Uit; https://www.dbnl.org/tekst/mart123noor01_01/mart123noor01_01_0099.php

Door; Nico Koomen.

Voor-Beright, Aen de Leesers.

Waerde Vrienden:

NIet weynige Reys-beschrijvingen sijn U, tsederd eenige Jaeren, in onse Tael aengebooden. Echter vertrouw ick, dat dien overvloed U niet sal doen walgen van deese twee Noordsche: Welcke ick U voorstel, soo als ick deselve, op langh-aenhoudend versoeck eeniger goede Vrienden, in onse Spraeck heb overgebraght; daer toe nu en dan eenige uyren van mijn' andere Penne-vlijt afgebroocken hebbende. Indien gy in de Wintersche Avonden dit Werck geliefd te leesen by een warmen Haerd, soo sult gy, met eenigh vergenoegen, by een goedt Vyer ‘t killigh-koude Noorden doorwandelen; ter Zee en te Land. Indien in de Somersche heete daegen, ‘t sal U konnen dienen, om de vadsige loomheyd wat te verdrijven. ‘t Sy op wat voor een tijd gy deese blaederen gelieft te doorsien, gy sult eenige stof vinden, welcke u sal konnen behaegen; en somtijds al yets, ‘t geen u noch noyt, of immers soo niet, is voorgekoomen.

Belangende de Reysbeschrijvingh van de Heer MARTINIERE, hy heeft deselve uytgegeven in ‘t Fransch; en in deese Tael isse (gelijck my beright daer van is gedaen) tot eenige maelen toe herdruckt geworden; vermoedlijck met eenige veranderingh; wijl seecker Heer, die voor drie of vier Jaeren den Franschen Druck des Jaers 1671. vergeleeck met dռi>Engelsche en Hooghduytsche Vertolckingh, my geseght heeft, [3v] dat beyde deese Oversettingen op veele plaetsen breeder gaen; en datեr derhalven waerschijnlijck een laeter Franschen Druck moet zijn. In ‘t Jaer 1673. isse uytgekoomen in ‘t Engelsch. In ‘t jaer 1674. quam voor den dagh een Hooghduytsche Vertolckingh, sonder naem des Oversetters. In ‘t Jaer 1675. een andere Hooghduytsche, vertaeld door Johan Langh, en gedruckt te Hamburgh. In ‘t Jaer 1683. een Italiaensche. Beyde de Hooghduytsche Drucken zijn my toegesonden; en nae deselve heb ick deese Oversettingh verright. Meest heb ick gevolght de Vertaelingh van Lang; doch daer ick tusschen hem en den anderen eenigh verschil vond, heb ick somtijds hem verlaeten, als ick oordeelde dat den anderen het wel best getroffen moght hebben. Somtijds heb ick oock wel, de gedaghte Langh volgende, tusschen deese twee Teeckenen [ ], of ( ), gesteld, hoe deese woorden by den anderen werden gevonden. Gy siet hier dan een Beschrijvingh der Gestalte, Kleedingh en Seeden der Laplanders, Kiloppen, Siberianen, Samojeden, Zemblaners, e.s.v.: Niet ingesteld op van hooren seggen, of uyt de Beschrijvingen van andere, maer selver gesien en opgeteeckend van onse Schrijver, die deese Gewesten te Land heeft doorreysd,

Wy hebben hier by gevoeghd de Spitsberghsche of Groenlandsche Reys, in ‘t Jaer 1671. gedaen van FREDERICK MARTENS, Hamburger; en in Druck uytgekoomen te Hamburgh, in ‘t Jaer 1675. Veele gaen wel Jaerlijcks nae dit Gewest; sommige hebben hier oock wel vreemde Gevallen gehad; maer weynige de nauwkeurigheyd, om op alles soo juyst te letten, als deesen heeft gedaen. Immers, tot noch toe heeft niemand soo een volkoomen beright van Spitsbergen, en de dingen, welcke daer ontrent gevonden werden, ‘t light doen sien. ‘t Is waer, men sal hier niet veel seldsaeme Bejegeningen verneemen: Maer de nauwkeurige sullen vinden een net beright van veele dingen, welcke van niemand soo eygentlijck sijn aengemerckt en ondersoght. Te lighter heeft my dit konnen [4r] beweegen, om ‘t versoeck eeniger curieuse Vrienden te voldoen; en (mijn' eygene onderhanden sijnde Wercken een weynigh te rugg' settende) noch eenmael de hand aen een Vertaelingh te slaen. Vermits nu sijn Beright van Geleerde Mannen geroemd, en selfs tot den Druck bevoorderd is geworden, soo derf ick hoopen, dat oock onder ons eenige ‘t selve in onse Tael niet onaengenaem sal zijn. Hoor de Schrijver selver hier van spreecken. Dit seght hy in sijne Toe-eygeninghs-Brief aen de Heeren Burgermeesteren en Raed der Stad Hamburgh: Ԗermits ick nu voor vier Jaeren op eene der Hamburghsche Scheepen een Reys nae Spitsbergen heb gedaen, my laetende gebruycken voor Scheeps-Chirurgyn, soo heb ick by deese gelegenheyd Gods sonderlinge Voorsienigheyd in dit koude Gewest betraght; en ‘t geen ick gedenckwaerdighs vond in ‘t Ys, de Zee, de Lught, en op ‘t Land, terstond nae ‘t leven afgeteeckend; oock de Beschrijvingh daer van nae vermoogen opgesteld; niet uyt andere Boecken, maer uyt eygener ervaerenheyd. En alhoewel ick in ‘t eerst niet van meeningh was, deese mijne geringe Aenmerckingen in ‘t light te geven, soo heb ick echter (wijl mijnen gedaenen arbeyd de Heeren Doctor Kirstenius en Doctor Fogelius wel behaeghde) ‘t geen ick beschreeven had op nieuws oversien; wel de helft vermeerderd, en alsoo, ten dienst des Vaderlands, opentlijck in druck laeten uytgaen.'

Sijne Voor-reden tot den Leeser luyd in onse Tael aldus: 'Doe ick voor weynige Jaeren de Reys nae Spitsbergen of Groenland aennam, besloot ick, mijne ontmoetingen op de selve kortlijck in geschrift te stellen, en ‘t geen uytgebeeld kon worden, af te teeckenen; gelijck dan oock geschied is. Doe ick weer t'huys was gekoomen, en eenige voornaeme Vrienden, insonderheyd de Heeren Doctor Kirstenius en Doctor Fogelius, mijne Pappieren en Figueren toonde, hebbense sigh niet alleen dit Werck laeten wel gevallen, maer oock mijnen arbeyd waerdigh gekend, om door den Druck [4v] te worden gemeen gemaeckt. Terwijl ick nu hier me beesigh was, en de wel-gedaghte Heer Doctor Fogelius my wees des Heeren Oldenburgii negen-en-twintighste Philosophische Tijdingh; oock wat dien vermaerden Man voornaementlijck verlanghde van Spitsbergen te moogen weeten; soo heb ick de gedaghte mijne Reysbeschrijvingh wel de helft vermeerderdt; niet uyt andere Boecken, maer alles uyt eygener ervaerenheyd. ‘I Twijffel niet, of ‘Ik sal in eenige dingen de begeerte van dien Curieusen en voornaemen Heer vergenoegingh hebben gegeven; alhoewel ick niet al de voorgestelde Vraegen heb konnen beantwoorden. Want ԫ heb niet alleen van dagh tot dagh ‘t Weեr, en de Poolus-hooghte, waer ick kon, aengeteeckend; maer oock, soo breed en eygentlijck als my moogelijck was, gehandeld van Spitsbergens Aerdrijck, Zee, Ys, Lught, Wind, Sneeuw, Kruyden, Dieren; insonderheyd van de Walvisschen en Walvisch-vanghst: In deesen mijnen arbeyd heeft de Heer Doctor Fogelius my de behulplijcke hand gebooden; vermits hy my voornaementlijck oorsaeck en aenleydingh heeft gegeven, om dit Werck, ‘t welck te vooren gantsch kort t'saem-gesteld was, wyder uyt te breyden; wijl hy my veelvoudige Vraegen voor-hield; en daer door my veele dingen in geheugenis deed koomen, waer op ick anders noyt sou gedaght hebben. Daer-en-boven heeft hy dit Boeck in een bequaeme orde geschickt, en soodaenigh verdeeld, datmen, sonder een Register of Blad-wijser te behoeven, lightlijck sal konnen vinden ‘t geen men hier in wil soecken. Oock heeft hy, my ten gevalle, eenige Kruyden [in de Kruydboecken] opgesoght; en sigh bemoeyd, de van my beschrevene tot seeckere Geslaghten te brengen. Eyndlijck heeft hy eenige wel-passende Naemen bedaght, met welcke men de Kruyden en Dieren, die noch geen Duytsche Naem hadden, kan noemen. Voor welcke veelerley moeyten ick deesen Heer hier me opentlijck bedanck.’

1r] Daer hebt gy ‘t Voorberight van onse Schrijver Frederick Martens; wiens Werck ick, enckelijck op dickmael-vernieuwde Aenporringen, in de Nederlandsche Tael heb overgebraght; niet sonder een meer als gewoone moeylijckheyd. Want dit moet ick seggen, dat d'Autheur veel meer een nauwkeurigh Aenmercker, als een net Schrijver is. Sijne veelvoudige herhaelingen van ‘t alreeds eens geseyde, en grooten omswier van veele woorden, die met weynige konden uytgedruckt werden, heb ick dickmael wel wat ingetoomd; maer niet altijd konnen vermyden hem te volgen; Waerom ick dan oock somtijds met de kreupele al wat manck heb gegaen. Insonderheyd is dit groote gebreck in sijn Boeck, dat hy bynae nergens gebruyckt de gewoone onderscheydinghs-Teeckenen (;:?.), maer alles enckelijck met een (,) laet af-loopen; die dan noch al vergeeten is gebleven op veele plaetsen daerse noodwendigh staen moest, om sigh te doen verstaen. Hier door weetmen dickmael niet, of eenige woorden tot de voorgaende of de volgende sin behooren; of die, dien, deselve, op de voorgestelde Jan of de nagesettede Pieter slaet. Insonderheyd geeft dit een groote verwarringh, en beswaerlijck valtեr uyt te koomen, in de verhandelingh van sulcke saecken, welcke ons onbekend zijn, en by geen andere Schrijvers gevonden werden. En noch te meer, alsեr Druckfeylen onder loopen, die men, om de gedaghte oorsaeck, niet lightlijck kan bemercken; voornaementlijck, als de stijl doorgaens verward, geweldigh om-gehaeld, en ‘t een onder ‘t ander vermenghd is. Eenige sulcke misslagen des Druckers sullen buyten twijffel oock al in onse Vertaelingh begaen, en in ‘t leesen der eerste Proeven van ons of over ‘t Hoofd gesien, of onse teeckeningen niet behoorlijck verbeeterd zijn. Gelijck ick dan in ‘t vervaerdigen des Bladwijsers al bevonden heb, dat pag. 180. regel 27. in plaets van Steen-klippen staet Sneeuw-klippen. Wederom pag. 248. onder in den laetsten, en pag. 249. booven in den eersten regel is [1v] aldus gesteld: Sy vergaederen sigh in een ontelbaere meenighte. Wanneermen een Walvisch heeft gevangen. De (.) hier gestelde in plaets van (,) en de daer op volgende groote W verbasterd en breeckt hier de sin. ‘t Moet zijn: Sy vergaederen sigh in een ontelbaere meenighte, wanneer men een Walvisch heeft gevangen. Ergens heb ick oock gesien, dat Kevels in plaets van Kuwens is geset; en pag. 226. de laetste regel, ‘t Vel, voor ‘t Vet. Deese, en andere my niet voorgekoomene Misstellingen sal de bescheydene Leeser beleefdlijck gelieven te verontschuldigen, en gunstighlijck te verbeeteren. ‘t Welck hy te lighter sal doen, wanneer hy sal weeten, dat wy onder ‘t drucken van dese onse Vertalingh, te gelijk onse vlijt en toesight hebben moeten aenwenden ontrent ons oock op de Druck-pars leggende groot Werck: De geheele Weereld in haere sonderlinghste en uytgeleesenste Gevallen, voorgesteld tot een Historische Kronijck der Kronijcken; of ‘t Margh aller voornaemste oude en nieuwe Geschied-boecken: Bevattende dաenmercklijckste Weereldlijcke en Kercklijcke Geschiedenissen, insonderheyd de voornaemste seldsaeme Voorvallen des gantschen Aerd-boodems, van ontrent vijftigh Jaeren voor des Heeren Christi geboorte af tot heden toe.

Onder de Vertaelingh van beyde deese Reys-beschrijvingen, hebben wy, op ‘t versoeck des Druckers, hier en gintsch verscheydene TOE-DOENINGEN ingevoeghd; eensdeels tot naerder beright van eenige ‘t sy verhaelde, ‘t sy alleen ter loops aengeweesene saeck: Andersdeels tot dies te meer vergenoegingh van veele Leesers, die sigh geerne in Historische of andere Aenmercklijcke saecken verlustigen; doch, by gebreck van Tael-kunde, of van tijd, of van geld, geen gelegenheyd hebben, om veele Boecken, tot voldoeningh haerer Nieuwsgierigheyd, te doorblaederen. Wy hebben echter maer weynigh geseghd van ‘t veele ‘t welck wy hadden konnen bybrengen; soo om dit Boeck daer door niet te seer te doen swellen, als om dat wy voorneemens zijn, onderhanden te [2r] neemen de Wonderen in, en de Wondergevallen op de Zee, soo haest wy de tijd een weynigh ruymer sullen hebben; waer toe wy onse voornaemste opgeleyde Voor-raed wilden spaeren. Ondertusschen verhoopen wy, dat de gedaghte onse TOE-DOENINGEN aen veele niet onaengenaem zijn; en datsӥr al yets in vinden sullen, haerer opmerckingh waerdigh. Met een langer Voor-reden wil ick u, waerde Vrienden, niet langer ophouden; maer eyndige; met de verseeckeringh, dat ick altijd sal blijven.

Uwen tot alle diensten bereydwilligen

Utrecht, deesen 4. der Lente-maend des Jaers 1685.

SIMON DE VRIES.

[2v] Beright Voor de boeck-binders.

[1] Nieuwe, Aenmerkelijcke Reys Van de Heer De La Martiniere, Door de Noordsche Landschappen:

Bevattende, nevens verscheydene sonderlinge Voorvallen, een nauwkeurige Beschrijvingh der Seeden, Gewoonten, Overgeloven, Gebouwen en Kleedings-wijsen der Noorwegers, Laplanders, Kiloppen, Borandianen, Siberianen,

Samojeden, Zemblaners, en Yslanders. Te gelijck oock sijnen Koophandel met deese Volckeren gedreven.

I. Hoofd-stuck.

Versoeck der Deensche Noordsche Maetschappy aen den Koning, om haeren Koophandel noch verder te mogen voortsetten, aen haer toegestaen. De Heer Martiniere begeeft sigh op een Koninghlijck Deensch Schip der gemelde Maetschappy. Vaerd af van Coppenhagen. Kattegat. Hevige Storm. Gevaer op een Ondiepte. Water-wervel. Koomd te Christiania in Noorwegen.

FRederick de derde, Koningh van Deenemarcken, had in ‘t Jaer Christi sesthien-honderd seven-en-veertigh, uyt een sorghvuldigh Gemoed voor de welvaerd sijner Onderdanen, en tot meerder bevoorderingh van der selver Koophandel, te Koppenhagen, Hoofd-stadt deeses Koninghrijcks, aengesteldt twee [2] Compagnien, of Maetschappyen; dեene genoemd d' Yslandsche; dաndere de Noordsche. Welcke laetste, ‘t voordeel haers Koophandels in Noorwegen bemerckende, en met ԥr daed de vrught daer van gevoelende, ontrent ‘t eynd der Sprockelmaend des Jaers sestien-honderd drie-en-vijftigh sijne Majesteyt voordroegh, dat haere Winsten, indiense haere Vaert en Handel noch verder moghten voortsetten als tot noch toe geschied was, vermoedlijck seer veel souden toe-neemen; en dat dյytgesondene Schepen buyten twijffel weer nae huys souden keeren met veelerley dienstige Waeren; welcke tot noch toe haer quaemen tկntbreecken: Versoeckende derhalven hier toe verlof.

De Koningh haere Beede in opmerckingh genomen hebbende, bewillighde haer de selve gunstlijck. Waer door dan deese Maetschappy bewoogen wierd, om drie Schepen tot de bedaghte Reys toe te rusten.

Even ter dier tijd bevond ick my te Koppenhagen: En vermits ick daer hoorde, dat sijne Majesteyt de geene, welcke sigh tot deesen Toght wilden begeven, had bevoolen, datse van al de Kusten en Oorden, daerse oyt moghten by koomen, nauwe kondschap neemen, en daer van, nae alle mogelijcke vlijt, hem beright overleveren souden; op dat voortaen de Reysen geduerigh met dies te meerder nut aengesteld moghten worden, soo nam ick een besluyt, van my te willen aengeven by eenen mijner Vrienden, die bysonderlijck aengelegenheyd in deese saeck had; om door sijne bevoorderingh daer toe te mogen geraecken, dat ick oock tot dit Geselschap aengenoomen wierd, en voor Chirurgijn, of Scheeps-Wond-Artz, op eene deeser Schepen me vaeren moght.

Doe wy nu van allerley noodwendigheden genoeghsaem voorsien waeren, gingen wy nae ses daegen tՓcheep, haelende (onder ‘t waeyen van een gunstige Suyden-wind) de Seylen op. Wy setteden onse streeck nevens ‘t Land, tot aen ‘t Kattegat (van de Francoisen genoemd Trou du Chat) zijnde een Zee-enghte, welcke de Duytsche Zee en de Belt van malkander deeld; doch een seer gevaerlijcke plaets om door te vaeren, wegens de Klippen. De gedaghte Zee-enghte legt in de lenghte veertigh mijlen van Helseneur, tot aen Schageroord [3]

Nauwlijcks waeren wy van Mastrand (een kleyne Stad, en Zee-haven, ontrent dertigh Mijlen van Koppenhagen gelegen) afgekoomen, als wy van een harden Wind uyt ‘t Noorden wierden overvallen, en eyndlijck thien Mijlen weer te ruggՠgedreven. Vonden ons derhalven gedwongen te Havenen, en ons te leggen onder ‘t Land by Schlott, alwaer wy verseeckerd genoegh waeren onder ‘t Kasteel; schoon ‘t selve ons niet anders voorquam, als een oude vervallene, onbewoonde Steen-hoop; hebbende veele jaren langh woest gelegen, en waer aen niet aenmerckens-waerdighs was, buyten ‘t hooge daer aen leggende Voorgeberght.

Als wy nu twee daegen langh ons hier op Ancker hadden gehouden, soo beslooten wy eyndelijck, op den volgenden derden dagh, noch voor Sonnen-opgangh, onse Reys weer voort te setten, vermits de Wind begon Oost te waeyen.

Maer wy waeren niet boven de vier uyren tijds voort geseyld, wanneer wy door een Noord-Noord-Ooste Windt in onse voort-toght wierden verhinderd. Welcke ons oock van de Kust by Gottenburgh dreef op de Jutlandsche Bancken; alwaer wy, wijl de selve vol Sandplaten zijn, by na yeder oogenblick grond moesten peylen.

Terwijl wy dus voort voeren, settede een Suyden Wind ons aen seeckere Plaets, daer wy maer drie en een halve vadem Water hadden. Buyten twijffel waeren wy hier gestrandet, indien niet de sonderlinge geschicktheyd onses Piloots ‘t Schip daer van afgewend, en, door behulp van een gunstiger Windt, ons naer een andere Plaets gebraght had, ontrent een half uyr weghs daer van daen. Hier vonden wy de diepte van vijfthien en meer Vademen. Dit dwongh ons, om met een Suyden Wind de Zee te houden, soo goed als wy konden: Anders hadden wy, even gelijck te vooren, weer te rugg' moeten keeren.

Noch geen twee Mijlen waeren wy gekomen van de Plaets, daer wy korts voor heenen by nae gestrandt souden hebben, als wy in een Water-wervel, of Draey-Kolck, geraeckten; welcke ons Schip, ten trots der Wind, soodaenig vast hield, als of wy op Ancker hadden gelegen. Dit noodsaeckte ons, al de Seylen, behalven alleen de Fock, in te trecken. Twaelf [4] uyren langh wendeden wy alle vlijt aen, omեr uyt te koomen; doch onse moeyte was te vergeefs, en wy konden niets met allen winnen, tot dat de Wind Suyd-Suyd-West liep; gevende ons gelegenheyd, om oock dաndere Seylen te mogen gebruycken, en langhs de Kust van Bahus voort te drijven.

Na dat wy nu deeser wijs eenige daegen en naghten na ons welgevallen hadden voort geseyld, kregen wy op den aghsten dagh, vroegh-morgens, ‘t Voorgebergt Christiaensand

in ‘t gesight; zijnde wel een kleyn, doch, wegens de bequaeme Haven, beroemd Stedeken: Van waer wy in de volgende naght te Christiania aenquaemen.

Toe-doeningh

Jutland werd verdeeld in ‘t Suyder en in ‘t Noorder. ‘t Suyder-Jutland, grensende aen Holstein, begrijpt in sigh ‘t Hertogdom Sleeswijck, Angelen, Kleyn-Frieland, e.s.v. ‘t Noorder Jutland, eygentlijck tot ‘t Deensche

Koninghrijck behoorende, streckt sigh uyt nae Noorwegen, en eyndighd by de Stad Schagen, als in een toelopende hoeck, of enge spits. Hier is een tեenemael onbequaeme Zee; oock gantsch gevaerlijck, wegens de Syrten, of Drooghten. ‘t Geen onse Schrijver Mastrand noemd, word van andere Marstrand

gespeld; zijnde dյyterste Stad van Noorwegen, nae Deenemarcken en ‘t Zuyden toe.

II. Hoofd-stuck.

Wat insonderheyd aen te mercken staet in de Landstreeck om Christiania. Gestalte der Huysen te Wisby. Aert en Handel der Noorwegers. Haerer Vrouwen. Gedierten. Vrughtbaerheyd en Onvrughtbaerheyd

DOe wy nu in de Haven van Christiania waeren ingeloopen, begaven wy ons terstond aen Land, om de Brieven, ons me gegeven, te behandigen aen twee aldaer woonende Kooplieden, zijnde leeden van de Noordsche Maetschappy. Deese, vernoomen hebbende, dat ons voornemen streckte tot bevoordering van den Koophandel in ‘t Noorden, en dat de Koningh van Deenemarcken sulcks had toegelaten, ontfingen ons seer vriendlijck; en onthaelden ons treflijck. [5] Eenen deeser Kooplieden, siende dat ick een Vreemdelingh was, doch Voorschrijvens-Brieven had van eenen der voornaemste in de Maetschappy; en bemerckende mijne nieuws-gierigheyd, wou my, soo veel de tijd kon lijden, deese Landstreeck doen besightigen. Beval derhalven eenen sijner Dienaeren, die de Fransche Tael kon spreecken, dat hy my twee of drie Mijlen Landtwaerts in sou begeleyden.

Daer op setteden wy ons den volgenden morgen vroegh te Paerd, en reeden beyde na Wisby, zijnde een groot Vleck; gelegen ontrent drie Mijlen wegs van Christiania, tusschen twee Bergen. De Huysen zijn hier opgereght van Hout, sonder eenigh Yserwerck; desgelijcks sonder Vensters of Glas-raemten. De Bewooners der selve bekoomen ‘t Daghlight van boven af, door seecker slagh van Kap-vensters, toegeright van Sooden, of uytgespittede Aerde.

De Noorwegers zijn goedhertige, gast-vrye Lieden. Aldermeest stellense sigh tot de Visschery. Haeren voornaemsten handel bestaet oock in Haringh, Klip-visch, Stock-visch, en meer ander diergelijck slagh van Visch, beyde gesouten en gedrooghd. Gemeenlijck zijnse Lijf-eygene der Edellieden.

De Vrouws-persoonen zijn meerendeel seer vriendlijck; maer oock gantsch geyl. Sy beminnen de Vreemdelingen. Sijn goede Huys-houdsters. Spinnen al haere Klederen selfs, en passen op hare Beesten; van welckese in meenighten voorsien zijn, gelijck die in Franckrijck. Daer-en-boven hebbense een grooten Voorraed van Wilde Dieren; als, Elanden, Harten, Rheebocken, Geyten, Beeren, Konynen, Hasen, e.s.v. Allerley Gevogelt vindmen by haer genoegh: Desgelijcks Otters, Bevers, Lynxen, en Wilde Katten van veelerley Veren.

Noorwegen is ten grootsten deel een Berghachtigh Land. D'inwooners konnen 'r soo veel niet van bebouwen, datse Brood genoegh voor haer selven souden mogen hebben. Evenwel lydense daer van geen gebreck, vermits ‘t Koorn haer, door middel der Schip-vaert, uyt andere Landen werd toegevoerd. Waer nevens oock ‘t mangel des Ackerbouws overvloedigh genoegh vergoed werd door haere groote Vee-vockingh, en de geweldige meenighte der Bosschen.

Toe-doening.

Voortijds wierd de Noordsche Weereld verdeeld in Sweeden, Noorwegen,

Deenemarcken, Engelland, Schotland, Yrland, Frisland,

Ysland, en Groenland. Hedensdaeghs werd ‘t geheele Noorden

begrepen onder twee Kroonen, de Deensche en Sweedsche. Tot de Deensche

behoord Deenemarcken; Noorwegen, Ysland en Groenland. Noorwegen is seer langh, doch niet breed. Heeft bysonder hooge Bergen en Rotsen; welckers Toppen men selfs in de Somer dickmael niet kan sien, wegens de daer over en door gaende Wolcken. Op veele der selve leght geduerigh Ys en Sneeuw. Voortijds heeft dit Koninghrijck in een heerlijcken bloey gestaen; voerende Heerschappy over de Deenen, en sommige Eylanden van dՏost zee; soo langh als ‘t van wettige Erf-Koningen wierd geregeerd. Maer doe de Heeren en Eedele van ‘t Erf een Keur-rijck maeckten, is ‘t tեenemael komen te vervallen: Vermits yeder, die Maght, Vrienden en Aenhangh had, sigh selven op den Koninghlijcken Throon soght te dringen. Dit veroorsaeckte groote Tweedraght en Scheuringh in ‘t Land: Waer door dan de Deenen gelegenheyd bequaemen, om sigh Meester van dit Koninghrijck te maecken; en ‘t selve naederhand al de tot noch toe besetene en genootene voordelen tՍ ontrecken; soo dat het noyt ‘t Hoofd weer heeft konnen opsteecken. De voortijds treflijcke Huysen, Wooningen en Plaetsen zijn nu meest vervallen. Haere Zee-vaerd moogense niet anders, als met vergunning des Koninghs van Deenemarcken, verrighten; die haer deselve nauw genoegh bepaeld. Al haere Rijckdommen werden nae Deenemarcken gevoerd. De Westersche zijde van Noorwegen is seer geplaegd van vervaerlijcke Zeemonsters; insonderheyd van Walvisschen; somtijds meer als honderd Elleboogen langh; welcke sigh vertoonen in den aenvangh des Jaers. Vermits nu (seghd de Weereld-beschrijvingh, uytgegeven van Langenes) dit Gedierte [hy meend de gedaghte Walvisschen] seer vreeslijck is voor de Schippers, wijl Schepen en Menschen daer door omgeworpen worden, soo neemen de selve Castoreum; maecken ‘t nat, en werpen ‘t in de Zee: Waer op deese Visschen sigh terstondt nae de grond begeven, vermitsse dien reuck niet verdraegen konnen. Hy voeght ԥr by, datmen in dit Land een sonderlingh Beestje vind, genoemd Lemmer; hebbende een Vel van verscheydene verwen. Dit slagh van Dieren sou uyt de Lught vallen, wanneer ‘t Donderd, Alle groente eetense op gelijck de Sprinckhanen; Doch sterven weer op een seeckere tijd. Maer dan werd de Lught door haere stanck vergiftighd; waer uyt onder de Menschen seer schaedlijcke Sieckten ontstaen. Verscheydene Schrijvers verhaelen, dat in ‘t Noorweeghsche Meir Mos somtyds een Slangh werd gesien van een wonderbaerlijcke grootte. Wanneer dit geschied, soo houden ‘t d'ingesetene van dit Gewest [7] voor een gewis teecken van een aenstaende groote veranderingh in ‘t Rijck. In ‘t Jaer 1522. saghmen deese Slangh seer hoog boven ‘t Water; zijnde, nae gissingh, over de vijftigh ellen langh. Daer op wierd Koningh Christiernus uyt sijn Rijck verdreven. Dit Koninghrijck Noorwegen leght van ‘t Noorden nae ‘t Zuyden langhs de Zee. ‘t Sou van natueren een taemlijck goed Land zijn, maer is seer verarmd door de Dienstbaerheydt, waer onder de Deenen het, op de gehoorde wijs, hebben gebraght. De geheele Rijckdom deeses Gewests bestaet in Vee en Visch. Van hier koomd meest al de Stock-visch; soodaenigh genoemd, om datse op Stocken in de koude Lught werd gedrooghd. In Louw-maend isմ de reghte tijd, om de selve te vangen; wanneer de koude tot de droogingh noch groot genoegh is. De Visschen, welcke in dաndere Maenden gevangen worden, konnen niet dueren, en zijn derhalven niet bequaem, om nae andere Landen te werden vervoerd.

III. Hoofd-stuck. Weerkeeringh van Wisby nae Christiania. Toght na d’eylanden-Jaght. Waer van daen de Naem Eland sou gekoomen zijn. Gestalte deeses Diers. Is met de vallende sieckte behebt. Voorbeeld daer van. Waen van een seer groote kraght in de voeten eens Elands tegens ‘t gedaghte Euvel. Maght en Aensienlijckheydt des Noorweeghschen Adels.

ALs wy nu van Wisby weer nae Christiania reden, bejegenden ons een Edelman, met twee sijner Dienaeren; ter Jaght gaende. Haere Honden volghden haer nae. Vermits nu de gedaghte Edelman den geenen, die by my was, kende, soo vraeghde hy hem, of wy ons wat verlustigen, en de Jaght van een Eland aenschouwen wilden? Wy naemen sijn' aenbiedingh aen, en reysden ontrent ‘t vierde deel eener Mijl weegs met hem voort. Hier ontmoeteden wy eenen van des Edelmans Jaegers, met thien of twaelf sijner Boeren; welcke ons noch drie vierde deelen eener Mijl verder voerden, in een groot Bosch; zijnde soo dight bewassen, dat wy onse Paerden voor ‘t selve, onder ‘t opsight eens Kneghts, laeten staen, en te voet daer in gaen moesten.

Wijl nu den voorigen dagh, door de daer toe bestelde, al de noodwendigheden tot dit werck vaerdigh waeren gemaeckt, soo behoefden wy niet langh te waghten. Nauwlijcks waeren [8] ren wy soo verrլ als twee Pistool-schooten souden konnen toedraegen, in ‘t Bosch gekoomen, of wy saegen een grooten Eland voor ons heenen loopen, doch oock plotslijck ter neer vallen, sonder dat eenigh Roer gelost wierd.

Dit seldsaem geval gaf my oorsaeck, om mijnen Medgesel op dese Reys te vraegen, wat doch de reden hier van zijn moght? Daer op berightede hy my, dat een seecker slagh van Vallendesieckte deese Dieren dickmael overviel; en datse oock even hierom den naem van Elend (wy seggen Eland) souden bekoomen hebben. Elend nu beteeckend in haere Tael ‘t geen andere te kennen geven door ‘t woord Miserabel; wy door Ellendigh.

Dit Beest was ontrent soo hoog als een Paerd: De gestalte des ligchaems als die van een Hart; doch wat breeder, en hooger van Beenen. De Voeten waeren breed en gekloofd. De Kop was dick, en hayr-lockigh. Indien ‘t dit Toeval niet had bekoomen, soo sou ‘t (volgens ‘t geen d'edelman my seyde) niet soo light te vangen geweest zijn. Deesen, ‘t Dier in den gedaghten sijnen quaeden staet doodlijck getroffen hebbende, begaf sigh ter zijden af; en doe liep het nogh twee volle uyren herom, sonder te struyckelen. ‘t Sou oock noch niet te bekoomen zijn geweest, indien ‘t niet andermael, even gelijck te vooren, aen de gedaghte Krankheyd neergevallen had; nae dat het eerst drie van des Noorweeghschen Edelmans Honden met de voorste voeten ter Aerden had geveld: Waer over hy sigh soodaenigh bekommerde, dat hy van dien dagh niet meer wou Jaegen. Hy deed derhalven een kleyne Waegen haelen van seeckere Hof-stede, ontrent een halve Mijl weghs daer van daen; en op den selven deesen gedoodeden Eland nae sijn Huys voeren, ‘t welck gebouwd was nae dկude manier, gelijck al dաndere deeses Lands. Hy noodighde ons seer ernstigh, hem geselschap te willen houden; en als wy sulcks deeden, heeft hy ons, op onse aenkoomst, seer Hoflijck onthaeld.

Deesen Edelman, van mijnen Leydsman en Medgesel vernoomen hebbende, dat ick een Vreemdelingh was, doch Aenprijsinghs-Brieven had van eenige uyt de Noordsche Maetschappy te Koppenhagen, wierd daer door bewoogen, om [9] my, ten teecken van een sonderlinge Vriendschap, te vereeren met de twee aghterste Voeten des nieuwlijcks-gevelden Elands; te gelijck my verwittigende, dat deselve waeren de verseeckerdste en hooghste Artzeny tegens ‘t ellendigh gebreck der Vallende-sieckte in de Menschen.

Doe hy my dit Geschenck overgaf, kon ick my van lagchen niet onthouden. Als hy nu versoght, d'orsaeck hier van te moogen weeten, soo gaf ick hem tot antwoord: Indien deese Voet sulck een groote deughd en kraght aen sigh had, soo verwonderde my ten hooghsten, dat dՅland, die deselve altijd aen sijn Lighaem had gedragen, niet selver daer door van de Vallende sieckte was bevrijd gebleven. DՅdelman aght nemende op ‘t geen ick geseghd had, begon oock te lagchen; bekennende, dat ick reght had geoordeeld. Te gelijck verhaelde hy my, dat hy dit middel dickmael had beproefd aen soodaenige Lieden, welcke met deese swackheyd behebt waren; doch noyt eenige goede werckingh daer van had vernoomen. Seyde oock rondelijck uyt, dat hy van deese kraght des Elands-voets niets met allen hield, wijl deselve maer een enckel verdightsel, en niet anders als een ingekroopene dwalingh des gemeenen Volcks was.

In de volgende Morgenstond, nae dat wy met den meer gedaghten Edelman den ontbijt hadden gedaen, bedanckten wy hem voor zijn goed onthael; naemen ons afscheyd van hem, en quaemen weer te Christiania.

Vermits ick in ‘t voorgaende Hoofd-stuck eenigh gewagh heb gemaeckt van de Seeden der Inwooners des Lands Noorweegen, soo wil ick ԥr nogh dit by doen, dat dՅedele deeses Gewests verstandige; daer benevens oock Grootmoedige en grootse Lieden zijn. De grootste Ampten des Koninghrijcks staen in haere handen. In haerՍ afsonderlijcke Gebieden zijnse volmaghtige Heeren; en Tyrannen over hun Onderdanen. Anders zijnse goede Soldaten, soo te Water als te Land; en gantsch arbeydsaem.

Toe-doeningh.

D’elanden werden oock van sommige genoemd Woud-Esels. Pausanias steld haer by de Celten voort te koomen. Julius Caesar plaetst haer in ‘t [10] Swarte-Woud. In Pruyssen plegen ԥr veel te zijn. In andere Gewesten, en dan oock in Noorwegen, werdense desgelijcks gevonden. Verscheydene Geslaghten zijn ԥr van. Sommige vertoonen sigh als een Middelslagh tusschen een Hart en een Paerd. Andere toonen by na de gantsche gedaente van een Hart, behalven dat de Hals en ‘t Hayr sigh met een Geyt vergelijckt; hebbende onder de kin een hayrige klomp Vleesch, ontrent soo groot als de breedte eener Hand, en soo dick als een Paerde-staert. De Noordsche Elanden zijn ten naesten by een Hart gelijck, en soodaenigh als onse Schrijver hier gesteld heeft. Sy hebben groote dicke lippen, insonderheyd de bovenste, welcke seer veel uytsteeckt. Andere noemen ‘t een vleesschige, doch korte Snuyt. De Hals en Baerd is by nae als die van een Bock. De Buyck vet en dick, als die van een Koe. De Staert wonder kort. Die van ‘t Manlijck Geslaght zijn, hebben Hoornen, van een sonderlinge verwe, en op een andere wijs getackt als die van de Harten. Op een seeckeren tijd vallen deselve af, en andere koomen in de plaets. Die van ‘t Vrouwlijck Geslaght hebben geen Hoornen. De huyd is soo vast, dat ԥr nauwlijck een houw, of steeck, of kogel door kan. Gantsch schouw zijnse; derhalven sy, een Mensch van verre rieckende, sigh in Holen en Gaten begeven, soo datse niet gevonden konnen worden. Deese Dieren hebben daeglijcks de Vallende sieckte; waer van sy niet verlost worden (volgens ‘t beright by den vermaerden Jonstonus, in sijn Boeck van de vier-voetige Dieren fol. 77.) voor datse de Klauw aen de reghter aghter-voet in ‘t lincker oor steecken. Indien dit waer is, soo is ‘t lagchen onses Schrijvers al te voorbaerigh. De gedaghte Jonstonus verhaeld oock ter aengewesener plaets, dat de Hoornen, Senuwen en Klauwen in de Genees-konst seer gepresen worden. De Hoornen op een seeckere tijd des Jaers afgesaegd zijnde, houdmen voor een sonderlingh goed middel tegens de Vallendesieckte. De Senuwen gebruycktmen in Sweden tegens de Kramp; een riem daer af maeckende, en de selve om ‘t pijn-lydend Lid bindende. De Klauw (niet de Voet) aghtmen niet alleen seer dienstigh tegen ‘t Vallend Euvel, maer oock tegens d'opstygingh der Lijf Moeder. Olaus Magnus seght: Als yemand, die de Kramp, of oock de Vallendesiecke heeft, werd omgehangen de buytenste Klauw van de reghter aghter-voet eens Elands, soo geneest hy terstond. Doch deese Klauw moet zijn van een Manneken, dat noch niet geteeld heeft; met een Bijl of ander scherp Geweer afgehouwen van de noch levende Voet, nae ‘t midden der Ooghstmaend. Doctor Michal Herr, in sijne Beschrijvingh van den Aert en Natuer der vier-voetige Gedierten fol. 51. seght desgelijcks, dat een Ringh, gemaeckt van de Klauw of Hoorn eens Elands, en aen de Vinger gedraegen, een seer goed middel is tegens de gedaghte Kranckheyd. Of nu dese Schryvers hier van selver ervarenheyd hebben gehad, of datse sulcks hebben geschreven nae de dwaelende waen van andere, is ons onbekend Doch Georg Schlegel getuyghd in sijne Naturliche Wundern pag. 102. dat hy eens eenen, die aen de Vallende siekte daer nederlagh, een stuck van soodaenig een Elands-klauw in de lincker-hand gedaen, en deselve vast toegedouwd [11] had; waer op deese quael terstond vergingh. Hy voeght ԥr by, ‘t welck oock de gemelde Jonstonus verhaeld, dat d' land, van de Jagers benauwd zijnde, nae een Beeck of ander Water sneld; een deel daer van in slurpt, en ‘t selve dan gantsch heet op de hem vervolgende Honden uytspouwd. Honger en Dorst konnen deese Dieren seer wel lijden. Een seer groote kraght hebbense in haere Klauwen, om daer me ter neer te vellen ‘t geense maer treffen konnen.

IV. Hoofd-stuck.

Vertreck van Christiania. Stilte op Zee. Visch-vanghst des Scheepsvolcks. Aenkoomst te Bergen in Noorwegen; voortijds een Aerts-Bisdom geweest. Seldsaeme Monicken, zijnde Kooplieden. Koophandel te Bergen.

NAe dat wy vier of vijf daegen te Christiania hadden stil gelegen, naemen wy afscheyd van de twee Kooplieden der Noordsche Maetschappy; welcke onse ontfangene Orde voor goed keurden, bevestighden, en ons een geluckige Reys toewenschten.

In ons Schip gekoomen zijnde, trocken wy dՁnckers op; voeren uyt de Haven, en vervolghden onsen voorgenoomenen Wegh, met een goede Noord-Oosten Wind; welcke duerde tot dat wy by Stafanger waeren gekoomen. Maer doe kregen wy soo een groote kalmte, dat wy niet voort geraecken konden. Derhalven naemen wy voor, wat te Visschen, om daer me de tijd te verdrijven, welcke ons anders gantsch verdrietigh sou gevallen hebben. Vermits nu de Noordsche Kust seer wel voorsien is met allerley slagh van Visch, soo deeden wy sulck een goeden vanghst, dat wy doemaels de Vastentijd hielden, schoon ‘t niet in de Vasten was.

Vijf geheele daegen nae malkander hield ons de stilte hier op. Maer in de Naght des sesden Daghs begunstighde ons een voorspoedige Suyd-Oosten Wind; welcke ons in weynigh tijds te Bergen braght, derwaerts onse Reys geright was. Hier setteden wy eenige Waeren uyt ons Schip, welcke ter deeser Plaets moesten geleverd worden.

De Haeven van Bergen is eene der beste in geheel Europa. [12] Terwijl de Goederen gelost wierden, ging ick dese oude Stad besien; waer toe ick tijds genoegh had. Sՠis ontrent soo groot, als Abbeville in Franckrijck; zijnde gebouwd ten deele in de hoogte op Steen-klippen, ten deele aen ‘t Strand. Hedensdaeghs isse beroemd, wegens de hier gedreven werdende Koophandel. Voortijds is hier een Aertsbisdom geweest, maer tegenwoordigh niet; wijl ‘t selve, nae geschiedede hervormingh des Godsdiensts, is afgeschaft geworden. ‘t Bisschoplijck Palleys heeftmen de drie Hanse-Steden, Hamburgh, Lubeck en Bremen, ingeruymd tot een Koopmans-Huys, Magazijn, en Bewaerplaets haerer Goederen. De Koningh van Deenemarcken heeft het begiftighd met allerley Voor-reghten en Vryheden.

Dit Koop- en Pack-huys werd het Klooster geheeten; en de daer in woonende Factoors dragen de naem van Monicken; alhoewelse geen afgesonderd Gewaed aen hebben, noch eenigen Regel onderhouden; behalven datse buyten den Houwlijcken Staet leven. Die nu de gaef der onthoudingh niet by sigh bevind, maer genegen is in den Echten-band te treden, moet deese Plaets verlaeten, en anderweegen gaen woonen: Echter met deese vryheyd, dat hy, wanneer ‘t hem goed dunckt, met dաndere daer in zijnde Broederen magh handelen en t'samen spannen.

De voornaemste Koophandel alhier bestaet in Haring, Abberdaen en Stockvisch; welcke, gedrooghd zijnde, in groote meenighte werd vervoerd nae Muscovien, Sweeden, Poolen, Deenemarcken, Duytschland, Holland, en andere Gewesten.

V. Hoofd-stuck.

Vertreck van Bergen in Noorwegen. Stercke Wind. Groote plotslijcke Kalmte. Visch-vanghst des Scheeps-volcks. Klip-visschen, waerom soo genoemd. Aenkoomst te Drontheim:

SOo haest de Goederen, geschickt om uytgeladen te worden, gelost waeren, gingh ick weer aen Scheeps-boord. Vermits nu ontrent een half uyr tijds daer nae de Wind [13] Suyd-West, en seer goed wierd, soo trock de Schipper ‘t Ancker op; en bequame Seylen by geset hebbende, begaeven wy ons nae de Drontheymsche Kust; alwaer onse halve Lading sou overgeleverd worden aen den Opper-Opsigter der Silver en Koper-Berghwercken, om daer me de Bergh-Arbeyders te versorgen van Bier en Brood.

Ontrent ter halver wegh gekoomen zijnde, begon de Wind soo sterck te blaesen, dat wy in vijfthien of sesthien uyren tijds tot dight by ‘t Land quaemen: Doch in een oogenblick veranderde deese onse voorspoed, en wy bevonden ons in een groote kalmte. Niets valt de Zee-vaerende Lieden verdrietiger, als de stilte op Zee. Vermits nu ‘t Scheeps-volck niet wist, waer me sy haeren tijd souden verdrijven, soo namense haer gewoon vermaeck weer ter hand, te weten, de Visschery. Soo een groote meenighte van Klip-Visch vingense, datse seer veele der selver moesten insouten; ‘t welck ons naderhand wel te pas quam.

Deese Visch is een slagh van Barbeelen; doch grooter als de geene zijn, welcke in ‘t Nieuw gevonden Land (Terra-neuf) werden gevonden. Vermits men deselve van onder de Klippen ophaeld, soo werdense van de Duytschen genoemdt Klip-Visschen; soo veel als Visch van de Klippen.

Als wy nu eenige daegen langh door de gedaghte kalmte, in onse Reys verhinderd waren geweest, soo ontstond eyndlijck een West-Suyd-Westen Wind; welcke ons seer behulplijck was, om nae Drontheim te geraecken; alwaer wy nae drie daegen tijds aenquamen.

VI. Hoofd-stuck.

Vertreck des Heeren Martiniere van Drontheim nae de Stadt Steckby. Bosch, vol Wolven en Beeren. Voort-toght van Steckby nae de Bergh-wercken, toebehoorende den Koningh van Deenemarcken.

