; wordt het verpulverd en gedaan in de wond van diegene die geslagen is, het zuivert en heelt zweren goed.

375. Tegen oren.

De wierook van Bursera thurifera is heet en droog; die in de oren ziek is hij zal wrijven de wierook en doet daartoe een deel wijn en wellen dat tezamen en laat het houden en laten het druppelen in zijn oren, dat verzacht hem dat zeer goed.

376. Zere ogen.

Men zal de wierook van Bursera thurifera tot poeder doen en doet daartoe een deel van het witte van en ei of vrouwenmelk, dat is goed gedaan in de ogen [fol. 76r] die zeer tranen.

377. Wonden te stelpen.

Men zal nemen de wierook van Bursera thurifera en Aloë perryi en doe daartoe dat witte van een ei en kneden dat tezamen en binden dat op de ader of op de wond die zo zeer bloedt dat niemand het stelpen kan, dan stelpt dat bloed en wordt ook die pleister vaak vernieuwd, de wond heelt daarvan.

378. Die bloed spuwt.

Men zal wierook van Bursera thurifera goed klein wrijven en geven te nuttigen diegene die bloed spuwt, want het er is geen geneesmiddel beter tegen.

379. Hersens.

De rook van de wierook of Bursera thurifera is goed de hersens want het versterkt beide de geest en de memorie.

380. Tegen maag, tegen lever.

De notenmuskaat van Myristica fragrans is goed die van de lever ziek is en zijn spijs niet kan verteren, hij zal nemen die muskaat en wrijven en kook het in wijn en drinken de wijn dan vergaat hem de ziekte.

381. Die muscaten.

Die muscate salmen kiesen bi dien dat si slecht is ende swaer van hoer grote, ende die niet en puluert als mense breect ende scarpe smake heeft als mense etet.

382. Hanken.

Men sel den cost wriuen van aloe ende doen daer toe boem oly ende een luttel wiins ende een luttel wasses ende wellet dat te samen die salue is harde goet den ghenen die in die hanke siec is.

383. Grote zweet.

Die gaghel is cout inden eersten graet ende droghe inden .ij. graet, wie so dicke swetet sere ende cranc daer of wart, hi sal hem saluen met olye die men vanden gaghel maect, dat doet hem ontstaen die grote sweet ende sterket hem die leden.

384. Ieghen haer.

Die dat haer vallet hi sel siin hoeft saluen metter seluer oly dat doet hem dat haer dicke warden ende vaste staen.

385. Ten hoefde.

Die die oly niet en heeft die neme die blade vanden gaghele ende siedense in water ende dwaen siin hoeft daer mede, dat helpt hem wel, maer die oly is daer toe beter want si heeft mere cracht.

386. Ten buuc euel.

Dat saet vanden gagle is goet gheten den ghenen die an dat buuc euel siec is, oec ist goet ieghen den hoest gheten.

387. Ten groten euel.

Die ganciane is heet ende droghe inden .iij. graet, men stote die bladen vander rute ende nemen dat sop ende doen daer toe puluer dat ghemaect is vanden ganciane dat is goet ghedronken den ghenen die tgrote euel heeft.

388. Verbarnt.

Die lelie is cout ende nat, warden die bladen vander lelien soden ende ghestoten ende ghebonden(88) op enen harten swere, hi wart weec daer of ende breket sonder seer. Want die wortel vander lelie ghesoden ende wart daer of ene salue ghemaect, si help<t> den ghenen (fol. 76v) die verbarnt is van vier of van water.

389. Die atter rasent.

Die atter rasent die sal nemen ysope ende polleye ende siedense in wiin ende drinken den wiin so sacht hem dat euel. Die melc vander gheit die helpt hem wel ghenut, is si dic. Hi sal hem hoeden van sure ende van soute spise, hi en sal ghene arweten eten noch coude dranc drinken.

390. Seer slapen.

Die litargia is een vreeslic euel, dat euel mach men dus bekennen: diet heeft hi slaept sere, hi leghet opwaert ghekeert, die mont is hem open, die oghen sien hem beloken, die wieken vanden oren sien hem cout. Men sellen bedden daert licht is, men sellen nemen biden kinne of bider nosen of biden oren ende roepen hem an ende binemen hem den slaep so men meest mach.

381. De muskaten.

Die notenmuskaat van Myristica fragrans zal men kiezen die klein en zwaar is van haar grootte en die niet poeder wordt als men ze breekt en scherpe smaakheeft als men het eet.

382. Tussen de knie en voet.

Men zal de bast wrijven van Aloë perryi en doen daartoe olijfolie van Olea sativa en wat wijn en wat was en kook dat tezamen, die zalf is erg goed diegene die tussen de knie en voet ziek is.

383. Zeer zweten.

De gagel of Myrica gale is koud in de eerste graad en droog in de 2^de graad, wie zo vaak zeer weet en ziek daarvan wordt, hij zal zich zalven met olie die men van de gagel maakt, dat doet hem ophouden dat zeer zweten en versterkt hem de leden.

384. Tegen haar.

Die dat haar valt, hij zal zijn hoofd zalven met dezelfde olie, dat doet hem dat haar dik worden en vaststaan.

385. Tegen hoofd.

Die de olie niet heeft die neemt de bladeren van de gagel of Myrica gale en kook het in water en wast zijn hoofd daarmee, dat helpt hem goed, maar de olie is daartoe beter want het heeft meer kracht.

386. Tegen buikziekte.

Dat zaad van de gagel of Myrica gale is goed gegeten diegene die aan de buik ziek is, ook is het goed tegen de hoest gegeten.

387. Tegen vallende ziekte.

De gentiaan of Gentiana lutea is heet en droog in de 3^de graad. Men stampt de bladeren van de wijnruit of Ruta graveolens en nemen dat sap en doet daartoe poeder dat gemaakt is van de gentiaan, dat is goed gedronken diegene die de vallende ziekte heeft.

388. Verbrand.

De lelie of Lilium candidum is koud en nat, worden de bladeren van de lelie gekookt en gestampt en gebonden op een harde zweer, het wordt week daarvan en breekt zonder pijn. Want de wortel van de lelie gekookt en wordt daar een zal van gemaakt, het helpt diegenen [fol. 76v] die verbrand is van vuur of van water.

389. De atter (1) raast of dol.

De atter raast of dol die zal nemen hysop of Hyssopus officinalis en polei van Mentha pulegium en kook het in wijn en drinken de wijn dan verzacht hem de ziekte. De melk van de geit die helpt hem wel genuttigd, is het dik. Hij zal hem hoeden van zure en van zoute spijs, hij zal geen erwten of Pisum sativum eten nog koude drank drinken.

390. Zeer slapen.

De slaapzucht is een vreselijke ziekte, die ziekte kan men aldus herkennen: die het heeft hij slaapt zeer, hij ligt opwaarts gekeerd, de mond is bij hem open, de ogen zijn gesloten, de oorlellen van de oren zijn bij hem koud. Men zal hem te bed leggen daar het licht is, men zal hem nemen bij de kin of bij de neus of bij de oren en roepen hem aan en benemen hem de slaap zo goed als men kan.

391. Ten sniesen.

Men sel te samen menghen edic ende sout ende wriuen daer mede sine hande ende sine voete ende sine bene; men sel nemen witte scamponie ende wriuense ende blasense doer een pipe inder nose, dat doeten sniesen ende verlicht hem dat euel.

392. Te verwoede hersen.

Den ghenen die den hersen verwoet, is, die sal men baden in ene stede die donker is ende cout, men sel hem dat haer vanden hoefde sceren ende nemen dan edic ende dwaen hem dat hoeft daer mede seer ende langhe.

393. Men sel nemen oly die van rosen is ghemaect ende saluen dat hoeft daer mede, men sal hem bloet laten an die ader die leghet midden an tfoerhoeft of ant scarp van der nose. Men sal nemen een veder ende nettense in water dat van rosen is ghemaect ende stekense in die puluer die ghemaect is van camphore ende stekense dan in sine nose, dat doet hem sniesen ende suuert hem die hersen.

394. Men sel nemen edic ende sout ende menghen dat te samen ende wriuen daer mede dat hole van siin handen ende van sinen voeten. Dat is te weten waer si leghet die dat euel heeft, daer en sal niement roepen noch lude spreken.

395. Ten hoesten.

Die den hoest heeft hi is roet int aensicht ende dorst hem dicke ende lusten hem bet te wesen an der coude dan an der hetten, so is dat euel van heter nature. Mach hi vele op rasenen, so sal hi bloet laten midden inden boghe vanden arm of op die scouderen is hy so out ende so crachtich dat hijt doghen mach. Rasent hi oec luttel op, salmen hem saluen die borst met oly die is ghemaect van fiolen ende hi sal eten warmoes dat van pople ghemaect is met smoute.

396. Men sal nemen gherste ende nettense ende stotense so langhe dat die (fol. 77r) scelle of gaet, so selmense dwaen ende nemen die kerle ende siedense in water harde seer ende wringhen dat te samen doer enen doec, dat is goet ieghen dat euel.

397. Men sel nemen cardimonie ende rute euen wechte ende maken daer of puluer ende nutten dat met ander spise, dat helpt wel den ghenen die die maghe cranc heeft ende die siin spise niet verduwen mach.

398. Wonde te stempen.

Die ghewont wart ende soe sere bloet dat niement stempen can, hi sal nemen die wortel vander fiolen die witte bloemen draghen, ende kuen onder siin tanden ende swelghen dat sop, soe ontstaet hem dat bloet. Oec scrijft macer dat licorisse die selue craft heeft.

399. Die thart verbliden.

Dit sien die crude die droeue herten verbliden ende starken ende al den lichaem: barago, bletatotus, ambra, folium, galanga, seduare, nux muscate, cubelen.

400. Te sweten.

Dit sien crude die doen swete[n]: lauri, piper, ghengheuaer, ruta.

391. Tegen niezen.

Men zal tezamen mengen azijn en zout en wrijven daarmee zijn handen en zijn voeten en zijn benen; men zal nemen witte scammonia of Convolvulus scammonia en wrijven en blazen het door een pijp in de neus, dat laat hem niezen en verlicht hem die ziekte.

392. Tegen dolle hersens.

Diegene die de hersen dol is, die zal men baden in een plaats die donker is en koud, men zal hem dat haar van het hoofd scheren en nemen dan azijn en wassen hem dat hoofd daarmee zeer en lang.

393. Men zal nemen olie die van rozen gemaakt is en zalven dat hoofd daarmee, men zal hem bloed laten aan de ader die ligt midden aan het voorhoofd of aan het scherpe van de neus. Men zal nemen een veer en nat het in water dat van rozen is gemaakt en steken het in dat poeder dat gemaakt is van kamfer of Dryobalanops aromatica en steek het in zijn neus, dat doet hem niezen en zuivert hem de hersens.

394. Men zal nemen azijn en zout en mengen dat tezamen en wrijven daarmee de holte van zijn handen en van zijn voeten. Dat is te weten waar die ligt die deze ziekte heeft, daar zal niemand roepen nog luid spreken.

395. Tegen hoesten.

Die de hoest heeft hij is rood in het aanzicht en heeft vaak dorst en wil hij het liefst in koude dan in de hitte ween, dan is de ziekte van hete natuur. Mag hij veel braken, dan zal hij bloed laten midden in de boog van de arm of op de schouder is hij zo oud en zo krachtig dat hij het gedogen kan. Braakt hij ook weinig op, men zal hem zalven de borst met olie die is gemaakt van viool of Viola odorata en hij zal eten warme groente dat van populier gemaakt is met vet.

396. Men zal nemen gerst of Hordeum vulgare en maak het nat en stamp het zo lang zodat de schil [fol. 77r] er af gaat en neem de kern en kook het zeer erg in water en wring dat tezamen door een doek, dat is goed tegen die ziekte.

397. Men zal nemen kardemom of Elettaria cardamomum en wijnruit of Ruta graveolens even gewicht en maken daarvan poeder en nuttig dat met andere spijs, dat helpt goed diegene de maag ziek heeft en die zijn spijs niet verteren kan.

398. Wonden te stelpen.

Die gewond wordt en zo zeer bloedt zodat niemand het stelpen kan, hij zal nemen de wortel van de violier of Matthiola incana die witte bloemen dragen en kauw het onder zijn tanden en zwelg dat sap, zo stelpt hem dat bloed. Ook schrijft Macer dat zoethout of Glycyrrhiza glabra diezelfde kracht heeft.

399. Die het hart verblijden.

Dit zijn de kruiden die droevige harten verblijden en versterken en al het lichaam: van bernagie of Borago officinalis, bletatotus, (?) amber (afscheidingproduct van een potvis), foelie of notenmuskaat? van Myristica fragrans, galanga van Alpina officinarum, zeduar of Curcuma zedoaria, nootmuskaat van Myristica fragrans, staartpeper of Piper cubeba.

400. Tegen zweten.

Dit zijn kruiden die laten zweten: laurier of Laurus nobilis, peper of Piper nigra, gember Zingiber officinalis, wijnruit of Ruta graveolens.

401. Suker rosaet op taflen (1) die sterken dat herte. Suker rosaet in bussen is goet ieghen bleecsucht. Dyadragant is goet der borst. Lactuarium doet een menschen te camer gaen.

402. Thoeft van poreyden loec ghesoden in wiin of in borm ende met swinen smoute ende gheplaistert op een swel, dat gheneset tswel al thant dat comt van herten.

403. Te quaden euel.

Rechte boete ieghen dat vallende euel: men sal nemen gariofilate, half wert papencruut, reyneuaen, biuoet, ende stampent te gader ende gheuen tsop met een luttel wiins te nutten den sieken.

(fol. 78r) 404. Tieghen wonden.

Men sel blade nemen vander betonien ende een luttel souts ende stoten dat te samen ende legghent in een wonde die in ghesleghen is, dat doetse wel helen.

405. Een wonde die qualic heelt.

Men sel nemen wiroec ende aloe ende twitte vanden eye, ende bindent al te samen op die ader of op die wonde die sere bloet, het doetse stempen ende seer helen.

406. Bloet stempen.

Men sel nemen tinghewade vander speen verken of van een cuken al warm, ende legghen op die wonde daer die darme wt gaen, ende ist dat si heft of blaest, so nem die longhen van een scape al warm ende bintse daer op.

407. Ten hoeft wonden.

Tieghen hoeftwonden nem bitonie ende wrijfse ontwe ende maec plaisteren daer of ende leyse in die wonde (fol. 78v) ende om den derden dach verbint, dat helpt wel.

408. Tieghen wonde zenen.

Als die zenen ghewont sien so nem out verken smeer ende rute ende weghebrede ende stampse ouereen ende maec plaister ende leit daer op.

409. Dranc ten wonden.

Item dit is wonden dranc: nem raedhiel, wondencruut, weghebrede ende matelieuen ende stoetse te samen in een mortier ende cleyns tsop doer een doec ende ghift den ghewonden te drinken dat doetse helen sonder piin.

410. Ten wonden.

Item yserne ghestampt ende dat sop oft cruut ghestoten op een verske wonde gheleit doetse helen.

411. Ten wonden.

Dille ghestampt met netelen ende op wonden gheleit met swinen smout dat gheneest verske wonden.

412. Dit is dranc ten wonden: men sel nemen meden, coel, senip, rute, odeuaers bec, biuoet, weghebrede, reyneuaen ende confliaen ende wortelen van mede, dit selmen al te gader stampen ende clensent doer een cleet, ende men sel nemen twiuout al so vele als des saeps is vanden crude. Ende al selment sieden met half den sape ende alset wel ghesoden is ende wel vercoelt is, so selment menghen dat raeu metten soden: dese dranc is goet.

401. Rozensuiker als een tafel die versterken het hart. Rozensuiker in bussen is goed tegen bleke gelaatskleur. Sap van Astragalus glycyphyllos is goed de borst. Likkepot doet een mens naar toilet gaan.

402. Het hoofd van prei of Allium porrum gekookt in wijn of in (bron)water en met zwijnenvet en gepleisterd op een gezwel, dat geneest het gezwel dadelijk dat komt van het hart.

403. Tegen vallende ziekte.

Rechte boete tegen de vallende ziekte: men zal nemen kruidnagel of Syzygium aromaticum, half gewicht paardenbloem of Taraxacum officinale, reinvaarn of Tanacetum vulgare, bijvoet of Artemisia vulgaris, en stampen het tezamen en geef het sap met wat wijn te nuttigen de zieke.

[fol. 78r] 404. Tegen wonden.

Men) zal bladeren nemen van de betonie of Stachys officinalis en wat zout en stampen dat tezamen en leggen het in een wond die ingeslagen is, dat doet het goed helen.

405. Een wond die slecht heelt.

Men zal nemen wierook van Boswellia thurifera en Aloë perryi en het witte van een ei en binden het al tezamen op de ader of op de wond die zeer bloedt, het doet het stelpen en zeer helen.

406. Bloed stelpen.

Men zal nemen ingewand van de speenvarken of van een kuiken al warm en leggen op de wond daar de darmen uitgaan en is het dat het opheft of blaast (93), dan neem de longen van een schaap al warm en bindt het daarop.

407. Tegen hoofdwonden.

Tegen hoofdwonden neem betonie of Stachys officinalis en wrijf het stuk en maak pleisters daarvan en leg het in de wond [fol. 78v] en om de derde dag opnieuw verbinden, dat helpt goed.

408. Tegen gewonde zenuwen.

Als de zenuwen gewond zijn zo neem oud varkensvet en wijnruit of Ruta graveolens en grote weegbree of Plantago major en stamp ze door elkaar en maak een pleister en leg het daarop.

409. Drank tegen wonden.

Item; dit is wonden drank: neem Hylotelephium telephium, wondenkruid (?), grote weegbree of Plantago major en madelief of Bellis perennis en stamp ze tezamen in een mortier en wring het sap door een doek en geef het de gewonde te drinken dat laat het helen zonder pijn.

410. Tegen wonden.

Item; ijzerkruid of Verbena officinalis gestampt en dat sap of het kruid gestampt en op een verse wond gelegd doet het helen.

411. Tegen wonden.

Dille of Anethum graveolens gestampt met brandnetel of Urtica urens en op wonden gelegd met zwijnenvet dat geneest verse wonden.

412. Dit is drank tegen wonden: men zal nemen meekrap of Rubia tinctoria, kool of Brassica oleracea, mosterd van Sinapis alba, wijnruit of Ruta graveolens, ooievaarsbek of Geranium rotundifolium, bijvoet of Artemisia vulgaris, grote weegbree of Plantago major, reinvaren of Tanacetum vulgare en Consolida: plant om te verenigen, zie nummer 15, en wortels van meekrap of Rubia tinctoria, dit zal men alle tezamen stampen en(94) wring het door een kleed en men zal nemen tweemaal zo veel als er sap is van het kruid. En alles zal men koken met half het sap en en als het goed gekookt en goed verkoeld is dan zal men het mengen het rauwe met het gekookte: deze drank is goed.

(fol. 80r) 413. Dit sien die verworpen daghen inden iaer: daer sien .xxxii.

In elke[n] iare sien .xxxii. daghen besceydelic als die meesters gheproeft hebben inden planeten dat gaet hem qualike.

Januarius heeft der daghe .vi.: dat is die eerste .ij., die .v., die .vii., die .viij. ende die veertiende.

Februarius heefter .iii.: dat is die .vi., die .vii. ende die neghentiende.

Martius heefter .iii.: dat is die viifte, die .xvi. ende die neghentiende.

April heefter .iii.: dat is die .vij., die achtende ende die vijftiende.

Maius heefter .iij.: dat is die .vij., die .xi. ende die seuentiende.

Junius heefter een: dat is die .vij.

Julius heefter .ij.: den .xv. ende den .xvij.

Augustus heefter .ij. den xix. ende den xx.

September heefter drie: dat is den .ix., den .xiii. ende den .xix.

October heefter een: den sesten.

Nouember heefter .ij.: den sestienden ende den seuentienden.

December heefter drie: dats den .vi., den .vij. ende den vijftienden.

In desen daghen sel hem een mensche hoeden dat hi gheen bloet en late; so wie bloet laet inden achtende dach aprilis of den eersten daghes in december, die steruet binnen .xl. daghen. So wie des (fol. 80v .vii. of des .xi. daghes bloet laet, die wart blint. So wie op den lesten in martis des .iiii. of des .v. daghes bloet laet, die en can in die iare dat cout euel niet bestaen. In desen quaden daghen bewaerdi, dat rade ic di.

Dit maecte galienus ende siin gheselscap.

Dit zijn de verworpen dagen in het jaar: er zijn er 32.

In elk jaar zijn er 32 dagen in het bijzonder zoals de meesters beproefd hebben in de planeten dan gaat het hen kwalijk.

Januari heeft er 6 dagen: dat zijn de eerste 2, die 5^de, de 7^de, de 8^ste en de veertiende.

Februari heeft er 3: dat is de 6^de, de 7^de en de negentiende.

Maart heeft er 3: dat is de vijfde, de 16^de en de negentiende.

April heeft er 3: dat is de 7^de, de achtste en de vijftiende.

Mei heeft er 3: dat is de 7^de, de .11^de en de zeventiende.

Juni heeft er een: dat is de 7^de.

Juli heeft er 2: de 15^de en de 17^de.

Augustus heeft er 2, de 19^de en de 20^ste.

September heeft er drie: dat is de 9^de, de 23^ste en de 29^ste.

Oktober heeft er een: de zesde.

November heeft er 2: de zesde en de zeventiende.

December heeft er drie: dat is de 6^de, de 7^de en de vijftiende.

In deze dagen zal een mens zich hoeden dat hij geen bloed laat; zo wie bloed laat in de achtste dag van april of de eerste dag in december, die sterft binnen 40 dagen. Zo wie de [fol. 80v ].7^de of de 11^de dag bloed laat, die wordt blind. Zo wie op het laatste van maart de 4^de of 5^de dag bloed laat, die kan in dat jaar de koude ziekte niet overleven. In deze kwade dagen behoed je, dat raad ik u.

Dit maakte Galenus en zijn gezelschap.

414. In vrouwen kindelbet.

Daer ene vrouwe in kindelbedde leghet, nem biuoet ende legten onder thoeft ende steecten bouen den bedde daer si leghet ende hanght den wortel an horen hals ieghen bose ghespaente, hi iaghet den duuel vanden menske.

415. Ieghen tgrote onghemac.

Jeghen tgrote onghemac nem enen odeuaer ende dien siet, ende drinc dat water alle daghe binnen den iare te helpe dinen liue ende dat en versume niet om hetten noch om coude eer die siecheit ane gaet.

416. Ieghen den stien.

Jeghen den stien nem wingaertranken ende barn die te aske ende ouden sterken wiin ende maec ene loghe daer doer, ende laet den wiin staen ghemenghet doer die aske .iii. daghe, dan so clenser doer enen doec ende ghif den sieken te drinken warm auonts ende uchtens, so breect die stien.

417. Ieghen water te maken.

So wie niet pissen mach neem gherwen sop ende venecoel sop euen vele ende doch dat in enen pot ende set op die colen ende alst beghint te sieden so docht vanden vier ende nem dat claer bouen of ende docht in een glas dat is goet ieghen alrehande oecheuel.

418. Ten kanker.

Jeghen den blinde kanker saltu nemen netelen ende sout ende stampen dat te gader ende legghent opt seer.

419. Verghifnisse.

Rute is goet gheten ieghen verghiffenisse,

420. Bloet stempen.

Jeghen bloet stempen soe segghe dit driewarue: longius miles latus domini perforauit et continuo exuit sanguis et aqua, sanguis redempcionis et aqua baptismatis; sanguis restuit et non aqua exuit, sic restet sanguis iste in nomine patris et filii et spirito sancti amen.

414. In kraambed.

Daar een vrouw in kraambed ligt, neem bijvoet of Artemisia vulgaris en leg het onder het hoofd en steek het boven het bed daar ze inligt en hang de wortel aan haar hals tegen boos gespenst, het jaagt de duivel van de mens.

415. Tegen de vallende ziekte.

Tegen de vallende ziekte neem een ooievaar en die kook en drink dat water alle dagen binnen het jaar om te helpen uw lijf en dat verzuim je niet vanwege hitte nog om koude eer die ziekte komt.

416. Tegen de steen.

Tegen de steen neem wijngaardranken van Vitis vinifera en verbrand die tot as en oude sterke wijn en maak een loog daarvan en laat de wijn staan gemengd met die as 3 dagen, dan zo wring het door een doek en geef de zieke te drinken warm ’s avonds en ’s morgens, dan breekt de steen.

417. Tegen water te maken.

Zo wie niet pissen kan neemt duizendblad of Achillea millefolium sap en venkel of Foeniculum vulgare sap, even veel, en doe dat in een pot en zet die op kolen en als het begint te koken zo doe het van het vuur en neem dat heldere van boven of doe het in een glas, dat is goed tegen allerhande oogziekte.

418. Tegen kanker.

Tegen de blinde kanker zal u nemen brandnetel of Urtica urens en zout en stampen dat tezamen en leg het op het zeer.

419. Vergif.

Wijnruit of Ruta graveolens is goed gegeten tegen vergif.

420. Bloed stelpen.

Tegen bloed stelpen zo zeg dit driemaal: Longius; (1) een soldaat die de Heer doorstak zijn zijde en onmiddellijk bloedde en hij heeft verder water bloedrood gemaakt en het bloed van het verrijzenis van het water van de doop; Stel niet uit het water en het bloed, zoveel er nog over is van de Vader en de Zoon en de Heilige Geest, Amen, in de naam van het bloed van deze man.

421. Ten wormen.

Jeghen alrehande wormen die menich inden buuc heeft of in die maghe, nem een hant vol wortelen van persekers bider eerden ende stoetse te sticken ende menghe dat sop met gheyten melc ende drinc dat, dat is di goet.

422. Ten zenen.

Jeghen zenen die vercrompen sien, nem .iiii. pertrisen hoefden ende barnse te puluer ende nem dat puluer ende eitet in drien eyeren ghebacken als die mane waent.

423. Ten venenden leden.

Jeghen venende leden nem spat vanden biuoet ende menghet dat met oly rosaet ende saluer mede die leden.

424. Ten ghewonden zenen.

Als een siin zenen (fol. 81r) ghewont sien, nem barghen smeer, rute ende weghebladen, ende stamp dat ouer een ende maec hier of een plaister ende legtet op die wonden.

425. Ieghen tfier.

Diet quaet vier heeft hi sel nemen venigriec, liinsaet ende bilsaet ende maken een plaister ende legghent daer op, hi gheneest.

426. Ten doden kinde.

Als een vrouwe een kint in haren lichaem doet is, so salse drinken caneel met warmen water, so wert dat kint staphant gheboren.

427. Haer wassen.

Nem agrimonie ende wriifse met gheten melc op die stede: daer gheen haer is daer sel haer wtgaen.

428. Ten spenen.

Jeghen die spenen nem barghen smout ende haers, dit selmen sieden te gader ende legghent op die spenen, si sullen nesen.

429. Buuc euel.

Comiin ghesoden met asiin stopt dat buuc euel.

430. Die gheen oriin en hout.

Die siin oriin niet binnen mach houden, hi neme latuen saet ende stoten dat te puluer, ende menghen dat met wiin ende drinken dat.

421. Tegen wormen.

Tegen allerhande wormen die menigeen in de buik heeft of in de maag, neem een handvol wortelen van perzik of Prunus persica bij de aarde en stamp het stuk en meng dat sap met geitenmelk en drink dat, dat is u goed.

422. Tegen zenuwen.

Tegen zenuwen die verkrompen zijn, neem 4 patrijzen hoofden en brand het tot poeder en neem dat poeder en eet het in drie eieren gebakken als de maan vermindert.

423. Tegen vergiftigde leden.

Tegen vergiftidge leden neem stukjes van de bijvoet of Artemisia vulgaris en meng het dat met olie van rozen en zalf er mee de leden.

424. Tegen gewonden zenuwen.

Als een zijn zenuwen [fol. 81r] gewond zijn, neem mannelijk zwijnenvet, wijnruit of Ruta graveolens en bladeren van weegbree of Plantago major en stamp dat door elkaar en maak hiervan een pleister en leg het op de wonden.

425. Tegen heilig vuur, St.-Antoniusvuur, erisipula of belroos.

Die heilig vuur, St.-Antoniusvuur, erisipula of belroos heeft hi j zal nemen fenegriek of Trigonella foenum-graecum, lijnzaad van Linum usitatissimum en zaad van bilzekruid, Hyoscyamus niger en maken een pleister en leg het daarop, hij geneest.

426. Tegen dood kind.

Als een vrouw een kind in haar lichaam dood is, dan zal ze drinken kaneel of Cinnamomum verum met warm water, zo wordt dat kind dadelijk geboren.

427. Haargroei.

Neem Agrimonia eupatoria en wrijf het met geitenmelk op die plaats: daar geen haar is daar zal haar komen.

428. Tegen aambeien.

Tegen de aambeien neem mannelijk zwijnenvet en hars, dit zal men tezamen koken en leg het op de aambeien, ze zullen genezen.

429. Buikziekte.

Komijn of Cuminum cyminum gekookt met azijn stopt de buikziekte.

430. Die geen urine houdt.

Die zijn urine niet kan maken, hij neemt sla of Lactuca sativa zaad en stampt dat tot poeder en meng dat met wijn en drinkt dat.

431. Die den lichaem heft.

Wie den lichaem heft, hi neme honich ende half sout ende siede dat te gader ende roert stadelike al al ouer langhe; [alst] ghesoden is, so selmen drupen op den naghel, staet het vaste ende niet en vliet, so ist ghenoech.

432. Gheswollen macht.

Die siin macht gheswollen is, hi siede himszaet met water ende legghet daer op, het is ghenesen, of maect een plaister vanden zade vander roeder netelen ende van betonien euen vele ende rogghen meel ende legtet opt swel.

433. Ten vrouwen stonden.

Violetten met wine ghedronken sien goet den vrouwen als hore stonde comt.

434. Die verbarnt is.

Jeghen verbarnthede nem eyeren ende sietse harde ende nem die doderen ende berntse te smoute in een scerf ende dan saluer mede die stede die verbarnt is.

435. Ghesuollen macht.

Die siin macht gheswollen is, hi sel nemen vele salien bladen ende siedense met wine ende versieden tsop totter helfte ende dan dwaetser mede, hi gheneset alte hant.

436. Die doef is.

Soe wie doef is, hi neme tsop van betonien ende oly van rosen ghemenghet te samen ende laet drupen in die oren.

437. Ten mont euel.

Jeghen mont euel, nem wegheblare ende honts ribbe en[de] stampse ende hout dat sop in dinen mont.

438. Ionc te scinen.

Die ionc wil scinen, hi neme water van goutbloemen ende dwa siin aensicht daer mede, ende van matelieuen.

439. Ten claporen.

Claporen comen van enden clieren; als die risen, nem wegheblade ende sout ende stamp dit te gader ende legghent daer op, so slinctsi.

440. Ter borst.

Wien so dicke walghet of spuet of siec is an die borst, hi sel nemen bladen van betonien ende drinkense met lawen water. Oec is dat water (fol. 81v) goet ghedronken die an die milte of an die leuer siec is, het helpt hem.

431. Die de loop of diarree heeft.

Wie de loop heeft, hij neemt honing en half zoveel zout en kook dat tezamen en roer het voortdurend al zeer lang; en als het gekookt is zo zal men het druppelen op de nagel, staat het vast en niet vloeit, dan is het genoeg.

432. Gezwollen geslacht.

Die zijn geslacht gezwollen is, hij kookt lijnzaad van Linum usitatissimum met water en leg het daarop, het is genezen, of maak een pleister van het zaad van de rode brandnetel of Urtica pilulifera en van betonie of Stachys officinalis even veel en roggemeel of Secale cereale en leg het op het gezwel.

433. Tegen vrouwen stonden.

Viool of Viola odorata met wijn gedronken is goed de vrouwen als hun stonde komt.

434. Die verbrand is.

Tegen verbranding neem eieren en kook het erg goed en neem de dooiers en verbrand het tot vet in een pot en dan zalf er mee die plaats die verbrand is.

435. Gezwollen geslacht of roede.

Die zijn geslacht gezwollen is, hij zal nemen veel salie bladeren of Salvia officinalis en koken het met wijn en verkook het sap tot de helft toe en dan was het ermee, hij geneest dadelijk.

436. Die doof is.

Zo wie doof is, hij neemt het sap van betonie of Stachys officinalis en olie van rozen gemengd tezamen en laat druppelen in de oren.

437. Tegen mond ziekte.

Tegen mond ziekte, neem bladeren van weegbree of Plantago major en smalle weegbree of Plantago lanceolata en stamp ze en hou dat sap in uw mond.

438. Jong wil lijken.

Die jong wil lijken, hij neemt water van goudsbloemen of Calendula officinalis en wast zijn aanzicht daarmee en van madelief of Bellis perennis.

439. Tegen kwaadaardig gezwel (bubo), in de klieren onder de oksels.

Kwaadaardig gezwel (bubo), in de klieren onder de oksels komen van einden van klieren; als die rijzen, neem bladeren van weegbree of Plantago major en zout en stamp dit tezamen en leg het daarop, dan slinken ze.

440. Tegen de borst.

Wie zo vaak walgt of spuwt of ziek is aan de borst, hij zal nemen bladeren van betonie of Stachys officinalis en drinken het met lauw water. Ook is dat water [fol. 81v) goed gedronken die aan de milt of aan de lever ziek is, het helpt hem.

441. Ten oren.

Die in die oren siec is of die doef is, hi neme tsop vander bitonien ende oly van rosen ende menghet te gader ende laetet van sine vingheren drupen in siin oren, het betert hem sonder twifel.

442. Ten stien.

Plinnus seit so wie vanden stien siec is, hi nutte bitonie.

443. Der tonghe.

So wie die tonghe ghecloeft is, hi neme mente ende stampse ende wriuer mede die tonghe die ghecloeft is, si gheneest.

444. Sere lenden.

So wie an die lenden siec is, hi neme bladen van alante ende stampse ende siedet in wiin ende legghent op enen doec ende binden siin lenden daer mede.

445. Wonden die te zaen heel sien.

Wonden die te zaen heel sien: nem die blade van agrimonie ende legghes op die wonde.

446. Ten oghen.

Duuen quaet ende ghersten meel ende asiin is goet die siin oghen binnen swollen sien.

447. Ten cramp.

Desene is goet ieghen den cramp, ghesoden in wiin al heet daer op gheleit.

448. Die doef is, hi neem verse smeer van calueren ende weel in siin oren, hi sal ghenesen, al waer dat euel harde swaer.

449. Swel.

Jeghen gheswel dat men wil doen wt breken, men neme comiin ende siedent in versche boter.

450. Ten kinne.

Jeghen den kinne als men waent datter vier an is, men neme puluer ende matelieuen ghestampt ende vrouwen soc ende ghersten meel warm in ene panne ende maken daer of een plaister ende legghent ouer dat seer, het geneest.

451. Ten seren veden.

Jeghen sere veden nem soete roem ende bestriken daer mede, hi gheneest.

441. Tegen de oren.

Die in de oren ziek is of die doof is, hij neemt het sap van de betonie of Stachys officinalis en olie van rozen en meng het tezamen n laat het van zijn vingers druppelen in zijn oren, het verbetert hem zonder twijfel.

442. Tegen de steen.

Plinius zegt zo wie van de steen ziek is, hij nuttigt betonie of Stachys officinalis.

443. De tong.

Zo wie de tong gekloofd is, hij neemt munt of een Mentha soort en stamp het en wrijft er meer de tong die gekloofd is, ze geneest.

444. Zere lenden.

Zo wie aan de lenden ziek is, hij neemt bladeren van alant of Inula helenium en stampt ze en kookt het in wijn en leg het op een doek en binden zijn lenden daarmee.

445. Wonden die te snel heel zijn.

Wonden die te snel heel zijn: neem de bladeren van Agrimonia eupatoria en leg het op die wond.

446. Tegen de ogen.

Duivenstront en gerstemeel of Hordeum vulgare en azijn is goed voor die zijn ogen van binnen gezwollen zijn.

447. Tegen de kramp.

Hondsdraf of Glechoma hederacea (?) is goed tegen de kramp, gekookt in wijn en al heet daarop gelegd.

448. Die doof is, hij neemt vers vet van kalveren en draait het in zijn oren, hij zal genezen, al was de ziekte erg zwaar.

449. Gezwel.

Tegen gezwel dat men wil doen uitbreken, men neemt komijn of Cuminum cyminum en kook het in verse boter.

450. Tegen de kin.

Tegen de kin als men waant dat er vuur aan is, men neemt poeder en madelief of Bellis perennis gestampt en vrouwen zog en gerstemeel of Hordeum vulgare warm in een pan en maak daarvan een pleister en leg het over dat zeer, het geneest.

451. Tegen zere roede.

Tegen zere roede, neem zoete room en bestrijk het daarmee, hij geneest.

452. Hier beghint dat boec der wateren.

Die dat grote euel wil leren te nesen so dattet den mensche nymmermeer en porre van so wilker nature dat het si of complexien, al waer dat sake dattet die mensche hadde ghedraghen .c. iaer, hi soude ghenesen binnen .xl. daghen.

453. Aqua philosophorum.

Ysopo ende polley, groffliate ende sicorie, euen veel te samen ghedaen in ene clocke ouer tfier, daer wt selmen water sublimeren ende ontfaen; dat water selmen heten aqua philosophorum ende heeft in hem menighe verholen virtute die mach warden gheopenbaert metter examinacien van hem seluen ende van anderen commixturen.

454. Ten groten euel.

Beuenelle, rute, petercelie van sanderien, sedewaer, aloe ende kaelmie, ende van elken euen swaer, dat selmen al ontween wriuen ende siedent te samen in aqua philosophorum so langhe dat dat derdendeel versoden si; daer na sel ment wt doen ende wringhent doer enen scoenen doec ende houdent dan in een glasen vat vast bestopt neghen daghe; daer na selment gheuen te drinken elkes morghens nuchteren den ghenen (fol. 82r) die dat vallende euel hebben tot .xl. daghen. Ende oec dit is die waerachtichste medeciin die ye vonden wert ieghen sulke saken. Aqua philosophorum nuchteren ghedronken dat doet alrehande iecht vergaen vten leden ende conforteert des menschen zenen bouen alle dinghen.

455. Aqua philosophorum met castorien ghesoden ende ghedronken elkes marghens, dats gherechte medicine ieghen alrehande iecht in dien dat si niet verstoruen en is inden mensche ende doet alre hande vlederswiin in den mensche.

456. Ieghen die fistele.

Tieghen die fistel saltu maken een plaister van werke ende nettense in aqua philosophorum ende netten dat euel daer mede, ende legghent daer op ende vermakent twie warue des daghes, dan saltu haestelike nesen.

457. Gheelzucht.

Tieghen veniinde gheelsuchte ende den rede. Aqua philosophorum is goet ieghen alle veniinde wonden diese daer mede wasket; diet oec nuchteren drinct .ix. morghen stonde, het verdriuet die ghelesucht ende het verdriift den rede so wane dat hi comt of van wat naturen dat hi si op dat ment drieweruen drinct.

458. Ten oghe euel.

Ruta, agrimonia, mandagrora testiculus, celidonia, met suker ende calemie te samen ghewreuen ende in ene clocke ouer tfier ghedaen daer wt salmen sublimeren ende ontfaen. Dat water selmen hieten aqua dulcedinis oculorum; dat water heeft grote cracht in hem, want het en is gheen euel so fel noch so quaet datten oghen te deren plecht, het en sie warachtich mediciin ten waer dat ment met gheenre medicijn ghenesen mach.

459. Tieghen veniin.

Aqua dulcedinis nuchteren ghedronken dat iaghet alrehande veniin vten mensche al waer dat sake dat hi hadde verghifnisse gheten of ghedronken, het soude hem tot sinen monde wt comen.

460. Dit water nuchteren ghedronken dat maect den mensche quiit ende gaue vanden witten water ende vanden roeden water.

452. Hier begint dat boek van de wateren.

Die de vallende ziekte wel leren te genezen zodat het de mens nimmermeer kwelt van zo welke natuur dat het is van samengesteldheid, al was het zo dat die mens het 100 jaar gedragen had, hij zou genezen binnen 40 dagen.

453. Water philosophorum.

Hysop of Hyssopus officinalis en polei of Mentha pulegium, kruidnagel of Syzygium aromaticum en cichorei of Cichorium intybus, even veel tezamen gedaan in een distilleerkolf boven het vuur, daaruit zal men water laten neerslaan en ontvangen; dat water zal men heten water philosophorum en heeft in hem menige verborgen kracht die geopenbaard mag worden met het onderzoek ervan en van andere mengsels.

454. Tegen vallende ziekte.

Bevernel of Pimpinella saxifraga, wijnruit of Ruta graveolens, peterselie van Alexandrië of Smyrnium olustratums, zeduar of Curcuma zedoaria, Aloë perryi en galmei of zinkcarbonaat en van elk even zwaar, dat zal men al in stukken wrijven en koken het tezamen in water philosophorum zo lang totdat het derdedeel verkookt is; daarna zal men het eruit doen en wringen het door een schone doek en houden het dan in een glazen vat vast gestopt negen dagen; daarna zal men het geven te drinken elke morgen nuchter diegenen [fol. 82r] die de vallende ziekte hebben tot 40 dagen. En ook dit is de waarachtigste medicijn die ooit gevonden werd tegen zulke zaken. Water philosophorum nuchter gedronken dat doet allerhande jicht vergaan uit de leden en versterkt de mensen zenuwen boven alle dingen.

455. Water philosophorum met bevergeil gekookt en gedronken elke morgen, dat is echte medicijn tegen allerhande jicht indien dat het niet verstorven is in de mens en doodt allerhande jicht in de mens.

456. Tegen de fistel of lopend gat.

Tegen de fistel of lopend gat zal u maken een pleister van pluksel en nat het in water philosophorum en nat de zieke daarmee en leg het daarop en vermaak het tweemaal per dag, dan zal u snel genezen.

457. Geelzucht.

Tegen venijnige geelziekte en de koorts. Water philosophorum is goed tegen alle venijnige wonden die het daarmee wast; die het ook nuchter drinkt 9 morgen stonden, het verdrijft de geelziekte en het verdrijft de koorts zo van waar dat het komt of van wat natuur dat het is opdat men het driemaal drinkt.

458. Tegen oogziekte.

Ruta graveolens, Agrimonia eupatoria, Mandragora officinarum, stinkende gouwe of Chelidonium majus, met suiker en galmei of zinkcarbonaat tezamen gewreven en in een distilleerkolf boven het vuur gedaan, daaruit zal men laten neerslaan en ontvangen. Dat water zal men heten water dulcedinis oculorum; dat water heeft grote kracht in zich want er is geen ziekte zo fel nog zo kwaad dat het de ogen te deren pleegt, het is een echte medicijn tenzij dat men het met geen medicijn genezen mag.

459. Tegen venijn.

Water dulcedinis nuchter gedronken dat jaagt allerhande venijn uit de mens al was het zo dat hij vergif had gegeten of gedronken, het zou hem bij zijn mond uitkomen.

460. Dit water nuchter gedronken dat maakt de mens kwijt en gaaf van het witte water en het rode water.

461. Ieghen thelsche vier.

Aqua dulcedin[i]s dat lescht dat helske vier inden derden daghe als men een plaister van werke daer in nettet ende legghet daer op. In dien dattet <t>fier is van swerter verwe ende alom blaeu. Mer wart het midden heet ende alomme roet, so en soudmens niet daer op legghen.

462. Ten kanker.

Dit water doot den kanker ende doet enen ghenesen die met aloe menghet ende nettet daer in een plaister van werke ende legghet daer op ende vermaect twewerue des daghes.

463. I[e]ghen den kanker ende den stien.

Beuenelle zaet, zenipsaet, peterceli zaet, eppen zaet, groffliaten (fol. 82v) zaet, clasen zaet ende mastic, elcs euen vele ontween ghewreuen met bucs bloede ghemenghet ende een luttel asiins dat selmen in ene clocke leghen ouer tfier; daer wt salmen water sublimeren dat wonde[r]lic te nutten is ende gheheten Aqua petralis. So wie dat onderhauich [is] vanden stien, hi sie wit of ru of slecht, drinct hi elkes daghes nuchteren hi breect ende te gaet vanden mensche.

464. Ieghen alrehande rude.

Aqua petralis doet binnen den derden daghe alrehande rudicheyt vergaen diese daer mede wasket.

465. Scone verwe.

Diese nuchteren drinct dat maect goet bloet ende scone verwe inden mensche.

466. Ieghen die iecht.

Aqua petralis met castorien ghesoden ende twewerue des daghes ghedronken, dat doet alrehande iocht vten mensche vlien, is dat sake dat si niet ghestoruen en si in die zenen, ende het conforteert die zenen ende verdriift die iecht.

467. Aqua lazida.

Zauelboem, ysopo, gladie ende aueroene te samen ghestampt euen vele, ende ouer tfier ghedaen, daer of water ghemaect, dat is van starker naturen ende heet aqua lasida. Het verdriift alrehande hoeftswere dit ene werue des daghes ghenut, verdrijft alrehande coerts so van wat naturen dat hi si, weder heet of cout. Dit selue water ghedronken elkes daghes doet vergaen twitte water ende troede. Lasida anderwerue ghedronken stempt dat roede menizoen ende twitte ende is goede mediciin ieghen die roede bloet sucht ende doet die vrouwen bloeyen die verdroecht sien, is dat sake dats sijs twee werue drinken of drieweruen.

468. Buuc euel.

Aqua lasida is goet ieghen buuc euel ende suuert die maghe van quade humoren die si binnen heeft ende doot die wormen inden mensche ende hout den menschen sont, wie dattet drinct.

469. Aqua dealbatium.

Puluer ghebrant vanden mol met celidonien ende met sulphur ghestampt ende water daer of ghemaect, dat water selmen heten Aqua dealbatium. Die daer mede een beeste van swarten hare dwoghe, si worden binnen .ix. daghen wit daer si ghedwoghen waer.

470. Ten rude.

Dealbatium met wasse ende met aloe ghemenghet verdriuet dat euel dat men heet nolimetangere, diere een plaister of maect ende legghet daer op.

471.Ten quade hersen.

Het gheneest scorfde hoefden diese daer mede saluet ende het verdrijft twilde vier diere een plaister of maect ende legghet daer op.

472. Dealbatium met aloe ende met calemie ghemenghet, daer of een plaister [ghemaect] ende op den wolf gheleit, dat verbiten ende doeten ghnesen als ment twee (fol. 83r) weruen des daghes vermaect ende ment wasket metter seluer saluen.

473. Dealbatium is nut van buten te werken maer si is van binnen quaet.

461. Tegen heilig vuur, St.-Antoniusvuur, erisipula, belroos.

Water dulcedinis dat lest dat heilig vuur, St.-Antoniusvuur, erisipula of belroos in de derde dag als men een pleister van pluksel daarin nat en leg het daarop. Indien dat het vuur van zwarte kleur is en alom blauw. Maar wordt het in het midden heet en alom rood, dan zal men daar niet opleggen.

462. Tegen kanker.

Dit water doodt de kanker en doet een genezen die het met Aloë perryi megnt en nat daarin een pleister van pluksel en leg het daarop en vernieuw het tweemaal per dag.

463. Tegen de kanker en de steen.

Bevernel of Pimpinella saxifraga zaad, mosterdzaad van Brassica nigra, peterselie zaad van Petroselinum crispum, eppe of Apium graveolens zaad, kruidnagel of Syzygium aromaticum (beter Geum urbanum vanwege het zaad) [fol. 82v) zaad, kleefkruid of Galium aparine zaad en mastiek van Pistacia lentiscus, elk even veel stuk gewreven en met bokkenbloed gemengd en wat azijn en dat zal men in een distilleerkolf leggen boven het vuur; daaruit zal men water laten neerslaan dat wonderlijk te nuttigen is en geheten is water petralis. Zo wie dat onderhavig is van de steen, hij is wit of ruw of klein, drinkt hij het elke dag nuchter het breekt en gaat van de mens.

464. Tegen allerhande ruigheid of huidziektes.

Water petralis doet binnen de derde dag allerhande ruigheid vergaan die het daarmee wast.

465. Mooie kleur.

Die het nuchter drinkt dat maakt goed bloed en mooie kleur in de mens.

466. Tegen de jicht.

Water petralis met bevergeil gekookt en tweemaal per dag gedronken, dat doet allerhande jicht uit de mens vlieden, is het zo dat het niet gestorven is in de zenuwen en het versterkt de zenuwen en verdrijft de jicht.

467. Water lazida.

Zevenboom of Juniperus sabina, hysop of Hyssopus officinalis, gladiool of Gladiolus communis en averuit of Artemisia abrotanum tezamen gestampt even veel en boven het vuur gedaan en daarvan water gemaakt, dat is van sterke natuur en heet water lasida. Het verdrijft allerhande hoofdpijn, dit eenmaal per dag genuttigd, verdrijft allerhande koorts zo van welke natuur dat het is, of heet of koud. Ditzelfde water gedronken elk dag doet vergaan het witte water en het rode. Lasida andermaal gedronken stelpt de rode buikloop en het witte en is een goede medicijn tegen de rode bloedziekte en doet de vrouwen de stonden komen die verdroogd zijn, is het zo dat ze het tweemaal drinken of driemaal.

468. Buikziekte.

Water lazida is goed tegen buikziekte en zuivert de maag van kwade levenssappen die het binnen heeft en doodt de wormen in de mens en houdt de mens gezond, wie dat het drinkt.

469. Water dealbatium.

Poeder gebrand van de mol met stinkende gouwe of Chelidonium majus en met zwavel gestampt en water daarvan gemaakt, dat water zal men heten aqua dealbatium. Die daarmee een beest van zwart haar wast, die wordt binnen 9 dagen wit daar ze gewassen is.

470. Tegen ruigheid of huidziektes.

Dealbatium met was en met Aloë perryi gemengd verdrijft de ziekte dat men heet nolimetangere (1) moeilijk te genezen zweer, die er een pleister van maakt en het daarop legt.

471. Tegen slechte hersens.

Het geneest schurftige hoofden die het daarmee zalft en het verdrijft het wilde vuur dier een pleister van maakt en legt het daarop.

472. Dealbatium met Aloë perryi en met galmei of zinkcarbonaat gemengd, daarvan een pleister gemaakt en op de wolf of kankerachtig gezwel gelegd, dat bestrijdt en geneest het als men het tweemaal [fol. 83r] per dag vernieuwt en men het wast met dezelfde zalf.

473. Dealbatium is nuttig van buiten te werken maar het is van binnen kwaad.

474. Conseruatiuum.

Peterceli ghestampt ende in ene clocke ghedaen ouer tfier ende daer wt water ghemaect, dat selmen heten conseruatiuum; dat sel die ghene nuchteren drinken die qualic eten mach. Want het verteert alden wint vten lichaem ende vter maghe, het doet den menschen hongheren ende wel eten ende is goet met suker ghesoden ende ghedronken ieghen den hoest ende ieghen quade borst ende suuert alle quade humoren.

475. Duplicatiuum.

Eppen zaet, wit mancop zaet, zuker ende caneel, van elken euen veel te samen ontwe ghewreuen ende daer toe ghedaen conseruatiuum, dat selmen doen in ene clocke ende daer wt selmen water sublimeren, dat selmen heten duplicatiuum, dats goet ieghen dat borst euel diet smorghens nuchteren drinct al cout, ende des auonts al heet als men ghedoghen mach, het doet den mensche wel slapen ende rusten.

476. Ten groten euel.

Castorien gheseoden ende wel heet gedronken dat is goet ieghen dat vallende euel ende gheneest alrehande iecht in dien dat si niet ghestoruen en si ende maect al des menschen leden sacht ende licht ende ghesont ende conforteert dat hoeft.

477. Ieghen gheel zucht.

Aqua saluia nochteren ghedronken verdrijft die gheel sucht ende die mater sucht ende alrehande droep rudicheit ende maket goet bloet ende scone verwe int aensicht.

478. Sperma sponse solis te puluer ghemalen ende in melc gheleit .ix. daghe; daer na selmen daer oly wt leiden na der leker luder maniere. Die oly se[l] wel wesen conforteert van .xviii. principalen virtuten die die oly sode met ghesleghender appolo enen dach.

479. Tantsweer.

Dese medicine doet alrehande tantsweer nesen binnen .iii. daghen ende waer daer wormen in, si souden wt vallen, ende waer een van vledersiin siec si souden ghenesen diet dronke .ix. daghe van wat naturen dattet waer, al had hijt ghedraghen .xl. iaer.

480. Sperma rute in puluer gheleit van appollo ghemenghet ende in asiin gheweket ende weder in die sonne ghedroghet ende oly daer wt ghesleghen ad vsus laycorum, dese oly is gheheten sperma rute ende is edel ende preciose bouen alle dinghen. Al waer dat sake dat een mensche veniin hadde ghegheten of ghedronken, dronc hi sperma rute, hem soude dat veniin wtcomen tot sinen monde. Ende dronke hiit anderwerue (fol. 83v) hi soude alle die quade humoren wt keren, ende droncke hijt derdewerue, hi worde gans siins lichaems ende sire lede.

474. Conservativum.

Peterselie of Petroselinum crispum gestampt en in een distilleerkolf gedaan boven het vuur en daaruit water gemaakt, dat zal men heten conservativum; dat zal diegene nuchter drinken die slecht eten kan. Want het verteert alle wind uit het lichaam en uit de maag, het doet de mensen hongeren en goed eten en is goed met suiker gekookt en gedronken tegen de hoest en tegen slechte borst en zuivert alle kwade levenssappen.

475. Duplicativum.

Eppe of Apium graveolens zaad, witte slaapbol of Papaver somniferum zaad, suiker en kaneel, van elk even veel tezamen stuk gewreven en daartoe gedaan conservativum, dat zal men doen in een distilleerkolf en daaruit zal men water laten neerslaan, dat zal men heten duplicativum, dat is goed tegen de borst ziekte die het ‘s morgens nuchter drinkt al koud en ‘s avonds alzo heet als men gedogen kan, het doet de mens goed slapen en rusten.

476. Tegen vallende ziekte.

Bevergeil gekookt en goed heet gedronken dat is goed tegen de vallende ziekte en geneest allerhande jicht indien dat het niet gestorven is en maakt al de mensen leden zacht en licht en gezond en versterkt dat hoofd.

477. Tegen geelzucht.

Water van salie of Salvia officinalis nuchter gedronken verdrijft die geelziekte en de huidziekte en allerhande schurftige ruigheid en maakt goed bloed en mooie kleur in het gezicht.

478. Zaad van cichorei of Cichorium intybus tot poeder gemalen en 9 dagen in melk gelegd; daarna zal men daar olie uithalen naar de leken leken (1) manier. Die olie zal goed wezen te versterken van 19 belangrijkste krachten die de olie kookt met geslagen goud (2) een dag.

479. Tandpijn.

Deze medicijn doet allerhande tandpijn genezen binnen 3 dagen en waren daar wormen in, ze zouden uitvallen en was een van jicht ziek, hij zou genezen die het dronk 9 dagen van welke natuur dat het was, al had hij het gedragen 40 jaar.

480. Zaad van wijnruit of Ruta graveolens in poeder gelegd van goud (2) en gemengd en in azijn geweekt ene weer in de zon gedroogd en olie daaruit geslagen zoals gebruikt door leken, deze olie is geheten zaad van wijnruit of Ruta graveolens en is edel en kostbaar boven alle dingen. Al was het zo dat een mens venijn had gegeten of gedronken, dronk hij zaad van wijnruit, dat venijn zou uitkomen te mond. En dronk hij het weer [fol. 83v] hij zou al die kwade levenssappen uitspuwen en dronk hij het voor de derde keer, hij geneest van zijn lichaam en zijn leden.

481. Ten oghen.

Dit sperma rute nochteren ghedronken gheen wiin en mach hem deren binnen den daghe, ende wart hi ter doot toe ghewont, hi gheneest ende hem en mach gheenrehande quale toe comen binnen den daghe.

482. Ten venum.

Sperma rute nochteren ghedronken verdriift alle rudichede; die oec vanden witten water of vanden roeden onderhauich sien, dronke hi elkes daghes sperma rute, hi worde binnen .xl. daghe ghesont so dattet hem nemmermeer en porrede; het verdrijft coude vledersiin ende verwect alle slapende lede.

483. Zuker in quicseluer gheleit .ix. daghe of .x. daer selmen oly of slaen ad vsus laycorum die oly is gheheten candida. Si is sonderlinghe goet; diese hout in een glasen viole, si soude bi nachte lichte gheliken vier.

484. Die dese candida dronke elcs morghens nuchteren, hoe out hi waer, siin verwe soude vernuwen ende verionghen ende alle sine lede souden sere verlichten; oec hoe droeue hi waer, hi soude verbliden; waer hi moede, hi waer gherust, ende hem nemmermeer hoeft so sere sweren, hi en waer ghenesen, droncke hiit; dese candida dicke ghenut veriaecht vanden mensche dat euel daer men of vallet, al waer dat sake dat hij<t> ghedraghen hadde .xl. iaer, hi ghenase.

485. Ieghen den zenen.

Candida conforteert die zenen bouen alle specien; die candida met castorien menghet ende nuttet dat iaghet alle lamheit wt des menschen leden ende doet die lede bicomen die slaep, ende daerom ist bouen alle dinghe goet ter iecht die niet verstoruen is inden mensche.

486. Ten oghen.

Candida ghedropen des morghens in die oghen maectse soen ende claer.