DOe wy nu de Voet op ‘t Landt hadden gestelt, gingen wy terstond na den Intendant-Generael, of Opper Opsighter [14] over de Bergh-wercken, om hem onse aen hem houdende Brieven over te geven. Te gelijck versoghten wy, dat hy onse inhebbende Graenen wou ontfangen soo spoedigh als mogelijck was. Doch wy kregen tot antwoord, dat al sijne Dienaers in de Mijnen, of Berg-wercken, waeren; derhalven hy yemand derwaerts moest senden, eer dյytlossingh kon geschieden. Ick, sulcks vernomen hebbende, bad onsen Hoofdman, my verlof te willen geven, om met des Intendants Boode derwaerts te moogen gaen; ‘t welck hy my gewilligh vergunde.

De volgende Morgen begaeven wy ons beyde (ick en dաfgesondene) vroegh te Paerd, en reeden met malkander nae Steckby; zijnde een groot Vleck, ontrent ses Mijlen van Drontheym gelegen. Wy vonden geraedsaem, hier tՠovernagten; eensdeels wegens den aennaerderenden avond (alhoewel ‘t noch maer twee uren op den namiddagh was); andersdeels om dat wy door een groot Bosch moesten rijden, zijnde vol Wolven, Beeren, en Lijnxen. Vermits nu deese Dieren seer wreed en grimmigh zijn, soo sou onse voorgenoomene Reys by naght veel gevaerlijcker zijn geweest, als by dagh.

Met ‘t aenbreecken des volgenden daghs, vertrocken wy weer van Steckby; settende onsen wegh na de Bergh-wercken voort. Tegens den avond quaemen wy by de Smelt-hut; alwaer wy, nae de gewoonte deeses Lands, onthaeld wierden met Taback, Brandewijn en Bier, soo veel als wy verdragen moghten.

Hier quam ick by een Commis, die, vermits hy een Edelman uyt Noorwegen in Franckrijck had gediend, goed Fransch sprack. ԫ Verhaelde hem, hoe de begeerte, om de Berg-wercken te mogen besightigen, my derwaerts had gevoerd; en bad hem, my de Vriendschap te willen bewijsen, om my hier in de behulpsaeme hand te bieden. Hy beloofde, 's anderen daeghs my in deese saeck te sullen vergenoegen. Nae dat wy nu twee uyren langh vry sterck met malkander hadden gedroncken, begaeven wy ons eyndelijck te bed. [15]

VII. Hoofd-stuck.

Noorweegsche Bergh-wercken. Kraen, waer door Metal en Aerde uyt de Mijn werd opgehaeld. De Heer Martiniere daeld vijftigh vademen diepte nae beneden. Beeld sigh in, dat hy in de Hel was geraeckt. Arbeyd der Bergh-werckers. Wat hem in de Koper-Mijn weervoer. Begeeft sigh nae de Silver-Mijn. Arbeyders in de Smelt-Hut. Gesteltenis van ‘t Silver-Berghwerk. Werck-tijd en Daghloon der Arbeyders. Vertreck na Drontheim.

MEt de volgende Dagh vertrock de Boode, met wien ick hier gekoomen was, en eenen der Commisen weer na Drontheim; na dat hy my eenen der Berg-meesters had aenbevoolen, die my 's anderendaeghs 's morgens met sigh na de gedagte Mijnen beloofde te voeren.

Soo haest ick opgestaen was begaf ick my by hem, en gingh met hem na den voor heenen gedaghten Commis, die goed Fransch kon spreecken. Hy had den Ontbijt bereyd voor hem selven, voor my, en voor den Berg-meester, mijnen Leydsman. Onder ‘t eeten versoght de Commis aen de Mijn-Voogd, dat hy my in de Mijn aflaeten, en ‘t werck der Arbeyders daer laeten sien wou.

Na gedaenen Ontbijt traeden wy voort, ontrent vijftigh schreden weghs van de Smelt-hut, welcke was gebouwd op een hoogen Berg, niet verr' van de Plaets daer men in ‘t Berg-werck gaet. Op den Top deeses Berghs staet seecker Gestel (Machine), van haer een Kraen genoemd; werdende van twee Mannen om gedraeyd, door middel van twee Raderen. dեene gaet in ‘t eene, dաnder'in ‘t ander Rad; en door dit omdraeyen windense groote Stucken uyt de Mijn na boven; somtijds Metal, somtijds Aerde; even op soodaenigh een wijs, als men de Pottebackers Leem te Parijs plagh uyt te winden: (of gelijckmen by ons, door een diergelijcke Kraen, de Wijnen en andere swaere dingen uyt de Schepen ophijsd).

De Berg-meester en ick setteden ons in een houten Vat, of Kuyp, met Ysere Banden en Touwen wel verseeckerd. Dus daelden wy beneden in de Mijn, ter diepte van wel vijftigh vademen. [16]

Neer-gekoomen zijnde, kon ick my niet anders inbeelden, of ick was in de Hel geraeckt. Want hier saghmen niet anders, als duystere, verschricklijcke Hoolen; groote Vyeren, en dan noch de Berg-lieden, welcke al tճaemen, soo veel als ԥr waeren, enckele Duyvels scheenen te zijn. Aen haer Ligchaem haddense swarte Leedere Klederen; en op ‘t Hoofd Leedere Kappen, gelijck onse Priesters in de Winter gemeenlijck dragen; welcke na beneeden spits toe liepen. ‘t Overige was breed, boven op en over de Neus tՠsaem gevoegdt, om voor den Roock bevrijd te blijven. Voorts had yeder een Schoots-vel van de selve stof voor ‘t Lijf. Sie eene deeser Berg-lieden afgebeeld Fig. I. No. 1.

Haeren arbeydt in dit Berg-werck is meenigerley. Eenige houwen en slaen ‘t Kooper in stucken. Andere ondersoecken met hare Wercktuygen, ofse Kooper-gangen moghten vinden; of oock Water aentreffen, ‘t welck somtijds in de grond verborgen leght. Onlanghs geleeden borst het uyt met soodaenigh een geweld, datse gesaementlijck souden hebben moeten verdrincken, indiense ‘t gevaer niet met groote sorgvuldigheyd hadden voor-gekoomen.

Vermits nu de Berg-meester, die met my neer gedaeld was, bemerckte, dat ick van een seldsaeme koude wierd aengetast, soo trock hy een Klockje, ten teecken, datmen ons weer na booven sou ophaelen: ‘t Welck dan oock geschiedede, in even soo een korte tijd, alsse ons hadden neer-gelaten. Daer op keerden wy weer na de Smelt-hut; alwaer ick mijnen Franschen Tolck vond, ons verwagtende, om ons de Middag-maeltijd met hem te doen nuttigen.

Doe wy van den Disch waeren opgestaen; deed deese Commis drie Paerden Sadelen, een voor hem selven, dաndere twee voor den Berg-meester en my; om daer op te rijden na de Silver-Mijn, en die oock te besightigen; leggende ontrent twee Mijlen weghs hier van daen. Daer gekoomen zijnde, traeden wy af voor ‘t Huys des Intendants, of Over-Opsighters; die ons seer vriendlijck ontfingh; en yeder van ons een goed Glas vol Brandewijn aenbood, na dat hy selver eerst had gedroncken. Hy verwelkoomde ons Hoflijck genoegh, en onthaelde ons daer na met Taback en Bier. [17]

Voorts voerde hy ons na de Silver-Smelt-hut, niet verder als ontrent ‘t vierde deel eener Mijl van sijn Huys gelegen; en by na soodanigh gesteld, als wy de Koper-Smelt-hut hadden gevonden; oock wel voorsien van allerley Werck-lieden. Eenige scheydeden ‘t Silver af van dՁerde. Andere wiesschen ‘t. Sommige smolten ‘t. Noch andere maeckten ‘t fijn; en wederom andere smededen ‘t tot Stucken; alles ten dienst sijner Majesteyt.

Van deese Smelt-hut gingen wy na ‘t Berg-werck, in eenen daer tegens over gelegenen Bergh; waer in ick, nevens de Berg-meester, neerdaelde. ԫ Vond geen onderscheyd tusschen deese en de voorige Mijn. De Hoolen; ‘t Vuyr; de Klederen der Berg-knegten, en de manier des Werckens quamen gansch over een: Gelijck oock de tijd des Arbeydens, welcke is, drie uren voor, en drie uren na de middag in de Lente en Herfst. Doch 's Somers t'elckens een uyr meer; te weeten, vier en vier uren. In dկverschietende tijd maeckense sigh vroolijck; danssende na ‘t geluyd van haere Lieren, Hackeborden, en andere Speel-tuygen. 'k Had ‘t geluck, van sulcks te sien op den eersten avond, doe ick in de Koper-Smelt-hut was gekoomen. Geduerende de Winter arbeydense gantsch niet; doch werden echter even soo wel, als ofse werckten, betaeld.

Na dat wy nu al de bysonderheden der Silver-Mijn hadden besightigd, keerden wy te rugg'na ‘t Huys des Intendants, of Over-Opsigters, onsen Waerd; by wien wy 's Avonds aten, en dien Naght sliepen. De volgende Morgen, na gedaene Ontbijt, namen wy Afscheyd van hem; begaeven ons te Paerd, en hielden ‘t Middag-mael in ‘t Koper-Bergwerck: Van waer ick (den meer-gemelden Commis, die Fransch sprack, voor sijn goed onthael vriendlijck bedanckt hebbende) my weer na Drontheim begaf; werdende vergeselschapt van de Berg-meester. [18]

VIII. Hoofd-stuck.

De Heer Martiniere treckt uyt de Mijnen weer te rugg' na Drontheim. Moet onderwegen by een Boer vernaghten. Hoe hy onthaeld werd. Sterck suypen van Taback en Brandewijn. Sleghte Slaep-plaets. Aenkoomst te Drontheim.

NIet boven de derdehalve Mijl wegs waren wy voort gereden, wanneer ons dաvond begon t' overvallen: Derhalven moesten wy ons begeven na een niet verr'van onsen wegh afgelegen Boeren-huys, aen welcken Boer de Berg-Meester kennis had. ԫ Moet bekennen, dat hy ons na sijne gelegenheyd seer wel onthaelde. Ten Avond-eten settede hy ons voor een Faisant, nevens een goede Haes, welcke hy, na een uyr Jagens, gevangen had; want in dit Land staet de Jagt een yeder vry. Stracks op onse aenkoomst begroetede hy ons met Bier, Taback en Brandewijn.

Na de gedane Avond-maeltijd begonden wy weer Taback te smoocken; oock na ons beste vermogen Bier en Brandewijn in ‘t lijf te gieten; waer in wy by na tot aen den Morgen toe volhardeden. d’arme Boer was boven maten seer verblijd, vermits de Berg-Meester hem dեere deed, van hem te besoeken, en een goeden roes te drincken. Hy liet sigh voorstaen, dat hy niet minder de Kroesen moest ligten, als sijne Gasten deden; en kreegh derhalven de dampen niet weynigh in ‘t Hoofd. Daer na wierd midden in ‘t Vertreck een Stroo-sack neergeworpen; waer op sy sigh neerleyden; en ick my nevens haer; verwagtende dաenkoomst des Daghs.

Doe nu de Son alreeds was opgegaen, lagen de Berg-Meester en de Boer noch in een diepe Slaep. Doch vermits mijn voornemen was, op den aenstaenden avond te Drontheim te zijn, soo liet ick ondertusschen de Paerden vaerdigh, en de Vroeg-kost gereet maecken: Weckte haer oock op door een groot geruysch.

Als wy nu ons ter neer geset, en met malkander een goede Maeltijd gedaen hadden, namen wy afscheydt van onsen Waerd; gingen te Paerd sitten, en reeden soo spoedigh aen, dat wy noch voor de Naght te Drontheim quamen. [19]

IX. Hoofd-stuck.

De Heer Martiniere gaet van Drontheim weer t' Scheep. Kalmte op Zee. Besluyt, om met de Boot aen Land te vaeren, en aldaer van een Toveraer Wind te koopen. Handeling met den selven. Die drie knopen in een kleyn Lijnen doeckje legt. Wat gevolghd is op de losdoening der eerste, tweede, en derde knoop. Gevaer van te verdwalen.

TWee daegen hier na, als wy alles, ‘t geen ontladen moest worden, gelost, en den Voorraed, die dռi>Intendant-Generael, of Opper-Opsighter over de Mijnen, volgens aen hem gesondene orde, ons moest behandigen, weer ingenomen hadden, gingen wy, wijl de Wind goed was, t'scheep, en righteden de Seylen, om onse voorgenoomene Reys te vervolgen.

Eenige daegen agter malkander voeren wy geluckigh voort, tot dat wy onder de Noord-Circkel (Circulus Arcticus) quamen; alwaer ons plotslijck een groote Kalmte overviel, niet verr' van ‘t Land zijnde. Vermits wy nu gehoord hadden, dat de Lieden, welcke in dit Gewest woonden, gelijck oock de geene, die sigh onthouden aen de Finlandsche Kust, meerendeel Toveraers zijn, soo deeden wy onse Boot vaerdigh maecken, en sommige van ons Scheeps-Volck daer me aen Land vaeren, om in ‘t aldernaeste Dorp, ‘t welckse souden konnen aentreffen, soodaenigh een Persoon te gaen soecken.

Hier vraegdense na den ervarensten Swart-konstenaer, die Windt kon verkoopen. En alsmen haer nu sulck eenen had aengeweesen, soo verhaeldense hem, wat haere begeerte was; en versoghten, dat hy haer een goede Wind wou maecken, om haer na Mourmans Koimore te voeren. Doch hy gaf tot antwoord, dat hy sulcks niet doen kon, vermits sijne Magt sigh niet verder uyt-streckte, als tot aen ‘t Voor-gebergt Rouxella; welcke Plaets taemlijck verr' hier van daen, en niet wijd van de Noord-Caep leght. Sy vonden goed, hem met haer na ‘t Schip te neemen, en aldaer met hem in verdragh te treeden; gevende hem ondertusschen goede moed, datse hem tot genoegen voldoen souden. [20]

Daer op begavense sigh met deesen Toveraer en drie sijner Medgesellen in een kleyn Visschers Schuytje, ‘t welckse hier vonden; en bragten hem soo in ‘t groote Schip, alwaer wy met hem over een quamen, dat wy hem souden geven een pond Toeback en thien Silvere Kroonen. Hier voor maeckte hy aen den hoeck van ons voorste Mast-Seyl een stuckje Lijnwaed vast, ontrent eene voet langh, en vier vingeren breed; waer in hy drie knoopen leyde; seggende: Dit sal ‘t doen. Stracks daer na traden hy en sijne Mackers in de gedagte kleyne Schuyt, en begaven sigh weer na Land.

Soo haestse ons Schip hadden verlaeten, ontdeed onse Schipper dեerste knoop van ‘t doeckje; waer op wy bequamen de schoonste West-Suyd-Westen Wind, die wy oyt hadden moogen wenschen: Welcke ons Schip, en dաndere van ons geselschap, dertig Mijlen voort bragt, tot aen de Mael-stroom, eer wy de tweede knoop behoefden los te maecken.

Deese Maelstroom is de grootste Wervel, of Draey-kolck, in de geheele Noord-Zee, waer in meenigh Schip (deselve, eermen ‘t gewaer werd, te na by koomende) verlooren gaet. Derhalven de geene, welcke goede kennis van dit gevaer, en van de gesteltenis des Meirs hier ontrent hebben, aght of thien Mijlen hooger in Zee blijven, om alsoo te vermijden de meenighte der Steen-klippen, en meer andere Water-wervels, welcke ses of seven Mijlen van ‘t Strand leggen.

Als nu de Wind sigh omkeerde, en na ‘t Noorden liep, deed onse Schipper de tweede knoop los; en kreegh daer op weer een even soo goede Wind, tot aen ‘t Geberght Rouxella; Alwaer sigh terstond onse Streeck-wijser (Compas) veranderde; en de Naeld wendede sigh ses puncten te rugg'. Waer uyt wy vermoededen, dat in Geberght Magneet-steenen moesten zijn. Of dit nu inderdaed soodanigh is, beveel ick aen ‘t verder ondersoeck. Ondertusschen weet ick dit gewisselijck, dat wy in onse wegh souden verdwaeld hebben, indien onse Stierman niet seer wel ervaren waere geweest.

Vermits wy nu meenden, dat onse andere Schepen sigh bevonden in even soodanig een staet, als wy, soo stack onse Stierman, op aenleyding van sijn Compas, een Vlag uyt op de Focke-mast, om deselve daer door een Teecken te geven, datse [21] hem souden volgen. De gelegenheyd deser Plaets was hem genoeg bekend, vermits hy verscheydene Reysen derwaerts gedaen had met de Hollanders; welcke, wanneerse hier koomen, maer alleen na haere Zee-Kaert voort seylen.

Twee gantsche Dagen en Nagten bragten wy door in desen gantsch verwarden staet. Maer naderhand, als wy een goed stuck wegs van ‘t Voor-Gebergt waren afgeraeckt, wendede de Compas-Naeld sigh weer na haer Middel-punt. Doe begon de Wind te stillen; derhalven de Schipper de derde en laetste knoop ontdeed.

Toe-doeningh.

De Wind-verkoopingh der Toversche Lappen is wel van veele, en selfs aensienlijcke Mannen beschreven geworden; maer oock van een groot deel, soo gemeene, als verstandige en wel-geoeffende Lieden, niet alleen in twijffel getrocken, maer oock voor een enckel verdightsel gehouden. Ondertusschen, wijl wy hier weer een varssche Getuyge hebben, die ons daer van beright en verseeckerd, niet uyt hooren seggen, maer uyt eygener Ondervindingh, als die alles gehoord, gesien, en gevoeld heeft, soo konnen wy niet laeten, een volkoomen Historisch geloof aen deese saeck te geven: Te meer, wijl noch ongelooflijck noch onmogelijck is, dat de Satan sulcks sou konnen verrighten; als die niet swaer kan vallen, wanneer de Heere onse Godt hem sulcks toelaet, de Lught ontrent een Schip soodaenigh, meer of min hevigh, te bewegen, dat ‘t selve daer door snel en meer snel werd voort gedreven: Even door deselve beweegingh of een saghte of een harde Wind, of een geweldige Storm veroorsaeckende. Van deese Wind-verkoopingh der Toversche Fin-Lappen, hebben wy noch andere Berighten en Voorbeelden by gebraght in ‘t derde Deel onser Groote Historische Rariteyt-kamer, van pag. 304. tot 316.; daer wy oock spreecken van, en ondersoeck doen op ‘t Onweer-maecken van Donder, Regen, en Hagel der Toveraers en Toveressen. Ondertusschen begaense een seer schrickelijcke Sonde, een verfoeylijcke Grouwel voor den Heere onsen God, die van deese Satans-Slaven Wind koopen, en alsoo reghtdraeds nae den Duyvel gaen, om hulp in haere verlegenheyd te bekoomen. Van de seer vreeslijcke Noorweegsche

Draey-kolck, die alle groote en kleyne Schepen, voorts allerley dingen, in deese Kronckel-wervel koomende te geraecken, den tijd van ses uyren langh inslockt, sonder datmen weet, waer yets daer van blijft; daer na in ses andere uyren alles weer uytwerpt: Waerom sulcks geschied; en dկorsaeken deeses Draey-kolks: ‘t Grouwlijck geschal, ‘t welk daer ontrent werd gehoord: De Figuerlijcke Afbeeldingh van d'inwendige gelegenheyd deeses Water-wervels; met aenwijsingh, waer de meenighte des ingeswolgen Waters, en dթngeslockte dingen blyven, hebben wy [22] verhandeld en voor-gesteld in ‘t tweede Deel onser Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost- en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, van pag. 1113. tot 1119. Oock geven wy eenigh beright van Noorwegen en de Noordsche Landen, nevens sommige seldsaemheden der selve, in ‘t selve tweede Deel, pag. 650. en anderwegen. Desgelijcks van d'Americaensche Toveraers en seldsaeme Onweermaeckers, vierde Deel, pag. 1350. De Geographische en Historische Beschrijving aller Noordsche Landen, kan men vinden in onse vertaelde en doorgaens vermeerderde Weereld-beschrijvingh van Sanson d'Abbeville.

X. Hoofd-stuck.

Geweldigen Storm, op ‘t losdoen van de derde gekoghte Wind-knoop ontstaen. ‘t Schip stoot tegens een Klip, en bekoomd een gat in de Kiel. Groot gevaer. De Windt bedaerd sigh. Grooten arbeyd, ter oorsaeck van ‘t lecke Schip. Komen by ‘t Slot Wardhus. En voorts te Varanger.

SOo haest de gedagte laetste knoop ontbonden was, ontstond soo een geweldige, ja grouwlijcke Noord-Noord-Westen-Wind, dat wy meenden, den gantschen Hemel sou ons op de Kop neer gevallen hebben: En dat God, uyt een regtvaerdige Gramschap over onse begane Sonde, daer in, dat wy den Toveraer gesogt en gehoor gegeven hadden, ons tեenemael wou verdelgen. Vermits wy onse Seylen niet konden gebruycken, soo moesten wy ons overgeven aen de genade der Golven: Welcke ons schuddeden met soo een hevige Beweging, dat wy niet anders dagten, of ons Schip sou in stucken breecken, en wy alle na den Afgrond sincken.

Als wy nu niet boven de twaelf Mijlen wegs van Land waren, en nauwlijcks, onaengesien alle moeyte, vermogten Zee te houden, konden wy ons evenwel niet inbeelden, dat ‘t geweld deses ongueren Winds ons, tegens onsen wil, derwaerts sou drijven. Doch wy maeckten onse Reeckening buyten den Waerd. Want op den derden Dagh ontrent de Middag ontstond plotslijck noch een veel grouwlijcker Storm, welcke ons onder de Steen-Klippen dreef; stootende ons seer geweldig aen tegens eene der selve, ontrent dertig Mijlen [23] van de Caep, of Aenvaert, opwaerts; en vier Mijlen van ‘t Strand. Ons Schip bequam hier door een seer groote Barst; en nu begon een yeder sigh tot bidden te begeven; want wy alle meenden, dat dit de laetste Dagh onses Levens sou zijn.

‘t Is waeragtig, dat noch ick, noch yemand anders, sigh oyt in grooter gevaer had bevonden. Yeder oogenblick verwagteden wy, dat ons Schip voorts ten vollen in stucken sou stoten. Maer eyndlijck maeckte, door een sonderlinge schicking Gods, de grootte en ‘t geweld der Baeren ons weer los; dryvende ons ontrent een Pistool-schoot wegs van de Klip af, sonder mercklijck-groote schade des Schips; behalven dat het in de Kiel, of onder aen den Bodem, een kleyn gat bequam; waer door eenig Water inliep: Oock was yets aen ‘t Boord in stucken geslagen. Dit veroorsaeckte, dat wy geduerig aen ‘t Pompen moesten blijven, en gaf ons onophoudlijck werck.

Op den vierden Dagh, als nu de Storm opgehouden, ‘t Weեr sigh bedaerd had, en de Lugt weer klaer geworden was, wierden wy dաndere Schepen onses Geselschaps niet gewaer; derhalven wy over deselve seer bekommerd waren. Echter lieten wy hier door ons niet verhinderen in de voortsetting onser Reys, wijl de Wind hier toe sigh ons eenighsins gunstig toonde.

Maer vermits wy ons Schip leck, daer-en-boven onsen arbeyd in ‘t uytpompen des Waters groot en onophoudlijck bevonden, soo daght ons best te zijn, een bequame Plaets te gaen soecken, daer wy verseeckerd leggen; ‘t bekoomene gat stoppen, en ons wat verquicken mogten. Doch wijl de Noord-Zee langs de Kust vol Steen-Klippen is; ter welcker oorsaeck men aen der selver Zee-boesems en Havens niet kan geraecken, soo moesten wy noch twee dagen lang op Zee blijven, eer wy in veyligheyd konden koomen.

Eyndlijck quamen wy op den vierden Dagh Գ morgens op de Kust by Wardhus; zijnde een Kasteel, ‘t welck de Deenen gebouwd, en waer in sy een Besetting, oock een Commissaris of Gemagtigde hebben, om te passen op alle Duytsche Schepen, welcke van Archangel gintsch en herwaerts op de Witte-Zee varen. De hier leggende Amptenaers lieten ons gantsch Hoflijck voor by seylen, sonder yemand aen ons Boord te senden; [24] wijlse aen onse Vlaggen wel sagen, dat wy Deenen waren. Doe wy voorby ‘t Slot voeren, begroeteden wy haer met ons Geschut, en quamen in de Zee van Varanger; daer wy ons Ancker uyt wierpen, ontrent een halve Mijl van de Stad af.

XI. Hoofd-stuck.

Aenkoomst des Heeren Martiniere te Varanger in Deensch-Lapland. D’inwooners verwonderen sigh over deese Aenkomelingen. Vergunnen haer haere Haven, om hun Schip in de selve te moogen verbeeteren.

TEr gedagter plaets gekoomen zijnde, lieten wy onse Boot neer in Zee. Ondertusschen was ԥr niemand onder ons alle, die van dit Gewest, ‘t welck gantsch rauw en wild sigh vertoonde, eenige dաlderminste kennis had. Onser seven, nevens de Schipper, waeghden sigh, om een kleyn stuck wegs opwaerts te gaen; op dat wy sagen, of wy een bequame Plaets, of eenige Inwooners, welcke ons behulplijck konden zijn, vinden mogten.

Als wy nu ontrent een halve Mijl voort-gestapt waren, quamen wy in een wel-bewoonde Stadt, hebbende een goede Haven en Legh-plaets. Dese Stad is genoemd Varanger. ‘t Volck liep met groote hoopen by een; sigh ontsettende, wijlse ons in soodanig een toerusting sagen aenkomen; en bekeecken ons met seer groote verwondering.

Onse Schipper, die de Noordsche Tael verstond, en oock kon spreecken, bad haer vriendlijck, te willen toelaten, dat wy ons Schip aen Strand brengen, en ‘t selve daer van de geledeneschade weer verbeteren mogten. Doese nu hoorden, dat wy Kooplieden waren; en dat ons voornemen was, Wal-Russen (van de Franoisen genoemd Cheval Marin, dat is, Zee-Rossen, of Zee-Paerden) te Visschen, soo bodense ons soo wel hare hulp, als hare Haven aen. ‘t Een en ‘t ander wierd van ons aengenomen met een groot welgevallen. Na dat wy de gedagte Haven besigtigd hadden, keerden wy weer na ons Schip: En wijl wy ‘t selve noodwendig moesten [25] verligten, soo namen wy onsen Ballast (bestaende uyt Sand) daer uyt; nevens eenige Kisten Taback, en sommige Packen Lijnwaed; welcke wy, indien de gelegenheyd voorquam, aen d'inwooners dagten te verruylen. Na de gedane ontlaeding bragten wy ‘t gedagte Lijnwaed en de Taback in een niet verr'van ‘t Strand gelegen Huys; ‘t welck onse Schipper en de Factoor der Kooplieden soodanigh verseeckerden, dat de Waren daer in genoegsaem veylig konden zijn.

XII. Hoofd-stuck.

Taback, aen deese Lappen vereerd, van haer seer hoogh gehouden. Seldsaeme Spijsen der Deensche Laplanders. Haere walgh van de goede Deensche Kost. Van welcke dingen sy haeren Dranck bereyden. Haere Brandewijn. Zijn meerendeel Toveraers: En gantsch Bygelovigh. Haere Ligchaems-gesteltenis. Geylheyd haerer Vrouwen. Kleedingh, waer van gemaeckt. Draght der Manspersoonen. Haer Voet- en Hoofd-decksel. Huysen. Hoese Գ Naghts slaepen sonder Bedden. Seldsaem Bygeloof ontrent haere Katten; van Martiniere voor Duyvelen gehouden.

OP dat wy nu tusschen ons en dit Volck, ‘t welck, gelijck alreeds gesegd is, Laplanders waren, een goed vertrouwen mogten opregten, soo vereerden wy haer eenige opgerolde Taback; diese ontfingen met soo een groote blijdschap, als of ‘t stucken Gouds waren geweest. Hier tegens dedense ons Geschencken van soodanige dingen alsse hadden; te weeten, seecker slagh van gedroogde Visch, van haer gebruyckt in plaets van Brood; en Vleesch van Ren-dieren (welcke maer alleen in Laplandt, Boranday, Samojessie en Siberien werden gevonden) Beeren, en andere wilde Beesten, welckers gelijck wy noyt te vooren hadden gesien. Desgelijcks gavense ons varssche Visch, sonder Sout gekoockt; welcke sommige onder haer in ‘t Vet van andere Visschen, andere in een scharpe vogtigheyd in-doopten; welcke vogtigheyd sy tot haren Dranck nuttigen.

Doch vermits niemandt onder ons lust had, om van hare Compost yets te proeven, soo waren wy blijde, dat wy onse [26] eygene Voorraed konden aen-tasten; bestaende in goede Tweeback, of Biscuit, en gesouten Rund-vleesch. Wy booden haer dese onse Spijs wel aen; doch soo haestse deselve in haren mond hadden genoomen, spoogense die weer uyt; met even soodanig een af-keer, als wy van hare kost hadden. Echter dronckense, ons ten geval, van ons Bier en Brandewijn: Maer niet met sulck een lust en smaeck, alsse haer eygene Dranck in ‘t lijf goten: Welckese bereyden van varsch Water, Genever-besin, en noch eenige andere Besin, hebbende de gedaente van Linsen; maer waer van de naem my vergeten is. Van dese hebbense een grooten overvloed; en sy wassen gelijck de gedachte Genever-besin, onder de bladeren eens Kruyds, sigh vergelijckende met ons Vaern-kruyd, doch dicker en hooger; waer van ick de weergade in geene Kruyd-boecken heb konnen vinden.

Sy hebben seecker slagh van Brandewijn, welckese distilleeren in een kopere daer toe bereydede Distilleer-ketel; waer in sy een soort van Koorn doen; gevende deselve soodanig een kragt, datse soo wel de Menschen droncken maeckt, als dկnse. Haren ordentlijcken of gewoonen Dranck is niet veel slegter als onse Wijn.

Deese Laplanders (alhoewelse Lutheranen zijn, en oock hare Priesters [of Predikanten] hebben, welcke haer leeren en onderwijsen) werden echter seer seldsaem van de Duyvel geplaegd. Meerendeel zijnse Toveraers; en soo overgelovig, datse, wanneer haer eenig Dier bejegend; ‘t welckse voor ongeluckig houden, terstond in aller haest weer te rugg' na hare Huysen keeren, en van dien geheelen dagh daer niet weer uyt komen. Wanneerse sigh ter Visschery begeven, haer Net uyt werpen, en niet meer als eenen Visch op trecken, soo houdense sulks voor een boos teecken; begeven sigh na Huys; en Visschen van dien gantschen dagh niet meer.

Soo wel de Mannen als de Vrouwen zijn van een kleyne Postuer; doch wel geset, en gantsch geswind. ‘t Aengesigt is breed: De Neus ingebogen; de verwe vry bruyn; doch niet soo seer als van andere Noordsche Volckeren. dկogen zijn kleyn, gelijck die van de Varckens; dՏogbrauwen groot; sigh gemeenlijck uytstreckende tot aen de Slapen des Hoofds. [27]

Swaermoedig en groof van Aert zijnse; sonder eenige hoflijckheyt. Voorts tեenemael Geyl; insonderheydt de Vrouwspersoonen; welcke sigh aen al dաenkomende ten besten geven, soo dickmael sy sulcks, sonder vrees voor haere Mannen, doen konnen.

Haere Kleding is meenigerley; somtijds gemaeckt van groof Laecken; maer in ‘t gemeen van Elands of Ren-dieren Huyden, ‘t Hayr buytenwaerts gekeerd. Haere Koussen zijn van deselve Stof. De Schoenen van een Visch-huyd, daer de Schubben noch op sitten; sonder aghter-leեr en ooren, op de manier der Pantoffelen. Haer Hoofd bedeckense gelijck de Noorwegers. Haer Hayr is in twen verdeeld; ‘t eene deel hangd op d'ene, ‘t ander op d'andere Schouder neerwaerts af. De Muts, of Huyf (Cornette) is met rood Lijnwaed overtoogen: En dit is al ‘t Lijnwaed ‘t welckse aen haer Ligchaem hebben. Andere dragen een Vel-stuck, wat breeder als tweemael een hand. ‘t Selve bindense aghter haer Hoofd tճamen, na de wijs der Egyptenaren. [Sie Fig. I. No. 2.]

De Mans-klederen zijn al t'samen gemaeckt van de Huyden der Ren-dieren; ‘t Hayr buytenwaerts gewend. ‘t Voornaemste des Kleeds is ‘t Wambais, of liever de korte Rock, sig na beneden streckende tot over ‘t midden der Dgien; met een Broeck van even deselve Huyden bereydt. Daer onder hebbense een paer Laersen aen de Beenen, soo aerdig toe-gesteld van een Visch-huyd, dat, ofse schoon gantsch plomp en bot-groof schijnen te zijn, men echter niet lightlijck de Naed daer aen sou konnen vinden. Veele onder haer dragen geen Laersen, maer alleen Schoenen gelijck de Vrouwen. Op haer Hoofd hebbense een slag van ronde Mutsen, gelijck de Schippers dragen, gemaeckt van Elands of Ren-dieren Huyden, daer ‘t Hayr noch op sit; aen dկoren geborduerd met een stuck eens Vosschen-balgs, somtijds wit, somtijds grauw. [Sie Figuer I. No. 3.]

Veele harer Huysen zijn gebouwd na de manier der Inwooners in Christiania; hebbende daer in geen ander ligt, als ‘t geen van boven af invalt.

Sy hebben geen Bedden, daerse 's Naghts op leggen; gelijck oock niet hare Nabueren de Muscovitische Laplanders, de [28] Borandianen, Samojeden, Siberianen, Zemblaners, Yslanders, en andere Noordsche Volckeren. Sy strecken sigh midden op de Vloer cierlijck uyt in een Beeren-huyd; waer op groote en kleyne, Heer en Vrouw, Kinderen, Knegten en Maegden, al tճaem over hoop by een leggen, sonder eenig bedencken. Wanneerse nu 's Morgens op-staen, soo leggense hare Huyden regt ordentlijck weer op haer' oude plaets.

Yeder Huys houd voor sigh selven een groote swarte Kat; waer me sy veel bestel hebben, en waer van sy seer veel werck maecken. Sy spreecken met deselve, even als met vernuftige Menschen. Niets sullense ter hand nemen, voor datse de saeck eerst met hare Kat hebben beraedslaegd; wijlse geloven, dat dit Dier haer in hare voornemens behulplijck is. Yeder Nagt gaense uyt hare Huysen, om hare lieve Kat raed te vragen. Sy derven oock geen geluck hoopen op hare Jagt, Visch- en Vogel-vangst, of in andere verrigtingen, indien desen haren goeden Engel niet met haer ging. ԫ Heb veele der selver gesien, en al t'samen hebbense de gestalte van een Kat. Echter segh ick, en geloof vastlijck, in aenmercking van haer vreeslijck aensien, datse niet anders als Duyvels konnen zijn. [Sie Fig. II. No. 1.]

Toe-doeningh.

D’Orsaeck van de swartheyd der Lappen, welcke anders gantsch wit ter Weereld koomen, hebben wy aengeweesen in ‘t eerste Deel onser Groote Historische Rariteyt Kamer, pag. 311. In welck Werck wy oock handelen, ofse soo onvormlijck van Ligchaem en kleyn van Gestalte zijn, als veele voor-geven, pag. 309. Haere Gestalte, Gemoeds aert, Kost, Arghwaen; raesende woede haerer Vrouwen, alsse vertoornt zijn, pag. 313. Gierigheyd; Luyheyd; Ondankbaerheyd tegens haerՠoud gewordene Ouders, pag. 315. Sonderlinge afkeer van Dievery, pag. 317. Houwlijcken; Huysenbouw; Bygelovigheden; seldsame Jagt-Ceremonien; Toveryen; en vreemde Gevallen daer ontrent, tweede Deel, van pag. 360. tot pag. 387. e.s.v. [29]

XIII. Hoofd-stuck.

Martiniere en eenige andere begeven sigh, terwijl haer beschadighd Schip verbeterd word, dieper Landwaerts in. Ontmoetingh vantwee groote Beeren. Hoese deselve verdreven. Komen by Huysen, daerse haere rust neemen. Geschenck van een stuck Taback seer hoogh geaght.

ALs wy nu,ճ daegs na onse aenkoomst te Varanger, ons Schip hadden ontladen, waren de Lieden deser Stadt ons seer behulplijck, in ‘t selve om te wenden, en tot de verbetering toe te brengen alles watse konden. Maer vermits de Schipper ‘t gedagte Schip veel meer beschadigd vond, als hy sigh had ingebeeld, soo bad hy d'inwooners, hem te willen versorgen van soodanig Hout, als hy tot de herstelling van noden had. Sy maeckten hem bekend, dat ‘t selve te bekomen was, op eenen niet verrՠdaer van daen gelegenen Berg; ja hebben ‘t hem oock selfs toegebragt.

Vermits nu de Factoor der Kooplieden bemerckte, dat tot de verbetering des Schips eenigen tijd sou moeten verloopen, soo nam hy voor, wat dieper in ‘t Land te willen gaen, om te sien, of hy daer yets sou konnen vinden, ‘t welck hy voor de Deensche Waren sou mogen inruylen.

Tot sijne Reys-gesellen op desen Wegh verkoos hy my, en noch twee andere uyt den geheelen hoop. De volgende Morgen, zijnde den twaelfden der Lentemaend, namen wy met ons Taback en Lijnwaed, om te verhandelen; desgelijcks Biscuit, of Tweeback, en gesoutene Spijs, tot onsen Voorraed om t'eeten. Wy voerden met ons drie van dՉnwooners deses Lands; soo om ons Packtuyg te dragen, als om ons den wegh te wijsen. Dus gingen wy voort door Bosschen, Bergen en Dalen, tot ontrent Գ avonds ten vier uyren toe; ter welcker tijd wy twee witte, uytsteeckend-groote wilde Beeren in ‘t gesigt kregen; die sigh na ons toe begaven; waer door wy ons in geen kleyne vrees bevonden.

Als onse Geleyds-lieden desen onsen anghst bemerckten, soo bevalense ons, onbekommerd te zijn; seggende: Indiense sigh onderstonden ons te naerderen, soo hadden wy niet anders te doen, als na ons Geweer te tasten, want dan soudense de vlugt nemen. Om nu hier van een proef te hebben, soo begonden wy onse Roers te spannen, en de Pan vaerdig te maecken. Soo haestse sulcks gewaer wierden, liepense wegh, onaengesien [30] aengesien wy noch afschooten, noch Buskruyd af brandeden, waer van sy den reuck hadden moogen vernemen. Hier op hebben wy haer niet meer gesien.

Ontrent een uyr daer na, als wy van een Bergh afgingen, en nu beneden waren gekomen, vonden wy twaelf Huysen, staende een taemlijcke wijdte van malkander. Niet verr' van daer bevonden sigh twee Kudden Dieren, de Harten gelijck, welcke Rangifers, of Ren-dieren waren, volgens ‘t beright onser Weghwijsers.

In dit Vleckje, of Dorpje, gekomen zijnde, braghten sy ons in een Huys; alwaer wy rusteden; wijl wy ons, wegens de lange en moeylijcke Reys, desgelijcks wegens de sware last onser me genomene Waren, vry seer afgemat bevonden. ‘t Eerste dat wy deden, was, aen onsen Huys-waerd een stuckje Taback te vereeren; ‘t welck hem boven maten aengenaem was. Hy seyde ons, dat hy in negen Maenden tijds geen diergelijcke Vereeringh had bekomen. Om nu onse milddadigheyd te vergelden, gaf hy ons wat van sijne Brandewijn; een stuck varsch Ren-dieren vleesch, en gedrooghde Visch. Dit Geschenck deelden wy uyt aen onse Wegh-wijsers, en onthaelden haer daer me., terwijl wy ons selven versorgden van onse eygene megenomene Voorraed. Na gehoudene Maeltijd gingen wy neerleggen op een groote witte Beeren-huyd; nemende alsoo onse Naght-rust na de gewoonte deses Lands.

XIV. Hoofd-stuck.

Handel van Vellen, tegens Lijnwaed en Taback. Verdere Toght, dieper Landwaerts in, op Sleden, voortgetrocken van Ren-dieren. Goede voorsorge tegens de koude. Seldsaemheyd ontrent de Ren-dieren. Boven maeten snelle voortgangh der Sleden. Komen aen een groot Land-Vleck; en hoese daer ontfangen wierden. Goede Boter en Kaes, gemaeckt van de Melck der Ren-Dieren, welcke Vrouwlijck zijn. Haer uytsteeckende geswindheyd.

DOe wy 's anderen daeghs 's Morgens opgestaen waren, versoghten wy te weeten, of onsen Huys-waerd niet yets te verruylen had, tegens ons Lijnwaed en Taback: Hy [31] antwoordede, dat hy had Vellen van Wolven, witte Eeckhoornen, en diergelijcke: Dat oock zijne Nabueren noch meer der selver hadden; welckese, gelijck hy geloofde, geerne tegens onse Waren souden willen vermangelen. Wijl wy nu deselve begeerden te sien, soo bragtense die tot ons; en te gelijck vier Packen Klederen, gemaeckt van Ren-dieren Leեr, om ons voor de koude te bewaren. Eenige deser dingen gavense ons voor Taback, en eenige voor Lijnwaed.

Vermits nu hier niet meer te handelen was, versogten wy van den Waerd, dat hy ons van Ren-dieren wou versien, om ons dieper in ‘t Land te voeren. Nauwlijcks hadden wy hem onse begeerte voor gedragen, of hy trad voor de deur; nam sijnen Hoorn, en blies daer op. Terstond quamen veerthien of vijfthien deser Dieren by hem; waer uyt hy 'r ses verkoos; deselve toerustede, en voor ses Sleeden spande, welcke gemaeckt waren gelijck een kleyne Schuyt; rustende op vier kleyne Balken, en vast geheght aen een stuck Houts, twee voeten langer als de Sleede.

In eene der selve deeden wy onsen Voorraed: En na dat wy twee onser Wegh-wijsers met Taback te vreden gesteld hadden, lieten wy haer weer na Huys keeren, behoudende maer alleen den derden by ons, om ons te geleyden; vermits hy was geweest in ‘t andere Lapland, behorende onder de Heerschappy des Groot-Vorsts van Muscovien; hebbende goede kennis van de Spraeck deses Volcks; gelijck oock van ‘t gantsche Land, en de Tael der Killoppen.

Als wy nu ons yeder bysonder in een Sleede hadden geset, aengedaen met de Laplandsche Kleding, welcke wy van dՉnwooners hadden ingeruyld, wierd onser elck met een witte Beeren-huyd bedeckt. Alsse ons oock aen onse Wagen hadden vast gemaeckt met een brede Riem van de Huyd eens Ren-diers, soo gavense ons, Hoofd voor Hoofd, twee Glasen Brandewijn in ‘t lijf, en een korte stock, onder aen met Yser beslagen, in de hand, om ons daer aen vast te houden, en daer me te verhoeden, dat wy niet om verr' geworpen wierden by yeder Steen of Tronck eens Booms, aen welcke wy moghten aenstoten.

Als wy nu aldus tot de Reys toegerust en vaerdigh waren, [32] murmelde onse Huys-waerd, dien de gedaghte Ren-dieren toe-behoorden, yeder der selver eenige woorden in ‘t Oor; seggende haer (immers gelijck wy ‘t daer voor hielden), hoe verr' sy ons te voeren hadden. Terstond dedense soodanige sprongen, dat wy ons inbeeldeden, soo veel Duyvelen, als ԥr Ren-Dieren waren, voor onse Sleeden te hebben. Op dese wijs sneldense met ons over Bergh, over Dal; sonder dat wy haer eenigsins door slagen noopten. Dit duerde soo tot ontrent seven uyren in den Avond; ter welcker tijdt sy ons bragten by een groot Land-Vleck, gelegen tusschen de Geberghten; dight by een groot Meir.

Doe wy by ‘t vierde Huys waren gekomen, stondense plotslijck stil; stampende al tճamen met haer eene voet tegens dաerde, even als ofse haerՠaenkoomst bekend wilden maken. De Huys-heer dit geruysch vernomen hebbende, quam terstond met sijne Knegten by ons. Eenen onder haer had een Kan, van Genever-bessen-hout gemaeckt, vol Brandewijn; waer uyt hy yeder van ons een kleyne Schael, oock van Hout, toereykte, om te drincken; en ons alsoo te verquicken, eer wy uyt de Sleeden traden; wijl hy van onsen Weg-wijser had vernomen, dat wy ons in geen kleyne Verwarringh bevonden, vermits wy niet gewoon waren, op soo een geswinde en geweldige wijs voort-gevoert te worden.

Dese Ren-dieren, beyde van ‘t Manlijck en Vrouwlijck Geslaght, hebben Hoornen, een weynigh korter als die van een Hart; krommer, rauwer, en niet soo veel getackt. De verwe is even soodanigh als die van onse Harten. De Klauwen zijn gekloofd, en soo groot als die van een taemlijcken Os. Sy werden geweyd op Mos, waer van ‘t Land hier over al vol is.

De Wijfjens worden gemolken gelijck onse Koejen. Van de Melck bereyden dՉnwooners reght-goede Boter en Kaes. Dese Ren-dieren maeckense vast aen twee Stangen, welcke met Riemen van deser Dieren Huyden aen de Sleeden zijn gehegt: Ontrent op deselve wijs, als de Paerden voor onse Carossen zijn gespannen. Met welcke Riemen sy de gedaghte Sleeden ongelooflijck snel voort-trecken, en, de reghte Wegh uyt, na de bestemde Plaets brengen; sonder datmen eenige moeyte [33] behoeft te doen, om haer te regeeren of te bestieren. [Sie hier van d'Afbeeldingh Fig. I. No. 4.]

Toe-doeningh.

‘t Sal de moeyte waerdigh zijn, den onkundigen Leeser eenigh verder beright van deese Ren-Dieren, of Rheen, te geven, uyt Olaus Magnus, Johannes Schmidt, Erasmus Franciscus, en andere Schrijvers. Sy worden genoemdt een slagh van Harten; doch zijn veel grooter, stercker en sneller. Sommige schrijven haer drie Hoornen toe. De tamme sietmen in Bothnia en Groot Lapland. Men spand haer voor de Sleden; derhalven haer oock de naem Reiner, of Rancher, of Rangifer, toegevoeghd is; vermits ‘t Span-tuygh, haer om de Hoornen en aen de Borst gedaen, Rancha, of oock Locha, werd geheeten. Derhalven Rancher, of Reiner, soo veel bedied, als een Jock of Treck-Hart. Alhoewel dien naem oock afkoomd van ‘t gewight haerer Hoornen, hebbende de gedaente van eenige Tacken eens Eycken-Booms. Onder dese Hoornen zijn de twee grooter als de derde; welcke midden op ‘t Hoofd sit, met eenige korter Tacken dan dաndere betelghd; waer me sy ‘t Hoofd beschermen tegens de Vyandlijcke Dieren, insonderheyd tegens de Wolven; te gelijck haer een cierlijck aensien veroorsaeckende. Schefferus dese Beschrijvingh Olai verklarende, seghd, dat dit derde geenen Hoorn is, maer alleen een Tack, groeyende tusschen beyde de Hoornen; en de gestalte eens Hoorns vertonende; steeckende voor uyt. Op dese wijs soumen konnen seggen, dat sommige deser Dieren vier, vijf of ses Hoornen hebben. Die van de Wijfkens zijn veel kleyner. Sy strecken sigh achterwaerts van ‘t Hoofd uyt; doch aen ‘t eynd krommense sigh niet na aghteren toe, gelijck die van de Geyten en Bocken; staen oock niet tegens malkander gekeerd, gelijck die van de Harten en Elanden, maer zijn voorwaerts gebogen, als die van de wilde Geyten.

Eenige maecken van dՅlanden en de Ren-dieren eenerley Geslaght, doch qualijck. Sommige noemense Rhen. Sy leven van ‘t witte Bergh-Mos, leggende in de Winter met Sneeuw bedeckt: Maer hoe hoogh dese Sneeuw oock zijn moght, echter weten de Ren-dieren daer door te graven, en alsoo hare Kost daer onder te bekomen. In de Somer voedense sigh met de Bladeren en groene Telgen der Boomen. Aen den Hals hebbense Manen, gelijck de Paerden. De Hoeven, of Klauwen, zijn gekloofd; welke de Natuer by na gantsch rond heeft gevormd, wijl dese Beesten door de Dalen en over de Geberghten geduerigh door de diepe Sneeuw moeten lopen. Daer zijn Wilde en Tamme, of liever getemde. d'erste laetmen in de Wildernissen loopen, om 'r te vermeenighvuldigen, op datmen somtijds een Jaght tegen haer aenstellen moght. De Tamme brengen hare Heeren seer groot voordeel toe: Want sy bedienen sigh van hare Melck, Huyd, Zenuwen, Gebeenten, Hoornen, Hayr, en Vleesch; zijnde ‘t laetste een welsmakend eeten. Daer-en-boven werdense gespannen soo voor sware als lighte [34] Wagens en Sleeden, beladen met kostlijck Vel-werck, en allerley Visch; wijl de meeste Laplanders alleen van de Visschery leven. Op eenen Dagh konnense honderd en vijftigh-duysend schreeden afleggen, maeckende dertig middelmatige Duytsche Mijlen. De Sneeuw-Wagens, of Sleeden, loopen voor aen spits toe, om dies te beter door de Sneeuw te mogen snijden, gelijck de Schepen door de Zee-Baren.

De Melck deser Dieren werd gedroncken, of tot Kaes gemaeckt; desgelijcks tot een slagh van Vet, of Smeer; maer eygentlijcke Booter konnens 'r niet van bekomen. De Huyd verstrekt de Menschen tot Stof voor Kleedingh aen ‘t Ligchaem, en decksel op ‘t Bed. Men bereydt ԥr oock Paerde-Sadels, ledere Sacken en Blaes-balgen van, vermits dese Huyden gantsch taey, sterk, en geduersaem zijn. De Zenuwen werden verarbeyd tot Hembden, in plaets van Vlas, ‘t welck hier niet wast: Oock maecktmen ԥr Gaern van; nevens seer sterck Touw-werck, waer me sy hare Schuyten vast t'samen binden, wijl haer Ysere Nagels ontbreecken. De Beenderen en Hoornen gebruycktmen tot Bogen, en werden derhalven seer hoogh geaght. De Klauwen houdmen een dienstigh middel voor de Kramp. Met ‘t Hayr werden de Rijd-sadels gevuld; desgelijcks Stoel-kussens, en Bulsters, om op te leggen ‘t Vleesch is gezond, en van een leckere smaeck. Als ‘t gesouten is, kan men ‘t veele Jaren langh goed houden.

Sommige Inwooners hebben thien, twintigh, dertigh, tՠseventigh of honderd deser Dieren; sommige oock wel twee, drie, vier, of vijf honderd, na datse wel-vermogend zijn. Deselve latense door seeckere Harders gintsch en herwaerts op de Weyden brengen, en in Stallen bewaren, wegens de veelheyd der Wolven, insonderheyd der Bergh-Wolven, welcke grimmiger en vernielender zijn als dաndere. Alsse over Zee na andere Landen werden gevoerd, blijvense niet langh in ‘t leven, wegens de veranderingh, soo des Lughts als des Voedsels. Gelijck dan oock de Laplanders selfs, in een ander Gewest komende, wel haest de Dood in de kaecken vallen. De Sweedsche Vorst Steno Stur sond Hertogh Frederick van Holsteyn ses deser Ren-dieren, nevens een Lap en sijne Huysvrouw, om op deselve te passen. Doch so wel de Menschen als de Beesten stierven in weynig tijds. Koning Gustavus schonck in ‘t Jaer 1533. aen eenige Pruyssische Heeren thien Ren-dieren van beyderley Geslaght, welcke men de Wildernis ter vrijheyd gaf, op datse sigh in deselve moghten vermeerderen: Doch naderhand heeftmen noch Oude noch Jonge gesien.

XV. Hoofd-stuck.

Aenkoomst te Mourmans Koimore. Gestalte der Huysen. Kleedingh der Mannen en Vrouwen. Verre reys, afgeleghd op eenen dagh. Ruylingh tegens Taback. [35]

UYt onse Sleeden getreden zijnde, soo begaven wy ons binnens Huys; zijnde gebouwd op even soodanigh een wijs, als dաndere in dese Landen; te weten, seer kleyn, laegh; gedeckt met Boom-basten; en geen ander light ontfangende, als ‘t geen van boven door ‘t Dack van ‘t Huys koomd in te vallen, gelijck als in Noorwegen.

Dese Laplanders dragen wat langer Klederen, als de geene, van welcke wy quamen. Doch zijn oock gemaeckt van de Huyden der Ren-dieren, ‘t hayr uytwendigh. De Vrouws-personen zijn even soodanigh vercierd, en de hayren uytgebreyd, gelijck die wy te vooren gesien hadden: Met een ronde Huyf op ‘t Hoofdt, van deselve Huyd daer de Klederen van gemaeckt zijn.

Soo haest wy binnen gekomen waren, gaven wy den Waerd een stuckje gerolde Taback, ontrent twee vingeren langh; welck Geschenck hy seer vriendlijck aen nam. Even soo veel vereerden wy oock aen yeder sijner Nabueren, op dat wy onder haer dies te verseeckerder moghten zijn; vermits wy hoorden, datse wilder waren, als al de gene welcke wy tot noch toe hadden gesien. Hier na deden wy onse Avond-maeltijd van den Voorraed, die wy met ons gebraght hadden. Onse Wegwijser at van sijne gedrooghde Visch, en Ren-dieren-vleesch, gantsch ongesouten gekoockt.

Wy vraeghden hem, hoe veele Mijlen wy dien dagh hadden afgeleght? Waer op hy antwoordede, ontrent dertigh; en dat wy ons nu bevonden in ‘t Land Mourmans Koimore; alwaer dՉnwooners een andere Tael spraecken, als die in Varanger. Wy konden ԥr niet een eenigh woord van verstaen. Doe wy gegeten hadden, leyden wy ons geschiktlijck neer op hare Beeren-huyden, na hare gewoonte; en gingen alsoo slapen; na dat wy te vooren onse Klederen hadden verruyld tegens de hare, vermits deselve wat langer waren. Oock hadden wy honderd van haer bereydede Eeckhoornen-vellen gehandeld voor wat Taback. [36]

XVI. Hoofd-stuck.

Verdere Reys nae ‘t Landschap der Kiloppen, met een seer groote geswindheyd, door middel der Ren-Dieren. Koomen by een kleyn Dorp. Seldsaemheyd der Ren-Dieren; en bedrijf des Wegh-wijsers ontrent deselve. De Kiloppen houden geen gemeenschap met eenige andere Volckeren. Vlieden voor de Vreemdelingen. Aenkoomst in een Dorp.

DE volgende dagh, zijnde den veerthienden der Bloeymaend, baden wy onsen Leydsman en Tolck, onsen Huyswaerd te willen versoecken, dat hy onse Sleeden versorghde, op datse vaerdigh waren, om dieper in ‘t Land te gaen. Dit verrightede hy. Oock quamen de Nabueren, om ons te helpen; brengende van haren Brandewijn me, om met ons te drincken voor ons vertreck.

sy spanden ses Ren-dieren voor ses Sleeden; in welker eene wy onse Waren deden, en in dկverige selver gingen sitten. Doe decktense ons toe, en maeckten ons vast. Na datse nu yeder Ren-dier haer Bevel in dկoren hadden gemompeld, vlogen deselve seer verschricklijck voort, en sleepten ons deser wijs met de grootste geswindheyd, tot by twee uyren na de middagh, eer wy by eenigh Huys quamen.

Ontrent ten drie uyren braghtense ons in een kleyn Dorp, van seven of aght Huysen, gebouwd op een seer hogen Berg, dight by een groot Bosch; alwaerse plotslijck stil stonden; waer door wy geloofden, dat wy onse Reys hadden voleyndight. Doch vermits geen Mensch tot ons quam, soo moesten wy onse Ren-dieren in ‘t Mos drijven (‘t welck hier wies in seer groote meenighte), op datse aten. Voor ons deel, wy behielpen ons met ons gesouten Vleesch en Tweeback; onse Tolck met sijne gedrooghde Visch. Ondertusschen verquickten wy ons nu en dan met de Brandewijn-flesschen, welcke onsen voor-gedaghten Waerd ons me gegeven had.

Als wy nu ontrent een uyr langh hadden gerust, had onse Wegh-wijser (die soo wel als een van beste kennis had, om de Ren-dieren te doen voort-rennen) seer groote moeyte, om dկnse verder voort te krijgen, wijl dit, haers bedunckens, de [37] plaets was waer heenen sy geordonneerd waeren. Dit deed hem veelerley wonderlijcke Ceremonien ter hand neemen. Tot vijf of ses maelen toe gingh hy, gantsch alleen, in ‘t Bosch, en quam weer te ruggջ altijd op sijne weerkoomst haer yets in ‘t oor mompelende. Evenwel kon hy haer beswaerlijck tot gehoorsaemheyd beweegen. Eyndlijck wierdense goedwilligh, en gingen weer voort: Doch niet met soo een vaerdige geswindheyd, alsse tot noch toe hadden getoond.

Wy vraeghden hem, waer door ‘t doch quam, dat wy geen Menschen in dit Dorp hadden gevonden? Hy gaf ons tot antwoord: Dat sulcks ter deser plaets geen wonder was, vermits wy nu waeren in ‘t Landschap der Kiloppen; sijnde een slagh van Laplanders, veel onbandiger als al dաndere, welcke wy tot noch toe hadden gesien. Die oock seer dickmael hare Woonplaetsen veranderden, om ‘t geselschap der Vreemdelingen te vermijden. Sy leefden enckelijck van de Jaght, en hielden geen gemeenschap met andere Volckeren.

Terwijl wy onse Reys vervolghden, en van een hoogen Bergh afreeden, vernamen wy, ontrent ten negen uyren Գavonds, vier Kiloppen, van de Jaght koomende; werdende gevoerd in vier Sleeden met Ren-dieren, even soodanigh als wy: Doch soo haest sy ons gewaer wierden, namense een anderen wegh. Aen den voet des Berghs quaemen wy aen een groot Bosch. Als wy ons midden in ‘t selve bevonden, hoorden wy een seldsaem gehuyl en geschrey, doch saegen niemand.

Uyt dit Woud geraeckt, en eenen anderen Bergh afgekoomen zijnde, wierden wy een Dorp gewaer; derwaerts onse Ren-dieren ons voerden; en ons, door hare Voeten-slagh, een Herbergh nae haer behagen aenweesen: In welcke wy ons vervarschten met onse eygene Voorraed; en leyden ons neer, om te slapen, gelijck voor desen. [38]

XVII. Hoofd-stuck.

Een Ren-dier kan op eenen dagh, een Slede voorttreckende, afleggen over de honderd en tsestigh Fransche Mijlen weghs. Handel metVossen-vellen, en Zobelen, tegens Taback. Groofheyd des Volcks in ‘t Moscovitisch-Lapland; alwaer de Heer Martiniere sigh nu bevond. Verdere Voort-reys, al weer op Sleden, voort-getrocken van Ren-Dieren. Koomd in een schoon Dorp. Hoe hy en sijne Reys-genoten hier ontfangen werden. Melck. Boter. Sout. De Lappen konnen geen Sout verdraegen.

SOo haest wy Գanderen daeghs Գmorgens ontwaeckt waren, vraegden wy onsen Tolck en Wegh-wijser, hoe veele Mylen wy den voorigen dagh waren gereysd? Hy berigtede ons, ten minsten veertig; maeckende ontrent honderd en tsestigh Fransche Mylen; sijnde de wijdte, welcke is tusschen Parys en Lions. Yeder Myl der Lappen is grooter als een Duytsche Myl; welcke viermael soo veel weghs begrypt, als een Myl by Parys; soo dat een Laplandsche Myl ruym vijf Paryssche Mylen is. Een wel-bereedene Ruyter sou op eenen dagh niet boven vijf Lapponische Mylen konnen afrijden. Boven dien maeckte hy ons bekend, dat wy nu waeren in ‘t gedeelte van Lapland, ‘t welck behoord onder den Groot-vorst, of Czaar, van Muscovien.

Terwijl wy nu met d'inwooners droncken en Taback roockten, lieten wy haer vraegen, ofse niet eenige Waeren hadden te vermangelen. Sy gaven tot antwoord, datse Vellen hadden; en vermits wy deselve versoghten te sien, soo gingense die terstond halen. ‘t Waren witte, swarte en grauwe Vossen-Vagten; nevens eenige Sobelen, doch niet soo goed van verwe, als die in Boranday, Samojessie en Syberien.

Deese gelegenheyd diende ons seer wel. Wy gaven haer Taback daer voor; waer in sy oock een goed genoegen vonden. Als wy nu de Koopmanschap gesloten, en de Waren tegens malkander geleverd hadden, begonden wy dapper tճaemen te drincken. Onder dit suypen bevonden wy, dat deese Inwooners niet soo wild waren als dաndere, welcke wy tot noch toe gesien hadden; alhoewel reght groof in haren omgangh; vermitsse in ons geselschap soodanige dingen deeden, welcke de Hoflijckheyd niet toelaet te verhalen.

De dagh verliep vast; en wy waren begeerigh om noch verder te gaen, wijl wy noch eenige Rollen Taback, gelijck [39] oock eenigh Lijnwaed, hadden over behouden. Wy lieten derhalven van onsen Waerd versoecken, dat hy ons met Sleden wou voorsien: En kregenեr soo veel als wy van noden hadden; setteden ons daer in, en reden ontrent de middagh wegh; voortsnellende tot Գavonds ontrent ten ses uyren, door gevaerlijcke, en (gelijck yeder sou gemeend hebben) ongebruycklijcke Wegen; sonder Mensch of Beest te sien. Na ontrent een half uyr, als wy op een hoogen Bergh quamen, sagen wy by een kleyne afwegh twee Huysen onder de Klippen. Onse Wegh-wijser berightede ons, dat sich twee Kiloppen daer in onthielden: Welcke, soo haestse ons in ‘t gesight kregen, met Vrouwen en Kinderen de vlught namen.

Daer na reden wy drie uyren voort, sonder yets t'onmoeten. Doe wierden wy ter syden eens kleynen Heuvels een seer schoon Dorp gewaer, gebouwd aen een Vloed. Wy quamen in ‘t selve ontrent ten elf uyren in de naght. Hier waren onse Ren-dieren onse Quartier-meesters, brengende ons midden in ‘t gedaghte Dorp; daer wy wel genoegh ontfangen wierden.

Onse Waerd deed een goed Vyer aen leggen in ‘t midden van sijn Huys; en settede ons, tot onse Avond-maeltijd, een stuck gesouten Ren-dieren-vleesch, met een goed deel Brandewijn voor. Wy waren hier over eenighsins verwonderd: Want al d'inwooners, by welcke wy ons tot noch toe hadden bevonden, gebruyckten gantsch geen Sout; en hier was overvloed van ‘t selve. Hy gaf ons oock Melck, en seer goede gesoutene Boter. Veellight souse ons noch beeter gesmaeckt hebben, indien wy Brood gehad hadden, om tot de selve tեeten. Doch onsen Voorraed was alreeds op; en wy waren gewisselijck te kort gekoomen, indien ‘t geluck ons niet derwaerts had gevoerd. Onse Leydsman en Tolck moest sich alleen met drooge Visch behelpen, wijl hy geen Sout kon verdragen. Als wy nu onse Maeltijd gedaen hadden, begaven wy ons, nae dկude gewoonte, op onse Beeren-huyden ter rust. [40]

XVIII. Hoofd-stuck.

Vertreck nae Kola, en aenkoomst aldaer. Gelegenheyd deeser Stad. Huysen, hoedanigh gebouwd. Aert der Inwooners. Handel met Vellen. Onthael by haeren Huys-waerdt.

ALs nu in dit Dorp niets meer voor ons te verhandelen viel, lieten wy de volgende dagh, (den sesthienden der Bloeymaend) ons over de Rivier ontrent soo breed als de Seyne in Franckrijk, setten. Aen dաndere sijde gekoomen zijnde, in een kleyn Vleck, soo begaven wy ons na ‘t beste Huys van al de geene die daer stonden; om te sien, ofmen ons niet eenige Sleeden na Kola sou konnen verschaffen. Wy bequamen onse begeerte, en geraeckten ontrent de middagh ter dier plaets aen.

Kola is een kleyne Stad, of een groot Land-vleck, gebouwd tusschen de Geberghten, nevens een kleyne Vloed. Leght ontrent thien mijlen weghs van de Noord-zee. Aen de sijde tegens ‘t Oosten sijn groote Wildernissen. Aen die na ‘t Westen vindmen ‘t Landschap Mourmans Koimore. Tegens ‘t Zuyden sietmen seer hooge Bergen.

De Huysen sijn seer laegh; meerendeel van Hout opgereght. Boven sijnse cierlijck gedeckt met Visch-beenen. Op de Gevel hebbense opene Kap-vensters, door welcke ‘t Dagh-light invalt. Dese geheele Stad heeft niet meer als eene Straet.

dՉnwooners sijn in ‘t gemeen (gelijck oock de meeste in Muscovien) twistgierigh, mistrouwend; en soo boven-maten yversughtigh, datse hare Vrouwen voor alle Vreemde opsluyten, op datse deselve niet sien, of met haer spreeken moghten.

Onse Huyswaerd nam al ons Lijnwaed van ons aen, en gaf ons daer voor twee Lijnxen-huyden, welcke swart en wit besprenckeld waren, gelijck de Huyden der Luypaerden zijn; drie douzijnen witte Vossen-vellen; een half douzijn Vellen van Veel-vraeten (dit sijn Dieren, de Dassen niet ongelijck; doch hebben een langer en rooder Vaght; of [41] swart-rood; met een Staert als een Vosch) en dan noch sommige Hermelijne-vellen.

Vermits wy nu noch eenige Ellen Lijnwaed overigh hadden, meer bedragende, als hy Waeren had, om daer tegens te geven, soo leverde hy ons daer voor noodwendige Voorraed op onse te rugg'reys; en Sleeden, om ons te brengen in ‘t Dorp, leggende aen de Rivier, tegens over Kola. Ondertusschen onthaelde hy ons na de gewoonte des Lands. Op de gedaene Avondmael-tijd begaven wy ons nae onse Beeren-huyden; neemende ons Leger tegens d'Aerde

XVIX. Hoofd-stuck.

Spijsen, tot de Reys me genoomen. Verdere Handelingh van Vellen tegens Taback. De Taback is, alsmen door Lapland wil reysen, noodwendiger als Geld. Vertreck van Kola. Koomen weer te rugg' in hare voorige Herbergh; daerse wel ontfangen wierden, op hoop van een stuck Taback te sullen bekoomen. Seldsaeme gebruycken, aengeright by de Begraefnis eens overledenen Laps. Wonderlijcke Vraegen, den Dooden voorgehouden. S. Nicolaes by haer in groote Eer. Wat voor eenen S.Nicolaes. Hoedaenigh afgebeeld.

VErmits wy onsen Waerd hadden te kennen gegeven, dat wy den volgenden Morgen vroegh wilden vertrecken, soo heeft hy, om te voldoen ‘t geen by de Handelingh bedongen was, gereed gemaeckt ‘t geen wy van nooden hadden; bestaende in Tweeback, of Biscuit; seecker slagh van Brood, toebereyd met Specerijen; (als Peperkoecken,) Ren-dieren-vleesch, met sout gekoockt, en een Flesch Brandewijn.

Doe wy nu onse Goederen op de Sleeden hadden gelaeden, quamen twee sijner Nabueren, welcke gehoord hadden, dat wy noch eenige Taback hadden over behouden, by ons; vraegende, of wy deselve voor Vellen wilden verruylen? Als wy nu jae hadden geantwoord, braghten sy hare Waeren tot ons; bestaende in een douzijn Hermelijne, twee douzijn witte Vosse, en vier Lijnxen-vellen; doch geen van alle [42] soo schoon, als de geene waren, welcke wy van onsen Huyswaerd hadden bekoomen.

De Ruylingh geslooten zijnde, soo leverden sy ons haere Vellen, en wy haer onsen Taback over; behoudende niet meer als noch vijf Rollen, welcke dienen moesten, soo tot ons eygen gebruyck, als om daer me te betalen dկnkosten onser Reys na Varanger. Want de Taback is, voor de geene, welcke in dese Landen willen reysen of handelen, een veel noodwendiger waerլ als ‘t geld selfs. De Laplanders aghten een stuckje Taback hooger als een Silvere Kroon. Waerom dan oock de Koningen van Deenemarken en Sweeden, nevens de Czaar van Muscovien, een grooten Tol op dթnvoer deses Kruyds in dit Gewest geset; en op de Grensen Amptelingen, of Tollenaers gesteld hebben, om dese Schattingh t'ontfangen.

Doe wy nu onse Handelingh ten eynde hadden gebraght, wierden wy gedwongen, ons met onse Kooplieden in ‘t drincken van Brandewijn lustigh te maecken, ‘t welck duerde tot ontrent twee uyren na de middagh: Ter welcker tijd wy van onsen Huyswaerd versoghten, dat hy wou heenen gaen, om gereed te stellen de Sleeden tot onse te rugg' reys na Varanger; waer in hy sich gantsch niet weygerigh toonde. In eene der selver deeden wy onse Goederen. In dաndere gingen wy sitten; neemende ons afscheyd, na dat wy noch een goede Kroes vol Brandewijn met malkander hadden uyt-gedroncken. Onse Ren-dieren, even als ofse oock haer deel daer van hadden bekoomen, voerden ons, immers na mijnՠInbeeldingh, met meer geswindheyd voort, als oyt te vooren; soo dat wy alreeds ten seven uyren ons weer bevonden in ‘t Vleck, gebouwd aen de groote Vloed; en ons weer begaeven in onse oude Herbergh, nae dat wy ons over de Rivier hadden doen setten.

Hier wierden wy van onsen gewesenen en nu weer gewordenen Waerd seer vriendelijck ontfangen, vermits hy hoopte, immers gelijck wy meenden, dat wy hem weer een stuck Taback souden geven voor ‘t onthael, ‘t welck hy ons deed op onse weerkoomst. Voor den eersten Ontbyt gaf hy ons een goed Gereght van Brandewijn. Daer na vraeghde hy, of hy [43] ons van Sleeden sou voorsien? Wy antwoordeden: Van dien naght niet; want wy wilden, vermits wy vermoeyd waren, nu tot den morgen toe rusten: Te meer, wijl geen andere Stad, op Dorp, daer wy konden herbergen, hier ontrent was gelegen.

Doe nu onsen Waerd ons een taemlijcke teugh uyt de Flesch had geschoncken, soo vraeghde hy, of wy met hem wilden gaen, om tաenschouwen de Begraefnis van eenen sijner Nabueren; die voor ontrent vier uyren tijds gestorven was. Wy, nieuwsgierigh sijnde, namen sijn' aenbiedingh gewilligh aen.

Als wy in ‘t Sterfhuys waren gekoomen, sagen wy, dat ‘t Lyck van ses sijner voornaemste Vrienden op een Beren-huyd gedragen, en soo op een houtene Baer geleght wierd. ‘t Ligchaem was met Lijnwaed omwonden; doch ‘t Aengesight en beyde de handen bleven ongedeckt. In eene der selver haddense hem een Buydel met seeckere som gelds gegeven. In dաndere hield hy een Paspoort, of Vrygeleyde-brief, van de Priester geseegeld; om dit Schrift over te leveren aen S. Pieter, tot verseeckeringh, dat hy een eerlijck Man geweest, en waerdigh was, in den Hemel opgenomen te worden. Aen sijne syde haddense gesteld een Flesch vol Brandewijn, nevens eenige gedrooghde Visch, en een stuck Ren-dieren-vleesch; op dat hy, vermits hy een taemlijck verre Reys had te doen, onderwegen tեeten en te drincken moght hebben. Aghter hem leydense Wortelen van Dennen-boomen; welcke Fackelen souden sijn, om hem te lighten. Daer na begondense te huylen en te schreeuwen, met soo veelerley seldsaeme vertooningen en gebeerden, dat yemand, dit niet gewoon sijnde, wel sou derven sweren, datse gantsch onsinnigh waren.

Dit alles verright sijnde, gingense tot verscheydene malen toe ordentlijck rondom, even als in Processie, vragende hem na dկorsaeck sijns doods. Of sijne Huysvrouw of Kinderen schuld daer aen hadden? Of hem yets had ontbroocken? Of hy Honger of Dorst had geleeden? Of hem eenigh ongeluck overkomen; of sijn vermaeck hem afgebroocken was; en meer andere diergelijcke dingen. Dit geschiedede geduerigh al weenende en hickende, met allerley buygingen harer Ligchamen. [44]

Ondertusschen stond de Priester daer by, besprengende ‘t Lyck met Wywater; ‘t welck desgelijcks van de Rouw-dragende wierd gedaen.

Hier diend niet vergeten te werden, dat (vermits den Heyligen Nicolaus van haer soo wel als van de Muscoviters in groote Eer werd gehouden, als sijnde beyde, na hare meeningh, Nicolaiten) sy oock des selven Beeld nevens ‘t doode Ligchaem leggen, in plaets van een Crucifix, gelijck de Roomschgesinde gewoon zijn te doen.

Deesen Heyligen Nicolaus

is niet dien Bischop in onsen Almanack wiens Feest wy (te weeten, die van de Pauslijcke Kerck) vieren; maer eenen der seven Diaconen, van welcke in de Handelingh der Apostelen gewagh werd gemaeckt. Sijn gesneden Beeldeken was voorgesteld met een Pelgrims-kleed [gelijck Fig. I. No. 5. te sien is]. Over sijne Lendenen gingh een lange wijde Rock, met een breede Gordel. Sijnen Staf had hy in de hand.

XX. Hoofd-stuck.

Yversught der Mannen over haere Wyven. De Vrouw van de Waerd onser Reysigers besightight haer, in haers Mans af zijn, met een sonderlingh genoegen. Gewoone Verrightingen deeser Laplandsche Vrouwen. Handel tusschen deese Vreemdelingen en de Huysvrouw haers Waerds. Onthael by dՠAvond Maeltijd. Huysen. Slaepplaets.

DOe wy nu al deese gecklijcke bedrijven en seldsame Ceremonien moede waren geworden, begaven wy ons weer na onse Herbergh; daer wy de Vrouw van onsen Waerd in vryheyd vonden, wijlse ‘t Hol, waer in sy van haren Man, op onse aenkoomst, was geslooten, verlaeten had. Soo haestse ons gewaer wierd, weeckse ter sijden af nae de plaets haerer Gevancknis; meenende, dat haren Man by ons was. Doch als onse Wegh-wijser en Tolck haer verseeckerde, dat hy sich noch by ‘t Lyck bevond, en niet soo ras tըuys sou koomen, soo namse weer moed; en waeghde, by ons te blijven. [45]

‘t Eerste ‘t welckse deed, was rondom te kijcken. Daer na saghse oock yeder van ons met onbeweegende oogen aen, even als ofse eenen uyt dit geselschap had willen uyt kippen. Dus beschouwdense ons gesamentlijck een tijdt langh, met groote aendaght en betraghtingh. ‘t Scheen oock, datse ons niet ongenegen was. Eyndlijck settedese sigh langhsaem ter neer, maeckende voorts seer wonderlijcke gebeerden. Door allerley teeckenen deedse haer genoegen met groote vriendschap blijcken. Insonderheyd toondese ons, als een saeck van groote Hoflijckheyd, haren Arbeyd; zijnde een Huyf, of Muts, gestickt werck, dեene draed over dաnder leggende, seer cierlijck.

De verrightingh deeser Laplandsche Wijven is in ‘t gemeen niet anders, als Klederen te maecken, soo voor haer selven, als voor hare Mannen en Kinderen; al tՠsaem op een seer aengename wijs geborduerd of gestickt.

De meeste onder haer zijn vriendlijck; wel gesteld van Ligchaem, en bevallijck genoegh, indien niet hare Neusen een weynigh te veel ingebogen waren. dՙiversught harer Mannen is verschricklijck, en niet weynighmael moetense gevoelen dյywercking harer gramschap. Sy zijn van een goede Natuer. Souden sigh oock, sonder groote swarigheyd te maecken; ja wel geerne, by een voorvallende gelegenheyd, ten besten willen geven. Waerom dan oock hare voorsigtige Mannen begeeren, datse, wanneer Vreemde ontrent haer komen, ter zijden af sullen gaen.

Terwijl onse Waerd de Begraefnis sijns gestorvenen Buermans by woonde, om hem de laetste eer te betonen, haelden wy onsen Voorraed uyt, en booden onse Huys-Waerdin een gedeelte daer van aen. SՍ ontfingh sulcks vriendlijck; proefde onse Kost, en liet blijcken, datse goede smaeck daer in had; insonderheyd in de Peper-koecken. Oock deedse twee teugen van onse Brandewijn, en gingh doe weer wegh; wijlse in seer groote vrees stond, dat haren Man haer, in ons geselschap zijnde, moght betrappen. ‘t Welck haer, indiense anders levendigh daer-van gekomen moght zijn, ten minsten een goed deel knuppel-slagen sou doen gevoelen hebben.

Eyndlijck quam hy weer tՈuys; en doe moesten wy noch [46] een pijp Taback met hem smoocken; desgelijck oock een goeden dronck met hem doen. Daer na traden wy tot dՁvond-maeltijd; in welcke hy ons sijn lecker-beetje op dischte; namentlijck, Ren-dieren-vleesch, en gesoutene Boter, die wy tot Brood aten. Maer onse Wegh-wijser, die geen lust had tot Spijsen, waer by Sout was gedaen, vergenoeghde sigh met gedrooghde Visch, en een stuck Beeren-vleesch, ‘t welck onse Waerd hem gaf; en van hem op koolen gebraden wierd.

Al de Huysen deser Stad zijn, gelijck dաndere in dit Landschap, van Hout opgereght, en met Aerd-sooden bedeckt. Maer daer-en-boven van binnen en van buyten vercierd met seer aerdigh in malkander gesettede Visch-beenen.

Na de gedane Maeltijd gingen wy na onse Bedden, bestaende uyt Beeren-huyden; van ons op dաerde uyt-gebreyd, gelijck wy voor desen hadden gedaen. Wy leyden ons op deselve neer, en begonden te slapen; brengende dien naght door in soo een goede rust en verseeckertheyd, als wy oyt van ons gantsche leven hadden gedaen.

XXI. Hoofd-stuck.

Vertreck na Varanger. Ontmoetingh van een Laplandsche Jager. Seldsame Sneeuw-schoenen. Kledingh des gedaghten Jagers.

DEn aghthienden der Bloeymaend vroegh-morgens, onse Waerd ons van Sleeden versorghd hebbende, leyden wy onse Waren in eene der selve; en gingen selver in dկverige sitten; reysende soo voort. Onse Ren-dieren snelden met geen minder geswindheyd voort, als de geene hadden gedaen, door welcke wy van Kola herwaerts waren gebraght; soo dat wy in twee uyren tijds over de ses mijlen weghs hadden afgeleght.

Doe wy nu tusschen twee Heuvelen in een Dal waren gekomen, wierden wy een Laplander gewaer, op de Jaght gaende. Hy quam na ons toe, en spoedighde over de Sneeuw henen by na soo geswind als wy; sonder eenighsins daer in te sincken. Sijne Sneeuw-schoenen waren gemaeckt van Boom-basten, [47] hebbende yeder de lengte van meer als seven en een halve voet; doch de breette was maer alleen van vier vingeren; de vorm vertoonde die van een half-rond, of Boogh. Aghter in de selve was een uyt-gehoolde plaets, waer in sijne voeten stonden; met de Schoenen daer aen vast gebonden.

Sijn Kleed was gemaeckt van Ren-dieren-huyden, met al ‘t Hayr daer aen. De Muts, Wanten, Rock, Broeck, en Koussen, waren al tճaem vercierd met gestickt werck. Om de Lendenen had hy een Gordel, desgelijcks gestickt, en van de selve Stof. In dեene hand hield hy sijnen Boog: In dաndere sijne Werp-pijl, of Spiesken. Op de Ruggՠhad hy een Koocker vol Pijlen. Sijne geliefde Kat (waer van breeder gesproken is in ‘t voorgaende XII. Hoofd-stuck) liep aghter of nevens hem heenen. [Sie Figuer II. No 1.]

XXII. Hoofd-stuck.

Aenkoomst te Varanger. Aert der Laplanders. Hare gewisheyd in ‘t Werpen en Schieten. Hebben gantsch geen lust tot den Oorlogh. Vogelen deses Lands. De meeste wilde Dieren zijn hier wit. Visch gedrooghd, en tot Brood gebruyckt. Vaten van Koper. Haet tegens ‘t Sout. Honden, bysonder kleyn. Jaght-honden. Seldsame Vogelen.

NA dat dese Laplandsche Jager ons ontrent een halve mijl weghs geselschap had gehouden, verliet hy ons aen ‘t eynd eens Heuvels. Wy volghden dեene, hy eenen anderen wegh. Wegens de snelle spoed quamen wy noch van dien avond, ontrent ten negen uyren, te Varanger aen. Wy hadden den vorigen wegh gehouden, en even deselve gelegenheyd gevonden, als doe wy van daer reysden, sonder dat ons eenige quade toevallen waren bejegend.

Of schoon de Laplanders reght arm, Beestlijck, en meerendeel Toveraers zijn, soo tonense sigh eghter gantsch getrouw; en zijn niet genegen om yets te steelen, of na haer te nemen ‘t geen haer niet toe koomd; ‘t welck haere voornaemste deughd is. [48] Seer geschickt zijnse in ‘t handelen en gebruycken haerer Werp-pijlen. Een Kroon, of Rijcksdaeler, dertigh schreden weghs van haer afleggende, wetense daer me te treffen. Met sulck een kraght en geswindheyd schietense deselve uyt, datse een Man daer me gantschlijck door-booren. Met hare Bogen sullense een Dier raecken, ter soodaniger plaets als ‘t haer behaeghd.

Sy hebben geen groote lust tot den Oorlogh, maer zijn ԥr in tegendeel af-kerigh van. Wanneer de Koningh van Deenemarcken, of dien van Sweeden, of de Czaar van Muscovien, Soldaten van noden heeft, en derhalven Wervingen in dese Landen laet aen-stellen, soo begevense sigh in de Bosschen; en houden ‘t daer voor, dat de wilde Beesten niet soo boosaerdigh en onvriendlijck tegens malkander zijn, als de Menschen.

Allerley Gevogelt hebbense; als, Gansen, Hoenderen, Enden en meer andere; welckese niet voederen met Genever-Besin, maer met seecker slagh van Graen, waer van sy haer Bier brouwen. Doch niets is ԥr, ‘t welck soo overvloedigh by haer werd gevonden, als Visch.

De meeste wilde Gedierten in Lapland zijn wit; als, Wolven, Vosschen, Hasen, en meer andere. Ja oock hare Ravens zijn wit; en soo hoogh-wit, als onse Swanen, sonder eenige swartheydt aen ‘t gantsche Ligchaem, behalven aen de Beck en Voeten.

De Visschen, welckese drogen, om deselve te gebruycken in plaets van Brood, zijn groot; en wel twee of drie Fransche ellen langh, sonder eenigh grad, behalven dat op den ruggլ gemeenlijck ‘t Rugge-grad genoemd. ‘t Marg daer van werd van haer geheten Raff. ‘t Is wel-smaeckend, dick en vet. Alle andere Visschen koockense, en etense soo als se zijn van sigh selven. Hare Schotelen, Ketels en andere Vaten zijn van Koper of van Hout. Alhoewelse ‘t Sout seer mijden, en ‘t selve gantschlijck niet gebruycken, soo koockense echter al haere Spijsen in Zee-water, waer van de soutigheyd na de grond sinckt.

Hare Honden zijn kleyn; de grootste niet boven een voet langh, en een span hoogh. Haer Hayr heeft de lenghte van een vinger: Is doncker rood, vlockigh en stijf, gelijck Varckens-borstelen. dկoren zijn die van de Wolven gantsch gelijck-vormigh. De Kop en Snuyt is als die van de Ratten. De Honden, met welckese Jagen, vergelijcken sigh met de Katten. Dese etense, wanneerse, ‘t hare gedaen hebbende, nu oud en tot de Jaght onbequaem zijn geworden. Hierom werdense van de Lappen seer hoog gehouden, schoonse gantsch onaengenaem voor ‘t gesight schijnen, en ongeschickt zijn. De Staert is gedraeyd, of gekronckeld, gelijck die van een Das. [Sie Figuer II. No. 2. op A.]

Sy hebben onder haer seecker slagh van wilde Vogelen. De verwe is Paerl-grauw; de grootte als die van een Havick. dկogen sijn rood en glinsterend. De kop is die van een Kat; de Snavel die van een Arend gelijck, desgelijcks oock de voeten en klauwen; met welcke sy haeren Roof aenvallen; vangende soo wel Hasen als andere Dieren. [Sie de Figuer II. No. 2. op B.]

Toe-Doening.

‘t Sal voor veele Leesers noch ondienstigh noch onvermaecklijck sijn; dat wy kortlijck hier aenteeckenen eenige saecken, uyt de Beschreibung Lapponie van Johann Schmit; soo tot naerder beright deeses Lands, als tot breeder openingh van ‘t geen onse Schrijver somtijds maer alleen met weynige woorden heeft aengeroerd. Vermits van den Oorsprongh des Woords Lappen en Lapland geen seeckerheyd is, soo willen wy ons niet ontrent losse vermoedingen beesigh houden. De gantsche uytstreckingh van dit Gewest is noch niet reght bekend. ‘t Werd verdeeld in Deensch, Sweedsch en Muscovisch Lapland. Dat ‘t Geheel seer groot moet sijn, kan daer uyt afgenoomen werden, dat alleen ‘t Sweedsche Deel werd gesteld langh te sijn honderd, breed tծegentigh Mylen. ‘t Muscovische met ‘t geen daer aen paeld, en noch niet bereysd is, werd voor seer veel grooter gehouden.

De gedagte Schrijver handeld insonderheyd, ja byna alleen van ‘t Sweedsch Lapland: En segt, dat hier dՉnwooners Գ Winters drie Maenden lang een geduerige Naght hebben, behalven eenige schemeringh. Գ Somers hebbense even soo veel dagh. Doch wijl dit Land sich seer wijd uytstreckt, soo moet oock noodwendigh dagh en nagt op dեene plaets langer of korter zijn als op dաndere.

In deese lange Naght verrightense haer werck by de seer heldere Maeneschijn; ten waerese door de dick-opgehoopte Sneeuw gedwongen wierden, Maenden langh in Holen onder d'erde te moeten blijven; ‘t welck haer al dickmael gebeurde. [50]

Voortijds plegense geduerigh van Woningh te veranderen: Doch Carel de negende, Koningh van Sweeden, heeft haer opgeleghd, altijd te blyven daerse sijn. Echter moetense noch somtijds op breecken door nood, om haer onderhoud te gaen soecken; doch keeren eyndlijck weer in haer oude Herbergh. De Bergh-Lappen konnen ‘t 's Winters op de Geberghten niet harden, wegens de felle koude; de grouwlijcke Stormwinden, en de meenighte van Sneeuw. Derhalven gaense ter dier tijd in haere Hutten, of Tenten, van haer opgereght in de naest by gelegene Bosschen. Met dաenkoomst van de Somer keerense weer nae de Bergen. Sommige woonen oock in de holligheyd der dicke Boomen, welcke aen de Waterkanten gevonden worden.

Van haere kleedingh spreeckt deese Schrijver, even gelijck onse Reysiger; behalven dat hy een onderscheyd maeckt tusschen haere Soomer en Winter-dragt. Գ Somers hebbense Wollen Broecken aen; welcke Stof haer uyt Noorweegen werd toegebraght. Deselve sijn engh genoegh gemaeckt, doch soo langh, datse haer tot op de voeten koomen. Over deselve hebbense een wijde Rock, neerhangende tot halfwegen de Dgyen; sijnde om de Lendenen gegord. Vermitsse geen Lynwaed hebben, soo draegense oock geen Hembd onder haere Klederen. Haere Mutsen sijn onse Slaepmutsen bynae gelijckvormigh. Sommige der selve sijn gemaeckt van Vogel-vellen. Գ Winters hebbense onderbroecken, bereyd van de Vellen, welckese neemen van de Pooten der Ren-dieren; met al ‘t Hayr daer op; en daer over een ander Kleed en Rock, van de Huyden der selve Beesten. Oock bindense wel geheele Beeren-vellen om haer ligchaem, tegens de koude. De Vrouwen der Lappen, die van eenigh vermogen sijn, vercieren de Kledingen haerer Mannen, en oock hun eygene, met Boorden of Riemen van rood laecken, geborduerd met gedraeyde draeden van Tin, welckese seer net dեen over dաnder leggen, en alsoo verscheydene Figueren

vervaerdigen. Geenerley Bedden hebbense. In haer Slaep-vertreck leggense telghjens en blaederen van Boomen neer; waer op sy de Huyden van Ren-dieren of Beeren spreyden. Van Leedekanten, of Bedsteeden, weetense niets met allen. De Ren-dieren gebruyckense tot Voedsters haerer Kinderen, welckese aen der selver Uyers doen suygen. Գ Winters eetense gekoockt Vleesch. In de Somer Kaes van Ren-dieren melck. De Lappen, in de Bosschen wonende, leven meest van Visch, en van de Jaght. Gedrooghde Visch is haer Brood ander hebbense niet Haere gemeene dranck is lauw of warm water. Maer dan weetense noch een sonderlingen en seldsaemen dranck te bereyden van Visch en Vleesch, onder malkander gekoockt. Doch aldermeest sijnse versot op Brandewijn, welckese met goede groote teugen in ‘t lijf gieten. Niet minder beminnense de Taback; en die haer met deese twee dingen onthaeld; is haer d'aldergrootste vriend, jae; sy souden hier voor wel 'k weet niet wat doen.

Haere Sneeuw-schoenen hebben yeder de lenghte van seven, oock van aght en meer Voeten. De breedte is van ontrent ‘t derde deel eener voet; [51] de gedaente als die van onse Schaetsen. dեene is een voet langer als dաndere. Sommige willen, dat dեene Sneeuw-schoen even soo langh is, als den Man, die deselve gebruyckt; ‘t sy dan vijf, ses, of seven voeten; en dաndere een voet langer. Maer vermits de meeste Schrijvers de maet op aght voeten stellen; en onse Reysiger op seven en een halve voet, waer tegens de Lappen selden boven de vijf voeten langh sijn, soo schynd het, dat dese evenmatigheyd geen plaets heeft; ten ware dan, dat veellight Martiniere de langste Schaets op seven en een halve voet heeft gesteld; en dit eene der grootste Lappen van ses en een halve voet was geweest. Oock kan de maet der Fransche Voeten kleyner als die van dկnse zijn. De geene, welcke te Leyden in Holland werden bewaerd en getoond, sijn even langh; doch misschien sijnse geen paer, maer de twee langhste van twee Paeren. Daer-en-boven schrijft Schefferus, datse de voeten in ‘t midden der Schaetsen vast binden. Martiniere seght, aghter aen. De gedaghte Schefferus beeldse af gantsch reght, behalven voor omgekromd, als onse Schaetsen; maer Martiniere als een Boogh. Doch misschien sijn in dit groote Land deese Sneeuw-schoenen niet eenerley van maecksel. Met deselve snellen de Lappen ongelooflijck geswind voort over de Sneeuw; niet alleen over ‘t vlacke Veld, maer begeven sich selfs op de toppen der Bergen, en daelen oock weer af. Doch in ‘t opstygen gaense niet reght, maer geduerigh in de rondte, tot datse boven sijn gekomen. ‘t Schynd, seghd Schefferus, ongelooflijck voor de geene die ‘t niet gesien hebben. Gelijck dan oock ‘t Schaetsen rijden der onse van dկnkundige wel voor Tovery sou gehouden worden.