487. Jeghen lazarie.

Candijs, quicseluer, ghesleghen gout, paerlen van orienten, rebarbaren ende candida, van elcs euen uele, alte samen ontwee ghewreuen, dat selmen elcs morghens nochteren nutten, dat doet den ghenen al ghesont werden die lasers is ende ganse verwe ontfaen int aensicht ende vander siecheit becomen in dien dat hi el niet en drinke dan goeden wiin; die moet die mensche drinken ter tijt toe dat hi ghenesen is langhe tijt: hi sal seker ghenesen.

488. Ieghen coerts.

Dat zaet vander roeder pertiken salmen in asiin weken ende weder in die sonne droghen, daer na selmen daer oly wt slaen, die oly heet men rubera: dese ghemenghet in aloe ende met oly van ayen (fol. 84r) dat is goet ieghen rudicheyt.

489. Scoerden ieghen.

Rubera met aloe ghedronken verdriift vanden mensche den coerts, is dat hijt warm drinct.

490. Die scoert is.

Rubera met oly van oliuen) ende met petercelie ghesoden ende dat ghegheten elcs daghes ten eerste gherechte doet ghenesen die ghescoert sien inden lichaem.

491. Ten rude.

Rubera in sulphur ghesoden verdriift alrehande rudicheyt diese daer mede saluet.

492. Goede borst.

Eppen zaet, asiin, betoghen ende weder in die sonne ghedroecht, dat ghepuluert ende oly daer of ghemaect, dese oly selmen heten balsania want si is goet stille ende openbaer. Dese balsania nuchteren ghedronken maect een goede borst ende het sacht den mensche siin hert ende doet wel slapen ende wel spise becomen ende wel verduwen ende wel oriin maken ende den steen te breken ende suuert den mensche vanden graueel.

493. Ieghent lanc euel.

Balsania nuchteren ghedronken gheneest den mensche vanden lanc euel ende si vercoelt wallende bloet ende si verdrift die ghelue sucht, het suuert die maghe van allen quaden humoren ende maectse reyn ende claer ende verdriift den daghelichsken rede. Maer diese met aloe dronke so verdriue si alrehande rede.

481. Tegen ogen.

Dit zaad van wijnruit of Ruta graveolens nuchter gedronken geen wijn mag hem deren op die dag en wordt hij to de dood te gewond, hij geneest en hem kan geen kwaal toekomen binnen die dag.

482. Tegen venum.

Zaad van wijnruit of Ruta graveolens nuchter gedronken verdrijft alle ruigheid of huidziekte; die ook van het witte water of van de roden onderhavig zijn, dronk hij elke dag zaad van wijnruit, hij wordt binnen 40 dagen gezond zodat het hem nimmermeer zou kwellen; het verdrijft koude jicht en wekt op alle slapende leden.

483. Suiker in kwikzilver gelegd 9 dagen of 10, daar zal men een olie van slaan zoals gebruikt wordt door leken, die olie is geheten candida (wit). Het is vooral goed die het houdt in een glazen distilleerkolf, het zou in de nacht oplichten gelijk vuur.

484. Die deze candida dronk elke morgen nuchter, hoe oud hij is, zijn kleur zou vernieuwen en verjongen en al zijn leden zouden zeer; ook hoe droevig dat hij was, hij zou blij worden; was hij moe, hij wordt uitgerust en hij zou nimmermeer het hoofd zo zeer pijn doen, hij was genezen, dronk hij he; deze candida vaak genuttigd verjaagt van de mens die ziekte daar men van val, al was het zo dat hij het gehad had 40 jaar, hij genas.

485. Tegen de zenuwen.

Candida versterkt de zenuwen boven alle specerijen; die candida met bevergeil mengt en nuttigt dat verjaagt alle lamheid uit de mensen leden en doet de leden bijkomen die slapen en daarom is het boven alle dingen goed tegen jicht die niet verstorven is in de mens.

486. Tegen ogen.

Candida gedruppeld ‘s morgens in die ogen maakt ze schoon en helder.

487. Tegen melaatsheid of huidziekte.

Kandij, kwikzilver, geslagen goud, parels van Oriënt, rabarber of Rheum rhabarbarum en candida, van elk even veel, alle tezamen stuk gewreven, dat zal men elke morgen nuchter nuttigen, dat laat diegene geheel gezond worden die melaats is en ganse kleur ontvangen in het gezicht en van die ziekte bekomen indien dat hij niets anders drinkt dan goede wijn; die moet de mens drinken tot de tijd toe dat hij genezen is lange tijd: hij zal zeker genezen.

488. Tegen koorts.

Dat zaad van de rode zuring of Rumex sanguineus zal men in azijn weken en weer in de zon drogen, daarna zal men daar olie uitslaan, die olie noemt men rubera: deze gemengd in Aloë en met olie van de vruchten van de laurier of Laurus nobilis [fol. 84r] dat is goed tegen ruigheid.

489. Gescheurd tegen.

Rubera met Aloë perryi gedronken verdrijft van de mens de koorts, is het dat hij het warm drinkt.

490. Die gescheurd is of een breuk heeft.

Rubera met olie van olijf van Olea sativa en met peterselie of Petroselinum crispum gekookt en dat gegeten elke dag bij het eerste gerecht doet genezen die gescheurd is in het lichaam.

491. Tegen ruigheid of huidziektes.

Rubera in zwavel gekookt verdrijft allerhande ruigheid die het daarmee zalft.

492. Goede borst.

Eppe zaad of Apium graveolens, azijn, betonie of Stachys officinalis (?) en weer in de zon gedroogd, dat verpoederd en olie daarvan gemaakt, deze olie zal men heten balsania want het is goed, stil en openbaar. Deze balsania nuchter gedronken maakt een goede borst en het verzacht de mens zijn hart en doet goed slapen en de spijs goed bekomen en goed verteren en goed urine maken en de steen te breken en zuivert de mens van de (nier)steentjes.

493. Tegen de onderbuikspijn, koliek.

Balsania (zie vorige) nuchter gedronken geneest de mens van de koliek en het verkoelt kokend bloed en het verdrijft de geelziekte, het zuivert de maag van alle kwade levenssappen en maakt ze rein en helder en verdrijft de dagelijkse koorts. Maar die het met Aloë perryi dronk dan verdrijft allerhande koorts.

494. Gout of siluer thoe scriuen opt beest.

Soe nemt gouden bladeren ende legt dy op eyn schone wrief steyn ende springhet sout op bladeren of sal armoniaeck ende wat edicks ende latet soe eyn wenich ligghen, dan wriuet seer tot kleyn puluer, ende alst cleyn gewreuen ys, soe doet yn eyn scullep dy schoen ys, ende wasset alsoe langhe tot dat het schoen ys, gelick datmen lazuer schoen wasset ende alsmen besyghen wyll, soe saltmen yn eyn horntken of eyn glas doen.

495. Lasur tmaken dat lichtelic thoe gaet.

Recipe leuende calck ende schalen van eyeren of mormar sten, of slecht steen calck, maer dy ander wer beter. Item des calcs .j. deel, ende nem spans groen .ij. deel, sal armoniaeck .iiij. [deel], dese puluezirt tsamen, ende ghitet dar op gude sterken wyn etich dy gedistelirt ys. Ende thant sal dat coaguliren in eenre blauwer verwen; dyt settet .iij. daghe in perts messe, dan settet yn dy sonne ende droget.

496. Om thoe maken lasur dat Ceruse heytet.

Nemt loet al dun geslaghen ende rondet in rollen, alsoe dat sy malkander nyt een raken; dan settet dy rollen tussen .ij. baren dy weel verglaset syn op een holten roster, ende ghietet dy onderste baer woel edixs dy ghedistelirt is, dan sluut dy baren toe, ende lymtse thoe myt eyn doeck yn hars ende was gedopet ende settet in perd mys all heet en mant lanck. Ende dan nemet wt, ende doet dy rollen op ende schauet dat wyt af. Ende set dan [dat] ander daer weder yn. Ende dat ghy of gescauet hebt dat sidet .4. vre lanck in guden wyn etich, dan wasschet yn werm water vut ende latet droghen inden sonne, soe ys dye ceruse gemaect. Mer dy texts scriftum spreket van dese lasur ende dat een staet(112). (112) Na staet is blijkbaar een deel van de tekst weggevallen.

497. Thoe maken rosen van parys werue.

Nemt een pinte vaters ende .ij. loet bresilien weel ghepuluert ende sidet tsamen .j. vre lanck myt eyn half loet alluns. Dan nemt swarte mossel sculpen dy .ij. of .iij. iar inder eerden gelegen (fol. 23v) hebben ende al wyt geworden syn; dy suldi weel vriuen, ende ghiten dy werue doer een doeke op dy puluer van die mossel sculpen ende latent dan droghe[n] in dy sonne. Ende als droghe ys dan maket noch eens nat, ende latent weder droghen. Ende yst noch nyt roet genoch, so maket noch weder nat vanden bresilien soe salt schoen roet werden.

498. Grone werue schoen tmaken.

Soe neem spaens groen ende auerut ana tere in silicet super mundum lapidem cum aceto, ende cleinset doer eyn doeck ghetempert myt gumme nyt so sterck: dit is goede groene werue.

499. Schoen vergulden liesten tmaken aen beelden dy verheuen syn.

Irste salmen harde wriuen myt starke lim, ende hacke dan wlas yn ende slecken ende wriuent seer, ende bouuent metder handen twas, ende druckent in wat formen dat ghy wylt op wat beelde. Ende legget yrst myt wetten sterken plaesteren dar gheen wlas yn gehacket ys, ende duwent dar op. Ende wyldyt anders yet verheuen maken dat suldi doen myt slechten plaesteren dy gewreuen ys myt gode lym. ende leggent myt den pynseel hoe groet of hoe cleyn dat ghy wylt.

500. Gout of syluer vernysse tmaken.

Recipe .j. pont lyn saet olij, .iiij. loet mastiek, .iiij. loet menie, .j. loet calmie, .4. loet witte virock: dit doet yn eyn teeste opt wyer, ende bliuet staen op .j. leye alstmen dar op druppet sic valet.

494. Goud of zilver hoe te schrijven op het beste.

Zo neem gouden bladeren en leg die op een schone toetssteen en sprenkel zout op bladeren of steenzout of ammoniumchloride en wat azijn en laat het zo een weinig liggen, dan wrijf het zeer klein tot poeder en als het klein gewreven is zo doe in een schelp die schoon is en was het alzo lag totdat het schoon is, gelijk dat men lazuur schoon wast en als men het gebruiken wil zo zal men het in een horentje of een glas doen.

495. Lazuur te maken dat gemakkelijk werkt.

Recept: levende kalk en schalen van eieren of marmer steen of echte ongebluste kalk, maar de andere was beter. Item; de kalk 1 deel, en neem Spaans groen of kopergroen, 2 deel, steenzout of ammoniumchloride, 4 deel, deze verpoederd tezamen en giet daarop goede sterke wijnazijn die gedistilleerd is. En dadelijk zal dat stollen in een blauwe kleur, dit zet 3 dagen in paardenmest, dan zet het in de zon en droog het.

496. Om hoe te maken lazuur dat loodwit heet.

Neem lood al dun geslagen en maak het rond in rollen alzo dat ze elkaar niet aanraken; dan zet die rollen tussen 2 vaatjes die goed verglaasd zijn op een houten rooster en giet de onderste vat vol met azijn die gedistilleerd is, dan sluit het vat dicht en lijm het dicht met een doek in hars en was gedoopt en zet het in paardenmest al heet een maand lang. En dan neem het uit en doe de rollen open en schaaf dat witte af. En zet dan dat andere er weer in. En dat ge afgeschaafd hebt dat kook je 4 uur lang in goede wijnazijn, dan was het in warm water uit en laat het drogen in de zon, dan is uw loodwit gemaakt. Maar de tekst van het schrift spreekt van deze lazuur en dat een staat.

497. Hoe te maken rozen van Parijse kleur.

Neem een pint water en 2 lood braziliehout of Caesalpinia sappan goed verpoederd en kook het tezamen 1 uur lang met een half lood aluin. Dan neem zwarte mosselschelpen die 2 of 3 jaar en de aarde gelegen [fol. 23v] hebben en al wit geworden zijn; die zal ge goed wrijven en gieten de verf door een doek op dat poeder van die mossel schelpen en laat het dan drogen in de zon. En als het droog is maak het dan nog eens nat en lat het weer drogen. En is het nog niet rood genoeg, zo(112bis) maak het weer nat van het braziliehout, dan zal het mooi rood worden.

498. Groene verf mooi te maken.

Zo neem Spaans groen of kopergroen en averuit of Artemisia abrotanum, gelijk gewicht, over de slijpsteen en azijn en wring het door een doek getemperd met gom niet zo sterk: dit is goede groene verf.

499. Mooie vergulden omlijstingen te maken aan beelden die verheven zijn.

In het eerste zal men zeer wrijven met sterke lijm en hak dan vlas en slakken en wrijf het zeer en kneed het met de hand de was en druk het in welke vorm die ge wil op wat voor beeld. En leg het eerst met witte sterke pleisters daar geen vlas in gehakt is en duw het daarop. En wilde ge iets anders verheven maken dat zal je doen met kleine pleisters die gewreven zij met goede lijm en leg het op met de penseel, hoe groot of hoe klein dat ge wil.

500. Goud of zilver vernis te maken.

Recept: 1 pond lijnzaadolie van Linum usitatissimum, 4 lood mastiek van Pistacia lentiscus, 4 lood menie, 1 lood galmei of zinkcarbonaat, 4. lood witte wierook van Boswellia thurifera: dit doe je in een pot op het vuur en blijft het staan op een lei, als men het daarop druppelt, het is de moeite waard.

501. Een gout of silueren gront tmaken.

Recipe oker van barri ende menie van elx euen woel, dit vriuet myt olij van linsaet. Dan nemet dy voerscreuen vernisse ende minghet dar mede, dan doet opt deken ende scheit dat gout ofte siluer ende latet droghen .iij. weken lanck.

502. [N]och gout gront thoe maken.

Nemt tent ende worme daer mede menye dat mynste deel ende blywyt. Ende is dy matery tho sterck, so neem eyn wenich van bernsteen olij ende menghet dar mede. Ende wantmen op dye vorme droghen sal, so salmen eyn pan myt fuer op hebben ende (fol. 24r) maken dy substancie tmate heyte teghens dat fuer om datmen die substancie gelicke droghet op dy woerme. Ende wantmen dy woerme gelick legget op dat doeke mitten raem. soe salmen dat fuer halden onder den raem, ende latent dat een luttel wermen ende worment dar aen. Ende setten dan dy pan witten wuer dar weder onder den raem ende latent werm worden. Ende nemen dan dy worme of ende leggen dan dat gout op ter stont of des anderen daghes.

503. Een beter gout gront tmaken.

Recipe besoden lyn olij ende oker van barri ende menie van elx euen woel ende vriuet al cleyn op eyn steen ende dan menget myt gout substancie.

504. Gode substancie tho maken.

Recipe .j. lb ynsaet oli, ende doet dar yn .iiij. loet mastick ende .iiij. loet menie, ende .4. loet wieroeck, en half loet wyt calmie, dit stoet al cleyn tsamen ende siedet so lange hent bliue staen op eyn ley, ende douuet soe heet doer eyn doeck dan yst wolmact.

505. Om siluer gront tmaken.

Recipe ceruse ende eyn wenich okers ende dar thoe noch soe woel vernisse, dat is goet siluer op tho leggen.

506. Goud werue lichtelick tmaken ende gout dar op tleggen.

Nem oker ende menye euen woel ende dar thoe soe woel vernisse tsamen ghemenghet.

507. Alle weruen thoe temperiren.

Recipe .4. pont lyn olij of noet olij hoe ouder hoe beeter, .4. loet mastick, .4. loet coperroet, .j. wirdel lots wirock al ghepuluerizirt, ende .ij. loet spigelhars, menie, oker, van elx .iiij. loet ghepuluezirt. Ende dit machmen al thoe samen. Ende men sal den olij irst opt fuer setten dat hy sydende wort. Soe salmen dan dese voerscreuen substancie dar in doen ende rorent altoes myt eyn stock daer twe ow loken aen gesteken ende dit roren ende dit siden sal duren .ij. vren. Ende alstmen pruuen wyl myt zuarte of ander alre hande verue, so salmen nemen .ij. deel lynsaet oly. ende dat dardendeel wtter (fol. 24v) voerscreuen substancie wt den pot met der maten of sunder maten. Ende ys dat cleet olt ofte dunne soe doet dar meer the wtten pot of het soude vloyen. Mer is dat cleet nye ende dicke se en yst gheen noet, soe moegdi dy printe dar mede wullen, soe dat w dunct dathet zuart ghenoch is. Ende ist sake dat het nyt genoch en heuet van gebranden swarte, so machmen nemen wynrancke ende bernen dy yn een poot alte kalen ende wriuen sy myt water ende doen sy op eyn kryt steyn ende latent droghen ende doent totten gebrande zwarte alsoe wele dat het wel wanden printe gaet. Ende alle ander werue het sy groen of roet, gheel of blaeu. Ende dy machmen yrst weruen wriuen mytten water ende latense droghen. Ende temperense myt olije ende myt substancie wter poot voerscreuen. Ende wynter daghes alst nyt weel droghen een wyll, soe vriuet daer wat coperroet yn, het sal tbeet drogen. Item [men] sal dat laken licken myt een lick steen, dat suldi doen

allen laken dy ghy weruen wilt.

508. Om gout of siluer thoe legghen.

Recipe wat meer menie dan oker tsamen ghewreuen myt water ende gedroghet. Ende dan temperet als voerscreuen is van andere verwen ende printen daer mede. Ende neem een brunyrt blat papirs, ende nym dan dy verue. Ende nym enen sachten doeck li<n>nen, ende dowet sachtelick daer mede aen. Ende latet des wynters droghen .8. daghen lanck, ende des sommers. .ij. of .iij. daghen lanck hent dat droghe ys, ende purgirt dan myt een hasen voet. Ende hoe dy doeck cleender ende beter ys, hoe het beet tont. Ende men sal dat cleet op een slecht taffel leggen alsmen dat gout oft siluer dar op leghet.

509. Verwe tmaken dar op legghen mach.

Nemt oker ende menie euen voel ende vriuetse myt lyn olij euen dick ende doeter alsoe voel substancien thoe als oker ende menie beide is, ende dan legget dat gout dar op als voerscreuen is.

510. Substancie tmaken daer alle verue in dinet.

Recipe .j. lyn olijs ende sidet een vre ende dan nemt (fol. 25r) .viij. loet bernsteen ghepuluert, ende doen dy yn een erden poot ende ghiten dar op lyn olij dy voer gesoden is dat dy wynsteyn bedowen ys myt den olij ende laten dat sy<d>en also langhe dat di bernsteen ghesmonten ys ende roret weel omme myt eyn yseren leppel. Ende als gesmouten ys dy bernsteen soe salment syghen doer een doeck ende doent totten irsten olij ende latent siden, ende pruuet op eyn leye of het sterck genoch sy Ende ist steerck genoch soe doet dar .4. pont spigel hars yn ende latent syden een luttel ende dan so settet af, ende dan ys bereyt.

501. Een gouden of zilveren grond te maken.

Recept: oker van Barri (Spanje) en menie, van elk even veel, dit wrijf je met olie van lijnzaad of Linum usitatissimum. Dan neem de voor beschreven vernis en meng het daarmee, dan doe het op het doek en scheidt dat goud of zilver en laat het drogen 3 weken lang.

502. Nog goudgrond hoe te maken.

Neem tent (1) en warm daarmee menie het kleinste deel en loodwit. En is de materie te sterk, zo neem wat van barnsteen olie en meng het daarmee. Wat men op die vorm drogen zal, zo zal men een pan op het vuur hebben en [fol. 24r] maken de substantie met matige hitte bij het vuur omdat men de substantie gelijk droogt met de vorm. Want men de vorm gelijk legt op het doek met het raam zo zal men dat vuur houden onder het raam en laten dat wat warmen en vormen het daaraan. En zetten dan de pan van het vuur daar weer onder het raam en laat het warm worden. En nemen dan de vorm af en leg dan dat goud er dadelijk op of de volgende dag.

503. Een betere gouden grond te maken.

Recept: gekookte lijnolie van Linum usitatissimum en oker van Barri en menie, van elk even veel en wrijf alles klein op een steen en dan meng het met goud substantie.

504. Goud substantie hoe te maken.

Recept: 1 pond lijnzaad olie van Linum usitatissimum en doe daarin 4 lood mastiek van Pistacia lentiscus en 4 lood menie en 4 lood wierook van Boswellia thurifera en een half lood witte galmei of zinkcarbonaat, dit stamp je alles klein tezamen en kook het zo lang totdat het blijft staan op een lei en duw het zeer heet door een doek, dan is het volmaakt.

505. Om zilveren grond te maken.

Recept: loodwit en wat oker en daartoe nog zoveel vernis, dat is goed om er zilver op te leggen.

506. Goud kleur gemakkelijk te maken en goud daarop te leggen.

Neem oker en menie even veel en daartoe zo veel vernis tezamen gemengd.

507. Alle kleuren hoe te mengen.

Recept:.4. pond lijnolie van Linum usitatissimum of notenolie van Juglans regia, hoe ouder hoe beter, 4. lood mastiek van Pistacia lentiscus, 4. lood koperrood, 1 vierendeel lood wierook van Boswellia geheel verpulverd en 2 lood colofonium of Grieks pek, menie, oker, van elk 4 lood verpulverd. En dit kan men al tezamen doen. En men zal de olie eerst op het vuur zetten zodat het kookt. Dan zal men dan deze voor beschreven substantie daarin doen en roeren het altijd met een stok daar twee oude lappen aan gestoken zijn en dit roeren en dit koken zal 2 uur duren. En als men het beproeven wil met zwarte of ander allerhande kleur, dan zal men nemen 2 deel lijnzaadolie en dat derdedeel uit [fol. 24v] de voor beschreven substantie uit de pot met maat of zonder maat. En is dat kleed oud of dun zo doe daar meer uit de pot of het zou vloeien. Maar is dat kleed nieuw dan maakt dat niets uit, dan mag je de printen daarmee vullen totdat u denkt dat het zwart genoeg is. En is het zo dat het niet genoeg heeft van het gebrande zwarte, dan kan men nemen wijngaardranken en branden die in een pot al tot kool en wrijven het met water en doet het op een krijt steen en laat het drogen en doe tot het gebrande zwarte alzo veel dat het goed van de print gaat. En alle andere kleuren, hetzij groen of rood, geel of blauw. En u mag eerste maal wrijven met het water en laat het drogen. En temper het met olie en met substantie uit de pot voor beschreven. En in de winter als het niet goed drogen wil wrijf er dan wat koperrood in, het zal des te beter drogen. Item; men zal dat laken gladstrijken met een polijststeen, dat zal ge doen alle lakens die ge verven wil.

508. Om goud of zilver hoe te leggen.

Recept: wat meer menie dan oker tezamen gewreven met water en gedroogd. En dan temper het als voor beschreven is van andere kleuren en print daarmee. En neem een gepolijst blad papier en neem dan de verf. En neem een zachte linnen doek en druk het zachtjes daarmee aan. En laat het in de winter drogen 8 dagen lang en in de zomer 2 of 3 dagen totdat het droog is en zuiver het dan met een hazenvoet. En hoe de doek kleiner en beter is, hoe het beter toont. En men zal dat kleed op een kleine tafel leggen als men dat goud of zilver daarop legt.

509. Verf te maken dat daar het op liggen kan.

Neem oker en menie even veel en wrijf het met lijnolie even dik en doe er alzo veel substantie toe als oker en menie beide is en dan leg dat goud daarop zoals voor beschreven is.

510. Substantie te maken daar alle verf in dunt.

Recept: 1 pond lijnzaadolie en kook het een uur en dan neem [fol. 25r] 8 lood barnsteen verpulverd en doe die in een aarden pot en giet daarop de lijnolie die hiervoor gekookt is zodat de wijnsteen bedekt is met de olie en laat dat koken alzo lang totdat de barnsteen gesmolten is en roer het goed om met een ijzeren lepel. En als gesmolten is de barnsteen dan zal men het zeven door een doek en doe ten eerste de olie en laat het koken en beproef het op een lei of het sterk genoeg is. En is het sterk genoeg zo doe daar 4 pond colofonium of Grieks pek in en laat het wat koken en dan zet het er af en dan is het bereid.

511. Thoe maken assijs.

Recipe oleum lini antiquum .j. , vj. loet spigel hars, ende .iiij. loet masticks, ende .ij. loet gumme, .ij. loet wyrock ende .iij. wirendeel loot coperrots, ende eyn wyrendeel loots terebentyns. In deser maniren salment maken. Al dese dinghen voerscreuen suldi puluerisiren ende mengense mytten olije yn een verglasen poot dy groot genoch ys ende doent syden to dat dy gumme gesmouten ys ende sy, ende dy assise begint toe dicke[n]. Dan nemet vanden wuer ende sighet doer eyn dock ende doet weder inden poot ende latet syden hent bliue staen als ghyet op eyn tenne scuttel druppet, dan doet wanden fuer ende rorent myt enen stocke dar loet an is. Ende dan nemet een korste broots van rogge ghebacken oeck aen eyn hout gesteken. Ende alt ruren sal duren miserere mei lanck, ende dan lotet cout werden.

Wetet als wan ruren yrst eeuen nae mytden broden, dat doetmen daer om, want dat broet ende stock trecken den stanck vanden gumme wt, om dat dat laken, dat men dar mede werue[n] sal nyt een sti[n]cket.

Item dese voerscreuen assise nemet, ende si sal so dun wesen dat ghy daer gheen olij yn dorft doen, ende legget dar golt of siluer op.

512. Aliud.

Nemt dese voerscreuen assise ende .ij. loet menie ende .j. loet bolus, .j. loet okers ende tsamen gewreuen euen dick, ende legget dar gout of siluer op.

513. Gout werue thoe maken.

Nemt .vj. eyeren claer geslaghen doer enen douck, ende .4. gumme ende laetse smeelten dar yn, dan

nemet eeyn cleyn gheite weel, ende scafet fel op dy fleys syde, ende stricket dan dese voerscreuen matery dar op.

514. Aliud.

Nemt .iij. of .iiij. eyeren doderen of soe woel als ghy wylt. Ende doet yn eyn (fol. 25v) glas ende stoppet dichte thoe, dat daer ghen locht aen eyn komme of wt en gaet. Ende hange in dy zonne also lange dat dy daderen maeijckens worden. Dan nemt suker ende doet ouer lang ynt glas. Ende druppet dar ouer lancs wat honichs yn. Ende latet .xl. daghen lanck inder sonnen hangen. Ende woer dy suker mochdi weel weten meel nemen dat moechdi doen tenden de .xl. daghe Ende dan en geuet dese maden nyt mer thoe eten. Dan soe wertert dy een made den anderen alsoe lanc dat er nyt dan eyn en bliuet. Dan nemt dy eyn made ende doersteckse, ende dat dar wt lopt dat tempert myt gumme ende vriuet dat op .j. steen ende latet drogen yn dy sonne. Ende vanner ghy scriuen wylt, soe temperirt dat myt wyt vanden eye. Ende vanner dat scryft droghe ys so licket myt enen tande, soe scint dat scrift of claer goud is.

515. Goude verue ende goude sc<r>ift tmaken.

Recipe eyn steen daer wisselars gout op pruuen ende wrift dar mede gout ende dwaet myt glarie, dat is wyt van eye al dunne geslagen, dan scrift daer mede: die letteren sullen alle gulden schynne[n] ende wat ghy ock scriuen wilt.

516. Aliud.

Nemt puluer van har<t>s horn ende wrift dar mede haer of wat ghy wilt, het sal schynnen gout werue ende seer blinckende. Of bestricket een wyngerlingh of wat van coper of latoen is met heten puluer van gheiten horn, het sal vt [supra].

517. Om gout tleggen op pergament.

Recipe .4. deel crijt ende dat derdeendeel bolus ende doet daer thoe eyn wenich sefferans ende eyn wenich lampe zuaerts, dat is dy roeck dy wtter lampe gaet vanden licht, dat sal men vriuen mytten wyt vanden eye, soe yst volmact.

518. Thoe scriuen goude litteren.

Nemt eyn goutsteen ende stricket dar goud op, dan vriuet dat goud af myt wyt vanden eye ende hyr mede scriuet, dy litteren sullen goude schynnen. Ende hyr oeck mede thoe vergulden ende wat ghy scriuen wilt vt supra.

519. Aliud.

Nemt fel van eyn ram of van eyn osche ende barnt tstucke (fol. 26r) ende dan werpet in water ende sydet dat het .xx. deel veroden sij ende dan sighet dat water. Dit vergult alle dingh.

520. Om brunirt goud of siluer op papir tmaken lichtelick.

Nemt lym ende kryt gewreuen tsamen ende menghet wael ende legget dat papijr ouer myt eyn pynseel. Ende doet rechtewort dat gout of dat siluer dar ouer ende latet droghen. Ende dan brunyrtet myt eyn tande. Dyt mochdi doen ad ambas lateras.

511. Hoe te maken lijmpreparaat.

Recept: oude lijnolie van Linum usitatissimum 1 pond, 6 lood colofonium of Grieks pek en 4 lood mastiek van Pistacia lentiscus (1) en 2 lood gom, 2 lood wierook van Boswellia en 3 vierendeel lood koperrood, en een vierendeel lood terpentijn van Pistacia terebinthus of van Larix europaea. In deze manier zal men het maken. Al deze dingen voor beschreven zal ge verpulveren en mengen het met de olie in een verglaasde pot die groot genoeg is en laat het koken totdat de gom gesmolten is en het lijmpreparaat begint te verdikken. Dan neem het van het vuur en zeef het door een doek en doe het weer in de pot en laat het koken totdat het blijft staan als ge het op een tinnen schotel druppelt, dan doe het van het vuur en roer het met een stok daar lood aan is. En dan neem een korst brood van rogge of Secale cereale gebakken ook aan een hout gestoken. En al het roeren zal duren een boetpsalm van mei lang en dan laat het koud worden.

Weet als van roeren eerst even na met het brood, dat doet men daarom, want dat brood en stok trekken de stank van de gom uit, omdat het laken, dat men daarmee verven zal niet stinkt.

Item, neem dit voor beschreven lijmpreparaat en het zal zo dun wezen zodat ge daar geen olie in behoeft te doen en leg daar goud of zilver op.

512. Anders.

Neem dit voor beschreven lijmpreparaat en 2 loodmenie en 1 lood bolus armeniacus of rode aarde uit Armenië, 1 lood oker en tezamen gewreven even dik en leg daar goud of zilver op.

513. Goudkleur hoe te maken.

Neem 6 eieren helder geslagen door een doek en 4 scrupel (2) gom en laat het smelten daarin, dan neem een klein geitenvel en schaaf het vel op de vleeskant en strijk dan deze voor beschreven materie daarop.

514. Anders.

Neem 3 of 4 dooiers van eieren of zoveel als ge wil. En doe het in een [fol. 25v] glas en stop het dicht toe zodat daar geen lucht in of uitkomt. En hang het in de zon alzo lang dat de dooiers maden worden. Dan neem suiker en doe het overlangs in het glas. En druppel daar overlangs wat honing in. En laat het 40 dagen lang in de zon hangen. En voor de suiker mag u wel tarwe of Triticum vulgare meel nemen dat mag ge doen tot de 40^ste dag. En dan geef deze maden niet meer te eten. Dan zo wordt de ene made de andere alzo lang totdat er niet meer dan 1 blijft. Dan neem die ene made en doorsteek het en dat daaruit loopt dat temper je met gom en wrijf dat op een steen en lat het drogen in de zon en wanneer ge schrijven wil zo temper het met het wit van een ei. En wanneer dat schrift droog is zo wrijf het met een tand, dan schijnt dat schrift of het helder goud is.

515. Gouden kleur en gouden schrift te maken.

Recept: een toetssteen daar wisselaars goud op beproeven en wrijf daarmee goud en was het met het wit van een ei, dat is wit van een ei geheel dun geslagen dat schrift daarmee: de letters zullen alle goud schijnen en wat ge ook schrijven wil.

516. Anders.

Neem poeder van een herten horen en wrijf daarmee haar of wat ge wil, het zal schijnen goudkleurig en zeer blinkend. Of bestrijk een ring of wat van koper of messing is met het poeder van geitenhoorn, het zal zoals hierboven.

517. Om goud te leggen op perkament.

Recept: 4 deel krijt en dat derdedeel bolus armeniacus of rode aarde uit Armenië en doe daartoe wat saffraan of Crocus sativus en wat lampenzwart, dat is de rook die uit de lamp gaat van het licht, dat zal men wrijven met het wit van een ei, dan is het volmaakt.

518. Hoe te schrijven gouden letters.

Neem een toetssteen en strijk daar goud op, dan wrijf dat goud er af met het witte van een ei en schrijf hiermee, de letters zullen goud schijnen. En hier ook mee te vergulden en wat ge schrijven wil zoals hierboven.

519. Anders.

Neem het vel van een ram of van een os en brand het in stukken [fol. 26r] en dan werp het in water en kook het zodat het 20^ste deel verkookt is en zeef dan het water. Dit verguldt alle dingen.

520. Om gemakkelijk gepolijst goud of zilver op papier te maken.

Neem lijm en krijt tezamen gewreven en meng het goed en leg het op papier met een penseel. En doe gelijk dat goud of zilver daarover en laat het drogen. En dan polijst het met een tand. Dit kan je doen aan beide kanten.

521. Goude wellen thoe maken.

Nemt eyn scaps weelle, ende laet dat gerwen yn dy loe kup ende spannet dan op eyn ram al doer styf. Ende alst droghe ys soe snidet daer sticken also grote of cleyn als ghy wilt. Dan nemt claer eyeren ende <.j. lot> gumme arabicum ende gumme amigdolorum .4. loet. Ende tempert dese wel tsamen, ende bestricket dese welle daer mede. Ende dan nemt siluer of goudt ende legget opt voerscreuen vernisste fel, ende latet droghen ende wriuet wel myt eyn tande.

522. Item wildi siluer leggen.

So nemet dan thent ende bestricket dat silueren fel dar mede ende latet droghen in dy sonne. So syn dy fellen schoen vergult; dat comt wan dat voerscreuen tent dat men daer ouer stricket. Ende dat doetmen om dy minste coste wylle. Mer wildi geslagen gout dar op doen, dat wort veel schonre. Mer heet cost meer.

523. Thoe maken thent.

Nemt lyn olije ende aloe epaticum glaucum <ende puluerezirt> ende sefferaen ende siedet tsamen <dicke> dat wort dan tent, daer men siluer gout werue mede ghyft, ghebrunirt siluer of anders, waer op dat men wyll. Ende yn dy sonne suldijt dar op legghen. Dyt mochdi ock op pergament doen.

524. Coper of loet of siluer thoe vergulden.

Nemt wyt van eye, ende breket myt enre spongie dat soe dunne wort als water. Ende dan doet dar eyn wenich eticks yn. Ende latet alsoe staen besincken. Ende dan bestricket dat coper of loet of siluer of wat ghy wylt, ende thant doet dat gout dar op ende latent droghen, ende dan suldijt bruniren of ghy wylt.

525. Laken twergulden.

Nemt antiquam vrinam claram in illam vrinam pone tale quod habere vis pulchrum per .xiiij. dies. Daer nae nemt romsche sepe, ende tempert dy in aqua tepida ende hyr mede salmen wriuen datmen schoen wyl hebben. (fol. 26v)

526. Roet tveruen myt meede dat aluunde werck.

Erst moet men merken die tane(130) dat totten laken behort datmen weruen wyll. Ende dy tane van deser werue dar behort toe .j. . garns of lakens .iiij. loet gallen aen groten stucken gecloppet ende wel gesoden in water ende dan dar thoe gedan also hete .ij. loet alluns tsamen gesaden, ende dan geseget. Ende dan dat laken of dat garn dar yn gedaen. Ende latet een nacht dar yn weken, dan wringhet weel ende latet in den wynt droghen. Dan so nemet tot elk lb lakens j. lb crap mede ende doet int water tweyken. (130) Na tane staat in de tekst dat aluunde werck; dit is wel een deel van het opschrift dat door de copiïst ten onrechte in de tekst werd ingelast.

527. Verue thoe wriuen.

Als ghy olij werue vriuen wylt, soe vriuet dy werue eerst myt water, soe strecktse bet ende ys oeck beter the wriuen.

528. Thoe vriuen alle weruen.

Alle weruen tho wriuen daermen mede gheve[rf]t heeft ende weruen wyl ende ouer bleuen ys. Ende sy ys gelick gheworden ende onstelt ende werbleket, ende dye werue doen weder commen. Item weed asche ende ongeleste kalck ende maket dar loghe af ende latet dy staen besincken. Dan ghitet die clare loghe bouen af. Dan nemt wingart assche ende sieghet dy voerscreuen loge dar doer ende latse stan claren. Dan doet dy clare loghe bouen af ende mengense mytter voerscreuen werue, ende laetse staen hent dy werue gesonken ys. Dan ghiet dy loghe bouen of ende doet dy werue op eyn cryt steen ende laet staen droghen, so ys dy werue wernyet ende bereyt.

529. Om mastick tho maken.

Nemt .ij. loet plumbi ende .ij. loet tyns ende barnt dat tsamen als het hort.

530. Om frues werue op leder thoe maken.

Nemt allun water ende bestrickt dat leder dar mede ende latet droghen. Da[n] nemt het sap van braemsbesen yn eyn lynen doeke, ende stricket dar ouer ende latet wel droghen. Dyt doet .ij. of .iij. mael. Ende yst dan licket met een licksteen.

521. Gouden vellen hoe te maken.

Neem een schaapsvel en laat dat looien in een looikuip en span het dan op een raam heel stijf. En als het droog is zo snij er stukken af alzo groot of klein zoals ge wil. Dan neem heldere eieren en 1 lood Arabische gom van Acacia arabica en gom van de amandelboom of Prunus dulcis, 4 lood. En temper deze goed tezamen en bestrijk dat vel daarmee. En dan neem zilver of goud en leg het op het voor beschreven verniste vel en laat het drogen en wrijf het goed met een tand.

522. Item, wil ge zilver leggen.

Zo neem dan tent (1) en bestrijk dat zilveren vel daarmee en laat het drogen in de zon. Dan zijn uw vellen mooi verguld; dat komt van de voor beschreven tent dat men daarover strijkt. En dat doet men vanwege de minste kosten. Maar wil ge geslagen goud daarop doen, dat wordt veel mooier. Maar het kost meer. (1) zie volgende.

523. Hoe te maken tent, (zie vorige).

Neen lijnolie van Linum usitatissimum en Aloë glauca en verpulverd en saffraan of Crocus sativus en kook het tezamen vaak en dat wordt dan tent daar men zilver een goudkleur mee geeft, gepolijst zilver of anders, waarop dat men wil. En in de zon zal ge het daarop leggen. Dit kan je ook op perkament doen.

524. Koper of lood of zilver hoe te vergulden.

Neem het wit van een ei en breek het met een spons zodat het zo dun wordt als water. En dan doe daar een weinig azijn in. En laat het alzo staan bezinken. En dan bestrijk dat koper of lood of zilver of wat ge wil en dadelijk doe dat goud daarop en laat het drogen en dan zal ge het polijsten als ge wilt.

525. Laken te vergulden.

Neem oude heldere urine en de urine zodanig gezet naar eerlijke kracht 14 dagen. Daarna neem Italiaanse zeep en temper het in lauw ater en hiermee zal men wrijven dat men mooi wil hebben. [fol. 26v]

526. Rood te verven met meekrap of Rubia tinctoria dat aluin pluksel.

Eerst moet men merken de tint(130) dat tot het laken behoort dat men verven wil. En uw tint van deze verf daartoe behoort een pond garen of laken en 4 lood gal in grote stukken geklopt en goed gekookt in water en dan daartoe gedaan alzo heet 2 lood aluin tezamen gekookt en dan gezeefd. En dan dat laken of dat garen daarin gedaan. En laat het een nacht daarin weken, dan wring het goed en laat het in de wind drogen. Dan zo neem tot elk pond laken 1 pond meekrap of Rubia tinctorum en laat het in het water weken.

527. Verf hoe te wrijven.

Als ge olieverf wrijven wil, zo wrijf uw verf eerst met water, dan strijkt het beter en is ook beter te wrijven.

528. Hoe te wrijven alle verven.

Alle verven hoe te wrijven waar men mee geverfd heeft en verven wil en overgebleven is. En het is gelijk geworden en verkleurd en verbleekt en de verf terug komen laten. Item, as van wijngaardranken en ongebluste kalk en maak er een loog van en laat het dan staan bezinken. Dan giet de heldere loog boven af. Dan neem wijngaardas en zeef het in de door de voor beschreven loog en laat het staan zodat het helder wordt. Dan doe de heldere loog boven af en meng het met de voor beschreven verf en laat het staan totdat de verf gezonken is. Dan giet de loog boven of en doe de verf op een krijt steen en laat het staan drogen, dan is de verf vernieuwd en bereid.

529. Om mastiek hoe te maken.

Neemt 2 lood (gewicht) lood en 2 lood tin en brand dat tezamen zoals het hoort.

530. Om fruitkleurige verf op leer hoe te maken.

Neem aluin water en bestrijk dat leer daarmee en laat het drogen. Dan neem het sap van braam of Rubus fruticosus in een linnen doek en strijk het daarover en laat het goed drogen. Dit doe je 2 of 3 maal. En wrijf het dan met een polijststeen.

531. Roet hasen leder thoe weruen of ander leder.

Erst bereet dat leder ende maket schoen ende towet wel, dan nemt .x. of .xij. wellen. Daer toe nemt .v. of .vj. quarten vaters, put water, dit doet opt fuer hent begint thoe siden. Soe salmen (fol. 27r) daer yn doen .4. pont bresilien holt cleyne gemalen, ende latent siden op dat derdendeel, dan salmen dy werue wt ghieten yn eyn eerden teyl ende latense coud werden ende doen daer thoe olde vrine, vel modicum de calce, ende menghet wel cout. Dan soe suldi nemen eyn peels lappe ende doet aen eyn stock ende steket inder weruen, ende legghet dy wellen op eyn taffel ende weruetse aen beiden syden .iij. of .iiij. mael, also langhe dat si haer werue wel hebben. Ende hangetse my elke werue op ende laetse droghen. Ende dan weder weruen als voerscreuen is. Ende wildi datse sanguyn roet werden, soe doet daer een luttel steen calc yn, so ys dat so woel tho meer.

532. Sangwyn leder thoe maken.

Recipe .j. loet bresilien holts ende dat sidet yn put water, dan maket wat loghe wan weed assche, ende daer van doet .iij. dropel daer yn. Ende dar mede so bestricket dat leder. Erst bestricket mit werme water daer allun yn gesmouten is eer ghy dat leder weruet.

533. Geel leder thoe werwen.

Nemt oker .j. lb. (1) ende doet in vyeff quarte waters yn eyn cupe. Ende doet dat feel daer yn, ende laetse een dach dar yn liggen. Ende dat voerscreuen water sal werm syn als ghy dy werue daer yn doet. Dan nemt dy wellen wt ende hanget sy op thoe draghen ende recket sy wt.

534. Om suart leder thoe maken.

Nemt .ij. quarte swarten, .ij. loet witrioels, ..ij. loet gallen, dit stoet tsamen met swarte, .j. loet olij; dit laet tsamen op siden so ys dy werue wolmact, dan dowet dat leder .iij. of .iiij. mael dar yn. Of bestriket myt eyn hasen woet hent syn werue heuet, dit is beter.

535. Thoe maken loes leder.

Nemt scaeps wellen ende doet dy wolle of, ende doetse yn eyn cupe ende doet dar water yn ende calck alsoe woel dattet genoch sy. Ende roret weel om ende legge dy wellen dar yn .iiij. of .v. daghen hent genoch ys, dan nemtse wt ende mactse schoen. Ende scauetse wael myt een meesche. Dan leggetse weder yn schoen water om thoe weyken dat dy calck of gae enen nacht of meer. Dan (fol. 27v) nemtse wt ende spultse yn schoen water al werm. Dan doet dij wolle yn een korf, ende trectse so lange dat si wynt droge worde. Dan salmen dy wellen alunen. Hyr suldi merken dat ghy tot hondert wellen .x. lb alluns ende omtrent .xxv. quarten waters, ende .j. sten souts, of .j. wirendeel hoester noten behouet. Dan suldi nemen een scuttel waters of .ij. ende doeter in dy kupe ende nemen dy welle, ende wringense wael in dat water. Ende alst water verwrongen is, dan so dotar mer vanden allunden water yn ende wringet dy ander fellen daer yn. Ende ghy sult dy fellen slecht wucht maken vanden allun water. Dit doet .j. of .ij. mael. Dan legse in eyn kupen ende laetse also liggen .iiij. of .v. dagen lanck of meer dat sy wynt droghe worden of meer, dan salmen dy fellen thoe nayen vanden enen ende to den anderen. Ende latet daer en gaet bliuen dar men dy werue yn doen mach.

536. Dy werue machmen aldus.

Ghy sult in dy wellen doen olde pijsse wel gesoden also langh als sy scumet. Ende gi sult doen tot .c. fellen .xx. maten pysse, ende latet dy syen tot .xv. quarten thoe. Daer nae ghitet dy pysse yn eyn schoen cuppe ende laetsy kulen dat sy lau bliue. Dan doet dy selue pysse weder om yn dy ketel, ende laetse siden, ende schumet sy schoen op eyn werue. Ende soe sy beter sidet, soe sy dat laken beter weruet . Ende alst wael ys gesoden soe nemt .v. . weruen cleyn gewreuen ende doetter yn ende latet syden een wirendeel wan eyn wre lanck. Ende also werm als dy pys vanden wuer commet, soe salmense doen yn dy welle. Ock nyt so hete dat sy dij wellen scrimpet. Ende decket dij ketel thoe, ende doet daer yn .iiij. loet alluns, ende latet smelten ende ruret omme. Dan doet dese werue yn dy wellen myt .j. canne of ander dinck van .vj. of .vij. quarten. Ende blaset yn dat fel, ende hout dat gat wel thoe, ende vriuet ende werscuttet weel seer. Ende besiet yn dat gaet of dy werue wael weruet. Dan doet wt dy werue ende doet yn eyn ander fel, als voerscreuen is. Ende wat geweruet is dat ontnadet ende latet droghen weel hart. Dan nemet dy wellen ende maket sy morwe myt water nyt thoe seer, dat dy werue nyt af gaet. Ende dy werue sal altoes bynnen wesen. Ende leggense dan op malcander. Ende dan suldi se weel wtreecken ende makent dan alst (fol. 28r) hort alsmen dair mede wt wyl resen tho merck yn een packe.

537. Roet garne ende linen laken tho weruen.

So neemt fatseelhout ende maket also clein als ghi moget ende doet dan in loghe ghemaect van pot asse. Tot een pont fazeelhouts een vierendeel ponts asse die loghe daer of .ij. emmer vol ghemaect. Dan salmen dan dat derdendeel in sieden, dan salment cleinsen ende doen dan dair in wat spaens groen ende aluijn clein ghepuluerzeert ende siedent weder op, dan salment linnen laken legghen in een cupe ende ghieten die verwe al heet dair op ende rorent also lanc dat het cout wort. Dan salment wt wringhen ende hanghent op te drogen; het is te weten datmen tot .iiij. een pont houts hebben sal een pond as.

538. Om gheel linnen te verwen.

So neemt tot .iiij. ellen .i. pont woude ende snijt die al clein. Ende daer toe doet een vierendel ponts weetasse ende maect dair loghe of. Ende dan siet die woude met die loghe dat derdendeel in, dan verwet dair mede als voirseit vanden rode.

539. Om roet bolkeraen te verwen.

So neemt .ii lb. wilt soffraen diemen floers hiet, ende doet in een saxkijn, dan ghiet water opt saxkijn ende wasschet ende wringet also lanc datter gheen gheel wt en loept mer laet die soffraen een dach ende nacht legghen int water ende dair na doet die soffraen in die sonne ende laet hem droghen. Ende dan so doet hem in dat voirseit saxkijn. Dan suldi dunne loghe maken van potasse .iij. menghelen ende makense heet ende ghieten tot elke mael .i. menghelen op dat voirseit saxkijn. Ende dair na dat ander. Ende dair na dat derde menghelen. Ende hanct elke menghelen bi sonder. Ende dan ghietet tot elke menghelen een derdendeel van een menghelen wijn eeck. Ende in die verwe die ghi lest wt vringet dair wasschet vwe doucken wel in ende vringetse wel wt. Ende dair na doer die ander (fol. 28v) verwe. Ende dair na doer die derde verwe. Ende allentoes sal die verwe cout sijn. Ende men sal dien douck niet spolen. Ende tot een (4) lb. lakens salmen nemen een lb. saffraens of floers.

540. Om roet linnen laken te verwen.

So neemt tot .vi. ellen linnen lakens .i. . brisilien houts ende laet dat te samen sieden ende dan ghiet dat water of ende deilt in drien delen, dan aluunt dat water ende steect dat laken int water ende droget weder ende noch weder, ende derdewerf in dat voirseide water in elke water eens, dan laet het droghen.

531. Rood hazenleer hoe te verven of ander leer.

Eerst bereidt dat leer en maak het schoon ende bereidt het goed, dan neem 10 of 12 vellen. Daartoe neem 5 kwart water, put water, dit doe op het vuur totdat het begint te koken. Dan zal men [fol. 27r] daarin doen 4 pond braziliehout of Caesalpinia sappan klein gemalen en laat het koken tot op het derdedeel, dan zal men de verf uitgieten in een aarden schotel en laat het koud worden en doen daartoe oude urine of een beetje kalk en meng het goed koud. Dan zo zal ge nemen een stuk pels en doe het aan een stok en steek het in de verf en leg uw vellen op een tafel en wrijf ze aan beide zijden 3 of 4 maal, alzo lang dat ze hun kleur goed hebben. En hang het met elke verf op en laat het drogen. En dan weer verven zoals voor beschreven is. En wil ge dat ze bloedrood worden, zo doe daar wat ongebluste kalk in, zo is dat wel te beter.

532. Bloedrood leer hoe te maken.

Recept: 1 lood braziliehout of Caesalpinia sappan en dat kook in put water, dan maak wat loog van as van wijngaardranken en daarvan doe 3 druppels daarin. En daarmee zo bestrijk je dat leer. Eerst bestrijk je het met warm water daar aluin in gesmolten is eer ge dat leer verft.

533. Geel leer hoe te verven.

Neem oker 1 pond en doe het in vijf kwart water in een kuip. En doe dat vel daarin en laat het een dag daarin liggen. En dat voor beschreven water zal warm zijn als ge de verf daarin doet. Dan neem de vellen er uit en hang ze op te drogen en rek ze uit.

534. Om zwart leer hoe te maken.

Neem 2 kwart zwart, 2 lood vitriool of ijzeroxide, 2 lood gal, dit stoot tezamen met het zwart, 1 lood olie; dit laat tezamen opkoken, zo is uw verf volmaakt en dan druk dat leer er 3 of 4 maal daarin. Of bestrijk het met een hazenvoet totdat het zijn kleur geeft, dit is beter.

535. Hoe te maken gelooid leer. (1)

Neem schapenvellen en doe de wol eraf en doe het in een kuip en doe daar water in en kalk alzo veel dat het genoeg is. En roer het goed om en leg de vellen daarin 4 of 5 dagen totdat het genoeg is, dan neem ze eruit en maak ze schoon. En schaaf ze goed met een mes. Dan leg ze weer in schoon water om te weken dat de kalk er af gaat een nacht of meer. Dan [fol. 27v] neem ze eruit en spoel ze schoon met warm water. Dan doe je de wol in een korf en droog ze zolang dat ze winddroog worden. Dan zal men de vellen met aluin doen. Hier zal ge merken dat ge tot honderd vellen 10 pond aluin en omtrent 25 kwart water en 1 sten souts (2) of 1 vierendeel walnoten of Juglans regia behoeft. Dan zal ge nemen een schotel water of 2 en doe het in de kuip en neem de vellen en wringen ze goed in dat water. En als het water uitgewrongen is, dan zo doe er meer van de aluin water in en wring de andere vellen daarin. En ge zal de vellen weinig vochtig maken van het aluin water. Dit doe je 1 of 2 maal. Dan leg ze in een kuip en laat ze alzo liggen 4 of 5 dagen lang of meer dat ze winddroog worden of meer, dan zal men de vellen dicht naaien van het ene eind tot de andere. En laat het daar en gaat blijven daar men de verf in doen mag.

536. Die verf maakt men aldus.

Ge zal in de vellen doen oude pis goed gekookt alzo lang totdat het schuimt. En ge zal doen tot 100 vellen 20 maten pis en laat het tot ze 15 kwart toe verkookt zijn. Daarna giet de pis in een schone kuip en laat en laat het koelen dat het lauw blijft. Dan doe dezelfde pis weer in de ketel en laat het koken en schuim het schoon op eenmaal. En zo het beter kookt, zo het laken beter verft. En als het goed gekookt heeft zo neem 5 pond verf klein gewreven en doe het erin en laat het koken een vierendeel van een uur lang. En alz

o warm als de pis dat van het vuur komt zo zal men het doen in de vellen. Ook niet zo heet dat het uw vellen krimpen. En dek uw ketel toe en doe daarin 4 lood aluin en laat het smelten en roer het om. Dan doe deze verf in uw vellen met een kan of ander ding van 6 of 7 kwarten. En blaas in dat vel en hou dat gat goed dicht en wrijf en schud het wel zeer. En bezie in dat gat of uw verf goed verft. Dan doe de verf eruit en doet er een ander vel in zoals voor beschreven is. En wat geverfd is daarvan maak het genaaide los en laat het zeer goed drogen. Dan neem de vellen en maak ze murw met water, niet te erg, maar zo dat de verf er niet afgaat. En de verf zal altijd binnen wezen. En leg ze dan op elkaar. En dan zal ge ze goed uittrekken en maak het dan zoals het [fol. 28r] behoort als men daarmee uit wil gaan naar de markt in een pak.

537. Rood garen en linnen hoe te verven.

Zo neem pruikenboom of Cotinus coggygria en maak het alzo klein als ge kan en doe dat in een loog gemaakt van potas. Tot een pond van dit hout een vierendeel potas de loog daarvan of 2 emmers vol gemaakt. Dan zal men dan dat derdedeel in koken, dan zal men het wringen en doen dan daarin wat Spaans groen of kopergroen en aluin klein verpulverd en het weer koken, dan zal men het linnen laken leggen in een kuip en gieten die verf al heet daarop en roer het alzo lang totdat het koud wordt. Dan zal men het uitwringen en hangen het op te drogen; het is te weten dat men tot 4 pond hout een pond as hebben zal.

538. Om geel linnen te verven.

Zo neem tot 4 el 1 pond wouw of Reseda luteola en snij die al klein. En daartoe doe een vierendeel pond as van wijngaardranken en maak daarvan een loog. En dan kook de wouw met die loog dat derdedeel in, dan verf daarmee zoals gezegd is van de rode.

539. Om rood soort gekleurd laken te verwen.

Zo neem 2 pond wilde saffraan die men saffloer of Carthamus tinctorius heet en doe het in een zakje, dan giet water op het zakje en was het en wring het alzo lang zodat er geen geel meer uitloopt, maar laat die saffloer een dag en nacht liggen in het water en daarna doe die saffloer in de zon en laat het drogen. Ee dan zo doe het in het voorgemelde zakje. Dan zal je dunne loog maken van potas 3 mengsels en maak het heet en giet tot elke keer 1 mengel (3) op dat voorgemelde zakje. En daarna de andere. En daarna dat derde mengsel. En hang elk mengsel apart. En dan giet tot elk mengsel een derdedeel van een mengsel wijnazijn. En in de verf die ge laat uitwringen daar was uw doeken goed in en wring ze goed uit. En daarna door de andere [fol. 28v) verf. En daarna door de derde verf. En altijd zal die verf koud zijn. En men zal die doek niet spoelen. En tot een pond laken zal men nemen een pond saffraan of saffloer.

540. Om rood linnen laken te verven.

Zo neem tot 6 el linnen laken 1 pond braziliehout en laat dat tezamen koken en dan giet dat water af en verdeel het in drie delen, dan los dat aluin er in op en steek dat laken in het water en droog heet weer en nog eens en de derde maal in dat voorgemelde water in elk water eens, dan laat het drogen.

541. Om roet ghaern te verwen.

So maect loghe van weet assche ende wijn eeck. Ende dan so neemt rode vlocken ende sietse in een schone arden pot ende laet die wel sieden mitter loghe tot dat al water wort ende legt dan tgaern dair in enen dach ende enen nacht. Ende neemt dan wt ende latet droghen. Ende wildi dan meer verwen, so neemt noch rode vlocken ende versietse als voirseit is met die voirseide vuchticheit die daer ouer bleef ende dat doet als te voren.

542. Om leder te verwen.

Wat leder dat ghi roet wilt verwen, dat moet ghi eerst schoen wassen in laeu water ende wel wt ghewronghen ende dan ghealuunt ende voert terstont die verwe daer op.

543. Om flueel te verwen op leder.

Wildi flueel op leder verwen, so neemt aluijn water ende ouerstriket dat leder dair mede ende latet wint droghe worden. So neemt braembesien ende wringet dat sap wt doer een linnen douck ende strikent dat ouer tleder ende latent droghen. Dit salmen te minste .ij. weruen doen, dan salment licken.

544. Om sangwyn leder te maken.

(fol. 29r) So neemt een loet brisilien hout ende siedet in puts water of reghen water. Ende doet dan dair toe .iiij. of .v. dropelen loghe ghemaect van weedasse dan striket dat ouer dat leder.

545. Om roet loes te verwen.

So neemt tot .v. vellen een pont aluijns, een half pont souts, dit smelt te samen in water ende legt dan jou vellen dair in. Alst een wijl dair in gheleghen heeft, so neemtet wt ende laettet wijn[t] droghe worden. Dan neem[t] dat vel ende naijet toe ende laet een gat an die .ij. afterste benen dair ghi in blasen moget, dan neemt ouden wijn ende sietse ende schuumtse wel claer ende doet dair in een luttel aluyns ende .ij. loet lacta, die coept in die apteke, ende stoet die al clein met een loet brisilien hout ende dat suldi te gader sieden dat het sijn natuer neemt ende cleinsent dan doer een schonen douck. Ende dan neemt dan wat gumme of een doder van een eye, ende ghietet te gader in dat vel, maer dat vel most eerst op gheblasen sijn ende men moet wachten dat die substanci niet te heet en sy op dat dat vel niet en verberne. Ende spoelt dat vel wel dair mede ende doet dan wt ende laet also legghen een nacht dan ouerstrijct met wermen water ende laet dan droghen.

546. Om grau leder te verwen.

So neemt hoeij assche indie van baldi. (1) Ende neemt rode droes van wijn of roden wijn ende menget die wijn ende hoeyasschen ende des droes te samen ende slaet doer een douck ende vringet doer een douck schoen wt. Item suldi nemen wit hasen leer ende jou assche dat [doet] in lauwe aluyn water seer recken, ende reckent seer tent wynt droghe is. So striket in dese voirseide verwe ende strikent ouer dat leder ghelijc van verwen. Ende altoes seer wriuen ende latent dan droghen, so ist rede

547. Hoemen wit leder maken sal.

So salmen eerst nemen een middelbaer of een dicke koei huut na dien datmense dicke of dunne hebbe[n] wil. Dat leer also alst wt den calc comt, niet wt die runne, maer wt die calc. Ende die salmen an beide side die liesen ende dat dunste een voet breet of sniden. Ende dan salmen die calc striken met een plomp mes dairmen dat haer mede of striket, of men salt wt vringhen ende makent droghe alsmen mach, ende sniden die huut an .iiij. stucken. Ende dan salmen nemen .iij. stoep waters ende anderhalf pont aluyns ende een grote hantvol sauts, ende menget te samen ende makent heet opt vier dat het niet en siet maer dat het heet si dat men dair een hant in steken of doghen mach. Ende ghieten dit in een tobbekijn. Ende nemen dan die stucken ende dopense dair in ende vringhense sterkelic mitten water. Ende als dan dat water cout is, so salment dan weder wermen ende die stucken dair weder in dopen ende wringense ander werf weder wt ende derdewerf. Ende ten vierden werue dat water dattter dan ouer ghescoten is, dat salmen weder wermen. Ende alst ghewermt is, so salment in dat(138) tobbekijn ghieten ende men sal dair in doen .ij. grote hant vol terwen blomen ende rorent dat te gader om dat het niet en clontert. Ende dan salmen die sticken dair in voughen of vouden dat si onder dat water moghen legghen, ende sullen dair in legghen viertindech lanc. Ende dan salmense in een scone hete sonnen schijn hanghen te droghen. Ende alst droghe is so salment wriuen ende breken op een tant van een banck ende makent dwe ende saft. Ende ist dat noch stijf ende hart blijft, so salme[n]t met water besprenghen of legghent op een vuchtichge stede.

548. Om hoern zwart te maken of te verwen.

So neemt gheweecte hoern ende neemt weet asschen ende maect dair van loghe, die heet ghemaect, dair (fol. 30r) legt dan die hoern in die hete loghe ende laetse dair in legghen een vre. Dan maect zwart van galnoet ense coperroet ende maect dat heet ende legt dat hoern daer in ende laet dan staen bijt vier .i. vre.

549. Om roet hoern te verwen.

So neemt bresilien hout .i. loet ende ghiet daer op een menghelen waters ende laet dat sieden tot der helft ende neemt rein hoern ende legtse eerst in die loghe voitseit, dair na so neemt dan die hoern vter loghe ende legse dan in die hete verwe ende laetse te gader sieden een wijlkijn tijts ende dan ist goet.

550. Om te verwen roet leer, calfs vellen of scapen.

So neemt een vel die wt die runne comt, so neemt .ij. menghelen waters bier maet. Dan neemt .ij. loet aluuns ende doet dat in dat water ende settet op dat vier ende maectet bloet laeu ende dan salment dair in legghen een vel een nacht lanck ende latent wijn[t] droge worden. Ende dan naeit dat vel toe. Ende neemt een pinte oude pisse ende sietse op die helft, dan prueftse op dijn naghel of dat ghenouch is. Ist sake dat vanden naghel sluupt of loept, so en ist niet ghenouch. Ende wilt ghi dat het wel ruket so neemt een loet anijs ende een loet witte wieroec ende puluerzeert dat ende siftet doer een seef. Ende doet dan dair in een vierendel van een vlesken peter olie ende dan siet op met een in die verwe.

541. Om rood garen te verven.

Zo maak loog van as van wijngaardranken en wijnazijn. En dan zo neem rode vlokken en kook het in een schone aarden pot en laat dit goed koken met de loog totdat het al(133) water wordt en leg dan het garen daarin een dag en een nacht. En neem het dan uit en laat het drogen. En wil ge dan meer verven, zo neem nog rode vlokken en kook het zoals gezegd is met de voor vermelde vochtigheid die daar over bleef en dat doe als tevoren.

542. Om leer te verven.

Wat leer dat ge rood wil verven, dat moet ge eerst schoon wassen in lauw water en goed uitwringen en dan met aluin inwrijven en voorts terstond die verf daarop.

543. Om zwart te verven op leer.

Wil ge zwart op leer verven, zo neem aluin water en overstrijk dat leer daarmee en laat het winddroog worden. Dan neem braam of Rubus fruticosus en wring dat sap uit door een linnen doek en strijk het over het leer en laat het drogen. Dit zal men ten minste 2 maal doen, dan zal men het gladstrijken.

544. Om bloedrood leer te maken.

[fol. 29r] Zo neem een lood brasiliehout of Caesalpina sappan en kook het in putwater of regen water. En doe dan daartoe 4 of 5 druppels loog gemaakt van as van wijngaardranken, dan strijk het dat over dat leer.

545. Om rood gelooid te verven.

Zo neem tot 5 vellen een pond aluin, een half pond zout, dit smelt tezamen in water en leg dan jouw vellen daarin. Als het een tijdje daarin gelegen heeft, zo neem het eruit en laat het winddroog worden. Dan neem dat vel en naai het dicht en laat een gat aan de 2 achterste benen daar ge in blazen kan, dan neem oude wijn en kook het en schuim het goed helder en doe daarin wat aluin en 2 lood lacta die je koopt in de apotheek en stamp dat al klein met een lood braziliehout en dat zal ge tezamen koken totdat het zijn natuur neemt en wring het dan door een schone doek. En dan neem dan wat gom of een dooier van een ei en giet het tezamen in dat vel, maar dat vel moest eerst opgeblazen zijn en men moet wachten dat de substantie niet te heet is opdat het vel niet verbrand. En spoel dat vel goed daarmee en doe het er dan uit en laat het alzo liggen een nacht dan bestrijk het met warm water en laat het dan drogen.

546. Om grauw leer te verven.

Zo neem as van hooi (Cymbopogon schoenanthus (?) uit Indië van Baldi (1). En neem rode droesem van wijn of rode wijn en meng die wijn en hooias en de droesem tezamen en sla het door een doek en wring het door een doek schoon uit. Item; zal ge nemen wit hazen leer en jouw as en doe dat in lauw aluin water zeer rekken en rek het zeer totdat het winddroog is. Dan strijk het in deze voor vermelde verf en strijk het over dat leer gelijk van verf. En altijd zeer wrijven en laat het dan drogen, dan is het gereed. (fol. 29v) .

[fol. 29v) 547. Hoe men wit leer maken zal.

Dan zal men eerst nemen een middelbare of een dikke koeienhuid na dien dat men ze dik of dun hebben wil. Dat leer alzo als het uit de kalk komt, niet uit de runne (om te looien), maar uit de kalk. En die zal men aan beide zijde de liezen en dat dunste een voetbreed afsnijden. En dan zal men die kalk strijken met een bot mes daar men dat haar mee afstrijkt, of men zal het uitwringen en maken het droog als men kan en snijden de huid in 4 stukken. En dan zal men nemen 3 stoop water en anderhalf pond aluin en een grote handvol zout en meng het tezamen en maak het heet op het vuur zodat het niet kookt, maar dat het heet is zodat men daar een hand in steken als ge gedogen mag. En gieten dit in een vaatje. En nemen dan die stukken en dopen ze daarin en vermeng het sterk met het water. En als dan dat water koud is dan zal men het dan weer warmen en de stukken er weer in dopen en wringen het een volgende keer weer uit en een derde maal. En te vierden keer dat water dat er dan overgebleven is dat zal men weer warmen. En als het gewarmd is dan zal men het in dat vaatje gieten en men zal daarin doen 2 grote handen vol tarwe bloem en roer dat tezamen zodat het niet klontert. En dan zal men die stukken daarin voegen of vouwen zodat ze onder dat water mogen liggen en zullen daarin liggen veertien dagen lang. En dan zal men ze in een mooie hete zonneschijn hangen te drogen. En als het droog is dan zal men het wrijven en breken op een tand van een bank en maken het soepel en zacht. En is het dat het nog stijf en hard blijft, dan zal men het met water besprenkelen of leggen het op een vochtige plaats.

548. Om horen zwart te maken of te verven.

Zo neem geweekte horen en neem as van wijngaardranken en maak daarvan een loog, die heet gemaakt en leg daarin [fol. 30r] dan die horen in de hete loog en laat het daarin leen uur liggen. Dan maak het zwart van galappels en koperrood en maak dat heet en leg de horen daarin en laat het dan staan bij het vuur 1 uur.

549. Om een horen rood te verven.

Zo neem braziliehout of Caesalpinia sappan hout 1 lood en giet daarop een mengel (zie 539) water en laat dat koken tot de helft en neem reine horen en leg het eerst in die loog voor vermeld, daarna zo neem dan die horen uit de loog en leg het dan in die hete verf en laat ze tezamen koken een tijdje en dan is het goed.

550. Om te verven rood leer, kalfsvellen of schapen.

Zo neem een vel die uit het looibad komt, dan neem 2 mengelen (zie 539) water bier maat. Dan neem 2 lood aluin en doe dat in dat water en zet het op het vuur en maak het bloot lauw en dan zal men daarin leggen een vel een nacht lang en laat het winddroog worden. En dan naai dat vel dicht. En neem een pint oude pis en kook het tot op de helft, dan beproef het op uw nagel of dat genoeg is. Is het zo dat het van de nagel druipt of loopt, dan is het niet genoeg. En wil ge dat het goed ruikt zo neem een loet anijs van Pimpinella anisum en een lood witte wierook van Boswellia thurifera en verpulver dat en zeef het door een zeef. En doe dan daarin een vierendeel van een flesje petroleum of steenolie en dan kook het op meteen in die verf.

551. Homen een scaeps vel of cordewaen met bresilien roet sal verwen.

So neemt .ij. loet brisilien houts ende is brisilien seer goet so neemt bi .iii. verendel loets ende raspet met een rasp of puluerzeert in een visel of in een molen zeer clein. Ende dan hanget dat puluer ouert vier in een ketel met scoen water. Ende het is te weten datmen tot elke siedinge een querte waters of .v. pinte sal doen na dat die brisilien (fol. 30v) goet is ende latent sieden ouer tfier wel passelic alte samen ende niet te seer. Ende decken dese voirseide ketel met een rein dexel dat dair niet in en valt. Ende alst ghesoden is op die helft, so neemt een schoen houtkijn ende steect dat in die verwe ende doet op v naghel ende dan suldi wel sien oft ghenouch ghesoden is ende oft ghenouch werwe heeft, mer dan so is die verwe op sijn bleechste ende dunste. Ende alst bi na alte haluen versoden is, so suldi nemen tot elke .ij. loet brisilien hout een pinte loghe ghemaect van scoen calc ende doense in den ketel die dair siedet ende latent een luttelken dair mede sieden tent een weinich dicker wort ende roder. Dan suldi bereit hebben een schoen aerden pot test binnen wel verlodet, ende dair suldi die verwe in cleinsen doer een sconen douck. Ende dair na suldi also veel aluyns nemen alst die helft van jou brisilien voirseid. Ende dan neemt schoen water ende neemt dat inden voirscreuen douck ghebleuen is dair ghi die voirseide verwen doer ghecleinset hebt. Ende [doe] dat water met den voirseiden puluer ende met den aluyn ouer tfier ende prouuent in jou mont oft sterck ghenouch ghealuynt sy na wise ende manieren alsmen spise plach te souten. Ende alst een wile dair mede heeft ghesoden, so suldi jou leder dair mede ouer stricken ende latent een luttel wint droghe worden maer niet alte seer. Ende dan so moghe dij jou leder verwen metter eerster voirseide verwe. Ende niet alte veel tot elken mael dattet leder niet doer en slaet te seer ende sachtelic sonder te heet maken; tegen dat vier ist best. Ende en laet niet te seer droghen ende bestrijckent also menich weruen tot dat ghenouch heeft ende latent wel droghen. Ende legghent dan op een schoen tafel of banck ende lickent ende brunerent dat mit een licksteen dan salt hem wel openbaren oft bruun ghenouch si of niet.

(fol. 31r) Om linnen laken zwart te maken.

So ist beter onghebleect ende dat salmen aldus maken. Men sal nemen tot elke elle .i. loet galnoets ende stoten die galnote seer clein ende nemen tot elke loet galnote een quarte vers waters. Ende siedent dat in een schoen ketel also lanc dat die helft versoden is. Dan latet so langhe staen dat ghi dair nauwe een hant van hitten in ghedoghen moget. Ende dan so steect v laken dair in ende hanget dan te droghen. Ende dan steect dair weder in ende hanget dan weder te droghen. Ende doet dit hent galwater al in gedroget is, ende dan neemt tot elken ellen lakens een quarte schoenmakers zwarte ende steect dat laken so dicke dair in dat die zwarte dair in ghetoghen si ende ghedroget.

553. Om grau laken te verwen.

So suldi doen met dat galwater als voirseit is. Ende dan salmen nemen tot elke ellen .i. loet coperroet ende een) quarte waters tot elke loet coperroets .i. loet goms ende doen dit int water ende latent smelten tsamen ende dopen dair in als vant tzwart gheschreuen staet.

554. Hoemen roet leder mit mede sal verwen.

Men sal nemen een gheloeit calfs vel alst eerst wt die cupe comt ende noch niet droghe heeft gheweest. Ende dat gheen pincke en is. Ende wasschent zeer schoen in cout water, stroem water, ende in werm water so lanc tot dat die calc ende eeck alte male wt come, dat men weet bi die verwe vant water dat dan wt gaet of of gaet. Ende dan salmen dat vel om lancx toe naeyen, so dat die haerside binnen comme ende laet een gat open bliuen an een been dair men die verwe in sal doen. Ende ist een ghemeen calfs vel dat niet alte groet en is, so salmen nemen een menghelen waters ende smelten dair .v. loet aluijns in al clein ghestoten. Ende dat salmen also heet maken dat men die hant dair nauwe in mach liden. Ende ghietent in dat vel ende rorent ende hutsent zeer (fol. 31v) wel hier ende dair dattet ouer al in dat vel comt. En[de] dat aluyn water dair in trecket. Ende alst bina cout beghint te worden, so ghiet dat water weder wt so ghi haestelixte moghest, dat dair niet in en bliue. Ende dan alte hant mit groter haest eer dat vel cout wort binnen, so salmen doer dat gat vant been in doen een half pont mede, ist een ghemeen clein vel, mer .iij. vierendel ponts ist een groet vel, welke mede men eerst te voren in een platteel al clein sal breken mitter hant, dat alle die cluutkens ontwen gaen ende te puluer ghebroken sy[n]. Ende doetse dan doer dat gat al droghe in dat vel dat si bi na voir den gate ouer een hoep bliue legghe[n], niet ouer al dat vel ghestroit, op dat dat haestelicker ende tsamen nat worde. Dan hebt een pot met oude pisse die so werm si datmen die hant dair in mach doghen omtrent .ij. menghelen of meer, ende ghiet die ene helft int vel so heet alst voirseit is ende so gheringhe ende haestelic dattet vel noch werm si vanden aluyn water ende rorent ende scuddent ende vriuent so langhe dat vel op een tafel of op een banc dat bi na cout si gheworden. Dan ghiet dan die ander helft vander pis dair in also heet alst te voren ende erbeitet wel so langhe dattet ecter so cout is gheworden. Dan salmen dat vel weder ontornen ende spolent in schoen water want alle die verwe of gaet. Ende hanget dan op ende latent wijnt droghe worden. Ende nement dan ende legghent dan op een tafel ende smerent een luttel met oli met een vetter hant zeelr wel ouer al dat vel metter platter hant al wriuende. Ende laet dan voert droghen. Ende dair na ouer een dach salment noch eens wassen in schoen water dat die pis ende alle dinghe wt comen want het wort veel safter. Item die mede ende vrine moetmen al ghereet maken eer men dat aluyn water.

555. Om roet ceter dat is roet laken [te verwen].

So neemt tot .x. ellen lakens .iiij. lb. wilt soffraen ende die doet in een saxkijn dat linnen is ende wasset die soffraen wel in schoen water ende latent legghen een nach inden water. Dan neemt den soffraen ende deelt hem in vieren, ende op een yghelic deel loghe ghegoten, ende ghift elke .iiij. ellen .iiij. loet aluyns ende dan verwet den douck. Ende ghift elke lb. soffraens bi sonderlinghe .iij. maten loghes, ende alst gheuorwet is so trecket den gheuerwende douck doer sterken wijn eeck ende hanget dan den douck inden wint ende palliert mitten licksteen van glasen ende bestriket den met onghel.

556. Om gheel linnen laken of douck te verwen.

Neemt een emmer waters ende een lb. weet assche ende maect loghe ende doet den schuum of ende laet die loghe staen .i. dach ende een nacht dan doet dair in een .lb. woude ende siedet dan .ij. vren lanc. Ende wanneer die loghe versch is so ghiet dair op meer loghe ende dan cleinset dat nat wt of vander woude. Ende doet dair in een loet puluer spaens groen dan steket dat linnen douck dair in ende maket wel nat.

Item wilstu dat laken pappen, so doet dair in een lepel vol weiten blomme ende menget dair mede ende steket dat voirseit douck noch eens dair in ende latent droghen vter sonnen.

557. Om groen linnen douck te verwen.

So neemt vuulbomen, besien dair van, ende ghiet dair sterke aluun water op ghenouch. Ende wanneer dat ghi verwen wilt, so neemt .ij. hant vol van desen besien (fol. 32v) ende stoetse wel clein ende doetse in een ketel. Ende doet dair .iiij. querten vanden aluun water op. En[de] dat douck dat ghi verwen wilt dat doet inden ketel mitten besien ende laet sieden .ij. vren lanc, dan neemt den douck wt ende laet hem half droghe worden ende doet hem dan weder inden voirseiden ketel ende laet hem half cout worden. Ende doet tot .x. ellen douckx .i. loet spaens groen wel ghewreuen ende laet dan dair in bliuen een dach ende een nacht, dan neemt dat laken wt ende spoelt in schoen water ende dan hanget wt ende latet wel droghen.

558. Om graeu laken te verwen.

So neemt .i. lb. galle ghepuluerzeert ende elsen bast .i. hant vol vijlsel van yser ende ghiet .x. querten waters daer op ende laet dat sieden op die helft, ende dan ghietet dair in een half querte edicx. Ende laet dan niet seer sieden, dair na so neemt een querte scoenmakers zwarte ende laet die sieden een vre lanc, ende dan doet dair in .x. ellen doucks ende dair mede laet een luttel op sieden ende doet dan vanden vier, ende laet daer in legghen .iij. vren lanch. Dan neemt dat laken wt ende spoelt in laeu water ende hanget op ende latet droghen vter sonnen.

559. Om blaeu te verwen.

So neemt wilt beieren of vleder besien ende ghiet aluyn water dair op. Ende wanneer ghi verwen wilt, so neemt een deel besien vten vate dair si in ghestaen hebben, also veel als ghi wilt, ende stoetse ontween ende ghiet dair aluin water op ende laet op sieden. Ende doet dair in luttel scoenmakers zwart, ende laet dan sieden .i. vre of .ij., ende dan so trecket wt ende laet half droghen. Ende dan doet en half loet spaens groen inden coude verwe (fol. 33r), dan doet dat douck dair weder in ende laet legghen een dach ende een nacht ende dan spoeltet wt ende laettet droghen vter sonne.

560. Dit is noet in allen verwen:

In allen verwen behaluen blaeu so ist noet dat die siede doe in aluyn water; totter roder verwe doet die siede in aluyn water .i. nacht lanc, dan ghiet dat water of ende settet opt vier ende latet heet worden ende doet dair in rode crap meede, tot elke pont side .ij. pont mede, dan so neemt galnoten ghepuluert ende in water gesoden ontrent een half vre in een erden pot, dan neemt dat claer of ende menget met water vanden roden crap mede dat die puluer niet in en can comen. Ende als dat te gader menget is ende also heet is als een bat, so doet die side daer in, ende inder hitten salment houden hent gheuerwet is ende het en sal niet sieden.

551. Hoe men een schapenvel of leer van Cordoba met braziliehout of Caesalpinia sappan rood zal verven.

Zo neem 2 lood van brazielie hout of Caesalpinia sappen en is de braziliehout zeer goed zo neem bij de 3 vierendeel lood en rasp het met een rasp of verpulverd in een vijzel of in een molen zeer klein. En dan hang dat poeder boven het vuur in een ketel met schoon water. En het is te weten dat men tot elk kooksel een kwart water of 5 pinten zal doen na dat die brazilie [fol. 30v] goed is en laat het koken boven het vuur goed passend alle tezamen en niet te zeer. En bedek deze vermelde ketel met een reine deksel dat daar niet in valt. En als het gekookt is tot op de helft, zo neem een schoon houtje en steek dat in die verf en doe het op uw nagel en dan zal je goed zien of het genoeg gekookt is en of het genoeg kleur heeft, maar dan zo is die verf op zijn bleekste en dunste. En als het bijna al half verkookt is, dan zal ge nemen tot elke 2 lood braziliehout een pint loog gemaakt van schone kalk en doet het in de ketel die daar kookt en laat het wat daarmee koken tot het wat dikker wordt en roder. Dan zal ge bereid hebben een schone aarden pot binnen goed verlood en daar zal ge die verf in uitwringen door een schone doek. En daarna zal ge alzo veel aluin nemen als de helft van jouw braziliehout voor vermeld. En dan neem schoon water en neem dat wat in de voor beschreven doek gebleven is daar ge die voo rvermelde verf door gewrongen hebt. En doe dat water met het voor vermelde poeder en met de aluin boven het vuur en beproef in jouw mond of het sterk genoeg met aluin is naar de wijze en manier zoals men spijs plag te zouten. En als het een tijdje daarmee heeft gekookt dan zal je jouw leer daarmee bestrijken en laat het wat winddroog worden maar niet al te zeer. En dan zo mag je jouw leer verven met de eerste voor vermelde verf. En niet al te veel tot elke keer dat het leer niet te zeer doorslaat en zachtjes zonder het heet maken; tegen dat vuur is het beste. En laat het niet te zeer drogen en bestrijk het alzo vele keren totdat het genoeg heeft en laat het goed drogen. En leg het dan op een schone tafel of bank en strijk het glad en polijst dat met een polijststeen dan zal het zich wel openbaren of het bruin genoeg is of niet.

[fol. 31r] Om linnen laken zwart te maken.

Zo is het beter ongebleekt en dat zal men aldus maken. Men zal nemen tot elke el 1 lood galappels en stampen die galappels zeer klein en neem tot elke lood galappels een kwart vers water. En kook het in een schone ketel alzo lang totdat de helft verkookt is. Dan laat het zo lang staan totdat ge daar nauwelijks een hand vanwege de hitte in gedogen kan. En dan zo steek uw laken daarin en hang het dan te drogen. En dan steek het daar weer in en hang het dan weer te drogen. En doet dit totdat het galwater al ingedroogd is, en dan neem tot elke el laken een kwart schoenmakers zwart en steek dat laken zo dik daarin dat het zwarte daarin getrokken is en gedroogd.

553. Om grauw laken te verven.

Dat zal je doen met dat galwater zo voor gezegd is. En dan zal men nemen tot elke el 1 lood koperrood en een kwart water en tot elke lood koperrood 1 lood gom en doe dit in het water en laat het smelten tezamen en dopen daarin zoals van het zwart geschreven staat.

554. Hoe men rood leer met meekrap of Rubia tinctoria zal verven.

Men zal nemen een gelooid kalfsvel als het net uit de kuip komt en nog niet droog is geweest. En dat geen pink of eenjarig kalf is. En was het zeer schoon in koud water, stromend water en in warm water zo lang totdat de kalk en azijn er helemaal uitkomen, dat men weet bij de kleur van het water dat er dan uitgaat of af gaat. En dan zal men dat vel in de lengte dicht naaien zo dat de haarzijde binnen komt en laat een gat open blijven aan een been waar men die verf in zal doen. En is het een gewoon kalfsvel dat niet al te groot is dan zal men nemen een menghel water en smelten daarin 5 lood aluin al klein gestampt. En dat zal men alzo heet maken dat men de hand daar nauwelijks in kan houden. En giet er in dat vel en roer het en hutsel het zeer [fol. 31v] goed hier en daar zodat het overal in dat vel komt. En dat aluin water daarin trekt. En als het bijna koud begint te worden, zo giet dat water weer uit zo ge het snelst kan dat het daar niet in blijft. En dan dadelijk met grote haast eer dat vel koud wordt van binnen zo zal men door dat gat van het been in doen een half pond meekrap of Rubia tinctoria, is het een gewoon klein vel, maar 4 vierendeel pond is het een groot vel, welke meekrap of Rubia tinctoria men eerst tevoren in een schotel al klein zal breken met de hand zodat alle kluitjes stuk gaan en tot poeder gebroken zijn. En doe het dan door dat gat al droog in dat vel zodat het bijna voor het gat op een hoop blijven liggen, niet over al dat vel gestrooid zodat het sneller en tezamen nat wordt. Dan heb je een pot met oude pis die zo warm is dat men de hand daarin kan houden omtrent 2. menghelen of meer en giet die ene helft in het vel zo heet als het voor gezegd is en zo gering en haastig zodat het vel nog warm is van het aluin water en roer het en schudt het en wrijf het zo lang dat vel op een tafel of op een bank zodat het bijna koud is geworden. Dan giet dan die andere helft van de pis daarin alzo heet zoals te voren en bewerk het zo lang dat de azijn zo koud is geworden. Dan zal men dat vel weer los maken en spoelen het in schoon water want alle verf gaat eraf. En hang het dan op en laat het winddroog worden. En neem het dan en leg het dan op een tafel en smeer het wat met olie met een vette hand zeer goed over al dat vel met de platte hand al wrijvende. En laat het dan voorts drogen. En daarna over een dag zal men het nog eens wassen in schoon water dat die pis en alle dingen er uit komen want het wordt veel zachter. Item; die meekrap en urine moet men al gereed maken eer men dat aluin water in dat vel doet want het zou anders te koud worden onder de handen. En is het vel zeer [fol. 32r] groot dan moet men daarin doen 6 lood aluin of 7, maar niet meer.

555. Om rood ceter, dat is rood laken te verven.

Zo neem tot 10 el laken 4 pond saffloer of Carthamus tinctorius en doe die in een zakje van linnen en was die saffloer goed in schoon water en laat het liggen een nacht in het water. Dan neem de saffloer en verdeel het in vieren en op elk deel loog gieten en geef elk4 4 el 4 lood aluin en dan verf de doek. En geef elk pond saffloer apart 3 maten loog en als het geverfd is zo trek de geverfde doek door een sterke wijnazijn en hang dan de doek in de wind en polijst het met de polijststeen van glas en bestrijk het met vet.

556. Om geel linnen laken of doek te verven.

Neem een emmer water en een pond as van wijngaardranken en maak een loog en doe de schuim er af en laat de loog een dag en nacht staan en dan doe daarin een pond wouw of Reseda luteola en kook het dan 2 uren lang. En wanneer die loog vers is zo giet daarop meer loog en dan wring dat nat uit van de wouw. En doe daarin een lood poeder Spaans groen of kopergroen en dan steek dat linnen doek daarin en maak het goed nat.

Item; wil u dat laken pappen, zo doe daarin een lepel vol tarwe of Triticum vulgare bloem of meel en meng het daarmee en steek dat voor vermelde doek nog eens daarin en laat het drogen uit de zon, dus in de schaduw.

557. Om groen linnen doek te verven.

Zo neem bessen van vuilbomen of Rhamnus frangula en giet daar sterk aluin water op genoeg. En wanneer dat ge verven wil zo neem 2 hand vol van deze bessen [fol. 32v] en stamp ze goed klein en doe het in een ketel. En doe daar 4 kwarten van het aluin water op. En de doek die ge verven wil dat doe in de ketel met de bessen en laat het koken 2 uren lang, dan neem de doek uit en laat het half droog worden en doe het er dan weer in de voor vermelde ketel en laat het half koud worden. En doe tot 10 el doek 1 lood Spaans groen of kopergroen goed gewreven en laat het dan daarin blijven een dag en een nacht, dan neem dat laken eruit en spoel het in schoon water en dan hang het uit en laat het goed drogen.

558. Om grauw laken te verven.

Zo neem 1 pond gal verpulverd en els bast van Alnus glutinosa 1 hand vol, vijlsel van ijzer en giet 10 kwarten water daarop en laat dat koken tot op de helft en dan giet daarin een half kwart azijn. En laat dan niet zeer koken, daarna zo neem een kwart schoenmakers zwart en laat die een uur lang koken en dan doe daarin 10 el doek en daarmee laat het wat koken en doe het dan van het vuur en laat het daarin liggen 3 uren lang. Dan neem dat laken eruit en spoel het in lauw water en hang het op en laat het drogen in de schaduw.

559. Om blauw te verven.

Zo neem wilde bosbessen of Vaccinium of vlier of Sambucus nigra bessen en giet aluin water daarop. En wanneer ge verven wil zo neem een deel bessen uit het vat daar ze in gestaan hebben, alzo veel als ge wil en stamp ze stuk en giet daar aluin water op en laat het koken. En doe daarin wat schoenmakers zwart en laat het dan koken 1 uur of 2 en dan zo trek het eruit en laat het half drogen. En dan doe een half lood Spaans groen of kopergroen in de koude verf [fol. 33r], dan doe dat doek daar weer in en laat het liggen een dag en een nacht en dan spoel het uit en laat het drogen in de schaduw.

560. Dit is nodig in alle verven:

In alle verven behalve blauw is het nodig dat de zijde doet in aluin water; tot de rode verf doe de zijde in aluin water 1 nacht lang, dan giet dat water af en zet het op het vuur en laat het heet worden en doe daarin rode meekrap of Rubia tinctorum, tot elke pond kook je 2 pond mee dan zo neem galappels verpulverd en in water gekookt omrent een half vuur in een aarden pot, dan neem dat heldere af en meng het met water van de rode meekrap dat het poeder er niet in kan komen. En als dat tezamen gemengd is en alzo heet is als een bad dan doe de zijde daarin en in de hitte zal men het houden totdat het geverfd is en het zal niet koken.

561. Om grau side te verwen.

Siedet die schellen vanden eiken boem een half vre ende die schellen ghepuluerzeert. Dan set of ende laet claren. Ende doet hier toe also veel schoenmakers zwart als des voirseit is ende rorent met een stock. Dan neemt side die ghealuynt is als virscreuen is ende doetse hier in te vile dat si werm is en[de] laet die side een half vre dair in staen.

562. Rode side te verwen van brisilien.

Men sal inden eersten doen metten aluyn water als voirseit is. Dair na neemt .iij. p brisilien wel ghepuluerzeert dat salmen sieden op dat derdendeel ende latent staen claren ende ghietent dan dat claer bouen of. Ende wil di hebben violetten verwe, so neemt vander heter loghe voirseit. Ende wildijt wat duuster hebben dan violetten (fol. 33v), so weet, als ghi die side vten bresilien water ghetoghen hebt, so steect die side in die halue cupe voirseit ende doet die dair in die wile dat het werm is.

563. Om bolkeraen te verwen.

So neemt .iii. . floers tot .ij. lb. lakens of gaerns, die floers salmen legghen in versch water .xij. of .xiij. vren lanc te weken. Dan salmense vten water wringhen of te persen ende doense dan in een sack ende binden die vast toe. Ende tredense so lanc int water als dair gheel water wt gaet. Dan salmense weder droghe vringhen of persen, ende legse op een tafel ende pluckense so mense cleinste mach. Dan salmense legghen op die tafel ende maken een dunne beddekijn ende suften dair pot assche op. Ende maken dan een ander bed dair bouen op also langhe als die floers duiert. Item tot .iij. pont floers .viii. ponts assche. Dan salmense mitten hande vriuen so langhe alsmen roet dair in siet. Dan salmen nemen een rein vat of een tobbekijn dat onder een gat heeft, dair salmen een tap in steken. Ende op dat gat salmen stolpen een houten scuttel die al om ghekerst is. Dair op een dunnen douck gheleit. Dan salmen die floers dair bouen op legghen al dat vat omme ende midden al ghelijc ouer. Dan salmen dair op ghieten schoen water dat die floers bedo[l]uen is ende decken bouen toe met een douc ende latent staen een vre of wat meer. Dan salmen den tap wt trecken ende laten die verwe wt lopen in een schoen vat. Dan salmen dair ander water op ghieten ende latent oec staen een vre lanc ende tappen dat oec of in een ander vat. Ende ghieten dair noch ander water weder op ende latent oeck een vre staen ende tappen oec in een ander vat. Dan salmen inden lesten verwe doen dat derdendeel van een quarte wijn edic. Ende men sal die wijn edick (fol. 34r) verlanse in ghieten, ende die wile datmen die wijn edic ghiet, so salmen die verwe roren mitter hant. Ende doen dan dat ghern dair in of dat laken ende handelt wel metten handen. Ende die middelste verwe dair naest. Ende dan die eerst ende altoes metten edick, tot .iiij. . verwe een querte goede edickx, dan salment wt wringhen ende latent droghen vten winde ende vter sonne. Item my seide die hune verwerster datmen nemen soude tot elke pont verwe .ij. loet assche ende .iiij. loet edicx ende doen so veel dair in dat die verwe dair na ruke sonder maten.

Item alsmen verwen wil so moetmen wachten datmen gheen onreine handen dair in en steke. Ende men moetse wachten voir stanck ende vijsten ende vulen roeck ende voir verkens stanck ende des ghelikes ende roeck van pisse ende loeck droghe:

564. Om blaeu laken te verwen.

So neemt vitrioli romani ende een luttel gallen ghepuluerzeert ende een luttel gumme, ana. Ende laet dat te gader sieden met water ende vrine ana. Dan laettet een luttel staen claren ende ghiet dat claer bouen of ende steken dat laken dair in, ende latent wel doer die hant lopen. Item alsmen die floreye ghemenget heeft in die loghe, so moetment staen laten dat si werm bliue .x. vren eermen dat laken <daer> in doet.

565. Om side te reineghen.

So neemt tot elke pont side en half pont sepe, dan neemt heet water ende doet die sepe dair in mitter hant roerende totter tijt dat die sepe ghesmolten is, dan doet dair in die side ende laethet sieden en half vre lanc. Ende als dat ghesoden heeft als voirseid is, so doet van den (fol. 34v) vier, so neemt een ander half pont ende latent sieden in werm water een half vre, ende doetse vanden viere ende wasset si al wit in werm water.

566. Om lasuer te maken dat zeer lichtelic toe gaet.

So neemt leuende calck ende scalen van eyeren of mormarsteen of slecht steencalck, mair die ander waer beter. Item des calcx een deel ende nemt spaens groen .ij. deel, sal armoniaec .iiij. deel. Dese puluerzeert te samen ende ghiet dair op goeden sterken wijn eeck die ghedistileert is. Ende te hant sal dat coaguleren in eenre blaeuwer verwe. Dit settet .iij. daghen in paert misse, dan settet in die sonne ende latet droghen.

567. Item remedium scriptoris.

Ist dat sake dat dy rubrica seer schumet alsment sy stote, soe doe daer yn wat smouts wtten oren, so latet syn schumen. Ende scrympet dat pergament vanden swaerte yncket, soe doe daer yn en luttel suker kandy, soe yst gedaen.

568. Vater daer men haer mede afdoet.

Wildi ymant haer af doen ende een safte huut maken sonder wrese, soe moet hy eerst baden in warm water, daer nae stauen ende sweten ende dan noch baeden. Daer nae moet he heem droghen myt enen cleden, ende dan saltmen bereit maken of hebben daerment haer mede af wil doen gaen. Men maket aldus.

Recipe leuende calck daer nye water op een quaem ende wriuet weel cleyn, ende dan tempert myt colde water ende doet [op] tfuer, ende doet gelick enre wellinghe. Dan doeter thoe het fiften deel alsoe woel operments, dat is auripigmentum, als des calx is, ende sydet daer mede. Dan (fol. 35r) nemt eyn panne ende stechse daer yn, gaen dy plumen of, soe settet aff want sydet langer, het solde thoe seer werhetten. Ende alst weel nae coldt is, soe stricket daer ghy dat haer af wylt hebben. Ende dan pruuet oft haer lichtelick wt gaet, soe trecket wt sonder crouuen, want dy hute solde lichtelick schoren ende breken. Daer nae neem billen cruyt sap ende nachtschade sap ende donrebarden sap, dat is huysloeck, ende bloet wan eyn wleder muys, dit menget al tsamen ende bestryket dy stede daer mede, soe waest daer gheen haer weder.

569. Haer doen vassen.

Dese salue is goet op eyn hoeft daer gheen haer op een wasset. Recipe grote consolida ende meysche botter al euen veel, ende sidet dy ouer eyn yn eyn panne, dan wringhet doer eyn doeke ende daer nae doeter puluer van sulphur thoe ende roret alsoe lange thent coud is ende dan doet yn bussen.

570. Van haer thoe veruen.

Alsmen wil dattet haer enigher hande werue ontfae, soe salment haer dry daghen thoe woren dwaen myt water daer allun yn gesmouten is of gesoden, ende daer nae gestreken myt ganse smoute of myt henne smoute .iij. daghe dan yst rede weruen thoe ontfaen soe welke men wylt.

561. Om grauw zijde te verven.

Kook de schillen van de eikenloof of Quercus ruber een half uur en die schillen verpulverd. Dan zet het er af en laat het helder worden. En doe hiertoe alzo veel schoenmakers zwart als gezegd is en roer het met een stok. Dan neem de zijde die bewerkt is met aluin zoals voor geschreven is en doe het erin terwijl dat het warm is en laat de zijde een half uur daarin staan.

562. Rode zijde te verven van brazilie.

Men zal in het begin doen met het aluin water zoals gezegd is. Daarna neem 3 drachme braziliehout of Caesalinia sappan goed wel verpulverd en dat zal men koken op dat derdedeel en laat het staan helder worden en giet dan dat heldere van boven af. En wil ge hebben viool kleur of Viola odorata, zo neem van de hete loog voor gezegd. En wil ge het wat duister hebben dan viool kleur [fol. 33v], zo weet, als ge de zijde uit braziliehout water getrokken hebt zo steek de zijde in die halve kuip die vermeld is en doet het daarin in de tijd als het warm is.

563. Om bolkeraan, soort gekleurd laken, te verven.

Zo neem 4 pond saffloer of Carthamus tinctorius tot 2 pond laken of garen, die saffloer zal men leggen in vers water 12 of 13 uren lang te weken. Dan zalmen het uit het water wringen of persen en doen he dan in een zak en bind die vast dicht. En treden er op het zo lang in het water totdat daar geel water uitgaat. Dan zal men het weer drogen wringen of persen en leg het op een tafel en pluk het zo klein als men kan. Dan zal men het leggen op de tafel en maken een dun bedje en blaad daar potas op. En maak dan een ander bed daarboven op alzo lang als de saffloer duurt. Item; tot 3 pond saffloer 8 pond as. Dan zal men het met de handen wrijven zo lang als men rood daarin ziet. Dan zal men nemen een rein vat of een vaatje dat onder een gat heeft, daar zal men een tap in steken. En op dat gat zal men het in een stolp doen en een houten schotel die alom gepekt is. Daarop een dunne doek gelegd. Dan zal men die saffloer daar bovenop leggen al dat vat om en midden al gelijk over. Dan zal men daarop gieten schoon water zodat de saffloer bedolven is en bedekken boven toe met een doek en laat het staan een uur of wat meer. Dan zal men de tap eruit trekken en laat die verf eruit lopen in een schoon vat. Dan zal men daar ander water opgieten en laat het ook staan een uur lang en tappen dat ook af in een ander vat. En gieten daar nog ander water weer op en laat het ook een uur staan en tap het ook in een ander vat. Dan zal men tenslotte de verf doen in het derdedeel van een kwart wijn azijn. En men zal die wijnazijn [fol. 34r] overlangs er in gieten en de tijd dat men die wijnazijn giet zo zal men die verf roeren met de hand. En doen dan dat garen daarin of dat laken en behandel het goed met de handen. En de middelste verf daarna. En dan de eerst en altijd met de azijn, tot 4 verven een kwart goede azijn, dan zal men het uitwringen en laat het drogen uit de wind en in de schaduw. Item; de verfsters zeiden me dat men nemen zou tot elke pond verf 2 lood as en 4 lood azijn en doen zoveel daarin dat de verf daarna ruikt uitzonderlijk.

Item; als men verven wil zo moet men wachten dat men geen onreine handen daarin steekt. En men moet wachten voor stank en winden latenen vuile rook en voor varkens stank en dergelijke en de geur van pis en knoflook of Allium sativum.

564. Om blauw laken te verven.

Zo neem Italiaans vitriool en wat gal verpulverd en wat Arabische gom van Acacia arabica, gelijke maat (?). En laat dat tezamen koken met water en gelijke hoeveelheid urine. Dan laat het wat staan helder worden en giet dat heldere boven af en steek dat laken daarin en laat het goed door de hand lopen. Item; als men dat blauwe schuim gemengd heeft in de loog dan moet men het staan laten dat het warm blijft 10 uur eer men dat laken daarin doet.

565. Om zijde te reinigen.

Zo neem tot elke pond zijde een half pond zeep, dan neem heet water en doe die zeep daarin met de hand roerende tot de tijd dat die zeep gesmolten is, dan doe daarin de zijde en laat het een half uur lang koken. En als dat gekookt heeft zoals voor gezegd is dan doe het van het [fol. 34v] vuur en dan meen een ander half pond en laat het koken in warm water een half uur en doe het van het vuur en was het al wit in warm water.

566. Om lazuur te maken dat zeer gemakkelijk gaat.

Zo neem ongebluste kalk en schalen van eieren of marmersteen of kleine ongebluste kalk, maar de anders was beter. Item; de kalk een deel en neem Spaans groen of kopergroen 2 deel, salmiak of ammoniumchloride 4 deel. Deze verpulverd tezamen en giet daarop goede sterke wijnazijn die gedistilleerd is. En gelijk zal dat stollen in een blauwe verf. Dit zet je 3 dagen in paardenmest, dan zet het in de zon en laat het drogen.

567. Item remedie voor schriften.

Is het zo dat de rode verf om rubrieken in handschriften aan te brengen zeer schuimt als men het stampt, zo doe daarin wat vet uit de oren, dan laat het zijn schuimen. En krimpt dat perkament van de zwarte inkt, zo doe daarin wat kandijsuiker, dan is het gedaan.

568. Water daar men haar mee afdoet.

Wil ge iemand het haar af doen en een zachte huid maken zonder vrees, zo moet hij eerst baden in warm water, daarna staan en zweten en dan nog baden. Daarna moet ge hem drogen met een kleed en dan zal men bereid hebben of maken waar men het haar mee af wil doen gaan. Men maakt het aldus.

Recept: ongebluste kalk daar geen water op kwam en wrijf het goed klein en dan temper het met koud water en doe het op het vuur en doe het gelijk een brij. Dan doe er toe het vijfde deel alzo veel oripigment, dat is auripigmentum of natuurlijk arseensulfide, als de kalk is en kook het daarmee. Dan [fol. 35r] neem een veer en steek het daarin, gaan de pluimen er af, zo zet het af want kookt het langer, het zou u zeer verhitten. En als het bijna koud is dan strijk daar waar ge dat haar af wil hebben. En dan beproef of het haar er gemakkelijk uitgaat dan trek het eruit zonde krabben, want de huid zou gemakkelijk scheuren en breken. Daarna neem sap van bilzekruid of Hyoscyamus niger en nachtschade of Solanum nigrum sap en huislook, donderbaard of Sempervivum tectorum sap en bloed van een vleermuis, dit meng je al tezamen en bestrijk de plaats daarmee, dan groeit daar geen haar meer.

569. Haar laten groeien.

Deze zalf is goed op een hoofd daar geen haar op groeit. Recept: grote consolida of Symphytum officinale en boter in mei gewonnen al even veel en kook het door elkaar in een pan, dan wring het door een doek en daarna doe her poeder van zwavel toe en roer het alzo lang tot het koud is en dan doe het in bussen.

570. Van haar hoe te verven.

Als men wil dat het haar enigerhande kleur ontvangt, dan zal men het haar drie dagen tevoren wassen met water daar aluin in gesmolten is of gekookt en daarna gestreken met ganzenvet of met hennenvet 3 dagen, dan is het klaar verf te ontvangen zo welke men wil.

571. Van swarten haer.

Haer dat ghy zwart wilt hebben dat dwaet yrst mytter vorscreuen water ende daer nae dwaet myt logen van assen van coel stoecken of van wyngaerde ranken. Daer nae nemt scellen van yseren of van ocker noten de gescort syn, agrimonie wortel, alun, sidet al yn reyn water ende daer nae sighet doer eyn cleet ende daer nae rost galle dat sy wel nae werbernt schynen, dan puluerse ende setse mytten sope ende vriuet daer mede het haer, het sal zwart werden.

572. Van bloenden haer.

Recipe comyn, scauelinghe van boedsbomen, sefferaen, ende sidet yn olijen, (fol. 35v) daer nae nemt wortelen wanden scheelwortelen, ende stotet toe gader. Ende dwaettet haer vmmer yrste myt den worscreuen allun water. Ende dan bestricket myt desen dinghen ende dwatet alteenen myt loge gemaket van asschen van garsten stroe of wan caff of van asche van coelstoeck wortelen.

573. Haer als golt draet.

Item myt olie van rosen soe siedet een cruyt datmen heetet cyprus, ende do dat to alcana, ende bestricken mede het haer ende sal soe werden.

574. Item vylten ho<e>den thoe feruen swart.

Recipe elsen bast ende vilsel van yser ende slijp van slijpsteen ende gallen tsamen gesoden. Hyr mede weruet men ho<e>den zwart.

575. Om swart laken tweruen.

Recipe .j. virendel gallen, calmi .j. lb., dy scortse van elsen holt, limatura van mars vel ferrum, ana eyn hantfoel. Ende sidet dit yn eyn quart aceti. Ende sidet dat op .ij. quaert soe dattet dicke wort als incket, soe settet af ende coleret, dan recipe dat virendeel van ene quarte zwarte ende ghietet dar toe so isst dat water volmae[c]t. Mit dyt water machmen sunderlingh scriuen op wolle laken myt formen scriuen op wolle laken myt formen:

(fol. 37r) 576. Om driakel thoe maken.

Recipe eyn mengelen honichs ende doet opt fuer ende latet siden ende schumet al schoen tot dattet dicke wort; dan doet dar yn astrologia ende bryonie ende bacalar ende .4. t ganciaens ende dar yn eyn lepel wol juxt, dit sidet al tgader hent dicke genoch weert. Ende wyldyt (fol. 37v) dunnen, soe dunne myt mel als vorscreuen ys.

577. Groen gyngfer tmaken.

Recipe wynrancken ende bonen stroe ende maket daer loge af, ende nemt dan dy asse daer dat water doer gelopen heuet, ende maket daer cloten van, ende bernse .iij. werf ende laetse dan colen ynden auen; breket dy cloten dan ende lecket daer loghe aff ende legget den zinziber daer yn enen nacht lanck; dan nemtten wt ende doetten yn eyn lynnen doecke int water wt geweyket dy loge, ende droget hem yn dy sonne. Ende als hy droge ys, soe legget hem yn honich enen dach lanck, ende nemtter dan wtte, ende dan doedet hem yn honich dy wel clarificirt ys, dan nemt mel zuccer ende doet daet daer ouer myt wyt vanden eye ende sout ende menget wel tsamen, ende doet ynden poot ende stopt wel thoe, so ist gemact.

Item woer dy worscreuen loge. Recipe weedasche dar van loge gemact, ende do

er yn gelecht.

578. Om rode rusen tmaken.

Recipe .iij. loet zuccer ende .j. seffraen gemalen cleyn, dit siedet thoe samen alsoe lang als ander gebacken kruyt, dan doet daer yn .j. loet puluer van zinziber ende maket alst gewontlich ys myt enen cleynen fuer.

579. Puluer confoertyf dat seer confoertirt dy werduwynghe. Ende het wertert dy groue humoren ende comfortirt dy leuer ende dy maghe, ende het sterket alle dy leden.

Recipe zinziber .ij b. galigaen, .j. bb noten muscaten .4. b. gariofilaten, .4. b. nacis, cubeben ende caneel elx .j. b., ende swarte peper .ij. b, ende fraxini ende tamarisci elx .j.b , scruphelen ende capparis .4. b, ende het saet van dille, anys ende comyn ende venicoelzaet .iij. b, al dyt puluert tgader ende etet des morgens ende des auents.

580. Puluis regine contra calculum.

Recipe milium solis, semen alexandri, semen petrocili, semen beuenelle, semen caruij, semen coriander, anijs, semen feniculi, liquorici, buxs bloet, elck euen woele, dit stoet al tsamen. Ende doet doer een tems, (fol. 38r) dit nemt men myt warmen wyn .j. teuends dit is puluis regine. ende men geuet des auents ende moergens.

571. Van zwart haar.

Haar dat ge zwart wil hebben dat was eerst met de voor beschreven water en daarna was het met loog van as van een koolstronk of Brassica of van wijngaard ranken. Daarna neem schillen van ijzerhard of Verbena officinalis of van walnoot of Juglans regia de gescheurd zijn, Agrimonia eupatoria wortel, aluin, kook alles in rein water en daarna zeef het door een kleed en daarna rooster galappels zodat ze bijna verbrand schijnen, dan poeder het en zet het met het sap en wrijf daarmee het haar, het zal zwart worden.

572. Van blond haar.

Recept: komijn of Cuminum cyminum, schaafsel van bosbomen (?), saffraan of Crocus sativus en kook het in olie, [fol. 35v] daarna neem wortels van de stinkend gouwe of Chelidonium major en stamp het tezamen. En was het haar immer eerst met het voor beschreven aluin water. En dan bestrijk het met deze dingen en was het samen met loog gemaakt van as van gerst of Hordeum vulgare stro of van kaf of van as van koolstengels.

573. Haar als gouddraad.

Item; met olie van rozen zo kook een kruid dat men heet galigaan of Cyperus longus en doe dat tot alkanet of Alkanna tinctoria en bestrijk er het haar mee en het zal zo worden.

574. Item vilten hoeden hoe zwart te verven.

Recept: bast van els of Alnus glutinosa en vijlsel van ijzer en slijpsel van de slijpsteen en galappels tezamen gekookt. Hiermee verft men hoeden zwart.

575. Om zwart laken te verven.

Recept: 1 vierendeel galappels 1 pond galmei of zinkcarbonaat, de schors van els als Alnus glutinosa hout, vijlsel van ijzer (1), gelijk een handvol. En kook dit in een kwart azijn. En kook dat in tot 2 kwart zodat het dik wordt als inkt, dan zet het er af en zuiver het en dan recept dat vierendeel van een kwart zware en giet het daartoe dan is het water volmaakt. Met dit water kan men apart schrijven op wollen laken met vormen.

[fol. 37r) 576. Om teriakel hoe te maken.

Recept: een menghel (zie 539) honing en doe het op het vuur en laat het koken en schuim het al schoon totdat het dik wordt; dan doe daarin Aristolochia en heggenrank of Bryonia dioica en bes van laurier of Laurus nobilis en 4 drachme gentiaan of Gentiana lutea en daarin een lepel vol jus, dit kook alle tezamen totdat het dik genoeg wordt. En wil ge het [fol. 37v] verdunnen, zo verdun het met meel zoals voor beschreven is.

577. Groene gember te maken.

Recept: wijnranken en bonen stro en maak daarvan loog en neem dan de as daar dat water doorgelopen is en maak daar ballen van en brandt ze 3 maal en laat het dan koelen in de avond; breek de ballen dan en sijpel daar loog van en leg de gember of Zingiber officinalis daarin een nacht lang; dan neem het uit en doe het door een linnen doek in het water geweekt van de loog en droog het in de zon. En als het droog is leg het dan in honing een dag lang en neem het witte van een ei en dan doe het in honing die goed gezuiverd is, dan neem suikermeel en doe dat daarover met het witte van een ei en zou en meng het goed tezamen en doe het in een pot en maak het goed dicht, dan is het gemaakt.

Item; voor de voor beschreven loog. Recept: as van wijngaardranken daarvan loog gemaakt en door elkaar gelegd.

578. Om rood suikergebak te maken.

Recept: 3 lood suiker en 1 drachme saffraan of Crocus sativus klein gemalen, dit kook je tezamen alzo lang als ander gebakken kruid, dan doe daarin 1 lood poeder van gember of Zingiber officinalis en maak het zoals het gewoonlijk is met een klein vuur.

579. Poeder versterkend dat zeer versterkt de spijsvertering. En het verteert de grove levenssappen en versterkt de lever en de maag en het versterkt al uw leden.

Recept: gember of Zingiber officinalis 2 drachme, galigaan van Alpina officinarum, 1 drachme, nootmuskaat of Myristica fragrans 4 drachme, kruidnagel of Syzygium aromaticum 4 drachme, macis van nootmuskaat of Myristica fragrans 4 drachme, staartpeper of Piper cubeba en kaneel van Cinnamomum verum, elk 1 drachme, en zwarte peper of Piper nigrum 2 drachme, en es of Fraxinus excelsior en Duitse tamarisk of Myricaria gallica elk 1 drachme, scrupel of 1,3 ons en kappertje of Capparis spinosa 4 drachme, en het zaad van dille of Anethum graveolens, anijs of Pimpinella anisum en komijn of Cuminum cyminum en venkelzaad of Foeniculum vulgare 3 drachme, al dit poeder tezamen en eet het ’s morgens en ‘s avonds.

580. Koninginnenpoeder tegen calculum (verkalking?).

Recept: parelzaad of Lithospermum officinale, zaad van Seseli macedonicum, zaad van peterselie of Petroselinum crispum, zaad van bevernel of Pimpinella saxifraga, zaad van karwij of Carum, zaad van koriander of Coriandrum sativum, anijs of Pimpinella anisum, zaad van venkel of Foeniculum vulgare, zoethout of Glycyrrhiza glabra, bokkenbloed, van elk even veel, dit stamp al tezamen. En doe het door een zeef,[fol. 38r] neem dit met warme wijn telkens, dit is koninginnenpoeder (2) en men geeft het ’s avonds en ’s morgens.

581. Puluis optius ad consolidandum vlterea verge achter dat dy rode gescuert ys.

Recipe nucis cypressi, aloes, mirre ana s puluerisentur et creberisentur ponantur supra vlterea. Et postea puluerem pene in fiole in vino ponatur ibidem supra.

582. Ad idem.

Recipe hermodactili, aristologia rotunda, flos eris ana (1) ende puluerezirt dy tgader; dit puder eyn corrodiert nyt soe sterlick noch violentlic, mer het corrodirt dat ouervloende wleysche ende etter.

583. Puluer dy gescoerd ys.

Puluis ruptura cipharis: men gheue den sieken drincken sigillum sancte marie, ende sigillum salomonis cum puluere boli armenici.

584. Item puluer dat seer heeylt olde seren ende nyen.

Recipe .ij. t siff filsel van stael ende barnet ende lesschet 8 mael yn wyn etich. Item .j. t hasen haer gebrant, noten van cypressen .4. t, drakenbloets, wyroch elx .j. , hyr van maket puluer ende stroyet yn alle seer dy node heilen, olden of nyen.

585. Thoe sap tmaken ende halden eyn iaer salue mede thoe gronen.

Soe nemt dat cruyt daer ghy dy salue mede gronen wylt ende stampet wel ende wringet tsap wt. Ende dan settet yn eyn becken of yn eyn suuerlick wat ende dan so latet staen .iij. daghen of .iiij., dan so gitet af dat clare. Ende dan delet dat dicke, dat is tho verstaen hoe woele dat derdendeel yn heuet, ende nemt alsoe woel scapen ruts als dat derdendeel gedraget, ende smeltet ende sidet ende gietet sap dar yn: nummermer en corrumpiret noch commen dar wormen yn.

586. Tegen dy gycht.

Recipe dat dicke dat onder dy wryn lecht, ende nemt dat al out ende legget ouer dy gicht, ende yst sake dattet nyt en helpt, soe nemt eyn frisken steen of .j. backsteen alsoe heit als ghy dogen moget, (fol. 38v) soe sal dy materye vergaen in corten stonden.

Ende dese m[a]terie vorscreuen ys oec goet teghen dy pestilencie.

587. Contra secundina.

Recipe petercilie saet ende mirra ana .j. s loet, hoelwoertel .j., ende eyn achtende[el] sefferans myt .iiij. of .v. koerlen korten pepers. Dyt ghepuluerizirt al cleyn ende dryncket myt warm hamborch bier .ij. of .iij. mael des daghes, dit is seer goet.