Dat de Laplanders een arbeydsaem Volck, en derhalven selden sieck zijn. Haere Tover-handelingen, om te weeten of een Siecke sterven sal. De sleghte staet des Christendoms onder deese Natie. Haeren Waen van de Geesten der overleedene. Haere seldsaeme Lijck-kisten en Begraefnis-wijs. Waer in haeren rijckdom bestaet. Hoese haere Schatten verbergen; en veel meer diergelijcke haer aengaende saecken, hebben wy verhandeld in ‘t vierde Deel onser Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, van pag. 1401. tot 1405. Van haere bygelovigheyd; van d'eygentlijcke gestalte haerer Huysen; van haere seldsaeme bedryven ontrent de Beere-jaght; Tover-trommels, en wonderlijcke Toveryen, hebben wy voorbeeldelijck gesproocken in ‘t tweede Deel onser Groote Historische Rariteit-kamer, pag. 260. 378. 381. en vervolgens. Van hare Gemoeds-aert en andere Eygenschappen, eerste deel, van pag. 309. tot 320. Ofse sich tot Wolven konnen maecken, in ons groot Historisch Schouw-tonneel, derde deel pag. 521. en vervolgens. [52]

XXIII. Hoofd-stuck.

Gunstsoeckingh by de Toversche Inwooners, om onse Reysigers de Wind niet te verhinderen. Afvaert van Varanger. ‘t Eyland Wardhusz. Koomen in de volle Zee. Geduerige Dagh. Krijgen Spitsbergen in ‘t gesight. Groot gevaer door stercke Ysgangh. Geraecken op de Kust van Boranday. Krijgen hare twee voor verlooren gehoudene Geselschaps-scheepen in ‘t Oogh.

DOe wy te Varanger aenquamen, was onse Schipper met de verbeeteringh van ‘t Schip bynae, en de volgende dagh voorts ten vollen gereed; soo dat nu ‘t gebroockene en ontstelde in een goede stand was herbraght; derhalven hy de Goederen weer aen boord deed voeren. Terwijl wy hier stil laegen, onthaelden wy dՉnwooners deeser plaets met Brandewijn en Taback; op datse onse Afreys niet ophouden, of ons in de goede Wind verhinderlijck zijn mogten. Gelijckse dan oock ons gantschlijck niet tegens waren; maer veel meer ontstond den vijfden dagh daer nae, sijnde den ses-en-twintighsten der Bloeymaend, een seer aengenaeme en bequame Wind, om ons in de Zee te brengen, als tot een vergeldingh onser aen haer betoonde vriendschap. Wy naemen dit voordeel waer; trocken d'anckers op, en waeren 's avonds ten seven uyren alreeds onder Seyl.

[Daermen de Duyvel en sijne Werktuygen soo seer ontsiet; soo veel geloof geeft; soo heylloos der selver gunst soeckt; soo blydelijck deselve aenneemd, en sich daer van diend, is ‘t wonder, dat God de boose Geest daer al meerder vryheyd vergund; een grooter kraght gedooght te toonen, als wel anderwegen? Gelijk hy dan meest en alderkragtigst werckt in en ontrent de kinderen des Ongeloofs en Bygeloofs; waer van wy in verscheydene onser Werken wydlopig en voorbeeldlijk hebben gehandeld].

Vermits nu de Wind sterker wierd, wierpen wy (om te vermyden de Steen-klippen, leggende midden in onse wegh in dկpene Zee) ‘t Ancker uyt dight by ‘t Land, tegens over ‘t Eyland Wardhusz. d'amptman, of Commis, op ‘t Kasteel, ons gewaer werdende, en wetende wie wy waren, quam met sijne Chaloup aen ons Boord. Als wy hem nu hoflijck, en soo goed als wy konden, hadden onthaeld, nam hy na eenige uyren sijn afscheyd, en keerde weer nae sijne plaets.

De volgende dagh, welcke was de seven-en-twintighste der gedaghte Bloeymaend, liet sich de Son ontrent ten een uyr na Middernaght met hare stralen sien. Doe ligteden wy ‘t Ancker [53] weer, vermits wy de vrye Zee niet verr' van ons af hadden; om te sien, of wy met de hulp van een goede koelte de selve misschien souden mogen winnen. Wy stelden onse streek Noord-Noord-Oost aen, met volle Seylen; en ‘t ging ons na onsen wensch.

Wy waeren noch geen drie Etmalen (of driemael vier- en-twintigh uyren) voortgevaren, wanneer ons de Naght geheel verliet; en de Son ons geduerigh in ‘t gesight bleef; ‘t sy aghter , of voor, of ter sijden ons.

Den laetsten der gemelde Maend sagen wy van verre de Bergen, na welcke ‘t Gewest, daerse op staen, Spitsbergen werd geheten; doch vermits wy van een seer hard-waejende Noorde-wind wierden verhinderd; en wy de Zee oock niet gevoeglijk houden konden, soo moesten wy deselve Noor-Noord-Oost-waerts van ons af laten leggen, en onsen loop Oost-Suyd-Oost nemen; of wy misschien aenlanden, en ons in seeckerheyd setten moghten.

Drie dagen en nagten waren wy in geen kleyn gevaer, en leden seer groote overlast van ‘t Ys; ‘t welck, door de hevige beweging des Storms gebroken en van malkander gescheurd zijnde, met groote stucken ons te gemoet quam dryven: Stotende daerenboven met sulk een geweld tegens ‘t Agterdeel en de syden onses Schips, dat wy yeder oogenblik niet anders meenden, of ‘t selve sou in veele stucken gebroocken hebben.

Den vierden der Somermaend, met een goede Ooste wind, ontdekten sich eenige hooge Bergen; derwaerts wy onsen loop rigteden, om ons, soo ‘t mogelijk was, te begeven onder de beschermingh eens Voorgebergts, ‘t welck wy gewaer wierden. Doch vermits de Noorde-wind weer seer sterck begon te waejen, soo wierden wy gedwongen, op nieuws na de Kust van Boranday te seylen; welcke wy binnen weynige uyren bereyckten. Hier gingen wy leggen in een Haven, die wy ter dier plaets vonden; zijnde seer bequaem, om ons voor de wind te beschutten; en daer wy twaelf of derthien vadem Waters peylden.

Nauwlijcks hadden wy d'anckers uytgeworpen, als wy ontrent een Musquet schoot weghs van ons af twee Schepen in ‘t gesicht kregen, en terstond gewaer wierden, dat het die van ons Geselschap waren; welke in de voorhenen gedagte Storm by de Noord-Caep van ons afgeraeckt zijnde, ons in den waen hadden [54] gebragt, dat wy haer noyt weer sien souden. Seer verheugd waren wy, dat wy in onse meeningh hadden gedwaeld; en gaven haer de Leus met drie Salvo-schooten. Staecken oock onse groote Vlagg' uyt op ‘t agterdeel des Schips.

Sy hadden van ons even soodanigh een vermoeden gehad, als wy van haer; meenende, dat de Storm, die ons van malkander had doen scheyden, onsen ondergangh had veroorsaeckt. Doch alsse op de gehoorde wijs tijding van onse welvaert hadden bekoomen, toondense sich niet minder verheugd; en begroeteden ons niet alleen met haer Geschut, maer staecken oock hare Vlaggen en Cieraeden op. Wy deeden desgelijcks; en waren beydersijds seer begeerigh, onse Chaloupen in Zee neer te laten, om malkander aen Boord te koomen, en tsaemen te spreecken: Maer de wind was te sterck. Derhalven moesten wy wagten, tot dat deselve wat sou gaen leggen; ‘t welck geschiedede nae verloop van vier-en-twintigh uyren.

XXIV. Hoofd-stuck.

Die van de weer by-een-gekoomene Scheepen vaeren d'uren' aen ‘t Boord van d'onder. En verhaelen malkander, wat haer, geduerende haere van-een-scheydingh, was bejegend. Eyland Kildomovia.

DE groote begeerte, welcke onse Vrienden in de gedagte twee Scheepen hadden, om te moogen weeten, waer heenen de Storm, doe wy van malkander waren afgeraeckt, ons had heenen gevoerd, veroorsaeckte haer, om beyde hare lange Boots uyt te setten, en aen ons Boord te koomen: ‘t Welck dan oock geschiedede, met weersijds seer groot vergenoegen. Sy hadden ons alreeds voor verlooren gehouden, en wy haer desgelijcks; vastlijck ons ingebeeld hebbende, dat wy malkander noyt weer souden sien.

Sy verhaelden ons, hoese door de Wind waren gedreven geworden op de Kust Juhorsky, niet verrՠvan Ysland. Doch vermitsse niet konden koomen op Ancker te leggen, wegens [55] de Klippen, welckese onder ‘t uytwerpen van ‘t Ancker gewaer wierden; datse ook eens niet boven de derdehalve Vadem diepte hadden bevonden, soo moestense op ‘t snelste wenden, en by een goede Oost-noord-oosten Wind de Zee kiesen, soo goed alsse konden. Dit volbragtense met geen kleyne verwarringh, tot datse eyndlijck, drie dagen langh met de Zee gestreeden hebbende, in de Haven quamen, in welcke wy haer gewaer wierden, onder ‘t Voorgebergt Boranday, ontrent agt of negen Mijlen van een Eyland, genoemd Kildomovia.

Wy hier tegens vertelden haer, wat voor gevaren wy voor ons deel hadden uytgestaen. Hoe wy in de Zee van Varanger waren gedreven, en voor dese Stad op Ancker moesten gaen leggen, om ons Schip van de geleedene schade te verbeteren, en te brengen in staet van weer voort te mogen seylen, nae dat wy nauwlijcks de sinckingh van ‘t selve hadden konnen voorkoomen. Daer benevens berigteden wy haer van onse Reys en Tijdverdrijf in ‘t Deensch, Sweedsch en Muscovisch Lapland; wat wy daer gehandeld hadden, en voorts alles wat ons in dit Gewest was bejegend.

XXV. Hoofd-stuck.

Besluyt der Deenen, om in Boranday te gaen handelen. Deesen Raedslagh in ‘t werck gesteld. d'inwooners vlieden voor haer wegh: Doch stellen sigh stracks daer nae in staet, om haer te beveghten, indiense haer geweld hadden willen doen. Eenen der Factoors gaet gantsch alleen tot haer. Sijn gespreck met deese Lieden.

‘t GOede geluck van malkanders weervindingh veroorsaeckte, datse een besluyt namen, aen Land te willen gaen, om te sien, ofse daer yemand souden mogen vinden, met welckese handel konden drijven. Daer op hielden wy oock raed; en wierd eenparighlijck goed gevonden, dat eenen van onse Schippers, een Commis, twee Onder-Commisen, of Factoors, welcke de Noordsche en Russische spraeck verstonden, nevens ick, en twintigh van ‘t Scheeps-volck, desen Aenslag in ‘t werck souden stellen. [56]

Alles dus vastgesteld, en wy gesamentlijck, soo van Geweer als van Voorraed voor eenige dagen, wel voorsien geworden zijnde, begaven ons in twee Chaloupen; waer me wy nae Land voeren. Soo haest wy daer aengekoomen waren, gingen wy boven op een kleyne Heuvel, om te verneemen, of wy eenige Huysen in ‘t gesigt mogten krijgen. Doch als wy hier niets met allen gewaer wierden, begaven wy ons nae een Bergh, leggende ontrent een halve Mijl van de gedagte Heuvel. Op den selven saegen wy, ontrent twee of drie Musquet-schooten wegs van ons, vijf of ses persoonen door Kreepelbosch (anders, door Haeghdoornen) nae ons toe koomen. Maer soo haestse ons gewaer wierden, sneldense soo geswind ter vlugt, dat wy haer terstond uyt ‘t gesigt hadden verlooren.

Evenwel volgden wy haer op de hielen; met soo een vlijtige opmerckigh, waerwaerts sy heenen vlooden, dat wy, na ontrent twee uyren tijds, terwijl wy den Bergh afliepen, in seecker Dal eenige Huysen saegen. Doe wy nu by deselve quamen, vonden wy daer dertigh of veertigh persoonen, gewapend met Boogen en Pijlen; als gereed staende, om ons daer me aen te tasten, en tegens ons te vegten; vermitsse meenden, in aenmerckingh van onse veelheyd, dat wy gekoomen waren, om haer geweld te doen.

Dit veroorsaeckte, dat wy ophielden van voort te gaen; onder malkander beraedslagende, of wy op haer toetreeden, dan of wy liever weer te rugg' keeren wilden; vermits wy sagen, dat dese Inwooners kloecke, stoutmoedige Lieden waeren, waer tegens geene noodwendigheyd ons dwongh, haer aen te grijpen. Hier op bood eenen der Factoren sich selven vrywilligh aen, voor sijn eygen persoon alleen tot haer te willen naerderen, om haer te berigten, dat wy quamen als Vrienden; en sulcke, die Kooplieden waren; niets anders begeerende, als met haer te mogen handelen, indiense yets hadden ‘t geen ons diende, en sy yets by ons sagen, ‘t geen haer behaegde. Dese Voorslagh des Saeck-voerers wierd van ons allen goed gevonden. Derhalven trad hy nae dՉnwooners; by sich genoomen hebbende twee Rollen Taback, en een kleyne Flesch vol Brandewijn.

Doe hy nu soo na by haer was gekomen, dat hy haer, en sy hem konden hooren spreecken, soo riep eenen onder haer hem toe in de Muscovische Spraeck, vragende, wat voor Volck wy waren, en waerom wy derwaerts quamen? Onsen Afgesondenen gaf tot Antwoord: Wy waren Kooplieden, en hare Vrienden; begeerigh zijnde, om Vriendschap met haer op te reghten, en een toe-gangh te bekoomen, om met haer te handelen, indien onse Waren haer behaeghden. Vermitsse nu met dit beright sigh wel te vreden toonden, soo maeckte hy ‘t overige voorts klaer; en gaf ons een teecken, dat wy souden naerderen; gelijck oock geschiedede.

XXVI. Hoofd-stuck.

Seldsame Gestalte der Borandianers. Der selver Kleedingh. Huysen. Spijs en Dranck. Hebben van de Menschlijckheyd maer een weynigh meer als de Beesten. Handel der Deenen met dese Inwooners: Van welcke eenige me na ‘t groote Schip voeren.

DOe wy nu dight by haer waren gekoomen, verwonderde ick my hooghlijck, dat ick dese Lieden veel kleyner van lijfs-stal bevond, als de Laplanders zijn. Hun Oogen waren van de selve grootte, diepte, en verwe. ‘t Geen wy ‘t wit der Oogen noemen, is by haer rood-geel. HaerՠAengesighten zijn plat en breed. Hare Hoofden boven maten groot. Hare Neusen ingebogen. Hun gestalte is reght bruyn-swart. Hare Beenen vertoonen sigh als dicke Stylen (Deur-Posten).

Haer Gewaed bestond in een Broeck, gemaeckt soo engh als mogelijck is: en dan voorts in een Hembd-rock (Lijf-rock, Camisool), afkomende tot op de Knyen. De Koussen (beter moghtmense Laerskens noemen) en Mutsen waren bereyd van witte Beeren-huyden; ‘t Hayr buytenwaerts gekeerd: De Schoenen bestonden uyt basten van Boomen.

Hun Huysen zijn gebouwd van, en gedeckt met Visch-beenderen. Laegh zijnse; hebbende de vorm van een Ey. Dus sijnse langhagtig-rond; sonder eenig light, behalven ‘t geen 'r [58] koomd in te vallen door de Deur; welke ‘t gat, of de mond eens Ovens niet ongelijck is.

Dese Volckeren leven gantschlijk van de Visch-vangst en de Jagt. Al hare Spijsen nuttigense sonder Sout. Hare gedroogde Visch diend haer in plaets van Brood. Klaer Water is haren Dranck; doch in ‘t selve latense hare Genever-besin weyken; waer door dit Water een scharp-agtige smaek, en te gelijk een aengename verwe bekoomd: Insonderheyd wanneerse ‘t drinken uyt een Kop of ander Vat, gemaeckt van Genever-hout.

De Vrouws-persoonen zijn even soo onbevallijk als de Mannen, beyde in gelaet en in kledingh. Met de gedaghte hare Mannen gaense Visschen en Jagen. Men bemerckt onder haer geen Religie, of Gods-dienst: En weynigh meer Menschlijckheyd hebbense als de Beesten.

Wy verruylden aen haer al de Taback en Brandewijn, welke wy by ons; oock selfs die wy tot ons eygen gebruyck megenomen hadden; daer voor ontfangende Wolven, Vosschen, en Hermeline-vaghten; doch van de laetste alleen eenige weynige. Maer vermitsse noch meer Vellen hadden te verhandelen, soo versoghten wy haer, datse met ons na ons Schip wilden gaen; alwaerse voor hare Waren souden konnen bekomen ‘t geen haer best behaegde. Hier toe toondense sigh gewilligh, en namen met haer ‘t geense noch te vermangelen hadden. Dus gingen wy gesamentlijck Zeewaerts aen.

Soo haestse ons Schip in ‘t gesight hadden gekregen, verwonderdense sigh boven maten seer over ‘t selve. Wy gaven dկnse een teken, datse ons Chaloupen souden toe-senden. Terstond liet yeder Schip twee der selve na Land varen. In d'ene trad de Commis, ick, en de Factoor, die sigh gantsch alleen eerst onder dese Inwooners gewaeghd, en ons alsoo den wegh gebaend, de gelegenheyd verschaft had, om met haer in kennis te geraecken. De Borandiaen, die tot den gedaghten onsen Factoor had gesproocken, doe de Vriendschap wierd gemaeckt; en noch eenen anderen, die goed Muscovisch spraeck, namen wy met ons. Al d'overige bleven aen ‘t Strand staen. [59]

XXVII. Hoofd-stuck.

Hoedanigh de Borandayers van de Deenen in ‘t Schip wierden onthaeld, en hare redenen. Verdragh met de Borandianen gemaeckt, om eenige Deenen op Sleden in Siberien te voeren. dաen Land geblevene Inwooners werden oock met Brandewijn onthaeld. Borandaische Sleden en Ren-dieren. Hoe de Deenen sigh in dese Sleden neersetteden. Snelheyd en sterckte der Borandaysche Ren-dieren. Spijs der Borandianers: Die noch Brood noch Sout konnen verdragen. Aenkoomst in een Dorp.

ALs wy nu aen Boord gekomen waren, en onse Schipper, uyt ‘t verhael van ‘t geen ons was bejegend, had vernomen, hoe gantsch woest en beestaghtigh dese Menschen sigh droegen, soo vereerde hy (om haer gebuyghsamer te maken, en tot Vriendschap te bewegen, op datse ons gedienstigh moghten zijn) aen elck van haer een stuckje Taback, ontrent soo langh als eens Mans vinger, nevens een Kroes vol Brandewijn: Welcke giften sy met seer groote genegenheyd aen namen. Ondertusschen traghtedense de Vellen, welckese by haer hadden, op ‘t spoedighste te verruylen.

Wy vraeghden haer, of wy eenigen handel souden konnen drijven, indien wy ons dieper Landwaerts in begaven? Sy antwoordeden: Dat wy ons sulcks wel moghten onderwinden, doch wy souden niet anders te verruylen vinden, als Pelteryen, of Vellen. Wy berighteden haer, dat wy niet anders als dese begeerden. Daer op verseeckerdense ons, dat wy genoegh van dese Waren souden konnen bekomen tegen onse Taback en Brandewijn. Met verder aenbiedingh, datse ons tot in Siberien wilden voeren, indien wy haer voor hare moeyte wilden beloonen.

Hier op maeckten wy met haer ‘t verdragh, dat wy haer souden geven yeder twee Rollen Taback, en vier Pinten Brandewijn. Hier tegens soudense ons in Siberien en weer herwaerts voeren. Wy beloofden echter haer noch yets meer te sullen vereeren, indien, door hare bemiddeling, onse Reys tot ons mercklijck voordeel moght komen uyt te vallen. Alleenlijck drongense hier op aen, dat wy de Sleden en Ren-dieren, welcke [60] wy onderwegen souden gebruycken, uyt onse Beurs moesten betalen. Vermits nu dit billijck wierd geoordeeld, soo heeft onse Schipper geerne hier in bewillighd.

Na dese Over-een-komingh gaven wy haer yeder een Kroes Brandewijn, tot bevestiging van ‘t gemaeckte Verdragh. Daer na traden wy weer met haer in onse Chaloup, en setteden haer aen Land. Sy hadden beloofd, in aller spoed alles tot onse Reys vaerdig te sullen maeken; en hielden ook haer woord getrouwlijck. Want soo haestste aenden Oever waren gekomen, begavense sich terstond aen ‘t werk. Binnen agt uyren tijds quamense weer; by haer hebbende de Sleden, de Ren-dieren, en voorts alles wat tot onse Afvaert noodigh was.

Terwijl wy nu deese twee Borandayers op de gehoorde wijs in ons Schip onthaelden, lieten dաndere onser Scheepen Brandewijn en Taback aen Land brengen, om deese Waeren te verhandelen tegens de Vellen der geene, welcke aen den Oever waeren gebleven, verwaghtende de weerkoomst haerer Medgesellen. Want wy hadden haer niet konnen bepraeten, om met ons in de Chaloup te treeden; wijlse vreesden, datse noyt weer tՈuys gekoomen souden hebben. Dit bewoogh al onse Schippers, datse, om sich by haer in gunst te dringen, eenige kleyne Flesschen met Brandewijn tot haer lieten brengen, om deselve uyt te drincken met de geene diese braghten. Sulck een genegentheyd verweckte dit in haer, datse, tot betooningh haerer danckbaerheyd, de Brengers versogten, met haer te willen gaen, om van haer t'ontfangen soodanigh een Onthael, als hare Huysen en gelegentheyd souden vermogen haer aen te doen.

Doe nu onse twee Borandianers met de Sleden, en de daer toe behoorende Ren-dieren, weer by ons waren gekomen, vraegden wy, ofse niet meer der selver hadden? Haer' antwoord was: Datեr niet meer te krijgen stonden. Wy bemerckten, dat deese Beesten grooter waren, als die in Lapland; en hervraegden derhalven, ofse ook wel soo veel in sterkte uytmunteden boven dաndere? Sy berigteden ja; en voeghdenեr by: De Laplandsche Ren-dieren konden niet meer als een Man voeren; maer dese twee Mannen. Even hierom was yeder Sleede soodanigh toegesteld, datեr twee persoonen in sitten konden. [61]

Onse Schippers van dit alles kennis bekomen hebbende, soo wierd, nae gehoudene Beraedslagingh, ‘t besluyt gemaeckt, dat onse Commis, de twee Factoors (welcke de Russische Tael seer wel konden spreken), ik, en dan noch een Man (of Boots-gesel) uyt yeder Schip, met dese twee Borandianers op reys souden gaen. Hier op bevraghteden wy een onser Ren-dieren met Tabak, Brandewijn, Silver en eenigh Goud; belopende tճamen een taemlijck-hooge prys. Ick quam by onsen Commis te sitten; dեene aen ‘t eene, dաnder aen ‘t ander eynd van de Slede, met dՁengesigten tegens over malkander. Eenen der gedagte twee Factoors settede sig op gelijke wijs by eenen der Borandianers: De tweede by den tweeden. Twee der Boots-gesellen saten even alsoo by een; en de derde alleen: Doch dկverige ruymte wierd vervuld met Brandewijn-flesschen en Tabacks-rollen. In sulck een gestalte gingen wy op Reys.

Dese Borandaysche Ren-dieren voerden ons soo geswind, indien niet geswinder, voort, als de Laplandsche hadden gedaen; derhalven wy in aght uyren tijds over Bergen, door Dalen en Velden soo verrՠwierden voortgetrocken, dat wy noch Menschen noch Huysen meer sagen. Eyndlijk quamen wy digt by een groot Dennen-bosch; daer wy, ontrent honderd schreden van ons af, vijf of ses Huysen gewaer wierden. Niet verrՠvan eene deser Huysen lieten wy onse Rendieren gaen weyden.

Wat onse personen belangd, wy verquikten ons met Biscuit, of Tweeback, en gesouten Vleesch. Onse Borandianers onthaelden wy met gedroogde Visch, in Oly gedoopt: Welke Spijs wy in voorraed voor haer hadden me genomen, wijlse noch Brood noch Sout konnen verdragen. Onse Drank schepten wy uyt een dight daer ontrent gelegene Bron: Deeden daer op een goede teugh uyt onse Brandewijn-flesschen; traden alsoo weer in onse Sleden, en setteden onse loop op nieuws drie uyren lang voort. Na welcke tijd wy aen ‘t afhangen eens Bergs verscheydene Huysen dight by malkander sagen staen. Hier souden wy vernaghten.

In dit Dal gekomen sijnde, vonden wy de Wooningen soo kleyn, dat wy ons moesten verdeelen, en in twee der selver gaen Herbergen; ‘t welk wy ook geduldig deden, terwijl onse Weg-wijsers de Rendieren ontspanden, en haer na de Weyde sonden. [62]

XXVIII. Hoofd-stuck.

Vervolgh van de Reys op Sleden door Boranday. De Taback kon de Deenen hier geen dienst doen in ‘t ruylen. Spijsen deser Lieden. Hare Huysen. Leven sonder Gods-dienst. Hare Kledingh. Vrouwen. Wapenen. Martiniere en sijne Reys-genoten komen aen Huysen sonder Inwooners; daerse wat rusten. Trecken weer voort.

NA dat wy ses of seven uyren langh hadden gerust op de Beeren-huyd, welcke de Huyswaerd op dՁerde had uytgebreyd, om te verstrecken voor een Bed, stonden wy weer op, en vraeghden, of in dit Dorp niet yets te verhandelen was? Daer op braghten dՉnwooners allerley Wolfs en witte Vossen-vaghten; nevens vier-en-twintigh Hermelijne, ontrent drie honderd Eeckhoornen-vellen, en seven paer Zobelen, tot ons. Doch sy begeerden niets van onse Taback te nemen. Wy bevonden haer niet soo vriendlijck en goedaerdigh, gelijck hare Landslieden op de Kust sigh tegens ons hadden betoond. dկorsaeck is, wijlse alleen van de Jaght leven.

In de Somer eetense haer Vleesch varsch, ‘t sy gesooden, of op Koolen gebraden. In de Winter niet anders als gedroogd. Terwijl ‘t Somer is, maeckense voorraed daer van te bekomen; en leggen ‘t in de Son te dorren; ‘t sy op houtene Raderen, of boven op de Daecken harer Huysen. Dese hare Wooningen zijn seer laegh gebouwd; werdende gedeckt met Tacken van Boomen en Sooden van Aerde; sonder eenigh invallend light, als alleen ‘t geen door de Huys-deur in koomd; welcke (gelijck alreeds te voren van d'andere Huysen is geseghd) de mond eens Ovens gantsch gelijck schijnd.

Dese Borandianers veranderen (volgens ‘t berigt onser Weg-wijsers) hare Wooningen niet min dickmael als de Kiloppen doen. Gantsch Beestlijk levense, sonder eenige schijn van Gods-dienst. Dommer zijnse, als al dաndere, by welcke wy ons hadden bevonden. Oock even soo wan-stalligh van gelaet als hare Nabueren. Hare Schoenen zijn toe-gesteld van Boom-basten. Hun Hoosen (of liever Laersen) Broecken, Mutsen en Lijf-rocken (welcke laetste hen beneden tot op de Kuyten toe komen, en diese om ‘t midden des Ligchaems gorden met [63]een Gordel van ontrent vier vingeren breedte) zijn al t' samen gemaeckt van witte Beeren-huyden, de Hayren buytenwaerts gekeerd.

De Vrouws-persoonen konnen van de Mannen niet onderscheyden worden, als by ‘t Hayr; ‘t welckse uyt-gebreyd dragen, over de Schouderen afhangende. In de Jaght zijnse soo behendigh en ervaren, als hare Mannen. Hare Wapenen zijn alleen een Stok, aen ‘t eynd spits gemaekt, en van soo een hard Hout, dat de punt alles door dringhd, gelijck als Yser: Een houtene Boog, welckers Pees is bereyd van Boom-basten: Een Koocker met Pijlen op den ruggլ en een Steen, snydende als een Scheer-mes, aen de Gordel.

Als wy nu onsen Handel hier verright, en onse Wegh-wijsers de Sleden weer gereed gemaeckt hadden, so nam elck van d'onse een teughje Brandewijn in ‘t lijf. Daer op gingen wy weer sitten, en snelden negen of thien uyren langh voort, eer wy eenigh Mensch of Huys in ‘t gesight kregen. Eyndlijck wierden wy drie of vier Wooningen gewaer; derwaerts heenen onse Borandianen de Ren-dieren wendeden. Wy beslooten hier te willen rusten (schoon wy geen Menschen in dese Huysen vonden), en onse Beesten sigh te laten verquicken, welckers Spijs niet anders als Mos is; ‘t geense hier in overvloed, en alsoo voor haer een volle Tafel, vinden konden.

Wy aten en droncken van ‘t geen wy hadden, maeckende ons daer me vrolijck. Deser wijs bleven wy hier, t' onser vervarsschingh, ontrent drie uyren langh. Daer na begaven wy ons weer in onse Sleden; vervolgende onse Reys met alle mogelijcke vlijt. [64]

XXIX. Hoofd-stuck.

Een voornaem Heer onder de Borandianen bejegend onse reysende Deenen; komende met twee sijner Dienaren van de Jaght. Gestalte harer Kledingh. Dese Heer begeeft sigh in eene der Sleden. Koomst by een deel Huysen, als een kleyne Stad. De Naem deser Plaets is Vitzora. Ruylingh van Taback tegens Vellen. Zobelen mogen hier niet verkoght noch verhandeld worden. Waerom niet.Meer andere Pelteryen ingeruyld. De Deenen versoecken hier een Barck, om daer me hare Waren na haer Schip te voeren. Wat voor een Schuyt sy bequamen. Eenige Zobelen in ‘t heymlijck gekoght. Gelegenheyd der Stadt Vitzora; en ‘t Werck van de hier woonende Vrouwen en Kinderen.

NAe een vijf-uyrige onophoudlijcke voortsnellingh, sonder ondertusschen onse Ren-dieren eens gevoederd; sonder selver gerust; sonder, geduerende dien gantschen tijd, eenige Huysen of Menschen gesien te hebben, wierden wy drie persoonen, als Jagers, gewaer; derwaerts henen wy ons begaeven. dեene was gekleed op ‘t Muscovisch, in een lange, tot op dՅncklauwen toe afhangende Rock, met een gordel aen sijne Lendenen, hebbende de breette van ontrent vier vingeren; gemaeckt van Wolfs-huyden, ‘t Hayr buytenwaerts; sijnde soo wit als de Sneeuw, doch aen dեynden gantsch swart. Op ‘t Hoofd had hy een ronde Muts, gelijck de Schippers gewoon zijn te draegen; bereyd van een Vossenbalgh. Sijne Broeck en Koussen waeren van Ren-dieren Vellen, de Schoenen van de Huyd eeniger Visschen, even soo als dՉnwooners van Varanger draegen. De Kleederen der twee andere waeren van deselve gestalte; doch toegesteld uyt witte Beeren-huyden. ‘t Hayr desgelijcks buytenwaerds gekeerd.

Yeder van haer had by sich een Dousijn Beeren-huyden; voorts eenige Wolfs, witte Vosschen, en Hermelijne-vellen: nevens soo schoone Sobelen, als ick oyt gesien heb. Hy, die met witte Wolfs-vaghten bekleed was, droegh echter niet anders, als een Dousijn witte Ravens en seven Sobelen, welcke hy aen sijnen gordel had hangen. Als wy nu nevens haer henen reeden, hield eenen onser Wegh-wijsers plotslijck stil, om met den voornaemsten onder deese drie te spreecken. Stracks daer nae sprongh hy uyt de Sleede, en settede deesen in sijne plaets, by eenen onser Factoors: Waer over mijnen Commis en ick ons niet weynigh ontsetteden.

Sulcker wijs reysde hy, langer als een uyr, met ons voort. Ondertusschen konden wy niet een eenigh Huys in ‘t gesight bekomen. Eyndlijck saegen wy van de hooghte eens Berghs, [65] nae de linckerhand, de Zee; en aen den Oever des selven verscheydene Huysen, soo dight by malkander staende, datse een kleyne Stad vertoonden. Onse Ren-dieren voerden ons reght daer na toe. Hier traeden wy uyt, en gingen in ‘t Huys van de Heer (dien onse Wegh-wijser sijne plaets in de Sleede had overgegeven), om daer te rusten. Wy bemerckten terstond, dat hy een persoon van een meer als gemeen Aensien moest sijn, wegens d'erbiedigheyd en oppassingh der Inwooners, (of des Huysgesins): ‘t Welck terstond quam toeloopen om ons te dienen; helpende ons uyt onse Sleeden, met alle bedencklijcke dienstvaerdigheyd. Dese Stad was genoemd Vitzora.

De gedaghte Heer gaf ons, tegens Taback en Brandewijn, al de Vellen, die hy in voorraed had; behalven alleen zijne witte Beeren-huyden, welcke wy niet begeerden; en zijne Zobelen, die hy aen ons niet derfde verruylen; wijl sulcks van de Groot-vorst in Muscovien, diense Czaar noemen, op ‘t hooghste verbooden is. Al de Zobelen, welcke yemand bekoomd, moet hy voor sijne Czaarsche Majesteyt bewaeren: Soo dat geen Mensch in al deese Landen eenige der selve derf verkoopen, sonder vergunningh van hem, of van sijne Commissarissen (welcke gesteld sijn aen alle plaetsen daer hy sijne Magazynen heeft); op seer swaere Lyf-straf. Indien echter sommige de stoutheyd neemen, om eenige der selve aen yemand te verhandelen, soo doense sulcks in ‘t verborgen, en met seer groote voorsightigheyd. Desgelijcks moeten de geene, die deese Vellen koopen of inruylen, wel toesien, datse niet ontdeckt werden. Want by soo verr' de Gouverneur, of Commissarius, aen de Plaetsen, daer al de voorby-gaende Waeren werden ondersoght, eene Zobel quam te vinden, welcke niet van de Grootvorst, of Czaar, selver (of door sijne gelastede) verkoght was geworden, soo souden sijne Dienaeren, of de Tollenaers, niet alleen deselve, maer oock al dաndere Goederen, welcke de Koopman by sich had, verbeurd verklaeren, en wegh neemen; sonder hoop van eenige lossingh.

Als nu de meergedagte Borandayschen Heer sijn eygene Waren aen ons had verruyld; en bemerckte, dat wy lust hadden, om noch meer der selver te mogen bekomen, soo sond hy twee [66] sijner Dienaers door de Stad, om dՉnwooners bekend te maken, indiense hare by haer hebbende Vellen wilden verhandelen, soo soudense by ons komen, want wy wilden haer Taback en Brandewijn daer voor geven. Met byvoegingh, dat haren Heer al de sijne aen ons had vermangeld. Over dese gelegenheyd wierdense seer verblijd; en quamen al tՠsamen aen met hare Vellen; van welcke wy namen de geene die ons dienden.

Deser wijs kregen wy ontrent vijfthien honderd Vagten van allerley slagh by een. Derhalven vraeghden wy onsen Huysheer, of hy ons niet een Boot (of Barck) sou konnen verschafեn, waer in wy eenen onser Bootsgesellen, met onse by ons hebbende ingeruylde Waren, na ons Schip mogten senden? Hy antwoordede, dat hy ons versoeck wel voldoen kon. Liet oock terstond een Schuyt vaerdigh maecken, gelijckende ten naesten by een Gondel; in ‘t midden breed, en aen beyde dեynden spits toe lopende: Alles van Hout, sonder eenigh Yserwerck, sonder eenige Nagel. In ‘t midden stond een Mast; waer aen vast gemaeckt was een groot vierkant Seyl van Lijnwaed, toe-bereyd uyt Boom-basten; seer cierlijck gestickt. De Touwen waren van de selve stof vervaerdighd; gelijk ook de twe Ancker-kabels: Welcke Anckers toe-gesteld waren uyt seecker slagh van seer swaer Hout, soo datse als in een oogenblick na de grond soncken.

Doe wy nu twee uyt onse Borandayers hadden genomen, om met dեene Bootsgesel nae ‘t Schip te vaeren, en de gemelde Heer haer gereed sagh tot d' aenvaerdingh der Reys, soo nam hy ons ter sijden af, en toonde ons dertigh paer Zobelen, welcke wy voor gereed geld, doch taemlijck goed koop, van hem bequaemen. Onbekommerd deed hy deese Koopmanschap, wijl sich daer toe een voor hem gunstige gelegenheyd aenbood. Maer geenssins sou hy daer toe bewoogen hebben konnen werden, indien wy de gedaghte Boot niet geleend hadden, en deese Waer met deselve terstond nae ons Schip hadden afgesonden; waer in hy wel wist, dat geenen Besightiger sou komen. Anders, indien de saeck openbaer waere geworden, soo hadmen niet alleen hem aen ‘t Lijf gestraft, maer daer-en-boven hem en sijn geheele Geslaght voor Slaven nae Siberien gesonden: [67]Daer hy langh genoegh sou hebben moeten blijven, eer hy van daer weer te rugh waere gekomen.

Onse Bootsgesel met de Koopmanschappen, en de twee hem toegevoegde Borandayers, afgevaeren zijnde, soo begonden onse Commis en de twee Factoors met hem (den Heer) en onse Wegh-wijsers dapper te drincken. Ick en de twee overige Boots-gesellen naemen deese gelegenheyd waer, om ondertusschen de Stad te gaen besien. Wy verwonderden ons niet weynigh over deselve, als die tusschen twee Bergen lagh, van welcke yeder ontrent een Myl hoogh was. De Huysen waeren seer konstigh gebouwd van Visch-beenderen. De Daecken van even deselve Stof, doch aen sommige plaetsen met Mos gestopt; met Ried (of Aerd-sooden) bedeckt, en soo wel bewaerd, soo dight toegemaeckt, datեr geen Wind kon inkomen, als alleen door de Deur (hebbende de gedaente van de mond eener Oven), en dan door de Gevel (of ‘t Dack), waer in een Venster-gat is, daer door ‘t light werd ingelaten.

Wy saegen verscheydene haerer Vrouwen en Kinderen met haeren arbeyd beesigh. Eenige onder deselve breydeden Netten van Boombasten, tot hun Visschery. Andere bereydeden Seylen voor haere Schuyten; welcke Seylen mogen genoemd werden een slagh van fijne gevloghtene Matten. Wederom andere maeckten Bylen, Messen, Pylen en Werp-pylen van Visch-beenen. Noch andere vervaerdighden Klederen uyt Beren-huyden; welckese t'saemen naeyden met Gaern, bereyd van basten der boomen; en Naelden van kleyne Vischgraden. Alle waerense van een lelijck aensien, kleyn van gestalte, platneusigh, en swart, gelijck de half-versenghde Indianen.

Toe-Doening.

De Zobel, van sommige genoemd Zabel, sou, gelijck eenige willen, even ‘t selve Dier sijn, ‘t welck Aristoteles noemd Satherius, en Niphus Cebal. By Alciatus voerd hy de naem van de Sarmatische of Scytische Muys; doch, nae veeler oordeel, niet seer bequaemlijck. dՁfbeeldingh der Zobel vind ick in den beroemden Jonstonus niet; doch hebse in Michael Herr Grundtlicher Unterricht wunderbarlicher art, natur und eygenschafft aller vierfussigen thier; en nae de selve heb ick laeten snijden de gedaente, welcke de Leeser sien kan Fig. II. n. 3. Men vind deese Dieren in de Noordsche Landen, en dյyterste Bosschen van Muscovien. Oock in Littauw; Wit [68] Russien; ontrent de Kronische Zee, en in Laucerusa, een Bosch in Scandinavia, volgens ‘t beright des gemelden Jonstoni. De Beschrijvingh van Guinea getuyghd, datse daer in meenighten werden gesien; doch de beste koomen uyt Tartaryen en Lapland. Marcus Paulus Venetus, die sijne Reys door de Morgenlanden

begon in ‘t Jaer Christi 1269., beright ons, Boeck 2. cap. 20., dat de praghtige en seer groote Veld-tent des Tartarischen Chams, wanneer hy ter Jaght gaet, seer veele Vertrecken in sich begrijpt, als de Sael, de Raedkamar, sijne Slaepkamer, en verscheydene andere. Onder deselve sijn de drie genoemde yeder onderstut met drie pilaeren van welrieckend Hout, kostlijck uytgehouwen en beschilderd. ‘t Decksel bestaet (wy spreecken met hem, als in den tegenwoordigen tijd) uyt swart en rood verwige Leeuwenhuyden; want van deese Dieren werden geen bonte in dit Land gevonden. Geen Regen of Wind kan door de selve dringen. Van binnen sijn de Tenten (te weeten de gemelde drie Vertrecken, sijnde yeder wel een Tent op sich selven, maer gesaementlijck begrepen onder de benoemingh van de Koninghlijcke Tent, en aen elckander hangende) bedeckt met kostlijcke Sabel (of Zobel) vellen; onaengesien deselve in dit Land seer dier sijn; soo dat men, daer van een kleed willende maecken, ‘t selve met geen twee duysend Bisantiner Guldens sou konnen betaelen: ԫ Heb dit hier willen aenteeckenen, om te doen sien, dat alreeds in dien tijd de Zobel-vaghten seer waerd gehouden, en voor groot geld gekoght wierden, selfs in ‘t Land daer deese Dieren sich onthielden. Agricola getuyghd gesien te hebben, dat voor veertigh deeser Vaghten wierden gegeven duysend Goudene Kroonen; en Ambrosinus, dat alleen eene Winter-mof, van Zobelen, heeft gegolden vierhonderd ponden Bononische Munt. De gedaghte Agricola steld de Zobel wat kleyner te sijn als de Marter, of Marder; en dien volgens kan hy nauwlijcks de grootte van een Kat bereycken. Van Natueren sijn deese Dieren seer behendigh; door haere geswindheyd en bootsemaeckeryen dաenschouwers vermaeck veroorsaeckende; snel in ‘t toeschieten, en by nae altijd sonder rust. De dierbaerste Vellen werden geaght de sulcke, die langh en nae ‘t swart treckend Hayr hebben. In de Son gehangen werdende, soo bedervense. Jonstonus seghd, datmense voor de Mot bewaerd, wanneermen haer, wel geschuddet sijnde, met Alssem omwind, en soo wegh leght. Hy doetեr by: Men heeft aengemerckt, dat Zobel-vellen; in ‘t onderste van een Kist geleght, en met andere daer op gedaene klederen beswaerd sijnde, nae drie daegen tijds bynae geheel weer boven op gereesen waeren. Hoese oock met de hand gehandeld werden, altijd blijvense gelijck. Men behoefd sich derhalven niet te verwonderen, datse in een groote waerde werden gehouden: Te meer, wijl de Muscovische Czaar sich bynae alleen Meester daer van gemaeckt heeft; de prijs nae sijn eygen gelieven steld; grooten handel daer me drijft, en geweldige Inkoomsten daer van geniet. Hy Koopmanschapt oock wel met andere Pelteryen uyt de Noordsche Gewesten; daer toe seeckere persoonen gebruyckende, aen welcke hy deese Bontwercken geeft, om die in Persien, Turckyen en andere Landen te verhandelen; en winst voor hem te trecken: Doch vermits oock andere met [69] sulcke Vellen haer voordeel mogen soecken te doen, soo brenghd hem dit soo veel niet op, als wel den alleen-handel der Zobelen. Als andere Vorsten hem seer groote Geschencken toesenden, soo werd sijnen Schat daer door grootlijcks vermeerderd. De Tegen-geschencken, welcke hy doet, bestaen gemeenlijck maer uyt sijne Zobelen, die hem weynigh kosten, en evenwel hoogh werden geaght, wijlse bynae alleen uyt sijne handen moeten koomen. Echter is nu de voorige onmatige dierte al vry gevallen. Barend Langenes in de Wereld beschryvingh, van hem in langhwerpigh octavo uytgegeven, seghd pag. 293. des eersten Deels: Datmen nu (‘t was doenmaels in ‘t jaer 1598) nauwlijcks om duysend guldens Voeder van Zobelen onder een Rock sou konnen bekoomen. Een Som van duysend guldens doe, hoe veel sou die nu wel zijn?