588. Vratten ende lickdorn to verdriuen.

Recipe een deel slecken dy groet ende geel syn ende doet sy yn eyn wisel ende warpter eyn hantwol soutes op dan wor<t> het water ende doe dar tho .iij. gallen van werken dat barghen syn, ende duuet doer eyn doeck. Ende myt desen water salmen dy wratten bestricken ende maken daer eyn doeck yn nat ende leggent dar op. Ende den lickdorn salmen erst besnyden. Ende wart sake dat hy weroldet waer, nemt eyn eykel dop, doet dar yn salue gemaket aldus. Recipe eyn wenich steen kalker myt wat sepen gemenget yn v hant als eyn salue, ende yn den dop gedaen ende daer op gebonden eyn etmael. Ende als hy wt ys, so heeltet als ander wonden.

589. Vormen yn dy oren tho doden.

Nemt cob absynthij ende ghietet yn dy oren, soe bliuen sy doet. Ende oock ist nuttelick der maghen ende werdrift worme ende myten. Ende tsap gedroncken maket doncker oghen.

590. Dem dy vorst ys ynden benen ofte woeten of enich ander stede.

Soe suldi nemen weten semelen ende suer bier of scerbier, ende syden dat te samen also langhe dat al dick wort als bry. Is daer een gat aen, so legter eyn plaester op ende dar bouen den bry: dat ys sonderlinghe guet woer den worste.

finis.

581. Poeder best om te verenigen oorspronkelijke blaren (?) achter daar de roede gescheurd is.

Recept: noten van Cupressus sempervirens, Aloë perryi, mirre van Commiphora myrrha, gelijk drachme, (1) verpoederd en worden geplaats op de creberisentur ponantur ulcer of blaar. En dan poeder doen in distilleerkolf in wijn in de plaats erboven.

582. Hetzelfde.

Recept: herfsttijloos of Colchicum autumnale, Aristolochia rotunda, groenspaan of azijnzuur met koperoxide gelijk en verpulver het tezamen; dit poeder vreet niet zo sterk nog zo krachtig in, maar het vreet in dat overvloedige vlees en etter.

583. Poeder voor die gescheurd is of een breuk heeft.

Poeder breuk voor tipharis (2): men geeft de zieke te drinken Polygonatum multiflorum en salomonszegel of Polygonatum officinale met poeder van bolus armeniacus of rode aarde uit Armenië. (3)

584. Item poeder dat zeer heelt oude zeren en nieuwe.

Recept: 2 drachme gezeefd vijlsel van staal en brand het en blus het 8 maal in wijnazijn. Item 1 drachme hazenhaar verbrand, noten van Cupressus sempervirens 4.drachme, drakenbloed of hars van Daemonorops draco, wierook van Boswellia, elk 1 drachme, maak hiervan poeder en strooi het in alle zeer die slecht helen, oude of nieuwe.

585. Hoe sap te maken en te houden een jaar en zalf en mdee hoe groen te maken.

Zo neem dat kruid daar ge de zalf mee groen maken wil en stamp het goed en wring het sap uit. En dan zet het in een beker of in een zuiver vat en dan zo laat het 3 of 4 dagen staan, dan zo giet het heldere er af. En dan verdeel dat dikke, dat is te verstaan hoeveel dat derdedeel bevat en neem alzo veel schapenvet als dat derdedeel zwaar is en smelt het en kook het en giet het sap daarin: nimmermeer bederft het nog komen daar wormen in.

586. Tegen de jicht.

Recept: dat dikke dat onder de wijn ligt en neem dat al oud en leg het op de jicht en is het zo dat het niet helpt, zo neem een Friese steen of 1 baksteen alzo heet als ge gedogen kan, [fol. 38v] zo zal de materie vergaan in korte stonden.

En deze materie voor beschreven is ook goed tegen de pest.

587. Tegen nageboorte.

Recept: peterselie zaad van Petroselinum crispum en mirre van Commiphora myrrha, gelijk 1 lood, holwortel van Corydalis cava 3 drachme en een achtste deel saffraan of Crocus sativus met 4 of 5 korrels korte peper of Piper nigrum. Dit verpulver al klein en drink het met warm Hamburg bier 2 of 3 maal per dag, dit is zeer goed.

588. Wratten en likdorens te verdrijven.

Recept: een deel slakken die groot en geel zijn en doe het in een vijzel en werp er een handvol zout op, dan wordt het water en doe daartoe 3 gallen van varken dat een mannelijk zwijn is en duw het door een doek. En met dit water zal men de wratten bestrijken en maken daarin een doek nat en leg het daarop. En de likdoren zal men eerst besnijden. En is het zo dat het te oud is, neem een eikeldop, doe daarin zalf gemaakt aldus. Recept: een weinig ongebluste kalk met wat zeep gemengd in uw hand als een zalf en in de dop gedaan en daarop gebonden een etmaal of 24 uur. En als het weg is dan heelt het zoals andere wonden.

589. Wormen in uw oren te doden.

Neem sap of een kop Artemisia absinthium of alsem en giet het in uw oren, dan blijven ze dood. En ook is het nuttig voor de maag en verdrijft wormen en mijten. En het sap gedronken maakt donkere of slecht ziende ogen.

590. Die de vorst heeft in de benen of voeten of enige andere plaats.

Dan zal ge nemen tarwe zemelen en zuur bier of scherp bier en kook dat tezamen alzo totdat het dik wordt als brei. Is daar een gat aan, zo leg er een pleister op en daarboven de brei: dat is bijzonder goed voor de vorst.

Einde.

591. Een manyr van agathen steen tmaken.

Nemt .xviij. eyer daderen ende cloept dy weel entween, dan nemt .iiij. loet clarre gomme armoniaci oder gummi amigdalarum, ende dese drye stoet tpuluer ende menghet dy onder dy eyer doder, ende laet dy gumme wel sincken, ende ghytet dan dy materij yn eyn schoen werglaesde panniken, dat dy materij ontrentt .ij. wingher die sy ynt panneken, ende latet staen acht daghe inder sonnen tot dathet hart wort als glas, ende dar wt machmen formen watmen wyl, ende sy syn fyn ende doer schynnich als aghaten. Ende alsmen vriuet dat hy warm wort, soe heft hy op eyn caff of eyn naelde. Ende hy heeft eyn goden roeck.

592. Om goet elephanten been tmaken.

Soe neem .ij. deel calcks dy wan wytten keselingh gebrant ys, ende dat dardendeel wyt gebrant gyps. Ende dese twee salmen seer cleyn tpuluer stoten, ende men sal dy puluer weel syften doer een doeck ofte teems, ende dan nemt dat wyrdendeel cleyn wyttebloemen, ende dan nemt wyt wan eyeren seer waele geslaghen, ende macht dar mede vanden puluer deghe, ende werket ondeer eyn, dichte ende waste, ende formt dan dar af beelden of wat ghy wylt, ende latet .ij. of .iij. daghe inder sonnen ligghen soe wordet hart ende blyft als eelpen been ende ys wyt als snee ende ys oeck steerck dat het nyet een bricket.

593. Thoe nemen eyn straet steen wtter straten ende tbreken ende weder hart tmaken.

Soe nemt een grauwe straet steen, ende smyt heem ontwe myt eyn hamer al cleyn te mortel, ende stoet hem yn eyn wysel tpuluer, ende syften doer eyn lynnen doocke als cleyn mele. Item nemt dan wyt wan eyn eye, ende menghet onder dat (fol. 39v) meelken van dye steen, ende macht dar eyn deeghe of weel gebouuet inder manyren oft waer eyn broet deghe. Dan soe sluyt in dat deghe wat ghy wylt ende formirt dat deghe terwylle dat het moru ys yn manyre van eyn kaese of straetsteen of hoement hebben wyll, ende dan legghet yn een ouen, dart broet terstont wytgenomen ys, ende stopt deen ouen thoe, so wort hy hart als hy tvoren was myt dy hetten. Mer beter wert yn dy heete sonne diese had aelyncken gedroghet, want dy sonne gheft hem dy dan als den ouen weder kout ys, soe yst weder eyn steeyn alst tworen was.

Item nemt wanden groeusten steyn lichsten. Dat merctmen mynste ander weruen. Item dat wyt vanden ey salmen cleyn slaen of men besycken sout yn roet ynct darmen den steen sal mede deseme[n] of formiren.

594. Zement van enre serke thoe maken, bysunder blawe luycse seerck.

Soe nemt stoef vanden blauen naemsche steyn als wan eyn seerck. Item nemt gruuys, dat ys gestoten glas als stof gestoten van glaesmakers. Item nemt slyp wtten mesmakers troch, dat wan den slijp steen comt. Ende nemt van desen dryen substancien elx euen wele, ende nemt ongeleest steen calck dy helfte meer dan enich wanden anderen dryen. Dyt suldy tsamen menghen ende beslaen dy een of den anderen ghelick als moter van kalck myt runderen bloet ghemenghet ende beslagen ende nyt myt water. Item nemt een wyrcant spaen euen gescaeft of .ij. spanen dy machmen buten ende bynnen mede tsamen teghens een moer of olders stricken of in .i. commen of ander trocken woude mede maken mytten sement, of ock in goten of yn kelders of waermense tho besighen wyll. Want het ys alrestarchste ende dat ewichste datmen mach maken.

595. Gesteente glansen ende the poliren.

Recipe antimonium te puluer gestoten ende polirt myt den puluer al gesteent op eyn effen tafel, ende dar noch (fol. 40r) dat gestroyet myt heidensche segheel op een vilt, so bliuet euelick schoen.

596. Item om alle gesteenten of glasen thoe ghieten yn formen, hart ende schoen.

So stoet dat glas ofte gesteent al cleyn yn eyn wysel ende doet yn eyn teest dy groet ys, ende nemt soe groet antimoni tpuluer gestoten als een boen, ende alsoe woel weedaschen. Ende stoet dat oeck tpuluer, ende doet yn eyn teest tgader tot den glase ofte gestent, ende latet heet werden, ende rorent wel onder een tot dathet vergaet ende ghitent in wat forme dat ghy wylt ende latet couden. Dan nemt calck water ende legget dat gheghoten dinck dar yn, ende latent en vre daryn ligghen, soe worhet hart.

597. Om calck water thoe maken.

Nemt ongeleest calck alsoe groet als eyn wust ende legget yn eyn teest of yn eyn pot myt water ende latet staen enen nacht, ende dan ghitet dat water bouen of yn eyn ander teest, ende doet dan daer weder eyn stuck calx yn, ende latent staen ouer nach, ende doet dat soe langhe dat dat water eyn wlies criget.

598. Om gesteent weeck thoe maken dat men snyt als kaese ende oeck druct yn wat uoerme dat men wyl, ende oeck weder hart mact als men wyll.

Soe nemt ynder yrsten gansen bloet ende boucs bloet ende droghet tgader tot dathet hart wort, ende dat machmen houden alsoe lang alsmen behouft. Nu alsmen cristal of gestent weeck wyl maken, soe nemt dat gedroegde gansen bloet of boeck bloet, elx euen veell geweghen, ende stoet dat tpuluer ende ghiet op dy puluer sterke loeghe van weet asche, ende laet onder een yn en ouen vallen ende menghet dar onder eyn scuttel voel edixs dy sterck ys, ende legget dat yn eyn ouen myt den gesteente datstu weeck wylste maken ende myt yrste materij vanden bloden, ende laet eyn wenich besuken, ende formert dan dy steen in wat forme ghij wylt. Alsoe lange machmen hem in formen snyden tot datmen worpt in calck water, soe wort hy hart. Ende als hy hart ys, (fol. 40v) soe mactmen hem glans myt antimoni.

599. Van agathen steen tmoken dy fyn syn ende dy alle dynck doet gelick ander aghaten steen.

Nemt terbentyn alsoe woel als ghy wilt ende syedet yn eyn werglaesde panneken myt wat boem olij, ende rort omme dathet wat dyck wort als bry, ende ghitet yn eyn form alsoe breet ende alsoe langh ende dick als ghy wylt, ende latent achte daghe in dy forme staen droghen, soe wordet heert ende crighet glans; dar wt machmen trecken pater noster ende ringhen of watmen wyll.

600. Een water daer alle metael in gecancelirt wort ende soluirt.

Euforbium, dwater enen dach ende enen nacht ende dan doet mercurium scheidet met desen water, ende ruret altoes, ende mercurius sal steruen ende dan settet metten water onder myst, het sal al water worden; dan maket het dat metaell ende doter water op, soe wordet ghecancelert.

591. Een manier van agaten steen te maken.

Neem 18 eierdooiers en klop ze goed stuk, dan neem 4 lood heldere gom ammoniak van Dorema ammoniacum of gom van de amandelboom of Prunus dulcis en deze drie stamp tot poeder en meng het onder de eierendooiers en laat de gom goed bezinken en giet dan de materie in een schoon verglaasd pannetje dat de materie omtrent 2 vinger onder is in het pannetje en laat het staan acht dagen in de zon totdat het hard wordt als glas en daaruit kan men vormen wat men wil en het is fijn en doorschijnend als agaat. En als men het wrijft zodat het warm wordt, dan heft het een kal of een naald op. En het heeft een goede reuk.

592. Om goed ivoor te maken.

Zo neem 2 deel kalk die van witte kiezels gebrand is en dat derdedeel uit gebrand gips. En deze twee zal men zeer klein tot poeder stoten en men zal dat poeder goed zeven door een doek of teems en dan neem dat vierendeel met kleine tarwebloem en dan neem het wit van eieren zeer goed geslagen en maak daarmee van het poeder deeg en werk het door elkaar, dicht en vast en vorm daarvan beelden of wat ge wil en laat het 2 of 3 dagen in de zon liggen, dan wordt het hard en blijft als ivoor en is wit als sneeuw en is ook sterk zodat het niet breekt.

593. Hoe te nemen een straatsteen uit de straat en te breken en weer hard te maken.

Zo neem een grauwe straatsteen en smijt het stuk met een hamer al tot kleine stukken en stamp het in een vijzel tot poeder en zeef het door een linnen doek als klein meel. Item; neem dat het witte van een ei en meng het onder dat [fol. 39v) meel van de steen en maak daarvan een deeg of goed gebouwd in de manier alsof het brooddeeg is. Dan zo sluit in dat deeg wat ge wil en vorm dat deeg terwijl het murw is in de manier van een kaas of straatsteen of hoe men het hebben wil en dan leg het in een oven daar het brood terstond uitgenomen is en doe de oven dicht, dan wordt het hard zoals het tevoren was met die hitte. Maar beter was het in de hete zon die het allengs had gedroogd, want de zon geeft hem de edelste natuur. Maar die de zon niet heeft, die moet zich behelpen met de oven; dan als de oven weer koud is, dan is het weer een steen zoals het tevoren was.

Item; neem van de grofste steen de lichtste. Dat merkt men het minste aan de kleur. Item; dat witte van het ei zal men klein slaan of men gebruikt zout in rood inkt daar men de steen zal mee desemen of vormen.

594. Cement van een zerk hoe te maken, vooral blauwe Luikse zerk.

Zo neem stof van de blauwe Naamse steen als van een zerk. Item; neem gruis, dat is gestoten glas als stof gestoten van glasmakers. Item; neem slijpsel uit de messenmakers trog dat van de slijpsteen komt. En neem van deze drie substanties van elk even veel en neem ongebluste kalk de helft meer dan enige van de andere drie. Dit zal je tezamen mengen en verwerken de ene of de andere gelijk als mortel van kalk met runderen bloed gemengd en verwerk het en niet met water. Item; neem een vierkant stokje gelijk geschaafd of 2 spaandertjes, die mag men buiten en binnen mee tezamen tegen een muur of elders strijken of in een kom of andere vaten of troggen die men wou maken met het cement of ook in goten of in kelders of waar men het gebruiken wil. Want het is allersterkste en dat zwaarste dat men mag maken.

595. Gesteente glanzen en te polijsten.

Recept: antimonium of antimoniumsulfide tot poeder gestampt en polijst met het poeder alle gesteente op een effen tafel en daar nog [fol. 40r] dat bestrooid met salomonszegel of Polygonatum officinale op een vilt, dan blijft het eeuwig mooi.

596. Item om alle gesteenten of glazen hoe te gieten in vormen, hard en mooi.

Zo stamp dat glas of gesteente al klein in een vijzel en doe het in een pot die groot is en neem zo groot antimonium of antimoniumsulfide tot poeder gestampt zoals een boon en alzo goed als van wijngaardranken. En stamp dat ook tot poeder en doe het in een pot tezamen bij het glas of gesteente en laat het heet worden en roer het goed onder elkaar totdat het vergaat en giet het in welke vorm dat ge wil en laat het koud worden. Dan neem kalkwater en leg dat gegoten ding daarin en laat het een uur daarin liggen, dan wordt het hard.

597. Om kalkwater hoe te maken.

Neem ongebluste kalk alzo groot als een vuist en leg het in een pot of in een pot met water en laat het staan een nacht en dan giet dat water boven af in een andere pot en doe dan daar weer een stuk kalk in en laat het een nacht staan en doe dat zo lang dat het water een vlies krijgt.

598. Om gesteente week te maken dat men snijdt als kaas en ook drukt in welke vorm dat men wil en ook weer hard maakt als men wil.

Zo neem eerst ganzenbloed en bokkenbloed en droog het tezamen totdat het hard wordt en dat mag men houden alzo lang als men behoeft. Nu als men kristal of gesteente week wil maken zo neem dat gedroogde ganzenbloed of bokkenbloed, elk even veel in gewicht en stamp dat het poeder en giet op dat poeder sterke loog van as van wijngaardranken en laat het door elkaar vallen en meng daaronder een schotel vol azijn die sterk is en leg dat in een oven met het gesteente dat u week wil maken en met de eerste materie van het bloed en laat het wat bezinken en formeer dan de steen in welke vorm dat ge wil. Alzo lang kan men het in vormen snijden totdat men het werpt in kalkwater, dan wordt het hard. En als het hard is [fol. 40v)] dan maakt men het glanzend met antimonium of antimoniumsulfide.

599. Van agaat steen te maken die fijn zijn en die alle dingen doet gelijk andere agaten stenen.

Neem terpentijn van Pistacia terebinthus of Larix europaea alzo veel als ge wil en kook het in een verglaasd pannetje met wat olijfolie van Olea sativa en roer het om zodat het wat dik wordt als brei en giet het in een vorm alzo breed en alzo lang en dik als ge wil en laat het acht dagen in die vorm staan te drogen, dan wordt het hard en krijgt het glans; daaruit kan men maken pater noster of rozenkrans en ringen of wat men wil.

600. Een water daar alle metaal in vernietigd wordt en oplost.

Euforbium of mogelijk Excoecaria agallocha, was het een dag en een nacht en dan laat kwikzilver scheiden met dit water en roer het altijd en het kwikzilver zal sterven en dan zet het met het water onder mest, het zal alles water worden; dan maak dat metaal en doe er water op, dan wordt het vernietigd.

601. Een water dat gout ende siluer wyt maket.

Recipe tarterum .ij. lb., sal gemme .j. lb., sal armoniaci .i.b , sal gemme .i.b , alun de roke .ij. b, ende puluezirt elx by hem seluen, dan menghet al tsamen ende sidet in water, ende met desen water nemt een penningh ende leghten int wuer ende dan trecken wt ende vrieften metten gheueirden water.

602. Aqua fortis tho maken.

Recipe .j. lb. aluins, .iij. virdel pont salpeters, .i. s lb. vitriolis romanum, dit stoet in een wisel, ende distillirt yn een glase klocke. Et doet dy serbe in eyn klocke, ende den deken daer bouen op, ende luterent waste toe dat dar gheen locht wt en mach. Ende macht daer eyn groet wier onder.vi. vren lanck. Ende als ghy dat gout scheiden wylt vanden siluer, dan doet wan desen water yn eyn stenen waete. Ende doet dat siluer dar yn eyn gode wyle ende ghitet dat water dar af, dar suldi dat gout ynden bodem wynden. Ende wyldi dat siluer weder hebben Recipe garnaelden van loede ende latet in dat water leggen, dat siluer sal in dat loet trecken. Ende dyt water maket gheel haer. Meer wacht w dat ghij dy huut nyt en raket mytten water, dan solde dat feel (fol. 41r) of ghaen van dij scerpheit van dy loghe ende water. Ende bestriket om dij 8 daghen ens. Item wat dy hut geraket, so smerse myt rosen oly klocke:

603. Gout van siluer thoe sceiden.

Recipe .ij lb gebrant wynsteen, ij b clemsteen, .iiij. gepuluezirt glas, .iiij. b. Groues sandes. Ende als dat water gemaket ys, so doet yn ylke merck syluers .i. b. Sal armoniacs ende op elke merck syluers .j. b waters, daer mede scheidet wan eyn.

604. Item om gout van coper tsceiden.

Recipe sal peter, aluyn, sal armoniack, ana .i. , spaens groen .s. dar af macht .j. pap ende strickt op dat coper, dar sal dat gout mede af ghaen. Men mynghet myt pillen ende distillirt dat gout blusschet in schoen water.

605. Tenne of loet tsamen thoe setten.

Recipe .iiij. deel tynnes ende .j. deel quicsiluers ende smeltet tgader ende ghitet yn eyn ketel wol waters, so scheidet van een ende wort dan cleyne stucken. Dy stucken suldi nemen wten water ende snidense lanc smal alsoe dic als eyn stroe. Ende dar nae dathet dicke ys dat ghy souderen wylt ende houdet eyn kerse dar onder of legget op eyn hete koele al soe lang dathet gesmolten ys, soe yst gedaen.

601. Een water dat goud en zilver wit maakt.

Recept: tartarum of wijnsteen 2 pond, steenzout 1 pond, salmiak of ammoniumchloride, 1 drachme, steenzout 1 drachme, aluin gebroken 2 drachme en verpulver dit elk op zichzelf, dan meng het alle tezamen en kook het in water en met dit water neem een penning en leg het in het vuur en dan trek het eruit en wrijf het met het gekookte water.

602. Sterk water hoe te maken.

Recept: 1 pond aluin, 3 vierendeel pond salpeter, 1 pond Italiaanse vitriool, dit stamp in een vijzel en distilleer het in een glazen distilleerkolf. En doe het mengsel (?) in een distilleerkolf, en de deken daar bovenop en sluit het goed dicht zodat daar geen lucht uit kan. En maak daar een groot vuur onder, .6 uur lang. En als ge dat goud scheiden wil van het zilver dan doe van dit water in een stenen vat. En doe dat zilver daarin een goede tijd en giet dat water daar af, daar zal ge dat goud in de bodem vinden. En wil ge dat zilver weer hebben Recept: naalden of reepjes lood en laat het in dat water leggen, dat zilver zal in dat lood trekken. En dit water maakt geel haar. Meer wacht u dat gij uw huid niet raakt met het water, dan zou dat vel [fol. 41r] er af gaan vanwege de scherpte van de loog en water. En bestrijk het om de 8 dagen eens. Item wat de huid raakt, zo besmeer het met rozenolie.

603. Goud van zilver hoe te scheiden.

Recept: 2 drachme gebrande tartarus of wijnsteen, 2 drachme galmei of zinkcarbonaat, 4 drachme verpulverd glas, 4 grof zand. En als dat water gemaakt is zo doe in elk merck (1) zilver 1 drachme salmiak of, ammoniumchloride en op elk merck zilver 1 drachme water, daarmee scheidt het vaneen.

604. Item om goud van koper te scheiden.

Recept: salpeter, aluin, salmiak of ammoniumchloride, gelijk 1 drachme, Spaans groen of kopergroen 1 drachme, daarvan maak een pap en strijk dat op het koper, daar zal dat goud mee afgaan. Men mengt het met pillen (?) en distilleert dat goud geblust in schoon water.

605. Tin of lood hoe tezamen te zetten.

Recept: 4 deel tin en 1 deel kwikzilver en smelt het tezamen en giet het in een ketel vol water, dan scheidt het vaneen en wordt dan kleine stukken. Die stukken zal ge nemen uit het water en snijden ze lang en smal alzo dik als een stro. En daarna dat het dik is dat ge solderen wil en hou er een kaars daaronder of leg het op een hete kool al zo lang dat het gesmolten, dan is het gedaan.

606. Formen om loet of tyn yn tho ghieten.

Recipe een tynnen of eyn loden wat, ende snyt eyn ansicht of eyn beelt of .j. beest of wathet ys ende legget op eyn steen dy recht ys ende ouerstricket myt oly ende legget dar op eyn papyr in water ghenettet, ende wt gewronghen, ende plaet dar ouer gesp<r>eyt, al ouer dat beest, dar nae dat ghy w form hebben wylt. Dan nemet eyn borstel ende drucket dar mede wel aen in alle hoken. Dan nemt eyn blat papirs ende stotet of wryft al cleyn oftet pap war, ende dat doet myt water ende dan wriuet water al schoen wt, dan nemt wyt vanden eye ende dar mede doet allenken luttel daer ouer dat vorscreuen belde ende duwet heerde toe, dat dy form sterck genoch werde. Meer dat belt sal yrst gesmert syn myt oly als vorscreuen ys. Ende dan (fol. 41v) nemt dunne spaemkens ende smert dy ock myt oly ende stroy dy ouer dy forme ende bintse in alle hoecken myt gude coerden. Ende yst noet, soe bynt dy steen dy dar op gemact ys oec wast ende bliuet dar yet dat nyt weel aen en gaet, soe steket dar kilen van hout tussen ende dwinghet aen all waeste dat dat papir dat water ontloept. Dan settet yn een wermen ouen ende laetse weel drogen, ende als sy droghe ys, dan nemse wt ende ontbint dye forme. Ende als ghy ghyten wylt, ende ghy wylt dat dat beelt hool blyeft, soe gytet sy wol ende latet sy een aue marien staen, dan ghitet weder wt, dan bliuet dat belde hol. Mer wyldyt nyt hool hebben soe latet wol staen ende ghitet nyt wt. Aldus ghitmen alle dinck watmen wyl wan kinderen kermes of ander dinghen.

607. Om hoerne weyck thoe maken.

Nemt weed asse ende macht dar loghe af ende doetse yn een ketel ende laetse syden; dan nemt ghescaeft horn, ende doet dar yn ende latet soe langhe siden hent dy horne gesmolten sy, dan doet daer yn swynnen smout, alsoe woel alst goet ys, ende latet syden, ende alst eyn wyle gesoden ys, soe doet dar yn lym gemact van leder, ende ock soe woel als ghy wylt, ende latet smelten ende latet cout werden; hy[r]wan moeghdy maken wat ghy wylt, beelden in formen, of allerley ander abelheit.

608. Om cristal weeke thoe maken.

Recipe dy pysse van eyn boke dy wersche ys, ende bocks bloet dat warm ys: dyt doet yn een cruseken, ende doet dat crystall dar yn twe daghe lanck, ende dan dodet wt, et laboretis ad plantum.

609. Thoe maken gude ende rechte ceruse.

Recipe loet ende slaethe dunne ende snydet al cleyne sticken .iij. of .iiij. sticken breet, ende rollet ellic stick by sonderlinghe ront. Ende deer sticken .xv. of .xx. myn of meer, of alsoe woel als ghy wylt, ende legdse yn eyn eerden poot alsoe dat elke stuck legge dat wat lychts hebbe, ende ghytet dar yn goede wyn etyck dat dat loet bedo[l]uen ys .ij. vinger wael. Dan stoppet den pot waste toe, ende setten yn perden mys al dicke beleit, ende latent daer yn staen .8. daghe; dan nemt den pot wt, dan ys den etyck (fol. 42r) all wertert ende ghy sult dan ynden pot wynden wytte substancie aen dat vorscreuen loet ende anden poet ende dat suldi af doen, et ista vertur cerusa.

610. Om fermilioen thoe maken.

Recipe een erde canne ende maket eyn kleyn gat onder inden badem, ende stopt dat gat wel wast toe myt eyn holte pyn, dan suldi nemen sulphur .ij. deel ende argentum viuum dat derdendeel, dyt suldi weel tsamen vriuen op .j. steen: dan salt roet werden. Dan soe suldy dyt doen yn dy canne, ende stoppent dichte thoe ende settent op .ij. yseren of stenen, ende maken dar eyn cleyn wuer onder. Ende wart saeke dat dy hytte thoe groet wyrde, ende dy canne barste[n] mochte, soe suldy hem lucht geuen myt eyn prime, ende laten heem alsoe staen, ende stoppen dy mont van dy canne myt boem wolle. Ende als ghy opent, soe wliecht dat quicsiluer bouen om den mont vander canne. Ende als dyt gescyet, soe suldi dy kan om kyren ende weder om, so langhe dat dat quicsiluer veruonnen ys, ende dathet nyt meer op en wlieghe, dan ist bereyt. Ende wyldyt prouen of genoch ys of nyt, soe nemt een coper draet, ende stecten yn dy kanne om ende weder om, ende bliuet daer quicsiluer aen hangen, so en yst nyt genoch, ende dyt suldy prouen .iij. of .iiij. werff, alsoe langhe dat dar ghen quicsiluer aenden draet en blyuet hanghe[n]. Ende merct dat dy kanne half woll sy vanden vorscreuen substancie ende breke dy kanne, so hebdi fermilioen.

606. Vormen om lood of tin in te gieten.

Recept: een tinnen of een loden vat en snij een gezicht of een beeld of een beest of wat het is en leg het op een steen die recht is en bestrijk het met olie en leg daarop een papier in water nat gemaakt en uitgewrongen en plat daarover gespreid, al over dat beest of waarnaar gij uw vorm wil hebben. Dan neem een borstel en druk het daarmee goed aan in alle hoeken. Dan neem een blad papier en stamp het of wrijf het geheel klein alsof het pap was en doe dat met water en dan wrijf al dat water er al schoon uit, dan neem het witte van een ei en daarmee doe allengs wat daarover dat voor beschreven beeld en dan duw het hard toe zodat de vorm sterk genoeg wordt. Maar dat beeld zal eerst gesmeerd zijn met olie zoals voor beschreven is. En dan [fol. 41v] neem dunne spaandertjes en besmeer die ook met olie en strooi die over de vorm en bindt het in alle hoeken met goede koerden. En als het nodig is zo bindt de steen die daarop gemaakt is ook vast en blijft daar iets over dat er niet goed aangaat, zo steek daar houten wiggen tussen en dwing het aan alles vast zodat uit het papier dat water loopt. Dan zet het in een warme oven en laat het goed drogen en als het droog is dan neem het eruit en maak de vorm los. En als ge gieten wil en ge wil dat het beeld hol blijft zo giet het vol en laat het een Ave Maria staan (de tijd die nodig is om dit te bidden), dan giet het er weer uit, dan blijft dat beeld hol. Maar wil je het niet hol hebben zo laat het vol staan en giet het niet uit. Aldus giet men alle dingen wat men wil wan kinderen kermisspeelgoed of andere dingen.

607. Om hoe horens week te maken.

Neem as van wijngaardranken en maak daarvan een loog en doe het in een ketel en laat het koken; dan neem geschaafde horen en doe het daarin en laat het zo lang koken totdat de horen gesmolten is, dan doe daarin zwijnenvet, alzo veel als het goed is en laat het koken en als het een tijdje gekookt heeft zo doe daarin lijm gemaakt van leer en ook zoveel als ge wil en laat het smelten en laat het koud worden; hiervan kan je maken wat ge wil, beelden in vormen of allerlei andere schoonheid.

608. Om hoe kristal week te maken.

Recept: de pis van een bok die vers is en bokkenbloed dat warm is: dit doe in een kroesje en doe dat kristal daarin twee dagen lang, en dan doe het eruit, en moeilijk te maken.

609. Hoe te maken goed en echt loodwit.

Recept: lood en sla het dun en snij alles in kleine stukken, 3 of 4 stukken breed en rol elk stuk apart rond. En de stukken 15 of min of meer of alzo veel als ge wil en leg ze in een aarden pot alzo dat elke stuk ligt dat het wat lucht heeft en giet daarin goede wijnazijn zodat het lood 2 vingers wel bedolven is. Dan stop de pot goed dicht en zet het in paardenmest al dik belegd en laat het daarin 8 dagen staan; dan neem de pot eruit dan is de azijn [fol. 42r) geheel verteerd en ge zal dan in de pot een witte substantie vinden aan dat voor beschreven lood en aan de pot en dat zal ge eraf doen, het zal zijn loodwit.

610. Om hoe scharlakenrood te maken.

Recept: een aarden kan en maak een klein gat onder in de bodem en stop dat gat goed dicht met een houten pen, dan zal ge nemen zwavel 2 deel en kwikzilver dat derdedeel, dit zal ge goed tezamen wrijven op een steen: dan zal het rood worden. Dan zo zal je dit doen in uw kan en stop het dicht en zet het op 2 ijzers of stenen en maak daar een klein vuur onder. En is het zo dat de hitte te groot wordt en de kan barsten mocht, dan zal je die lucht geven met een priem en laat het alzo staan en stop de mond van de kan met boomwol of Gossypium herbaceum. En als ge het opent zo ligt dat kwikzilver boven om de mond van de kan. En als dit geschiedt dan zal ge de kan omkeren en weer omkeren, net zo lang dat het kwikzilver overwonnen is en dat het niet meer opvliegt, dan is het bereid. En wilde ge beproeven of het genoeg is of niet, zo neem een koperen draad en steek het in de kan heen en weer en blijft daar kwikzilver aanhangen, dan is het niet genoeg en dit zal je beproeven 3 of 4 maal net zo lang totdat er geen kwikzilver aan de draad blijft hangen. En merk dat de kan half vol is van de voor beschreven substantie en breek de kan, dan heb je scharlakenrood.

611. Siluer tmaken van fermilioen.

Recipe een glas dat onder weel beslagen ys myt goeden leem totten mont thoe, dan nemet siluer ende snidet aen cleyne stucken. Dese stucken op dat fermilioen spreden, gelick als men wleysch soutet, ende dar noch fermilioen op, ende dan siluer weder op, ende dyt suldi doen alsoe langhe dat dat glas by nae woel ys. Dan suldi hebben eyn cleyn glas dat suldi dar yn setten int fundament dattet grote glas dar mede gestopt ys, ende dan machtet dychte toe myt wy[t] wanden eye ende cryet tsamen gemact, ende daer doeken yn nat gemact, ende om dat glas gedaen, ende daer dat ander ouer geplaestert. Ende dan settet opt fuer deze .ij. glasen nyt tho heyt. Ende dan op dyt glas en scuttel dy weel geglaset ys (fol. 42v) dat dat quicsiluer nit wt een wlighe. Ende ijs dar wat wtgeulagen an die stulpe satel dat mochdi bescowen als ghy w hant daer doer stricket, ende daer[vint] poekelgens dy wyt syn, dat is quicsiluer. Dan maket dat vuer wat cleinder. Ende dan nemet eyn yseren tanghe ende laet dat vuer wttgaen, ende nemet dat cleyne glas wtten grote, ende trecket dy suarte substancie dar mede wt. Ende ys sy nyt seer swaerte, soe doet weder in dat glas, ende stoppet soe als tworen was ende te maten suuerlick als vorscreuen ys daer onder dat dat glas nyt en barste. Ende dit sal duren enen dach of .ij. of also lange dat dat fermilioen so swart sy als een coel. Ende dan salment of doen ende doent in eyn teest, ende sublimirt ende dan settet opt fuer, ende verpter loet in als men siluer plach te barnen. Dan ist goet siluer, ende als ghy dese swarte stucke fermilioen wt neme of substancie wtten groten glasen, dan laet dy vorscreuen stucken siluers liggen of nemt sy wt, want sy syn noch nyt gesmouten. Myt desen stucken ofte gernalen siluers suldi doen wat ghy wilt. Dat dit vorscreuen siluer nyt gesmouten ys dat comt aldus thoe. Het mot staen op .ij. yseren, deen teyl myt aschen, ende dar onder eyn cleyn fuer, als vorscreuen is vanden fermilioen tbarnen. Ende dit siluer heeft syn macht verloren. Ende wildi hem syn macht weder gheuen, soe nemt eeyn siluer krose, ende doet dyt vorscreuen siluer yn dy krose, ende doet daer yn .iij. of .iiij. dropen olijs ende stoppet dicht toe, als ghi dat formilioen doet, ende settet yn heete asche, ende latet also een wyle staen, ende dat siluer sal syn macht weder crigen. Meer laet dat krose een dach staen of meer. Ende wijldijt pruuen so nemt dyt siluer ende doet loet yn eyn test ende smeltet ende doet dyt siluer ynt gloende loet ende steket een mees dar yn, ende wort dat mees wyt, soe en heuet noch syn macht nyt. Mar bliuet dat mees als tworen was so heuet syn macht. Ende waer quicsiluer yn is, ende alsment heet mact, ende watmen daer yn steke dat wort wyt. Ende als dyt siluer alsoe ys, soe moeghyt weder in dat kroese doen alst vorscreuen ys.

(fol. 43r) 612. Silueren thoe maken van coper.

Recipe .j. vierdel copers ende .ij. loet arsenicum album, ende .ij. loet arsenicum rubeum. Dyt suldi tsamen pulueresiren ende doet yn een krusken ende stoppet wel, dat dat kruse den mont waste thoe sy myt wyt vanden eye ende wyt kleye ende pot eerde ende gumme van arabien, ende werc, dyt tsamen gedaen ende vast thoe gestopt. Ende dyt een gode wyle in perts mysse gheset. Ende dat het ymmer roet koper sy. Lyt siluer machmen ghyten, mer nyt driuen mytten hamer, probatum est.

613. Gout wan coper thoe maken.

Recipe. j. wirdel copers ende .iij. of .iiij. wighen, ende .ij. loet tuthie. Dyt suldi tsamen puluereziren seer cleyn, ende doet yn een kruse myt een ynghen hals, ende stoppet den hals wael vaeste thoe myt wyt vanden eye ende wyt cleye ende pot eerde, ende gumme van arabien ende werck, tsamen gedaen ende vast thoe gestoppet. Ende een gode wyle geseet in perdemys. Ende dit sal tsamen conglutiniren ouermits dy heette vanden mys.

614. Om gout thoe coliren.

Recipe .j. b. salpeter, .j. b. spans groens, vitriolum album, sal armoniacum van elx .j. b. tot die pouder colleryst dat gout. Ende latet een halue vre yn dat fure staen, ende stoppet dat kruse wast thoe. Dat sal werden op dy teest. .ij. greine beter dant was.

615. Silueren schoen thoe bruniren.

Recipe sefferaen ende krijt ende mact nat myt water, ende dan menghet tsamen myt dunne lym water, ende des anders gelick woel.

611. Zilver te maken van scharlakenrood.

Recept: een glas dat onder goed bedekt is met goeden leem tot de mond toe, dan neem zilver en snij het in kleine stukken. Deze stukken op dat scharlakenrood spreiden, gelijk als men vlees zout, en daar nog scharlakenrood op en dan er weer zilver op en dit zal je doen alzo lang zodat het glas bijna vol is. Dan zal je hebben een klein glas dat zal je daarin zetten in de bodem zodat het grote glas daarmee gestopt is en dan maak het goed dicht met het witte van een ei en krijt tezamen gemaakt en daar doeken in nat gemaakt en om dat glas gedaan en daar dat andere over gepleisterd. En zet het dan op het vuur deze 2 glazen en niet te heet. En dan op dit glas een schotel die goed verglaasd is [fol. 42v] zodat het kwikzilver er niet uit vliegt. En is daar wat uitgevlogen aan de basis van de stolp dat mag je zien als ge uw hand daardoor strijkt en daar bolletjes vindt die wit zijn, dat is kwikzilver. Dan maak dat vuur wat kleiner. En dan neem een ijzeren tang en laat dat vuur uitgaan en neem dat kleine glas uit de grote en trek de zwarte substantie daarmee uit,. En is het niet zeer zwart, doe het dan weer in dat glas en stop het zoals tevoren was en beter zuiver zoals voor beschreven is daar onder zodat het glas niet barst. En dit zal duren een dag of twee of alzo lang totdat dat scharlakenrood zo zwart is als een kool. En dan zal men het af doen en doe het in een pot en laat het neerslaan en dan zet het op het vuur en werpt er lood in zoals men zilver plag te branden. Dan is het goed zilver en als ge deze zwarte stukken scharlakenrood eruit neemt of de substantie uit het grote glas, dan laat de voor beschreven stukken zilver liggen of neem het eruit, want ze zijn nog niet gesmolten. Met deze stukken of stukjes gekruld zilver zal ge doen wat ge wil. Dat dit voor beschreven zilver niet gesmolten is dat komt aldus toe. Het moet staan op 2 ijzers, de ene schotel met as en daaronder een klein vuur zoals voor beschreven is van het scharlakenrood het branden. En dit zilver heeft zijn kracht verloren. En wilde ge het zijn kracht weer geven, zo neem een zilveren kroes en doe dit voor beschreven zilver in die kroes en doe daarin 3 of 4 druppels olie en maak het goed dicht zoals ge het met het scharlakenrood doet en zet het in hete as en laat et alzo een tijdje staan en dat zilver zal zijn kracht weer krijgen. Maar laat de kroes een dag staan of meer. En als ge dit beproeven wil zo neem dit zilver en doe lood in een pot en smelt het en doe dit zilver in het gloeiende lood en steek er een mes in en wordt die mes wit, dan heeft het zijn kracht niet. Maar blijft die mes zoals het tevoren was dan heeft het zijn kracht. En waar kwikzilver in is en als men het heet maakt en wat men er in steekt dat wordt wit. En als dit zilver alzo is, dan mag je het weer in die kroes doen zoals het voor beschreven is.

[fol. 43r) 612. Zilver hoe te maken van koper.

Recept:1 vierendeel koper en 2 lood wit arsenicum en 2 lood rood arsenicum. Dit zal je tezamen verpulveren en doe het in een kroesje en maak het goed dicht zodat het kroesje de mond goed dicht is met het witte van een ei en wit klei en potaarde en Arabische gom van Acacia arabica en pluksel, dit tezamen gedaan en goed dicht gestopt. En dit een goede tijd in paardenmest gezet. En dat het immer rood koper is. Licht zilver mag men gieten, maar niet bewerken met een hamer, het is geprobeerd.

613. Goud van koper hoe te maken.

Recept:.1 vierendeel koper en 3 of 4 vijgen en 2 lood tuchia of vonken uit de koperovens. Dit zal je tezamen zeer klein verpulveren en doet het in een kroes met een smalle hals en stop de hals wel goed dicht met het witte van een ei en witte klei en potaarde en Arabische gom en pluksel, tezamen gedaan en goed dicht gemaakt. En een goede tijd gezet in paardenmest. En dit zal tezamen stollen vanwege de hitte van de mest.

614. Om hoe goud te kleuren.

Recept: 1 drachme salpeter, 1 drachme Spaans groen of kopergroen, wit vitriool, salmiak of ammoniumchloride, van elk 1 drachme totdat het poeder zuivert dat goud. En laat het een half uur staan in dat vuur en maak de kroes goed dicht. Dat zal worden op de pot 2 grein beter dan het was.

615. Zilveren schoenen hoe te polijsten.

Recept: saffraan of Crocus sativus en krijt en maak het nat met water en dan meng het tezamen met dun lijmwater en de andere gelijk veel.

616. Segel was thoe maken ende tweruen.

Soe mactmen dat alrebeeste ende werste ende gheeste nemen tot eyn pont ende snidet aen kleyne stucken ende smeltet yn eyn schoen pannekyn, ende alst gesmouten ys, soe nemet wan wyer, ende doet dar thoe des wynters .vj. loet terpentyns erst warm gemact mer nyetste heete yn eyn panneken, mer des sommers .iiij. loet, spans groen .j. loet, dat cleyn ghepulueresirt ys. Ende roert dat weel myt malcanderen om ende sighet dan doer een lynnen doock yn eyn scottel daer (fol. 43v) eyn wenich waters yn ys op den badem ende latent dan staen couden, ende snident dan doer aen stucken of ghy wylt. Tot eyn half pont was ys genoch .iij. wirdel loet spans groen, want anders woerdet tbruyn, Item dat was en salmen nyt heet smeelten mer alst gesmouten ys, soe salment van fuer doen op dattet nyt tho hart en warde ende broes. Dat spans groen en doet nyt teffens yn meer yrst een deel ende menghet wael myt dat was ende laet en droppel wallen op wen nagel of op eyn tenne scottel, want soe yst goet twernemen of genoch gegroent ys of nyt, ende scynet dan thoe bleeck, soe doter wat meer spans groen thoe, ende pruft als vorscreuen is, hent w dy werue behaghet. Ende als dat was mytten terbentyn weel ghemenghet ys ende myt dat spans groen, soe latet staen ongerurt een miserere lanck op dat dy drossicheit syncke, ende gietet sachtelic sonder ruren ynden doeck, ende den drosse en ghitet dar nyt mede thoe. Meer dan ghitet yn eyn ander scuttel doer den seluen doeck. Hyr machmen briuen mede segelen.

617. Om roet was to veruen: op eyn wierdel was tweruen .iij. loet vermillions nemet.

618. Om gron was .j. wirendeel tweruen .j. ons spans groen, mer om wyt was tmaken eyn wirendeel was tweruen .iij. lot sulphers ende eyn loet gummen.

619. Iseren wlecke wt lynnen laken of ranssen tdoen.

Recipe wynsteyn ende bewinthem yn eyn grawe lynnen doeck ende doet onder heete hout assche ende boetet dar wuer ende latet daer een wyle liggen. Dan nemet wtten asschen ende latet coud werden ende doet dyt yn eyn sack, beneden enggen ende bouen wyde, ende hangden yn en wochten keller bider eerden ende seetet dar eyn waetken onder, ende ontfanct dat daer wt lopet ende bestricket daer mede, sy sullen wtgaen.

620. Om sems leder tho maken of tbereiden.

Recipe tot eyn hynde of eyn haerten weel, .vj. lot alluns, .ij. loet sandes, .ix. doderen in werm water, ende latet wel tsamen thoe gaen of smelten inden wermen water met .j. loet olij ende .j. loet zwarte sepe, dan steket dat leder daer yn, dan wordet weel getouuet. Ende wyldyt swaerter hebben ende meer opt seems, soe (fol. 44r) nym woer dy olij of woer dy botter herinck smout. Ende woer dat water half loghe. Ende ys dit wel cleyn, daer nae past dy wichte.

616. Zegel was hoe te maken en te verven.

Zo maakt men de allerbeste en waardevolste en gerst(?) of Hordeum vulgare nemen tot een pond en snij het in kleine stukken en smelt het in een schoon pannetje en als het gesmolten is neem het dan van het vuur en doe daartoe in de winter 1 lood terpentijn van Pistacia terebinthus en Larix europaea eerst warm gemaakt maar niet te heet in een pannetje maar zomers 4 lood, Spaans groen of kopergroen 1 lood dat klein verpulverd is. En roer dat goed door elkaar en zeef het dan door een linnen doek in een schotel daar [fol. 43v] een weinig water in is op de bodem en laat het dan staan koelen en snij het dan door aan stukken als ge wil. Tot een half pond was is genoeg 3 vierendeel lood Spaans groen of kopergroen, want anders wordt het te bruin. Item dat was zal men niet heet smelten maar als het gesmolten is dan zal men he van het vuur doen zodat het niet te hard wordt en bros. Dat Spaans groen of kopergroen doe het niet tegelijk in maar eerst een deel en meng het goed met die was en laat een druppel vallen op uw nagel of op een tinnen schotel, want dan is het goed te vernemen of het genoeg groen is of niet en lijkt het dan te bleek zo doe er wat meer Spaans groen of kopergroen toe en beproef het zoals voor beschreven is totdat u de kleur behaagt. En als de was met de terpentijn goed gemengd is met dat Spaans groen zo laat het staan zonder te roeren een boetpsalm lang zodat de droesem zinkt en giet het zachtjes zonder roeren in de doek en giet de droesem er niet mee. Maar dan giet het in een andere schotel door de zelfde doek. Hiermee kan men brieven verzegelen.

617. Om rood was te verven: neem op een vierendeel was tweemaal 3 lood vermiljoen.

618. Om groene was 1 vierendeel te verven 1 ons Spaans groen of kopergroen, maar om wit was te maken een vierendeel was te verven 3 lood zwavel en een lood gom.

619. IJzeren vlekken uit linnen laken of ransen (1) te doen.

Recept: tartarus of wijnsteen en omwind het in een grauwe linnen doek en doe het onder hete houtas en behoedt het van vuur en daar een tijdje liggen. Dan neem uit de as en laat het koud worden en doe dit in een zak, beneden eng en boven wijd en hang het in een vochtige kelder bij de aarde en zet er een vaatje onder en ontvang wat eruit loopt en bestrijk het daarmee, ze zullen er uitgaan.

620. Om hoe zeemvel te maken of te bereiden.

Recept: tot een hinde of een hertenvel 6 lood aluin, 2 lood zand, 9 dooiers in warm water en laat het goed tezamen gaan en smelten of het warme water met 1 lood olie en 1 lood zwarte zeep, dan steek dat leer daarin, dan wordt het goed toebereid. En wil ge het zwarter hebben en meer op de zeem, zo [fol. 44r] neem voor de olie of voor de boter haringvet. En voor dat water half loog. En is dit(197) goed klein, daaraan pas aan uw gewicht.

621. Om syde thoe renynghen.

Recipe tot elken lb. side .4. lb. sepe, dan nemt heet water ende doit dy sepe dar yn, mytter hant rurende totter tyt dat dy seep gesmouten ys, dan doet daer yn dy siede, ende latet siden .4. wre lanck, eyn half pont sepen teffens. Ende alst dat gesoden heuet als vorscreuen ys, soe doet vanden wuer ende nemt dat ander .4. pont ende latet syden yn warm water eyn half wre. Ende doetse vanden wure ende wasset sy al wytte in werm water.

622. Thoe maken soldyr sylueren mede tsoldiren.

Nemt .ij. loet rattekruyt, .j. loet wynsteyn, .ij. onsen kopers, ende doet dit tsamen yn eyn erden pot myt eyn dexsel ende lymt den pot styft toe myt leem. Ende seet den pot middel yn eyn goet fuer, ende laet dat tsamen smelten ende doet tot .j. loet copers .j. loet siluers. Ende smeltet nae veder myt den siluer. Ende nemet dan .ij. sten ende legt daer eyn doeck op ende ghitet dar op, ende parset dan myt den enen steen stijf gelick ende soldirt hyr mede. Item als men dat myt <siluer knoppen> wil soldiren, so sal men tot <.j.lb. > .ij. karlyn siluers nemen, ende stotent dan al cleyn, ende siffent dan doer eyn syf ende smeltent.

623. Item syluer thoe vergulden als dy golt smeden doen.

Recipe .j. ducaet ende slaet hem dun aen stucken ende nemt .ij. loot quicsiluers. Ende smelt dat quicsiluer heet in eyn eerde comme ende als heyt is als eyn fur, soe werpt dat golt daer yn ende rurt weel om hent dat gesmolten is, soe ghitet dan tsamen yn kalt water ende nemet dan wt. Ende als ghy dan vergulden wylt, soe nemt een myssinghen langhen plaete als so breet als .j. stroe halm, dy om ende om wael gequicsiluert ys, ende stastet daer mede yn dy vorscreuen materi ende bestriket donne dar mede dat ghy vergulden wilt; ouer meer bestricket irst myt aqua fortis. Ende nemet dan een hasen woet ende stricket weel ouer ende ouer, ende latet .j. wenich int fur liggen ende nement weder wt eert root is, ende dan besyn of dye (fol. 44v) matery oeck ouer al getagen is ende wael haldet, dat daer ghen plaeste legge blyft. Dit doet .iij. of .iiij. mael hent dat het gans roet wort. Ende nemen dan dat ghy vergult hebt ende wassent schoen yn pysse of salt water myt eyn boerstel ende brunirent dan, mer erste suldi leggen yn eyn waetken daer armoniaec ende spaens groen yn ys tsamen conficirt myt water, ende haldent .j. wenich ynt fuer dathet naw werm wort, ende brunyret dan so scynnet dat alre beest golt thoe wesen.

624. Item horn thoe ghieten.

Recipe .ij. deel weedassche ende .iij. deel ongeleeste steencalck, hyr af maket sterke loghe, ende als sy claer worden ys doet sy yn eyn ketel. Ende nemet gescauet horne seer cleyn myt eyn glas, ende werpet inden ketel, also woel dat dy loghe van dat horne bedecket sy ende siedet dan tsamen als so langhe dattet dicke wort ende smeltet, ende latet als gegaten loet. Soe nemet dan af ende ghitet dar af wat ghy wylt.

625. Om been weeck thoe maken.

Recipe weedasche ende gitet dar op coper water, ende legge dy benen daer yn .ij. of .iij. daghe langh, so werden sy weke.

626. Thoe maken lym helligen, of beelden of kannen of messen yn hechten myt tlymen.

Recipe wytte kese, snytse in cleyne stucken ende stoetse myt heete was yn een holte matyr alsoe lang dathet water dar af gaet, dan salmen den gestoten kees leggen in calt water dat hy weder hart werde ende stoten hem dan (fol. 45r) weder yn een matyr ende doet dan daer water yn myt wyn ghemenghet, ende latet syden tot dathet dicke werde. Ende dan gebruket der wyle dat dy koekese wochtich is ende warm(202). (202) Hierna volgt in het Hs. een Latijns recept met het opschrift: ‘Hoe men was wasschen sal ende wyt maken. Ende soe salmen ock maken dy saluen hyr af’.

627. Remedium scegen molken toueren.

Aldus salmen tegen molken toueren remedium doen. Nemt eyn luttel gewyet souts dat ys benedictad sal ende eyn luttel gewyede palmen. Ende nemt eyn luttel gewyet was van dy paessche kerse et aqua benedictam, ende menget dyt tsamen. Ende boert eyn gaete yn der koe horne ende doet dyt dar yn ende stoppet thoe dathet nyt wt een mach. In nomine domini Jhesu Marie et Johannis. Ende wetet ghy nyt welker koe dat sy ys die wulke hoer molken betouert syn, soe doet elkes koe melck yn eyn sunderlingh wate, ende tekent op elker wat welker koe hoer melck dar yn is, ende welker wat van melck dan ghebreck kryge van toueren, yn dye koe horne dy dye melck gegeuen heeft, boert het gat ende doet daer yn als vorscreuen is.

628. Thoe maken spaense seepe.

Recipe weedasche ende leuende calck ende water ende maket daer loghe af. Ende dodet yn enen potte ende byneden eyn cleyne gaat heuet ende stoppet deen pot dichte thoe, ende latet .ij. daghe staen, dan lucket dat gat vanden pot op, ende wat daer eerst wt lopet dat hetet capitellum, dat salmen yn loghen doen opt fuer. (fol. 45v) Ende daer thoe salmen olij ghieten, ende sydent hent dicke wort. Oeck soe wert swart wander syedinghe ende kokinge. Mer vildi wytte sepe maken, doet woer dy olij wytte ongel gemact van capitello, dat hetet sapo gallicus et factum est.

629. Om wyn goet tmaken.

Recipe .ij. hantwoell roder druue keerne, ende alsoe woel wynsteens ende half alsoe woel wede aeschen ende recipe .ij. hantfool cleyne keselsteengens, ende dyt doet tsamen yn eyn foeder wyns, soe wardet hy weder om goet.

630. Om bier dat het nyet suert.

Recipe .j. hantfoel moesterszaets, ende eyn hantfoel weytes, ende werpet yn eyn tonne biers ende ruret omme, soe sal het nyt suer weerden.

621. Om hoe zijde te reinigen.

Recept: tot elke lood zijde 4 lood zeep, dan neem heet water en doe de zeep daarin en met de hand roeren tot de tijd dat de zeep gesmolten is, dan doe daarin de zijde en laat het 4 uur lang koken, een half pont zeep gelijk. En als het gekookt heeft zoals voor geschreven is zo doe het van het vuur en neem de andere 4 pond en laat het koken in warm water een half uur. En doe het van het vuur en was het al wit in warm water.

622. Hoe te maken zilveren soldeer om er mee te solderen.

Neem 2 lood rattenkruid of Euphorbia lathyris, 1 lood tartarus of wijnsteen, 2 ons koper en doe dit tezamen in een aarden pot met een deksel en lijm de pot goed dicht met leem. En zet de pot midden een goed vuur en laat dat tezamen smelten en doe tot 1 lood koper 1 lood zilver. En smelt het hierna weer met het zilver. En dan neem de tweede en leg daar een doek op en giet het daarop en pers het dan met de ene steen stijf gelijk en soldeer hiermee. Item; als men dat met zilveren knoppen wil solderen, dan zal men tot 1 pond 2 Karels zilver nemen en stampen dat geheel klein en zeef het door een zeef en smelt het.

623. Item zilver hoe te vergulden zoals de goudsmeden doen.

Recept: 1 dukaat en sla het dun aan stukken en neem 2 lood kwikzilver. En smelt dat kwikzilver in een aarden kom en als het heet is als een vuur zo werp dat goed erin en roer het goed om totdat het gesmolten is, dan giet het dan tezamen in koud water en neem het er dan uit. En als ge dan vergulden wil, zo neem een messing lange plaat alzo breed als 1strohalm die om en om goed met kwikzilver is bedekt en stamp daarmee in de voor beschreven materie en bestrijk dan daarmee dat ge vergulden wil; voor meer bestrijk het eerst met sterk water. En neem dan een hazenvoet en bestrijk het goed over en over en laat het wat in het vuur liggen en neem het dan weer uit eer het rood is en dan bekijk je of de [fol. 44v] materie ook overal verspreid is en goed houdt zodat daar geen plaats onbedekt blijft. Dit doe je 3 of 4 maal totdat dat het gans rood wordt. En neem dan dat ge verguld hebt en was het schoon in pis of zout water met een borstel en polijst het dan, maar eerst zal he het leggen in een vaatje daar steenzout en Spaans groen of kopergroen in zijn tezamen gemengd met water en hou het wat in het vuur zodat het nauwelijks warm wordt en polijst het, dan zo schijnt het dat allerbeste goud te wezen.

624. Item hoe horen te gieten.

Recept: 2 deel as van wijngaardranken en 3 deel ongebluste kalk, maak hiervan een sterke loog en als het(199) helder wordt doe het dan in een ketel. En neem geschaafde horen zeer klein met een glas en werp het in de ketel, alzo veel zodat de loog de horen bedekt en kook het dan tezamen alzo lang totdat het dik wordt en smelt en laat het als gegoten lood. Zo neem het er dan af en giet daarvan wat ge wil.

625. Om hoe been week te maken.

Recept: as van wijngaardranken en giet daarop koper water en leg de benen daarin 2 of 3 dagen lag, dan worden ze week.

626. Hoe te maken lijm om beursjes (?) of beelden of kannen of messen in te hechten met het lijmen.

Recept: witte kaas, snij het in kleine stukken en stamp het met hete was in een houten mortier alzo lang dat het water daarvan gaat, dan zal men de gestampte kaas leggen in koud water zodat het weer hard wordt en stamp het dan [fol. 45r] weer in een mortier en doe dan daar water in met wijn gemengd en laat het koken totdat het dik wordt. En dan gebruik het in de tijd dat het koekje vochtig is en warm..

627. Remedie tegen melk toveren.

Aldus zal men tegen melk toverij remedie doen. Neem wat gewijd zout, dat is benedictad sal, (hetzelfde) en wat gewijde palmen van Buxus sempervirens. En neem wat gewijde was van de paaskaars en gezegend water en meng dit tezamen. En boor een gat in de koeienhoren en doe het daarin en stop het goed dicht zodat het er niet uit kan. In de naam van onze heer Jezus, Marie en Johannes. En weet ge niet welke koe dat er is wiens melk betoverd is, zo doe in elke koeienmelk een apart vat en teken er op elke welke koe zijn melk daarin is en welke dat van de melk dan gebrek krijgt van betovering, in die koeienhoren die de melk gegeven heeft, boor dat gat en doe zoals voor geschreven is.

628. Hoe te maken Spaanse zeep.

Recept: as van wijngaardranken en ongebluste kalk en water en maak daarvan een loog. En doe het in een pot die beneden een klein gaatje heeft en maak de pot goed dicht en laat het 2 dagen staan, dan maak dat gat van de pot open en wat er eerst uitloopt dat heet capitellum, dat zal men in loog doen op het vuur. [fol. 45v] En daartoe zal men olie gieten en koken het totdat het dik wordt. Ook zo wordt het zwart van het koken en kooksel. Maar wil u witte zeep maken, doe voor de olie witte ongel gemaakt van capitellum, dat heet Franse zeep zoals het is.

629. Om wijn goed te maken.

Recept: 2 handvol rode druivenpitten en alzo veel tartarus of wijnsteen en half alzo veel as van wijngaardranken en recept 2 handvol kleine kiezelsteentjes en doe dit tezamen in een wijnvat, dan wordt het weer goed.

630. Om bier zodat het niet verzuurt.

Recept: 1 handvol mosterdzaad en een handvol tarwe of Triticum vulgare en werp het in een ton bier en roer het om, dan zal het niet zuur worden.

631. Gele was wyt tmaken.

Recipe sulpher et puluerisa et impone patella cum cera et pone supra ignem, ende latet smelten, soe wordet wyt was. Ende .j. loet sweuels suldy doen tot .iiij. loet wasses.

632. Thoe maken een lynnen wenster.

Recipe .v. l.was tot .vj. terpentyns ende smeltet dat tgader yn een panne ende hyr mede bestricket dat lynen wenster sicut fenestram, alst op dy rame al wast gemact ys.

633. Papiren wenster thoe maken.

Recipe guet papir ende maket daer [r]uten op gelick aen glaesfinsteren syn myt eyn brede tente van lote nae een lyme, ende dan ppappet dat ppappir op dy rame al doer styffe, ende bestrickent dan myt lyn olye, ende recket dat ppappir vander olye soe moet gyet corten ende styuent ende stiuent weder dathet stiff stae ende nyet een ratelt.

634. Om slym van schapens feel(fol. 46r)lyn tmaken.

Recipe dy stucken van wytten scapen leder. Dy stucken suldi weken enen nacht, dan neem dy stucken ende wasset sy al doer schoen, dat daer nyt af en lopet dan schoen water. Dan dwaet al schoen wt, ende rollet op malcanderen een hant fol, dy een nae die ander woer al droge, ende doet in een ketel dy schoen gescurt is ende doet inden ketel, ende doet daer water op ende latet syeden, alsoe langhe dattet op eyn droep bliue staen. Ende alst ghy het prouen wilt, soe steket daer enen stock yn ende latet drupen op enen taffel. Ende bliuet dy drope staen, soe ist genoch, ende vlitet, soe moet bet siden. Ende alst sidet, soe schumet weel schoen. Ende alst genoch is, soe hebt eyn schone boerde myt lijsten ende met kersesmeer bestreken of wijt kese, die is beter, ende dan gietet dese materie ouer al dat boerde. Ende dit doet alsoe subtilick als ghy moghet, ende dathet ymmer nyt dicke een werde mer dunne als ghy cont, dan soe latet staen enen dach of twee, dan doettet af. Ende hebdi dan noch meer wander seluer materien dy ghy wylt ghieten, soe wermet sy weder, ende doet als ghy thoe woren dedet. Mer maket dat borde erste schoen wanden slymme myt enen messe.

635. Slim van ongebaren kalfs vellen thoe maken.

Recipe eyn kalfs welle ende latet yn gecalket water weken enen nacht of twee, dan wasset wten kalck ende wasset yn gude scherpe loge dat wlesche of aen beiden syden, dan trecket al stijff ende latet droghen. Ende alst droghe is, dan bestricket myt lyn oly op beiden syden ende settet yn dy sonne ende latet drogen.

636. Ghemeen lym tmaken.

Recipe dy ballich van cabbliau ende sidet den .ij. of drie vren lanck, dan soe laetet wel droghen dat hy krympe, soe yst goet ghemeyn lymme.

(fol. 46v) 637. Om licht thoe hebben des nachtes.

Recipe eyn glas of eyn coderolf ende nemt eyeren ende laet dy hart syden, ende als sy herde syn, soe sceelt dat wyt vanden doderen, ende snydet dat wyt all cleyne, soe dat dy stucken yn dat glas moghen. Ende dodet woel wan desen wytte vanden eye, ende stopt dat glas bouen wel thoe myt cement gemact van herden peeck ende roet baeck steen; dy puluer tsamen gemenget opt fuer ende hyr mede thoe gedaen, ende .ix. weken yn perdes meest gesatte, ende dan gehangen yn een camer, ende hit sal des nachtes seer licht schynen, datmen daer redelick wan syen mach. Probatum est.

631. Gele was wit te maken.

Recept: zwavel en verpulver het en doe het in een schotel met was en bij het vuur en laat het smelten, dan wordt het wit was. En 1 lood zwavel zal ge doen tot 4 lood was.

632. Hoe te maken een linnen venster.

Recept: 5 drachme was tot 6 drachme terpentijn van Pistacia terebinthus en smelt het tezamen in een pan en hiermee bestrijkt men dat linnen venster als een venster als het op het raam al vast gemaakt is.

633. Papieren venster hoe te maken.

Recept: goed papier en maak daar ruiten op gelijk glasvensters zijn met een brede stift van lood na een lijm en dan pap dat papier op dat raam overal goed stijf en bestrijk het dan met lijnolie en rek dat papier van de olie, dan moet ge het korten en stijven en het weer stijven zodat het stijf staat en niet rammelt.

634. Om doorschijnende stof van schapenvellen [fol. 46r] te maken.

Recept: de stukken van wit schapenleer. Die stukken zal je weken een nacht, dan neem de stukken en was het al door schoon zodat er niets anders afloopt dan schoon water. Dan was het geheel schoon uit en rol het op elkaar een handvol, de ene na de andere vooral droog en doe het in een ketel die schoon geschuurd is en doe het in de ketel en doe er water op en laat het koken alzo lang totdat het op een hoop blijft staan. En als ge het beproeven wil, zo steek daarin een stok en laat het druipen op een tafel. En blijft het in een druppel staan, dan is het genoeg, en vloeit het dan moet het beter koken. En als het kookt zo schuim het goed schoon. En als het genoeg is dan heb je een schone bord met lijsten en met kaarsenvet bestreken of witte kaas, die is beter, en dan giet deze materie over al dat bord. En dit doe alzo zuiver als ge kan en dat het immer niet dik wordt maar dun als ge kan, dan zo laat het staan een dag of twee, dan doe het er af. En heb je dan nog meer van dezelfde materie die ge wil gieten, zo verwarm het weer en doe zoals ge tevoren deed. Maar maak dat bord eerst schoon van het slijm met een mes.

635. Doorschijnende stof van ongeboren kalfsvellen hoe te maken.

Recept: een kalfsvel en laat het in kalkwater weken een nacht of twee, dan was het uit de kalk en was het in goede scherpe loog dat vlees aan beide zijden af, dan trek het al stijf en laat het drogen. En als het droog is dan bestrijk het met lijnolie aan beide zijden en zet het in de zon en laat het drogen.

636. Gewone lijm te maken.

Recept: de ingewanden van een kabeljauw en kook het 2 of 3 uren lang, dan zo laat het goed drogen zodat het krimpt, dan is het goede gewone lijm..

[fol. 46v) Om hoe licht te hebben ‘s nachts.

Recept: een glas of een distilleerkolf en neem eieren en lat die hard koken en als ze hard zijn dan schil het wit van de dooiers en snij dat wit goed klein zodat de stukken in dat glas kunnen. En doe er veel van dit witte van het ei en maak dat glas boven goed dicht met cement gemaakt van hard pek en rode baksteen; dit poeder tezamen gemengd op het vuur en hiermee bij gedaan en 9 weken in paardenmest gezet en dan gehangen in een kamer, en het zal ‘s nachts zeer licht schijnen zodat men daar redelijk van zien mag. Het is geprobeerd.

638. Thoe maken gronen gengeber.

Recipe van dye snoyels als men dye wyngert snoyt, ende maken dar af asche, ende van dy asche loghe aldus. Recipe warm water dat nyt en sidet ende worpt dar yn dy asche vorseit, seer weel rorende op dat het loghe worde, ende dan laettet claren. Ende yn deser claer loghe doet desen gengeber dat sy weeken mach. Mee[r] erst salmense scillen, ende men weiketse bynne .ij. weeken. Men sal weteen dat men daer alle auents werse loghe op ghiten sal; meer eermen dy olde of ghitet, so salmen dy gengeber weel wriuen ende wasschen tusschen dy hande myt dy loghe, dy daer alden dach op gestaen heeft, ende dan salmen dy af ghieten, ende ander weder op ghieten. Ende hier moetmen eerst wael loghe van maken. Ende als hy genoch geweyket ys, soe netet dy zinziber ende wast hem weel in wyn of yn roeswater, op dat si nyt sout en sy noch een smaket van dy loghe. Ende dan suldi hebben weel gescumt honich, of suker gheclarificiert, di suldi heeten myet sieden, geghoten yn een schoen werglaesde teeste, ende doet daer yn we geweechte zinziber ende latent tsamen so couden. Ende doent dan yn dy vaten dy ghy wylt.

Sommighe seggen dat dy wortelen van onser vrouuen zegel dynt yn dyt syrop van dy grone gengeber, ende dat hy dy syrope gheuet oer verue ende oeck hoer smaeke.

Aldus bereitmen dy woertelen worgeseit van onser wrouuen seghel, dat is satirion of yrogi. Men maectse scoen myt een messe gelick men doet dy petercely woertelen, ende ock soe snyetmense aen stucken, ende men sydet dy stucken dat sy weyte worden ende dan doetmen dat harde wt oft holt waer; dat men yn dy wortelen wynde als sy gesoden syn ende dat daer weeke is, dat wrieftmen cleyn ende menget myt dy syroep van dy grone gingeber.

639. Om gesulte noten thoe maken.

Item inden iaer als dy vruchte vrou tho commen, so salmen dy noten af breken achte daghe voer translacionis maertinj. (2) Ende als dy tijt ende vruchte laet commen, so salmen dy noten af breken .viij. daghe nae (fol. 47v) translacionis maertini. Ende men salse nyt scellen of wt dy boelster doen, mer alsoe als sy ghewassen syn salmense laten. Ende elken noet salmen thoe waers ende thoe langhes doer boren cruyswijs myt enen wapen prime. Ende dy noten darmen resistencij yn vynt yn dat doerboren, ouermits dat sy bynnen hart wan hout syn, dy en doghen hijr thoe, die werpt van dy. Ende die men lichtelick doerbort dy syn goet. Ende als dy noten doergeboert syn, so salmense leggen yn water .iij. weeken lanck. Ende alle auent dat water weruarschen, dat dy bitterheit wt dy noten trecket bynnen dy .iij. weeken. Tenden dese .iij. weken salmen die noten in schoen water doen yn een schoen metalen ketel of coperen, ende daer yn syden also langh dat dy walme dry of .iiij. mael daer ouer loept. Dan nemtse wt ende latse wintdroghe woerden. Ende dan soe salmen dy gaten van dy noten vool steken van puluer van zinziber ende caneel puluer. Dan salstu hebben gescumden honich, ende dat salmen syden yn een schone metale ketel of panne of copere, ende dy noten daer yn gedaen, ende sydense ter tijt thoe, dat sy weeck gnoch syn. Dan so cruytmense myt zinziber, knel, nagelen, greyn, folien, etc. Ende dan gietmen thant wtten metael vate yn eyn werglaesde teste, ende latet staen of men slaetse in commekyns. Ende alst langhe staet, so plach dij honich weel waterachtich bouen te warden ende dunne. Dat betertmen aldus dat het net meer eyn gesciet. Men nemt dy honich wt, ende dat honich ghietmen yn enen schonen metalen ketel, ende menghen daer yn wat terwen blommen of meel vander blancsten, dat het wael ghemenghet sy, ende dan so laet se syden tot dat dy wochticheit versoden is, ende tot dathet tho pas dick ys. After dy tijt so salt nyt meer waterachtich worden bouen ende sal altijt yn eyn busse dicke bliuen. Item tot .c. noeten salstu hebben .iij. menghelen honichs.

640. Kerssen kruyt thoe maken.

Nemt witten honich weel ghescumet, ende nemt kersen, dy steen ende steel af gedaen, ende wryft sy wel, dat dy substanci van dy kersen wordet als water. Dan settet dy gescumde honich opt fuer, ende doet dy substanci van dy kersen daer yn, ende latet soe tsamen syden, dathet so dicke woerde datmen sniden mach myt een messe, ende datmen in dosen halden mach. Tot .xij. pont kerssen .j. mengelen honichs ende sydet dat omtrent .j. pint.

Aldus machmen mede maken wyn kruyt van druuen, ende doen dy steengens eerst wt, of van prumen, of moerbeyen. Dat kruyt dat men daer in doet sal cleyn gestoten ende gesift syn, als caneel, ende gyngeber.

638. Hoe te maken groene gember of Zingiber officinalis.

Recept: van het snoeisel als men de wijngaard snoeit en maak daarvan as en van de as een loog aldus. Recept: warm water dat niet kookt en werp daarin de voor vermelde as, zeer goed roeren zodat het loog wordt en laat het dan klaren. In deze heldere loog doe hierin gember of Zingiber officinalis zodat het weken kan. Maar eerst zal men ze schillen en men weekt het binnen 2 weken. Men zal weten dat men daar alle avond verse loog opgieten zal; maar eer men de oude afgiet zo zal men de gember goed wrijven en wassen tussen de met de loog die daar de hele dag gestaan heeft en dan zal men het afgieten en andere weer opgieten. En hier moet men eerst wel loog van maken. En als het genoeg geweekt is zo nat de gember en was het goed in wijn of rozenwater zodat het is nog smaakt naar de loog. En dan zal ge hebben goed geschuimde honing of suiker gezuiverd, die zal ge verwarmen met koken en giet het op een schone verglaasde pot en doe daarin de goed geweekte gember en laat het tezamen zo koelen. En doe het dan in de vaten die ge wil.

Sommige zeggen dat de wortels van harlekijnsorchis of Orchis morio verdunt in deze siroop van de groene gember en dat het de siroop zijn kleur geeft en ook haar smaak. Aldus bereidt men de wortels voorgezegd van harlekijnsorchis, dat is satirion of yrogi (1). Men maakt het schoon met een mes gelijk men doet de peterseliewortels en ook zo snijdt men het in stukken en men kookt die stukken zodat ze wit worden en dan doet men dat eruit alsof het hout is; dat men in de wortels vindt als ze gekookt zijn en dat er week is, dat wrijft men klein en mengt het met de siroop van de groene gember.

639. Om ingelegde noten hoe te maken.

Item; in het jaar als de vruchten vroeg toekomen, dan zal men de noten afbreken acht dagen voor de overbrenging van de relikwieën van Martinus, (2). En als de tijd en de vruchten laat komen, dan zal men de noten afbreken 8 dagen na [fol. 47v) de overbrenging van Martinus. En men zal ze niet schillen of uit de schaal doen, maar alzo zoals ze gewassen zijn zal men ze laten. En elke noot zal men in de lengte en breedte kruisvormig doorboren met een wapen priem. En de noten daar men achterblijfsels in vindt in dat doorboren, vanwege dat ze binnen hard van hout zijn, die deugen hiertoe niet die werp je weg. En die men gemakkelijk doorboort die zijn goed. En als de noten doorboord zijn dan zal men ze leggen in water 3 weken lang. En elke avond dat water verversen zodat de bitterheid uit de noten trekt binnen die 3 weken. Op het eind van deze 3 weken zal men die noten in schoon water doen in een schone metalen ketel of van koper en daarin koken alzo lang totdat de walm er 3 of 4 maal daarover loopt. Dan neem ze uit en laat ze winddroog worden. En dan zo zal men de gaten van de noten vol steken met poeder van gember of Zinzigiber officinalis en kaneel poeder van Cinnamomum verum. Dan zal u hebben geschuimde honing en dat zal men koken in een schone metalen ketel of pan of van koper en de noten daarin gedaan en kook ze tot de tijd toe dat ze week genoeg zijn. Dan zo bestrooit men ze met gember, kaneel, kruidnagel of Syzygium aromaticum, kardamom of Elettaria cardamomum, foelie van Myristica fragrans, etc. En dan giet men dadelijk uit het metalen vat in een verglaasde pot en laat het staan of men doet het in kommetjes. En als het lang staat dan plag de honing boven wel waterachtig te worden en dun. Dat verbetert men aldus dat het niet meer geschiedt. Men neemt de honing eruit en die honing giet men in een schone metalen ketel en meng daarin wat tarwebloem of de blankste meel, zodat het goed gemengd is en dan zo laat het koken zodat de vochtigheid verkookt is en totdat het te pas dik is. Na die tijd zo zal het niet meer waterachtig worden boven en zal altijd in een bus dik blijven. Item; tot 100 noten zal u hebben 4 menghelen (zie 539) honing.

640. Kersenjam van Prunus cerasus, hoe te maken.

Neem witte honing goed geschuimd en neem kersen, de steen en steel er af gedaan, en wrijf ze goed zodat de substantie van kersen wordt als water. Dan zet de geschuimde honing op het vuur en doe de substantie van de kersen daarin en laat het zo tezamen koken zodat het zo dik wordt dat men het snijden mag met een mes en dat men in dozen houden mag. Tot 12 pond kerssen 1 menghelen (zie 539) honing en kook dat omtrent 1 pint.

Aldus kan men mede maken wijnjam van druiven en doe de steentjes eerst uit, of van pruimen, of moerbeien. De kruiden die men daar in doet zullen klein gestoten en gezeefd zijn zoal kaneel en gember.

(fol. 48r) 641. Om eyn dy verbrant ys.

Recipe noten boelsteren ende dystilirt dar water af, dat water legghet op luden dy verbrant syn van water of wan vyer, ende legghet dar op myt een dubbelen doecke ende myt koels bladeren.

642. Thoe maken spys poer dy goet ys.

Recipe eyn half pont floers ende droechse, ende stoet sy kleyn. Ende .vj. loet nagel cleyn gestoten, ende eyn half loet seffrans weel gedrughet, ende cleyn gestoten, ende altgader tsamen gemenghet.

643. Aliud.

Recipe .iiij. loet genfers ende .iij. loet greyns, ende .iij. loet floers, ende .ij. colianders.

644. Aliud.

Recipe .vj. loet colianders ghepreparirt in edych, ende .j. loet floers, .j. loet bakelers, ende .iiij. loet greyns, ende .vj. loet gynfers, .i. s. wirendeel sefferans.

645. Goet krame (1) cruit thoe maken.

Recipe .viij. loet comyn, .s. loet kneel, .j. loet muscaet, eyn half vyrendeel loets seffrans.

646. Item thoe maken borst cruyt.

Recipe .iij. loet lackrys, .ij. loet annys, .j. loet comyn, .s. loet vennecoels saet, .s. hoef comyn, .s. werendeel loets greyn.

647. Dese cruden doetmen yn peperkock.

Toet eyn scheepeel nemt .xij. loet cruyts, als peper, gerpeloer ende zinziber greyn, ende .x. loet floers, .ij. loet bakelers.

648. Worm cruyt thoe maken dat goet ys.

Recipe perseken bladeren ende alsen bladeren weel gedroghet yn eeyn ouen, ende tpuluer gemact ende ghemenghet myt hoelworteel ende wat loec (3), dyt tsamen gemenghet. Item alle bitteren cruden doden dy wormen.

649. Om queden cruyt thoe maken.

Men sal nemen queden appelen ende scillense, ende doen dan dy kerlen wt ende syense yn wyn, tot datmense doer slaen mach, ende alsy doer geslaghen syn, so salmen dar thoe nemen (fol. 48v) alsoe woel goeden gescumden honichs van elx al euen woel, ende dat salmen syden tot dathet seer dicke is, ende pruuet op eyn sausicken. Ende als becant dick genoch is, soe salmen dar krut yn doen. Ist datmen gekrudet wil hebben, ende syden dan tot dat het dick genoch ys. Ende thoe wyl dat het heet ys salment yn dy dosen doen. Mer erst salmen dy dose myt poer stroyen woert aen cleuen. Ende sommighen doen daer myn honichs yn dat wirendeel, ende nemen dan daer suker woer. Ende sommighe andere nemen al heel suker woer dy honich.

Dyt cruyt salmen daer yn doen. Neemt caneel, naghelen, van elx <.i.> wirendeel, ende van gengeber, langhe peper, foelge, elx van dese .j. loet.

Men mach ock maken als datmen dy queden sidet yn azin van wyn ende nyt yn wyn, ende dan maeckt een gode appetijt. Ende yst dattet thoe suet is, of dat ghy den honich sparen wilt, dy sal nemen witte terwen broet, ende bernent als men doet in zwaerte peper tot spise, ende weikent ende slaent doer, ende namen van dit dan half, tot den honich, ende dit machmen oeck in compost doen ende in allen dinghen daer euen weel honichs in behoeft, mar ommer nyt thoe feel van dat broet.

Alsmen kruet mact van queden, soe machmen maken oeck kruet van allen vruchten als appelen, prumen, kerssen, persiken, of ander aeft, ende dy wyl dy machse yrst in water syden, ende nyt yn wyn of azyn.

650. Compost thoe maken als dy wan brugh doen.

Recipe .xij. stop honichs, .xij. stop biers, of cleyn wyn, ende .xij. pont cleyn rogghen blommen, ende .iiij. stop mosterdt, zinziber, nagel, ana .s lb. , ende .v. pont compost poeder quod sic fit: Recipe semen anisi .lb. ij., semen carui, coriandri, ana lb. .j. Recipe puluis: woer fruet machmen nemen peren van wynter oeft, of onripe noten, of woertelen als corotuli, radijs of daucus. Sommighe doen dar oeck yn peper saet of waet pepers.

[fol. 48r] 641. Om een die verbrand is.

Recept: notenschalen van Juglans regia en distilleer dat het water van, dat water leg op lieden die verbrand zijn van water of van vuur(206), en leg het daarop met een dubbele doek en met koolbladeren.

642. Hoe te maken spijs poeder die goed is.

Recept: een half pond saffloer of Carthamus tinctorius en droog het en stamp het klein. En 6 lood kruidnagel of Syzygium aromaticum klein gestampt en een half lood saffraan of Crocus sativus goed gedroogd en klein gestampt en alles tezamen gemengd.

643. Anders.

Recept: 4 lood gember of Zingiber officinalis en 3 lood kardemom of Elettaria cardamomum en 3 lood saffloer of Carthamus tinctorius en 2 koriander of Coriandrum sativum.

644. Anders.

Recept: 6 lood koriander of Coriandrum sativum geprepareerd in azijn en 1 lood saffloer of Carthamus tinctorius en 1 lood bes van laurier of Laurus nobilis en 4 lood kardamom of Elettaria cardamomum en 6 lood gember van Zingiber officinalis , 1 drachme vierendeel saffraan of Crocus sativus.

645. Goed kraam kruid hoe te maken.

Recept: 8 lood komijn of Cuminum cyminum, half loof kaneel of Cinnamomum verum, 1 lood muskaat of Myristica fragrans, een half vierendeel lood saffraan of Crocus sativus.

646. Item hoe te maken borstkruid.

Recept: 3 lood zoethout of Glycyrrhiza glabra, 2 lood anijs of Pimpinella anisum, 1 lood komijn of Cuminum cyminum, halve lood venkel of Foeniculum vulgare zaad, half komijn of Cuminum cyminum, half vierendeel lood kardamom of Elettaria cardamomum.

647. Deze kruiden doet men in peperkoek.

Tot een schepel (2) neem 12 lood kruid zoals als peper of Piper nigrum, gerpeloer (?) en gember of Zingiber officinalis korrels en 210 lood saffloer of Carthamus tinctorius en 2 lood bes van laurier of Laurus nobilis.

648. Wormkruid hoe te maken dat goed is.

Recept: perzik of Prunus persica bladeren en alsem of Artemisia absinthium bladeren, goed gedroogd in een oven en het poeder gemaakt en gemengd met holwortel of Corydalis cava en wat knoflook of Allium sativum , dit tezamen gemengd. Item alle bittere kruiden doden de wormen.

649. Om gelei van kweeappels of Cydonia oblonga hoe te maken.

Men zal nemen kweeappels van Cydonia oblonga en schil ze en doe dan de pitten eruit en kook ze in wijnt otdat men ze kan doorslaan en als ze doorgelsagen zijn dan zal men daartoe nemen [fol. 48v] alzo veel goed geschuimde honing, van elk al even veel, en dat zal men koken totdat het zeer dik is en beproef het op een kleine kom. En als bijna dik genoeg is dan zal men daar kruid in doen. Is het dat men het gekruid wil hebben en koken dan totdat het dik genoeg is. En de tijd dat het heet is zal men het in bussen doen. Maar eerst zal men die bussen met poeder bestrooien voor het aankleven. En sommige doen daar minder honing in, dat vierendeel, en nemen dan daar suiker voor. En sommige andere nemen al heel suiker voor de honing.

Dit kruid zal men daarin doen. Neem kaneel van Cinnamomum verum, kruidnagel of Syzygium aromaticum, van elk 1 vierendeel, en van gember of Zingiber officinalis, lange peper of Piper nigrum, foelie van Myristica fragrans, elk van deze 1 lood. Men mag ook maken zoals dat men de kweeappels kookt in azijn van wijn en niet in wijn en dat maakt een goede appetijt. En is het dat het te zoet is of dat ge de honing sparen wil, die zal nemen wit tarwebrood en branden het zoals men doet in zwarte peper of Piper nigrum tot spijs en week het en sla het door en neem van dit dan de half, tot de honing, en dit kan men ook doen in confituurtaart en in alle dingen daar even veel honing in behoeft, maar om niet te veel van dat brood.

Als men gelei makt van kweeappels dan kan men ook gelei van alle vruchten zoals appels, pruimen, kersen, perziken of ander ooft, en die wil die mag het eerst in water koken en niet in wijn of azijn.

650. Confituurtaart hoe te maken zoals die van Brugge doen.

Recept:12 stoop honing, 12 stoop bier of lichte wijn en 12 pond fijne roggebloem en 4 stoop mosterd van Brassica nigra, gember of Zingiber officinalis, kruidnagel of Syzygium aromaticum, gelijk half pond en 5 pond confituurtaart poeder op deze wijze gemaakt: Recept: zaad van anijs of Pimpinella anisum 2 pond, zaad van karwij of Carum carvi, koriander of Coriandrum sativum gelijk 1 pond. Recept: poeder: voor fruit kan men nemen peren van winter ooft, of onrijpe noten of wortels zoals peen of Daucus carota, radijs of Raphanus sativus en peen of Daucus sativus. Sommige doen daar ook in peper of Piper nigrum zaad of wat peper.

651. Grone gingeber of calamis tmaken.

Recipe zinziber dy noch groen ys machmense crighen. Ende machmense nyt krigen, soe salmen nemen grote schonen (fol. 49r) klauen van wytten zinziber dy cort ende nyt hart en ys, ende scillense, ende dan salmense prickolen al hoer lyef doer myt eyn scarp gheort messe, ende dan salmense siden yn water, tot dat het water doer oer lieff gelopen is ende beginnen tweken. Ende dan salmense wtdoen, ende leggense op eyn taffel ende parsen dat water wt, ende leggense the weyke .ij. daghe in honich myt water op gesoden ende gescumet, ende sydense dan goelick, tot dat dy honich doer hoer lief lopet ende dicket, ende doent dan yn eyn verglaesde wate, ende settet en wech(211), ende lecket ende brasset fyn deraf.

Ende ysset dat dy zinziber nyt weke g<e>noch wyl werden, so salmen aldus doen. Men salder op ghiten regen water ende setten sy .viij. dage yn dy zonne, ende dan salmen eyn put maken yn eyn kelre, yn dy eerde, of in ander wuchtighe stede ende doen daer wochtich sand yn, ende leggen daer dy clawen yn, dat sy malkander nyt een raken, ende ghieten dar op van .iiij. dagen tot .4. daghen schonen water, tot dat sy zwellen ende weeck werden, ende syden sy dan als vorscreuen staet.

Men macht oeck dy zinziber weeke yn dloge van calck of van wede assche, ende dan versutetse men weder myt water tot dathet bitter wt ys, ende dan siet men sy weder yn wyn alst vorscreuen staet, mer het ys dat beeste nyet.

Item. Sommighe nemen voer dy zinziber dy woertelen van onser wrouuen zeghel of half ginber, ende half van dy woertelen, ende dan doen sy zinziber puer in dy syroep eer sise siden.

Item dy woertelen van onser wrouuen seghel of van satirion of van yringi, is goet yn dy lenden ende maghe, beide twerwermen ende dy wortelen sultmen aldus. Nemt dy wyt syn grof ende weke ende sultsy ende dydet sy wat, ende snydet sy aen stucken, also groet als eyn dumme, ende doter wt dy hout aderen, ende steket sy weder yn dy stede, geweeckte zinziber ende tot .j. lb; tot desen salmen nemen .iij. honichs ende .j.lb. sukers, ende doent der cruyt yn als vorscreuen is vander quede cruyt tmaken, ende sident als vorscreuen is van dy syroep van grone zinziber tmaken.

Item. Sommighen doen hyr yn dat wyrendeel wan woertelen van pinsterblommen, lies dat accorus hetet. Ende dan ist oeck guet int hoeft woer reuma ende in dy zenen.

652. Qveden thoe sulten.

Recipe queden appelen ende sciltse ende bereitse als vorscreuen is, ende dan sulse als wan dy zinziber staet myt honich, zukar ende kruyt. Ende peren machmen dus mede maken.

(fol. 49v) 653. Scillen van aranien appelen thoe sulten.

Men sal nemen dy scillen ende makense schoen ende sultense .ix. daghe in claer loghe, of siense wel op yn die eerste zeep sieders loghe, ende dan versuten myt schoen water, tot dat sy soete syn, ende dan salmen dat water wt parsen, et facere vt prescriptum est de zinzibere.

654. Diamoron tmaken, ende is goet sceigen quade kelen.

Nemt ripe morbeyen dy suet syn, ende druct dat sap dar wt, ende van dese sappe nemet s. lb. .j. ende <lb > .j. honicks ende siedet tot dattet alsoe dick wort als honick, ende houtet in een verglaesde vate; sommigen doen dat derdendeel sukers mitten honich.

Aldus machmen maken van sap van granaten appelen, van saep van brambesen, of sumac of van rode aelbessen, of van sap van aranien appelen of que appellen, of van dier gelick, als van diamoron geseit is.

655. Om dalen of zinziber thoe sulten, ende men salse eten nae den eyten om veel twerdwen.

Recipe dalen ende machse schoen, ende snytse aen sticken tot .xxxvj. dalen thoe. Ende noten mischaten .ij. loet, gengeber ghepurt .v. loet, naghelen gesneden .iij. loet. Noch zinziber aen stucken gesneden ende schoen ghemact .vij. loet, ende van dy witste zuker .vj. loet. Erst salmen nemen dy suker, ende alsoe voel waters ende sident tot dathet dicket, ende don daer dan alle dingh yn al rorende, ende sidet hent dat het dick genoch is.

651. Groene gember of suikerachtig te maken.

Recept: gember of Zingiber officinalis die nog groen is kan men het krijgen. En kan men het niet krijgen zo zal men nemen grote schone [fol. 49r] wortels van witte gember of Zingiber officinalis die kot en niet hard is en schil ze en dan zal men ze hun hele lijf doorsteken met een scherp geslepen mes en dan zal men ze koken in water totdat het water daardoor gelopen is en beginnen te weken. En dan zal men ze eruit doen en leg ze op een tafel en pers dat water eruit en leg ze te weken 2 dagen in honing met water opgekookt en geschuimd (210), en kook ze dan goed totdat de honing door hun lijf loopt en verdikt en doe het dan in een verglaasd vat en zet het weg, en laat het uitlopen en trek het fijne eraf.

En is het dat de gember niet week genoeg wil worden, dan zal men aldus doen. Men zal er opgieten regenwater en zet het 7 dagen in de zon en dan zal men een put maken in een kelder, in de aarde of in andere vochtige plaats en doen daar vochtig zand in en leg daar de wortels in zodat ze elkaar niet raken en giet daarop van 4 dagen tot 4. dagen schoon water totdat ze zwellen en week worden en kook het dan zoals voor geschreven staat.

Men mag ook de gember weken in loog van kalk of van as van wijngaardranken en dan verzoet men het weer met water totdat het bittere eruit is en dan kookt men het weer in wijn zoals het voor beschreven staat, maar het is het beste niet.

Item; Sommige nemen voor de gember de wortels van onze harlekijnsorchis of Orchis morio satirion (of beter van kruisdistel of Eryngium campestre), of half gember en half van de wortels en dan doen ze gember puur in de siroop eer ze het koken.

Item; de wortels van harlekijnsorchis of van satirion of van yringi of Eryngium campestre is goed in uw lenden en maag, beide te verwarmen en die wortels zal men aldus maken. Neem die wit zijn, grof en week zijn en konfijt ze wat en snij ze in stukken alzo groot als een duim en doe er toe houtvezels en steek ze weer in die plaats, geweekte gember tot 1 pond, hierbij zal men nemen 3 pond honing en 1 pond suiker en doe er kruid in zoals voor geschreven is van de gelei van kweeappels te maken en kook het als voor geschreven is van de siroop van groene gember te maken.

Item. Sommige doen hierin het vierendeel van de wortels van pinksterbloem of Cardamine pratensis, lis dat Acorus calamus heet. En dan is het ook goed in het hoofd voor reuma en uw zenuwen.

652. Kweeappels hoe te konfijten.

Recept: kweeappels van Cydonia oblonga en schil ze en bereidt ze zoals voorgeschreven is en dan konfijt ze zoals van de gember of Zingiber officinalis staat met honing, suiker en kruiden. En peren mag men aldus mede maken.

[fol. 49v) 653. Schillen van sinaasappels of Citrus sinensis hoe te konfijten.

Men zal nemen de schillen en maak ze schoon en konfijt ze 9 dagen in heldere loog of koken ze goed op in de eerste zeep kokers loog en dan verzoeten met schoon water totdat ze zoet zijn en dan zal men dat water uitpersen en dat zoals boven beschreven staat bij de gember of Zingiber officinalis.

654. Sap van moerbei of Morus nigra te maken en het is goed tegen kwade kelen.

Neem rijpe moerbeien die zoet zijn en druk het sap eruit en neem van dit sap half pond en een pond honing en kook het totdat alzo dik wordt als honing en houdt het in een verglaasd vat; sommigen doen dat derdendeel suiker met de honing.

Aldus mag men maken van sap van granaatappels of Punica granatum, van sap van braam of Rubus fruticosus of sumak of Rhus coriaria of van rode aalbessen, (Ribes rubrum) of van sap van sinaasappels of Citrus sinensis of kweeappels of Cydonia oblonga of van dergelijke zoals als van sap van moerbei gezegd is.

655. Om dadels of Phoenix dactylifera of gember of Zingiber officinalis hoe te konfijten en men zal ze eten na het eten om veel te verteren.

Recept: dadels of Phoenix dactylifera en maak ze schoon en snij ze in stukken tot 36 dadels toe. En noten nootmuskaat van Myristica fragrans 2 lood en gember of Zinzigiber officinalis gebroken (?) 5 lood, kruidnagel of Syzygium aromaticum gesneden 3 lood. Nog gember aan stukken gesneden en schoon gemaakt 7 lood en van het witste suiker 6 lood. Eerst zal men nemen de suiker en alzo veel water en kook het totdat het dik wordt en doe dan daar alle alle andere dingen al roerende in en kook het totdat het dik genoeg is.

656. Mel rosaris tmaken.

Men sal nemen tot .j. witte schone honick wel gescumet .j. s bladeren van rode rosen, daer al dat groen af ys, ende sident myt water een pint tot dathet water wersoden is, ende cleinsent ende settent in eyn schoen verglaesde wat wel gestopt yn eyn duster stede.

Men macht oeck maken sonder fuer, ende setten dy rosen ende latent staen koken also. Ende sommighe nemen dan sap van dy rosen, ende alsoe woel honick ende menghen dat, ende settent yn eyn wat als vorscreuen is.

Alsoe als men van dy rosen doet, soe machmen doen van violen blommen, ende bernaerts blommen, of van rosemarins blommen.

657. Svker rosaris tmaken.

Men sal nemen rosen (fol. 50r) dy nyet al riep en syn, het sy wytten of roden, ende leghen dy bladeren op eyn tafel, dat dy wuchti[c]heit wat wergae, ende dan salmense stoten yn een wisel wel tho nyt, ende don daer thoe .iij. werf meer witte sukers, ende doent yn een wat, ende stoppent dichte toe ende setten yn dy sonne als van meel rosaris, ende rorent alle daghe eens alls mel rosarum ende settent dan een wech, soe ys volmact.

Aldus machmen oec van violen blommen maken met suker, vt supra, of met bernaes blommen, of van rosemarins blommen.

658. Thoe maken suker erriten of coriander confect.

Men sal nemen groue suker, ende sidense totdat sy dick wort ende taey, ende doen daer yn coriander bereit. Dan salmen hebben een beecken daer poer wijtten suker yn ys, ende nemt <dan> coriander dy irste gesoden suker, ende doense yn dat becken ende scudden dat beecken tot dat sy gemact syn.

Aldus machmen maken van annys of commyn bereit, of van stucken van kaneel, van zinziber of nagelen, of greyn, of deer gelick als ghy wylt als van coriander staet.

659. Coriander tho bereiden of comijn.

Men leet dat saet dry daghen yn wyn asyn, ende dan doetmen dar wt ende draechtet yn dy sonne of op dat fuer. Meer latet nyt baernen. Ende dus hort twesen yn suker erten alle dingh.

660. Om ruysen (1) tmaken.

Recipe groue suker ende sidethem myt water tot dat sy dicke wort als que cruyt, ende doen daer yn poder, ende ghitent op een beecken ende snijdet aen stucken. Meen maeght ock gieten in wormen, ende maken daer af watmen wil.

Mede machmen dy rose werue[n] myt wat werue datmen wil. Tot roet salmen nemen torensoel, ende men doet eerst yn water daer meen dy sucker mede siedet. Tot gheel salmen nemen sefferaen. Tot blau salmen nemen lasuer. Tot groen sefferaen ende asch van lazuer tmaken.

Dye rusen wil in formen ghieten sal laten maken formen van loet, als van koten, hiltekens, peren, prumen, kersen of deer ghelike, ende daer yn dan ghieten.

656. Rozenhoning te maken.

Men zal nemen tot 1 pond witte schone(216) honing goed geschuimd halve pond bloembladeren van rode rozen daar al dat groene van af is en kook het met een pint water totdat het water verkookt is en wring het en zet in een schone verglaasde wat goed dicht gemaakt op een donkere plaats.

Men kan het ook maken zonder vuur en zet de rozen en laat het staan koken alzo. En sommige nemen dan sap van de rozen en alzo veel honing en mengen dat en zetten het in een vat zoals voor geschreven is.

Alzo als men van de rozen doet zo kan men doen van viool of Viola odorata bloemen en ossentong of Anchusa officinalis bloemen of van rozemarijn of Rosmarinus officinalis bloemen.

657. Rozensuiker te maken.

Men zal nemen rozen [fol. 50r] die niet al te rijp zijn, hetzij witte of rode en leg die bladeren op een tafel zodat de vochtigheid wat vergaat en dan zal men ze stampen in een vijzel goed stuk en doe daartoe 3 maal meer witte suiker en doe he tin een vat en stop het goed dicht en zet het in de zon zoals van rozenhoning en roer het alle dagen eens zoals rozenhoning en zet het dan weg, dan is het volmaakt.

Aldus mag men ook van viool of Viola odorata bloemen maken met suiker, zoals hierboven, of met ossentong of Anchusa officinalis bloemen of van rozemarijn of Rosmarinus officinalis bloemen.

658. Hoe te maken suiker erwten of koriander kandij.

Men zal nemen grove suiker en kook het totdat het dik wordt en taai en doe daarin bereide koriander of Coriandrum sativum. Dan zal men hebben een bekken daar puur witte suiker in is en neem dan koriander en de eerste gekookte suiker en doe het in die bekken en schud de bekken datdat het gemaakt is.

Aldus mag men maken van anijs of Pimpinella anisum of komijn of bereide Cuminum cyminum of van stukken van kaneel of Cinnamomum verum, van gember of Zinzigiber officinalis of kruidnagel of Syzygium aromaticum of kardamom of Elettaria cardamomum of diergelijke zoals ge wil als van koriander staat.

659. Koriander of Coriandrum sativum hoe te bereiden of komijn of Cuminum cyminum.

Men legt dat zaad drie dagen in wijnazijn en dan doet men het eruit en zet het in de zon of op het vuur. Maar laat het niet branden. En aldus hoort te wezen in suikererwten alle dingen.

660. Om suikergebak te maken.

Recept: grove suiker en kook het met water totdat het dik wordt zoals gelei van kweeappels en doe daarin poeder en giet het op een bekken en snij het in stukken. Men mag het ook gieten in vormen en maken daarvan wat men wil.

Mede mag men de rozen verven met welke kleur dat men wil. Tot rood zal men nemen tournesol of Crozophora tinctoria en men doet het eerst in water waar men de suiker mee kookt. Tot geel zal men nemen saffraan of Crocus sativus. Tot blauw zal men nemen lazuur. Tot groen saffraan of Crocus sativus en as van lazuur te maken.

Die suikergebak in vormen wil gieten zal laten maken vormen van lood, als van koten (2), heften, peren, pruimen, kersen of diergelijke en daarin dan gieten.

661. Borst kruyt tmaken.

Nemt zuet hout ende anys ende macket daer poder of, ende sietet yn wel waters tot dathet dick wort als quede cruyt. Ende dan nemet wt ende macter groue langhe pillen af, ende doet daer cruyt (fol. 50v) yn dat ghi wilt.

Op dy borst thoe besighen, so salmen dar yn doen alleen wytten gingeber ghepudert een loet op .s. pont deges ende anders nyet. Meer dyt tho dege soude make[n], soude nemen slecht sut hout, ende poderen dat ende sydent in weel waters op dy .ij. deel, ende dan sighen doer eyn doecke dy dicht is, ende van dyt nat sout men sieden tot dat het dick wort als vorscreuen staet, ende doen dan dat crut yn ende makent dan aen pillen.

662. Om compost tmaken alsmen in flanderen doet.

Recipe .xij. stop goden honich ende .xij. stop biers, ende .xij. stop rogghen blommen, ende sident dit dattet begint tdicken ende doen daer yn .iiij. stop mostert, ende .v. compost poeder, diemen aldus mact. Recipe anijs .ij. lb, vennecoel saet, hoef commyn saet, ende coriander, van elx eyn , ende maect daer poder af, ende doter dan freut yn weel bereyt, ende sydent tot dathet dick genoch is. Sommigen doen daer oeck pepersaet yn al heel ende peper.

Dit freut salmen aldus bereiden. Men sal nemen carotel woertelen of radijs woertelen ende sidense erst op myt honich ende water, tot dat het water versoden is, ende dan salmense laten staen tot dat dy honich doer hoer lyef gethogen is, ende ist dat sy noch wateren bouen of scimmelen, so sal mense weder sieden want dy waterachticheit eyn wech is. So laetse in dy compost worst sien als vorscreuen is.

663. Aliud.

Nemt quede appelen ende peren ende bereidese als vorscreuen (2) staet vant quede cruyt. Ende neemt guden honich ende sietse dar mede, ende bereetse als hyr voer staet van die compost, ende desen siet alleyn met guden honich, ende sommighen nemen .ij. wiren deel sukers, sommighen bier of blommen van roggen meel of mostert ende doen dar kruyt yn als vorscreuen staet van queden cruyt. Ende anders een doen sy daer nyt yn, then wer dat sise gheweruet wolden hebben, so doen sy daer wat corotelen woertelen yn.

664. Claereit tmaken.

Recipe .s. lb. cannel, .j. wirendeel loot zinziber, .s. wirendeel lb. groffels nagel, .j. stuck galigan, .s.d. greyn de paradijs, en wenich sefferans, muschaten blommen, .s. wirdel loots yris, .s. wirendel lots zuker, .ij. dit stot alt samen ende doet yn eyn clareitsack, ende lecket .ij. of .iij. quaerte wyns doer.

665. Aliud.

Recipe tot een tonne wyns, zinziber, gariofilis, galaga, piper, ana .j. lb. ende .j. mengelen honichs, ende lecket doer eyn sack als soe als ghewonlic is, ende men moet hem wer<s>che drincken.

666. Gebrande wyn te maken.

Nemt .j. pot (fol. 51r) van xiij. quarten ende doeter yn .x. quarten wyns of dy moder van wyn, ende make si dunne myt schoen water of myt homborgh byr, ende dat alsoe <dic> wort als kern melck, ende settet op fuer, ende roret alsoe lange tot dattet begint the syden. Dan nemt den helm ende setten op den pot, ende doet dichte toe datter ghen locht wt en ghae myt wyt vanden eye ende crijt of weyte meele ende water. Ende maket daer doeken yn naet, ende slaet bneden om den helm, ende maket hem vaste op den pot, ende dy pipe sal doer een tonne waters gaen.

Ende als ghy den wyn pruuen wylt, so maket daer een lynnen doeke yn nat, ende barnt dy doeck so ys hy goet.

Ende als ghy den helm of doet, soe pruuet dat inden pot is. Ist suer, soe duet wt, ende doe daer weder nye yn als vorscreuen ys. Ende wildi hem seer guet hebben, dat hy seer dienen sal tot veel syeckheiden, soe suldi nemen .x. quarten vanden wyn dy ghy ghebrant hebt, ende maken den pot schoen, ende doen den branden wyn dar yn, ende nemen eyn hantvol gorsbeyn of dameren ende .iiij. lb, muscaten cleyn gestoten, ende .ij. hant fol salien bladeren gedrughet ende muschaten, naghelen .j. lb.. Ende dese alte gader yn en bultgen of in eyn doeke gebonden ende inden pot gedaen ende myt ghedistilirt. Ende hoe ghyt dücker distillirt, hoe dy wyn sterker wort.

667. Een ander manyr om brande wyn tmaken.

Aqua vite dat is lewende water of water des leuens. Men maket aldus. nemt eyn pot dy bouen enghe is ende beneden wyt, ende doethem vol vanden beesten wyn den ghy krigen cont. Ende set op den pot den helm, dattet wel slutet op den pot, dan lemet tgader met blommen getemperret mytten wytten vanden eye, ende myt eyn lynnen cleet, daer nae settet opt fuer, ende doet siden altoes, ende ontfanct dat daer wt comt. Ende alst lange gesoden heeft, soe suldi hem pruuen, oft het water bernen wyl of nyt want naemt ghy langer, het solt al dat ander oneren. Aldus pruftmen: meen steecket yn enen lynen doeke, ende dat steket men dan aen eeyn bernende kers, ende wachtet weel van den roke. Ende dar nae werpet wt dat inden pot ys gebleuen, ende suuerten, ende dan doter dyt water weder ijn, ende settet den alembic weder op den pot. Ende dair settet den pot daer weder opt fuer ende distilirt anderwerf ende onfanct als vorscreuen is yn eyn schoen vate. Aldus sul dy hem distiliren .iiij. of .v. mael ende doet dan (fol. 51v) yn een suuer vatken. Item distillirt toermentille, pimpenelle, diptannus, scabiosa, elx sonderlinge ende dan vergadert vanden water elx euen vo<e>l ende drincket. Dat ist beest inden scriften ende tegens fenyn.

661. Borst kruid te maken.

Neem zoethout of Glycyrrhiza glabra en anijs of Pimpinella anisum en maak daar poeder van en kook het in veel water totdat het dik genoeg wordt zoals gelei van kweeappels. En dan neem het eruit en maak er grove lange pillen van en doe daartoe kruiden [fol. 50v)] die ge wil.

Om op de borst te gebruiken dan zal men daarin doen alleen witte genber verpulverd een lood op een half pond deeg en anders niet. Maar die het deeg zou maken, zou neem echt zoethout of Glycyrrhiza glabra en maak het tot poeder en kook het in veel water tot op het derdedeel en dan zeef het door een doek die dicht is en van dit nat zou men koken totdat het dik wordt zoals voor beschreven staat en doen dan dat kruid erin en maak het aan de pillen.

662. Om confituurtaart te maken zoals men in Vlaanderen doet. (1)

Recept: 12 stoop goede honing en 12 stoop bier en 12 stoop roggebloem en kook het totdat het dik begint te worden en doe daarin 4 stoop mosterd en 5 pond confituurtaart poeder, die men aldus maakt. Recept: anijs van Pimpinella anisum, 2 pond, venkel of Foeniculum vulgare zaad, hofkomijn of Cuminum cyminum zaad en koriander of Coriandrum sativum, van elk een pond, en maak daarvan poeder en doe er dan fruit in goed bereid en kook het totdat het dik genoeg is. Sommigen doen daar ook peperzaad in al heel en peper van Piper nigrum.

Dit fruit zal men aldus bereiden. Men zal nemen peen of Daucus carota wortels of radijs wortels of Raphanus sativus en kook het eerst op met honing en water totdat het water verkookt is en dan zal men het laten staan totdat de honing door die wortels getrokken is en is het dat ze nog water van boven afscheiden dan zal men zeer koken tot de waterachtigheid weg is. Dan laat ze staan in de confituurtaart voorts zijn zoals voor beschreven is.

663. Anders.

Neem kweeappels of Cydonia oblonga en peren of Pyrus pyraster en bereid het zoals voorgeschreven staat van de gelei van kweeappels. En neem goede honing en kook het daarmee en bereid het zoals hiervoor staat van die confituurtaart en deze kook je alleen met goede honing en sommigen nemen 2 vierdedeel suiker, sommigen bier of bloem van roggemeel of Secale cereale of mosterd van Brassica nigra en doen daar kruiden in zoals voor geschreven staat van gelei van kweeappels. En anders doen ze daar niet in, tenzij dat ze het gekleurd wilden hebben, dan doen ze daar wat peen of Daucus carota wortels in.

664. Gesuikerde, aromatische kruidenwijn te maken.

Recept: half pond kaneel of Cinnamomum verum, 1 vierendeel lood gember of Zingiber officinalis, half vierendeel lood kruidnagel of Syzygium aromaticum, 1 stuk galanga van Alpina officinarum, drachme paradijskorrels of Aframomum melegueta en wat saffraan of Crocus sativus, notenmuskaat bloem of Myristica fragrans, half vierendeel lood, lis of Iris florentina, .half vierendeel lood, suiker 2 pond, dit stamp je allemaal tezamen en doe het in een kruidenwijn zak en sijpel er 2 of 3 kwart wijn door.

665. Anders.

Recept: tot een ton wijn, gember of Zingiber officinalis, kruidnagel of Syzygium aromaticum, galanga van Alpina officinarum, peper van Piper nigrum gelijk 2 lood en 1 menghel (zie 539) honing en sijpel het door een zak zoals gebruikelijk is en men moet het vers drinken.

666. Gebrande wijn te maken.

Neem 1 pot [fol. 51r] van 8 kwarten en doe er in 10 kwarten wijn of de wijnsteen van wijn en maak het dun met schoon water of met Hamburg bier en dat het alzo dik wordt als karnemelk en zet het op het vuur en roer het alzo lang totdat het begint te koken. Dan neem de helm en zet het op de distilleerpot en doe het goed dicht zodat er geen lucht kan uitgaan met het wit van een ei en krijt of tarwemeel van Triticum vulgare en water. En maak daar doeken in nat en sla het beneden om de helm en maak het vast op de pot en de pijp zal door een ton water gaan. En als ge de wij wil beproeven zo maak daar een linnen doek in nat en brandt de doek dan is het goed.

En als ge de helm eraf doet, zo beproef dan wat er in de pot is. Is het zuur, zo duw het eruit en doe daar weer nieuwe in zoals voor beschreven is. En wil ge het zeer goed hebben, dat het zeer dienen zal tot veel ziektes, dan zal ge nemen 10 kwarten van de wijn die ge gebrand hebt en maak de pot schoon en doe de brandewijn daarin en neem een handvol kikkerbeen of de as en 4 pond klein gestampte notenmuskaat of Myristica fragrans en 2 handvol gedroogde salie bladeren van Salvia officinalis en notenmuskaat en kruidnagel of Syzygium aromaticum 1 pond. En deze alle tezamen in een bundeltje of in een doek gebonden en in de pot gedaan en ermee gedistilleerd. En hoe ge vaker distilleert, hoe de wijn sterker wordt.

667. Een andere manier om brandewijn te maken.

Water vita, dat is levend water of water des levens. Men maakt het aldus. Neem een pot die boven eng is en bereden breed en doe het vol van de beste wijn die ge krijgen kan. En zet op de pot de helm, (3) zodat het goed sluit op de pot, dan lijm het tezamen met bloem getemperd met het witte van een ei en met een linnen kleed, daarna zet het op het vuur en laat het altijd koken en ontvang wat eruit komt. En als het lang gekookt heeft dan zal ge het beproeven of het water branden wil of niet.,want nam ge het langer, het zou al dat andere slecht maken. Aldus beproeft men: men steekt er in een linnen doek en dat steekt men dan aan een brandende kaars en kijk uit voor de rook. En daarna werp uit wat in de pot gebleven is en zuiver het en dan doe in dat water weer wijn en zet de distilleerpot weer op de pot. En zet de pot dan weer op he vuur en distilleer het een volgende keer en ontvang het zoals voorgeschreven is in een schoon vat. Aldus zal ge het 4 of 5 maal distilleren en doe het dan [fol. 51v] in een zuiver vaatje. Item distilleer tormentil of Potentilla tormentilla, pimpernel of Sanguisorba officinalis, diptam of Dictamnus albus, Succisa pratensis, elk apart en dan verzamel het water van elk even veel en drink het. Dat is het beste in de scriften (pest?) en tegen gif.

668. Die craft des leuende waters.

Dyt ys virtute ofte doecht vanden gebranden wyn. Ende ys eyn naturlick experiment van water want dat sende Aristotelis den connyninge van calistris van amaso[n]iam om dy schoenheit vander wrouuen, om dat hy nyt eyn wolde dat hoer schoenheit.

Vertert worde van enich schoenheit voer oer doet. Nu verstaet des waters natur welke hetet Electuarium, dat is twerstaen eyn vercoren dinck. Ende yn vele boke hetet aqua vite, dat is twerstaen des leuens. Dyt machtmen aldus. Nemt .xij. noten muscaten ende also veel zinziber ende galigaens ende greins van paradijs, ende garioffels nagelen, ende fijn kneel, ende cardamomum, van elx .i. b., ende van desen maket puluer. Ende hyr thoe salmen doen .ix. mael also voel barnde wyns of waters dat gmaket is vanden puren wyn myt distillancien ende anders nyet. Ende dyt doetmen distilliren tsamen yn eyn alembic, gelick dat men gebranden wyn dodet myt cleynen fuer, dit water ontfanc yn eyn glasen fioel. Ende stopse weel vaste thoe, dit is leuende water, want wye dyt haut hy leeft sonder quellen.