Aen Paus Clemens de sevende (op de Stoel geklommen in ‘t jaer 1523.), wierd van de Muscoviten gesonden een Gesant, genoemd Demetrius. De vermaerde Bischop en Geschiedschryver Paulus Jovius ondersoght uyt deesen veelerley dingen van de gelegenheden des Russischen Lands; en heeft, ‘t geen hy uyt hem had verstaen, over geschreven aen Johannes Rufus, Aertsbischop tot Consents. In deesen Brief seghd hy, uyt ‘t beright des gemelden Demetrii, dat in de Koopstad Ustinga, gelegen ter plaets daer de Rivieren Juga en Duino tճaemen loopen, seshonderd Mylen weghs van de Stad Muscauw, aenquaemen kostlijcke Voederingen van Marders, Zobels, Wolven, witte en swarte Vosschen; daer gebraght werdende van de lieden uyt de noch verder gelegene landen Permy, Picerri, Inugri, Ugulici
en Pinuagi; welcke deese haere Waeren vermangelden tegens andere. De Permy en Picerri hadden deese Zobels-vellen van andere Volckeren, naerder aen de Zee gelegen. De beste aghtedemen doe die met lighte grauwe Hayren. dՅedele Vrouwen bedecktenեr haeren Hals me; in sulck een gestalte, gelijck als of dit Dier noch leefde. Dus verr'Jovius, uyt ‘t verhael van Demetrius. De Landen, uyt welcke de gedaghte Pelteryen in Muscovien quaemen (namentlijck, de Siberische en Samojedische) waeren doemaels, jae tot op ‘t Jaer 1600., de Muscoviters noch onbekend. Hoe deselve door een rijcken Muscovischen Boer ontdeckt en bereysd sijn geworden, sullen wy hier nae kortlijck aenteeckenen. Dit alleen moeten wy hier noch by doen, dat de Lappen in ‘t Jaer 1530. onder ‘t gebied der Muscoviters noch niet stonden; jae noch niet eygentlijck haer bekend waeren. De reden daer van was, om datse de veroveringh deeses Lands geen moeyte waerdigh aghteden. Dusdaenigh spreecktեr de gemelde Muscovische Gesant van, by den genoemden Jovius: Aen d'uyterste Oever der hooge Zee, alwaer de groote Rijcken Noorweegen en Sweeden door een Enghte aen ‘t vast Aerdrijck hangen, wonen de Lappen; een boven maten groof, beestaghtigh Volck; wantrouwigh, en vliedende voor alles watse vreemds sien. Sy weeten noch van Vrughten, noch van Koorn, noch van goed Weեr te spreecken. Alleenlijck geneerense hen van haer schieten (van de Jaght der Dieren) en bekleden sich met de Huyden der wilde Beesten. Haere Slaepkameren sijn Hoolen, vol dor loof; of holle Boomen, ‘t sy door ouderdom, ‘t sy door vyer [70] uytgehoold. Sommige gaen visschen in de Zee, daerse wel vangen met goed geluck, maer weynig konst. De bekomene Visschen droogense, en bewarense tot haere spijs. Deese Lappen sijn kleyn van lighaem met gedrongene platte aengesigten, doch behendig en snel met de voeten. De naestgelegene Muscoviten hebben noch weynigh kennis van haer. Want haer met weynigh Volcks te willen aengrijpen, waer' een verderflijcke uytsinnigheyd. Een groot Heyr tegens dit arm, ellendigh Volck te willen aenvoeren, sou sonder voordeel sijn, en oock niet seer eerlijck. Deselve Lappen verhandelen witte Hermelynen vellen (buyten twijffel oock Zobelen) tegens allerley andere Waeren: Doch sy sien de Kooplieden niet (dit wierd geschreven ontrent ‘t Jaer 1530.); spreecken oock niet tegens haer. Alleenlijck leggense haere Vellen neer; verkiesen daer tegens de Waeren, welcke haer aenstaen. Gaen dan wegh. Koomen daer nae weer; en indien haere Vaghten wegh genoomen sijn, soo neemense daer tegens d'andere Waeren met haer.

XXX. Hoofd-stuck.

Vertreck te Water van Vitzora na Potzora. Gouverneur aldaer. Weynigh Eedele in Muscovien. Treflijcke Meede. Handel met den Gouverneur; van wien de Deenen een goed deel Zobelen kopen. Hy onthaeld haer met een treflijcke Maeltyd. Sitten aght uyren langh aen Tafel. Groote meenighte van andere Vellen gekoght. Senden al haere Koopmanschappen nae haer Schip. Stercke suypery.

DOe wy (nae de besightigingh deser Stad) weer by ons Geselschap waeren gekoomen, wierd onder onse Commis en Factoors beslooten, eenen onser Wegh-wijsers met de Sleeden en Ren-dieren weer te rugg' te senden, wijlեr nu gelegenheyd was, om te Water nae Potzora te reysen. Dit voorneemen wierd oock tot de daed gebraght. Onse Huyswaerd en twee sijner Dienaeren gingen uyt nieuwsgierigheyd met ons. Wy voeren met een goede Westen-wind langhs ‘t Strand heenen, en quaemen nae vijfthien uyren tijds te Potzora aen. Dit is een kleyne Stad, leggende aen den Oever van een kleyne Zee, voerende dien selven Naem.

Hier naemen wy een besluyt, van ons terstond nae ‘t Slot te begeven, en by den Gouverneur te vervoegen: Die waerlijck niet anders is als een Commis of Factoor des Grooten Czaars; [71] gelijck oock al dթngestelde Gouverneurs sijner Czaarsche Majesteyt in dese Plaetsen niet anders zijn als soodaenige. Weynigh Edellieden werden in Muscovien gevonden: ‘t Welck, volgens mijn oordeel, d'orsaeck is, datse soo groof, onbezeedighd en qualijck-opgetrocken zijn; sigh gantsch niet rijmende met dկpvoedingh van Eedele persoonen.

De gedaghte Gouverneur was een Muscovit. De verwe sijner Kleedingh was tusschen Violet en Rood. Hy onthaelde ons al t'saemen seer wel met een voortreflijcke Meede, welcke de Spaensche Wijn niet ongelijck was; desgelijcks met Brandewijn en Peper-brood.

Vermits hy ‘t opsight had over des Czaars Zobel-Magazijnen, soo vraeghden wy hem, of hy ons eenige Zobelen voor geld wou verkoopen? Hy gaf tot antwoord jae; en deed een tegenvraegh, hoe veel der selver wy begeerden? Waer op wy seyden: Al die hy had wilden wy hem wel afhandelen, indien wy die voor een billijcke prijs konden bekoomen. Stracks voerde hy ons in ‘t Magazijn, en toonde ons vijf Zimmer Zobelen (maeckende vijftigh paer). Twee deeser Zimmeren waeren soo goed, als ick noch oyt van mijn leven heb gesien; van natueren swart, als een Agaet-steen; waer voor wy betaelden vijfhonderd Ducaten, bedraegende drieduysend Fransche ponden. Voor de drie overige Zimmeren gaven wy vierhonderd Ducaten.

Als wy hem nu dus voor alles wat hy van deese Waer had voldaen hadden, en deselve met des Czaars Zeegel geteeckend was, kon hy niet naelaeten, ons tկnthaelen. Ten dese eynde sond hy twee Chaloupen uyt, om varssche Visch te bekoomen. Hy deed een jongh Ren-dier slaghten; en met deese Spijsen, waer by noch quaemen eenige Vogelen, van sijne Dienaeren gevangen, bereydede hy ons een heerlijcke Maeltijd. Dus waeren wy gediend van Visch, Vleesch, en Muscovitische Biscuit, of Tweeback. Aght geheele uyren langh saeten wy over Tafel: En vermits ondertusschen de Dampen, soo van de Meede als van de Brandewijn, welcke wy gedroncken hadden, ons in ‘t hoofd waeren geklommen, soo verlanghden wy nae de Beeren-huyden; en waeren blijde, dat wy daer op quaemen: Want geen andere, als deselve, konden wy tot onse Bedden genieten. [72]

Nae een slaep van ontrent ses of seven uyren stonden wy op; droncken een Kroes Brandewijn, en gingen in de Stad, by ons hebbende een Factoor, van de Gouverneur ons me gegeven; die ons braght daer wy koghten tweeduysend Eeckhoornen, vier douzijn Hermelijnen, en vijfhonderd Vossen-vellen; onder welcke de meeste soo wit als Sneeuw, dկverige swart waeren. Voorts, ses Schock (honderd en twintigh) witte Wolfs, en twee honderd Marders-vaghten, van een Aschgrauwen aert. Dit alles kostede ons vierhonderd Ducaten Koopere Munt, welcke ons seer ongeleegen quam me om te voeren. Als wy nu met dese onse Koopmanschappen weer in ‘t Slot waeren gekoomen, packten wy deselve tot Balen, in Deeckens, of Matten, gemaeckt van Boombasten.

Al onse Goederen dus ingepackt zijnde, soo wierd goed gevonden, eenen onser Factoors met deselve nae ons Schip af te senden. Ter dier oorsaeck versoghten wy aen onsen Waerd de Gouverneur, de verschaffingh van een Barck, om onse Packen derwaerts te voeren; waer in hy gantsch geerne bewillighde. Twee uyren hier nae vertrocken twee der onse, met drie Borandayers, ons van de gedaghte Gouverneur geleend; welcke hy seer ernstigh beval, persoonen en goederen verseeckerd tot ons Schip te brengen. Hy gaf haer thien Ducaten; en aen de geene, die haer souden voeren, yeder een kleyn stuckje Taback; met belofte, datse ‘t overige op haere weerkoomst souden ontfangen.

Als nu onse Factoor wegh was, met de geene die hem vergeselschapten, begonden wy weer gantsch onordentlijck te drincken met den Gouverneur onsen Waerd, en den Heer, die van Vitzora met ons nae Potzora was getrocken. De laetstgemelde lightede de Brandewijn-kroesen soo ruyterlijck, dat hy nauwlijcks wist, of hy stond, dan of hy sat. Dit swelgen duerde vier gantsche uyren langh; en daer nae begaven wy ons ter rust. [73]

XXXI. Hoofd-stuck.

Voorbereydselen tot de Reys na Siberien. Loon voor de Sleden en Ren-dieren. Vertreck van Potzora, door gevaerlijcke Weegen. Komen by Huysen, doch vinden de selve ledigh, wijl de Bewooners ter Jaght waren: Welcke op hare weerkoomst sigh seer ontroerden, siende vreemde Gasten in hare Wooningen. Hun hooghste verwonderingh over dese Vreemdelingen. Ontmoetingh van vijf Mans-persoonen, verbannen tot de Zobelen-Jaght. Werden van onse Reysigers gekend voor hare goede Vrienden. Verhalen d'orsaeck van haren ellendigen staet; en de staet harer Ellende selfs. Afscheyd d'een van d'ander. Vervolgh der Reys. Woestheyd van ‘t Geberght, tusschen Boranday en Siberien. Kledingh der Inwooners; welcke Hoflijcker zijn als de voorige. Komen te Papinogorod.

SOo haest wy 's Morgens opgestaen waeren, versoght onse Commis aen den Gouverneur van Potzora, dat hem wou gelieven, ons te voorsien van Sleeden, tot onse voorgenoomene Reys nae Siberien. Daer op verschafte hy ons seven der selve: Eene voor de gedaghte Commis; eene voor onsen noch overigen Factoor; eene voor my; twee voor onse twee Boots-gesellen; eene voor onsen Wegh-wyser; de sevende en laetste voor onse Taback, Brandewijn, en levens-middelen, welcke hy ons tot de Reys me gaf. Doch ons geld behield onse Commis by sich.

Als nu onse Ren-dieren getoomd en voor de Sleeden gespannen waeren, deed hy vrywilligh noch een persoon haelen, welcke hy ons me sond ten Wegh-wyser, tot aen de Plaets, daer wy andere Ren-dieren neemen, en de sijne weer leveren moesten. Voor dit alles quaemen wy met malkander over een, hem vier Ducaten te geven. Doch eer wy van hier vertrocken, dronck elck van ons noch vijf of ses Schalen Brandewijn ten Afscheyd. Doe bedanckten wy den Gouverneur van Potzora, en dien van Vitzora, voor haere aen ons betoonde Hoflijckheden. Reden doe langhs de Rivier heenen, door seer gevaerlijcke Wegen, sonder eenigh Spoor of gemaeckte Baen in aght te neemen, vier geheele uyren langh: In welcke tijd wy geen levendigh Schepsel gewaer wierden, behalven witte Beeren, [74] grooter als wy oyt gesien hadden. Doch soo haestse ons in ‘t gesight kregen, liepense wegh, soo snel alsse konden.

Twee uyren hier nae quaemen wy onverwaght by seven of aght Huysen; doch vonden niet een eenigh mensch daer in, wijl al de Bewooners der selve op de Jaght waeren getrocken. Uyt onse Sleeden getreeden zijnde, gingen wy in deese Wooningen, om ons te verfrisschen. Korts daer nae quaemen vijf of ses Mannen, met hare Vrouwen en Kinderen van de Jaght; voor welcke desen dagh geluckigh was geweest: Want sy bragten met sich ses Beeren-huyden; vier Wolfs, seven witte Vossen, twee Hermelynen, en aght Zobels-vellen.

Grootlijcks ontsettedense haer, doese ons in haere Huysen saegen. Oock soudense sich in aller haest op de vlught begeven hebben, indien niet onse Wegh-wijser (ons van de Gouverneur te Potzora geleend), na haer toegeloopen, en te gelijck haer verseeckerd had, dat wy Vrienden en Kooplieden waeren, welcke nae Papinogorod reysden: Daer byvoegende, dat wy haer geerne souden afkoopen al de Vellen, welckese hadden. Op deese aenspraeck keerdense weer te ruggջ doch setteden de mond wijd open, en bleven gelijck als verstockt in de grootste verwonderingh des Weerelds; eensdeels over ‘t gesight van onse Kledingh, welckers Mode haer gantsch vreemd was; andersdeels over dաenschouwingh onser gestalte, en ‘t gehoor onser Spraeck; van welckese niet een eenigh woord verstonden. Even soo weynigh verstonden wy oock de haere. Echter vonden wy, door middel van onse Tolck, gelegenheyd om met haer te ruylen. Oock versorgdense ons van Ren-dieren, welcke ons souden voeren tot aen den mond der Rivier Papinogorod.

Als wy ontrent twee of drie uyren van de Vloed Potzora waeren gereeden, nu volgende de Rivier, welcke ons nae Papinogorod sou leyden, sagen wy uyt een groot Bosch vijf Mannen komen, bekleed met Beeren-huyden op de Muscovitische wijs. Yeder van haer droegh een Roer op de Schouder, een Tasch op de sijde, en een kort Swaerd (of een groot Mes) gelijck onse Jagers gebruycken, in de hand. Sy traeden op ons toe; derhalven lieten wy onse Sleeden stil houden, en door onse Wegh-wijser vragen, watse voor lieden waren? [75] Eenen van haer, ligtlijck oordelen konnende dat wy Vreemdelingen sijn moesten, groetede ons in de Duytsche Spraeck; wenschende ons een goeden dagh, en hem selven soo veele Vryheyd, als wy genooten. Onse Commis, uyt Neder-Saxen geboortigh, hoorende dat hy Duytsch sprack, vraeghde hem nae sijn Vaderland? En daer op beright bekoomen hebbende, soo bevond hy, dat deesen eenen sijner Bekende was. Flucks trad hy uyt de Sleede, sloegh dաrmen om sijnen Hals, en kuste hem. Daer nae begeerde hy te weeten, hoe hy hier heenen was gekoomen; en ontfingh tot antwoord: Dat hy van de Czaarsche Majesteyt in dit Gewest tot de Zobel-jaght verbannen was: ‘t Welck in Muscovien soo een gewoone Straf is, als in Franckrijck en anderweegen yemand tot de Galey te veroordelen. Sommige werden voor thien; andere voor ses; noch andere voor drie; oock wel meer of minder Jaeren (nae dat yeders misdaed meer of min hoogh werd opgenoomen) in dit Siberien verbannen. Wanneer nu dien haer gesetteden tijd verstreecken is, soo koomense weer tot haere Vryheyd, en zijn ontslaegen van de Straf.

Dese nieuwe kennis, en mijnՠeygene nieuwsgierigheyd, braght my oock uyt de Sleede. Nauwlijcks had ick de voeten op dՁerde geset, als eenen uyt dկverige vier aenquam; my omhelsde, en met een sught in de Fransche Tael my vraeghde, van waer ick quam; en waer ick heenen wou? ԫ Wierd hier over niet weynigh ontroerd, vermits ick hem in ‘t minst niet kende, wegens de veranderingh der Kleedingh, sijnen grooten Baerd, sijn kael hoofd, en de magerheyd sijns ligchaems, waer aen niet anders als Huyd en Been was. Hy bemerckte genoeghsaem, dat ick de kennis sijns persoons had verlooren; en berightede my derhalven, dat hy was een Edelman uyt Lotharingen; Overste over een Regiment te Paerd by den Groot-Vorst van Muscovien. Dickmael had hy my in sijn Huys te Stockholm gesien en onthaeld; oock alle vlijt aengewend, om my te bepraeten, dat ick met hem nae Muscovien sou gaen.

De staetlijcke gelegenheyd, in welcke ick hem voor desen gesien; d'er, die yeder in sijnen goeden stand hem betoond had; sijn voorigh Bevel in ‘t Heyr; de deftigheyd van [76] sijn persoon, en de betraghtingh van dեllendige staet, in welcke hy sigh nu bevond, parsteden my, tegens mijnen wil, de traenen uyt dկogen. ԫ Omhelsde hem desgelijcks; en versoght van hem te weeten dկorsaeck, welcke hem in ongenaede had gebraght? Hier op was sijnՠantwoord: Dat een Arghwaen van ontrouw, by de Czaar tegens hem opgevat, den selven had bewoogen, om hem in Siberien te bannen.

Voorts verhaelde hy my, dat hy, tsederd hy hier was geweest, had gestaen, en noch stond in onuytspreecklijcke gevaeren en ellenden; welcke in den staet, waer in hy nu was, onvermijdlijck waeren: Niet alleen wegens de honger, en de strengheyd des Weեrs in dit koude Gewest, maer daer-en-boven oock wegens de geduerige Jaght; waer in hy onderworpen was, te werden den Roof der wilde Dieren; die, door gebreck van noodigh Voedsel tot haer onderhoud, meenighmael aenvielen de geene welcke ter Jaght gingen. Even hierom voerden hy en sijne Medgesellen dese by haer hebbende Wapenen t'haerer beschermingh. By al dese rampen quam noch dit, datse, wanneerse ‘t bestemde getal van Zobelen niet vingen (sonder eenigh aensien, of sulcks byquam uyt naelaetigheyd of niet) op hun bloote Huyd soo veel slaegen kreegen met een seeckere Gordel, gemaeckt van een dick seer scharp vel, dat onverdraeghlijck was deselve uyt te staen.

De Vriend van onsen Commis verhaelde hem even ‘t selve. dկverige drie, welcke al tճaemen goed Fransch en Duytsch spraecken, bevestighden, dat alles, wat deese twee hadden geseghd, waerlijck waeraghtigh was. Eenen onder deese laetstgedaghte was geweest des Groot-vorsten Groot-Commis; dաndere Lieutenant Generael. Dus waerense gesaementlijck voornaeme persoonen.

Nae een omstandige vertellingh van haeren jammerlijcken Staet, verseeckerdense ons eenparigh, datse, indien ‘t God moght gelieven, haer den tijd haerer Verbanningh te laeten overleven, niet een uyr langer blijven wilden in eenigh Land, staende onder ‘t gebied des Czaars.

Om haer eenighsins in haere bekommeringh te vertroosten, braghten wy onsen Voorraed van spijs en dranck voort; setteden ons by malkander op d'aerde neer, en onthaelden haer [77] soo goed als wy konden. Betuyghden haer oock, dat wy seer verheughd souden zijn, indien wy op eenigerley wijs haer tot haere verlossingh behulpigh sijn konden. Sy bedanckten ons hooghlijck voor onse genegenheyd; doch berighteden ons daer benevens, dat gantsch onmogelijck was, haer dese Slaverny tկntrecken. Want sy waeren bekend by al de Gouverneurs der Plaetsen, door welcke wy moesten reysen. Derhalven, indien wy haer me in ons geselschap naemen, soo was ‘t ten vollen gewis, datse souden moeten sterven door dաldergrouwlijckste martelingen; en oock wy selfs souden, wegens desen handel, onvermijdlijck ‘t leven moeten verliesen. Vermitsse nu dit soo rondelijck, en met soo een groote opreghtigheyd seyden, wierden de smerten, van welcke wy alreeds waeren aengegreepen, in ons verdubbeld; wijl wy haer in sulck een ellendige ongelegenheyd gantsch geen bystand konden betoonen.

Nae dat wy nu vier volle uyren langh by haer geweest waeren, en met haer gesproocken hadden, daght het ons tijd te werden, om afscheyd te neemen. Wy vereerden elck van haer een half pond Taback, nae datse wel hertigh hadden gegeeten van onse Tweeback; van de Peper-koecken, welcke wy van Potzora hadden me genoomen, en van onse gesoutene Kost; oock vry veel gedroncken van onse Brandewijn. Daer op bevoolen wy haer aen den Almaghtigen God; dien wy baeden, haer kraght en sterckte te willen verleenen, om te konnen overwinnen alles wat haer sou mogen bejegenen. Met byvoegingh: Dat wy verhoopten, haer eens weer in haere voorige staet en heerlijckheyd te sullen sien.

Dus begaven wy ons weer in onse Sleeden, en reeden drie uyren langh voort, eer wy eenigh Huys in ‘t gesight kreegen: Nae welcke tijd wy vijf of ses Wooningen gewaer wierden; derwaerts wy ons begaven, en aldaer ontrent twaelf persoonen vonden. Wy vraeghden haer, ofse geen Vellen hadden, om aen ons te verhandelen? Als nu van haer jae geantwoord, en ons allerley slagh getoond was, soo koghten wy een gedeelte daer van voor gereed geld, en ruylden een ander gedeelte tegens Brandewijn; welcke dranck van dit Volck seer bemind werd. [78]

Wy vervolghden onse Reys langhs de Rivier; en saegen aen beyde de zijden der selve Hutten. In sommige woonden weynigh, in andere veel Volck by een. Wy koghten van haer alles wat wy konden bekoomen; somtijds voor Geld, somtijds voor Brandewijn. Alleenlijck derfdense sigh niet onderstaen haere Zobelen te verhandelen, wijlse vreesden, dat deselve moghten gevonden werden van den Gouverneur te Papinogorod, derwaerts wy reysden: Die alle Waeren, in de Stad koomende, of daer uyt gaende, op ‘t nauwste besightighd, op datmen niet een eenige Zobel heymlijck moght wegh voeren.

Voorts trocken wy over ‘t Geberght, ‘t welck Boranday van Siberien afscheydet. ‘t Selve is gantsch onlustigh en moeylijck, wegens de woestheyd der Weegen, en des Lands; ‘t welck onbewoond is, eensdeels om dկnvrughtbaere bodem, en de meenighte der Sneeuw, die geduerigh daer op leght; andersdeels wegens de groote meenighte der Beeren en witte Wolven; welcke ons, geduerende onse Reys ter deser plaets, geen kleyne vrees veroorsaeckten; wijl wy yeder oogenblick verwaghteden, datse op ons souden aenkoomen. Maer eyndlijck bemerckten wy, datse niet minder voor ons, als wy voor haer schroomden; vermitsse op yeder ontmoetingh voor ons vlooden, d'ene dese, d'andere d'andere wegh, met seer groote schrick. Wy schreeven dit insonderheyd toe den glantsch onser Geweeren; en vermoededen, dat deese wilde Dieren ons veel meer voor Jagers als voor Kooplieden aensaegen.

Nae veelerley beswaernissen voor ons, grooten arbeyd onser Ren-dieren, en een moeylijcke wegh van thien of twaelf uyren, quaemen wy eyndlijck van de Geberghten af in een Vleck, gelegen onder ‘t Gebied van Siberien. Al d'inwooners droegen hier Kleederen van Beeren-huyden, ‘t Hayr buytenwaerts. Eenige evenwel haddenեr Lijnwaed en bonte Deeckens over: Waer uyt wy beslooten, datse moesten sijn van een beeter slagh, als haere Naebueren, welcke wy nu hadden verlaeten. En waerlijck, sկntfingen ons veel hoflijcker; vraeghden ons, wie wy waeren? van waer wy quaemen? en waer wy heenen wilden? Wy aten en droncken [79] t'saemen van ‘t geen wy hadden; waer tegens sy oock aenbraghten ‘t geen by haer te vinden was; naementlijck, gesouten Beeren en Wolven-vleesch, seecker slagh van Peper-koecken, en Brandewijn.

Al de Vellen, welckese hadden, koghten wy voor gereed geld; behalven haere Zobelen. Vermits wy nu seer begeerigh waeren, om wat te moogen rusten, soo gingen wy in eene haerer Huysen, gebouwd nae de wijs der Laplanders. Hier leyden wy ons ontrent vijf of ses uyren lang neer op Beeren-huyden. Weer opgestaen zijnde, ontnughterden wy ons t'saemen met Brandewijn: Gingen weer in onse Sleeden sitten, en reeden voort nae Papinogorod; daer wy nae ontrent twintigh uyren tijds aenquaemen; nae dat wy onderweegen onse Ren-dieren tweemael haer noodigh voeder op ‘t Mos hadden laeten neemen.

Toe-doeningh.

Verscheydene voornaeme Weereld-beschrijvers stellen de Stad Papinogorod (of Papinowgorod) niet in ‘t eygentlijcke Siberien, maer onder ‘t Landschap Potzora, of Pitzora; ter sijden af nae Deenemarcken toe, tusschen Samojeda en Siberia. De Hoofdstad deses laetstgenoemden Lands is Tobolsko, gelegen aen de groote Vloed Tobol. Dese Provintie (eerst ontrent den aenvangh deser Eeuw ontdeckt, en aen sijne Czaarsche Majesteyt gekoomen, gelijck wy hier nae hooren sullen) streckt sigh wijd uyt, sijnde ten deelen vrughtbaer, ten deelen onvrughtbaer. Doch hoese oock sijn magh, sթs als de Goud-mijn deses Vorsts. Veele Rivieren sijn hier, en onder deselve eene, genoemd de Liaena, welcke alleen hem jaerlijcks opbrenghd tnegentighduysend Roebels, of Ducaten, aen Tol van Zobelen. Veele Bosschen sijn hier, van Barcken, Greynen, Linden, Genever, Kedar en andere Boomen. Aen de Rivieren sietmen veele taemlijck-wel bewoonde Dorpen. Onder verscheydene Visschen in de Vloeden vindmen oock veel Salm. De Veld-vrughten sijn Druyven, Appelen, Pruymen, swarte Besien, en gestarnde Anijs, in ‘t Latijn Anisium Stellatum. Veel Yserbergen werden hier gevonden. Veellight sijnեr andere, welcke kostlijcker Metallen in sigh hebben. Doe dit Land de Czaar eerst bekend was geworden, deed hy daer eenige Kasteelen bouwen van groote Balcken, gehaeld uyt de Bosschen; gevuld met Aerde, en beset met Besoldelingen. Alle Moordenaers, Verraders, Dieven, en andere de dood verdiend hebbende Misdaedige, wierden derwaerts verbannen, sommige voor al haer leven, andere voor een seecker getal van Jaeren; uyt welcke dese Provintie [80]bevolckt is, soo datեr allenxen groote Steeden van vervuld zijn. Naederhand trocken oock veel arme Lieden, in Muscovien de kost niet winnen konnende, nae dit Gewest; wijlse hier Land voor niets met allen konden bekoomen. Als de Czaar op yemand sijner Groote vergramd is, soo werden deselve met Vrouw en Kinderen voor een seeckeren tijd derwaerts gesonden. De geene, welcke hy van dese noch begenaedigen wil, beveeld hy eenigh Stadhouderschap. Andere werden in een strenge gevancknis gehouden. Sommige werd een swaeren arbeyd by sobere kost opgeleght. In ‘t gemeen echter is nu de Straf soo swaer niet, als wel voor desen, wijl yeder der Gebannene nu meerendeel een bequaem onderhoud werd toegeleghd. De Schrijvers word een Ampt in de Siberische Cancellarijen; de Soldaten een Soldatendienst gegeven. ‘t Beswaerlijckste voor de Groote is nu, datse de klaere oogen van sijne Czaarsche Majesteyt (dus spreecktmen daer) niet verwaerdighd worden te moogen sien. Anderssins heeft eenige dese ongenaede tot haer groot voordeel gediend, wijlse door Koophandel hier groote rijckdommen hebben overgewonnen. Sommige echter gaet het, gelijck de Heer Martiniere ons van gedaghte vijf aensienlijcke persoonen heeft berightet.

In ‘t Jaer 1634. had de Czaarse Majesteyt derwaerts verbannen seecker Switser, Lieutenant onder eene sijner Krijghs-benden; wegens een arghwaen, ten onreght op hem geworpen. De tijd sijner Ballinghschap was aght jaeren. Binnen welcke hy hier soo veel voordeel deed, met Koophandel te dryven, dat hy, weer in Muscovien gekomen zijnde, en door goede Vereeringen aen sommige ontslagh van sijnen dienst bekomen hebbende, in sijn Vaderland braght een som gelds van meer als elf-duysend Ducaten, volgens ‘t verhael van Joachim Wurst in sijne Teutsche Geschichten, pag. 315.

XXXII. Hoofd-stuck.

De Stadhouder van Papinogorod ontfanghd de Deenen hoflijck. Doet haer oock door sijne Gemaelin verwelkomen. Met wat voor Pleghtlijckheden sucks toegingh.

DE Gouverneur van Papinogorod onse aenkoomst vernoomen hebbende, sond eenige uyt ‘t Kasteel tot ons, om te hooren wie wy waeren; van waer wy quaemen, en wat onse verrightingh was. Op sijn bevel gingen wy nae hem toe; en de gewoone groetenis afgeleghd hebbende (want onse Factoor kon de Muscovische Tael seer wel spreecken) gaven wy hem genoeghsaem bescheyd op alles wat hy van ons begeerde te weeten. [81]

Als hy nu verstond, dat wy Deensche Kooplieden waeren, alleenlijck daer heenen gekoomen, om Vellen te koopen, soo onthaelde hy ons seer beleefdlijck. Om oock te betuygen, hoe hoogh hy ons aghtede, en dat hy ons voor sonderlinge Vrienden hield, soo liet hy sijne Gemaelin haelen, op datse ons verwelkoomde. Terstond wasse hier toe gereed; met haer brengende, nae Muscovitische gewoonte, in d'ene hand een Flesch met Brandewijn, in dաndere een Silvere Schael. Sy gewierd gevolghd van haere Dienstmaeghd, hebbende een stuck Peper-koeck op een Tafelberd.

De groetenis, welckese ons deed, geschiedede met buygingh des Hoofds. Daer nae deedse dՁrmband aen de reghter Mouw haers Rocks los, laetende deselve tot op dՁerde neerdaelen, en alsoo afhangen. Onse Commis, de Russische gewoonte wel bekend zijnde, beurde deselve seer geswind en hoflijck weer op van de Vloer; en kustese. Onse Factoor en ick deeden desgelijcks. Doe hieldse dese Band op haer reghter arm, en vouwdese met de linckerhand weer op. Dit verright zijnde, eyschdese haere Schael weer; boogh haer Hoofd nae een yeder van ons, en bood ons haere Peper-koeck aen.

Sy bleef stil staen aen ‘t eynd der Tafel by haeren Man: En alsse ons een wijl tijds had onderhouden, keerdese weer nae haere Kamer. Doe begonden wy met den Gouverneur te drincken, tot dat het avond wierd. Waer nae wy ons ter rust begaven, op soo een goed Bed, alsmen in dese Landen gewoon is te vinden.

Toe-doeningh.

De grootste Eer en Vriendschaps-betooningh, welcke de Muscoviten een aengenaeme Gast, ‘t sy op een Maeltijd, ‘t sy by een afsonderlijcke besoeckingh, weeten te bewijsen, ten teecken, dat hy haer welkoom is, bestaet daer in, dat, nae gedaen onthael, haere Vrouw, op ‘t beste gekleed, met een Brandewijn-schael koomd aentreeden, en deselve hem toedrinckt; oock aen hem op haere hand overgeeft. ‘t Gebeurd wel (doch dit is daer de bysonderste Eere-vriendschap) dat de Man sijnen Gast beveeld, haeren Mond te kussen. Deese Eer (indien men ‘t daer voor wil houden) heeft in ‘t Jaer 1643. Graef Leo Alexander van Sclackaw laeten weervaren den Heer Olearius, Geheymschrijver van ‘t Holsteinsche Gesantschap nae Persien. [82]

XXXIII. Hoofd-stuck.

Vellen-handel met den Gouverneur van Papinogorod, en met sommige Burgers. Gelegenheyd deser Stad. Kleedingh der Mans-persoonen. Gewaeden en Cieraeden der Vrouwen. Lange Mouwen aen haere Rocken. Hayr. Kapsel. Schoenen. Seeden. Muscovitische Godsdienst. Aert. Wetten. Straffen. Yversught. Quaden Staet der Vrouwen.

OP de gehoorde wijs rusteden wy ses of seven uyren in ‘t Huys des Gouverneurs. Daer nae stonden wy op. Soo haest hy hoorde, dat wy ons beweeghden, maeckte hy sigh oock van sijne Rust-plaets, en quam by ons in onse Kamer; aghter hem hebbende eenen sijner Kneghten, die een Flesch met Brandewijn in de hand droegh. Hy deedեr een dronck van, en liet doe de Schael onder ons omgaen. Daer nae vraeghde hy, of wy Vellen wilden koopen, soo veel als hyեr had? Onse Commis antwoordede jae, indien ‘t hem geliefde, deselve ons te laeten sien. Als nu de Pelterijen tot ons gebraght waeren, was de koop haest geslooten, en wy gaven hem ‘t bedongene Geld.

Doe hy nu al sijnՠeygene Vaghten had verkoght, sond hy nae eenige der Burgers, welcke hy wist, een goeden Voorraed daer van te hebben; en deed haer aenseggen, dat hy haer vergunde, met ons te mogen handelen. Vermits hy nu ons sulck een goeden dienst hier in deed, agtheden wy ons verplight te zijn, noch een Flesch Brandewijn met hem te leedigen.

Terwijl nu onse Commis en Factoor met haeren Koophandel beesigh waeren, nam ick dese gelegenheyd waer, om de Stad te door-wandelen. Deselve leghd lustigh genoegh; midden in een kleyne Moerassige Vlackte, omringhd van seer hooge Bergen. Dight voorby de Stad loopt een seer schoone Vloed, sijnde bovenmaeten Vischrijck. De Huysen sijn maer sleght opgebouwd, en laegh; t'saemgevoeghd van Hout en Aerde. Al de Straeten sijn niet anders als met Hout gevloerd, soo goed als dese Lieden mogelijck is aen een geschickt, en soo vast tճaemen leggende, als sy ‘t maecken konnen. [83]

De voornaemste persoonen deser Plaets draegen tot haere Kleedingh een Broeck, Koussen, en een lange Rock, afhangende tot op de Hielen, met seer enge Mouwen; alles van goed Laecken; doch d'ene van dese, d'andere van die verwe. Aen haere Beenen hebbense kleyne Leedere Laersen; sommige blauw; andere rood, of geel; met Ysere Soolen aghter aen de Hielen en voor aen de Teen; bynae op de wijs der Polacken.

Op ‘t Hoofd draegense Laeckensche Mutsen, welcke beset en omboord zijn, sommige met swarte Vossen, andere met witte Eeckhoornen, noch andere met Hermelijne-vellen; eenige oock wel met Zobelen, elck nae sijn vermoogen en stand. dՁfbeeldingh kond gy sien Fig. II. N. 4.

De Vrouws-persoonen sijn taemlijck schoon, blanck en vriendlijck. Haere Hayren blond, of geel-bruyn. Kortlijck, hare gestalte is goed genoegh voor de Muscoviters. Haere Rocken sijn, gelijck die van haere Mannen, soo langh, datse tot op dՅncklauwen koomen; meerendeel rood, violet, of blauw; bynae gelijck onse Naght-tabbaerden; gevoederd met witte Vossen of Zobel-vellen. De Mouwen, aen den Rock vastgemaeckt, sijn groot, en afhangend. De lenghte haerer Cieraed-mouwen is byna ongelooflijck. Vijf ellen Cottoene Lijnwaed is niet genoegh tot eene. Op haer Hoofd draegense een langhaghtigh-ronde Muts. Haer Hayr is tot Tuyten gevloghten, en aen dեynden met bandekens gestrickt. Dese Tuyten sijn afhangend over haere Schouderen. Haere Schoenen sijn gemaeckt van Russisch Hout. Om haere lendenen draegense een Gordel, met Paerlen van een taemlijcke grootte vercierd. [Sie Fig. II. N. 5.].

De Siberianen verschillen, in haere Kleedingh, Seeden en Levens-wijs, niet veel van de Samojeden, Borandayers, en andere Noordsche Volckeren.

Alle Muscoviten sijn Nicolaiten, soo veel de Religie betreft. Voorts sijnse ernstaghtigh, sterck, geswind, vaerdigh met haere Boogen; gantsch niet twistgierigh. Haere Wetten sijn enckelijck op de Billijckheyd gegrondet. Seer scharp straffense allerley Ontrouw, Bedriegery, Dievery en Moordery. Ondertusschen sijnse gantsch onweetend, ongeschickt, ongeleerd, [84] groote suypers, boersch en yversughtigh. Dit veroorsaeckt, dat haere Wijven weghloopen, en sich in haere Kameren verbergen, soo haestse yemand vreemds in ‘t gesight krijgen; daerse gelijck als gevangene moeten blijven, ter tijd toe dat de Man haer beveeld uyt te gaen. Kortlijck, ‘t is soodaenigh gesteld met haere Slaverny, datse eenen vreemden niet de minste vriendschap of beleeftheyd mogen bewijsen: Jae niet behoeven te dencken, dat haere Mannen haer lief hebben, wanneerse niet daeghlijcks dapper van haer afgerost warden.

XXXIV. Hoofd-stuck.

Besluyt der Deenen, om door Samojeden nae haer Schip te reysen. Vertreck van Papinogorod. ‘t Ripheische Geberght. Woestheyd van ‘t Land Samojeda. De Bergh Stolpohen. Handel met de Samojeden: Die haer geen Zobelen wilden geven, voor datse droncken waeren gemaeckt. De Son van haer aengebeeden voor haeren God. Hare gestalte. Kleedingh der Mannen. Sneeuw-schaetsen. Mantelen. Gewaed der Vrouwen.

NAe dat wy hier hadden gekoght ‘t geen wy begeerden, (bestaende in een groot getal Wolfs-vellen; witte en swarte Vossen, Lijnxen, Hermelijnen, Eeckhoornen en Zobel-vaghten) soo beloeden wy daer me, t'samen met ‘t geen wy te Potzora hadden gehandeld, een geheele Sleede, en behielden noch al vry veel by ons, ‘t welckեr niet in kon. Vermits wy nu noch een goed deel Taback, en ontrent vijfduysend Ducaten hadden over behouden, soo beslooten onse Commis en Factoor, noch Vellen daer voor op te doen; en derhalven door Samojeden nae ons Schip te willen reysen. Ten desen eynde koghtense van onse Waerd de Gouverneur te Papinogorod soo veel Brandewijn en andere Voorraed, als wy voor twaelf daegen tijds van noden hadden. Oock huerdense Ren-dieren van hem, om ons te voeren.

Dit alles klaer gemaeckt, en ‘t geld hem geteld zijnde, moesten wy noch eens, ontrent thien uyren langh, ruyterlijck met [85] hem om-drincken; waer op wy weer aght uyren nae malkander sliepen. Doe nu onse Sleeden vaerdigh, onse Goederen en Voorraed tճaemgepackt, en in eene der selver gedaen waren, gingen wy oock selfs in d'andere sitten; naemen afscheyd van den Gouverneur, en reeden heenen.

Wy waeren ontrent seventhien of aghtthien uyren op wegh (ondertusschen Vellen koopende), en quaemen daer nae aen ‘t Ripheisch Geberght; waer voorby wy, met onse koomst in Samojede, ses uyren langh reden.

Dit Samojede (Samojessie, Samojesia) is een woest Land, vol Genever, Pijn en Dennen-boomen. Oock isեr overvloed van Mos, van Sneeuw, van Wolven, Beeren en Vosschen; al tճaemen wit. Yeder oogenblick bejegenden ons deselve, en veroorsaeckten ons geen geringe vrees.

Aen de voet of grond des Berghs, genoemd Stolpohen, van waer de Rivier Barzagune (Bersagatz) ontspringhd, saegen wy aght of negen Huysen. Wy begaven ons derwaerts, en voederden onse Ren-dieren; of liever, lieten haer haere kost op ‘t Mos soecken. Stracks begonden wy met de Bewooners derselve te handelen, verruylende onse Brandewijn tegens haere Wolfs en Vossen-vaghten, welcke wit en swart waeren; desgelijcks tegens haere Bever en Otter-vellen. Sy hadden twee Zimmer Zobelen, doch wilden deselve geenssins aen ons overlaeten, hoe seer oock onse Borandinische Weghwijser sigh bemoeyde, om haer hier toe te bepraeten; met verseeckeringh, datse sigh gantschlijck niet te bekommeren hadden; vermits wy Kooplieden waeren, die nae ons Schip, en nergens anders heenen trocken, soo dat wy buyten gevaer waeren van besoght te sullen worden. Evenwel wildense hier nae gantschlijck niet luysteren, tot dat wy haer dronken hadden gemaeckt. Doe gavense ons deselve gewilligh over. Dus hadden de dampen des Brandewijns meer maght over haer, als al de welspreeckenheyd van onsen Borandayer.

Vermits ‘t nu avond was geworden, soo vervoeghden wy ons in eene haerer Hutten. Hier lagen groote en kleyne; Wijf en Man; Kinderen, Kneghten en Beesten, al tճaemen by en onder malkander. Vijf of ses uyren hier nae wierd ick wacker, ter oorsaeck van ‘t gerught, ‘t welck de Huyswaerd [86] maeckte in ‘t opwecken van sijn gantsche Huysgesin. Soo haest dese opgestaen waeren, gingense al tճaemen ter deur uyt.

'c Was nieuwsgierigh, om te sien watse deeden. Nam derhalven aght op haer; en wierd eyndlijck gewaer, datse aen d'andere sijde van ‘t Huys op haere knyen neer vielen; haere handen uytstreckten, en door allerley gebeerden toonden, datse de Son aenbaden; welckese voor haren God houden.

De Samojeden zijn dicker en korter als de Laplanders en Borandianers. Sy zijn grooter van Hoofd; breeder van Aengesight; groover en platter van Neus. Hebben kort, of wel gantsch geen Hayr. Van Natueren sijnse gantsch dom; en van een Aerd-aghtigen Aert. De Mannen dragen op ‘t Hoofd ronde Mutsen, soodaenigh gekrold, als ofse van Lammeren-vellen waeren gemaeckt. De Broeck en lange Rock sijn van Beeren-huyden, welcke haer tot op de knyen koomen. Onder de Buyck bindense sich met een gordel, hebbende de breedte eener hand. Hare Hoosen en Schoenen sijn van ‘t selve Leեr; ‘t Hayr, of ‘t ruyge, buytenwaerts gekeerd. Onder deese haere Schoenen dragense seecker slagh van Schaetsen, bereyd uyt Boombasten; hebbende de gedaente van een Schuytje. Al tճaemen hebbense, wanneerse uytgaen, deese Schaetsen onder haere voeten gebonden; en weeten deselve soodaenigh te gebruycken, datse daer me met een ongelooflijcke geswindheyd over de Sneeuw heenen glyden; welcke in deese Geberghten seer dick op malkander leght. In plaets van een Mantel slaense een swart Beesten-vel om ‘t Lijf, met de vier Pooten daer aen, welcke afhangen. Deese cierlijcke Mantel koomd haer meer op de lincker schouder als op de reghter. Op deselve hebbense haere Pylkoocker gebonden. [Sie Fig. III. n. 1.].

De Vrouwen deeses Lands sijn noch veel leelijcker als de Mannen; doch seer arbeydsaem. Vlytigh bemoeyense sich, om haere Kinderen te leeren Jaegen: Want hier van moetense gesaementlijck leven, wijlse geen ander middel tot haer nooddruft hebben. Haere Kledingh is even als die van de Mannen; behalven alleen dat haere Rocken wat langer zijn. Oock draegense geen Mantels op haere Schouderen. ‘t Hoofd is met een selve Muts gedeckt. Haer Hayr is tot eene Tuyt gevloghten; aen ‘t eynd t'saem-gebonden met een Band van Boombasten; haer [87] haer tot op den rugg' afhangende. Met haere Bogen en Pylen gaense ter Jaght, gelijck haere Mannen doen; en sijn daer in niet minder geoeffend als sy. [Sie Fig. III. n. 2.].

Toe-doeningh.