Ende dyt ys dy vertute Aristotelis, ypocras, ende Galienus dy meesters seggen van naturen ware, dat dit water tmaken eyn naturlic wisdom is van sinen, ende oerbelick tot des menschen lichaem. Si ys goet tegen den hoeft zuer, tegen reuma ende flegma ende tegen quade flumen dy op wart slaen ynt aensicht, ende epilencia, ende tegen alle siecheiden van hoefden, ende tegen montouel, ende tegen den hart vanck, tegen den kanker, tantzweer, tegen droue harte ende maket sy blide dy drouich syn. Tegen allen apostemen dy mogen syn int hoft ende ander kelen doet lossen. Ende is goet tegen tersciaen cortse, tegen alle sicheide dy spruten vter maghen, ende tegen dy bleinen die wassen op der milte of op di leuere, tegen lancouel, fistelen, tegen beuen wtten leden, tegen senen dy vercrompen syn, ende tegen allen quade gaten. Ende tegen alle sicheiden dy commen wt des mensce licham. Ende tegen alle woermen ende ten oghen. Ende het maket kranck (fol. 52r) wyn goet, daer men .j. vat wyns verlisen solt, doet men des waters inden wyn. Dyt water hetet 2m balsamum, want gelick als balsamum het hoft van allen specien is, soe ist dit water het hoft van allen wateren. Ende geeft lange leuen ende gesontheit. Ende oeck ys dyt water goet tghehen .j. sicheyt dy pthisicus hetet, dat is tgen leden dy werstoruen syn.

668. De kracht van het levende water.

Dit is de kracht of deugd van de brandewijn. En is een natuurlijke kunst van water want dat zond Aristotelis de koning van Calistris van Amasonia vanwege de schoonheid van de vrouw omdat hij niet wilde dat haar schoonheid verteerd werd van enige schoonheid voor haar dood. Nu versta van het water zijn natuur welke heet electuarium (likkepot), dat is te verstaan uit uitstekend ding. En in veel boeken heet het water vita, dat is te verstaan van het leven. Dit maakt men aldus. Neem 12 notenmuskaten of Myristica fragrans en alzo veel gember of Zinzigiber officinalis en galanga van Alpina officinarum en korrels paradijskoren of Amomum meleguetta en kruidnagel of Syzygium aromaticum en fijn kaneel of Cinnamomum verum en kardamom of Elettaria cardamomum, van elk 1 pond en hiervan maak poeder. En hiertoe zal men 9 maal alzo veel brandewijn of water dat gemaakt is van pure wijn met distillatie en niets anders. En dit doet men distilleren tezamen in een distilleerpot, gelijk dat men gebrande wijn doet met klein vuur, dit water ontvang je in een glazen fles met lange hals. En stop het goed dicht, dit is levend water, want wie dit heeft hij leeft zonder kwalen.

En dit is de kracht en Aristotelis, Hippocrates en Galienus die meesters zeggen van naturen waar, dat dit water maakt een natuurlijke wijsheid van geest en gebruikelijk is voor het menselijke lichaam. Het is goed tegen hoofdpijn, tegen reuma en flegma (een van de vier levensssappen) en tegen kwade fluimen die op opwaarts aaln in het aangezicht en epileptie en tegen alle hoofdziektes en tegen mondziektes en tegen de duizeligheid, tegen de kanker, tandpijn, tegen droevig hart en maakt blij die droevig zijn. Tegen alle gezwel of ettergezwel die er mogen zijn in het hoofd en aan de keel doet lozen. En is goed tegen de derdedaagse koorts, tegen alle ziektes die uit de maag komen en tegen de blaren die op de milt groeien of op de lever, tegen onderbuikspijn of koliek, fistels of lopende gaten, tegen beven uit de leden, tegen zenuwen die verkrompen zijn en tegen alle kwade gaten. En tegen alle ziektes die komen uit het menselijke lichaam en tegen alle wormen en tegen de ogen. En het maakt zwakke [fol. 52r] wijn goed daar men 1 vat wijn verliezen zou, doet men het wate rin de wijn. Dit water heet 2m balsamum, (balsem of gom van Commiphora opobalsamum) want gelijk zoals balsamum het hoofd van alle specerijen is zo is dit water het hoofd van alle wateren. En geeft lang leven en gezondheid. En ook is dit water goed tegen een ziekte die phtisis of tering heet, dat is tegen leden die verstorven zijn.

669. Van .ix. vateren tmaken.

Ana ende tho gader gedaen ende gesoden myt castorie ende myt reubarbers myt suke[r] et zinziber soe langhe dat dat dordendeel wersoden ys. Dyt ys rechte medicijn, teghen alle ouel dy v ghewarden dat van bynnen ys daer teghen salment dryncken.

Ende ys dij sichte van buten, soe saelment daer mede smeren, ende dwaen ende plaesteren dar op, ende oeck drincken. Item dit synt dy wateren: aqua philosophorum, aqua dulcedinis oculorum, aqua petralis, aque yrundina, aqua lacida, dyt water doet vergaen het rode ende wytte water, aqua dealbaticum, aqua consumatium, aqua duplicatium, aqua saluie. Aqua philosophorum tegen dat grote ouel ende eyn tractat van allen medicinen vateren thoe maken.

670. Aqua philosophorum sic fit.

Recipe ysope, polioen, gariofilaet ende sukerey ana ende dyt tgader gedaen yn een eerde clocke ouer tfuer, ende daer wt water sublimirt. Dyt heft grote craefte ende virtuten. Alsoe dat dye ghene die dat grote ouel wyl (fol. 52v) genesen, soe dats die mensche nummermeer een hebbe, van wat nature dattet sy of van welker complexien. Al haddet dye mensche gehadt .c. iaer he solde genesen bynne[n] .xl. daghen.

Item neem beuenelle, rute, petrocilie van alexandrien ende zeduaer, aloe ende calmyn ana (?). Dit saltu ontwee vryuen ende syedent al tsamen in aqua philosophorum op dat derdendeel. Daar nae saltuut wt doen ende wringhet doer een doeck ende hanghet yn een fiole van glase wal gestoppet. Ende .ix. daghen daer nae salment gheuen drincken dy ghene dye dat vallende ouel heft elx morgens nuchteren tot .xl. daghen lanck dit is dye warachtiche medecyn dye gevonden was teghen sulke syecheit.

Item. Aqua philosophorum gedruncken nuchteren doet allerhande pledersiin wergaen ende zuct. Ende confortirt des mensches senen bouen alle dinghen ende geneset alle dropen. Dyt water gesoden myt castorie ende dat dickewyl nuchteren gedroncken, dat is gude medecyn teghen dye yecht. Ende teghen fistelen saltu maken een plaester van werck ende nettent yn dat water, ende leggent daer op, ende geuent hem drincken. Ende vermakent twee werf des daghes. Et est optima contra morsus venenatorum animalium si cataplasmetur cum ista aqua. Et curat ycterioram potates nouem diebus. Et si ter bibetur in accessu febris vndecumque venerit fugat eam. Item dit water maket den mensche quit ende gans vanden witten ende roden water, yst dat men nuchteren drincket.

671. Aqua duplicaticum sic fit.

Recipe eppensaet, wyt mancop saet, ende caniel, elx euen voel, dit tgader ontwee gedaen of gewreuen, daer thoe gedaen consumatium dit doet tsamen yn eyn clocke ende sublimirt. Dyt water ys gode medicyn teghen alle boorst ouel gedroncken colt des morgens ende des (fol. 53r) auennts all heete. Item dyt oeck gedroncken doet weel slapen ende rusten. Ende het ontcommert des menschen boorst van allen quade humoren. Ende dit gesoden myt castorien ende wael heete gedroncken, dat is goet teghen dat wallende ouel. Heet geneset paralisim, ten were dat sy werstoruen were. Heet maket al des menschen lyff licht ende sacht ende gesont. Ende quit van allen fledersiin ende van allen quade humoren. Et comfortat cerebrum et caput.

672. Aqua portulace sic fit.

Recipe portululeye ende distillirtse. Dyt water ys seer laxatiff ende nuchteren gedroncken .xiij. daghen werlicht den mensche van alle cortze ende van torsioen. Ende ripet dy materij van bynnen ende doetsy scheiden nederwart. Ende dit water machmen nemen woer pentafilon, want het doet alsulke werken als pentafilon doet. Ende men mach het water orberen in syrupen voeer het cruyt, daer het seer goet thoe is.

673. Aqua consolide maioris sic fit.

Recipe dy blommen ende dye blommen ende wortelen van eyn crude dat heeft rode blomen, ende ys gelick matelyue, eyn arm langhe, ende distilliret. Dyt water geneset wonden bynnen ende buten, olden ende nyen waer sy syn. Ende alle nye quetsuren ende het doet seer staphans helen, op datment drincket ende daer van.ij. mael daghes plaestert.

674. Aqua sigillum beate marie sic fit.

Recipe onser wrouuen seghel dy blader ende wortelen elx euen voele ende distillirt. Item dy water is van groter virtuten want waer een man geschoten myt enen pyle ende hem dat yser ynt lyf bleue, ende het stake ynt been of ynt vleesche, ende nyt wt een mochte, machtmen (fol. 53v) maken eyn plaester van werck ende nettent dar yn dyt water ende leggent dar op. Ende geuet den sieken van dyt water drincken, dat yser sal alleen wtcommen op dat ter stede wt mach daert in quaem. End dit water geneset alle wonden bynnen ende buten olde ende nyen, ende doet stelpen alle ongemach. Ende genest kanker, fistel ende mormael ende haer worm, apostemen bynnen ende buten ende alle geswelle, ende alle zeer dat van auentuer comt. Ende het maket guede borst bouen allen wateren. Ende het doet wel naturen spil spolen. Ende geneest die <in> ptisike synt. Ende geneest allen den lichaem van drogheiden. Ende lage eyn vrouue yn pynen van kynde, ende sy des kyndes nyet mochte genesen, droncke sy van desen water thans solde sy genesen. Ende het verdrift plecken ende sproten int aensicht. Ende het maket schoen claer verue ynt aensicht yst dan men dat aensicht daer mede wriuet of wasset.

669. Van 9 wateren te maken.

Gelijk en tezamen gedaan en gekookt met tamme kastanje of Castanea vesca en met rabarber of Rheum barbarum en met suiker en gember of Zingiber officinalis zo lang totdat het derdedeel verkookt is. Dit is echte medicijn, tegen alle ziektes die u worden dat van binnen is, daartegen zal men het drinken.

En is de ziekte van buiten, dan zal men het daarmee besmeren en wassen en pleisters daarop en ook drinken. Item; dit zijn de wateren: water philosophorum, oogwater, water tegen de steen, water van de as van zwaluwen, water van zoethout of Glycyrrhiza glabra, dit water doet vergaan het rode (bloed) en witte water, water dealbaticum, water dat de spijsvertering bevordert, water duplicatium, water van salie of Salvia officinalis. Water philosophorum tegen dat vallende ziekte en een traktaat van alle medicinale wateren hoe te maken.

670. Water philosophorum gedistilleerd.

Recept: hysop of Hyssopus officinalis, polei of Mentha pulegium, kruidnagel of Syzygium aromaticum (Geum urbanum?) en cichorei of Cichorium intybus gelijk en dit tezamen gedaan in een aarden distilleerkolf boven het vuur en daaruit het water laten neerslaan. Dit heeft grote kracht en macht. Alzo dat diegene die de vallende ziekte wil [fol. 52v] genezen zodat die mens het nimmermeer heeft, van welke natuur dat het is en van welke samengesteldheid. Al had de mens het 100 jaar gehad, hij zou genezen binnen 40 dagen.

Item; neem bevernel of Pimpinella saxifraga, wijnruit of Ruta graveolens, peterselie van Macedonië (?) of Seseli macedonicum en zeduar of Curcuma zedoaria, Aloë perryi en galmei of zinkcarbonaat gelijk. Dit zal u stuk wrijven en kook het alle tezamen in water philosophorum op dat derdedeel. Daarna zal u het eruit doen en wring het door een doek en hang het in een distilleerkolf van glas goed dicht gemaakt. En 9 dagen daarna zal men het geven te drinken diegene die de vallende ziekte heeft elke morgen nuchter tot 40 dagen lang, dit is de echte medicijn die gevonden was tegen zulke ziekte.

Item. Water philosophorum nuchter gedronken doet allerhande jicht vergaan en ziekte. En versterkt de mensen zenuwen boven alle dingen en geneest alle huidziekte zoals schurft. Dit water gekookt met bevergeil en dat vaak nuchter gedronken, dat is goede medicijn tegen de jicht. En tegen fistels of lopende gaten zal u maken een pleister van pluksel en nat het in dat water en leg het daarop en geef het hem te drinken. En maak het op tweemaal per dag. En is het beste tegen beten van giftige dieren en bedek het met een pleister van dit water . En geneest geelzucht binnen negen dagen. En als je het drinkt in de drie koortsen afhankelijk van waar het vandaan kwam. Item dit water maakt de mens kwijt en geneest van het witte en rode water, is het dat men het nuchter drinkt.

671. Water duplicaticum gedistilleerd.

Recept: zaad van eppe of Apium graveolens, zaad van witte slaapbol of Papaver somniferum en kaneel of Cinnamomum verum, elk even veel, sla of wrijf dit stuk tezamen daartoe gedaan spijsvering bevorderend middel, dit doe je tezamen in een distilleerkolf en laat het neerslaan. Dit water is een goede medicijn tegen alle borstziektes, koud gedronken ’s morgens en ’s avonds geheel heet. [fol. 53r]. Item; dit ook gedronken doet goed slapen en rusten. En het bevrijdt de mensen borst van alle kwade levenssappen. En dit gekookt met bevergeil en goed heet gedronken, dat is god tegen de vallende ziekte. Het geneest artritis of gewrichtsontsteking, tenzij dat het verstorven is. Het maakt al het mensen lijf licht en zacht en gezond. En bevrijdt van alle reuma en van alle kwade levenssappen. En versterkt de hersens en het hoofd.

672. Water van postelein of Portulaca oleracea gedistilleerd.

Recept: postelein en distilleer het. Dit water is zeer laxerend en 13 dagen nuchter gedronken verlicht de mens van alle koorts en van kramp. En rijpt de materie van binnen en doet het scheiden naar beneden. En dit water mag men nemen voor vijfvingerkruid of Potentilla reptans want het doet al zulke werken als vijfvingerkruid doet. En men mag het water gebruiken in siropen voor de gelei daar het zeer goed toe is.

673. Water van consolida major gedistilleerd.

Recept: de bloemen en de bloemen en wortels van een kruid dat rode bloemen heeft en is gelijk aan (Anacyclus pyrethrum?) madelief of Bellis perennis, een arm lang en distilleer het. Dit water geneest wonden binnen en buiten, oude en nieuwe waar ze zijn. En alle nieuwe kwetsingen en doe pijn dadelijk helen, op dat men het drinkt en daarna 2 maal per een dag pleister op doet.

674. Water van sigillum beate maria gedistilleerd.

Recept: onze vrouwenzegel of Polygonatum multiflorum bladeren en wortels elk even veel en distilleer het. Item; dat water is van grote krachten want was een man geschoten met een pijl en hem dat ijzer in het lijf bleef en het stak in het vlees of in het been, en er niet uit kan, men [fol. 53v] maken een pleister van pluksel en nat het in dit water en leg het daarop. En geef de zieke van dit water te drinken, dat ijzer zal geheel eruit komen als het uit de plaats kan daar het in kwam. En dit water geneest alle wonden binnen en buiten, oud en nieuw, en doet stelpen alle ongemak. En geneest kanker, fistel of lopend gat en open wond aan de benen en haarworm, gezwel of ettergezwel binnen en buiten en alle gezwel en alle pijn dat per ongeluk komt. En het maakt een goede borst boven allen wateren. En het doet goed naturen spel spelen. En geneest die in ftisis of tering zijn. En geneest het hele lichaam van droogheid. En lag een vrouw in pijn van de geboorte van een kind en ze het kind niet mocht baren, dronk ze van dit water dan zou ze dadelijk baren. En het verdrijft plekken en sproeten in het aanzicht. En het maakt een mooie heldere kleur in het gezicht is het dat men het gezicht daarmee wrijft of wast.

675. Aqua prassij vel marubij sic fit.

Recipe die crop vander wytter marubien ende distillirtse. Dit water nuchteren gedroncken confortirt dy maghe ende die borst ende dy lewer ende die longen, milte, blase, et renes. Ende het werdriuet geswel wtter leden ende geneest die droepe, ende brect den steen ende verlicht dy leden bynnen ende buten.

676. Aqua abrotani sic fit.

Recipe auerute ende stampse myt eyn luttel annys ende macter water of myt cleynen fuer, dit is gut tot wele sake[n]. Want die heet nuchteren drinct alle daghe hym en mach gheen sieckheit toe commen. Ende het doet dy wrouen hoer blommen commen ende onslutet dy moder. Ende verslaet apostemen ende brect deen steen ende doedet alle manir van wormen. Dyt water gesoden myt castorien is goet teghen dy gychte (fol. 54r) ende tfleder syn dat van colde commet. Ende het is oeck goet teghen allen wercoltheiden.

677. Aqua pentafilon sic fit.

Recipe quinque folium of wyffbladeren cruyt, ende distilliret. Dit water geneest wonden, olden ende nyen. Ende suuert apostemen. Ende helet seer wedien ende verdrift alle gesweel, ende heet is doergaende water. Ende laxirt wtten wonden ende wtden gaeten. Ende dwynget aender medicyn dat si suueren motten. Heet blusset seer alle branden ende alle ouel droghet ende oeck geneset.

678. Aqua dat wratten ende fistel verdriuet.

Recipe oleum benedicti .j. . arsenicum .j. . ende levende calck .j. . euforbium .iiij. wriuet ende conficirt tgader ende distillirt, et distillatum soe haldet yn eyn fiole gestoppet myt wassche.

679. Aqua geneste sic fit.

Recipe braem of die blommen ende stampse ende maecter water af. Dyt water nuchteren gedronken purgirt dat wytte water myt groten hopen. Ende genest artetike ende heet fledersijn dat nyt veriaert een ys, alsment saluet myt desen water ende oeck dryncket; dagelixs gedroncken soe brecket den steen ende scheydet den grauel.

680. Aqua buglosse sic fit.

Nemt wilde bernaeds, geheiten ossen tonghen, ende maket gelicks alls bernaen wat[er]. Ende syn craft is al eens.

675. Water van prassium of malrove of Marrubium vulgare gedistilleerd.

Recept: die krop van de witte malrove of Marrubium vulgare en distilleer het. Dit water nuchter gedronken versterkt de maag en de borst en de lever en de longen, milt, blaas en nieren. En het gezwel uit de leden en geneest de huidziekte als schurft en breekt de steen en verlicht de leden binnen en buiten.

676. Water van averuit of Artemisia abrotanum gedistilleerd.

Recept: averuit en stamp het met wat anijs of Pimpinella anisum en mak er van water met een klein vuur, dit is goed tot vele zaken. Want die het nuchter drinkt alle dagen hem kan geen ziekte aankomen. En het doet de vrouwen hun maandstonden komen.

En opent de baarmoeder. En het verslaat gezwel of ettergezwel en breekt de steen en doodt alle soorten van wormen. Dit water gekookt met bevergeil is goed tegen de jicht [fol. 54r] en reuma dat van koude komt. En het is ook goed tegen alle verkoudheden.

677. Water van pentafilon gedistilleerd.

Recept: vijfvingerkruid of Potentilla reptans of vijfblad en distilleer het. Dit water geneest wonden, oude en nieuwe. En zuivert gezwel of ettergezwel. En heelt pijnlijke roede en verdrijft alle gezwel en het is doorgaand water. En laxeert ui de wond en uit de gaten. En dwingt andere medicijnen dat ze zuiveren moeten. Het blust zeer alle branden en alle ziekte droogt het en ook geneest het.

678. Water dat wratten en fistel of lopend gat verdrijft.

Recept: olie van Cnicus benedictus, 1 lood, arsenicum 1 lood, en ongebluste kalk, 1 lood, euforbium of mogelijk Excoecaria agallocha drachme, wrijf het en meng het tezamen en distilleer het voor het distilleren zo houd het in een distilleerkolf gestopt met was.

679. Water van brem of Genista tinctoria gedistilleerd.

Recept: braam of de bloemen van Rubus fruticosus en stamp ze en maak er water van. Dit water nuchter gedronken purgeert dat witte water met grote hopen. En geneest jicht en hete reuma dat niet verjaard is, als men het zalft met dit water en ook drinkt; dagelijks gedronken dan breekt het de steen en scheidt de gravel of niersteentjes.

680. Water van ossentong of Anchusa officinalis gedistilleerd.

Neem wilde ossentong of Anchusa arvensis, geheten ossentong en maak het gelijk zoals ossentong of Anchusa officinalis qater. En zijn kracht is geheel gelijk.

681. Aqua eruce oft sinsium, cruyswortel sic fit.

Recipe sinsium myt allen ende stampse ende distillirt. Dit water ofte crut ys goet geplaestert op alle heete steden ende doet verringe (fol. 54v) enen sweer wtbreken of toe nyet gaen. Ende genest wonden bynnen ende buten ende oeck apostema, want weren sy bynnen sy solden wtwert breken. Ende geeftment enen wijf drincken ende sy maget waer ten solde haer nyt scaden, ende droghe sy een kynt, sy solde thans spyen. Ende droghe sy gheen kynt, ende sy gheen maghet en ware, sy solde vluchtes spyen.

682. Aqua boraginis sic fit.

Recipe bernartse als sy bloyt ende plucket dy blommen af ende distillirsy. Dyt water is goet gedruncken den ghenen dy nyet en plegen tlaten want het suuert den lichaem van quaden verrotten blode, ende het maket guet bloeit, ende suuert quade bloet. Ende ist thoe hete het coelt, ende ist thoe coldt het werhettet. Ende confortirt coitum ende confortirt aderen ende sene ende allen leden buten ende bynnen. Ende doet seer laxiren nederwart.

683. Aqua pulegij aquatiti sic fit.

Recipe poleyden ende distillirse. Dyt water ys goet ten oghen want het suuertse van allre fulheiden. Ende oeck suuert den lichaem gedroncken.

684. Aqua eufrasie sic fit.

Recipe eufrasie ende distillirtse. Dyt water ys goet op alle heete ongemaeck vanden oghen ende tot allen anderen. Want heet colt ende droghet ende suuert. Ende is sunderlinghe goet ter leueren dy werheetet syn et contra yctericiam. Et operationes eius sunt sicut aqua enduuie per totum.

685. Aqua atriplicis sic fit.

Recipe melde of roden coele dy bladeren ende kroppen ende distillirtse. Dyt water ys goet op allen heeten steden ende heten apostemen want het werslaetse. Ende (fol. 55r) dicwil gedroncken genest wonden buten ende bynnen, ende merisoen stelpet.

686. Aqua camomille sic fit.

Recipe camillen blommen ende dy bladeren ende distillirtse. Dyt water ys goet gedroncken den ghenen dy quade hersen hebben. Ende heet verdryef dy verheffinge der nyren, ende genest dy gelezucht ende zweringhe der leueren ende gewreuen op quetsinghe, geneset haestelingh ende gerynghe.

687. Aqua brionie sic fit.

Recipe brionien mitter wortelen ende distillirtse. Dy[t] water ys goet gedroncken nuchteren want het laxirt seer. Ende purgirt den licham van fleugma. Ende geneset dy corts ende benemt dy squinansie inder kele, ende oeck geplaestert ende daer mede gedwogen genest mormael.

688. Aqua barbe iouis sic fit.

Recipe donre baert of huysloeck ende distillirse. Dyt water blusset den brant op datmen drinckt ende oeck op hete seren geplaester[t] vercoelt wael.

689. Aqua solatri sic fit.

Recipe nachtscade mitter wortelen tuschen festum Assumptionis et nativitatis marie ende distillirtse. Dyt water heeft dy selue virtute dy barba iouis heeft. Ende werdrift alle geswel dat omtrent wonden comt, ende verdrieft alle venyn. Ende is guet teghen opilancie der leueren ende milten ende der nyren. Et contra ictericiam. Ende doet seer laxiren ende onstopt dy blase dy werstopt is.

690. Aqua tamarisci vel yuorie sic fit.

Recipe .j. lb . yuoers scauelinghe ende tsap van herba roberti .iiij. lb. van beuenelle .iij. lb. ende bladeren van agrimonien .vj. lb. ende bladeren van caprifolium .ix. lb. Tan .ij.lb. ende allun .3.lb . dy bladen salmen stampen ende nement sap. Ende dy ander dinghen puluert ende doet alsoe thoep. Ende doet daer thoe .3. lb. goets azins ende latet alsoe staen .ix. daghe langch (fol. 55v) yn eyn coperen wate wast gedecket ende daer nae doet yn eyn clocke ouert fuer. Ende doetter yn en .s.lb . spans groen of .v. b, , hyr af maket water ende haldet yn eyn glase wate. Dit water ys goet want dat seer dat men hyr mede dwaet ende geplaestert vanden seluen dar op geneest canker, fistel, mormael, den wolf, dy cliren van den hals, ende noli me tangere, ceter seer, spenen ende morpheen, dyt geneest ende droghet ende doet vallen allen manier van quaden vleesche, beyde in wonden ende yn ander steden dattet sy syn.

681. Water van Eruca of Senecio vulgaris(?) of kruiswortel of Eryngium maritimum gedistilleerd.

Recept: kruiskruid of Senecio vulgaris geheel en stampt het en distilleer het. Dit water of het kruid is goed gepleisterd op alle hete plaatsen en doet snel [fol. 54v] een zweer uitbreken of te niet gaan. En geneest wonden binnen en buiten en ook gezwel of ettergezwel, want waren ze binnen, ze zouden naar buiten uitbreken. En geeft men het een wijf te drinken en ze was een maagd, het zou haar niet beschadigen en droeg ze een kind, ze zou dadelijk spuwen. En droeg ze geen kind en ze was geen maagd, ze zou snel spuwen.

682. Water van bernagie of Borago officinalis gedistilleerd.

Recept: ossentong of Anchusa officinalis als het bloeit en pluk de bloemen af en distilleer ze. Dit water is goed gedronken diegene die niet plegen te laten want het zuivert het lichaam van kwaad verrot bloed en het maak goed bloed en zuivert kwaad bloed. En is het te heet het verkoelt en is het te koud het verhit. En versterkt coitus en versterkt de aderen en zenuwen en alle leden buiten en binnen. En doet zeer laxeren nederwaarts.

683. Water van polei water gedistilleerd.

Recept: polei of Mentha pulegium en distilleer het. Dit water is goed te ogen want het zuivert het van alle vuiltjes. En ook zuivert het lichaam gedronken.

684. Water van ogentroost of Euphrasia officinalis gedistilleerd.

Recept: ogentroost en distilleer het. Dit water is goed op alle hete ongemak van de ogen en tot alle anderen. Want het verkoelt en droogt en zuivert. En is bijzondere goed ter lever die verhit zijn en tegen geelzucht. De werkingen zijn zoals andijviewater geheel.

685. Water van melde of Atriplex hortensis gedistilleerd.

Recept: melde of rode kool of Brassica oleracea, de bladeren en kroppen en distilleer ze. Dit water is goed op alle hete plaatsen en hete gezwellen of ettergezwel want het verslaat ze [fol. 55r) vaak gedronken geneest het wonden buiten en binnen en stelpt buikloop.

686. Water van kamille of Matricaria chamomilla gedistilleerd.

Recept: kamille bloemen en de bladeren en distilleer ze. Dit water is goed gedronken diegenen die slechte hersens hebben. En het verdrijft de verheffing der nieren en geneest de geelzucht en pijn der lever en gewreven op een kwetsing geneest snel zonder moeite.

687. Water van heggenrank of Bryonia dioica gedistilleerd.

Recept: heggenrank of Bryonia dioica met de wortels en distilleer het. Dit water is goed gedronken nuchter want het laxeert zeer. En purgeert het lichaam van flegma. En geneest de koorts en beneemt de keelontsteking en ook gepleisterd en daarmee gewassen geneest open wonden aan de benen.

688. Water van huislook of Sempervivum tectorum gedistilleerd.

Recept: huislook of donderbaard en distilleer het. Dit water blust de brand opdat men het drinkt en ook op hete zeren gepleisterd verkoeld goed.

689. Water van nachtschade of Solanum nigrum gedistilleerd.

Recept: nachtschade met de wortels tussen het feest Assumptionis et nativitatis Maria (1) en distilleer het. Dit water heeft dezelfde kracht als de huislook of Sempervivum tectorum heeft. En verdrijft alle gezwel dat omtrent wonden komt en verdrijft alle venijn. En is goed tegen verstopping van de lever en de milt en de nieren. En tegen geelzucht. En doet zeer laxeren en opent de blaas die verstopt is.

690. Water van Duitse tamarisk of Myricaria gallica of ivoor gedistilleerd.

Recept:1 pond ivoorschaafsel en het sap van robertskruid of Geranium robertianum 4 pond, van bevernel of Pimpinella saxifraga 3 pond, en bladeren van Agrimonia eupatoria 6 pond, en bladeren van kamperfoelie of Lonicera caprifolium 9 pond, tan (Tanacetum vulgare of tint?) 2 drachme en van aluin 3 pond. Die bladen zal men stampen en neem het sap. En de andere dingen maak er poeder van en doe het alzo tezamen. En doe daartoe 3 pond goede azijn en laat het alzo staan 9 dagen lang [fol. 55v] in een koperen vat goed dicht gemaakt en doe het daarna in een distilleerkolf boven het vuur. En doet er in een half lood Spaans groen of kopergroen of 5 drachme, maak hiervan water en hou het in een glazen vat. Dit water is goed want de pijn dat men ermee wast en met hetzelfde mee gepleisterd geneest kanker, fistel of lopend gat, open wond aan de benen, de wolf of kankerachtig gezwel, de klieren van de hals en moeilijk te genezen zweer (zie 697), serpigo of een huidziekte zeer, aambeien en huidziekte met vlekken of morfeem, dit geneest en droogt en laat vallen alle soorten van kwaad vlees, beide in wonden en in andere plaatsen dat ze zijn.

691. Aqua desiccatiua sic fit.

Recipe .ij. deel alluns ende .j. deel coperroeck, ende smolt van glasen half alsoe woel als des coperroeck is, dit mael wel cleyn. Ende dan doet yn eyn panne ende doeter water thoe, ende latet syden eyn gode wyle ende roret altoes, dan settet af ende latet claren hent coldt ys, dan ghitet claer bouen af. Dyt water nuchteren gedroncken .iij. lepel foel doet fluctes kyren ter keelen beyden flegma ende colera geel ende gruen, sonder enyghe spyse thoe kyren ende geneest den korts dye comt a putrefactione. Ende ydelt dy weruulde maghe. Ende genest seer wedom, canker ende fistel, mormael, ende wolf, daer mede gedwogen, ende het sal altoes law syn. Ende doet alle quaet wleesche wtwallen ende doet tgaet droghen. Ende dye heet langhe hyld yn syn mond, soe geneest dat mont ouel ende heet doet droghen alle pustekens.

692. Aqua spargi vel pedis columbini sic fit.

Recipe spargum dyt wast gheern ynt corne, ende distillirtse. Dyt water ys goet gedroncken, want het heelt wonden bynnen ende buten ende oeck alle gheswelle ende alle quetsinghe ende alle werheitheit. Hyt is goet op alle dynghen dy onsteken syn. Ende heelet seer oghen ende fistel ende canker ende quade gade op dat sy gesuuert syn van horen quaden gronde, ende heel aposte(fol. 56r)men bynnen den lichaem. Ende apent den ganck der naturen soe dattet alle humoren doet ripen ende doetse scheiden. Ende syn luttel syropen dymen maect, spargus ys dar mede yn.

693. Aqua cycorie sic fit.

Recipe sukarey ende ys en cruyt dat wast gelick papen cruyt ende draghet blawe blommen, distillirt dyt cruyt. Dyt is goet gedroncken, want het doet scheiden al datter leueren deren mach gelick endiuien water. Et curat yctericiam et febres et confortat stomachum. Et facit idem quod aqua endiuuie facit.

694. Aqua fumi terre sic fit.

Recipe douuen kerwel ende distillirtse. Dyt water ys goet gedroncken tegen alle drope, want [hadde] ymant enyghe woelheit tuschen weel ende wleesche, het solde all wtweert slaen ende gene[se]n. Ende doet water loessen ende purgirt fleuma beyde wyt ende groen, ende melancolie naturlicke. Ende ys sonderlinghe goet den ghenen dy yn frenesy liggen, want het suuert sweren dy ynden heersen liggen dar dy frenesy af commet.

695. Aqua camfer sic fit.

Recipe aplompen, collen blommen ende distillirtse. Dyt ys goet mede tdwaen alle seer beede kanker ende fistel ende mormael ende morpheam ende dar op geplaester, ende doetsee droghen ende genesen. Ende is goet theen oghen daer mede geneettet.

696. Aqua rubrica sic fit.

Recipe .ij. of .iij. stoppen vryns nae dat ghy maken woel of luttel wylt. Ende doet dy [op] tfuer ende laetse een luttel syden ende stampet wael dese cruden dye hyr nae gescreuen staen. Dat is sceelwortel, eufrasie, rosen, sonweruel ende alsem, ende doet sy yn dy vryn, ende distillirt sy (fol. 56v) yn en clocke. Ende alst gemact ys, soe doet weder [op] tfuer ende latet eyn werendeel wersiden, ende dan doet daer yn arkanette of laken ende schumet mytter irsten wal, ende dan dottet af ende cleynset doer eyn doecke sonder wt thoe wringen ende bestedet. Dyt water ys goet ende geneest het witte, het brune ende het rode ende dy schelle drope ende schademael ynde oghen, des morgens ende des auents gestreken myt enre wederen. Ende droget alle lopende stede, strickment dar op.

697. Aqua vue passe sic fit.

Recipe wytte onripe vyndruuen beesen als sy begynnen thoe rippen ende stampse ende maecter water af. Dyt water ys seer goet tot sere dropynghen oghen ende quade gaten, ende tot wule steden, dar mede gedwoghen, als cancker, fistel, mormael, noli me tangere, dat is wolf fistel, ende den fick. Et is guet ter quader veruulder maghe, ter leueren, ter milte, ter nyeren, ter blasen ende ter burst. Het ghereit dy humoren thoe scheiden soe datsi myt lichter medicinen scheiden ende wort commen sonder enighe ander preparacien.

698. Aqua lappacij acuti sic fit.

Recipe dy wortelen van rode perdike of lediken ende stampse ende distillirtse. Dyt water gedroncken doet alle manir van dropen wtwert slaen, ende dwaetmen van buten daer mede, het doetse genesen. Ende genest apostemen ende ceter seer, mormael ende morpheam dy wyt ende swaer[t] ende clyren ende alle scorfheiden.

699. Aqua raphani sic fit.

Recipe dye bladen ende dy wortelen van maradyck ende stampse ende distillirtse. Dyt water nuchteren gedroncken purgirt dy maghe ende alle wervultheit ende sterket dy borst, dy leuer, dy mylte, dy nyren. Ende doet ripen alle humoren ende doet sy scheiden ende confortyrt ende verdryft dy knaginghe inden lichaem. Ende dodet alle manyr van wormen bynen (fol. 57r) den licham ende buten. Ende van buten gewreuen op ceter zeer of op morpheam doet sy genesen. Et valet contra omnem venenum.

700. Aqua piloselle, dat is gemact van crudeken mytten haer, sic fit.

Recipe herbam predictam ende distillirtsy. Dyt nuchteren gedroncken verlicht den mensche ende geneset vanden wytten water, ende doet scheiden dy humoren nederwart, ende genest wonden haestelick buten ende bynnen ende comt den wonden wtt.

691. Water desiccativa gedistilleerd.

Recept: 2 deel aluin en 1 deel koperrood en smout van glas half alzo veel als er van koperrood is, dit maal goed klein. En dan doe het in een pan en doe er water toe en laat het een goede tijd koken en roer het altijd, dan zet het eraf en laat het klaren totdat het koud is, dan giet het heldere boven af. Dit water nuchter gedronken 3 lepels vol doet snel braken ter keel, beide flegma en geel en groen gal, zonder enige spijs uit te braken en geneest de koorts die komt van verrotting. En leegt de vervuilde maag. En geneest zeer pijn, kanker en fistel of lopend gat, open wond aan de benen en wolf of kankerachtig gezwel, daarmee gewassen en het zal altijd lauw zijn. En doet alle kwaad vlees uitvallen en laat het gat drogen. En die het lang hield in zijn mond, dan geneest het de mondziekte en het droogt alle puistjes.

692. Water van asperge of Asparagus officinalis of ooievaarsbek of Geranium columbinum gedistilleerd.

Recept: asperge of Asparagus officinalis die graag in het koren groeit en distilleer het. Dit water is goed gedronken, want het heelt wonden binnen en buiten en ook alle gezwellen en alle kwetsingen en alle verhitting. Het is goed op alle dingen die ontstoken zijn. En heelt zere ogen en fistel of lopend gat en de kanker en kwade gaten opdat ze gezuiverd zijn van hun kwade grond en heelt gezwel of ettergezwel [fol. 56r] binnen het lichaam. En opent de gang der natuur zodat het alle levenssappen laat rijpen en doet ze scheiden. En er zijn weinig siropen die men maakt, asperge is daarbij.

693. Water van cichorei of Cichorium intybus gedistilleerd.

Recept: cichorei of Cichorium intybus en is een kruid dat groeit gelijk de paardenbloem of Taraxacum officinale en draagt blauwe bloemen, distilleer dit kruid. Dit is goed gedronken, want het doet scheiden al dat de lever deren mag gelijk andijvie water. En geneest geelzucht en koorts en versterkt de maag. Het water doet hetzelfde als andijvie water.

694. Water van fumus terrae of duivenkervel of Fumaria officinalis gedistilleerd.

Recept: duivenkervel of Fumaria officinalis en distilleer het. Dit water is goed gedronken tegen alle huidziekten zoals schurft, want had iemand enige vuilheid tussen vel en vlees, het zou geheel naar buiten slaan en genezen. En doet water lossen en purgeert flegma, beide wit ende groen, en natuurlijke melancholie. En is vooral goed diegenen die in krankzinnigheid of delirium liggen, want het zuivert zweren die in de hersens liggen daar de krankzinnigheid of delirium van komt.

695. Water van kamfer of Dryobalanops aromatica gedistilleerd.

Recept: witte waterlelie of Nymphaea alba, kollenbloem of Papaver rhoeas en distilleer het. Dit is goed mee te wassen alle zeer, beide kanker en fistel of lopend gat en huidziekte met vlekken of morfeem, daarop gepleisterd en laat ze drogen en genezen. En is goed tot de ogen daarmee nat gemaakt.

696. Water van rubrica gedistilleerd.

Recept: 2 of 3 stoop urine naar dat ge veel of weinig maken wil. En doe het op he vuur en laat het wat koken en stamp goed die kruiden die hierna beschreven staan. Dat is stinkende gouwe of Chelidonium majus, ogentroost of Euphrasia officinalis, rozen, cichorei of Cichorium intybus en alsem of Artemisia absinthium en doe het in uw urine en distilleer het [fol. 56v)] in een distilleerkolf. En als het gemaakt is zo doe het wee rop het vuur en laat het een vierendeel verkoken en doe dan daar in Alkanna tinctoria of laken en schuim het met de eerste goed en dan doe het eraf en wring het door een doek zonder uit te wringen en gebruik het. Dit water is goed en geneest het witte, het bruine en het rode en de schele huidziekte zoals schurft en scotema (1) in de ogen, ‘s morgens en ‘s avonds gestreken met een veer. En droogt alle lopende plaatsen, strijkt men het daarop.

697. Water van rozijnen gedistilleerd.

Recept: witte onrijpe wijndruiven bessen als ze beginnen te rijpen en stamp ze en maak er water van. Dit water is zeer goed tegen zere huidziekte zoals schurftige ogen en kwade gaten en tot vuile plaatsen, daarmee gewassen zoals kanker, fistel of lopend gat, open wond aan de benen, moeilijk te genezen zweer (zie 697) en de fijt. Het is goed tegen een kwade vervuilde maag, ter lever, ter milt, te nieren, ter blaas en ter borst. Het maakt gereed uw levenssappen hoe te scheiden zodat ze met lichte medicijnen scheiden en voortkomen zonder enige andere preparaten.

698. Water van zuring of Rumex x pratensis(Rumex acutus) gedistilleerd.

Recept: de wortels van rode zuring of Rumex sanguineus of lediken en stamp het en distilleer het. Dit water gedronken doet alle soorten van huidziekte zoals schurft naar buiten slaan en wast men van buiten daarmee, het doet ze genezen. En geneest gezwel of ettergezwel en serpigo of huidziekte, zeer, open wond aan de benen en huidziekte met vlekken die wit en zwart en zijn en klieren en alle schurft.

699. Water van radijs of Raphanus sativus (Raphanus, oude naam voor Cochlearia) gedistilleerd.

Recept: de bladen en de wortels van mierikswortel of Cochlearia armoracia en stamp ze en distilleer het. Dit water nuchter gedronken purgeert de maag en alle volheid en versterkt de borst, de lever, de milt en de nieren. En doet rijpen alle levenssappe mem doet ze scheiden en versterkt en verdrijft de knaging in het lichaam. En doodt allerlei soorten wormen binnen [fol. 57r] het lichaam en buiten. En van buiten gewreven op serpigo of huidziekte zeer of op morfeem of huidziekte met vlekken doet ze genezen. En is waard tegen alle gif.

700. Water van muizenoor of Hieracium pilosella, dat is gemaakt van het kruidje met het haar, gedistilleerd.

Recept: voor genoemde kruid en distilleer het. Dit nuchter gedronken verlicht de mens en geneest van het witte water en doet scheiden de levenssappen naar beneden en geneest wonden snel buiten en binnen en komt ten wonden uit.

701. Aqua calamenti sic fit.

Recipe nepticam dat is eyn krut ende vasset op hogen steden, stampet ende maecter water af. Dyt water ys goet gedroncken teghen allen steecten van quaden wormen ende ys den genen goet dy venyn genut heuet, want het doet het venyn ther kelen wt commen. Het genest dy geele suct .ix. morghen stonden gedroncken ende oeck den korts dy comt van melancolien. Het is seer goet ter lazarien ende teghen dy plecken die den wrouwen bliuen van kynden. Ende dodet dy wormen ynden oren, gietment daer warm yn. Heet genest alle quade gaten, dwaet men sy daer mede ende sy open syn. Mer syn sy geloken, soe salment dryncken. Ende suuert dy boorst, dye longhen ende verwarmet dye nyren dy wercoldet syn, ende ys goet teghent grawe water ende confortirt dat gesychte, dy mage ende alle dy leden.

702. Aqua blania sic fit.

Recipe .s. . litargirum ende .j. armoniaci, hyr af maect puluer ende myt gedistelirden azyn dy sieden.

703. Aqua silicis sic fit.

Recipe vaern op sunte Johannes auent (1) ende stampten myt azyn ende dan laten also staen .ix. daghen ende distillirten. Dyt genest alle scorfheit ende rudicheit ende morpheam, wytte ende swarte vaern:

704. Aqua titimallorum sic fit.

Recipe dyt kruyt datter geuet wytte melck ende draghet (fol. 57v) op elke tacke .iij. sadeken gelick sporie ende heetet oeck cleyne titimalle, dese nempt ende stampse ende macter water aff. Dy[t] water motmen b[e]reiden myt mastick ende siedent dar mede ende gheuent alsoe thoe drincken. Dy[t] water purgirt als camopiteos doet ende men mach dar onder medicyn mede scarpen. Het purgirt melancolie naturlick ende onnaturlick ende daer nae coleram ende flegma. Het purgirt oeck grote humoren ende onstoppet dy leuer ende dy moder. Het genest dy quartaen bynnen .ix. daghen dat nuchteren gedroncken. Het moet altoes syn myt anderen dinghen.

705. Aqua edere terrestris sic fit.

Recipe drensen ende distillirsy. Dyt water ys goet theen hoefde zweer wtter maten gedroncken. Ende oeck schegen ydroposim, ende ontstoppet dy leuer, mylte, ende doet wel vryn maken. Ende doet menstrua commen ende is guet op artetica ende brickt den steen.

701. Water van rondbladige munt of Mentha rotundifolia gedistilleerd.

Recept: kattenkruid of Nepeta cataria, dat is een kruid en groeit op hoge plaatsen, stamp het en maak er water van. Dit water is goed gedronken tegen alle steken van kwade wormen en is diegene goed die venijn genuttigd heeft, want het doet het venijn ter keel uitkomen. Het geneest de geelziekte, 9 morgen stonden gedronken en ook de koorts die komt van melancholie. Het is zeer goed tegen melaatse of huidziekte en tegen de plekken die de vrouwen blijven van kinderen. En doodt de wormen in de oren, giet men het daar warm in. Het geneest alle kwade gaten, wast men ze daarmee en ze open zijn. Maar zijn ze gesloten, dan zal men het drinken. En zuivert de borst, de longen en verwarmt de nieren die verkouden zijn en is goed tegen het grauwe water en versterkt dat gezicht, de maag en al uw leden.

702. Water blania (blanca; wit?) gedistilleerd.

Recept: half pond loodmonoxide, litarghirum of litargirum en 1 drachme gom van Dorema ammoniacum, hiervan maak een poeder en met kook het met gedistilleerde azijn.

703. Water van (steen of seseli kruid of Laserpitium siler) gedistilleerd.

Recept: varen (2) op de dag voor het feest van de Johannes de Doper (24 juni) en stamp het met azijn en dan laten alzo staan 9 dagen en distilleer het. Dit geneest alle schurft en ruigheid en huidziekte met vlekken, witte en zwarte.

704. Water van wolfsmelk of Euphorbia gedistilleerd.

Recept: dit kruid dat er geeft witte melk en draagt [fol. 57v] op elke tak 3 zaadjes gelijk wolfsmelk of Euphorbia lathyris en heet ook kleine titimalle of Euphorbia helioscopia, neem deze en stamp ze en maak er een water van. Dit water moet men bereiden met mastiek van Pistacia lentiscus en kook het daarmee en geeft het alzo te drinken. Dit water purgeert zoals akkerzenegroen of Ajuga chamaepitys doet en men mag het daaronder met medicijnen scherpen. Het purgeert natuurlijke en onnatuurlijke melancholie en daarna gal en flegma. Het purgeert ook grote levenssappen en opent de lever en de baarmoeder. Het geneest de vierde daagse koorts, (3) binnen 9. Dagen, dat nuchter gedronken. Het moet altijd zijn met andere dingen.

705. Water van hondsdraf of Glechoma hederacea gedistilleerd.

Recept: hondsdraf of Glechoma hederacea en distilleer het. Dit water is goed tegen hoofdpijn, uitermate gedronken. En ook tegen waterzucht en opent de lever, milt en doet goed urine maken. En doet menstruatie komen en is goed op jicht en breekt de steen.

706. Aqua dauci sic fit.

Recipe wilde pasternake mytter wortelen ende stampse myt guden wyn ende macter water aff. Dyt water suuert alle apostemen ende quade gaten ende drogetse ende geneestse. Oeck genest sy canker, fistel ende mormael. Ende geneest alle syecheiden dy wan fleugma comen. Het doet loessen dat wytte ende graw water ende onstopt dy leuer, dy mylte, dy moder. Ende doet scheiden den steen.

707. Aqua corrosiua sic fit.

Recipe oleum communem et sal vitri elx .j. lb. leuende calck, ghemeen salt e[l]x .i.s. ., ende menget al thoe gader ende distillirt myt glase, ende [doet] int water mytten calck gelick eyn sause ende settet onder mest van perden ende latet staen .ij. daghe ende .ij. nachte ende dan nemet ende distilliret doer enen vylt ende dan bestedet.

(fol. 58r) 708. Aqua dealbans dentes sic fit.

Recipe tartarum ende salpeter ende vitrioel ende alun ana (?), dit wryft op enen steen ende distillirt myt glase.

709. Aqua contra fistulam.

Recipe drosem van ende comyn gesoden tsamen ende geplaestert curirt alle fisstel, canker ende mormael.

710. Aqua contra rubedinem faciei.

Recipe leuende sulphur .j. lb, mirre, .j. lb, canfer, .j. , puluert dit wael ende dit puluer legget yn eyn lb. rosen waters. Mit desen water dwaet of vasset v angesichte des auents ende des morgens.

706. Water van Daucus sylvestris gedistilleerd.

Recept: wilde peen met de wortels en stamp ze met goede wijn en maak er een water van. Dit water zuivert alle gezwel of ettergezwel en kwade gaten en droogt ze en geneest ze. Ook geneest het de kanker, fistel of lopend gat en open wond aan de benen. En geneest alle ziektes die van flegma lomen. Het doet lozen dat witte en grauwe water en opent de lever, de milt, de baarmoeder. En doet scheiden de steen.

707. Water invretend gedistilleerd.

Recept: gewone olie en zout glas (?), elk 1 pond, ongebluste kalk, gewoon zout, elk half pond en meng het alle tezamen en distilleer het met een glas en doe in het water met de kalk gelijk een saus en zet het onder paardenmest en laat het staan 2 dagen en 2 nachten en dan neem het en distilleer het door een vilt en dan gebruik het.

[fol. 58r) 708. Water dealbans dentes gedistilleerd.

Recept: tartarus of wijnsteen en salpeter en vitriool of ijzeroxide en aluin gelijk, dit wrijft op een steen en distilleer het met glas (glazen distilleerkolf).

709. Water tegen fistel of lopend gat.

Recept: droesem en komijn of Cuminum cyminum gekookt tezamen en gepleisterd geneest alle fistels of lopend gat, kanker en open wond aan de benen.

710. Water tegen rood aangezicht.

Recept: levend zwavel, 1 drachme, mirre van Commiphora myrrha half drachme, kamfer of Dryobalanops aromatica, half drachme, verpulver dit goed en dit poeder leg het in een pond rozenwater. Met dit water was of veeg af uw aangezicht ’s avonds en ‘s morgens.

711. Aqua dealbans homines sic fit.

Recipe flammula, muscus ende essria. Van desen crude maket water ende wasset daer mede dat ansicht, hals ende handen. Dyt water heeft wonderlicke grote machte schone huut thoe maken, heet waer van coolde of van hetten, ende den lichame guden roeke thoe gheuen alstmen daer vaeke mede wriuet.

712. Aqua metalli sic fit.

Recipe wilinge van yser, van coper, van tenne, van loed, van lytoen ende chathimia, van golde, van siluer, ana alsoe woel als ghy tot enen mael begripen cont. Ende legget dit enen nacht in enen kyndes vryn dat een maget is, ende daer naee enen dach ende nacht yn heeten wyn, ten derden daghe in venecoel sap. Ten .iiij. in witte van eyeren. Ten .v. daghe in frouuen melck dy eyn knechten soghet. Ten .vj. in roden vyn. Ten .vij. yn wyt wan eyeren. Ende holdet altoes dy dynghen daer heet yn geleghen heeft, ende dan menghet al thoe gader ende doet int vat daermen water yn maket ende sublimirt myt clenen fuer, dat daer wtlopet haldet in enen silueren wate. Dy[t] water is van groter krachte vant het mact den mensche iongeling, ende doet aff alle smette (fol. 58v) die men heuet ynt aensicht ende oeck anders wart aent lyff is. Ende mact schone werue den ghene dy lazaris syn ende heet claret seer dy oghen.

713. Aqua blania contra leprositatem sic fit.

Nemt besen van adick, dat is ebulus, ende van sambuc ana .j. ., die blomen van wede virendeel. Dit siedet tgader alst gestoten is in .ij. quarten wyn eticks op dy helfte. Dan recipe .iij. loet alluns ende werpet daer [in] alst colirt is, soe is dat water wolmaket.

714. Aqua saluia sic fit.

Recipe saelge ende pulegium, tsamen gestampt ende water dar wt ghedistillirt, dit is ter maten nutte water dy het myt castorien sodet, alse mennich werft alst dy mensche drinct. Al soe mennich werf alsment drinct all warm, langet hem syn lyff, ende alsoe mennighen dach syn leue. Dy mensche en moechte nummermeer soe seer vercolt syn, droncke hys negen daghen al warm myt castorium gesoden, hi waer al genesen. Dit water .ij. mael des dages al warm gedroncken, veriaget dy kynchoest vanden mensche bynnen .ij. daghen.

715. Aliud.

Water alleyn wan self distillirt. Soe wye dat nuchteren drinct, hy en mach bynnen den dach nyt werden kalt, ende artetyke, fleder siin, yechte dy vanden couden commen eyn mach hem bynnen den dach nyt schaden, ist datmen dit water drinct. Ende strickt daer mede die voerseide euel, si sullen daer mede beteren, is dat sy syn van kouder naturen. Ende dit water doet al dat selue dat eupatorium doet, wilde self.

716. Aqua tanaceti sic fit.

Recipe reynuaen als sy bloeyet myt dy woertelen ende distillirt daer water wt. Dyt water gedroncken suuert den mensche van allen quade humoren dye dy mensche bynnen hebben mach, ende dodet dy wormen gelic worm kruyt yn des menschen lichaem, mer men salt ghenen vrouuen gheuen dy frugber syn vant het solde (fol. 59r) dye fruchte deren ende werderwen.

717. Aqua endiiuie sic fit.

Recipe endiiuien ende haecket sy kleyn ende distillirtse. Dyt water nuchteren gedroncken ys guet der magen ende oerbelicke tot mennicherhande saken, vant het onstopt dy werrotte humoren ende geneest den dagelixe korts ende yctericiam ende zoet dy opilacien vander leueren ende vander milten, nyren ende mage ende het wercoelt sonderlicke seer alle saken.

718. Aqua ebuli sic fit.

Recipe adyck mytter wortelen ende stamptse ende distillirt het water wt. Dit water ys goet ende medicinael. Want het purgirt alle treckende flumen opwart. Tegen steecten yn dy syde. Ende het purgirt het witte water ende tfledersiin ende artetica myt desen water geplaestert ende daer mede gedwogen.

719. Aqua semper viue.

Recipe donrebaer ende distillirt het water wt dat blust brant, ist datmen drinct of daer mede dwaet ofte plaestert.

720. Aqua pimpenelle sic fit.

Sicut endiiuie. Dyt water is van groter virtuten want lage eyn mensche ynt quaelbed ende men wete[n] wilde wer dat hy steruen solde of toe liue bliuen, so solt men hyr van desen water doen nutten. Ende wert dat hy feyich weder van der sucten to steruen, soe soldi dat water staphans wt keren ende sout nyt quit werden. Dyt water dowet den steen seer nerwert. Item dyt water yn dy oghen gedwogen geneest se ende suuertse van alle sericheiden, als dropen van witten, van brunen, van scellen, ende genest alle wonden, olde ende nye waer sy syn, ende het commet ter wonden wt lopen ende het heilt gescortheiden dy nye ys ende alle quetsinge. Ende het is guet teghen wenyn gedroncken. Item dit crut is gedaen gelixs beuernelle, mer dy pimpenelle heft blommen of knoppen weren ende ys purper. Ende alsmen dy bladeren ontwee trect, soe yrst al haer achtich. Item dyt crut stampet ende distillirt.

711. Water dealbans homines gedistilleerd.

Recept: egelboterbloem of Ranunculus flammula (of ook Clematis flammula) muskus (1) en wolfsmelk of Euphorbia esula (?). Van deze kruiden maak water en was daarmee dat aangezicht, hals ende handen. Dit water heeft wonderlijke grote macht mooie huid te maken, het was van koude of van i hitte en het lichaam een goede geur te geven als men er vaak mee wrijft.

712. Water van metaal gedistilleerd.

Recept: welling van ijzer, van koper, van tin, van lood, van messing en loodmonoxide, litarghirum of Litargirum of goudschuim, van goud, van zilver, gelijk alzo veel als ge in eenmaal pakken kan. En leg dit een nacht in een kinds urine dat een maagd is en daarna een dag en nacht in hete wijn, de derde dag in venkel of Foeniculum vulgare sap. Te 4^de in het witte van eieren. Te 5^de dag in vrouwenmelk die een jongetje zoogt. Te 6^de in rode wijn. Te 7^de in het witte van eieren. En hou het altijd die dingen daar het in gelegen heeft en dan meng het al tezamen en doe het in het vat daar men water in maakt en laat het neerslaan met klein vuur en wat eruit loopt hou het in een zilveren vat. Dit water is van grote kracht want het maakt de mens jong en doet af alle smetten [fol. 58v] die men heeft in het gezicht en ook verder aan het lijf. En maakt een mooie kleur diegene die melaats of huidziekte zijn en het verheldert zeer de ogen.

713. Water blania tegen leprozen gedistilleerd.

Neem bessen van kruidvlier of Sambucus ebulus, dat is ebulus, en van Sambucus gelijk 1 pond, de bloemen van wede of Isatis tinctoria vierendeel. Dit kook tezamen als het gestampt is in 2 kwarten wijnazijn tot op de helft. Dan recept: .3 lood aluin en werp het daarin als het gezuiverd is, dan is dat water volmaakt.

714. Water van salvia gedistilleerd.

Recept: salie of Salvia officinalis en polei of Mentha pulegium, tezamen gestampt en water daaruit gedistilleerd, dit is uitermate nuttig water die het met bevergeil kookt alzo menig maal als het de mens drinkt. Alzo menigmaal als men het drinkt al warm verlengt het hem zijn leven en alzo menige dag zijn leven. De mens mocht nimmermeer zo zeer verkouden zijn dronk hij het negen dagen al warm met bevergeil gekookt, hij was genezen. Dit water 2 maal per dag al warm gedronken verjaagt de kinkhoest van de mens binnen 2 dagen.

715. Anders.

Water alleen van salie of Salvia officinalis gedistilleerd. Zo wie dat nuchter drinkt, hij mag binnen die dag niet koud worden en jicht, reuma, jicht die van koude komen in mogen hem binnen die dag niet beschadigen, is het dat men dit water drinkt. En bestrijk daarmee de voor vermelde ziekte, ze zullen daarmee verbeteren, is het dat ze van koude natuur zijn. En dit water doet al datzelfde dat Eupatorium cannabinum doet, wilde salie.

716. Water van reinvaarn of Tanacetum vulgare gedistilleerd.

Recept: reinvaarn of Tanacetum vulgare als het bloeit met de wortels en distilleer daar water uit. Dit water gedronken zuivert de mens van alle kwade levenssappen die de mens binnen hebben mag en doodt de wormen gelijk wormkruid het menselijke lichaam, maar men zal het geen vrouwen geven die vruchtbaar zijn want het zou [fol. 59r] de vrucht deren en verderven.

717. Water van andijvie of Cichorium endiva gedistilleerd.

Recept: andijvie of Cichorium endiva en hak het klein en distilleer het. Dit water nuchter gedronken is goed de maag en gebruikelijk tot menigerhande zaak want het opent de verrotte levenssappen en geneest de dagelijkse koorts en geelzucht en verzacht de verstopping van de lever en van de milt, nieren en maag en het verkoelt bijzonder zeer alle zaken.

718. Water van Sambucus ebulus gedistilleerd.

Recept: kruidvlier of Sambucus ebulus met de wortels en stamp ze en distilleer het water eruit. Dit water is goed en medicinaal. Want het purgeert alle trekkende fluimen omhoog. Tegen steken in de zijde. En het purgeert het witte water en reuma en jicht met dit water gepleisterd en daarmee gewassen.

719. Water van huislook of Sempervivum tectorum.

Recept: huislook, donderbaard of Sempervivum tectorum en distilleer het water eruit, dat blust brand, is het dat men het drinkt of daarmede wast of pleistert.

720. Water van pimpernel gedistilleerd.

Als andijvie of Cichorium endiva. Dit water is van grote krachten want lag een mens in het ziekbed en men weten wilde of dat hij sterven zou of in leven blijven, dan zou men hiervan dit water doen nuttigen. En was het dat hij in doodsgevaar was van de ziekte te sterven, dan zou hij dat water dadelijk uitspuwen en zou het niet kwijt worden. Dit water drukt de steen zeer naar beneden. Item; dit water in de ogen gewassen geneest ze en zuivert ze van alle zeer zoals huidziekte als schurft van witte, van bruine, van schellen (2), en geneest alle wonden, oud en nieuw waar ze zijn en de komt ter wond uitlopen en heelt breuken die nieuw zijn en alle kwetsing. En het is goed tegen venijn gedronken. Item; dit kruid is gedaan gelijks bevernel of Pimpinella saxifraga, maar de pimpernel of Sanguisorba officinalis heeft bloemen of knoppen meer en is purper. En als men de bladeren stuk trekt dan is het geheel haarachtig. Item; dit kruid gestampt en gedistilleerd.

721. Aqua palme christi.

Ys gemact van eyn crude dat heft dy woertelen gelick of .ij. handen waren. Ende men mact aldus. Recipe palmam christi mitter woertelen ende macter af water; dit water genest alle zwellen bynnen (fol. 59v) ende buten nuchteren gedroncken. Ende het sterket dy lede ende confortiert dy senen ende dodet artetica ende fledersiin ende alle gichticheit. Ende het merret natuer ende geneest wonden bynnen ende buten.

722. Aqua dulcedinis oculorum ad oculos.

Recipe rute, agrimonie, mandragori et celidonie myt suker ende myt calmy steen tgader gewreuen ende yn eyn klocke gedaen ouer eyn cleyn fuer, daer wt salmen water sublimiren. Dyt water heft grote craft yn hem, want het is neen ouel also fel noch so quaet, dat dy ogen to deren plech, ten ys warachtich medicyn daer tegen, ist datmen g[e]nesen mach. Dyt water nuchteren gedroncken verdrieft alrehande venyn wt des mensche lichaem. Ende hadde eyn mensche fenyn genuttet, ende hy hyr af droncke, het venyn soude ten mont wt gaen. Item het blusset bynnen dry dagen het helssche fuer, alsmen eyn plaester van wercke daer yn nettet ende legget daer op, indien dattet fuer van zwarter verue ys. Meer waert inden midden heete ende al omme roet, soe en lechtmens nyt daer op. Ende dyt water doer ettet den cancker ende doethem genesen. Det menghet myt aloe ende netter yn eyn plaester van wercke ende leget daer op twe werf des daghes.

723. Aqua petralis sic fit.

Recipe beuenellen saet, petrocilien saet, eppen saet, gariofilaten saet, clessen saet, mastick ana(?) ende dat al ontwee gewreuen ende getempert myt buxsblode myt eyn luttel azijn. Dyt doet al yn [eyn] clocke ende distillirt of sublimirt water dar af. Dyt water is sunderlinghe goet soe wie onderheuich is vanden steen, het ys wyt of roet of ru of slecht of hy is geconformirt, drinct dy sieke elx dage nuchteren, dy steen sal breken ende sceiden ende sal vanden menschen gaen oft sand waer of graueel, ende werdrift scorftheit ende doet weder haer wassen.

724. Aqua yrundina sic fit.

Recipe jonghe swaluen, ende barntse to puluer, ende dan menghet mytten puluer castorie ende eyn luttel azijns, ende doet yn eyn klocke ouer tfuer ende sublimirt water dar wt. Dy[t] water heft mennighe schone virtuten tegen dat grote ouel nuchteren gedroncken, op hem seluen soe geneset van wat nature dat het sy. Item het verdrift frenesy ende fledersin ende geneest dy ghenen dy yn tysika leggen ende maket bouen allen (fol. 60r) dinghen guede hersen ende suuert dy maghe ende suetet dy borst ende confortirt dy senen ende trect wt alle dy wortelen vander gycht ende merret natuer. Ende verhettet dy vercolt syn van naturen, ende coelet dy altoe heet syn van naturen. Dyt water nuchteren gedroncken myt ysopen, werdrift dat witte water ende den daghelixe corts. Mer als dy vrouuen kynder dragen, soe motten sy hem huden van desen water want dy frucht solde verloren bliuen. Ende verdrift alle hoeft zwer myt ysope gedroncken, ende doet wel slapen ende wel vryn maken ende dy spise wel verdowen, ende wel ter cameren gaen. Ende doet haer af gaen daerment op vriuet sonder enich weder wassen.

725. Aqua lazida sic fit.

Recipe dy bladeren vanden soeuenboom, jsope ende au[er]rut ende gladie tgader gestampt dar wt water sublimirt. Dit verdrift alle hoeft sweeren di het eens des dages nuttet. Het werdrift alle cort[s], heet ende cald. Ende dy het drincke .ij. werue des daghes het stempet het roede merisoen ende twitte. Ende het is rechte medicyn tegen dy rode bloetsuct, ende dy et syden myt castorie ende drinct, het werdrift alle fledersyn op datmen drincket alstmen dat alre heetste dogen mach. Ende het suuert dy mage van allen quade humoren ende dodet dy worme ynt lichaem ende haldet altoes den mensche yn schoenre gesuntheiden.

726. Aqua dealbatica sic fit.

Nemt eyn mol ende barnthem tstucken of to puluer ende stampten myt celidonien ende myt leuende sulphur, daer water wt sublimirt. Dy myt desen water dwoech eyn beest dy swart haer hadde, sy solde bynnen .ix. daghen wyt werden. Ende dyt water gemenget myt wasse of myt aloe, het verdrift alle dropen op datment daer mede saluet. Ende genest noli me tangere eyn plaester daer af op geleit. Ende genest ioecte ende dy rose ynt aensicht ende schorfde hoefden de sere mede saluet. Ende eyn plaester daer af gemact myt aloe ende myt calmie ende op den wolf geleit, verbit hem ende genest. Dyt salmen vermaken eyns des dages ende daer mede dwaen. Dyt water is nuttelick buten mede to werken, mer van bynnen quaet.

727. Aqua consumaitua dat weel werduuen ende werteren sic fit.

Recipe petercilie ende stampt sij ende maecter water af. Dyt water doet wel werduuen dy spise. Ende werdrift alle wyndicheit wtten lichaem ende wtter magen. Ende doet den (fol. 60v) mensche wel eten ende syn spise wel becommen ende ys wonderlicke guet gesoden myt suker ende gedroncken tegen den host ende tegen quade borst vant het sutet ende suuert dy borst van quade humoren.

728. Aqua paralisis vel primule veris, dat ys eyn krut myt gele blomkens ende wassen in weken busschen et sic fit.

Recipe dy bladen ende dy woertelen van desen crude ende stamse ende macter water af. Dyt water ys sunderlinge medicinael want nuchteren gedroncken .vj. daghe lanck, het geneset den hoeft zweer dy wan coude comt. Ende is guet ter lenden ende tot allen sieckheiden dy van zenen commen ende tot lanck euel, ende heylt wonden ende comfortirt dy arterien.

729. Aqua tormentille, of tremoers dy cleyn of kleyne duuels beet sic fit.

Recipe tormentille myt dy wortelen ende stampse ende macter water af. Dit water .ix. morgen nuchteren gedroncken genest dat witte ende dat rode ende dat brun op dy oghen ende dy heer brant ende verlicht des mensce lichaem van enigher saken. Ende het claert syen bouen alle wateren ende het stoppet dat rode menysoen. Ende het genest dy rede van allen dagen op datmen .xl. daghe nuchteren drinct. Item wonden bynnen ende buten geneset ende het comt der wonden wt lopen ende genest canker, mormael, ceter ende seer apostemen, seer burst, seer wede, atteticam, tfledersiin dy nyt weroldet syn, ende dy spenen. Ende het confortirt dy maghe ende sterket dy leuere ende dy burst, dy milte, dy nyren, dy blase van hoer opilacien. Ende verlicht den mensche van syne mysquame, gelick of eyn mensche eyn swaren last droghe ende dat eyn ander quaem ende holpet hem draghen. Ende ynder sterfte is goet bouen al voert fenyn.

730. Aqua consolide minoris sic fit.

Recipe dy blommen vander kleyner matelyuen ende macter af water als sy gestampt syn. Dit water gedroncken geneest alle wonden bynnen ende buten. Ende het is oeck guet gedroncken den genen dy benen to braken heft, ende teghen alrehande sericheit. Ende dat aensicht mede bestreken mact schone werue ende suuert dy rode pusten int aensicht. Ende werdrift alle plecken en[de] spruten wan des menschen lichaem.

721. Water van palma christi of Ricinus communis.

Is gemaakt van een krui dat de wortel (bladeren) heeft gelijk alsof het 2 handen waren. En men maakt het aldus. Recept: wonderboom of met de wortels en maak er van water; dit water geneest alle gezwellen binnen [fol. 59v] en buiten, nuchter gedronken. En het versterkt de leden en versterkt de zenuwen en doodt jicht en reuma en alle jicht. En het vermeerdert de seksuele potentie en geneest wonden binnen en buiten.

722. Water dulcedinis oculorum ad oculos of oogwater.

Recept: wijnruit of Ruta graveolens, Agrimonia eupatoria, mandraak of Mandragora et stinkende gouwe of Chelidonium majus met suiker en met galmei of zinkcarbonaat steen tezamen gewreven en in een distilleerkolf gedaan boven een klein vuur, daaruit zal men water laten neerslaan. Dit water heeft grote kracht in hem, want er is geen ziekte alzo fel nog zo kwaad, dat de ogen te deren plag, het is een echte medicijn daartegen, is het dat men het genezen mag. Dit water nuchter gedronken verdrijft allerhande venijn uit het mensen lichaam. En had een mens venijn genuttigd en hij ervan dronk, het venijn zou te mond uitgaan. Item; het blust binnen drie dagen het heilig vuur, St.-Antoniusvuur, erisipula of belroos, als men een pleister van pluksel daarin nat maakt en het daarop legt, indien dat het vuur een zwarte kleur heeft. Maar wordt het in het midden heet en al omtrent rood, leg het er dan niet op. En dit water doodt etter en de kanker en doet hem genezen. Dit meng met Aloë perryi en nat er een pleister van pluksel mee en leg het daarop tweemaal per dag.

723. Water tegen de steen gedistilleerd.

Recept: bevernel of Pimpinella saxifraga zaad, peterselie of Petroselinum crispum zaad, eppe of Apium graveolens zaad, nagelkruid of Geum urbanum zaad, kleefkruid of Galium aparine zaad, mastiek van Pistacia lentiscus, gelijk en dat geheel stuk gewreven en getemperd met bokkenbloed met wat azijn. Doe dit alles in een distilleerkolf en distilleer het of laat het water daarvan neerslaan. Dit water is bijzonder goed zo wie onderhevig is van de steen, het is wit of rood of ruw of recht of het is gelijkvormig, drinkt de zieke het elke nuchter, de steen zal breken en scheiden en zal van de mens gaan of het zand was of gravel of niersteentjes en verdrijft schurft en doet weer haar groeien.

724. Water uit de as van zwaluwen gedistilleerd.

Recept: jong zwaluwen en brand ze tot poeder en dan meng het met het poeder van bevergeil en wat azijn en doe het in een distilleerkolf boven het vuur en laat het water daaruit neerslaan. Dit water heft menige mooie krachten tegen de vallende ziekte nuchter gedronken, op zichzelf of alleen met dan genees het dat van welke natuur dat het is. Item; het verdrijft krankzinnigheid of delirium en jicht en geneest diegene die in tering liggen en maakt boven alle [fol. 60r] dingen goede hersens en zuivert de maag en verzacht de borst en versterkt de zenuwen en trekt uit al de wortels van jicht en vermeerdert seksuele potentie. En verhit die koud zijn van naturen en verkoelt die al te heet zijn van naturen. Dit water nuchter gedronken met hysop of Hyssopus officinalis verdrijft dat witte water en de dagelijkse koorts. Maar als de vrouwen kinderen dragen, dan moeten ze zich hoeden van dit water want de vrucht zou verloren blijven. En verdrijft alle hoofdpijn met hysop gedronken en doet goed slapen en goed urine maken en de spijs goed verteren en goed ter toilet gaan. En doet haar afgaan daar men het op wrijft zonder enige hergroei.

725. Water lazida of lasida gedistilleerd.

Recept: de bladeren van zevenboom of Juniperus sabina, hysop of Hyssopus officinalis en averuit of Artemisia abrotanum en gladiool of Gladiolus communis tezamen gestampt en daaruit water laten neerslaan. Dit verdrijft alle hoofdpijn die het eens per dag nuttigt. Het verdrijft alle koorts, heet en koud. En die het drinkt 2 maal per dag, het stelp het de rode buikloop en de witte. En het is echte medicijn tegen de rode bloedziekte en die het koken kan met bevergeil en drinkt, het verdrijft alle jicht opdat men het drinkt zoals men het aller heets kan. En het zuivert de maag van alle kwade levenssappen en doodt de wormen in het lichaam en houdt de mens altijd in een mooie gezondheid.

726. Water uit as van een mol gedistilleerd.

Neem een mol en brandt het stuk of tot poeder en stamp het met stinkende gouwe of Chelidonium majus en met levende zwavel, laat daar water uit neerslaan. Die met dit water wast een beest die zwart haar had, het zou binnen 9 dagen wit worden. En dit water gemengd met was of met Aloë perryi, het verdrijft alle huidziekte zoals schurft opdat men het daarmee zalft. En geneest moeilijk te genezen zweer. (zie 697) een pleister daarvan opgelegd. En geneest jeuk en de roos in het gezicht en schurftige hoofden die er mee zalft. En een pleister daarvan gemaakt met Aloë perryi en met galmei of zinkcarbonaat en op de wolf of kankerachtig gezwel gelegd, verbijt het en geneest. Dit zal men vermaken een maal per dag en daarmee wassen. Dit water is nuttig om er van buiten mee te werken, maar van binnen is het kwaad.

727. Water consumativa dat goed verduwen en verteren kan gedistilleerd.

Recept: peterselie of Petroselinum crispum en stamp het en maak er een water van. Dit water doet goed verteren uw spijs. En verdrijft alle winderigheid uit het lichaam en uit de maag. En laat de mens [fol. 60v] goed eten en zijn spijs goed bekomen en is wonderlijk goed gekookt met suiker en gedronken tegen de hoest en tegen kwade borst want het verzacht en zuivert de borst van kwade levenssappen.

728. Water van paralisis of Primula veris, dat is een kruid met gele bloempjes en groeit in vochtige bossen en gedistilleerd.

Recept: de bladeren en de wortels van dit kruid en stamp ze en maak er een water van. Dit water is bijzonder medicinaal want nuchter gedronken 6 dagen lang geneest het de hoofdpijn die van koude komt. En is goed ter lenden en tot alle ziektes die van zenuwen komen en tegen onderbuikspijn of koliek en heelt wonden en versterkt de spieren.

729. Water van tormentil of Potentilla tormentilla of kleine duivelsbeet of Succisa pratensis gedistilleerd.

Recept: tormentil met de wortels en stamp ze en maak er water van. Dit water 9 morgen nuchter gedronken geneest dat witte en dat rode en dat bruine op de ogen en de heer brand en verlicht het mensen lichaam van enige zaken. En het verheldert het zien boven alle wateren en het stopt de rode buikloop. En het geneest de koorts van alle dagen opdat men het 40 dagen nuchter drinkt. Item; wonden binnen en buiten geneest het en het komt ter wonden uitlopen en geneest kanker, open wond aan de benen, serpigo of huidziekte en zeer gezwel of ettergezwel, zere borst, zere roede, jicht, reuma die niet veroud zijn en de aambeien. En het versterkt de maag en versterkt de lever en de borst, de milt, de nieren en de blaas van hun verstoppingen. En verlicht de mens van zijn aandoeningen, gelijk of een mens een zware last droeg en dat een ander kwam en hielp hem dragen. En in de sterfte is het goed boven al voor het venijn.

730. Water van consolida minor gedistilleerd.

Recept: de bloemen van de kleine madelief of Bellis perennis en mak er water van als het gestampt is. Dit water gedronken geneest alle wonden binnen en buiten. En het is ook goed gedronken diegenen die de benen gebroken heeft en tegen allerhande zeer. En dat aanzicht ermee bestreken maakt een mooie kleur en zuivert de rode puisten in het gezicht. En verdrijft alle plekken en sproeten van het mensen lichaam.

731. Aqua scabiose.

Ys gemact van .ij. cruden, dat eyn hetet scabiosa, dy ander heytet duuels beete (fol. 61r) dy grote. Dit ys guet water het heylt doer dy heele huut. Sic autem fit. Recipe dese .ij. cruden ende stampse ende macter water af. Dit water geneest wonden bynnen ende buten ende comt te wonden wt lopen. Ende hadde een mensche eyn aposteem yn syn lyf of rudicheit of enyghe scorftheit van wercoltheit ende hy des droncke .ix. morgen stonden, de aposteem ende dy siecheiden solden wtwert slaen. Ende hadde eyn syn wede zeer ende geswollen, droncke he des ende hem daer mede wastene, als waer hy onsteken of hoe seer dat hy wer, hy solt genesen.

732. Aqua saturionis sic fit.

Recipe tcruyt geheiten papen cullen dat stampt myt syn wortelen ende distilirt. Dit water geneest dy <in> tisiken liggen. Et excitat maxime coitum et confortat stomachum et coitum. Ende confortirt alle dy leden des mensches.

733. Aqua benedicta vel gariofilata sic fit.

Recipe dy bladen van desen kruyt ende dy woertelen tsamen ende distillirse. Dit water nuchteren gedroncken purgiert fleuma ende doet werteren alle graue spise. Ende het helpet der colder maghen. Ende is guet ter leueren, ende tegen hert ouel dat van fleumen commet. Ende het helpet wonden, apostemen, cancker, fistel ende mormael ende comt ten gaten wt gelopen ende het werlicht dy hersen.

734. Aqua celidonie sic fit.

Recipe celidoniam mitter wortelen ende distillirt. Dyt water is van groter virtuten beyde bynnen ende buten. Ende is guet ten oghen want het scerpet dat syen ende suuertse ende droechtse. Ende suuert oeck cancker ende fistel, dwaetmensee daer mede. Ende het is guet tot scorfheit dy van colden comt, ende ghenest dy scellen op dy oghen ende opt hoft ende onstopt lever ende longe, dy milte, dy blase, ende dy nyren alsment drincke nuchteren ende suuert dy moder van wulheiden ende van vercoltheiden.

735. Aqua melliloti sic fit.

Recipe melloten ende stampse myt azyn ende macter water af. Dit water is guet den ganen dy quade adem hebben, dy sullent drincken alle daghe nuchteren, syn adem sal wel ruken. Ende hadmen enighe onnutte spyse geyten, dit water solt sy verduuen. Ende het heylt wonden van bynnen, ende [is] sunderlinghe goet ten hoeft zweer, tvoerhoeft ende dy slaep daer mede bestreken. Ende is guet ten oghen ende den genen dy kranck syn van synnen ist guet.

(fol. 61v) 736. Aqua betonice sic fit.

Recipe dy bladen ende blomme van betonien ende distillirse. Dy[t] water ys guet tot hoeft zweer. Ende nuchteren gedroncken wacht den menschen van drunckenscap. Het sterket dy mage ende genest se van alle veruultheiden ende suuert alle dy leden. Ende ys goet ten ogen ende geneest alle wonden bynnen ende buten olden ende nyen ende comt ter wonden wt. Ende genest den corts dy alle dage comt of comt ouer anderen dach, gedruncken voer den accesse.

737. Aqua matricarie.

Ys gemact van maters ende is seer goet tot woele saken bynnen ende buten den licham. et sic fit. Recipe dy blomen ende dy maters bladen, stampse ende doetse yn eyn klocke. Dyt water is van voelen virtuten. Want wy dat nuchteren drinct elx dages hyr verlinget seer syn leuen. Want wyet drincket diickwil hy is versekert vanden ga doet. Ende is goet ter veruulder magen ende benemt dy dwallinghe vanden herten ende confortirt dy hersen ende maket gueden syn. Ende scerpt het syen. Ende doet scheiden grote groue winden ende maket guden adem. Et curat yctericiam. Ende doet sitten gaen dy op risynge vander moder. Ende doet dy vrouue hoer blomme commen ende benemt dy zweringe inder leenden. Et curat colicam passionem.

738. Aqua ypericon fit van sunte Johans cruyt of van herba perforata.

Nemet cruyt ende stampet ende macter water of. Dit water is guet gedroncken tot woele sieckheiden ende heilt thans wonden daermen toe siet. Ende suuert dy aderen vander leueren ende ontstopt dy milte ende dye nyeren, ende doet wel vryn maken. Ende doet den wrouuen hoer blommen commen. Et contra morsus veneratoris animalium valet et etiam contra morsus rabidi canis valet. Ende veriaget den duuel ende het werdriuet venyn gelixs tyriaca.

739. Aqua cicute.

Dit water is goet gedroncken tegent grote ouel ende gewreuen van buten daer wormen syn, het doetse steruen. Ende is guet gedroncken tegen quade lenden ende tegen opilacien der nyren ende der milten ende teghen tproessen van vryn tmaken. Ende wart saeck dat men tarwe daer yn laghe toe weyken .ij. dagen ende .ij. nachten ende worpet dan voer dy wogelen ende sy dan daer af aten (fol. 62r), sy en soelden nyt moghten vliegen.

740. Aqua fragarie sic fit.

Recipe eerdbeesen cruyt ende stampet myt guden azyn ende mact dar water af. Dit water is goet op allen steden dy verhettet syn, ende stelpet tmenisoen, het ripet alle heeten zweren emplastrum.

731. Water van scabiosa.

Is gemaakt van 2 kruiden, de ene heet Centaurea jacea en de andere heet duivelsbeet of Succisa pratensis [fol. 61r[ de grote. Dit is goed water, het heelt door de hele huid. Op deze manier. Recept: deze 2 kruiden en stamp ze en maak er een water van. Dit water geneest wonden binnen en buiten en komt ter wonden uitlopen. En had een mens een gezwel of ettergezwel in zijn lijf of ruigheid of enige schurft van verkoudheid en hij het dronk 9 morgen stonden, het gezwel en de ziekte zouden naar buiten slaan. En had een zijn roede zeer en gezwollen, dronk hij het en waste zich daarmee en al was het ontstoken of hoe zeer dat het was, hij zou genezen.

732. Water van harlekijnorchis of Orchis morio gedistilleerd.

Recept: het kruid geheten harlekijnsorchis of Orchis morio, dat stamp je met zijn wortels en distilleer het. Dit water geneest die in phtisis of tering liggen. En wekt op en versterkt de maag en geslachtsgemeenschap. En versterkt alle leden van de mens.

733. Water van nagelkruid, benediktenkruid of Geum urbanum gedistilleerd.

Recept: de bladeren van dit kruid en de wortels tezamen en distilleer het. Dit water nuchter gedronken purgeert flegma en doet verteren alle grove spijs. En het helpt de koude maag. En is goed ter lever en tegen de hartziekte dat van flegma komt. En het helpt wonden, gezwel of ettergezwel, kanker, fistel of lopend gat en open wond aan de benen en komt ten gaten uitlopen en het verlicht de hersens.

734. Water van stinkende gouwe of Chelidonium majus gedistilleerd.

Recept: stinkende gouwe of Chelidonium majus met de wortels en distilleer het. Dit water is van grote krachten beide binnen en buiten. En is goed voor de ogen want het verscherpt het zien en zuivert ze en droogt ze. En zuivert ook kanker en fistel of lopend gat, was ment ze ermee. En het is goed tegen schurft die van koudheid komt en geneest de schellen op de ogen en op het hoofd en opent de lever en de longen, de milt, de blaas en de nieren als men het drinkt nuchter en zuivert de baarmoeder van vervuldheid en van verkoudheid.

735. Water van melilote of Melilotus officinalis gedistilleerd.

Recept: melilote of Melilotus officinalis en stamp ze met azijn en maak er een water van. Dit water is goed diegene die een slechte adem hebben, die zullen het drinken alle dagen nuchter, zijn adem zal goed ruiken. En had men enige onnuttige spijs gegeten, dit water zou het verdrijven. En het heelt wonden van binnen en is bijzondere goed tegen hoofdpijn, het voorhoofd en de slaap daarmee bestreken. En is goed voor de ogen en diegenen die zwak zijn van geest is het goed.

[fol. 61v) 736. Water van betonie of Stachys officinalis gedistilleerd.

Recept: de bladeren en de bloemen van betonie of Stachys officinalis en distilleer het. Dit water is goed tegen hoofdpijn. En nuchter gedronken behoedt de mensen van dronkenschap. Het versterkt de maag en geneest het van alle overladenheid(286) en zuivert alle leden. En is goed voor de ogen en geneest alle wonden binnen en buiten, oude en nieuwe en komt ter wonden uit. En geneest de koorts die alle dagen komt of om de andere dag, gedronken voor de koortsaanval.

737. Water van kamille of Matricaria chamomilla.

Is gemaakt van kamille of Matricaria chamomilla en is zeer goed tot vele zaken binnen en buiten het lichaam en gedistilleerd. Recept: de bloemen en de bladeren, stamp ze en doe het in een distilleerkolf. Dit water is van vele krachten. Want wie dat nuchter drinkt elke dag hij verlengt er zee mee zijn leven. Want wie het vaak drinkt hij is verzekerd van de snelle dood. En is goed tegen vervuilde maag en beneemt het koken van het hart en versterkt de hersens en maakt goede geest. En verscherpt het zien. En doet scheiden grote grove winden en maakt een goede adem. En geneest geelzucht. En laat het oprijzen van de baarmoeder staan. En laat bij de vrouwen hun maandstonden komen en beneemt de pijnen in de lenden. En geneest pijnlijke koliek.

738. Water van Hypericum perforatum of van Sint Johannes kruid of van herba perforata.

Neemt het kruid en stamp het en maak er een water van. Dit water is goed gedronken tot vele ziektes en heelt dadelijk wonden daar men toekijkt. E zuivert de aderen van de lever en opent de milt en de nieren en doet goed urine maken. En doet de vrouwen hun maandstonden komen. En tegen dieren en tegen hondsdolle dieren geneest het. En verjaagt de duivel en verdrijft venijn gelijk teriakel.

739. Water van gevlekte scheerling of Conium maculatum.

Dit water is goed gedronken tegen de vallende ziekte en van buiten gewreven daar wormen zijn, het laat ze sterven. En is goed gedronken tegen kwade lenden en tegen verstoppingen der nieren en de milt ende tegen het persen van urine te maken. En was het zo dat men tarwe daarin legt te weken 2 dagen en 2 nachten en werpt het dan voor de vogels en ze dan ervan aten [fol. 62r] ze zouden niet meer kunnen vliegen.

740. Water van aardbei of Fragaria vesca gedistilleerd.

Recept: aardbeien of Fragaria vesca en stamp het met goede azijn en maak daar een water van. Dit water is goed op alle plaatsen die verhit zijn en stelpt de buikloop, he rijpt alle heten zeren met een gipspleister.

741. Aqua fraxini sic fit.

Recipe dy krop vanden eeschen ende dy blade ende stamptse myt azyn ende macter water af. Dyt water is goet op morpheam ende op ceter seer, ende op drope, ende op pustekens, want het doetse genesen, diet drincket purgirt fleuma, et suuert thert ende helpet ter nyren, ter milten, ende doet seer heylen gebroken been ende sunderlingh ist guet op alle seren dy dropich syn.

742. Aqua emorroidarum.

Dit water ys sunderlinghe guet ten spenen ende woele sacken. Recipe groene acrysse myt allen, vuile wort myt allen, ende spenen cruyt, ende lauassche myt allen, ende wedewinde, ende yest, ende lancea, centorie, hems woertelen, gladie, ende loeck, aueruet, alsem, celidonie, agrimonye, ypoquistidos ende scabiosa ana(?), stampse ende macter water af. Dit water gedroncken ende geplaestert op spenen sanat.

743. Aqua beuenelle sic fit.

Recipe beuenellen myt allen ende stampse ende distillirtse. Dyt water ys guet tot woelen saeken, want, diet dagelixs drinct, hym eyn mach gheen sieckheit toe commen. Want het benemt dwalinge van herten ende het ydelt den lichaem van quade humoren ende brect den steen ende [doet] scheiden den graueel. Ende confortirt dy mage ende stercket dy hersen, dy leuer, dy milte ende dy nyren. Ende het doet wel vryn maken ende dyt water myt castorien gesoden ende gedroncken geneest seer wael dy gycht.

744. Aqua osmunde sic fit.

Recipe osmunda myt allen wytten tandekens ende stampse ende macter water af. Dy[t] water genest alle wonden nye ende olde ende doet oeck alle saken dy anderen wateren ende plaesteren wt vechten. Ende genest cancker, fistel, mormael, ende apostemen, ende waer eyn mensche gescoerdt, droncke he des .xl. dage nuchteren, hy solt genesen sonder snyden ende genest alle quetsuren (fol. 62v) olde ende nyen ende salue daer af gemact is guet toe wele saken.

745. Aqua verbene sic fit.

Recipe yserenhart ende stamptse ende macter water af. Dit water is sunderlingh guet tot vele saken. Het genest thans den hoft zwer, het benemt bloet pissen ende doet wel vryn maken, ende helpet ter milten, ter leueren, ter nyren vander opilacien. Ende genest wonden bynnen ende buten, ende apostemen, ende seer oghen, canck[r]e, fistel, mormael, ceter, seer clirn ende claporen ende se[er]e veden, ende brant dy verbrant is vant fuer of van water, ende stellet bloet commende vt allen leden.

746. Aqua agrimonie sic fit.

Recipe agrimonie ende stamptse myt guden azyn ende doetse [op] tfuer, ende maecter water af. Dit water gedroncken opent alle wonden dy quallick genesen waren ende ander quade gaten, als cancker, fistel, mormael.

747. Aqua corrosiua sic fit.

Recipe .j. lb. wedeasche ende macter loge af ende dan laetse sitten, ende dan nemt dat claer bouen af ende siedtse dat dat lb. comt op .iij. b. Dy[t] water corrodert wleysche sonder leet ende brect sonder loet dat wleysch.

748. Aqua silicis sic fit.

Recipe waern op sunt Johannes auent ende stampten myt azyn, ende dan laten staen alsoe .ix. daghen ende dan macter water af. Dyt water genest alle scorftheit ende rudicheit ende morpheam wyt ende swart.

749. Aqua ysopy sic fit.

Recipe ysope als sy bloeyt ende macter water af. Dit water .xl. daghen nuchteren gedroncken claer[t] ende suuert dy mage van alle fleumen ende van allen droecheiden ende dy borst. Het claert dy ogen ende suuertse. Het confortirt thart ende onstopt dy lever, dy milte, dy nyre[n] ende dy blase, ende scheyt den grauele ende genest wonden yn dy longe.

750. Aqua aneti sic fit.

Recipe dille als hy bloyet ende stamptse ende legtse yn wyn azyn .iiij. dagen ende dan distillirthet. Dyt water nuchteren gedroncken benemt torsioen ende bedwinget walginge van spise dy inder maghen wloyet. Het droghet alle lopende gaten op dathet van colde commet. Mer het krancket seer dy oghen ende dat syen ende ys sunderlinghe guet den wrouuen gedroncken.

741. Water van de es of Fraxinus excelsior gedistilleerd.

Recept: de knop van de es of Fraxinus excelsior en de bladeren en stamp ze met azijn en maak er een water van. Dit water is goed op huidziekte met vlekken en op serpigo of huidziekte zeer en op huidziekte zoals schurft en op puistjes, want het doet ze genezen die het drink het purgeert flegma en zuivert het hart en helpt ter nieren, ter milt en laat zeer helen gebroken been en vooral is het goed op alle zeren die schurftig zijn.

742. Water tegen aambeien.

Dit water is bijzondere goed tegen aambeien en vele zaken. Recept: groen groot duizendguldenkruid of Rhaponticum carthamoides geheel, vuilboom of Rhamnus frangula geheel en speenkruid of Ficaria verna en maggi of Ligusticum officinalis geheel en wedewinde of Calystegia of Convolvulus en yest (Hedera helix of Taxus baccata?) en speerkruid of Ophioglossum vulgatum, duizendguldenkruid of Centaurium erythraea, heemst of Althaea officinalis wortels, gladiool of Gladiolus communis en knoflook of Allium sativum, averuit of Artemisia abrotanum, alsem of Artemisia absinthium, stinkende gouwe of Chelidonium majus, Agrimonia eupatoria, Cytinus hypocistis en duivelsbeet Succisa pratensis gelijk, stamp ze en maak er een water van. Dit water gedronken en gepleisterd op aambeien geneest ze.

743. Water van bevernel of Pimpinella saxifraga gedistilleerd.

Recept: bevernel of Pimpinella geheel en stamp het en distilleer het. Dit water is goed tot vele zaken, want die het dagelijks drinkt hem mag geen ziekte toekomen. Want het beneemt dwaling van het hart en het leegt het lichaam van kwade levenssappen en breekt de steen en doet scheiden de graveel of niersteentjes. En versterkt de maag en versterkt de hersens, de lever, de milt en de nieren. En het doet goed urine maken en dit water met bevergeil gekookt en gedronken geneest zeer goed de jicht.

744. Water van koningsvaren of Osmunda regalis gedistilleerd.

Recept: Osmunda regalis met alle witte tandjes en stamp het en maak er een water van. Dit water geneest alle wonden nieuwe en oude en doet ook alle zaken als de andere wateren en pleisters uitrichten. En geneest kanker, fistel of lopend gat, open wond aan de benen en gezwel of ettergezwel en waas een mens gescheurd of en breuk had, dronk hij het 40 dagen nuchter, hij zou genezen zonder snijden en geneest alle kwetsingen [fol. 62v] oude en nieuwe en een zalf daarvan gemaakt is goed tot vele zaken.

745. Water van ijzerhard of Verbena officinalis gedistilleerd.

Recept: ijzerhard of Verbena officinalis en stamp ze en mak er een water van. Dit water is bijzonder goed tot vele zaken. Het geneest dadelijk de hoofdpijn, het beneemt bloed pissen en doet goed urine maken en helpt ter milt, ter lever, ter nieren van de verstoppingen. En geneest wonden binnen en buiten en gezwel of ettergezwel en pijnlijke ogen, kanker, fistel of lopend gat, open wond aan de benen, serpigo of huidziekte, zere klieren en kwaadaardig gezwel (bubo), in de klieren onder de oksels en zere roede en brand die verbrand is is van het vuur of van water en stelpt bloed dat komt uit alle leden.

746. Water van Agrimonia gedistilleerd.

Recept: Agrimonia eupatoria en stamp het met goede azijn en doe het op het vuur en maak er een water van. Dit water gedronken opent alle wonden die slecht genezen mogen en andere kwade gaten zoals kanker, fistel of lopend gat, open wond aan de benen.

747. Invretend water gedistilleerd.

Recept: 1 pond as van wijngaardranken en maak er een loog van en dan laat het rusten en dan neem dat heldere boven af en kook het zodat een pond komt op 3 drachme. Dit water vreet in vlees zonder leed en breekt zonder leed dat vlees.

748. Water silicis gedistilleerd.

Recept: varen op de dag vóór het feest van de H. Johannes de Doper (24 juni) en stamp het met azijn en dan laat het staan alzo 9 dagen en dan maak er een water van. Dit water geneest alle schurft en ruigheid en huidziekte met vlekken wit en zwart.

749. Water van hysop gedistilleerd.

Recept: hysop of Hyssopus officinalis als het bloeit en maak er een water van. Dit water 40 dagen nuchter gedronken verheldert en zuivert de maag van alle flegma of fluimen en van alle droogheid en de borst. Het verheldert de ogen en zuivert ze. Het versterkt het hart en opent de lever, de milt, de nieren en de blaas en scheidt het graveel of niersteentjes en geneest wonden in de longen.

750. Water van Anethum gedistilleerd.

Recept: dille of Anethum graveolens als het bloeit en stamp het en leg het in wijnazijn 4 dagen en dan distilleer het. Dit water nuchter gedronken beneemt kramp en bedwingt walging van spijs die in de maag vloeit. Het droogt alle lopende gaten opdat het van koude komt. Maar het verzwakt zeer de ogen en het zien en is bijzonder goed de vrouwen gedronken.

(fol. 63r) 751. Aqua sauine sic fit.

Recipe dy bladen van den seuenboem ende macter water af. Dit water nuchteren gedroncken doet scheiden begerte ende lust vander naturen, ende doet enen wiue hoer blommen commen. Ende doet dy vrucht vander moder ende doet tkint in water scheiden ende in bloede. Mer het is goet op dy artetick ende tegent het fledersyn ende teghen allen manier van gichte.

752. Aqua fabarum sic fit.

Recipe dy blosem van bonen ende stamptse ende maecter water af. Dit water ys guet ten genen dy schoen ansicht hebben willen. Want het claert, het suuert seer dat aensicht ende werdrift alle dy plecken ende dy sproten vtden aensicht.

753. Aqua genciane sic fit.

Recipe genciaen mytter wortelen ende stampse ende macter water af. Dit water nuchteren gedruncken verlinghet dat leuen seer. Vant het doet alle dat vater van verbena doet ende dattet water van beuenelle doet. Et prouocat menstrua.

754. Aqua iacea nigra sic fit.

Recipe dy bladeren van matrifiloen ende van papen cruyt ana(?). Ende doeter toe also foel matrifiloenen als beyden der hoep is ende stampet al toe gader ende macter water af. Dit water is van schonen wirtuten want het geneest alle zweel yn allen leden opt datment drincket. Ende geneest dy squinancie inder kele ende alle ongemaken dy onsteken syn van erisipula, ende doedet maniam ende apostemen inden lichaem, ende genest alle vonden bynnen ende buten. Ende nymant en salt nutten, het sy noet.

755. Aqua draguntee serpentine sic fit.

Recipe dragunteam myt synen wortelen, ende stampt myt olye van oliuen ende dan latet staen .iiij. daghen ende dan doeter thoe eyn wyrendeel wyns ende latet staen .ij. daghen ende doetet [op] tfuer ende macter water af, ende alst gemact is, soe doetet yn eyn stenen wat ende stoppet wel toe. Dyt water ys goet tegen alle beeten van serpenten et morsus rabidi canis, ende op dat in de wede wast. Ende heilet polipum in dy nase, op datment daer mede dwaet. Ende dy het in dy oren doet benemet dy tutinghe vanden oren ende genest cancker, fistel, ende nuchteren gedroncken werdriuet alle venyn, ende suuert dat ansicht van (fol. 63v) plecken ende spruten bynnen .xv. dagen. Het is guet gedroncken tegen torsioen, tegen den fick ende dat lanck ouel.

756. Aqua centauree sic fit.

Recipe centauriam ende stamptse mitter wortelen van valeriana. Mer dy .ij. deel centaureen ende .iij. deel valeriaens datmen meu heet, ende legget tsamen yn guden wyn .v. daghen, daer nar destillirt het koel. Dit water nuchteren gedroncken behudet dy luden van alle sickheiden. Ende genest apostemen bynnen den lichaem ende idelt dy veruulde maghe, hoe slimich dat sy ys. Ende breket den steen yndi nyren, het scheidet dy hartheit vander milten ende dy opilacie vander leuer. Ende droncket eyn vyf .ix. morgen stonden prouocaret ei menstrua. Purgat immundicies matricis et purgat coleram et febres. Item het verdroget verrot bloet ende genest wonden inden licham. Het claer[t] doncker oghen, het saft beeten van serpenten ende het is beter dan golt om eyn olde mensche.

757. Aqua sambuci sic fit.

Recipe blommen vander flederboem ende stamptse ende macter water af. Dyt water is goet geplaester[t] of gedwogen op steden dy verheittet syn ofte onsteke[n] van ouelen. Ende is goet op brant van fuer of van water ende is guet gedroncken van allen manier van water ende onstoppet dy leuer, milte, nyren, longhen ende blase. Ende tegen dat lanckouel ende den anderen dach corts, ende purgirt bouen al flegma ende melancoliam, ende purgirt alle nederwart sonder grote pyne of vreze. Het verlicht dat lichaem ende gesoden myt castorie ende dan gestreken op arteticam of opt fledersin duet sachten ende vergaen. Ende helet wonden bynnen ende buten.

758. Aqua enule campane sic fit.

Recipe alants wortelen ende ysop ende lauendula ende anys, ende fenecoel wortelen ende tsaet, ende beuernelle ende reculisse ana(?) ende stampt dit al tgader ende legget in goeden azyn .iij. dagen ende dan macter water af. Dyt water is sunderlingh guet den genen dy eyn quade borst hebben ende tptisiken ende dy werdroget syn opt dat syet des .ix. daghe nuchteren droncken. Ende doet hem dat hooft we, soe vriuet hem dy borst daer mede ende geuet hem dan nyt toe drincken. Item dyt water gestreken op morpheam of dropen of op impetigo of serpigo of op ceteren (fol. 64r) of op salsum flegma, dat doet all genesen van schonen gronde.

759. Aqua rubearum rosarum sic fit.

Recipe rode rosen ende latetse verwayen enen dach ende stampse ende macter water af. Dit water is edeler dan van witten rosen. Dyt coelt wel ende droghet alle saken dy verhettet syn, het coelt wel den lichaem ende onstoppet. Ende men maket daer oly af dy seer goet is tot voelen saken in cyrurgien of medicyn.

760. Aqua albarum rosarum.

Dat is gemaket gelick rebearum rosarum. Dyt water coelt dy oghen ende den lichaem ende is noet in medicynen toe besyghen.

fol. 63r) 751. Water van zevenboom of Juniperus sabina gedistilleerd.

Recept: de bladeren van de zevenboom of Juniperus sabina en maak er een water van. Dit water nuchter gedronken doet scheiden begeerte en lust van de natuur en laat een wijf haar maandstonden komen. En doodt de vrucht van de baarmoeder en doet het kind in water scheiden en in bloed. Maar het is goed op de reuma en tegen de jicht en tegen alle soorten van jicht.

752. Water van bonen of Vicia faba gedistilleerd.

Recept: de bloemen van bonen en stamp ze en maak er een water van. Dit water is goed diegene die een mooi gezicht wil hebben. Want het verheldert, het zuivert zeer dat gezicht en verdrijft alle plekken en de sproeten uit het aanzicht.

753. Water van gentiaan of Gentiana lutea gedistilleerd.

Recept: gentiaan met de wortels en stamp ze en maak er een water van. Dit water nuchter gedronken verlengt dat leven zeer. Want het doet alles dat het water van ijzerhard of Verbena officinalis doet en dat het water van bevernel of Pimpinella saxifraga doet. En bevordert menstruatie.

754. Water van knoopkruid of Centaurea jacea gedistilleerd.

Recept: de bladeren van knoopkruid of Centaurea jacea en van paardenbloem of Taraxacum officinale gelijk 297). En doe er toe alzo veel knoopkruid als beide de hoop is en stamp het alle tezamen en maak er een water van. Dit water is van mooie krachten want het geneest alle gezwel in alle leden opdat men het drinkt. En geneest de keelontsteking en alle ongemakken die ontstoken zijn van erisipula of belroos en doodt waanzin en gezwel of ettergezwel in het lichaam en geneest alle wonden binnen en buiten. En niemand zal het nuttigen, tenzij het nodig is.

755. Water van dragunta serpentine gedistilleerd.

Recept: adderwortel of Polygonum bistorta met zijn wortels en stamp het met olie van olijf van Olea sativa en dan laat het staan 4 dagen en dan doe er toe een vierendeel wijn en laat het staan 2 dagen en doe het op het vuur en maak er een water van en als het gemaakt is zo doe het in een stenen vat en maak het goed dicht. Dit water is goed tegen alle beten van serpenten de hondsdolheid en opdat het in de wede of Isatis tinctoria groeit. E het heelt poliep in de neus opdat men het daarmee wast. En die het in de oren doet beneem het tuiten van de oren en geneest kanker, fistel of lopend gat en nuchter gedronken verdrijft het alle venijn en het zuivert het gezicht van [fol. 63v) plekken en sproeten binnen 15 dagen. Het is goed gedronken tegen kramp, tegen de fijt en de onderbuikspijn of koliek.

756. Water van Centaurium gedistilleerd.

Recept: Centaurium erythraea en stamp het met de wortels van Valeriana officinalis. Maar je zal 2 deel Centaurium en 3 deel valeriaan of Valeriana officinalis of een andere soort van dit geslacht dat men meu (Valeriana phu?) heet en leg het tezamen in goede wijn 5 dagen en distilleer het daarna het koel. Dit water nuchter gedronken behoedt de lieden cab alle ziektes. En geneest gezwel of ettergezwel binnen het lichaam en leegt de vervuilde maag, hoe slijmachtig dat het is. En breekt de steen in de nieren, het scheidt de hardheid van de milt en de verstopping van de lever. En drink een wijf het negen morgen stonden bevordert het menstruatie. Purgeert onreine baarmoeder en purgeert gal en koorts. Item het verdroogt verrot bloed en geneest wonden in het lichaam. Het verheldert donkere ogen, het verzacht beten van serpenten en het is beter dan goud voor een oud mens.

757. Water van vlier of Sambucus nigra gedistilleerd.

Recept: bloemen van de vlier of Sambucus nigra en stamp ze en maak er een water van. Dit water is goed gepleisterd of gewassen op plaatsen die verhit zijn of ontstoken van ziekte. En is goed op brand van vuur of van water en is goed gedronken bij alle soorten van water en opent de lever, milt, nieren, longen en de blaas. En tegen de onderbuikspijn of koliek en de andere dag koorts en purgeert boven al flegma en melancholie en purgeert alles nederwaarts zonder grote pijn of vrees. Het verlicht dat lichaam en gekookt met bevergeil en dan gestreken op jicht of op reuma doet het verzachten en vergaan. En heelt wonden binnen en buiten.

758. Water van alant of Inula helenium gedistilleerd.

Recept: alant of Inula helenium wortels en hysop of Hyssopus officinalis en lavendel of Lavandula angustifolia en anijs of Pimpinella anisum en venkel of Foeniculum vulgare wortels en zaad en bevernel of Pimpinella saxifraga en zoethout of Glycyrrhiza glabra gelijk en stamp dit alles tezamen en leg het in goede azijn 3 dagen en dan maak er een water van. Dit water is bijzonder goed diegene die een kwade borst heeft en de phtisis of tering en het verdroogd zijn opdat het ze het 9 dagen nuchter drinken. En doet hem dat hoofd pijn zo wrijf hem de borst daarmee en geef het hem dan niet te drinken. Item; dit water gestreken op huidziekte met vlekken of huidziekte zoals schurft of impetigo (1) of serpigo of op ceter of huidziekte, [fol. 64r] of op gezouten flegma (2), dat doet alles genezen van schone grond.

759. Rood water van rozen of Rosa gedistilleerd.

Recept: rode rozen of Rosa en laat het waaien in de wind een dag en stamp ze en maak er een water van. Dit water is edeler dan van witte rozen. Dit verkoelt goed en droogt alle zaken die verhit zijn, het verkoelt goed het lichaam en opent het. En men maakt daar olie van die zeer goed is tot vele zaken in chirurgie of medicijn.

760. Water gedistilleerd uit witte rozen.

Dat is gemaakt gelijk als van rode rozen, Rosa. Dit water verkoelt de ogen en het lichaam en is nodig in medicijnen te gebruiken.

761. Aqua eupatorij sic fit.

Recipe wilde salye die men men heet ambrosia, ende stampse ende macter vater af. Dat water is guet genut tegen dy zweren vander leueren ende het scheidet hoer herdicheit ende genest alle wonden ouden ende nye. Ende stelpet bloet tot allen steden ende genest den corts ende quartaen ende genest artetikam ende fledersin ende foert tot wolen saken.

762. Aqua bedigora sic fit.

Recipe knoppen vanden eglentyer yndi maye ende stamptse ende machter water af. Dit water nuchteren gedroncken sterket dy maghe ende verdriuet den dagelixe corts ende genest beten van wenynde dyren ende stelpet menisoen ende helet oeck wonden bynnen ende buten ende alle drope ende scorftheit.

763. Aqua rute sic fit.

Recipe dy bladeren van ruten ende stamptse ende macter water af. Dyt water heft mennighe virtuten ende oec voele. Vant droncke eyn mensche alle daghe nuchteren, syn oghen solden soe claer werden dat hy dy sternen des dages also wael solde syen als des nachtes, op datmen water yn dy oghen dede ende suuerste van allen seer. Ende het genest beten van venynde dyren ende wy dit water ynt huus heuet dy mach seker syn dat hem dy wiant nyt deren mach, ende is guet den ghenen dy lanck gequellet heft of dy syeck syn.

764. Aqua samaria vel lucida sic fit.

Recipe lucida voer dy sonne ende stamptse ende macter (fol. 64v) water af. Dyt water geneset alle syricheit vanden oghen beyde het wytte ende het brun ende trode ende dy herbrant ende loew oghen. Et genest apostemen ende wonden bynnen ende buten ende purgirt dat rode water sunderling ende lenget dat leuen.

765. Aqua acetosa sic fit.

Recipe suring ende stoetse myt azin ende macter water af. Dit water nuchteren gedroncken doet loeschen dat brun water ende dat rode water ende het genest alle heete apostemen bynnen ende buten ende genest den corts dy van hetten comt of van verfulheiden ende teert dy mage ende is quaet ter longen.

766. Aqua amantilli sic fit.

Recipe valeriaen myt wortelen, myt stronken, myt bladeren, ende stamptse ende mact dar water af. Dit water doet genesen olden ende nyen wonden ende comt ter wonden wt. Het genest apostemen inden lichaem ende doetse wtwert scheiden ende dan breken ende het suuert dy borst ende doet wel myt vrouuen wesen ende doet wel vryn maken. Ende wert dat man ende wiff quallicken ouer eyn droghen ende droncken daer wan wt eyn wat tsamen, sy warden guede wrinden.

767. Aqua absynthij sic fit.

Recipe alsem ynden meye ende stamptsy myt eyn luttel wyns ende laetse soe staen enen dach ende eyn nacht, dan maket daer water af ende haldet yn eyn tennen wat. Dit water gedroncken nuchteren doet scheiden quade humoren dy yn dy iuncturen liggen ende het doet alle manyren van wormen inden lich[a]em steruen. Ende het purgirt dy mage van heeter coleren ende onstopt dy lewer et curat yctericiam et prouocat vrinam et facit bonam digestionem et clarificat visum et oculos confortat. Ende dede men yemant yn syn oghe dy daer wormen yn had, sy solden al lewendich of doet wt commen.

768. Aqua feniculi sic fit.

Nemt fenecols wortel ende bladen, stoetse ende macter water af. Dit water is sunderlinghe guet tot seer oghen ende het ys goet gedroncken tegen quade humoren ende mede tdoen ripen apostemen ende bladeren dy waschen aen den licham bynnen ende vercolet seer dy gheenen dy yn heeten torsione liggen.

761. Water van Eupatorium gedistilleerd.

Recept: wilde salie die men heet ambrosia of Eupatorium cannabis (ambrosia: Artemisia campestris) en stamp ze en maak er een water van. Dat water is goed genuttigd tegen de pijnen van de lever en het scheidt zijn hardheid en geneest alle wonden, oude en nieuwe. En stelpt bloed op alle plaatsen en geneest de koorts en vierde daagse koorts, (1) en geneest jicht en reuma en verder tot vele zaken.

762. Water uit egelantier, beduagar of hondsroos, Rosa canina, gedistilleerd.

Recept: knoppen van de egelantier in mei en stamp ze en maak er een water van. Dit water nuchter gedronken versterkt de maag en verdrijft de dagelijkse koorts en geneest beten van vergiftige dieren en stelpt buikloop en heelt ook wonden binnen en buiten en alle huidziekte zoals schurft en schurftigheid.

763. Water van wijnruit of Ruta graveolens gedistilleerd.

Recept: de bladeren van wijnruit of Ruta graveolens en stamp ze en maak er een water van. Dit water heeft menige krachten en ook veel. Want dronk een mens het alle fagen nuchter, zijn ogen zouden zo helder worden zodat hij de sterren op de dag net zo goed zou zien als ’s nachts, opdat men het water in de ogen deed zuivert het van alle zeer. En het geneest beten van giftige dieren en wie dit water in huis heeft die mag zeker zijn dat hem de vijand, de duivel, niet deren mag en is goed diegene die lang geleden heeft of die ziek zijn.

764. Water van moerasspirea of Filipendula ulmaria of zoethout of Glycyrrhiza glabra gedistilleerd.

Recept: zoethout of Glycyrrhiza glabra in de zon en stamp ze en maak er een [fol. 64v] water van. Dit water geneest alle zeer van de ogen, beide het witte en het bruine en het rode en de oogziekte en schele ogen. Het geneest gezwel of ettergezwel en wonden binnen en buiten ende purgeert vooral dat rode water en verlengt dat leven.

765. Water van Rumex acetosa gedistilleerd.

Recept: zuring of Rumex acetosa en stamp het met azijn en maak er een water van. Dit water nuchter gedronken doet verdwijnen dat bruine water en dat rode water en het geneest alle hete gezwel of ettergezwel binnen en buiten en geneest de koorts die van hitte komt of van overladenheid en verteert het in de maag en is slecht voor de longen.

766. Water van valeriaan of Valeriana officinalis gedistilleerd.

Recept: valeriaan of Valeriana officinalis of een andere soort van dit geslacht met wortels, met stengels, met bladeren en stamp ze en mak er een water van. Dit water doet genezen oude en nieuwe wonden en komt ter wonden uit. Het geneest gezwel of ettergezwel in het lichaam en laat ze naar buiten scheiden en dan breken en het zuivert de borst en doet goed met vrouwen wezen en doet goede urine maken. En was het dat een man en vrouw slecht overeen kwamen en dronken daarvan uit een vat tezamen, ze worden goede vrienden.

767. Water van alsem of Artemisia absinthium of alsem gedistilleerd.

Recept: alsem of Artemisia absinthium in de mei en stamp het met wat wijn en laat het zo staan een dag en een nacht, dan maak daar water van en hou het in een tinnen vat. Dit water gedronken nuchter doet scheiden kwade levenssappen die in de gewrichten liggen en het laat alle soorten van wormen in het lichaam sterven. En het purgeert de maag van hete gal en opent de lever en geneest geelzucht en bevordert urine en het maakt goede spijsvertering en versterkt het zicht der ogen. En deed men iemand het in zijn ogend ie daar wormen in had, ze zouden alle levend of door eruit komen.

768. Water van venkel of Foeniculum vulgare gedistilleerd.

Neem venkel of Foeniculum vulgare wortels en bladeren, stamp ze en maak er een water van. Dit water is bijzondere goed voor zere ogen en is goed gedronken tegen kwade levenssappen en mee te doen rijpen gezwel of ettergezwel en gezwellen, (pest)builen die aan het lichaam groeien binnen en verkoelt zeer diegene die in hete kramp liggen.

769. De aqua saluie. Vater van aqua saluie. (1)

Recipe saluie, polioen tegader gestampt, wt gedistelirt, dit ys wtter maten nuttelicken, vant dyet myt castorien soede, so mennich werue als het dy men[s]che drincket al werm, langet sonder syn lyf ende als soe mennichen syn leuen. Dye men[s]che eyn mochte nummermer soe syn vercout, droncke hyes .ix. daghe al warm myt castori gesoden, hy sol werden genesen. Item dyt water .ij. mael dages gedroncken al warm veriaget dy kynchoest vanden menschen bynnen twee dagen.

770. De aqua athanasie.

Rey[n]uaen water mact men aldus: Recipe reynuaen als hy bloet ende stellirt ys. Dyt water dar af gedroncken suuert den mensche van allen quaden humoren dy hy bynnen heft. Ende het doet steruen dy woermen in lichaem als vorm crut. Set non detur mulieribus pregnantibus quod destrueret embrionem.