De Landschappen der Siberirs en Samojeders sijn de Muscoviters onbekend gebleven tot dight aen den aenvangh deeser Eeuw, soo veel der selver innerlijcke gelegenheyd aengaet. Hoedaenigh sy doemaels ontdeckt wierden, sullen wy kortlijck verhaelen. By de Stad Soil, aen de Rivier Witsogda, in Muscovien, woonde een rijcken Boer, genoemd Anica, wel voorsien van Soonen en Dochteren. Vermits nu jaerlijcks in Rusland eenige Kooplieden quamen, welcke daer veele kostelijcke Pelteryen braghten, doch een vreemde, oock onderscheydene spraeck, Kleedingh en Seeden hadden, sich noemende Samojeden, en anders, soo kreegh hy een groote begeerte, om te weeten, uyt welcke Landen sy komen moghten na de Russische Steeden Osoyca en Ustinga (sommige stellen Ustiuga), doemaels als de Magazynen des Koophandels. Wijlse jaerlijcks soo veele duysenden guldens aen Waeren daer braghten, soo vermoedede hy, dat onder haer een goeden Rijckdom te winnen sou sijn. Daer op trad hy heymlijck met eenige deeser vreemde in een Verdragh, dat hy thien of twaelf sijner Kneghten met haer in haer Land sou senden. Deese beval hy, op alles vlijtigh aght te neemen; oock de Seeden, gewoonten en rijckdommen deeser Volckeren op te teeckenen. Op haere weerkoomst deedense hem van alles beright. Hy gebood haer, niemand yets hier van te seggen, en hield oock selfs deese saeck gantsch stil. In ‘t volgende Jaer sond hy noch meer sijner Kneghten, derwaerts, en daer onder eenige sijne Bloedvrienden. Deese naemen met haer allerley sleghte Waeren, als Schellen, Spiegels, e.s.v. Alsse door eenige Wildernissen, oock over veel groote Wateren waeren gekomen, geraecktense by de groote Vloed Oby. Maeckten hier kennis met de Samojeden; bemerckten, dat de Velwercken hier goed koop waeren, soo dat lightlijck hier een groote Schat te winnen sou zijn; en saegen, dat deese Volckeren geen Steeden hadden, doch vreedsaem onder malkander leefden, werdende geregeerd van dկudste; datse in eeten en drincken gantsch morssigh sich droegen; meerendeel levende van ‘t vleesch der wilde Dieren, sonder Koorn of Brood te kennen; datse de Beesten-huyden tot haere Kleedingh gebruyckten, deselve t'saemen naeyende met Naelden van Visch-graeden, en draeden van de Zenuwen eeniger kleyne dieren; datse Գ Somers ‘t Hayr, of ‘t ruyge, haerer kleederen buytenwaerts van, Գ Winters binnenwaerts aen haer Ligchaem droegen, e.s.v. Kortlijck, sy bespiededen alles, en braghten een grooten Schat van Vellen me nae huys. Deeser wijs handelde Anica met eenige sijner Vrienden sommige jaeren langh heymlijck in deese Landen. [88]

Hier door wierdensesoo geweldigh rijck, datse allerweegen veele Landgoederen opkoghten. De geene, die haer kenden, konden niet bedencken, hoese soo haest sulcke groote Schatten hadden bekomen. Sy, bemerckende dat yeder haer benydede; en weetende, hoe light ‘t geluck haer den rugg' sou mogen bieden, naemen voor, sich te verseeckeren, door haer te verwerven een goed Vriend aen ‘t Hof. Ten deesen eynde deedense heerlijcke Geschencken aen Boris Gudenow, Swager van de Groot-vorst Ivan Federowitz (gestorven in ‘t jaer 1597.), en ontdeckten hem de gelegenheyd der Landschappen Samojede en Siberie; sonder hem evenwel bekend te maecken, datse tot noch toe heymlijck in deese Gewesten hadden gehandeld, en groote rijckdommen daer door bekomen.

Boris dit gehoord hebbende, hield dռi>Aniconii voortaen als voor sijne Soonen; gaf haer, in den naem des Czaars, groote vryheden, en een eeuwigen eygendom aen al haere Land-goederen. Daer nae braght hy deese saeck voor den Russischen Keyser; welcke dit seer geerne hoorde; en aen Boris toe liet, hier in te doen na sijn welgevallen: Die terstond eenige Hoofdlieden en Eedele derwaerts sond; hebbende tot wegh-wijsers eenige lieden, die Anica haer toevoeghde. Met een woord, deese braghten soo veel weegh, dat de Samojeden de Muscovische Czaar voor haeren Keyser aennaemen; en dus is dit Land onder ‘t Russische Gebied gekomen.

De Tribuit, haer opgeleghd, was, datse jaerlijcks den Czaar, of des selven Gouverneur, souden leveren Hoofd voor Hoofd een paer Zobel-vellen. Dit aghtedense soo weynigh, datse beloofden, haere Kinderen, soo haestse den Boogh maer voeren konden, dien Tol oock onderworpen te doen zijn. Deese Vaghten hieldense in weynigh waerde, maer by de Russen waerense als dierbaere Kleynodien.

Doe dյytgesondene weer nae Muscovien keerden, naemense eenige Samojeden met haer; welcke van de Keyser en Boris met groote verwonderingh wierden aenschouwd; insonderheyd alsse saegen, hoe juyst sy den Boogh wisten te handelen. Want sy kleefden een penninghsken, kleyner als een Duyt, aen een Boom; gingen soo verr' daer van daen, datse ‘t selve nauwlijcks sien konden; en troffen ‘t echter met haere pylen soo dickmael alsse wilden. Maer hier tegens verwonderden deese Samojeden sich niet minder over de Seeden en Gewoonten der Muscoviters; over de geweldige grootte der Stad Muscouw; over de heerlijckheyd en praght des Czaars; over ‘t geluyd van soo veele Klocken, welckers klanck haer onbekend was; over de kostlijckheyd van soo veelerley Waeren, e.s.v. Dickmael wenschtense, weer by haere Lands-lieden te mogen zijn, om haer al deese voor haer seer seldsame dingen te konnen vertellen.

Nae dit alles wierden die van ‘t Geslaght Anica met veele Vryheden en Voorreghten begiftighd. In ‘t Jaer 1675. sonden de Heeren Staten Generael der Vereenighde Nederlanden den Heere Coenraed van Klenck, met een aensienlijck Gevolgh, als Gesant nae sijne Czaarsche Majesteyt. In de beschryvingh sijner Vojagie pag. 41. werd geseghd, dat op Woensdagh, de derthiende [89] der Slaghtmaend, tռi>Oustinga eenige Burgers uyt de Gemeente van Solowitsiga quaemen, om haeren Gouverneur te begroeten, en nae haere Stad te begeleyden. Onder haer was Music Stroofwonof, een rijcke Boer, die alleen van de Czaar de Naem van Music had bekomen, maer anders de persoon van een gemeen Man, Boer, of Rusch vertoonde. Hy was (seght ‘t verhael) een oud, rijck Man..., die, alsmen aen sijne Majesteyt Schattingh betaelde, alleen voor sijn deel honderd-duysend guldens moest geven. dեerste was hy, die Ziberien aen de groote Czaar ontdeckt, en hem tot de Meesterschap over dit Land bevoorderd had. Deese ontdeckingh, gelijck wy gehoord hebben, geschiedede van Anica en sijne Kinderen aen Boris Gudenouw, by ‘t leven van Czaar Ivan Federowitz, die gestorven is in ‘t jaer 1597. dկude Anica kan derhalven in ‘t Jaer 1676 niet geleefd hebben. Is ‘t een van sijne Soonen geweest, soo moest hy doemaels ten minsten een ouderdom van over de honderd Jaeren hebben gehad. Was ‘t eenen sijner Soons Soonen, soo kon hy d' erste ontdeckingh aen den Czaar niet hebben gedaen. Men sal ‘t derhalven vermoedlijck moeten verstaen, dat deesen Music Stroofwonof is geweest uyt ‘t geslaght van den eersten, die Ziberien aen den grooten Czaar had ontdeckt.

‘t Woord Samojeden is van een breede beteeckeningh. Alle Laplanders (welcke Lieden geen Lappen willen heeten) noemen sigh met dien naem. Maer dեygentlijcke Samojeden sijn de geene, welcke voorby de Vloed Potzora, de Waygats en d'Ys-Zee, soo verr' deese Zee-kust bekend is, woonen. Echter werdense met verscheydene Naemen onderscheyden. Die sigh geplaetst hebben van de Vloed Potzora af tot de Vloed Oby, werden sleghtlijck Samojeden geheeten. De verder opwoonende noemdmen Ostack Samojeden; op welcke de Tingousi volgen. Andere voeren de naem van Joukagesi Samojeden. De wijder-afgeleegene sijn noch onbekend. Yeder van deese Volckeren heeft sijne bysondere Spraeck. Daerse op haer selven zijn, sonder een Czaarsche Stadhouder te hebben (in dit groote Land sijn maer eenige weynige Gouverneurs) levense als de Beesten. Hebben noch Overheden noch Regeeringh, behalven die van dկudste in een Huysgesin. Eenige neemen twee, andere drie Vrouwen, altijd uyt haer eygen Geslaght. Daeghlijcks gaense op de Jaght, en deelen de vanghst onder malkander; doch alleen onder de getrouwde, of die getrouwd zijn geweest. dկngetrouwde hebbenեr geen deel aen. Gemeenlijck wassense niet hooger op als tot de lenghte van vier voeten. Seer kort sijnse van Beenen, welcke dan noch krom geboogen zijn, byna als een Boog. Haere Knyen staen niet voor aen ‘t been, gelijck dկnse, maer ter zijden uyt. Sy weeten van geen Godsdienst, als alleen datse de Son eeren, wanneer deselve boven haere Kim is. Alsse die niet meer sien, eerense de Maen. Sy kennen noch Goud noch Silver. Als eens eenige by haer gekoomen sijnde Hollanders haer een stuck gelds in de hand gaven, soo beetense daer in, meenende dat het bequaem om tեeten was. Maer gelijck verscheydene Volckeren de naem van Samojeden voeren, soo hebbense oock verscheydene Seeden, Gewoonten, en min of meer teecken van eenige [90] Godsdienst. Sommige hebben Beelden van Hout, doch seer mismaeckt gesneeden. ‘t Aengesight is gantsch breed en plat; doch een weynigh rond, en de Neus wat verheven. Op beyde de zijden siet men twee sneeden; welcke de Mond beduyden.

In ‘t Jaer 1669. deed Cornelis Jelmersz. Kock voor de tweedemael (d'erste was in ‘t Jaer 1664.) een Reys nae de Waygats. Ontrent drie mijlen beoosten Jan Huygens Hoeck, in dեerste Inboght, vondt sijn Volck in een Hut eenige Samojeden. Deese Hut was opgereght van sommige Sparren, van buyten bekleed met Vellen van Ren-dieren. Van binnen laegen eenige plankjens tegens dՁerde; daerse Ren-dieren-vellen opleyden, welcke haer verstreckten voor Bed en Decksel. Gevraeghd zijnde, ofse aen der Russen God geloofden? soo antwoordedense neen. Wederom gevraeghd, ofse dan niet geloofden datեr een Godt was? soo leydense haere handen tճaemen; sloegen haer' oogen eerbiedigh op nae den Hemel, en seyden: Souden wy niet aen God gelooven? jae seeckerlijck, wy gelooven aen de groote God. Maer wat voor een God was dit? De beschrijvingh spreeckեr niet van. Misschien was ‘t de Son. Misschien oock eenen, by de Muscoviters voor een Toveraer gehouden, doch, gelijck de Samojeden waenen, voor veele Jaeren ten Hemel opgenoomen.

XXXV. Hoofd-stuck.

Aenkoomst der Reysigers in Boranday, en soo voorts weer in haer Schip. Vaeren nae Nova Zembla. Werden een deel Wilden aen ‘t Strand gewaar. Vaeren met Chaloupen daer nae toe. Konnen haer niet bekoomen. Afgods-beelden, en persoonen, voor deselve neergeknield leggende. Neemen de Vlught, en ontkoomen alsoo de Deenen. Tetizot, een Afgods-beeld der Zemblaners, waer uyt de Satan tot haer spreeckt.

ALs wy dus door Samojede (Samojesia) getrocken, en weer in ‘t Landschap Boranday ontrent ons Schip, ‘t welck ons met groot verlangen verwaghtede, gekoomen waeren, begaeven wy ons aen Boord, soo spoedigh als wy konden, Twee uyren daer nae stelden wy de Seylen na Nova -Zembla. Eer noch twintigh uyren waeren verloopen, quaemen wy aen een plaets, daer wy ontrent dertigh persoonen, hebbende haere Pijlkoockers op den ruggլ de Son saegen aenbidden; leggende op haere knyen aen ‘t Strand.

Onse Commisen en Schippers beraedslaeghden met malkander, [91] op wat voor een wijs wy best by dit Volck souden moogen koomen; ‘t welck wy bemerckten veel woester en onbandiger te zijn, als eenige der andere, by welcke wy tot noch toe geweest waren. ‘t Besluyt was, dat wy drie van onse Chaloupen souden uytsetten, en in yeder thien Mannen; wel-gewapend, om tegenstand te konnen doen, indien dաndere sigh ter weer wilden stellen. Ick was oock eenen van deese uytgesondene. Wy voeren langhs ‘t Strand heenen, tot dat wy op ‘t halve vierdedeel eener Mijl nae by haer waeren genaerderd. Doe stonden dՉnwooners, welcke tot noch toe op haere Knyen hadden gelegen, met een groot geschreeuw op; schooten al haere Pijlen op ons af, en vlooden voorts van daer wegh als een gejaeghd Wild. Van de gedaghte hare Pijlen hadden wy niet de minste schade ontfangen, wijlse de selve af schoten eerse ons bereycken konden.

Doe wy nu, ten besten dat wy moghten, aen Land waren gekomen, snelden wy ons op ‘t spoedighste na de plaets, daer wy meenden datse heenen gelopen waren; om, indien ‘t mogelijck ware, eenige der hare te grypen. Doch wy bereyckten ons ooghmerck niet; wijlse ons uyt ‘t gesight waren geraeckt; en wy niet gissen konden, welcken wegh sy genoomen hadden. Wy begaeven ons wel nae ‘t Geberght, maer vonden ‘t selve met Sneeuw bedeckt. Daer over gegaen zijnde, liepen wy op de vlaeckte voort; en sagen op den tronck eens niet langh afgehouwenen Booms verscheydene Beelden, na de gelijckenis eens Mans, seer grof gesneeden; en voor de selve, ontrent een mijl weghs van ons, twee van dese Wilde op hare Knyen leggen, nevens hare Boogen en Pijlen; hun gebeden verrightende.

So haestse ons gewaer wierden, stondense met groote schrick en verbaestheyd op; namen haer Geweer, en liepen met geen minder snelheyd wegh, als de geene hadden gedaen, welcke, wy aen Strand in haer' aenbiddingh van de Son meenden tկvervallen. Wy vervolghden haer soo geswind als wy konden, om te sien, of wy haer moghten aghterhalen; doch sy waren ons te gauw, en ontvlooden ons in een Dennen-Bosch, eer wy haer konden genaecken.

Weer in ons Schip gekeerd zijnde, sagen wy andermael verr' [92] daer van daen twee Zemblaners besig met haren Afgoden-dienst; aenbiddende een diergelijck ander Beeld, van dՉnwooners Terizot geheeten; waer in de Duyvel sijn spel heeft, uyt ‘t selve sijn' Oraculen, of Gods-spraecken, gevende, volgens ‘t geen onse Schipper ons hier van berightede. [Sie de Figuer III. n. 3.]

XXXVI. Hoofd-stuck.

De Heer Martiniere aengetast van de Sieckte, genoemd de Scheurbuyck. Meest al dաndere Deenen inde Schepen van de selve quael aen gevallen. Hoedanigh hy daer van gesteld was. Wat voor een middel hy tegens dit quaed gebruyckte. dաndere Siecke hier door oock geholpen. Ader-laten en Purgeeren seer schaedlijck in dese ongelegenheyd. Voorbeeld daer van te Parijs. Verder verhandelingh van dese gevaerlijcke Sieckte.

NIet boven seven of aght uyren tijds was ick weer in ‘t Schip geweest, als ick overvallen wierd van een geweldigh Borst-wee, en een groote parssingh om te braecken. Vervolgens kreegh ick een swellingh in den Hals (aen dՁmandelen), waer door my ‘t slicken wierd verhinderd. Hier by quam een oversiedingh des Bloeds, en een scharpe jeuckte over mijn gantsche Ligchaem. ‘t Tandvleesch was ontstoocken, en bloedede seer . De Tanden stonden soo los in mijn mond, dat ick yeder oogenblick voor d'uitvallingh vreesde. Niets van ‘t geen eenighsins hard was kon ick eeten. ԫ Wierd in al mijne Leeden gantsch swack, en koorts aghtigh. Mijnen adem gingh kort, en stonck leelijck. Daer-en-boven was ick seer dorstigh; waer tegens ick dickmael Oxicrat nuttighde.

Vijfthien uyren hier na, als ick bevond, dat mijne swackheyd aenhield; en daer benevens aenmerckte, dat de selve was ontstaen ten deelen uyt de Sinckingen, vrroorsaeckt van de groote koude, en van ‘t eeten der gesoutene Spijsen, welcke de Keel en Amandelen aen gegrepen; oock soodanigh ontstoken hadden, dat dese Vloeden al dաndere Humeuren, of Voghtigheden, innamen en verdierven, soo besloot ick, in plaets des Oxicrati, te drincken Brandewijn, vermengd met soet Water.

ԫ Maecktenեr een Syroop van, en nam yeder uyr een lepel vol daer van in. Dickmael gorgelde ick met Brandewijn; somtijds met Wijd-edick, om ‘t Tandvleesch te verfrisschen. De Tanden wreef ick met Roosen-Honigh. De meeste op ons Schip, van even de selve Kranckheyd aengevallen, gebruykten de selve middelen; welcke ons oock gesamentlijck wel bequamen, en niemand is qualijck daer over gevaren.

De geene, welcke sigh in dաndere Schepen bevonden, gingen niet vry; maer kregen, even soo wel als wy, dese Sieckte op ‘t Lijf; soo dat de Chirurgijns, of Heelmeesters, welckese by haer hadden, werk genoeg vonden, om haer te helpen. ‘t Middel, dat de selve tot genesingh gebruyckten, was suyveringh en Aderlatingh. Doch dit braght de Krancke veel meer tot een arger als beter staet; soo dat op ‘t eene Schip twee Boots-gesellen, op ‘t andere drie en een Factoor, binnen ses dagen tijds stierven. Buyten twijffel waren ԥr noch meer verloren gegaen, indiense mijnen raed niet hadden gehoord en gevolghd: Welke was, datse ‘t Ader-laten en Purgeren souden voor by gaen, en mijne middelen gebruycken.

Hier werd my indaghtigh, dat de geweldige koude des Winters in ‘t Jaer 1670. aen vele Menschen binnen Parijs even de selve Sieckte veroorsaekte. De Genees-meesters hielden ‘t voor een slagh van Pest. Alsse nu die Lydelingen door Purgeren en Ader-laten meenden gesond te sullen maecken, sondense vele der selver na ‘t Graf. Doe ick my binnen Algiers bevond, wierd veel Volck van de Scheurbuyck (Schorbuth) aengevallen. Die ԥr me behebt waren, swollen dՁmandelen soodanigh, als of haer een stuck Vleesch in de Keel had geseten.

Al de Toevallen, van welcke ick hier boven gewag heb gemaeckt, ontstaen uyt een scharpe Vloed, of Sinckingen, waer door dկverige Voghtigheden (Humeuren) werden aengestoken en besmet; insonderheyd ‘t Bloed, even gelijck in de vuyle Pocken geschied. Beyde dese qualen voeren onder d'Indianen eenerley naem, te weten die van Pitans. Ter deser oorsaeck hield ick even de selve wegh, in de Scheurbuyck te genesen, welcke sy houden, in ‘t genesen der gedaghte Pocken. Breder kan men hier van na sien mijne Histoire de lՅstat des Royaumes dAlger, de Couque & de Tetuan: En dan oock mijn Traitt de la Maladie Venerienne. [94]

XXXVII. Hoofd-stuck.

Vertreck na de Waygatz, om Zee-paerden of Walrussen te gaen visschen. Krygenեr twee in ‘t gesight. dեene gevangen. Waerom men dese Visschen soeckt te bekomen. Seer langen Hoorn. dաndere oock gevangen, doch sonder Hoorn. Vier andere Zee-paerden in ‘t gesight gekregen. Drie daer van gevangen, oock sonder Hoornen. Noch eenen. Noch vijf, waer onder eenen met een Hoorn. Voortvaert na de Waygatz. Ysbergen in de Tartarische Zee. Wat ‘t woord Waygatz (of Voygat) beteeckend.

NA dat wy, wegens de gedaghte onder ons ontstaene Kranckheyd, vijfthien of sesthien dagen langh op de Kust by Zembla ten Ancker hadden gelegen, waren al onse Siecken weer gesond geworden, behalven eenige weynige. ‘t Weեr begon sigh seer schoon te vertoonen; derhalven besloot onse Schipper, ‘t Ancker te lighten, en na de Waygatz (Voygat) ter Wal-Russen, of Zee-paerden-visschery te gaen. Daer op liepen wy ontrent drie mijlen in Zee; en voeren oock in soodanigh een wijdte van ‘t Land op en af. Voorts sonden wy onse Chaloupen uyt, yeder voorsien met aght mannen, by haer hebbende hare Harpoenen en Bylen; om te sien, ofse yets souden konnen vangen.

Drie geheele dagen tijds verliepen, eer wy yets gewaer wierden. Eyndlijck sagen wy twee groote Visschen, onder welck dեen een Hoorn had van een mercklijcke lenghte. Onse Visschers maeckten sigh gereed om haer te vangen, Alsse nu tot op een steen-worp waren genaderd, wierpense hare Harpoenen uyt, dեene op dեene, dաnder op dաndere zijde. Aen de gedaghte Harpoenen was een seer langh touw vast gemaeckt. Dit werck verright hebbende, quamense in aller haest weer aen ons Schip. [Sie Figuer III. n. 4.].

Doese nu aen boord waren gekomen, en bemerckten dat de Visch boven Water swom (een teecken dat hy getroffen is) soo trockense hem, met de aen de Harpoenen vast zijnde touwen, allenxen na ‘t Schip toe. Dit liet hy sonder tegenstand geschieden; wijl ‘t bloedt-verlies hem seer verswackt en kragteloos gemaeckt had. Flucks vielen wy met onse Bylen op hem [95] aen, en hieuwen hem de Kop af, welcke wy bewaerden. De Visschery der Zee-paerden geschied encklijck wegens haere Tanden; welcke men, in plaets van Elpen-been, tot allerley fraeyigheden kan gebruycken; doch sy worden veel dierer verkogt, wegens haere sonderlinge witheyd, welcke veel schooner is, en langer duerd sonder rood te worden.

De Hoorn van dit Zee-paerd was thien gantsche voeten langh, seer swaer; gedrayd als de Zee-slecken-hoornkens, en ruym soo dick als een Mans Arm; van ‘t Hoofd af na boven toe spits toe lopende. ‘t Punt was soo scharp als een Naeld.

Eene onser Chaloupen quam dաndere Visch al te na by, eer ‘t Harpoen uyt-geworpen wierd. Derhalven hy, sigh verstrickt en gewond bevindende, met sijnen Staert een slagh gaf, soo geswind en geweldigh, dat hy de Chaloup ‘t onderste boven deed tuymelen. Eer nu dթn de Zee leggende Persoonen van haere Medgesellen in dաndere Chaloupen konden gereddet worden, waren ԥr alreeds twee verdroncken; ‘t welck ons niet weynig bedroefde. Eevenwel wierd deese Visch gevangen, en ‘t Hoofd af gesneden, gelijck de voorige was geschied. Drie of vier uyren hier na gingh ick heenen, om hem te besien; en bevond, dat hy geenen Hoorn had. Doch dit gebreck wierd genoegsaem vergoedet door sijne Tanden; welcke veel schooner waren als die van dաndere.

Nae de vanghst van deese twee voeren wy vier daegen en naghten gintsch en herwaerts, sonder eenige Zee-paerden, of Wal-Rossen, meer te verneemen. Als wy ons nu nae een andere Plaets wilden begeven, wierden wy juyst vier derselver gewaer; nae alle schijn veel grooter, als de geene welcke wy bekoomen hadden. Stracks lieten wy de Seylen neer, en setteden de Chaloupen uyt; voorsien met onse Harpoeniers, en voorts met soo veel Volcks, als tot ons voorneemen van nooden was. Binnen weynigh tijds haddense drie Wal-rossen gevangen. De vierde ontquam haer. De geene, die onse Visschers aen Boord braghten, had geenen Hoorn: d'andere twee oock niet.

Ontrent thien of twaelf uyren hier nae saegen wy weer vijf Visschen. Op nieuws setteden wy ons Volck uyt, met haere Harpoenen, Bijlen, en wat haer voorts tot dit werck noodigh [96] was; om te versoecken, watse souden konnen verrigten; insonderheyd tegens eenen onder deselve, aen wien wy een Hoorn hadden vernoomen. Doch schoonse haer uyterste vlijt aenwendeden, soo kondensӥr echter maer alleen twee bekoomen; de drie andere gingen door. Ontrent drie uyren hier nae kreegen wyեr weer drie in ‘t gesight; van welcke door d'onse eenen wierd gekregen, ‘t Hoofd was soo groot, dat yeder Tand in ‘t selve bynae dertigh ponden woegh.

Nae twee daegen wierden wy op nieuws seven of aght deeser Visschen gewaer. Eenen onder deselve had een Hoorn. Terstond setteden wy al onse Chaloupen uyt; en waeren in onse vanghst soo geluckigh, dat wyեr vijf van bequaemen; onder welke oock dien met de Hoorn was. ‘t Hoofd wierd in ‘t Schip gebraght; doch de Hoorn was noch soo swaer, noch soo dick, noch soo langh, als de geene die wy te vooren hadden gekreeren.

Als wy nu vijf daegen hier stil gelegen hadden, en niets meer van deese Visschen vernaemen; dat oock de Wind Noord-Noord-West begon te waeyen, soo wilden wy deese gelegenheyt niet versuymen; maer setteden al onse Seylen by, om na de Waygats te loopen; hoopende, indien ‘t mogelijck waere, door middel van deese goede Wind daer heenen te sullen geraecken. Maer als wy ontrent vijf-en twintigh Mijlen in Zee waeren gestoocken, derfden wy ons niet verder waegen, wegens de groote Ys-bergen; welcke de Vaert in de Tartarische Zee verstopten. Indien in deselve een Ingangh kon gevonden worden, soo soumen daer door de Reys nae Oost-Indien drie vierde-deelen konnen verkorten. Dit beteeckend de Naem Waygat, in der Inwooneren Spraeck soo veel als ‘t Gat, of d'uytgangh, van een Wegh. Weig beduyd een Wegh; Gatt een openingh, of Gat. Anders, een korte af-sneede.

Toe-Doening.

De Wal-russen (Wal-rossen, Zee-paerden) werden van onse Groenlands-vaerders beschreven te sijn seer stercke Zee-monsters, grooter als een Os. De Huyd is als die van de Zee-robben, met kort Hayr. De Mond als dien der Leeuwen. Vier voeten hebbense, maer geen Ooren. Aen beyde de sijden des Monds staen twee groote, uytsteeckende Tanden, langh ontrent [97] een half el, en immers soo waerdigh geaght, als Yvoir, of Elephantstanden; insonderheyd in Muscovien, Tartaryen, en anderwegen. Bequaemlijck kanmen haer de naem van Zee-Elephanten geven. Breeder en eygentlijcker sullen wy hier nae deselve beschreven vinden in de Reys van Frederick Martens; en de nette afbeeldingh daer van sien in de Figuer P, by de Letter B. Geene echter schrijven deese Wal-russen Hoornen toe. Belangende dՁfbeeldingh, van onse Schrijver hier ingevoeghd, deselve koomd niet over een met de gewoone gedaente-beelden der Wal-russen; oock niet eygentlijck met die van de Visch Narwal, of Narhual, soo veel ‘t Hoofd aengaet. ‘t Ligchaem van d'en en d'nder is wel dat van een Zeehond gelijck; doch inde Kop is ‘t verschil. Die van de Wal-rus heeft twee neerwaerts uytschietende lange tanden: Maer ‘t Hoofd des Narhuals een lange, reght voor uyt steeckende Hoorn, of anders Tand, gelijckse sommige liever soo noemen willen. Veellight is de gedaente aller Hoorn-visschen niet eenerley. Immers, ‘t is gantsch waerschijnlijck, dat hier niet Wal-russen, maer Narwals, of een slagh daer van, moeten verstaen zijn; werdende niet onbequaemlijck genoemd Zee-Eenhoornen. Rochefort, in sijn Boeck van d' mericaensche Voorlanden, cap. 8. pag. 159. (by de Heer Cornelis Stalpert vander Wiele, in sijne Honderd Genees-konstige Aenmerckingen pag. 387.), beschrijft ons een gehoornde Visch, op ‘t netste over-een-komende met die van de Heer Martiniere. In ‘t jaer 1644. (seghd hy) strandede op de Reede van ‘t Schildpadden-Eyland, gelegen ontrent S. Domingo, soodaenigh een Visch; langh ontrent aghtthien voeten. ‘t Lighaem was bedeckt met groote schubben, van de breedte eens Rijcksdaelers of Ducatons; zijnde van een blauwe verwe. ‘t Hoofd was een weynigh grooter als dat van een Paerd, en bynae van deselve gedaente. In ‘t Voorhoofd had hy een schoonen Hoorn, langh negen en een halve voet; die reght uyt gingh, doch hoe langer hoe spitser wierd, en voor aen seer scharp was. ‘t Dicke eynd aen ‘t Hoofd besloegh in de rondte sestien duymen. Deesen Hoorn was gedraeyd, gelijck de Vijsel van een Pars. Op sijnen Kop saghmen seeckere gedaente van een Kroon.

‘t Hoofd van de Visch Narwal vergelijckt sich met dat van een Walvisch; hebbende in ‘t boven deel twee gaeten, welcke van de Kop af tot in de mond door gaen.Verder beright hier van, en van den Hoorn, kanmen vinden in onse vertaelde en doorgaens vermeerderde Beschryvingh van ‘t oud (nu verloorne) en ‘t nieuw (door ‘t soecken van ‘t oud) gevondene Groenland, pag. 27. en vervolgens.

Niet alleen in ‘t koude Noorden, maer oock selfs ontrent de Linie, daer ‘t soo geweldigh heet is, werden gehoornde Visschen gevonden. In d' Australische Schipvaert van Jacob le Maire werd verhaeld, dat op den vijfden der Wijnmaend 1615. ‘t Schip ontrent de Linie, op de hooghte van 4. Graden 27. Minuten Noorder-breedte, gekoomen zijnde, Գmiddaghs een sterck gerommel wierd gehoord voor onder aen de Boegh; met sulck een stoot, dat de geene, die beneeden in ‘t Schip waeren, meenden, tegens een Klip te botsen. Stracks daer nae wierdense gewaer, dat de Zee ontrent ‘t Schip geheel rood was. Doemaels konmen dկorsaeck hier van niet gissen. Maer [98] als men thien weecken hier nae ‘t gedaghte Schip op Strand settede, om ‘t selve schoon te maecken, vondmen voor in de Boegh, seven voeten onder waeter, een Hoorn in de Kiel steecken, door drie Huyden heenen; te weten, door twee dicke greyne plancken, en een dicke Eycken planck; doch noch vry al diep in een in-hout. In ‘t geheel was dit stuck des Hoorns ontrent een voet langh. Buyten ‘t Schip was hy met geweld afgebroocken; derhalven konmen niet weeten hoe langh de gantsche Hoorn van deese Visch is geweest. Pieter van den Broeck verhaeld in sijne Schipvaerts-beschrijvingh nae Angola, datse in Sprockelmaend des Jaers 1609. ontrent de Linie oock een Hoornvisch saegen, wiens Ligchaem, nae gissingh, de lenghte van vijf vademen; de Hoorn van een halve vadem had. Meer andere Voorbeelden van gehoornde Visschen souden wy konnen by brengen; doch willen door langheyd den Leeser niet verdrietlijck vallen.

XXXVII. Hoofd-stuck.

Stoutheyd der Beeren op ‘t Waygatsche Geberghte. Eenen der selver overvalt een Bootsgesel; doch hy wierd noch gereddet. Twee Beeren, en noch drie andere, koomen op ‘t Schip aen swemmen. Korts daer nae weer aght of thien andere. Werden door Vyer-roers meest dood geschooten. Vertreck van daer. Koomen by een lustigh groen Eyland. Vogelen, genoemd Pinguins. Veele derselve gevangen. Haere gestalte. Hoedaenigh ter spijs bereyd.

WY hadden niet boven de vijf of ses uyren op Ancker gelegen, wanneer eenen onser Bootsgesellen (wegens eenige noodwendige aengelegenheyd aen Land gegaen) van een groote Beer, die aghter hem aenquam, wierd aengevallen; ontfangende soodaenigh een slagh van sijne poot, dat hy ter neer viel. Buyten twijffel sou dit grimmige Dier hem wel haest hebben verscheurd en opgegeeten, indien wy sijn gevaer niet gewaer waeren geworden, en van uyt ‘t Schip op den Beer hadden geschooten; soo geluckigh, dat hy op de plaets dood bleef. Dus wierd dien armen Mensch verlost uyt den grootsten anghst, die hy van al sijn leven had gevoeld.

Onlanghs daer nae quaemen twee Beeren aen eene onser Scheepen; traghtende daer in te koomen; doch den eenen wierden de Pooten met een Bijl afgehouwen, soo als hy aen de zijde opklauterde. dաndere schooten wy dood. Terwijl wy [99] nu al t'saemen vol schrick waeren, en met deese twee noch genoegh te doen hadden, begon een Bootsgesel aghter ons te schreeuwen, als of hy dol waere geweest; doch gewislijck niet sonder oorsaeck. Want drie andere Beeren quaemen op ons Schip aenswemmen; van welcke d'ene alreeds boven op ‘t selve was geklautert. Maer terwijl hy aenviel op onse Riemen, Boomen, en andere Scheeps-gereedschappen, gelijck als woedend daer in bytende, sloegen wy hem soodaenigh op de Kop, dat wy hem spoedigh voor altijd deeden slaepen. De twee andere doodeden wy met onse Vyer-roers.

Wy meenden nu buyten alle gevaer te zijn; en dat wy van deese felle Beesten niet meer verontrust souden werden; doch wy reeckenden buyten den Waerd. Want ontrent vier of vijf uyren hier nae wierden wy op nieuws van aght of thien der selver op-gejaeghd.

Deese quaemen over ‘t Ys op ons aen; en daer haer deese gladde wegh ontbrack, sprongense in de Zee, en swommen soo nae ons Schip. Dit veroorsaeckte, dat wy met ons Geweer gereed moesten staen; en als wy haer nu even binnen schoots saegen, brandeden wy soodaenigh op haer los, datեr nauwlijcks eenen ontquam.

Deese Dieren (welcke van de Bergen af quaemen, in sulcke groote meenighten, als of haer ooghmerck was geweest, Uyt en Aenvallen op ons te doen, om ons weer te rugg' te drijven) verweckten in ons een al vry groote vrees; en waeren ten deelen oorsaeck, dat wy onse Anckers lighteden; weerkeerende nae de plaets van waer wy gekoomen waeren.

Doe wy nu langer als twaelf (vijfthien) uyren tijds hadden geseyld, om, door middel van een goeden Oosten Wind, uyt deese Zee-Enghte te geraecken (‘t welck echter niet als met seer groote moeyte geschiedede, wegens ‘t Ys) gingen wy op Ancker leggen by een seer lustigh Eyland; gantsch lieflijck-groen, ter oorsaeck van ‘t groene Aerd-Mos, de Dennen, en de Genever-Boomen. Sommige van ons Volck gingen aen Land; en saegen daer seecker slagh van Vogelen, welcke, wegens haere vettigheyd, nauwlijcks konden vliegen.

Op haere weer-koomst deedense ons beright hier van. Derhalven wierd ick, nevens veertigh andere Persoonen uyt al onse Scheepen, uytgesonden, om te sien, of wy niet eenige der [100] selver souden konnen vangen. En waerlijck, binnen een korte tijd bequaemen wyեr ontrent tsestigh; ten deelen geschooten met onse Vyer-roers, ten deelen dood geslaegen met de Stocken, welcke wy by ons hadden. Deese alle braghten wy t'scheep.

Men noemd, volgens ‘t beright onses Schippers, deese Vogelen Pinguins. Sy sijn niet hooger als de Swaenen, doch veel dicker; en soo wit als deselve. Haeren Hals is soo langh als die van de Gansen; maer ‘t Hoofd grooter, met een rood glinsterend oogh, van de breedte eener Fransche Vijfthienstuyvers penningh. De Snavel is geel, en scherp. De voeten sijn breed, en verdeeld, gelijck die van een Gans. Aen den Hals hebbense gelijck als een Sack, bynae een voet langh; welcke begind onder aen de Snavel, en langhs den Hals voortgaet tot voor aen de Borst: Daerse soo breed werd, datեr een geheele Bouteille, of Flesch, sou konnen ingaen. Wanneerse ‘t Lijf hebben vol gegeten, vullense oock deese Sack met haere gewoone Spijs, om deselve in voorraed, en gereed te hebben, tegens dat haere Maegh hongerigh werd. [Sie dաfbeeldingh deeses Vogels Fig. III. n. 5.].

Eer wy deese Vogelen nuttigen konden, moesten wy deselve de Huyd aftrecken, als die boven maeten hard is; en waer uyt de Vederen seer beswaerlijck gepluckt konnen worden. ‘t Vleesch is goed; hebbende even soodanigh een smaeck, als dat van de wilde Enden. Seer vet zijnse; en wy maeckten ons reght vrolijck met deese kost.

Toe-doeningh.

Van de meenighte en stoutheyd der Beeren in dit Gewest, kanmen leesen Linschootens Schipvaert nae ‘t Noorden: Insonderheyd de Journalen, of Dagh-reeckeningen der seven, en weer seven Matroosen, welcke op Spitsbergen hebben overwinterd. Dat'r in ‘t Noorden eygentlijcke Pinguins souden zijn, gedenckt ons niet, ergens geleesen te hebben. Immers, de beschryvingh, welcke onse Schrijver van deese Vogelen geeft, koomd niet over een met die van dեygentlijck soo genoemde Pinguins, welcke van dռi>Engelsche dien naem hebben bekoomen, niet om haere vettigheyds wil, gelijck eenige meenen; maer om datse witte Hoofden hebben. Oud geworden zijnde, weegense gemeenlijck van derthien tot sesthien ponden. Op den rugg' sijnse swart, aen den buyck wit; sommige hebben oock een witte ringh [101] om den Hals. De Huyd is bynae als een Robbe-vel; en soo dick als die van een Varcken. De Beck grooter als die van een Raven, maer niet soo krom. De Hals kort en dick. ‘t Ligchaem soo groot, als dat van een vette Gans. In plaets van vleugelen hebbense twee gepluymde, hangende vlimmen, met welckese seer snel swemmen. Sy gaen reght over eynd op haere voeten, met ‘t hoofd inde lught, gelijck de Menschen. Sy leven alleen by Visch. Haere Hoolen maeckense in de Duynen, seer diep onder dՁerde; waer door ‘t Land dickmael soo uytgehoold is, dat de daer over gaende tot de Knyen toe daer in schieten. d'afbeeldingh deeser Pinguins, welcke in ongelooflijcke meenighten ontrent de Straet werden gevonden, kanmen sien in de Reys van Sebald de Waerd nae de Straet Magellanes pag. 29. in Oost-Indische Voyagien, gedruckt in langhwerpend Quarto. Indienեr nu oock Vogelen ontrent Zembla, Spitsbergen, e.s.v. zijn, welcke Pinguins werden genoemd, soo sijn deselve van een andere aert en gestalte als deese; blijckende uyt de hier tegens een gestelde Beschryvingh der selve.

XXXIX. Hoofd-stuck.

Vertreck van ‘t Groene Eyland. Bevel des Koninghs van Deenemarcken aen onse Reysigers, datse souden sien, Zemblaners te bekomen. Sy doen haer best daer toe. Krijgen twee der selve. Gestalte haerer Canoes. De Deenen gaen aen land, om meer andere te bekomen.

ALs wy nu twee daegen en naghten by ‘t Eyland, daer wy de Pinguins vingen, op Ancker hadden gelegen, en een voorspoedige Oost-Suyd-Ooste wind begon te waeyen, soo trocken wy de Zeylen op, en wendeden ons nae ‘t Noord-Noord-Westen: Een wijl tijds daer nae, als wy ‘t uyt de Zee-enghte hadden gebraght, en de Wind sich veranderde, moesten wy oock ons voorneemen veranderen. Righteden derhalven onsen loop op de Kust Oost-Noord-Oost, nae de hooghte des Voorgeberghts. Binnen dertigh uyren tijds quaemen wy dight by de plaets, daer wy voor deesen de Zemblaners de Son hadden sien aenbidden.

Sijne Koninghlijcke Majesteyt van Deenemarcken had onse Schippers en Commisen bevoolen, indiense eenige Lieden in Zembla gewaer wierden, datse haer best souden doen, om sommige der selve te bekomen; en dan van haer te verneemen, [102] wat in dit Landschap te doen moght vallen. Ter gedaghter plaets gingen wy op Ancker leggen; en sonden onse Chaloupen uyt, om kondschap te neemen. In vier der selve wierden dertigh Mannen aen Land geset, onder welcke oock ick my bevond.

Nauwlijcks waeren wy uyt ons Schip in de Chaloupen getreeden, als wy ontrent een halve Myl weghs van ‘t Land af een Zemblaner in een Canoe, of Schuytje, in Zee saegen. Soo haest hy gewaer wierd, dat wy ons nae hem toe begaeven, roeyde hy met alle kraght voort, om niet in onse handen te vallen. ‘t Land bereyckt hebbende, nam hy sijne Canoe op de Schouderen; leyde sijne Boogh en Pijlen daer in; nam sijne Werpspies in de Hand, en liep alsoo wegh; dragende (gelijck dien ouden Philosooph) alles wat hy had op sijnen ruggծ Wy begaeven ons, soo snel als wy konden, aen Land; en volghden hem op ‘t spoor na, tot by een kleynen Heuvel; daer wy hem saegen op klauteren; doch vermits hy veel geswinder was als wy, soo was ons onmogelijck, hem tաghter-haelen. Sie Figuer IV. n. 1.

Daer op keerden wy weer na onse Chaloupen; niet meer ver- hebbende, als doe wy daer uyt waeren getreeden. Maer terwijl wy nae onse Scheepen roeyden, saegen wy twee andere Zemblaners, welcke een goed stuck weghs in Zee waeren. Sy snelden sich desgelijcks nae de Klippen en Voorgeberghten, soo haestse ons in ‘t gesight hadden gekregen; om haer voor ons te verbergen: Doch wy vervolghden haer in aller haest. Schoonse al haer geweld en konst in ‘t werck stelden, om by een Rots te koomen, soo bereyckten wy haer echter eerse daer toe geraecken konden. Doe wy haer aengreepen, maecktense een verschricklijcker geschreeuw en afgrijslijcker gehuyl, als ick oyt van al de daegen mijns levens gehoord heb.

Wy braghten haer aen ons Schip; en trocken haer, nevens haere Canoe, of Schuytje, met touwen daer binnen. Deese Canoe was gemaeckt op de manier eener Gondelle; sijnde vijfthien of sesthien voeten langh, en derdehalve voet breed; seer konstigh tճaemgewerckt van Visch-ribben (Walvisch-vinnen); uytwendigh met Visch-huyden overtrocken: Waer door de geheele Canoe van ‘t eene eynd tot ‘t ander een Buydel niet ongelijck [103] scheen. Hier in saeten beyde de Zemblaners tot aen ‘t midden des Ligchaems ingeslooten; soodaenigh, dat niet een druppel Waters tot haer kon indringen. Sonder eenigh gevaer moghtense sich in de grootste Onweeren en Stormwinden wel op Zee begeven.

Wy vernaemen, dat onse twee gevangene Man en Wijf waeren; oock betoonden wy haer al de vriendschap, en teeckenen van gunst, die wy konden bedencken; om haer te beweegen, datse ons haere Wooningen toonden; doch wy konden niets met allen op haer winnen. Naemen derhalven Voorraed by ons voor den tijd van thien of twaelf daegen; en begaeven ons, dertigh persoonen sterck, nae land; wel gewapend, en verdeeld in twee hoopen. Ontrent honderd schreden verr' gingen wy van malkander. Eyndlijck hielden wy ons verborgen in de Hoolen der Steen-klippen; en stelden Schildwaghten uyt op de Boomen; om te sien ofse niet eenige Wilde konden ontdecken; welcke wy grijpen, en van deselve na haere Huysen gebraght werden moghten.

Toe-Doening.

‘t Geen onse Schryver seght van de Canoes der Wilde in Zembla, is voor dկnkundige Leesers al te kort en duyster. Wy sullen derhalven een weynigh breeder beright daer van geven. Deese haere Schuytjens hebben de gedaente van eens Weevers-spoel. De lenghte is van thien of twaelf voeten; (somtijds wel kleyner) gemaeckt uyt de deelen der Walvisch-vinnen, welcke gelijck als Latten zijn, ontrent een vinger dick en breed. Boven en onder is dit Werck overtrocken met de Huyden van Zeehonden; t'saemgenaeyd met de Senuwen eeniger kleyne gedierten. In ‘t midden der Canoe is een rond gat, soo wyd als de dickte eens Mans; daerse sich in setten, en, alleen met eene kleyne Riem, geweldigh ras voort roeyen. dկpeningh rondom haer Ligchaem, tusschen ‘t selve en ‘t gat, stoppense met Huyden. Schoon dan een Stormwind haer Schuytje quam om te wentelen, soo kan echter geen Water daer in loopen; en altijd komense weer boven. Een wydlopiger verhael hier van kan de Leeser vinden in onse vertaelde en doorgaens vermeerderde Beschryvingh van oud en nieuw Groenland, pag. 73. en 66. In ‘t vijfde deel van de Hollandsche Mercurius des Jaer 1654. pag. 99. is dit volgende Geval aengeteeckend. Twee Visschers Schepen van Bergen in Noorweegen, Noordwaerds aen gevaeren om Backeljauw te Visschen, vervielen soo laegh, vermits 'r doe niet veel Ys in Zee was, datse onbekommerd seylden op aght-en-tsestigh Graden langhs de Wal; vindende daer op seeckeren hoeck Heylbotten [104] welcke aght, jae thien Voeten langh waeren. Onderweegen vingense een ongelooflijck-groote meenighte van groote Kabbeljauwen. Binnen weynigh tijds haddense haere Scheepen met Visch gantsch vervuld. Terwijlse hier me beesigh waeren, saegense eenige Menschen soo op ‘t Land als in de Zee; wonderlijck omhangen met Visschen-schubben, Vellen en Beerenhuyden. Die ter Zee waeren gegaen, saeten in kleyne Schuytjens, aghter aen haer Ligchaem vast gemaeckt. (De Zemblaners sittenեr soodaenigh in, datse om haer midden vast sijn aen de Canoe; ‘t beneden-lijf onder ‘t decksel komende, en dկpeningh tusschen haer Ligchaem en ‘t overtrecksel der Schuyt wel dight toegestopt zijnde met Vellen, soo datեr gantsch geen Water in kan dringen. dՁfbeeldingh van soodaenigh een Canoe hebben wy doen stellen Fig. IV. n. 2.). Deese Schuytjens waeren ontrent aght voeten langh, en vier voeten breed; van binnen met Houtjens geschoord; van buyten met Visch-schubben overtogen. Seer aerdigh voeghdense sich nae den loop der Zee; en de geene, die sich daer in bevonden, maeckten een snelle spoed, door ‘t roeyen met breede Spanen. Wierp de Zee haer ‘tonderste boven, terstond warense weer in voorige postuer, wijl de Schuytjens aen haer vast waeren. De Noorweeghsche Visschers stonden niet weynigh verwonderd; twijffelende ofse Schimmen, dan ofse Menschen saegen; wijlse noyt hadden gehoord noch geleesen, dat soo verrՍ om de Noord sich eenige Menschen souden onthouden; gelijck ‘t oock (doet'r de Schryver by) nergens is beschreven of bekend. Sy deeden derhalven groote vlyt, om eenige van deese lieden in haer Schip te krijgen; doch te vergeefs: Tot dat eyndlijck een grijs stock-oud Man (wiens Canoe met de Huyd van Zee-robben was omtrocken), sich verstoutede aen ‘t boord van eene deeser Visschers te komen. Hier wierd hy vast gehouden. Hy toonde wel, door teeckenen, weer in vryheyd te willen zijn; doch hy bequam deselve niet. Doe wees hy een plaets aen; daer sijne Dochter was; welcke de Visschers, met noch twee andere Vrouwspersonen, van ‘t Strand oock tճcheep haelden. Sy waeren bekleed met Visschen-vellen. Haere Spraeck was onbekend. Wortelen, Kruyden, Visch en Vleesch atense rauw. Sy kenden noch Geld noch Kleynodien. Men braght haer nae Bergen, en van daer wierdense gesonden aen den Koningh van Deenemarcken.