771. De aqua endiiuie.

Endiuie water van endiiuen gedistillirt, dyt water nuchter gedroncken es goet ter maghen ende oerbelick ter mannicher saken, vant het onstopt dy worte humoren ende ghe(fol. 84r)neest den dagelixe cortse. Ende het gheneest dy geelsucht et maxum infrigidat.

772. Aqua s[em]peruiue.

Nemt donrebade ghedistelirt, dat water daer wt dat blust brant is datmen daer mede plaestert.

773. Aqua pipenelle.

Vater van beuernellen distillert ys goet, vant geft men eyn mensche in quael bedde ende men wete[n] wylle weder hi sterue[n] soude of te lyf blyuen, soe soudmen hem van desen water doen nutten.

774. Vater peteralis.

Machmen aldus. Nemt beuenelle saet, sennep saet, peter celyen saet, fioletten saet ende clessen saet ende mastix, elx euen woele ende geureuen, ende dit alle gemenget myt boxsbloet, ende myt eyn luttel eysiils, dyt distelirt metter clocken; dit water gedroncken nuchteren eyn lepel woel te gader brect alle maniren van steenen van wat maniren dat sy syn et purgat matricem. Ende twerlicht tharte van alle swaerheit. Ende verbliet ende het doet dy boem groyen dy verdrocht ys. Ende dy dycwille bloet, het doet heem staen styl. Dy myt dyt water eyns daghes scorfde hoefde vasset, dy geneset. Item het doet bynnen dry daghen verghaen alrehant ruet, dy sich der myt wasset. Ende het mact guet bloet ende schoen werue. Item dyt water myt castorien gesaden ende gedroncken .ij. warf daghes, expellit omnem morbum ydropicam nisi in corpore mortificate fuerint.

775. Aqua philosophorum.

Philosophors water maectmen aldus: nemt ysop, gariofilaet, polioen ende sukerey, elx euen woele van desen vyr crude. Dyt water nuchter gedroncken doet alrehant giechte vergaen wtden leeden. Et comfortat sensus hominis. Ende .ix. daghe gedroncken nochter verdriuet dy geel sucte, ende verdrift elken corts wan wat manyren dat sy syn. Ende .xl. dagen nuchter gedroncken verdriuet dat groete oeuel hoe sere dat het veroldet ys.

776. Aqua lazida.

Vater dat aqua lazida heet machmen aldus. Nemt sauelboem, ysop, gladie, auerone, elx euen woele, te gader gestampt ende distillirt, dat werdrift alrehant bloetsweren, dages eyns gedroncken. Ende het doet vergaen het wytte water ende rode ens dages gedroncken. Ende dyt water .ij. werf dages gedroncken stelpet troede.

(fol. 84v) 777. Aqua colliriorum Auincena per totum.

Vater tot guede oghen thoe maken. Nemt eyn clocke die cout ys, ende doet dar yn agrimoni, verbena, vennecoel, vynrutte, rosenblade, mente ende lubbesteken, endespringet daer ouer wytte wyn, dy claer ende craftich is, ende doet dat vier onder die clocke, ende ontfanct dyt water. Dyt heft sonderlinge craft lipende oghen thoe genesen van coude saken, ende oeck lopende ogen tho droegen, die tranen, die wlecken ende scellen sterkelic breket, soe doet dar toe wynrute ende celidonia.

778. Aliud medicamen.

Nem die blomen van dornen ende wilghen bladen ende mact water dar af in die clocke; dat water heft cracht scemdinge ende stecten der oghen thoe verdriuen van haren sacken, roetheit toe verslaen, die scellen ende vlecken van heeten saeken thoe verdriuen et sanare.

779. Aqua vitis.

Men sal vyngart water wynnen ynden herfst als men den wyn snyet, men sal den wyngart also lege sniden dat hy lecke; dat dar wt dropet salmen ontfangen in een nye wate. Sanat omnes infirmitates oculorum. Ende donker ogen verclaret ende reniget, ende men salt doen yn eyn yegelick eende der oghen.

780. Aqua rosarum.

Nem varse rosen blade ende mact dar af water yn eyn clocke. Dyt water yn heytte sichte smeret den crancke om dat hoefte ende den slaep, ende om den handen ende pols aderen ende om dy voeten: facit mutare calores et expellit maxime. Item dyt water gedroncken stopt dat lanckouel in heeter saken. Item ynder nasen gesmert steercket dy herne ende verdriuet van bynne geest. Item facit aquam foliarum set est laxatiua et rosarum constrictiva. Ende stercket dy oghen heerne ende alle questinge sachtet.

769. Water van salie of Salvia officinalis. Water van salie.

Recept: salie of Salvia officinalis, polei of Mentha pulegium tezamen gestampt, uit gedistilleerd, dit is uitermate nuttig, want dit met bevergeil gekookt en zo veel keer als een mens het drink al warm verlengt vooral zijn leven en alzo menigeen zijn leven. Die mens mocht nimmermeer zo verkouden zijn dronk hij dit 9 dagen al warm met bevergeil gekookt, hij genezen worden. Item; dit water 2 maal per dag gedronken al warm verjaagt de kinkhoest van de mensen binnen twee dagen.

770. Het water van reinvaarn of Tanacetum vulgare.

Reinvaarn water maakt men aldus: Recept: reinvaarn als het bloeit en stervormig is. Dit water daarvan gedronken zuivert de mens van alle kwade levenssappen die hij binnen heft. En het doet sterven de wormen in het lichaam als wormkruid. Maar niet goed voor vrouwen die met kind zijn, die zou de embryo vernietigen.

771. Water van andijvie of Cichorium endiva.

Andijvie water van andijvie of Cichorium endiva gedistilleerd, dit water nuchter gedronken is goed de maag en gebruikelijk in vele zaken want het opent de rotte levenssappen en geneest [fol. 84r] de dagelijkse koorts. En het geneest de geelziekte en sterke rillingen.

772. Water van huislook of Sempervivum tectorum.

Neem huislook, donderbaard of Sempervivum tectorum gedistilleerd en dat water daaruit dat blust de brand is het dat men daarmee pleistert.

773. Water van pimpernel of Sanguisorba officinalis.

Water van pimpernel of Sanguisorba officinalis gedistilleerd is goed want geeft men het een mens in ziekbed en men weten wil of hij zou sterven of in leven blijven, dan zal men hem van dit water laten nuttigen.

774. Water peteralis.

Maakt men aldus. Neem bevernel of Pimpinella saxifraga zaad, mosterd zaad van Sinapis alba, peterselie zaad van Petroselinum crispum, viool zaad of Viola odorata en kleefkruid zaad of Galium aparine en mastiek van Pistacia lentiscus, elk even veel en gewreven en dit alle gemengd met bokkenbloed en met wat azijn, dit disteleer jet met een distilleerkolf; dit water gedronken nuchter een lepel vol tezamen breekt alle soorten van stenen in welke vorm dat ze zijn en purgeert de baarmoeder. En het verlicht het hart van alle zwaarheid. En verblijdt en het doet de boom groeien die verdroogd is. En die vaak bloedt het laat het stil staan. Die zich met dit water een keer per dag een schurftig hoofd wast, die geneest. Item; het doet binnen drie dagen vergaan allerhande ruigheid of huidziekte, die zich daarmee wast. En het maakt goed bloed en een mooie kleur. Item; dit water met bevergeil gekookt en gedronken 2 maal per dag verdrijft de ziekte waterzucht in het lichaam en doodt het.

775. Water philosophorum.

Filosofen water maakt men aldus: neem hysop of Hyssopus officinalis, nagelkruid of Geum urbanum, polei of Mentha pulegium en cichorei of Cichorium intybus, elk even veel van deze vier kruiden. Dit water nuchter gedronken doet allerhande jicht vergaan uit de leden en versterkt de geest van de mens. En 9 dagen gedronken verdrijft de geelziekte en verdrijft elke koorts van welke vorm dat ze zijn. En 40 dagen nuchter gedronken verdrijft de vallende ziekte hoe zeer dat het verouderd is.

776. Water van zoethout of Glycyrrhiza glabra.

Water dat water van zoethout of Glycyrrhiza glabra heet aaakt men aldus. Neem zevenboom of Juniperus sabina, hysop of Hyssopus officinalis, gladiool of Gladiolus communis, averuit of Artemisia abrotanum, van elk even veel, tezamen gestampt en gedistilleerd, dat verdrijft allerhande bloedzweren, per dag eens gedronken. En het doet vergaan het witte water en rode eens per dag gedronken. En dit water 2 maal per dag gedronken stelpt het rode.

[fol. 84v) 777. Oogwater van Avicenna alle.

Water tot goede ogen te maken. Neem een distilleerkolf die koud is en doe daarin Agrimonia eupatoria, ijzerhard of Verbena officinalis, venkel of Foeniculum vulgare, wijnruit of Ruta graveolens, rozenbladeren, munt of Mentha soort en maggi of Levisticum officinale en sprenkel daarover witte wijn die helder en krachtig is en doe dat vuur onder die distilleerkolf en ontvang dit water. Dit heeft een bijzondere kracht om lepe (2) ogen te genezen van koude zaken en ook lopende ogen te drogen, de tranen, de vlekken en schellen (zie 720) sterk breekt, zo doe daartoe wijnruit of Ruta graveolens en stinkende gouwe of Chelidonium majus.

778. Andere medicamenten.

Neem de bloemen van sleedoren of Prunus spinosa en wilgen bladen van Salix alba en maak daarvan een water in de distilleerkolf; dat water heft kracht schemering en steken der ogen te verdrijven van hun zaken, roodheid te verslaan en de schellen (zie 720) en vlekken van hete zaken te verdrijven en te genezen.

779. Water van druiven of van Vitis vinifera.

Men zal wijngaard water winnen in de herfst als men de druiven snoeit, men zal de druif zo laag snijden dat het lekt of druppelt; dat er uitdruppelt zal men ontvangen in een nieuw vat. Geneest alle ontstekingen van de ogen. En donkere ogen verheldert het en reinigt het en men zal het doen in elk eind van de ogen.

780. Water van rozen.

Nee, verse rozenbladeren en maak daarvan water in een distilleerkolf. Dit water in hete ziekte smeer het de ziekte om dat hoofd en de slaap en om de handen en polsaderen en om de voeten: werkt veel gal uit en verwarmt en drijft het meeste uit. Item; dit water gedronken stopt de onderbuikspijn of koliek in hete zaken. Item; in de neus gesmeerd versterkt de schedel en verdrijft van binnen geest. Item me het water en blad gemaakt is laxerend middel en samentrekkend. En versterkt de oogkas en verzacht alle kwetsingen.

781. Aqua eufrasie.

Dyt water make van eufrasien dy warsce ys van bladen, of nem rosen bladen, celidonien bladen, ende ruttebladen mytten blomen, ende als dese bladen tsamen yn eyn cloeck syn, soe springet dar ouer gode wyn. Want eufrasie subtilt alleyn dy groeue huet, ende machse dun ende claer. Dyt water verdrift sundeling dy tranen wt den oghen van couder saken, ende ock toe verclaren. Item het verdrift dy vlecken ende scellen vtden oghen van hetten ende couder saken.

782. Aqua fabarum.

(fol. 85r) Nemt dy blade van bonen mitten blommen ende mact water ende vryft daer mede dyn aensicht, dyn hals, dyn handen. Vant dyt water macht sundeling dy leden wyt ende claer ende oeck een subtil huet.

783. Aliud.

Flammula, hasta regia, muscata regia et eufrasia, van desen crut mact water. Istud operatur sicut aqua fabarum et dat corpori bonum odorem.

784. Ad faciendam tiriacam.

Tiriacke, die men heyt dyathessarum, dy welke goet ys teghen besten van quaden of venynde dyeren ofte wormen ende theghen quade spise of dranc ende mennich ander siecheit. Recipe haelwoertel, mirra, gentiana, bakeler, maiorana, raphanus, elx .i. b. s. met venigriec, zeduwar of Curcuma zedoaria , gember, galligaen, elx .s. b, rute, piretrum, castoria, tsap vanden betonie, van vencoel, camederos, gummi edie, elx .j.b , galbanum, aspaltum vsti, elx .s b, zeem wel gescuymt .vj. lb, gallarum .s.b , 2 b grone coperroet .j b. Dat doet tgader ende siedet op dy dicke van seme. Dese tiriaca ys guet voer het lanckouel.

781. Water van ogentroost of Euphrasia officinalis.

Dit water maakt men van ogentroost of Euphrasia officinalis die vers is van bladeren, of neem rozenbladeren, bladeren van stinkende gouwe of Chelidonium majus en bladeren van wijnruit of Ruta graveolens met de bloemen en als deze bladeren tezamen in een distilleerkolf zijn zo sprenkel daarover goed wijn. Want ogentroost zuivert alleen die grofheid heeft en maakt het dun en helder. Dit water verdrijft vooral de tranen uit de ogen van koude zaken en ook te verhelderen. Item; het verdrijft de vlekken en schellen (zie 720) uit de ogen van hete en van koude zaken.

782. Water van bonen of Vicia faba.

[fol. 85r] Neem de bladeren van bonen met de bloemen en maak er een water van en wrijf daarmee uw aanzicht, uw hals, uw handen. Want dit water maakt vooral de leden wit en helder en ook zuivert het.

783. Anders.

Egelboterbloem of Ranunculus flammula (of ook Clematis flammula), smalle weegbree of Plantago lanceolata, muskaat of Myristica fragrans en ogentroost of Euphrasia officinalis, van dezen kruiden maak een water. Aangezien dit werk van water van bonen of Vicia faba het lichaam een aangename geur geeft.

784. Hoe te maken teriakel.

Teriakel, die men heet diatesseron die goed is tegen beesten van kwade of giftige dieren of wormen en tegen kwade spijs of drank en menige andere ziekte. Recept: holwortel Of Corydalis cava, mirre van Commiphora myrrha, gentiaan van Gentiana lutea, bes van laurier of Laurus nobilis, marjolein of Origanum vulgare, radijs of Raphanus sativus, van elk 1 drachme met fenegriek of Trigonella foenum-graecum, zeduar of Curcuma zedoaria, amber, galanga van Alpina officinarum, elk halve drachme, wijnruit of Ruta graveolens, bertram of Anacyclus pyrethrum, bevergeil, het sap van de betonie of Stachys officinalis, van venkel of Foeniculum vulgare, Teucrium chamaedrys, gom van Hedera helix (?), elk 1 drachme, galbanum van Ferula galbaniflua, gewoon asfalt of Jodenlijm of Jodenpik elk halve drachme, zeem goed geschuimd, 6 pond, galappels halve drachme 2 en ½ drachme, groen koperrood 1 drachme. Dat doe tezamen en kook het op het dikke van de zeem. Deze teriakel is goed voor de onderbuikspijn of koliek.

785. Abrotanum gesaden ende gestoten myt tondesmer ende op dy wonde gelect dar ennich gescot yn steket dat trecket wt.

786. Item of ennich gescot ynden mensche steket, soe byndet wedewoertelen mytten crude dar op des anderen daghes winstu dat gescot vtter wonden.

(fol. 85v) 787. Item.

Als enich dyr gescoten ys vanden yeger, soe eten sy dat cruyt ende so waerden sy des gescots quit wt horen wonde.

788. Om eyn dorn wt woten ende handen tkrigen.

Recipe woertelen van eynre wylgen ende dy ynder aschen gebraden myt oude verkens smalt, dreck ende dat dar nae gemalen ende op dy stede geleyt dar dy dorn yn heuet gegan, ende men salt eyn dach dar op laten liggen ende enen nacht altera die sequetur.

789. Om eyn pyel wt to doen.

Men sal syen peper woertelen ende geuet hem drincken ende men sal den seghelsteen cleyne vriuen myt hondes smere ende leggens des auent op dy wonde ende des moergens machmen dat yser wtdoen mytter hant.

790. Gebraken benen wt dy wonden toe krighen.

Stampt fiolen bladen ende legse op dy wonde, so sal trecken dy beenre wt ende suuere[n] dy wonde.

785. Artemisia abrotanum, gekookt en gestampt met hondenvet en op de wond gelegd daar enig geschut in steekt dat trekt het uit.

786. Item; als enig geschut in de mens steekt, zo bindt er wede of Isatis tinctoria met het kruid daarop, de volgende dag trekt u dat geschut uit de wond.

[fol. 85v] - 787. Item.

Als enig dier geschoten is van de jager, dan eet ze dat kruid en zo worden ze het geschut kwijt uit hun wond.

788. Om een doren uit voeten en handen te krijgen.

Recept: wortels van een wilg of Salix alba en die in de as gebraden met oud varkensvet, drek en dat daarna gemalen en op die plaats gelegd daar de doren in is gegaan en men zal het een dag daarop laten liggen en een nacht dan verandert het.

789. Om een pijl uit te doen.

Men zal koken mierikswortel of Armoracia rusticana wortels en geef het hem te drinken en men zal de zeilsteen of magneet klein wrijven met hondenvet en leggen het ’s avonds op de wond en ’s morgens kan men dat ijzer eruit doen met de hand.

790. Gebroken been uit de wonden te krijgen.

Stampt viool of Viola odorata bladeren en leg ze op de wond, dan zal ze trekken de beenderen of beensplinters er uit en zuiveren de wond.

791. Item.

Teghen scoot of pille wt tdoen soe salmen dwyngen dy wonden dat sy nyt eyn blode. Ende des anderen dages ofte des deerden dages, soe legmen dar op eyn treckende piaster van carde of van salue omt quaet wt te trecken.

792. Tegen alle gescoten splinter of yser dat men nyt syen mach of te wynden yn den lichaem.

Recipe wytte woertelen ende gagel ende sydet yn wytte wyn ende gheuet den gewonden .ix. dage nuchteren, het sal seker wt kommen by hem seluen sonder hant thoe te doen.

794. Item.

Nem pallipodium ende stampt myt oude smere ende legget dar op.

795. Item.

Neem bonen blommen dy bouen aen deen top staen ende droget sy ende doet sy yn eyn lederen buedel ende hout sy ende legget dyt op dy wonde.

796. Item.

Vergadert dy calen vanden heert ende mynge dy myt roese ende leggen dat op dy sieke stede, het sal thant wttrecken vat dar yn ys.

797. Vnguentum agrippa dictum.

Is guet tegen te laden van watere ende heerde geswelle ende moruet heerde senuwen ende doet wel vryn maken et confortat dy lyenden ende dy blase et est laxativum <precieus>.

Recipe wortelen van b[r]yonien .ij. lb., radics .ij. b, tribuli marini (fol. 86r) 2. b, dese woertelen motti suueren ende stoten ende doense in olye van louesche .vj. dage ofte acht; daer nae syden hent dy wortelen des bodems begeren ende dan doet sy wt ende doet daer ynden olye vander oly[u]en .iiij. lb., was dat wit is .2. .ij b. Ende alset aldus gesmouten ys, soe bestedet ende orberet daer tdoen ys.

798. Vnguentum ad vulnera recenta et antiqua et recentia male ingranta quod ad bonum puntum eas deducet.

Recipe tsap van alsem, van eppen, sauie, hons ribben, groen biesen, byuoet, pimpernille, betonie, roede mure, valeriana, millefolium elx b lb., scapin rute .j. lb l, lb, buckyn rute .iiij. b, cappoen smout .iij. b, olye .2. ., was .j.lb ., ende hers .s., colofonie .2. b 3, vetten wyroec .ij.3 , mastic .j. 3; van al desen so macht een salue ende orbaerse want sy goet ys.

799. Vnguentum ad corporis vetus dy to braken syn of gewont ende begynnen to herden of tho werergen of to oneffenen.

Recipe bdellium .iiij. b, dyt leget te weyken in vyne ende menget ende sydet in swyne smoute ende hennen, gensen ende enden ende hanen elx .i. b et fit.

800. Item een ander.

Nemt was, terpentyn elx .j. b, mele van lynsade, van fenigrieke, elx .vj. b, virock, mastick elx .iiij. b, confoertiert tgader.

791. Item.

Tegen geschut of pijlen uit te doen zo zal men de wonden dwingen dat ze niet bloeden. En de volgende dag of de derde dag dan legt men daarop een trekkende pleister van kaardendistel of Dipsacus fullonum of van zalf om het kwaad eruit te trekken.

792. Tegen alle geschut, splinters of ijzer dat men niet zien kan of vinden in het lichaam.

Recept: diptam of Dictamnus albus en gagel of Myrica gale en kook het in witte wijn en geef het de gewonde 9 dagen nuchter, het zal er zeker uitkomen van zichzelf zonder de hand ertoe te doen.

794. Item.

Neem eikvaren of Polypodium vulgare en stamp het met oud vet en leg het daarop.

795. Item.

Neem bonen bloemen van Vicia faba die boven aan de top staan en droog ze en doe ze in een leren buidel en hou ze en leg dit op de wond.

796. Item.

Verzamel de calen (kolen of gewei?) van het hert en meng het met rozen en leg dat op de zieke plaats, het zal dadelijk uittrekken wat daarin is.

797. Zalf die Agrippa zei. (1)

Is goedt tegen ophopen van water en hard gezwel en vermurwt harde zenuwen en doet goed urine maken en versterkt de lenden en de blaas en is een kostbaar laxeermiddel.

Recept: wortels van heggenrank of Bryonia dioica, 2 pond, radijs of Raphanus sativus 2 drachme, waternoot of Trapa natans [fol. 86r] 2 drachme, deze wortels moet je zuiveren en stampen en doe ze in olie van maggi of Levisticum officinale 6 dagen of nachten; daarna kook je het totdat de wortels de bodem begeren en dan doe ze eruit en doet daarin de olie van de olijven of Olea sativa 4 pond, was die wit is, 2 pond en 2 drachme. En als het aldus gesmolten is zo plaats het en gebruik het daar het te doen is.

798. Zalf ten wonden oud en nieuw en et recente verse slechte ingranta tot het punt dat zal leiden.

Recept: het sap van alsem of Artemisia absinthium, van eppe of Apium graveolens (320), salie of Salvia officinalis, smalle weegbree of Plantago lanceolata, groene biezen, bijvoet of Artemisia vulgaris, pimpernel of Sanguisorba officinalis (321), betonie of Stachys officinalis, rode guichelheil of Anagallis arvensis, valeriaan of Valeriana officinalis of een andere soort van dit geslacht, duizendblad of Achillea millefolium, van elk half pond, schapen vet, 1 pond, bokkenvet, 4 drachme, gecastreerde haan vet 33 drachme, olie 2 pond, en hars half drachme, Grieks pek s e/2 drachme, vette wierook van Boswellia 2 drachme, mastiek van Pistacia lentiscus 1 drachme, van al deze zo maak een zalf en gebruik het want het is goed.

799. Zalf voor oude lichamen die gebroken zijn of gewond en beginnen te verharden en te verergeren of oneffen te worden.

Recept: bdellium of hars van Commiphora africanum, .4 drachmen, dit leg te weken in urine en meng het en kook het en kook het in zwijnenvet en van hennen, ganzen en eenden en hanen, elk 1 drachme en het werkt.

800. Item; een ander.

Neem was, terpentijn van Pistacia terebinthus of van Larix europaea elk 1 pond, meel van lijnzaad of Linum usitatissimum, van fenegriek of Trigonella foenum-graecum, elk 6 drachme, wierook van Boswellia thurifera, mastiek van Pistacia lentiscus, elk drachme, stamp het tezamen.

801. Item Aliud.

Nemt dy blomen dy achter dy mole ys gewayt, .s. . mastic, gommi arabici, elx .2. , boli armenici, elx .iij. ; dyt doet mytten wytten vanden ey met wat zeem ende legget op dy broke ende vermakes nyt dan van .viij. daghe ende dan wort van .iiij. daghe ende dan yn .3. daghe. Libellus incipit de egritudinibus a capite ad pedes.

802. Van des hoefts ongemach.

Si alicui caput dolet, hy neem ambrosiaen ende doetsy yn een nyen eerden poot myt water ende syden dat tot een deerden deel ende waschen thoeft daert hem we doet, hy sal ghenesen.

803. Item Aliud.

Hy stamp scarley myt salte ende leg dat dar op ende dwa syn hoft achter myt asyn, heem weert beet.

804. Die ynt hoft bestopt ys.

Hy neem honich ende syedhem, ende scumet seer, ende doet daer thoe gemalen peper ende maket als eyn electuaerie, ende drincket des eyn lepel uoel, ende de dat salmen ouer dry daghen weder doen.

(fol. 86v) 805. Dyet hoft seer heft.

Dy siede seuenboem yn wyn of yn water ende wasse het hoeft mytten sappe, dat ys goet woer den swymel, ende sydet den sauenboem yn water, ende byndet heem werm opt woer hoeft ende op den slaep, hy sal rusten ende genesen.

806. Teghen tgrote hoft suuer.

Neem eyn hant wol ysopen, twe hant wol ruten, dry hant wol alsen, vier hant wol ingron, ende wyf hant wol adech, ende stotet cleyn ende clynset doer eyn doeck, ende doet dar thoe een ey scael wol boem olijs, twe lepel woel honichs, drie lepel wol reghers mout, .iiij. lepel gansen smouts, mey botter also groet als een ey, ende laetet coelen. du selstu baden ende inden bat salstu myt deser saluen al dy lyef besmeren, het sal vergaen.

807. Teghen draeynhe vanden hoofde.

Nemt rosen water ende temperirt myt zeem ende myt water ende latet yn dyn keel gaen op ende neder nochteren, ende dan spuuet wt.

808. Teghen den hoeftzweer.

Nemt groete mynt ende asyn tgader ende stampt ende wrift daer mede twoerhoeft ende den slaep.

809. Teghen quade hoefden.

Neemt out scapen roet myt haerpoys, smert woertel ende groen oly van oliuen ende mey botter: dat stamp ende smeert thoef daer mede.

810. Teghen geswollen hoft.

Nemt crupende poley, sanctori centori, ende sietse yn wytte wyn ende lect op dat sweel ende neem tremors ende gyf hem dy wyn drincken, also heet alstu mogest, ende stoppen hen toe dan sel hy al wt zweten, ende sal thans ghenesen.

811. Teghen scorfde hoefden.

Neem hars ende rogge meel dat siet, ende maket en huue, dar nae doet dy huue af, ende snydet vel mede af dat het bloeyt, ende dan saluet myt honich: woert nemt een ende barnthem te puluer ende menghet heet myt wyn soe smeertet daer mede so vastet haer weder.

812. Vanden oren.

Wie woer dy oren gescoten is dat hyt nyt horen mach. Dy neem sap van weduwynden ende doe daer boem oly thoe, ende ghietet sauens in dat oer datter nyt eyn sweert, ende sander ouent salment doen ynt seer oer: dan salstu huysloeck stoten ende gytentsap thans daer nae oeck in het seer oer et sanatur.

813. Wy yn syn oer sieck is.

Neem tsap vander muerbeyen ende doet daer thoe roes oly (fol. 87r) ende ghietet yn syn ore, soe sacht.

814. Item.

Neemt blade van reyn vaen, ende bladen van rosen ende stoetse tsamen, ende nemet tsap ende ghytet yn dy oren.

815. Teghen doef oren.

Nemt braembeyen, aloe, gundrauen ende edic ende stotet tsamen, myt coyen me[l]ck ende drupt yn dy oren et sanatur.

816. Item.

Nemt hynden smeer ende het sap van alsen ende gal van ener bar, ende drupt in dy oren.

817. Teghen dy oer swer.

Stampt rute ende wringet tsap wt, ende mynget myt ael smeer ende ghitet sauens in dy oren.

818. Dye wormen ynt oer heft.

Nem centaurea, alsen, maerbeyen sap, dat stoet tsamen ende ghiet dat sap yn dy oren dy woermen steruen alsamen.

819. Vander kelen.

Dye heeys ys inden keele, stampt vennecols woertelen ende mengse myt water of sietse ende drincket sop.

820. Jegen sericheit vander keel.

Stoet saly ende wenencoel yn wyn ende dryncket.

821. Teghen gesuollen keel.

Neemt hyekege wolle ende syetse yn wyn, ende legse op dat sweel, ende neem tremors die spocken heeft op hoer bladen ende om horen cant, ende stampse onttwee myt horen wortel ende neem tsap ende doe dar thoe eyn luttel wyns ende drinct, het sal helpen.

822. Tegheen gesuollen hals.

Neem papelen, byuoet, bilsen cruyt, alsen, stot tsamen ende syetse myt honich ende leegse dar op al werm als eyn plaster.

823. Van oghen eeuel.

Neem ruten sap, merien melck, ende syedet myt smout, dat wrinct doer eyn doeck ende drupt yn dy oghen.

824. Teghen roet ende blodige oghen.

Neem meente ende den doder van ey, ende eppe stampet ende maket dar aff salue, ende saluet dy seer oghen dar mede alstu slapen gaest buten ende bynnen.

825. Aliud.

Neem warm duuen bloet ende drupt yn dy ogen, sanatur.

826. Aliud.

Neemt wrouuen melck of teuen melck, ende doet yn dyn oghen alstu slapen gaest.

827. Teghent vel yn dy oghen of wleis.

Nemt scaps gal, ende aels gal, ende sceel woertel sap, dyt menghe ende doet yn dy oghen.

828. Aliud.

Neem calmyn ende bernt op eyn gloenden heert, ende leysset (fol. 87v) drywerf myt wyn; als dat gedaen ys, soe bernt wort ende leesset drywerf myt edick, soe wriuet tsamen clene, dat doet yn dyn oghen alstu slapen gaest.

829. Aliud.

Neem dy water slang ende roest van coper yn een nyen pot ende sydet, dan gader bouen af dat smout ende steekt yn di oghen.

830. Teghen wlecken yn dy ogen.

Nemt sceelwoertel mytter wortel ende vennecoel, dat stampt toe stucken, ende doe dar thoe dardendeel honich, et pone in oculis.

801. Item; Anders.

Neem de bloem die achter de molen is gewaaid, half pond, mastiek van Pistacia lentiscus, Arabische gom van Acacia arabica, elk 2 drachme, bolus armeniacus of rode aarde uit Armenië, elk 3 drachme, doe dit met het witte van en ei met wat zeem en leg het op de het gebrokene en vermaak het niet dan om de 8 dagen en dan wordt het van 4 dagen en dan van 3 dagen. De kwalen gaan van de top tot de teen uit.

802. Van het hoofd ongemak.

Als een de kop doolt, hij neemt ambrosia of Artemisia campestris en doet het in een aarden pot met water en kookt dat tot een derdedeel in en wast het hoofd daar het hem pijn doet, hij zal genezen.

803. Item; Anders.

Hij stampt scharlei of Salvia sclarea met zout en legt dat daarop en wast zijn hoofd met azijn, hij wordt beter.

804. Die in het hoofd verstopt is.

Hij neemt honing en kookt het en schuim het zeer en doe daartoe gemalen peper of Piper nigrum en maak het als een likkepot en drink het een lepel vol en de dat zal men om de drie dagen weer doen.

[fol. 86v) 805. Die het hoofd pijnlijk heeft.

Die kookt zevenboom of Juniperus sabina in wijn of in water en wast het hoofd met het sap, dat is goed voor de duizeligheid en kook de zevenboom in water en bindt het warm op het voorhoofd en op de slaap, hij zal rusten en genezen.

806. Tegen grote hoofdpijn.

Neem een handvol hysop of Hyssopus officinalis, twee handen vol wijnruit of Ruta graveolens, driehanden vol alsem of Artemisia absinthium, vier handen vol van immergroen of Vinca minor en vijf handen vol kruidvlier of Sambucus ebulus en stamp het klein en zeef het door een doek en doe daartoe een schaal vol olijfolie van Olea sativa, twee lepels vol honing, drie lepels vol reigervet, 4 lepels ganzenvet, mei boter alzo groot als een ei en laat het koelen. U zal baden en in het bad zal u met deze zalven heel uw lijf besmeren, het zal vergaan.

807. Tegen draaien van het hoofd of duizeligheid.

Neem rozenwater en temper het met zeem en met water en laat het in uw keel op een neer gaan nuchter en spuw het dan uit.

808. Tegen de hoofdpijn.

Neem grote munt of Mentha soort en azijn tezamen gemengd en stamp het en wrijf daarmee het voorhoofd en de slaap.

809. Tegen kwade hoofden.

Neem oud schapenvet met Grieks pek, smeerwortel of Symphytum officinale en groene olie van olijf of Olea sativa en mei boter: dat stamp en besmeer het hoofd daarmee.

810. Tegen gezwollen hoofd.

Neem kruipende polei of Mentha pulegium, Rhaponticum carthamoide en kook het in witte wijn en leg het op dat gezwel en neem duivelsbeet of Succisa pratensis en geef hem die wijn te drinken, alzo heet als u kan en stop hem toe dan zal hij alles uitzweten en zal dadelijk genezen.

811. Tegen schurftige hoofden.

Neem hars en rogge meel of Secale cereale en kook dat en maak een korst, daarna doe de korst af en snij het vel er af zodat het bloedt en dan zal het met honing: voorts neem een ende brandt het tot poeder en meng het heet met wijn en dan smeer het haar daarmee, dan groeit het haar weer.

812. Van de oren.

Wie door de oren geschoten is zodat hij niet horen kan. Die neemt sap van wedewinde Calystegia of Convolvulus en doet daar olijfolie van Olea sativa toe en giet het ’s avonds in dat oor dat niet pijn doet en de andere avond zal men het doen in die pijnlijke oor: dan zal u huislook, donderbaard of Sempervivum tectorum stampen en gieten het sap dadelijk daarmee ook in de zere oor, het geneest.

813. Wie in zijn oor ziek is.

Neem het sap van de moerbeien of Morus nigra

en doe daartoe rozenolie [fol. 87r] en giet het in zijn oren, het verzacht.

814. Item.

Neem bladeren van reinvaarn of Tanacetum vulgare en bladeren van rozen en stamp ze tezamen en neem het sap en giet het in de oren.

815. Tegen doofheid.

Neem braambessen of Rubus fruticosus, Aloë perryi, hondsdraf of Glechoma hederacea en azijn en stamp het tezamen met koeienmelk en druppel het in zijn oren, het geneest.

816. Item.

Neen hinde vet en het sap van alsem of Artemisia absinthium en gal van een beer en druppel het in de oren.

817. Tegen de oorpijn.

Stamp wijnruit of Ruta graveolens en wring het sap eruit en men het met palingvet en giet het ’s avonds in de oren.

818. Die wormen in het oor heeft.

Neem Centaurium erythraea, alsem of Artemisia absinthium, moerbei of Morus nigra sap, dat stamp tezamen en giet dat sap in de oren, de wormen sterven al gelijk.

819. Van de keel.

Die heet is in de keel stampt venkel of Foeniculum vulgare wortels en mengt het water of kookt het en drinkt het sap.

820. Tegen zerigheid van de keel.

Stamp salie of Salvia officinalis en venkel of Foeniculum vulgare in wijn en drink het.

821. Tegen gezwollen keel.

Neem ongewassen wol en kook het in wijn en leg het op dat gezwel en neem duivelsbeet of Succisa pratensis die vlekken heeft op zijn bladen en op zijn kant en stamp ze stuk met zijn wortel en neem het sap en doe daartoe wat wijn en drink het, het zal helpen.

822. Tegen gezwollen hals.

Neem kaasjeskruid of Malva sylvestris, bijvoet of Artemisia vulgaris, bilzekruid of Hyoscyamus niger, alsem of Artemisia absinthium, stamp ze tezamen en kook het met honing en leg ze daarop al warm als een pleister.

823. Van oogziekte.

Neem wijnruit of Ruta graveolens sap, melk van een merrie en kook het met vet, dat wring door een doek en druppel het in de ogen.

824. Tegen rode en bloederige ogen.

Neem munt of een Mentha soort en de dooier van een ei en eppe of Apium graveolens stamp het en maak daarvan een zalf en zalf de pijnlijke ogen daarmee als u slapen gaat, buiten en binnen.

25. Anders.

Neem warm duivenvloed en druppel het in de ogen, het geneest.

826. Anders.

Neem vrouwenmelk of teef (hond) melk en doe het in de ogen als u slapen gaat.

827. Tegen het vel in de ogen of vlees.

Neem schapen gal en paling gal en stinkende gouwe of Chelidonium majus wortel sap, dit meng en doe het in de ogen.

828. Anders.

Neem galmei of zinkcarbonaat en brandt het op een gloeiende haard en blus het [fol. 87v] het driemaal met wijn; als dat gedaan is dan brandt wort (1) en les het driemaal met azijn, dan wrijf het tezamen klein en dat doe je in de ogen als u slapen gaat.

829. Anders.

Neem de water slang en roest van koper in een nieuwe pot en kook het dan doe van boven af dat vet en steek het in uw ogen.

830. Tegen vlekken in de ogen.

Neem stinkende gouwe of Chelidonium majus met de wortels en venkel of Foeniculum vulgare, dat stamp tot stukken en doe daartoe een derdedeel honing en doe het in de ogen.

831. Aliud.

Stoet p<a>etrisen gallen, balue balseme ende wrift yn dy oghen: hebstu dy oghe appel behalden, du salts gesont werden.

832. Aliud.

Neem scelwoertel sap, venecols sap, ende vrouuen melck euen woel, dat laet besyncken ende doet het dunst yn een schoen wat ende doet yn dyn oghen, sy werden claer ende nummermer en donckeren sy.

833. Aliud.

Neem peper, ghengewaer, mente ende polioen, dat stampt tsamen ende doet yn dyn oghen.

834. Aliud.

Neem honich, gheyten melck, ende doet yn dyn oghen.

835. Aliud.

Neem bladen van agrimonien, ende het witte van een ey, ende maeck een plaster, ende legget op dyn oghen.

836. Ten broken oghen.

Neem vennecols sap, ende honich euen woel, ende doet yn dyn oghe.

837. Tegen alreley oghe ouel.

Nemt wyn gal ende sceelwoertel sap euen woel, ende doet yn dyn oghen.

838. Aliud.

Neem vrouuen melck of esellynen melck myt wyt van den ey, dat temperirt tsamen, dat doet op dyn oghen.

839. Aliud.

Neem agrimonia ende eppen saet euen woel, ende drincket myt wyne.

840. Aliud.

Neem sceelwoertel sap, venecols sap euen woel, dat sydet yr een pan, ende latet staen sincken: dat doet yn een glas, ende dot yn dyn oghen.

831. Anders.

Stamp patrijzen gal, gom van Commiphora opobalsamum en wrijf het in de ogen: hebt u de oogappel behouden, u zal gezond worden.

832. Anders.

Neem stinkende gouwe of Chelidonium majus sap, venkel of Foeniculum vulgare sap, en vrouwenmelk even veel, laat dat bezinken en doe het bezinksel in een schoon vat en doe het in uw ogen, ze worden helder en zullen nimmermeer donker zijn.

833. Anders.

Neem peper of Piper nigrum, gember of Zingiber officinale, munt of Mentha soort en polei of Mentha pulegium, dat stamp tezamen en doe het in uw ogen.

834. Anders.

Neem honing, geitenmelk en doe het in uw ogen.

835. Anders.

Neem bladeren van Agrimonia eupatoria en het witte van een ei en maak een pleister en leg het op uw ogen.

836. Tegen gebroken ogen.

Neem venkel of Foeniculum vulgare sap en honing even veel en doe het in uw oog.

837. Tegen allerhande oogziekte.

Neen wijn gal en stinkende gouwe of Chelidonium majus sap, even veel, en doe het in uw ogen.

838. Anders.

Neem vrouwenmelk of ezelinnen melk met het witte van een ei, dat temper tezamen en doe dat op uw ogen.

839. Anders.

Neem Agrimonia eupatoria en eppe of Apium graveolens zaad even veel en drink het met wijn.

840. Anders.

Neem stinkende gouwe of Chelidonium majus sap, venkel of Foeniculum vulgare sap, even veel, dat kook je in een pan en laat het staan bezinken: dat doe je in een glas en doe het in uw ogen.

841. Aliud.

Neem oude wynrutte, lastech tsap, ende honich seem, dat doet thoe gader yn een glasen waet, dat drupt yn dyn oghen.

842. Teghen drinten van die oghen.

Neem rogghen crumen ende legsy yn edich ende machter een plaester af, ende legget op dy oghen dat het werm wert; alst warm ys, soe doet het af ende macht daer eyn ander op want het vergaet.

843. Aliud.

Neemt cerusa ende quicsiluer, gummi arabica ende witte wiroch, dit tempert tsamen int reghen water, ende dot in oghen alstu slapen gaest. Dyt ys oeck guet woer hetten ten oghen.

844. Teghen ogesweer of (fol. 88r) rode tranen.

Neem aloes ende legsy in steercken edich ende som kerlkyn damastycks ende doet tsamen yn eyn coperen wat, dat stopt ende latet staen .ix. daghen, dat drupt alle daghe yn dy oghen ens of twy.

845. Aliud.

Neem ruten sap, aloes ende galle euen woel, ende dy twee deel edichs et ponite de se’o in oculis.

846. Tegen hetten der ogen.

Neem dy ghael van eyn ghyr of van eyn haen ende drupt yn dyn oghe. Of nem rute, agrimonia, yserhart ende vennecoel, dat syet myt wyn ende doet yn een coperen wat ende drupt yn dyn oghe. Of neme rute ende sceelwoertel smoergens inden dou, ende tsap mynge myt honich ende sietet op dat deerden deel ende stricket yn dyn oghen.

847. Aliud.

Neem woertelen van fiolen, mirren, sefferaen, dyt doet tsamen ende byndet op dyn oghen sauent alstu slapen gaest. Dat vercolt hetten ende sachtet seer.

848. Teghen coude oghen.

Nem nactscade ende vriuetse doer eyn doeck ende strict het sap om dyn oghen woert hoeft ende aen den slaep, soe vergaet dy dy suchte.

849. Salue tot alle seer ogen.

Nemt het wytte van .ij. eyeren, rolege, venecoel, alsen dat stoet, elck euen woel saps, ende wyt wan eyn ey, ruttensaps alsoe woel als al des anders, atriments al soe woel als .ij. hase noten dat syet yn een pan ende latet enen nacht staen; soe doetet in eyn coperen wat ende doter toe canfers als soe groet als eyn boen.

850. Tegent wyt op den oghen.

Neemt tsap van vennecoel, van vliren sap, dat stampt [te] sticken, dat roert of matten waren, dat legt opt dy ogen, meer doet eyn lynen cleet tuscen dy ogen ende cruut.

841. Anders.

Neem oude wijnruit of Ruta graveolens, sla of Lactuca sativa (?), en honing zeem, dat doe het tezamen in een glazen vat, dat druppel je in uw ogen.

842. Tegen zwellen op de ogen.

Neem rogge kruimels en leg het in azijn en maak er een pleister van en leg het op uw ogen zodat het warm wordt; als het warm is dan doe het af en maak daar een ander op want het vergaat.

843. Anders.

Neem loodwit en kwikzilver, Arabische gom van Acacia arabica en witte wierook van Boswellia, dit temper tezamen in regenwater en doe het in de ogen als u slapen gaat. Dit is ook goed voor hitte van de ogen.

844. Tegen oogpijn of [fol. 88r] rode tranen.

Neem Aloë perryi en leg het in sterke azijn en sommige korrels van Prunus domestica of pruim uit Damascus en doe het tezamen in een koperen vat dat maak dicht en laat het 9 dagen staan, dan druppel het alle dagen in uw ogen eens of tweemaal.

845. Anders.

Neem wijnruit of Ruta graveolens sap, Aloë perryi en gal even veel en dat in twee deel azijn en doe het in de ogen.

846. Tegen hitte van de ogen.

Neem de gal van een gier of van een haan en druppel het in uw oog. Of neem wijnruit of Ruta graveolens, Agrimonia eupatoria, ijzerhard of Verbena officinalis en venkel of Foeniculum vulgare, dat kook met wijn en doe het in een koperen vat en druppel het in uw ogen. Of neem wijnruit of Ruta graveolens en stinkende gouwe of Chelidonium majus ‘s morgens in de dauw en men het sap met honing en kook dat in op een derdedeel en strijk het in uw ogen.

847. Anders.

Neem wortels van viool of Viola odorata, mirre of Commiphora myrrha, saffraan of Crocus sativus, dit doe tezamen en bindt het op uw ogen ‘ avonds als u slapen gaat. Dat verkoelt hitte en verzacht zeer.

848. Tegen koude ogen.

Neem nachtschade of Solanum nigrum en wrijf het door een doek en strijk het sap om uw ogen voor het hoofd en aan de slaap, dan vergaat u de ziekte.

849. Zalf tot alle zere ogen.

Neem het witte van 2 eieren, rolege, (rogge?) venkel of Foeniculum vulgare, alsem of Artemisia absinthium en stamp dat van elk even veel sap en het wit van een ei en wijnruit of Ruta graveolens sap alzo veel als de andere, inkt of koper- of ijzersulfaat alzo veel als 2 hazelnoten, dat kook in een pan en laat het een nacht staan; dan doe het in een koperen vat en doe er toe kamfer of Dryobalanops aromatica alzo groot als een boon.

850. Tegen het wit op de ogen.

Neem het sap van venkel of Foeniculum vulgare, van vlier sap of Sambucus nigra, dat stamp stuk, dat roer als een soort geklonterde melk of brei was, dat leg op uw ogen, maar doe een linnen kleed tussen uw ogen en het kruid.

851. Teghen geloken oghen.

Neemt tsap van wilde karden ende ghiet dat .iij. nachte yn dy ogen ende salfse sauent myt ganse smout dat ongesolten ys.

852. Tegen doncker ogen vanden hersen.

Nemt rutte ende doetse yn een vat myt douue ynden mey ende salue daer elx dages dyn oghe mede.

853. Van bloet ter nesen of ten monde. Irst dy bloet spuuet.

Hy neem .vj. hoefden knoflocks mytten woertelen, ende syde dat yn eyn nyen pot, ende drincket sap, soe vergaet.

854. Aliud.

Neem dy woertel vander groter netel dat stampt myt wyn, ende macht en plaester van crude, ende legt daer op, ende tsap drincht; dyt ys van blode toe stempen oeck.

855. Aliud.

Neem alant, geru, valeriaen, ende centori ende stampt myt wyn (fol. 88v) dat wrinct doer eyn doeck ende drincket.

856. Om bloet thoe stempen.

Neem bethonie ende stoetse myt salt ende legsy yn dy nase et fiet.

857. Item.

Aliud remedium quaere in clausula superius descripta dy spiet bloet quod melior est.

858. Aliud.

Neemt tsap van netelen ende het wyt wan eyn ey, ende mact een plaester ende daer op gelaecht dat stopt ende stempt bloet waer het oeck heer of wt comt.

859. Dy dy nase bloet van calden.

Nempt eppe ende stamse myt wyn ende drinct dat, soe vergadet.

860. Teghen bloet toe suueren.

Nemt tsap vander lelye ende wyn ende drinct, dat suuert alle quade bloet.

851. Tegen gesloten ogen.

Neem het sap van wilde kaarddistel of Dipsacus fullonum en giet dat 3 nachten in uw ogen en zalf ze ’s avonds met ganzen vet dat niet gezouten is.

852. Tegen donkere ogen van de hersens.

Neem wijnruit of Ruta graveolens en doe het in een vat met dauw van mei en zalf daar elke dag uw oog mee.

853. Van bloed ter neus of ter mond. Eerst die bloed spuwt.

Hij neemt 6 hoofden van knoflook of Allium sativum met de wortels en kook dat in een nieuwe pot en drinkt het sap, het vergaat.

854. Anders.

Neem de wortel van de grote brandnetel of Urtica urens en stamp dat met wijn en maak een pleister van het kruid en leg het daarop en drink het sap, dit is ook van bloed te stelpen.

855. Anders.

Neem alant of Inula helenium, duizendblad of Achillea millefolium, valeriaan of Valeriana officinalis of een andere soort van dit geslacht en Centaurium erythraea en stamp het met wijn [fol. 88v] dat wring je door een doek en drink het.

856. Om bloed hoe te stelpen.

Neem betonie of Stachys officinalis en stamp het met zout en leg het in uw neus en genoeg.

857. Item.

Andere remedies en behandeling die bloed spuwt vind je in de hierboven beschreven tekst beter.

858. Anders.

Neem het sap van brandnetel of Urtica urens en het witte van een ei en maak er een pleister van en daarop gelegd, dat stopt en stelpt bloed waar het ook van of uitkomt.

859. Die de neus bloedt vanwege koude.

Neem eppe of Apium graveolens en stamp het met het witte wijn en drink dat, dan vergaat het.

860. Tegen bloed te zuiveren.

Neem het sap van de lelie of Lilium candidum en wijn en drink het, dat zuivert alle slechte bloed.

861. Teghen dy bloet sucht.

Neemt rosen ende rose water ende wegebreden sap, dit salmen syden myt loock borne, ende dyt cleynse doer een cleet ende geuet den sieken drincken by tyden.

862. Vanden monde. Teghen den heeten mont.

Neemt een saet ende heet cilium, ende doet yn een doeck ende legget soe yn een scuttel myt water ende weeket daer yn enen nacht. Dat water salmen yn dy mont nemen, ende houdent daer yn een wille, soe salmen dan dat water wt doen, ende nemen ander daer yn.

863. Vanden tanden. Die tanden daer dy worm yn wont.

Nemt yserenhart ende gherue ende stampt dat myt asyn ende houdet lange yn dyn mont went hy slapt: sterf dy worm.

864. Optimum pro dentibus.

Stamp die woertel van yserenhart ende sietse myt azyn ende macter een plaster af, ende legt op dy wange: hoe dy sicheit ys, si vergaet dy.

865. Aliud. Voer den tantsweer.

Neemt den strunck ende dy blade van sennep, ende stotse tsamen ende nemet sap ende latet drogen yn dy sonne; dat ys goet dar toe.

866. Aliud.

Neem vennecoel, merke, bredewegen ende rute, d[a]t menghe myt brode, ende myt wyn ende lect yn dyn wangen.

867. Aliud.

Stoet betonie myt ouden wyn, ende syetet daer mede, ende hout den wyn yn dyn mont, ende legget dy blade op dy wanghen.

868. Dy dy tant we doet van bloden.

Neem agrimonie ende house tuscen dy tande et sanat.

869. Tegen dy worm in dy tant.

Neemt eyn ey of twe ende bradet al heert, dat scelt ende neem dan den doder, ende soe groet souts als dy doder ys, dan mynge dat tsamen ende bernt thoe puluer dattet (fol. 89r) swart ys, soe nemet daer af eyn gode deel ende legget op dy tanden dy sweren ende loetet dar op liggen, soe ghy lange mogest, dan doet maetelick af ende spoel wen mont wel myt wynetich: dyt doet dry of .iiij. mael dages, het ys beproeft dat men dy worm darmet weriaget.

870. Teghen hael tanden.

Neem raden meel ende legget yn dy hoeltand, of stotet gundrauen myt botter ende legget al werm yn.

861. Tegen de bloedziekte.

Neem rozen en rozenwater en grote weegbree of Plantago major sap, dit zal men koken met knoflook of Allium sativum in (bron)water en wring het door een kleed en geef het de zieke af en toe te drinken.

862. Van de mond. Tegen de hete mond.

Neem een zaad en heet gevlekte scheerling of Conium maculatum (?) en doe het in een doek en leg het dan in een schotel met water en week het daarin een nacht. Dat water zal men in de mond nemen en houden het daarin een tijdje, dan zal men dat water eruit doen en een andere daarin nemen.

863. Van de tanden. De tanden daar de worm in woont.

Neem ijzerhard of Verbena officinalis en duizendblad of Achillea millefolium en stamp dat met azijn en hou het lang in uw mond totdat hij slaapt: sterft uw worm.

864. Voor de beste tanden.

Stamp de wortel van ijzerhard of Verbena officinalis en kook het met azijn en maak er een pleister van en leg het op uw wang: hoe de ziekte is, het vergaat u.

865. Anders. Voor de tandpijn.

Neem de stengel en de bladeren van mosterd van Sinapis alba en stamp ze tezamen en neem het sap en laat het drogen in de zon; dat is goed daartoe.

866. Anders.

Neem venkel of Foeniculum vulgare, eppe of Apium graveolens, grote weegbree of Plantago major en wijnruit of Ruta graveolens, dit meng je met brood en met wijn en lik het in uw wangen.

867. Anders.

Stamp betonie of Stachys officinalis met oude wijn en kook het daarmee en hou de wijn in uw mond en leg de bladeren op uw wang.

868. Die de tand pijn doet van bloeden.

Neem Agrimonia eupatoria en hou het tussen de tanen en het geneest.

869. Tegen de worm in de tand.

Neem een ei of twee en braad het al hard, die pel je en neem dan de dooier en zoveel zout als de dooier is, dat meng je tezamen en brand dat tot poeder zodat het [fol. 89r] zwart is, dan neem daarvan een goed deel en leg het op de tanden die pijn doen en laat het daarop liggen zo lang als je kan, dan doe het matig en spoel uw mond goed met wijnazijn: dit doe je drie of vier keer per dag, is beproefd dat men de worm daarmee verjaagt.

870. Tegen holle tanden.

Neem bolderik of Agrostemma githago en leg het in de holle tand of stamp hondsdraf of Glechoma hederacea met boter en leg het al warm in.

871. Teghen geswollen wanghen.

Neemt een leppel woel nachscaden water ende een leppel woel rosen water, ende een leppel wol azyns, ende twee leppel wol vrouwen melcks, dat mact warm ende natter eyn cleet myt, ende lecht het cleyt daert geswollen is op dy wangen, het vergaet.

872. Van den hoest.

Die hoest van couden dy neem mirre ende lauasck woertelen, ende myt wyn gestoten, ende gedroncken dat is goet.

873. Aliud.

Neemt beuenelle ende stampse myt asyn ende drincket dicke et waset woer dy hoeft met loghe.

874. Aliud.

Woer den hoest vander heerte, nemt zanic ende sietsi myt wyn ende drincket dat.

875. Teghen dy seer hoest.

Nemt ysenbraue, poleye, ysope, ende stoetse seer ende myngense myt wyn, des wyns tweedeel, ende siedet tsamen alsoe lange als het scumt, ende nemt den scum af ende cleynst doer eyn doeck, ende drincket dat sauents ende smorgeens. Ende ynden wynter als men dat sap nyt en wynt. soe salmen des sommers dy crude lesen ende drogense aen eyn stock sonder zonne ende sonder roeck. Alst is droghe, so wrift to puluer, ende nemet dy twee deel wyns ende siedet als gescreuen is.

876. Tegen den kinchoest of anders.

Neem alant woertelen ende laetse drogen ende machse tpuluer ende doe dat honich toe, dat etet et sanabis.

877. Teghen corten hoest.

Nem mirre ende stotse wel to stucken ende legse onder dyn tonghe; het sal vergaen.

878. Vander borsten. Teghen boorst ouel ende bosen adem.

Nemt ysop ende syetet yn wyn, op dat derdendeel thoe versaden den wyn, ende drincket.

879. Aliud.

Nemt eppe, vennecoel, ende stotet myt wyn, ende drinct dat sap teghens dy nacht.

880. Aliud. Om een gude borst tmaken.

Nemt het saet van eppe ende vennecoel ende sietet als gesait ys.

871. Tegen gezwollen wangen.

Neem een lepel vol nachtschade of Solanum nigrum water en een lepel vol rozenwater en een lepel vol azijn en twee lepels vol vrouwenmelk, dat maak warm en nat er een kleed mee en leg het kleed daar het gezwollen is op de wangen, het vergaat.

872. Van de hoest.

Die hoest vanwege kouden die neemt mirre of Commiphora myrrha en maggi of Ligusticum officinalis wortels en met wijn gestampt en gedronken, dat is goed.

873. Anders.

Neem bevernel of Pimpinella saxifraga en stamp het met azijn en drink het vaak en was het voorhoofd met loog.

874. Anders.

Voor de hoest van het hart, neem sanikel of Sanicula europaea (?) en kook het met wijn en drink dat.

875. Tegen die zeer hoest.

Neem ijzerhard of Verbena officinalis (?), polei of Mentha pulegium, hysop of Hyssopus officinalis en stamp het goed en meng het met wijn, van de wijn twee deel en kook het tezamen alzo lang als het schuimt en neem het schuim af en wring het door een doek en drink het ’s avonds en ‘s morgens. En in de winter als men dat sap niet vindt dan zal men in de zomer deze kruiden verzamelen en ze aan een stok drogen uit de zon en zonder rook. Als het droog is dan wrijf het tot poeder en neem je twee delen wijn en kookt het zoals geschreven is.

876. Tegen de kinkhoest of anders.

Neem alant of Inula helenium wortels en laat ze drogen en maak daarvan een poeder en doe er honing toe, dat eet en het reinigt.

877. Tegen korte hoest.

Neem mirre van Commiphora myrrha en stamp het goed stuk en leg het onder uw tong; het zal vergaan.

878. Van de borst. Tegen borst kwalen en slechte adem.

Neem hysop en kook het in wijn totdat het derdeel verkookt is en drink het.

879. Anders.

Neem, eppe, venkel en stamp het met wijn en drink dat sap tegen de nacht.

880. Anders. Om een goede borst te maken.

Neem het zaad van eppe of Apium graveolens en venkel of Foeniculum vulgare en kook het zoals het gezegd is.

881. Den dy borst wee doet.

Neemt kers ende stampse ende vrinct het sap wt ende soe woel gheeyte (fol. 89v) melck ende dat drincket.

882. Aliud.

Neem rutte ende stamse ende myngense myt wytte wyn ende drinct het sap.

883. Aliud.

Nemt saly ende stotse ende myngetse myt wyn ende drincket het sap.

884. Teghen bestopte borst.

Nemt centaurum ende sietse in water ende dat water salstu drincken dry werf of .iiij. werff.

885. Aliud.