Ontrent ‘t Jaer 1640. hebben de Hollandsche Groenlands-vaerers een diergelijcke Manspersoon met sijn Schuytje uyt de Noorder Gewesten me nae haer Vaderland gebraght, en aen Prins Fredrick Henrick vereerd. Niemand kon sijne Spraeck verstaen. Sijne Hoogheyd liet hem eens, tot vermaeck, met sijne Canoe in de Haeghsche Vyver vaeren; hebbende een Werp-pijl in de Hand. Schightigh voer hy gintsch en herwaerts voort. Onder dit vaeren schoot hy met de gedaghte sijne Werp-pijl een grooten Ael op de grond des Vyvers, en at deselve levendigh op. [105]

XL Hoofd-stuck.

De Deenen verneemen twee andere Zemblaners. Maecken een Aenslagh op haer, en bekoomen haer beyde. Hoedaenigh hare kleedingh gesteld was. Gestalte des Mans. Sijn Geweer. Gedaente der Vrouw. Haere Cieraden. Werden nae ‘t Schip by dՠandere gebragt. Waeren oock opgepronckt gelijck de voorige. Stinckende adem. Willen geen Deensche Spijsen proeven. Haer Gaern en Naelden. Seldsaeme gangh der Vrouwspersoonen.

WEynigh min als aght-en-veertigh uyren hadden wy dus Waght gehouden, sonder yets te verneemen, wanneer onse Schild-waghten ons bekend maeckten, datse twee Zemblaners saegen; welcke van een kleynen Heuvel af quaemen, en nae de Zee toe gingen. Stracks deeden wy aenstellingh, om haer te mogen bekoomen; met soo veel voordeel en list als wy konden. Ses der onse bleven in ‘t Hol, waer in wy ons dus langh hadden onthouden. Vijf andere en ick gingen wat verder in een ander Hol. Binnen de helft van ‘t vierde deel eener uyr quaemense tusschen onse Aghterlagen, sonder datse yets van ons gewaer wierden.

Eenen van onsen hoop gaf ‘t Teecken, door ‘t los schieten van sijn Vyer-roer; eensdeels om dաndere te waerschouwen; andersdeels om de Zemblaners verbaesd te maecken, en haer te doen omsien nae de plaets daer dit voor haer gantsch vreemd gerught van daen quam.

Desen onsen Aenslagh geluckte ons seer wel, en na wensch. Terwijlse noch met schrick bevangen waeren, liepen beyde de hoopen uyt haer' Aghterlaegen, en omringhden haer soodaenigh, datse ons niet konden ontslippen, Dus kreegen wy haer in onse maght.

Haere Kleederen waren gemaeckt van de gedaghte Pinguin, of Vogelvellen, de Vederen daer aen sittende. Dit haer Gewaed bestond uyt een enge Broeck, komende niet verder als tot aen de Knie. Een Rock van even deselve Stof; waer van de Mouwen sich niet verder uytstreckten als tot aen dՅllebogen; ‘t overige van dՁrmen was bloot. De gedaghte haeren Rock was tճaemgevoeghd alleen met eene Naed; voor en aghter [106] smal toeloopende, op de manier van een Staert. De Mutsen op haere Hoofden hadden de gedaente van een Suycker-brood. Haere Laersen waeren van de Huyd, of ‘t Leեr, eens Zeekalfs; rood-bruyn van verwe, ‘t Hayr buytenwaerts gekeerd. Alhoewelse op eenerley manier waeren gekleed, soo konden wy echter onderscheyden, dat dեenՠeen Man, dաnder een Vrouw was.

De Man scheen ontrent vier-en-twintigh jaeren oud te zijn. Was breed van Aengesight, gelijck dien, die wy te vooren hadden bekomen; bruyn van verwe, gelijck de half-versenghde Indianen; met een dicke, ingeboogene Neus. dկogen waeren kleyn, sich streckende nae de Slapen des Hoofds. Hy had noch Hayr noch Baerd. Op sijnen rugg' sagmen een Koocker vol Pijlen hangen. Op de schouder droegh hy met dեene hand een Bijl, gemaeckt van ‘t Been eener Visch; in dաndere hand sijnen Boogh. [Sie Figuer IV. n. 3.].

De Vrouw was ontrent twintigh Jaren oud. Haer gantsche Hayr was gewonden tot twee Tuyten; welcke op de Schouderen af hingen. Langhs haere Kin hadse eenige blauwe streepen; desgelijcks drie of vier der selver voor ‘t Voorhoofd. Aen d'oren en onder de Neus waeren gaten gemaeckt, in welcke blauwe Steentjens hingen, aen kleyne Ringhskens, bereyd van subtyle, of dunne, Vischgraeden. De Steenkens aen dկoren waeren soo dick als Haselnooten; die in de Neus gelijck Erweten. Om deese haere kostlijcke Kleynodien te bewaeren, voerdese een werp-spies in de hand. [Sie Fig. IV. n. 4.].

Wy stelden soo veel vlijt en list als wy konden in ‘t werck, om haer te beweegen, datse ons haere Wooningen toonden; doch sy waeren hier toe geenssins te krijgen. Wy namen haer derhalven me nae ons Schip, en braghten haer by dաndere twee, welcke wy in de Canoe hadden bekoomen. Wy bemerckten, datse malkander terstond kenden; of schoon haere Kleedingh verschillend was. Want de geene, die wy eerst hadden gevangen, waeren niet aengedaen met Vogel, maer met Zee-kalveren-vellen, ‘t Hayr, of ‘t ruyge, buytenwaerts gekeerd. dՏver-rocken waeren gemaeckt van twee Huyden, tճaemgenaeyd, met de Staerten daer aen; welcke tot op de Heupen af-hingen; dեen voor dաnder aghter. Haere [107] Broecken waeren seer engh. dկudste was ontrent vijftigh Jaeren; met een ronde, Castanien-bruyne Baerd; doch sonder Hayr op ‘t Hoofd. Sijne Vrouw had dՏuderdom van ontrent dertigh Jaeren. dՏoren en Neus waeren met gaten voorsien (gelijck andere haers gelijcke Stands-persoonen), en behangen met blauwe Steenkens, ‘t welck haere Pendanten zijn. ‘t Hayr was desgelijcks in twee Tuyten gevloghten, over de Schouderen af-hangende. Over de Kin en voor ‘t Voorhoofd wasse vercierd met blauwe streepen. Kortlijck, daer was geen onderscheyd tusschen dեerste en de tweede bekoomene Vrouw. dեene was soo rijck en leelijck als dաndere. Beyde waerense kleyn en dick, gelijck de Samojeden, Laplanders, Borandianers en Siberiers.

Haere Stem was scharp en helder. Afschouwlijck stonck haeren Adem; ‘t welck wy haer 'Eetens-gewoonte toeschreeven; als die al hare Spijsen nuttigen sonder Sout. Eenige doopen haere Visch in ‘t Vet, of de Traen, van Wal en andere Visschen. Haeren Dranck is niet anders als Water. Noyt konden wy haer beweegen, datse een stuck Broods souden aengeroerd, of de minste beet van ons gesouten Vleesch, of gesoutene Visch, geproefd hebben. Even soo weynigh wildense een dronck Bier neemen; maer wel een lepel Brandewijn. Voor den roock des Tabacks haddense een afgrijsen.

Al haer Nayssel was vervaerdigd met draeden van Visschenvellen (anders gebruyckense oock wel de Senuwen van kleyne dierkens); en de Naelden, daerse dit werck me verrighteden, waeren van kleyne Visch-graden. De Spitsen aen haere Werp-pijlen, en voorts in ‘t gemeen al haere Werck-tuygen, bestaen uyt de grooter Beenderen, of Graten, der Visschen.

‘t Hout aen haere Werp-Spiessen en Boogen was seer swaer; rood-bruyn van verwe. Doch haere Pijlen waeren veel lighter, en van wit Hout. Met deselve wistense seer geschickt en vaerdigh te schieten. Tot de beschrijvingh van de volmaecktheyd deeser Vrouwen behoord noch dit, datse beyde waggelende gingen, gelijck d’endvogelen. [108]

XLI. Hoofd-stuck.

Vertreck van Zembla, tegens ‘t aennaerderen van de Winter. Aenkoomst by Groenland. Walvisschen-vanghst. Traen uyt Walvisschen: Welke de Zemblaners tot haere Visch eeten. Bedrijf ontrent de Walvisschen.

VErmits nu ‘t meeste deel des Jaers alreeds verloopen, en de laetste dagh der Ooghst-maend gekoomen was, soo dat de daegen begonden korter te worden, en wy nu al een halve uyr tijds naght hadden: Dat oock de koude ons harder begon aen te tasten als tot noch toe, soo wierd voor best gehouden, wijlեr een treflijcke Noord-Noord-Ooste Wind waeyde, dՁnckers te lighten, en onsen loop nae ‘t Suyd-Westen te stellen.

Weynige uyren hadden wy voortgeseyld, als de Wind Suyd-Suyd-Oost liep; ‘t welck ons dwongh, onse voorige Noorden-loop te hervatten, om eenigh Land te winnen, ‘t welck wy kenden. Dus voeren wy met een goede Wind tot aen Groenland; derwaerts wy met een West-Suyd-Weste gedreven wierden. Hier moesten wy onse Anckers weer uytwerpen, by een groot getal Fransche en Hollandsche Scheepen; welcke dight by ‘t Strand op de Walvisschen-vanghst laegen. Deese Visschery heeft met die van de Zee-paerden een groote overeen-koomingh. Als de Visschers met haere Harpoenen een Walvisch hebben getroffen, soo treckense den selven allenxen nae ‘t Strand. Als hy nu dood is, houwense hem in stucken; en koockenեr Traan van in groote Keetelen. Ten deesen eynde hebben de Schippers seeckere Hutten gebouwd.

Dit was een seer geluckige gelegenheyd voor onse Zemblaners; welckers Magen meest altijd leedigh waeren, wegens gebreck van dit Vet, ‘t welckse in geheele twee daegen niet gehad, en derhalven haere Visch daer in niet konnen doopen hadden. Wy vonden bynae geen Traen meer in ons Schip; derhalven wy gedwongen waeren geweest, haer bescheyden deel, ‘t welck wy haer tot de Visch tեeten gaven, af te breken.

'k Sagh hier, hoe de Visschers met eene haerer Walvisschen te werck gingen; en bleefեr by staen, tot dat alles verright was. Sy trocken'r ontrent drie honderd en vijftigh ponden. [109] Visch-beenen uyt, welckese bewaeren voor de Kleermaeckers, die met deese Balijnen de Wambaisen (te weeten, de Kroppen der selver) en de Lijf-stucken aen der Vrouwen Tabbaerden stijf maecken.

Toe-doeningh.

Van de Walvisch-vanghst en ‘t geen daer aen hanght, sullen wy hier nae in de Reysbeschrijvingh van Frederick Martens een breeder en net beright hooren. Kortlijck sullen wy hier in voegen, hoedaeniger wijs de Samojeden

gewoon sijn deese Visschen te vangen. Haerer twintigh of vier-en-twintigh setten sich in een Canoe. Sy hebben by haer een langh Touw, van twee of drie honderd Vademen; waer aen een Haeck is. Deese Haeck werpense, alsse nae genoegh by de Walvisch sijn gekomen, met een sonderlinge geschicktheyd hem in ‘t Lijf, en roeyen dan seer geswind nae Land toe. De Visch, gevoelende dat hy gewondet is, laet sich voeren, altijd ‘t Touw volgende; ‘t welck deese Visschers, aen land gekomen zijnde, met geweld nae sich trecken. Gewilligh volghd de Walvisch, tot dat hy gantsch op ‘t drooge is geraeckt. Wanneer dan de Zee afloopt, slaen en schietense hem voorts ten vollen dood. Daer nae hackense hem in stucken. Als nu de Vloed weer aen koomd, bindense dկverige deelen, welckese noch niet hebben konnen wegh brenghen, met touwen vast, om niet wegh gedreven te werden; haelense met d'nebb voorts op, en maecken'r Visch-vet van, ‘t welckse doen in de Huyden van Land-dieren, en alsoo aen de Muscoviters verhandelen.

XLII. Hoofd-stuck.

ALs wy nu twee daegen op de Groenlandsche Kust hadden gelegen, ligteden wy dՁnckers, en vervolghden onse Reys, rightende onse loop nae ‘t West-Suyd-Westen. In ‘t begin hadden wy geduerigh een goede Wind; welcke wy behielden tot op de volgende dagh tegens den morgen; wanneer deselve ons gantsch tegens liep nae ‘t Oost-Suyd-Oosten.

Doemaels saegen wy drie Sonnen aen den Hemel, dեene [110] boven dաndere, al tճaemen soo gantsch helder, dat wy niet konden onderscheyden, welcke de reghte Son was. In ‘t Suyden wierden wy gewaer, dat de Lught begon dick en doncker te worden. Waer op onse Schipper en Piloot seyden, dat wy een gevaerlijcken Storm hadden te verwaghten. Wy lieten derhalven ‘t meeste deel onser Seylen neer; gaven oock onse Medgesellen, die van dաndere Scheepen, een Teecken, door ‘t lossen eens Canons, datse desgelijcks souden doen. Voorts begaven wy ons tot ‘t Gebed, verwaghtende wat God ons sou gelieven toe te senden.

Nae verloop van weynigh uyren wierden wy overvallen van een harde Suyd-Suyd-Ooste Wind, en stercke Regen; vergeselschapt van sulcke verschricklijcke Donderslaegen, dat wy meenden, des Weerelds ondergangh voor handen te zijn. Daerenboven verhief de Zee sigh boven-maten seer. ‘t Stormde soodaenigh, dat wy geene Seylen, als alleen de Fock, gebruycken konden. ‘t Schip slingerde soo geweldigh, dat wy al wat daer op lagh moesten vast binden. Kortlijck, wy hadden onuytspreecklijcke moeyte, om ‘t selve te regeeren.

Als wy nu deeser wijs dien geheelen dagh en de volgende nagt wel geplaegd waren geweest, sonder dat de Wind sig eenigsins bedaerde, soo beval onse Schipper eenen der Bootsgesellen, op de Mast te klimmen, en rondom te sien, of hy ergens eenig Land moght gewaer worden; om daer aen te verneemen waer wy waeren. Nae een wijl tijds gintsch en herwaerts gekeecken te hebben, riep hy ons toe, dat hy een Vyer sagh opgaen in ‘t West-Noord-Westen. Hier uyt maeckte onse Schipper de reeckeningh, dat het de Bergh Hecla in Ysland moest zijn.

Niets met allen hadden wy hier te doen. Maer vermits de Wind voortvoer in ons tegens te zijn; de Storm op ons Schip aensloegh, en ons ‘t gebruyck onser Seylen verhinderde, soo beslooten wy, ons derwaerts te begeven, en te sien, of wy daer eenige seeckerheyd tot onse behoudenis souden mogen vinden. Dus righteden wy onsen loop nae deese Kust; en quaemen oock binnen weynige uyren daer aen. Wy laegen dien geheelen naght onder ‘t Geberght, en hoorden een seer seldsaem, jae grouwlijck gehuyl en geraes, als of een groot deel Geschut waere afgeschooten geworden. Daer benevens saegen [111] wy een groot Vyer, en meenighte van vlammen, daer uyt opstijgende.

Wy bevonden aen ‘t Land een groot getal Klippen. Daer-en-boven veroorsaeckte de verbolgenheyd der Zee, dat wy vreesden ‘t selve aen te doen. Echter quaemen wy noch, door de voorsightigheyd, kennis en vlijt onses Piloots, op Ancker onder ‘t Voorgeberght Hori, sonder eenige ongelegenheyd. Eene der andere Scheepen onses Geselschaps, wiens Piloot niet soo wel ervaren was als dկnse, liep, niet seer verr' van ons, met de Snuyt tegens een Klip, soo datեr een stuck van afbrack. ‘t Geheele Schip stond in geen geringh gevaer van te vergaen. ‘t Derde quam seer wel aen, met even soo weynigh aenstoot, als wy hadden geleeden.

Toe-Doening.

Ysland streckt sich uyt van den vier-en-tsestighsten Graed der breedte tot over den aght-en-tsestighsten. De lenghte is van twee honderd gemeene Fransche Mijlen; de breedte van honderd der selver; somtijds meer, somtijds min. ‘t Werd onderscheyden in ‘t Suyder, Noorder, Ooster en Wester-deel. Twee Bisdommen sijnեr in, Schalholt voor ‘t Suyder en Ooster; Haler, of Hola, voor ‘t Noorder en Wester gedeelte. Schoon hier geen Koorn noch ander Graen wast, oock geen Boom-vrughten gevonden werden, soo isեr echter seer treflijck Gras op de Weyden, van een sonderlinge welsmaeckendheyd en voedsaemheyd voor ‘t Vee. dՉnwooners sijn sterck en groof van leeden; van soo een goede gesondheyd, datse gemeenlijck over de honderd, sommige wel honderd-en-vijftigh Jaeren leven. De Kooplieden van Hamburgh, Lubeck, Breemen, Koppenhagen,

Riga, en uyt Holland brengen hier Meel, Biscuyt, of Tweeback, Bier, Wijn, Laeckenen, Lijnwaed, Yser en Stael; oock onlanghs Linten, Snoeren, en andere geringe dingen, tot cieraed voor haere Vrouwen. Hier tegens ruylense gedrooghde Visch; Traen, Vet, Boter, groote stucken Swavel, Ossen-huyden, Vossen, Schapen en andere Vellen; oock witte Valcken. In dռi>Yslandsche en Groenlandsche

Zee werden veelerley Zee-wonderen gevonden; als, de Narhual, waer van voor desen gesproocken is. De gemeene lenghte deeser Visch steldmen op veertigh ellen. De Roider, op honderd en dertigh ellen. De Burnaluc, op tsestigh ellen. Voorts sijnեr de Burchvalur. De Meir-swijnen. De Ziphius. De Walvisch. De Walrus, aldaer genoemd Hroszwalur. De Skautuhvalur, of Zee-rogh. De Zeenaut, of Zee-os. De Staukul. De Roitunger, of ‘t Zee-kalf, e.s.v. Hier is oock een slagh van seer groote Walvisschen, schijnende als drijvende Eylanden; doch selden werdense gesien. Wegens haerՍ onbequaeme grootte konnense de kleyne [112] Visschen niet naejaegen; weetense echter met een sonderlinge list te vangen. dաlderonschaedlijckste onder de Walvisschen is de Steipereidar, die voor de Visschers veght tegens dաndere Walvisschen. Sijne lenghte is van ontrent honderd ellen. In dռi>Yslandsche Wetten is strengh verbooden, deese Visch eenigh leed te doen. In ‘t Jaer 1273. quaemen op eenmael ontrent seventhien honderd kleyne Walvisschen, van d' Yslanders Huydingia geheeten, aen ‘t Strand by den Hekelbergh. Van ‘t Jaer Christi 874. tot op ‘t Jaer 1263. is Ysland sonder Koningh geweest, en door dեygene Inwooners geregeerd geworden. Allerwegen door dit Eyland sijn seer lustige Rivieren; waer uyt seer veel Visch, insonderheyd oock Salm, gehaeld werd. Blefkenius beright ons, dat in geheel Ysland maer een eenige Brugg' is, gemaeckt van Walvisschen-been. Die te land van ‘t eene deel deeses Eylands nae ‘t andere willen reysen, hebben, wegens de Woestheyd, geen Pad ‘t welckse konnen volgen; maer moeten nae den Magneet haeren wegh righten, gelijck de Schippers op Zee. De Zee by Ysland is boven maeten diep; soo datmen, volgens ‘t verhael van Georg Schurtz, op veerthien-honderd vademen (sijnde een diepte van seven-honderd Roeden) noch geen grond kan peylen. Tot soo verrՍ heeftmen ‘t versoght; en wie weet, waer doe de Grond noch te soecken was? Uyt ‘t Been der Walvisschen, welcke of dood komen aendrijven, of gevangen werden, bouwen d' Yslanders hare Huysen met een seer groote konst. Desgelijcks maeckense daer van haere Tafelen, Stoelen, Bancken, en anderen Huysraed; soodaenigh gegladdet, dat alles van Elpenbeen schijnd te zijn. Anders woonense in Huttekens, of in de Hoolen der Bergen en Rotsen. Men seght, maer veellight is ‘t een verdightsel, dat de geene, welcke in sulcke Huysen van Walvisch-been slaepen, bynae geduerigh dromen van Schipbreeckingen. Of dit Ysland der ouden Thule is, werd van sommige beweerd; van andere ontkend; van ons onseecker gehouden. In de Somer is hier geenen naght. ‘Yslandsche Hondekens plegen seer hoogh geaght te werden. [113]

XLIII. Hoofd-stuck.

Hori, een Vleck: Kirkebar, een Stedeken in Ysland. Geweldige Aerdbevingh. Veelheyd van Vee, en heerlijcke Weyden. Martiniere en eenige andere gaen Landwaerts in, om haere nieuwsgierigheyd te voldoen. Koomen by den Bergh Hecla. Groot gevaer by den selven. Martiniere en noch een Koopman wagen sigh daer by. Seldsaem geruysch en gekraeck. Aerdkloven, en Vlammen uyt deselve. Geweldige meenighte van Asch. Haeren seer hevigen anghst. Vallen als dood ter neer. Twee seldsaeme Bronnen. Geweldigh groote Puymsteen, uyt deesen Bergh geworpen. WonderlijckeEygenschap der koude Bron. Seldsaeme Vogelen. Vreemd gehuyl, en dwasen waen daer van. Eygentlijcke oorsaeck van ‘t selve. Seldsaemheyd van ‘t Ys. Weerkeringh na de Scheepen,.

ICk, onse Schipper, Commis, en eenige andere persoonen (ten deelen uyt ons Schip, ten deelen uyt dաndere Scheepen), tճaemen vijfthien in getal, deeden ons aen Land setten, en quaemen te Hori, sijnde een Vleck, ontrent anderhalve Myl van de Zee geleegen; voorts van daer te Kirkebar, een Yslandsch Steedeken. In dese laetstgenoemde Plaets vonden wy een Commis, en seven of aght Deensche Kooplieden; welcke sich niet weynigh verwonderden, dat sy ons hier saegen: Te gelijck een groote blijdschap daer over betuygende; en ons berightende, datse op den voorigen dagh soodaenigh een Aerdbevingh hadden gevoeld, als of geheel Ysland in de Zee had willen versincken.

Sկnthaelden ons met goede Wijn, goed Brood, en goede varssche spijs. Want in Ysland is een grooten overvloed van Vee; en niet minder van seer aengename Weyden, met treflijck soet Gras; soo datmen de Beesten op een seeckere maet haer Voeder moet laeten neemen; want indienmen haer toeliet, te gaen grasen soo lang alsse wilden, gelijk in andere Landen geschied, soo soudense gewisselijck sich te barsten eeten.

De gedaghte onse Schipper, Commis, en sommige andere, waren begeerigh, om ‘t Land dieper te besien; ‘t welckse den Commis te Kirkebar bekend maeckten. Terstond liet hy Paerden voor haer aenbrengen. Vermits ick nu oock lust had, om in haer Geselschap te reysen, soo namense my by haer. Dus gingen wy, t'saemen aght in getal, te Paerd sitten (dաndere, welcke geen groot verlangen hadden om yets nieuws te sien, bleven daerse waeren), en begaeven ons op den wegh nae ‘t Geberght; vergeselschapt van twee Dienaren des Commisen te Kirkebar, en dan noch van twee Yslanders, welcke ons tot Wegwijsers me gegeven wierden. Een bysonder Paerd was gelaeden met Voorraed van Spijs en Dranck.

Wy reysden twee dagen langh over Bergen, en steenaghtige ongebaende Wegen na Hecla. Op anderhalve Myl weghs na by desen Bergh genaerderd zijnde, vonden wy dՁerdbodem tեenemael van Asch en Puym-steen bedeckt, waer over wy gaen moesten tot aen den voet des Berghs.

‘t Was seer schoon, helder Weեr: En vermits wy gantsch geen vlammen gewaer wierden, soo naemen wy een besluyt, op den top van dit Geberght te willen gaen. Doch onse Weghwijsers waerschouwden ons, dat wy, indien wy noch maer een weynigh verder gingen, ons in groot gevaer souden begeven, om te vallen in de Gaten, door ‘t Vyer gemaeckt, of uytgebrand: En indien dit geschiedede, soo sou onmogelijck zijn, ons te redden. Hier op liet ‘t geheele Geselschap de moed sincken, en kreegh andere gedaghten.

Terstond soudense oock weer te rugg' gekeerd hebben, nae de plaets van waerse gekomen waren; ten waer' ick haer geseghd had, indiense met geduld soo langh wilden waghten, tot dat ick sou weer koomen, soo wou ick voor my selven alleen waegen, op den Bergh te klimmen; en dan haer bescheyd van den selven brengen. Sy beloofden, tot op mijne te ruggխkoomst te sullen vertoeven: Eenen der Deensche Kooplieden, die wy te Kirkebar hadden gevonden, en die uyt nieuwsgierigheyd met ons was gegaen, onderstond sigh, my geselschap te houden.

Flucks begaeven wy ons op wegh, nae dat wy onse Paerden hadden gelaeten in de bewaeringh onser Weghwijsers; welcke by dաndere bleven. Terhalver Beenen gingen wy door Asch en Puym-steen na den top des Berghs toe; alwaer wy saegen een groot getal Vogelen, soo swart als Peck, op en afvliegende. ‘t Waeren Ravens en Gieren, welcke hier haere Nesten hadden.

Ontrent een halve Mijl weghs den Bergh op gegaen zijnde, bemerckten wy een groote schuddingh der Aerde onder onse voeten. Daer-en-boven hoorden wy een seldsaem geruysch en gebarst in den Bergh selfs; zijnde ons een genoeghsaem teecken, dat het hier hol was. Ter dier oorsaeck stonden wy in geen geringe vrees, van te sullen versincken. Even ter selver tijd vernaemen wy rondom ons aen deese en geene zijde seer groote Kloven en Aerd-scheuren, waer uyt voncken en vlammen voortschooten; gelijck oock ‘t gerammel en de stanck van verbrandede Puym-steenen; ‘t welck ons soodaenigh verbaesde, dat wy ons haesteden, om op ‘t geswindste weer te [115] ruggՠte keeren, uyt anghst, hier verslonden te sullen worden.

Als wy ontrent dertigh schreeden weer aghterwaerts waren gegaen, brack een grooten hoop Asch soo plotslijck ten Bergh uyt (in sulck een meenighte en dickte, dat de Son ons daer door verduysterd wierd), en viel soo geweldigh op ons neer, dat wy malkander niet sien konden. ‘t Geen ons aldermeest verschrickte, was, dat wy yeder oogenblick nieuwe vlammen sagen, met uytwerpingh van soo veel Asch, dat deselve als Hagel op ons viel. Daer-en-boven hoorden wy beneden onder ons een onophoudlijck geruysch en gekraeck.

‘t Welck ons veroorsaeckte, seer grouwlijck te schreeuwen, even als of al de helsche Furien ons hadden overvallen. En waerlijck, wy verwagteden yeder oogenblick niet anders, als dat dՁerde sigh opdoen, en ons verslinden sou. Om echter ‘t gevaer, waer in onse nieuwsgierigheyd ons gebraght had, soo veel ons moogelijck was tկntgaen, stelden wy onse voeten op ‘t snelste te werck, loopende den Bergh af, soo veel onse beenen ons draegen konden.

De vrees gaf aen onse voeten soodaenige Vleugelen, en aen ons Ligchaem sulck een geswindheyd, dat wy in ‘t vierde deel eener uyr tijds niet alleen van den Bergh afquaemen, maer oock geraeckten by onse Vrienden, welcke op ons waghteden, en sigh des lagchens niet onthouden konden, alsse gewaer wierden den staet in welcke wy waeren; de vrees, die ons had bevangen; en dՁsch, welcke ons soo swart had gemaeckt, als of wy in een Vat vol Inckt waren gestoocken geweest.

Doch haer gelagch vergingh wel haest, alsse saegen dat wy voor haere voeten neer-vielen, even als doode Lijcken. De Spraeck, en onse Levens-geesten begaven ons. Echter brachtense ons noch weer te reght, door ‘t wrijven van de Slapen des Hoofds, ‘t trecken by de Neus, en Wijn-Edick voor deselve te houden.

Als wy dus, nae een wijl tijds, ten deelen tot ons selven waren gekoomen, dronck yeder van ons een teugh Spaensche Wijn; welcke ons weer tot onse Sinnen braght. Doe gingen wy verder voort, en quaemen, ontrent honderd schreeden weghs van den Bergh af, by twee Fontainen; van welcke ‘t Water der [116] eene geduerigh heet; dat van dաndere soo koud is, dat alles, watեr ingeworpen word, sigh tot Steen veranderd.

Wy saegen hier een Puym-steen, grooter als ‘t Hoofd van een Varcken; korts te vooren van uyt den Bergh afgeworpen. Wy verwonderden ons niet weynigh hier over: Doch onse Weghwijser berightede ons, dat hy noch veel grooter Puym-steenen had gesien; en onder meer andere eene, die een Manspersoon (thien Mannen) niet van sijne plaets had konnen beweegen. Hy voeghde daer by, dat de Hekelbergh (behalven ‘t Vyer, de Vlammen, dՁsch en de Roock, welcke wy te gelijck gesien hadden), somtijds oock siedend heet Water uytwierp. Somtijds spoogh hy alleen Vlammen; somtijds maer alleen Steenen, of alleen Asch.

De gedagte twee Bronnen leggen niet boven dertigh schreeden van malkander. Eerst quaemen wy by de koude; in welcke ick stiet de Roede, waer me ick ‘t Paerd aen-noopte. Als ick deselve weer uyt-trock, sagh ick, met de hooghste verwonderingh, dat ‘t eynd, ‘t welck de Grond had geraeckt, in Yser veranderd, en seer swaer was geworden.

Van hier begaeven wy ons na de heete Bron. Ontrent thien schreeden weghs daer van daen wierden wy een hoop Vogelen gewaer, ontrent soo groot als de Duyckers, meerendeel rood. Sy huppelden en speelden met malkander op den rand des Brons. Hier in naemen wy groot vermaeck, en bleven derhalven wat stil staen; vreesende, dat wy haer anders souden verjaegen. Doch als wy eyndlijck toe-traeden, verdweenense gesaementlijck uyt onse oogen. Maer als wy daer op weer te rugg' gingen, saegen wy haer gelijck te vooren. ‘t Schijnd hare gewoonte te zijn, dus te speelen, wanneer haer niemand verstoord. Doch datse, wanneer yemand nae-by koomd, sigh gesaementlijck nae de grond des Brons begeven; welcke, volgens ‘t beright onser Weghwijsers, een weynigh meer als tsestigh Vademen diep is.

Van deese Bronnen wendeden wy ons nae de Zee. Ontrent een halve Mijl weghs voortgereden zijnde, hoorden wy een gehuyl, als van Lieden die haer ongeluck bejammeren. Onse Weghwijser onderstond sigh, ons wijs te maecken (gelijck hy andere had gedaen), dat dit was ‘t geklagh der verdoemde, welke [117] van de Duyvel geplaeghd wierden; en die haer, nae haer een wijl tijds in den Bergh Hecla gebraden te hebben, somtijds met het hier zijnde Ys uyt Hoflijckheyd wat verquickt.

Gesaementlijck kreegen wy een sonderlinge begeerte, om dit Ys te sien (vermits anders rondom in ‘t geheele Eyland geen Ys te vinden is); en soo haest wy quaemen, bemerckte ick terstond, dat ‘t ingebeeldede gehuyl en beklagh der verdoemde van ‘t Ys voort-quam; zijnde niet anders als een geluyd, veroorsaeckt door de beweegingh des Winds, des Waters, en ‘t onophoudlijck tegens een stooten der Ys-schollen, of ‘t aenbotsen derselver tegens de Rotsen.

Dit Ys, om hier de woorden onses Weghwijsers te gebruycken, koomd altijd ontrent ‘t eynd der Soomer-maend, en vergaet weer den vijfthienden der Herfst-maend; ‘t welck geschieden sou twee daegen nae den tijd dat wy ons hier bevonden.

Van hier keerden wy weer nae Kirkebar; daer wy nae drie daegen aenquaemen; en voorts weer nae onse Scheepen gingen. In deselve vonden wy de Stadhouder over Ysland, nevens de Bisschop van Scalholt; welcke gekoomen waeren, om ons te sien; gehoord hebbende van onse aenkoomst, en dat wy in Zembla waren geweest.

Toe-Doeningh.

Van deesen Bergh Hecla, en ‘t vreeslijck geluyd, ‘t welck daer ontrent gehoord werd, hebben wy gewagh gemaeckt in onse Groote Historische Rariteit-Kamer, eerste deel, pag. 215. 217. Insonderheyd hebben wy de Reden hier van aengeweesen, en te gelijck verhaeld ‘t onbedaghte waeghstuck van Dithmarus Blefkenius, om deesen Vyerbergh van naeby te besightigen; hoe hy den selven gesteld bevond, en de veelerley Spoockeryen ontrent die soo genoemde Mond van de Hel; desgelijcks, hoe de vlammen deeses Berghs somtijds ‘t Water der Zee tot twee Mylen weghs verr' verteeren, in onse Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderenswaerdige dingen, tweede deel, pag. 682. tot

686. De wonderlijcke verdwyningh van ‘t Ys, waer van onse Schrijver met een woord gewagh maeckt, hebben wy breeder voorgesteld in ‘t selve deel des selven wercks pag. 650. Wy handelen oock van deesen Heeckelbergh in onse vertaelde en doorgaens vermeerderde Beschrijvingh van oud en nieuw-Groenland pag. 43. Geographische en Historische Weereld-beschrijvingh, pag. 556. e.s.v. [118]

XLIV. Hoofd-stuck.

Wooningen der Yslanders. Haere Gestalte en Gewaeden. Sijn meest Toveraers, en bidden den Duyvel aen. Anderen Afgod. Trolles, of gemeensaeme Geesten, haer dienende. Haere Toveryen, en bekendmaeckingh van verborgene dingen. Fabel, van ‘t brengen der zielen in den Bergh Hecla door de Duyvelen. Duyvelsche verschijningen der overleedene. Onvrughtbaerheyd des Lands.

DE meeste Yslanders hebben haere Wooningen in Hoolen, welcke in de Rotsen sijn uytgehouwen. Sommige onder haer hebben Huysen, gelijck als de Laplanders; eenige gebouwd van Visch-been: andere van Hout, bedeckt met Aerd-Sooden. Sy en haere Beesten sijn Slaep-gesellen; wijlse onder een Dack, en in eenerley Vertreck woonen. De Mannen sijn seer groof, en lelijck; de Vrouwen desgelijks; swartaghtigh van verwe, gelijck ‘t meerendeel der Noorweegers. Gemeenlijck sijn haere Rocken gemaeckt van groof Hennippe Lijnwaed; eenige van de Huyden der Zee-kalveren, ‘t Hayr buytenwaerts.

Al haeren arbeyd bestaet in ‘t Visschen. ‘t Sijn grove, wilde, reght ongeschickte, beestlijcke Menschen; en de meeste onder haer Toveraers. Sy bidden den Duyvel aen, diense Kobalde noemen; en die haer oock dickmael in een Menschlijcke gedaente verschijnd. Hebben daer-en-boven noch een anderen Afgod van Hout, op ‘t plompste met een Mes gesneeden. Maer selden willense den selven toonen; uyt vrees, dat hy haer van eenigen Lutherschen Predicant genomen, of in stucken geslagen moght worden. Want daer sijn Leerraers gesonden, om haer in de Christlijcke Gods-dienst tկnderwijsen, en, soo ‘t moogelijck is, uyt de slaverny des Satans te trecken.

De meeste van haer hebben Trolles, ‘t welck gemeensaeme Geesten zijn, die haer, soose meenen, getrouwlijck dienen, en haer bekend maecken al haer aenstaende geluck of ongeluck. Wanneerse slaepen, werdense van deese Geesten ter bequaemer tijd opgeweckt, om nae haere Visschery te gaen, als ‘t Weեr daer toe goed is. Sonder haeren raed sullense sigh hier toe niet opmaecken. [119]

In haere Tover-konsten sijnse soodaenigh ervaeren, datse de Vreemdelingen, met nieuwsgierigheyd bevangen zijnde, konnen toonen, wat in der selver Vaderland, of oock in haere Huysen geschied. Sy sullen yemand beright geven, of sijne Vader, Moeder, Suster, Broeder, Vriend, of waer hy nae vragen moght, levendigh of dood is. Sy verkoopen oock aen elck, die ‘t begeerd, Wind; om haer te dienen op de voorgenoomene Reys.

De Commis te Kirkebar, en andere met hem, vertelden my in reghten ernst (meenende dat ick haer geloof sou geven) dat eenige, welcke op seeckeren dagh aen den voet des Berghs Hecla waeren gaen visschen, juyst ter dier tijd, als in Europa een grooten Veldslagh geschiedede, eygentlijck hadden gesien, dat de Duyvelen uyt den Bergh gevaeren, en weer daer in gekoomen waeren met Menschen-Zielen (welckese op haeren rugge droegen, gelijck de Byen haeren Hoonigh aen haere voeten voeren).

Indien yemand haerer Vrienden (oock verrՠvan haer af zijnde) koomd te sterven, en datse begeerigh zijn, om sijnen staet te weeten, soo begevense sigh nae haere Toveraers. Dan verschijnd haer deese Persoon (of de Satan in sijne gedaente) geheel swaermoedigh en treurigh. Uyt deese vertooningh verseeckerense sigh, dat hy gewisselijck dood, en by den Duyvel is; die sigh haer een strengh meester betoond. Oock bid hy haer, sigh sijnenthalven niet meer te bekommeren, vermits hy sigh nu in den Bergh Hecla bevind.

Ofschoon in Ysland veel treflijcke en vette Weyden zijn, soo kan echter d' Aerdbodem hier noch Tarwe noch eenige andere Granen, bequaem om Brood van te backen, voortbrengen; ter oorsaeck van de felle koude in dit Gewest, en de Noord-Ooste Wind, die seer scherp is, en waer van dit Land geduerigh geplaeghd werd. [120]

XLV. Hoofd-stuck.

Vertreck der Scheepen van ‘t voorgeberght Hori. Komen op de Noorweeghsche Kust. Tegen-wind, die haer weer te rugg' drijft.Vreeslijcke Wolcken-breuck. Aenkoomst te Koppenhagen. Worden met haere meegebraghte Zemblaners voor den Koningh geroepen. Doen reeckenschap aen de Bewindhebbers. De twee Hoornen der Zee-Paerden aen den Koningh vereerd; die deselve voor Eenhoornen hield.

DRie daegen nae dat wy van onse Reys nae Hecla weer in onse Scheepen waren gekomen, ‘t welck was den twee-en-twintighsten der Herfst-maend, begon een voor ons seer dienstige Noorden-Wind te waeyen. Derhalven lighteden wy d' Anckers, en voeren wegh; rightende onsen loop Suyd-Suyd-Oost. Als wy nu sommige daegen voorspoedigh geseyld hadden, wierden wy plotslijck overvallen van een Noord-Noord-Weste Wind; die ons dreef op de Noorweeghsche Kust: Waer over wy (wijl wy ‘t Voorgeberght van Talso kenden, zijnde een kleyne Stad op een hooghte, voorsien met een seer sterck Kasteel, ontrent vier Mijlen van de Zee gelegen), boven-maten verheughd wierden, hoopende, dat onse Reys nu haest ten eynde sou zijn gekoomen.

Doch wy reeckenden buyten den Waerd. Want wy waren noch geen twaelf uyren op de Kust geweest, wanneer de Wind sigh met de Maen veranderde; en ons dwongh, weer in Zee te steecken, om de Klippen te mijden; gelijck oock ‘t gevaer van weer te rugg' gedreven te moogen werden. Maer wat voor moeyte en arbeyd wy aenwendeden, echter konden wy niet beletten, dat wy ontrent veertigh Mijlen aghterwaerts gingen.

Als nu deese Storm voorby was, vonden wy ons noch een tijd langh opgehouden door een groote Kalmte. Ondertusschen wierden wy in ‘t Suyd-Suyd-Westen een seer groote Sielon gewaer; welcke onse Schip-lieden geweldigh verschrickte; en veroorsaeckte, datse terstond de Zeylen introcken, op datse over ons niet moght uyt-breecken. Doch sy quam tot op twee Mijlen nae niet by ons Schip; daer wy haer bescheydentlijck saegen neer-vallen.

Deese Sielons sijn seeckere dicke, swarte Wolcken, hebbende de gestalte van Pilaeren; welcke men dickmael in Zee gewaer werd. Alsse somtijds, barstende, op een Schip vallen, [121] soo verdervense ‘t selve door de meenighte des Waters, waer me het vervuld werd. Slaen ‘t oock wel gantschlijck nae de grond, waneerse in een reghte Linie daer op neer storten.

Nae ‘t eyndigen der gedagte kalmte kreegen wy een Noord-Ooste Wind, welcke ons in thien daegen tijds onse Reys deed eyndigen, en de Scheepen voor Koppenhagen braght. Nae de begroetingh der Kasteelen gingen wy op Ancker leggen; setteden onse Chaloupen uyt, en traeden aen Land soo spoedigh als wy konden.

Soo haest wy in de Stad waeren gekoomen, beval sijne Majesteyt (die alreeds beright had gekregen, dat wy drie of vier Zemblaners by ons hadden) ons, aen ‘t Hof te verschijnen, wijl hy groote begeerte had, om deese Wilde te sien. Wy gehoorsaemden terstond, en quaemen voor hem. Soo haest de Koningh de gedaghte Zemblaners sagh, verwonderde hy sigh ten hooghsten, soo over haere Kleedingh, als over hare Ligchaems-gestalte. Hy gebood de Gouverneur op ‘t Kasteel, haer wel te versorgen, en toe te sien, dat haer niets moght ontbreecken. Desgelijcks, dat men haer sou onderwijsen in de Deensche Spraeck, soo veel mogelijck was. Als wy nu sijne Majesteyt hadden beright gegeven van al de Landschappen, by ons gesien; oock van de Seeden en Gebruycken derselver Volckeren, kregen wy ons afscheyd, en begaven ons nae de Bewindhebbers der Maetschappy, om aen deselve reeckenschap van onsen handel te doen. Sy hielden sigh seer wel-vergenoeghd; en lieten ons Schip brengen nae Christiaens-Haven, daer haer Magazijn is. Hier wierd alles ontladen, en in de Packhuysen gebraght.

Eenen van de voornaemste der gedaghte Maetschappy wierd van dկverige gevolmaghtighd, om, in haerer aller naem, aen sijne Majesteyt te vereeren de twee Walrusschen, of Zee-Paerden hoornen, welcke wy hadden me gebraght. Hy nam deselve aen als een hoogh-dierbaer Geschenck, meenende dat het waeren de Hoornen van Eenhoornen; van welckers Kraght en Deughden men soo veele dingen by de Schrijvers aengeteekend vind. Terstond liet hy deselve in bewaeringh brengen onder sijne beste Rariteyten; en beloofde hier voor de Compagnie alle gunst. Oock begiftighde hy den Brenger met een goudene [122] Keeten, nevens een daer aen hangend Borst-beeld van sijne Majesteyt. Schonck daer-en-boven de Maetschappy den Tol van de me gebraghte Waeren.

XLVI. Hoofd-stuck.

Gevoelen des Heeren Martiniere van d’ eenhoornen. Verscheydene Gedierten met eenen Hoorn. Verschil der Schrijvers van d’eenhoornen. Beschrijvingh der selve van Plinius, Munsterus, Marcus Paulus Venetus, Philostratus. Hesiodorus, Louis Paradis, Thevet, Di Berthema, Volnesius, Albertus. Verschil over de lenghte en verwe des Hoorns. Ontkenningh, dat yemand oyt een Eenhoorn sou gesien hebben: Desgelijcks oock van de kraghten en deughden des Eenhoorns, ten waer' alleen ten quaede. Andere ontkenningen onses Schrijvers.

VErmits ick hier gewagh heb gemaeckt van dՅenhoornen, welckers Hoornen seer dierbaer werden gehouden, wegens de kraght en deughden, deselve toegeschreeven, soo moet ick dit seggen, dat seer swaer te weeten valt, wat de reghte Eenhoorn voor een Schepsel zijn magh: Want daer sijn meenigerley Dieren, welcke de Griecken Monoceros, de Latijnen Unicornis noemen; gelijck als onder de viervoetige Beesten, veelerley slagh van Esels; wilde Ossen, en de Stieren in Florida. Onder de Slangen is de gehoornde Aspis, en de roode Salamander. Onder de Visschen de Pirassoepi, de Zee-Elephant, ‘t Zee-paerd, de Caspili, en d'Utelif. Diergelijcke sijnեr oock onder de Vogelen; en onder ‘t Ongediert seecker slagh van Paerds-vliegen, welcke seer gemeen zijn in Vlanderen, Engelland en Picardyen; werdende genoemd vliegende Eenhoornen. Verscheydene andere gehoornde Dieren sijnեr; welcke men met meenighten in Indin vind.

Eenige willen, dat d'eenhoornen (van welcke wy hier handelen) een Dier is op d'aerde: Andere in ‘t Water: Noch andere een Amphibie, of dat te gelijck op d'aerde en in ‘t Water leefd.

Plinius seght, dat d'eenhoorn een Os seer gelijck is; wit-vleckigh; doch de voeten ongekloofd hebbende; en rond, gelijck die van een Paerd.

Munsterus wil, dat hy sigh vergelijckt met een drie-jaerigh Veulen, zijnde van Verwe als een Weselken. ‘t Hoofd als dat van een Hart; de Beenen dun; de Klauwen gekloofd; met een Hoorn aen ‘t Voorhoofd, van ontrent twee ellen lenghte.

Marcus Paulus de Venetiaen seght, dat hy de gestalte eens Elephants heeft, oock sulck een verwe, doch een weynigh kleyner. De Staert is als die van een Os. ‘t Hoofd als dat van een Zwijn; doch soo swaer, dat het altijd nae dՁerde hanghd.

Philostratus beschrijft dit Dier, dat de Kop is als die van een Draeck, voorsien met een Hoorn, doch niet soo geheel groot; in ‘t midden gewonden, of gedraeyd, als de Zee-Slecken-huyskens. Hy heeft een Baerd aen de Kin; een langen Hals; voeten als die van een Leeuw. ‘t Overige des Ligchaems heeft de gestalte eens Harts. De Huyd is als die van een Slangh.

Hesiodorus geeft voor, den Eenhoorn soo geswind te zijn, dat de Jaegers onmogelijck valt, hem te vangen, wat voor konsten en listen sy oock daer toe in ‘t werck moghten stellen.

Louis Paradis verhaeld, wanneermen eenige der selver gevangen heeft bekoomen, soo voederdmen haer met Erweten, Boonen en Linsen. Hy seght, datse soo hoogh, zijn, als een Wind-hond; doch niet soo dun. Hy steld de verwe van ‘t Hayr als die van een Bever, doch gantsch glad. De Hals dun. De beenen, voeten en staert als die van een Hinde. De Kop kort en mager. De Mond als eens Kalfs. d'ogen groot; dՏoren kleyn; en tusschen deselve een Hoorn; gantsch dun; van buyten bruyn, en ontrent een voet langh.

Thevet schrijft voor gewis, dat dՅenhoorn soo groot is, als een half-jaerige Os. Dat hy heeft Beenen en Voeten als die van een Esel: Ooren als die van een Ren-dier; en dat hy sijnen Hoorn boven op ‘t Hoofd draeghd.

Ludovicus di Barthema getuyghd, dat hy is als een Water-Paerd; behalven alleen, dat hy de Klauwen geklooft, en een Hoorn midden in ‘t Voorhoofd heeft.

Volnesius verseeckerd ons, dat de Rhinocer de reghte Eenhoorn zijn sou. Garcias de Camphur, en Johannes Corbichon d' Egliceron, [124]

Albertus berigt ons, dat de regte Eenhoorns-hoorn is anderhalve hand breed beneden aen, in de doorsneede; en dat de lengte is van thien voeten. Ludovicus di Barthema segd, dat de lengte is van drie vademen. [In ‘t werck van di Barthema, ‘t welck ick heb, in ‘t Hooghduytsch uyt ‘t Italiaensch vertaeld zijnde, lees ick vier Spannen. Soo heeft oock de Nederlandsche Oversettingh, gedruckt t'Antwerpen 1563. in fol.: Doch dien Eenhoorn was noch seer jongh]. Munsterus steld drie Ellen. Marcus Paulus Venetus twee Ellen. Louis Paradis anderhalve Voet. Nicolaus Venetus eene Voet; en Cardanus maer alleen drie vingeren. Plinius seght, de Hoorn is swart. Solinus steldse Purper-verwigh. Paradis gelijck varsch in stucken gebroockene Rhabarbar. Albertus als Harts-hoorn. Andere seggen, datse witter is als Elphen-been.

Wanneer ick nu aenmerck de tegens-een-strijdige meeningen van soo veele Schrijvers over de Hoorn des Eenhoorns; dեene deselve dus, d'andere soo beschrijvende, soo beelde ick my gantschlijck in, datse hier van hebben gehandeld enckelijck om haer selven in verwonderingh te brengen. Welck gevoelen de Geleerde Baccius

bekraghtighd; seggende, dat deese Schrijvers niet te geloven zijn, als die van dit Dier niets anders weeten, als alleen van hooren seggen: En dat geen Mensch oyt een Eenhoorn heeft gesien; even soo weynigh als de Vogel Phoenix.

Wat nu belanghd de kraghten en deughden des Eenhoorns; genoomen, dat alles wat hier van verhaeld is geworden, en ‘t geenmen ons soeckt op te dringen, waeraghtigh waere, soo ben ick doch verseeckerd, dat in den Eenhoorn niet meer kraght is, als in de Hoorn van een Harten-bock, of in een stuck Elpen-been, ‘t welck dickmael werd gebruyckt tot stoppingh des Bloedspouwens, Buyckvloeds, e.s.v., wegens de daer in zijnde t'samentreckende kraght (of veel meer door een eygentlijcke quaedaerdigheyd, welcke tճamen-trecking werd veroorsaeckt door haer' Aerdsche substantie), soo dat de Gangen in de Bloed- en Pols-aderen werden gestopt en verstickt; ‘t welck veel meer behoord tot Vergif, als tot hertsterckingh. Even gelijck de Steen, welcke van seecker Raeds-Schrijver werd gemaeckt uyt Swavel en Vitriol; die, in een gewisse veelheyd van Water [125] geworpen zijnde, een middel sou geven tot geneesingh van allerley Sieckten. Of gelijck eenige Quacksalvers doen, met haere Poeders uyt Eedele Gesteenten, Paerlen en Goud, welckese uytroepen voor groote gif-afdrijvende Artzenyen: Daer doch alle ervaerne Artzen weeten, dat dit maer enckele bedriegeryen zijn. En indiense yemand eenige verlightingh toebrengen, soo geschied sulcks meer door de dingen, met welcke de Poeders ingegeven werden, als door de deughd of eygenschap der Poeders selfs.

d' Oorsaeck hier van is, om dat niets, ‘t welck onbequaem is om Voedsel t'ontfangen, ‘t selve geven kan. Soodaenigh nu zijn de Paerlen, Eedele Gesteenten, en ‘t Goud. Indien deselve met eenige voedende of onderhoudende kraght begaefd waeren, soo sou een rijck Man, soo langh hy deselve besat, niet van Honger behoeven te sterven; noch eenige rijcke Vrouw bejegenen ‘t geen geschiedede in de Belegeringh van Jerusalem, veertigh Jaeren nae ‘t lijden en sterven onses Salighmaeckers; volgens ‘t beright van Josephis in sijne Joodsche Historien.

Men laete derhalven de meenigh van Gabriel de Castagne en andere van sijnen aenhangh vaeren; welcke beweeren willen, dat Goud, inwendigh ingenoomen, de grootste Artzeny des Weerelds sou zijn; daer ‘t doch veel meer vergif is; gelijck blijckt aen des selven schaedlijcke reuck en stanck, waer door de Bergwerckers dickmael in haren arbeyd gedoodet werden.

Tot verder bewijs, dat de Hoorn eens Eenhoorns geen kraght in sigh heeft; en derhalven geen hertsterckende Artzeny kan zijn, segg' ick noch dit, datեr niet meer reuck noch smaeck, en derhalven geen deughd noch kraght meer in is, als in ander been.

Toe-doeningh.

Onder de Geleerde en andere lieden is nu al langh gestreeden geworden, of'r Eenhoornen (Land-dieren) zijn, of niet. Doemen ondervonden had, datեr Visschen waren, hebbende ontrent even soodanigh een Hoorn, als de geene zijn, welcke men tot dien tijd toe voor Eenhoornen-hoornen had gehouden, heeftmen gantschlijck beginnen te geloven, dat dese Hoornen Visschen-hoornen waren; om dat dՅenhoornen in ons Weerelds-deel noyt zijn geweest; in dաndere selden werden gesien. Selden, segg' ick; [126] Want dat onse Schrijver met Baecius derf ter neer stellen, datse noyt van eenigh Mensch souden gesien zijn, is waerlijck een misslagh, tegens ‘t Historisch geloof aenloopende. In onse vertaelde en doorgaens vermeerderde Beschryvingh van oud en nieuw Groenland hebben wy (pag. 33. en de volgende) verscheydene oude en nieuwe Oogh-getuygen, welcke deese Dieren gesien hebben, bygebraght: Oock hebben wy daer van gesproocken in onse Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens waerdige dingen, vierde deel, pag. 1203. Daer-en-boven, de H. Schrift maektեr op verscheydene plaetsen gewagh van. Behalven de Getuygenissen, welcke wy ter aengeweesener plaets hebben bygebraght, heeftեr de Heer Cornelis Stalpart vander Wiel in sijne Genees, Heel en Snykonstige Aermerckingen, pag. 356., noch meer andere bygevoeghd, die daer konnen naegesien werden. Kortlijck willen wy hier alleenlijck weerleggen de swackheyd van de redenen onses Schrijvers, welcke hem nochtans bewegen, om t'ontkennen dat'r Eenhoornen souden zijn.

d' Eerste is genomen van ‘t verschil onder de Schrijvers, aengaende de gestalte des Diers selfs. Doch wy geven daer op tot antwoord: I. Wijlեr verscheydene Dieren zijn, die Hoornen hebben; als de Woud-esels, of Onagri, in de Wildernissen van Moorenland; dՅenhoornige Ossen en Koeyen in ‘t selve Gewest; sommige Paerden in Indin; de Rhinoceren, e.s.v., soo hebben sommige, sulcke Beesten siende, deselve genoomen voor reghte Eenhoornen, en voor soodaenige beschreven; waer uyt dan deese verschillentheyd ontstaen is. II. Selfs onse Ossen, Koeyen, en andere Dieren sijn niet al tճaemen van eene grootte, verwe, e.s.v. Die de Brabandsche ons met mond en pen vertoonen, en onse Nederlandsche daer tegens stellen; sullen geen kleyn onderscheyd bemercken. III. Daer kan meer als eenerley Aert van deese Dieren zijn. Wat een groot verschil isեr niet tusschen Harten en Harten; tusschen Honden en Honden? IV. Onder de geene, welcke dՅenhoornen gesien hebben, is buyten twijffel dեene opmerckender geweest als dաndere. dեene heeft hem meer als dաndere van naeby beschouwd. Desen heeft hem jongh, dien oud aengetroffen, e.s.v. V. Eyndlijck, indienmen uyt ‘t verschil der Schrijvers, ontrent de beschrijvingh van een Beest, wou Besluyten datեr soodaenigh een Beest niet was, soo moest men al veele Dieren uyt de Boecken en uyt ons geloof uytschrabben. Niemand sal ontkennen datեr Rhinoceren zijn. Maer hoe verscheydentlijck werd haere gestalte voorgesteld; selfs tot soo verrՠtoe, dat veele hem maer eenen Hoorn geven, doch andere twee; welcke oock reght hebben, wijl hyեr eenen heeft beneden ‘t Voorhoofd nae de neus toe; en noch eenen kleynen boven ‘t Hoofd na de Neck toe. [127]

‘t Verschil van de lenghte der Hoornen, desgelijcks van de verwe der selve, is van gantsch geen belangh. Men besie maer onse Ossen en Koeyen. Sommige hebben groote, andere kleyne; dese kromme, die reghte; witte, swarte, en ander-verwige Hoornen. Buyten twijffel sijn de Hoornen der Eenhoornen oock korter of langer, nae haeren ouderdom. Soo geeft oock de meerderheyd of minderheyd der jaeren verschil aen de verwe.

Jae, dat’ r gehoornde Visschen in de Zee werden gevonden, versterckt ons in ‘t gevoelen dat'r waerlijck Land-Eenhoornen zijn. Sijnեr Land en Zee-paerden; Land en Zee-kalveren; Land en Zee-honden; Land en Zee-varckens; Land en Zee-koeyen, e.s.v. buyten twijffel oock Land en Zee-eenhoornen. En vermits ‘t bedrogh der Menschen de Visch-hoornen dickmael voor ware Eenhoorns-hoornen heeft doen doorgaen, is ‘t dan vreemd, dat ontrent de beschrijvingh deeser Hoornen verschil valt? Sommige Schryvers vertaelen haere beschrijvingen der Dieren uyt een Spraeck, welckese niet ten vollen eygentlijck verstaen; en derhalven is ‘t niet te verwonderen, datse somtijds een misslagh begaen. De Druckers slaen oock geen kleyne feylen; somtijds blauw voor grauw, hoe veel lighter gekloofd voor ongekloofd, en soo voorts, stellende. De Schilders hebben yemand hooren spreecken van een vreemd Beest in een ander Weerelds-deel; sonder ‘t eygentlijcke beright daer van te hebben; en maeckenեr een beeld van na haere fantasy. Andere ‘t selve gesien hebbende, beschrijven ‘t voor soodaenigh in hare Boecken- Hier van daen komen dwalingen en verschillentheden.

Belangende de kraght des Hoorns van d'eenhoornen, dat in deselve geen uytsteeckendheyd boven die van ander Been sou zijn, hier in kan ick onse Schrijver oock geen vol geloof geven. Mijns oordeels heeft de Heer Stalpart seer wel aengemerckt: Vermits in de heetste landen ‘t slimste slagh van Vergif werd gevonden, soo heeft oock dաlwijse God daer de kraghtighste Tegen-giften geschapen. Alle hoornen van viervoetige Dieren houd hy voor een dienstigh middel tegens ‘t Gif; doch meest die van dՅenhoornen; welcke alleen in de heetste Landen werden gevonden, en buyten twijffel ‘t meeste vliegend Sout in sich hebben. Dit volgende kan ick getuygen, als in mijne tegenwoordigheyd geschied, schoon ick doemaels noch jongh was. Seecker Doctor van Schoonhoven vereerde mijnen Vader een stuck Hoorn, soo groot als een Ducaton, voor opreghten Eenhoorn, en deedեr ons dese Proef van sien. Hy bereydede twee balletjens van ‘t aldersterckste Vergif, yeder soo groot als een Erwet. Doe deed hy ons twee Duyven neemen, en mijn Vader dեene instoppen ‘t eene Balleken; dաndere ‘t ander. Terstond daer nae schrabde hy een weyingh van dit stuck Eenhoorn; gaf ‘t den gedaghten mijnen Vader, en seyde, hy sou dit nu ingeven een van beyde de Duyven, welcke hy wilde. ‘t Geschiedede. Die dՅenhoorn had ingenoomen, maeckte wel eenige groote bewegingen, doch bleef noch langh daer nae in ‘t leven (eenige Maenden; waer nae wy hem weer lieten vliegen); dաnder was binnen een half uyr tijds dood.

‘t Geen onse Schrijver seghd van de Poeders, welcke gemaeckt werden van Goud, Paerlen en eedele Gesteenten, daer van beveelen wy ‘t oordeel, de toestemmingh, of weerleggingh, aen de Geneeskundige. Ondertusschen meenen wy, dat dit besluyt: In de Hoorn des Eenhoorns vindmen niet meer reuck of smaeck als in ander been; derhalven isեr oock geen meer kraght in; van geen groote klem is. In Indin (gelijck wy in onse gedaghte Curieuse Aenmerckingen hebben aengeweesen) vindmen tweederley Wortelen, maer malkander even gelijck in gedaente, reuck en smaeck. Echter is [128] dեene een heerlijck middel tegens ‘t Vergif; dաnder een seer doodlijck Vergif.

Van d'eenhoornen staet noch dit aen te mercken; datse maer alleen in eenige weynige verr' afgelegene Gewesten, en oock daer noch weynigh in getal werden gevonden. Datse boven maeten vreesaghtigh zijn; en derhalven sich geduerigh verschuylen, niet alleen voor de Menschen, maer oock voor andere Beesten. Datse door haere geswindheyd niet gevangen konnen werden; of gevangen zijnde, gantsch niet langh leven konnen. Waerom men dan sich oock niet te verwonderen heeft, datեr niet somtijds eenen in Europa over gebraght werd, gelijck wel nu en dan een Rhinocer en Elephant herwaerts werd gevoerd. Belangende de Hoornen, welcke in Europa voor Eenhoornen werden uytgegeven, geerne wil ick toestemmen, dat de meeste valsch zijn; jae datեr veellight seer weynige reghte Eenhoornen onder loopen. Buyten twijffel sijnse bynae alle of van de Visch Narhual, of van andere gehoornde Dieren; waer van daen dan koomd, datse soo veel verschillen in gedaente en verwe; sommige glad, andere gedraeyd zijn. Dit alles konden wy breeder uytbreyden, en noch seer veel' aenmercklijckheden daer by voegen; doch de kortheyd onser Toedoeningen kan sulcks niet lijden.

XLVII. Hoofd-stuck.

Waerneemingh van de Heer Martiniere over seeckere Dwaelingh, welcke gevonden werd by onse Weereld-beschrijvers, in de plaetsingh van Groenland en Zembla. Aenmerckingen op de geene, welcke van de Waygatz ende Samojeden geschreven hebben.

DOe my, op mijne weerkoomst uyt deese Noordsche Landschappen, ter hand quamen allerley Land-Kaerten van de voornaemste en beroemdste Weereld-beschrijvers, verwonderde ick my hier over, datse al tճaemen dwaelden in de plaetsingh van ‘t Landschap Zembla; ‘t welckse naerder aen de Noord-Pool stellen, als ‘t waerlijck leght; En Lapland Noord-Oost, daer ‘t doch gewisselijck meer nae ‘t Noorden leght.

Desgelijcks scheydense Zembla van Groenland af door de Zee; en stellen ‘t eene twaelf-honderd Mijlen van ‘t andere te leggen, daer ‘t doch twee aenmalkander-raeckende Landschappen sijn; soo dat de Kust van Groenland en die van Zembla aen den anderen grensen. Niets anders, als de seer groote Sneeuw en de geweldige [129] koude maecken dese Landen, daerse tճaemen komen, onbewoonbaer; anders sou de Reys te Land van Groenland nae Zembla, en van Zembla over de Paternoster-Geberghten in Samojeden (of Samojessie); van daer voorts nae Tartaryen, of Muscovien, seer light vallen. [Sie Figuer IV. n. 5.].

'k Verwonderde my niet minder, wanneer ick sagh, datse dՅnghte, Voygat (of Waygats) geheeten, niet boven de thien Fransche Mijlen in de lenghte beschrijven; daerse doch over de vijf-en-dertig Duytsche Mijlen begrijpt, ‘t welck sesmael meer is.

Voorts willense ons wijs maecken, dat onse Scheepen door deese Zee-Enghte in de groote Tartarische Zee konnen komen: ‘t welck een Misslagh is; ofse schoon voor waerheyd willen uytgeven, dat ten tijde des Princen Mauritz van Nassauw een Hollandsch Schip door deese wegh in de gedaghte groote Zee geraeckt sou zijn. Doch dit is een openbaere Dwaeligh. Want deese Zee-Enghte (gelijck ick voorheenen geseght heb) grensd aen de Paternoster-Bergen; waer van de laetste meer als een halve Mijl hoogh is, en des selven top geduerigh met Sneeuw bedeckt leght, welcke noyt versmelt. Hier van kan ick een bestendigh en gewis getuygenis geven, als die selver ben geweest in deese Enghte, onder deese Bergen, in de Hondsdaegen, zijnde de heetste tijd des Jaers; daer ick ‘t echter reghtschaepen koud bevond; wijl aen dese plaetsen de Winter onophoudlijck blijft in alle Jaer-getijden; even als de Somer altijd duerd in de Magellanische Straet, of Zee-Enghte, leggende dight by de Zuyd-Pool.

Gelijck dաfgeleegene Landen nae ‘t Zuyden dՏnbekende werden geheeten, soo maghmen oock de geene, welcke in een selve wijdte nae ‘t Noorden leggen, desgelijcks dՏnbekende noemen. Maer alhoewel deselve ons noch tegenwoordigh verborgen zijn, soo twijffel ick echter niet; indien wy maer alleen gelegenheyd hadden om verder te gaen, dat wy Volck-rijcke en wel-bewoonde Landschappen souden vinden; diemen de naem van een nieuwe Weereld sou mogen geven; nae ‘t Voorbeeld van Christophorus Columbus, (Americus Vesputius), Magellanus, en meer andere; welcke haer nieuw-gevondene Landschappen nae haeren naem een benoemingh gaven; selfs oock van een nieuwe Weereld: Daer in nae-volgende Democritus, [130] Epicurus, en Methrodorus; welcke wilden, datեr veele Weerelden zijn; tegens de Leere van Hermes Trismegistes en Plato, welcke beweerden, datեr maer eene Weereld is: Die God heeft geschaepen nae sijn wel-gevallen: Van welckers Beginssel, eynde, hooghte, diepte en midden geen Mensch eenigh beright kan geven; of schoon onse Weereld-beschrijvers in haere Plat-klooten (Planisphaeria) de Noord-Pool ten Top (op ‘t hooghste), de Zuyd-Pool ten Grond (beneden), dՅvenaer in ‘t midden setten. Waer me Strabo niet over een koomd, stellende de Bergh Pernassus in Grieckenland in ‘t midden der Weereld. Berosus set ‘t Geberght Ararat in Armenien. Andere willen, dat het Jerusalem sou zijn.

‘k Sou van onse Weereld-beschrijvers wel willen weeten, aen welcke plaets sy Oud-Zembla souden stellen? ‘k Meen gantschlijck, indiense in ‘t nieuwe waeren geweest, sy souden moeten bekennen, datեr geen ander is. Nieuw-Holland, West-Friesland en Capo d'uyver zijn in d'enghte Voygat, en niet aen dաndere zijde der Tartarische groote Zee, daermen deselve geplaetst heeft.

Hy, die in sijne Vertellingh des Staets van Muscovien van de Samojeden spreeckt, sou, indien hy onder haer geweest was, en met haer omgegaen had, niet geschreven hebben, datse de Vreemdelingen op-eeten: En dat de Groote Czaar sijne de dood verdiend hebbende Onderdaenen daer heenen send, om van haer gegeeten te werden; ‘t welck tեenemael valsch is. Of schoon haere Ligchaemen wanstalligh zijn; schoonmen haer vernuf seer plomp en groof bevind; schoonse geen kennis van God hebben; oock geen vrees voor eenige straf of pijn in dաndere Weereld (want sy geloven, dat de Zielen te gelijck met de Ligchaemen sterven), schoonse schijnen ‘t ellendighste Volck des gantschen Weerelds te zijn, welcke in haere Somer leven van de Beeren, Wolven, Vosschen, Ravens, Arenden, en andere wilde Dieren; diese op haere Jaght vangen; dan in haere Hutten op kolen braden, en soo eeten; doch in de Winter sigh alleen onderhouden met Visch, ter Somer-tijd gedrooghd in de heete Son; behalven datse toevalliger wijs eenige der Beeren in de gedaghte Winter (welcke, vermitsse, ter oorsaeck van de Sneeuw, geen Voeder op ‘t Veld konnen vinden, [131] voor haere Huysen komen loopen) om ‘t leven brengen, en ter spijs gebruycken; soo sijnse echter, onaengesien al deese ongelegenheden, van een seer gast-vryen aert, en neemen de Vreemdelingen seer vriendlijck op, sonder haer eenigh geweld of onbillijckheyd toe te voegen. Schoonse wreed en Barbarisch schijnen, evenwel sijnse eerbaer en opreght. ‘t Welk vry veel moet geaght werden, in aenmerckingh datse Naebueren zijn van dաlderwreedste Volckeren des Weerelds; te weeten, der Tartaren en Tingoesen; met welckese aen deese zijde soo een grooten handel en omgangh hebben, als aen dաndere zijde met de Siberianen, Borandianen en Laplanders.

Toe-doeningh.

Vermits Samojeden een naem van een seer wijde uytstreckingh is, en veelerley Volckeren in de Noordsche Gewesten den selven voeren (gelijck wy hier boven in eene onser Toedoeningen hebben aengemerckt), welcke onsen Schrijver niet al t'saemen besoght heeft, soo sou ‘t wel zijn konnen, dat sommige der selver oock Menschen-eeters waeren; gelijckեr sulcke onder de Tartaeren zijn; selfs wel onder de Croaten. Doe de Spaenjaerden Bergen op den Zoom hadden belegerd, haddense eenige Croaten in haeren dienst; welcke, alsse kans saegen, de Kinderen staelen, brieden, en op aten, voor een sonderlingh lecker beetje. Eenige voorbeelden daer van heb ick verhaeld in mijn Groot Historisch Schouw-tooneel, eerste deel pag. 379. De Reys-beschrijvingh van de Heer Klenck, als Gesant van de Heeren Staten Generael gedaen nae Muscovien, in ‘t Jaer 1675., seght uytdrucklijck pag. 213. Sy (de Samojeden) sijn wilde, woeste Menschen; die sich met soodaenigh een Voedsel als de Beesten onderhouden; en voeren met reght de naem van Samojeden, ‘t welck eygen-selfs-eeters beteeckend; want sy eeten oock menschlijcke ligchaemen. Doch wy laeten dit verschil andere besleghten.

Dickmael heeftmen een versoeck gedaen, of men door ‘t Noorden in Oost-Indien sou konnen vaeren; doch tot noch toe is ‘t niet geluckt, wegens de verhinderingh van ‘t Ys. dռi>Engelsche geven wel voor, dat eenen van haren Land-aert, genoemd Nicolaus van Linna, een groot Starrekundige, tճcheep is gereysd nae dյyterste deelen van ‘t Noorden, (in ‘t jaer 1366.); en dat hy onder de Noord-Pool vond vier groote Draey-kolcken, welcke de Scheepen met sulck een geweld nae haeren afgrond trocken, dat noch eenige wind, noch alle menschlijcke vlijt dit onheyl verhinderen kon: Doch wy aghten dit niet geloofwaerdiger als ‘t verdightsel der geene, welcke ons de Noord-Pool soodaenigh hebben afgeschilderd, als of reght onder deselve een hooge swart-aghtige Steenklip van louter Seylsteen sou zijn; begrijpende in sijnen omkringh drie-en-dertigh Fransche Mijlen. Dat oock rondom [132] deselve vier Eylanden souden leggen, tusschen welcke dՏceaen inbreeckt door negenthien Ostien, of Ingangen; maeckende vier Euripos, of Armen en Stroomen; welcke van den aght-en-tseventighsten Graed af aen met een seer groot geweld na de Pool werden gedreven, en aldaer van een maghtigh groote afgrond verslonden; soo dat geen Schip, eenmael daer in koomende, kan te rugh gebraght werden, selfs niet door de sterckste Wind. Dat dit een leugenaghtigh versierssel is, betuygen de Schipvaerden der Hollanders; welcke meer als twee Graden boven den aght-en-seventighsten sijn gekomen, en sulck een onstuymigen drift noyt bemerckt hebben. Deese Fabel heeft haeren oorsprongh van een Barvoeter-Monick tռi>Oxfort; die valschlijck uytgaf, dat hy door Tovery in deese vier Eylanden was gekomen, en aldaer alles vlijtigh had afgemeten. Dit heeft naederhand de Nederlander Jacob Cnoxen van sռi>Hartogenbosch, in sijn Reysboeck; en Gyraldus Cambrensis in sijn Tractaet de miniralibus Hiberniae gelapt. Wederom andere Schrijvers hebben deese gevolghd. Selfs Postel en andere hebben ‘t in haer' Algemeene Land-kaerten gesteld.

Dit is gewis, dat Sebastianus Cabotus, een Venetiaen, in ‘t Jaer 1496. sich heeft onderstaen, op kosten des Koninghs van Engelland (Henrick de sevende) de wegh nae Oost-Indien door ‘t Noorden te vinden; ontdeckte oock deese Zee tot op den 67sten of 68sten Graed; jae quam daer nae op den 70sten, doch met weynigh geluck. ‘t Selfde onderwond sich in ‘t jaer 1500. Caspar Cortereal, een Portugeezsch. In ‘t jaer 1524. Johannes Verazzanus, van Florencen; op kosten des Koninghs van Franckrijck. In ‘t Jaer 1525. Stephanus Gomez, een Spaenjaerd, op den buydel van Keyser Carel de vijfde. In ‘t Jaer 1534. Jacobus Carthier, op bestel des Franschen Koninghs. In ‘t Jaer 1553. Hugo Willougby, een Engelschman. In ‘t Jaer 1556. Stephanus Barrove; oock een Engelschman; die Nova Zembla aldereerst vond. 1576. 1577. Martinus Forbeisser. 1577. Francois Draeck. 1580. Arcturus Pette. Carolus Jackman. 1585. Johan Davis, al t'saemen Engelsche. In de Jaeren 1594. 1595. 1596. 1609. de Hollanders voor dեerste, tweede, derde en vierde mael. 1610. Johan Munck. 1611. Jan Corneli. van Hoorn. 1664. 1669. Cornelis Jelmersz. Kock. Al deese Reysen sijn vrughtloos geweest, in opsight van ‘t voornaemste ooghmerck. Sommige is ‘t oock soo qualijck bekoomen, datse haer leven daer over verlooren hebben. Kortlijck willen wy maer alleen eenigh breeder gewagh maecken van d'ongeluckige Vaert des gedaghten Hugonis Willougby.

In ‘t Jaer 1553. heeft Sebastiaen Cabot, eenen der Soons-Soonen des voorgedaghten Sebastiani Cabot, Koningh Eduard de sesde van Engelland seer aengeraeden tot dկnkosten van een Reys nae ‘t Noorden, hoopende door deesen wegh binnen een korte tijd te Cathay te sullen komen. Drie Scheepen wierden hem tot deesen Toght vergund, onder ‘t Bevel van de Ridder Hugo Willougby. Boven Noorweegen gekomen zijnde, wierden deese Schepen door Onweer soodaenigh van malkander geworpen, datse naederhand noyt weer by een quamen. Eene der selver ‘t gevaer vreesende, keerde weer na Huys. ‘t Andere, waer op Willougby was, geraeckte aen een woest onbekend Eyland, [133] ‘t welck hy nae sijnen naem noemde Willougbys-land; op de hooghte van 74. Graden. Vermits hy nu gedwongen wierd, hier ‘t overwinteren, soo is hy, met al de sijne, door koude gestorven. De geene, welcke naderhand aen dit Eyland quaemen, vonden hier noch sijn Schip; en sijn Daghboeck in een Koffer, nevens sijn Uyterste wil. ‘t Derde Schip, ‘t welck Richard Cancellier voerde, is nae seer langh en wijd in Zee omgesworven te hebben, met veelerley gevaeren en ongelucken eyndlijck geluckigh door de witte Zee voor de Mond der Rivier Duina geraeckt; doe voorts nae Muscovien gegaen, en van daer ten laetsten weer in Engelland gekomen. ‘t Breeder Beright der Reysen van Martinus Forbeisser, Gotzke Lindenauw, Karsten Richards. en Johan Munck, hebben wy ter neer gesteld in onse vertaelde en doorgaens vermeerderde Nauwkeurige Beschryvingh van ‘t oud (nu verloorne) en ‘t nieuw (door ‘t soecken van ‘t oude gevondene) Groenland.

Vermits nu soo veele pogingen en onderneemingen te vergeefs, ja meerendeel seer ongeluckigh zijn geweest, soo is de Vraegh ontstaen: Of oock wel mogelijck is, door ‘t Noorden een wegh nae Cathai of China te vinden? Eenige houden ‘t voor gantsch ondoenlijck, Andere willen de moed noch niet verlooren geven; maer meenen, datmen de saeck tot noch toe niet reght aengevangen heeft; en datmen hier ontrent een andere streeck moest houden. Veellight sullen wy by een andere gelegenheyd wijdloopiger hier van handelen. Ondertusschen willen wy de weetgeerige Leesers dit volgende me deelen; en sulcks dies te liever, om dat wy ‘t noyt in onse Nederlandsche Tael gesien hebben.

In ‘t Jaer 1674. is in d’ Engelsche Spraeck uyt-gekoomen. A brief discourse of passage by the Nordpole to Japan, China, &c. By Joseph Moxon, at the Atlas on Ludgate hill. Soo veel als: Kort Discours van de Schip-vaert by de Noord-Pool nae Japan, China, &c. Door drie Ervarentheden soeckt hy de moogelijckheyd te bewijsen. I. Door een Vaert van Amsterdam om de Noord-Pool. II. Door een Reys van Japan nae de Noord-Pool. III. Door een proef, welcke de Muscovische Czaar heeft doen neemen; waer uyt sou blijcken, dat tegens ‘t Noorden van Nova Zembla een vrye en opene Zee is, nae Japan, China, e.s.v. Daer-en-boven beantwoord hy de Tegenwerpingen, welcke hier ontrent konnen bygebraght werden. Dit is ‘t kort begrijp sijner Redenvoeringh. Misschien heeft de Leeser verlangen, om alles te mogen hooren. ‘t Sal ‘t hem derhalven in onse Spraeck voordraegen; en ‘t oordeel hier over aen de Verstandige lateen.

Onder de veelerley proeven, welcke men genoomen heeft, om een naerder wegh nae Japan, China, en soo al voorts, te vinden, is, mijns vermoedens, dաldergelooflijckste en waerschijnlijckste tot noch toe niet gekend, immers niet versoght geworden. Even hierom wil ick mijne gedaghten hier over voorstellen, en ‘t openbaer oordeel onderwerpen.

‘t Is gantsch gelooflijck, dat'r een Vaert by de Noord-Pool is. d'orsaeck, welcke my tot deese gedaghten beweeghd, is, dat wy noch geene gewisheyd hebben van al d'ontdeckingen der Landen, leggende binnen den [134] 81sten Graed des Pools; maer in tegendeel, dat ick geloofwaerdigh beright ben van een Stierman op een Hollandsch nae Groenland vaerend Schip, dat reght onder de Pool, en wat aen geene zijde derselve, een vrye opene Zee is. Voor mijn deel geef ick dit sijn verhael geloof; en meen, dat yeder vernuftigh Mensch desgelijcks sal doen, wanneer hy vernoomen sal hebben, op wat een eerlijcke wijs, en gantsch toevallige ongesoghte gelegenheyd, ‘t gedaghte Verhael my voorgekoomen is. Deese saeck nu heeft sigh aldus toegedraegen.

Als ick voor ontrent twee-en-twintigh Jaeren ‘Amsterdam was, gingh ick in een Herbergh, om een Kanneken Bier voor den dorst te drincken. Terwijl ick nu aen den gemeenen Haerd onder allerley Volk sat, gebeurden ‘t, dat een Zeevaerend persoon oock binnen trad: Die, seeckereu sijnen Vriend hier gewaer werdende, dien hy wist nae Groenland te sijn gevaeren, sich niet weynigh verwonderde; wijl de tijd vande tՈuys koomst der Groenlandsche Vloot noch niet was verscheenen. Hy vraeghde hem derhalven, wat voor een Toeval hem soo haest weer herwaerts had gebraght? Deese sijne Vriend (Stierman op ‘t Schip, ‘t welck, soo alreeds geseghd is, dien Soomer nae Groenland was gevaeren) verhaelde hem, dat hy voor dit Jaer niet ter Visschery was uytgegaen, maer alleen om de Laedingh der Vloot in te neemen, en deselve vroeghtijdingh ter Marckt te brengen. Doch, deed hy daer by, eer de Vloot Visschen genoegh had gevangen, om ons te konnen bevraghten, seylden wy, op bevel der Groenlandsche Maetschappy, nae de Noord-Pool, en quaemen doe weer te ruggծ Vermits nu deese vertellingh my seldsaem voor quam, soo trad ick met hem in gespreck, en geliet my te twijffelen aen de waerheyd van ‘t geen hy seyde. Doch hy verseeckerde my, dat dit alles gantsch gewis was; dat ‘t Schip tռi>Amsterdam lagh; en dat veele der daer op sijnde Bootsgesellen de waerheyd konden getuygen. Daer-en-boven seyde hy my, datse twee Graeden om de Pool hadden geseyld. 'k Vraeghde hem, ofse geen Land of Eylanden ontrent deselve hadden gevonden? Hy antwoordede neen; daer byvoegende, datse hier oock geen Ys hadden gesien. Andermael vraeghde ick, hoe ‘t Weեr daer gesteld was geweest? En hy berightede my: Soo warm, als ‘t in de Somer tռi>Amsterdam is. Geerne had ick hem meer vraegen willen voorleggen; doch wijl hy sich met sijnen Vriend in een Gespreck had ingelaeten, soo kon ick niet, als met onbescheydenheyd, hem in ‘t selve verhinderen. ԫ Vertrouw, dat deese Stierman inder daed my de waerheyd heeft verhaeld; want hy quam my voor als een gantsch eerlijck Man; die oock op my geen afsonderlijck opsight kon hebben.

Sie daer hebt gy ‘t verhael deeses Engelschmans. Wy geven ‘t de Leesers soo goed en quaed als wy ‘t uyt sijne pen hebben ontfangen; alleen van ons in onse Tael over gebraght zijnde; en laeten haer van de waerschijnlijckheyd of onwaerschijnlijckheyd oordelen. Hoor nu voorts (en ‘t sal niet onaengenaem zijn) wat voor Redenvoeringen hy hier op bouwd, en daer over houd.

Alhoewel ick (vervolghd hy) ‘t verhael deeser Geschiedenis geloof [135] Voor eerst salmen seggen, dat het onder de Pool niet warm kan zijn; vermits ontrent Groenland en veel andere Plaetsen, die minder nae ‘t Noorden leggen, de Zee soo vol groote Ys-schollen is, dat de Scheepen seer beswaerlijck daer door konnen seylen. Ten anderen: Indien ‘t daer al wat warm moght zijn, soo kan men echter de warmte daer niet soo groot bevinden, als t' Amsterdam in de Somer tijd. Want hoe verder nae ‘t Noorden, hoe kouder We'r. Ten derden: Indiense onder de Pool sijn geweest, soo konnense niet seggen, hoese weer te ruggՠsijn gekomen. Even soo light haddense verder voort, als weer nae Huys konnen vaeren. Want wijl de Compas-naeld sich altijd nae ‘t Noorden right, soo soudense sich noodwendigh in de Noord-Pool verlooren hebben, vermits de Naeld haer tot yeder punt des Horizonts sou hebben gebraght.

Op dեerste en tweede Tegenwerpingh: Dat het onder de Noord-Pool niet warm kan zijn, e.s.v. sal tot antwoord konnen dienen: Wanneer wy ons beraeden met dեrvaerenheyd der reysende en Zeevaerende persoonen, soo sullen wy van haer verneemen, dat tusschen de beyde Tropicis, of Sonne-keer-kringen, dight onder de Linie AEquinoctial, of den Evenaer, in ‘t gemeen soo een gemaetighd Weեr is, als hier in Engelland, in de Somer. Hoe sou ‘t dan onder de Pool niet soo warm konnen zijn, als hier; of tռi>Amsterdam in de Somertijd.

De kleyne hooghte, welcke de Son daer heeft, kan hier aen niet hinderlijck zijn. Want als wy de Son in haere Somer-Sonne-wenden (wanneer de dagh alderlanghst is) in minder hooghte hebben, als tusschen de Sonne-keer-kringen, soo moest het noodwendigh hier dan veel kouder zijn; daer men nochtans reght het tegendeel bevind. ‘t Heeft gewislijck sijne oorsaeck, dat het hier soo warm is, als tusschen de Sonne-keer-kringen: Vermits de Son tusschen deselve van de vier-en-twintigh uyren nauwlijcks twaelf uyren boven den Horizont (Gesight-eynder) blijft, om deselve te verwarmen; daerse alhier meerendeel van de vier-en-twintigh, seventhien uyren blijft boven den Horizont, en ter dier oorsaeck deselve een groote warmte ingedruckt laet. Hoe verder wy tegens ‘t Noorden gaen, hoe langer de Son yeder vier-en-twintigh uyren boven, en hoe korter sy onder den Gesight-eynder blijft; tot dat wy inde Noord-Pool koomen; daer de Son een geheel half Jaer agter een blijft staen boven den Horizont; de geheele Somer geduerende, sonder oyt onder te gaen. En derhalven, of schoon haere straelen niet soo reght af-vallen, soo moetse echter noodwendigh een grooter trap van hitte op den Horizont veroorsaecken.

Brenghdmen hier tegens in, dat het ontrent Groenland, en verder, soo geweldigh koud; oock de Zee soo vol Ys is, dat de Scheepen gantsch beswaerlijck daer door konnen seylen; soo kan echter deese Tegenwerpingh niet bewijsen, dat het oock soodaenigh ontrent de Pool gesteld sou zijn. Want ‘t Ys werd by dՏevers des Lands, niet in dկpene Zee gemaeckt; [136] Waer in ‘t alleenlijck koomd door de sterckte des Strooms, of door de hooge Winden; welcke ‘t selve waerlijck somtijds al vry wat verr' van ‘t Land af voeren. Maer, gelijck mijnen Verteller my seyde, onder de Pool is een vrye, opene Zee, sonder Ys; ten minsten in de Somer tijd. Daer-en-boven leerd ons dեrvaerenheyd, dat alle Land-winden kouder zijn, als de geene, welcke van de Zee afkomen. Derhalven is ‘t ontrent Groenland wel koud, wegens ‘t Land; maer ‘t kan onder de Pool wel warm sijn, daer de Zee open is.

Even sulck een Besluyt, als d' Engelschman hier maeckt, van de warmte onder de Noord-Pool, hebben oock genoomen onse Hollanders, welcke de Vaert door ‘t Noorden nae China hebben gesoght t'ontdecken; en onder deselve insonderheyd Gerrit de Veer. Haere Redenen sijn Schijnbaer. Want op Nova Zembla, gelegen op 72.74.76. Graeden, saegense in Ooghstmaend noch Kruyd noch Gras; maer op Spitsbergen, leggende op 80. Graeden, en alsoo de Noord-Pool veel naerder, vondense in Somermaend Veldgewassen en Gras-eetende Dieren. Jae, in de groote Zee tusschen ‘t Land onder den 80sten Graed en Nova Zembla, leggende wel twee honderd Mijlen O.N.O. en W.S.W. van malkander, saegense weynigh, of gantsch geen Ys. Maer soo haestse ‘t Land naerderden, haddense geen gebreck van Ys en Koude. ‘t Schijnd derhalven geen onbillijck besluyt: Hoe naerder aen de Noord-Pool, hoe warmer lught; ter oorsaeck van de lange Somersche dagh aldaer. Jae, men oordeeld, dat de Son onder de Pool ruym twee maenden langh meer als 20. Graeden geduerigh boven de Horizont staet. ‘t Ys in de Zee sou veroorsaeckt werden door ‘t uytloopen der varssche Rivieren in deselve: Want de Soute Zee kan enckelijck van sich selfs niet bevriesen. Waer by dan noch koomd, dat dit Ys de voornaemste oorsaeck van de koude in deese Gewesten is. Daer geen koude uytwaessemingen van ‘t Ys zijn, is de koude niet seer groot. Behalven noch, dat de Land-winden dese koude ook vermeerderen. Dit alles schijnd soo van buyten aen op goede redenen gegrondet te zijn. Maer indien men eens tot de Noord-Pool kon geraecken, soo souden wy konnen weeten, of men daer oock geen Land, geen varsch Waeter, geen Ys, en even hierom een groote koude sou verneemen; dan of ‘t hier alleen een enckele Zee, sonder Ys, en een warme lught gaf. Maer hoor nu onsen Engelschman al verder spreecken.

De derde Tegenwerpingh is. Indiense onder de Noord-Pool waeren geweest, soo kondense niet seggen, hoese weer te rugg' sijn gekomen; want wijl de Compas-naeld sich altijd nae ‘t Noorden rightet, soo soudense noodwendigh in de Noord-Pool verdwaeld hebben; daer deselve sonder onderscheyd alle punten des Horizonts raeckt; (of, vermits de Compas-naeld haer tot yeder punt des Horizonts sou hebben gebraght).

'k Heb mijnen Verteller over deese Tegenwerpingh niet bevraeghd; ‘t welck my, van hem wegh-gegaen zijnde, seer leed was. Doch men kan lightlijck bevatten, hoe een Schip of voorwaerts of aghterwaerts te voeren staet, door waernemingh der Son, een weynigh te vooren eer men in de Pool koomd. Want wanneer men vindet, in of nae welcke Middaghs-Linie het [137] is; of op welck deel des Schips (op ‘t voor of aghterdeel; op deese of geene syde) de Son valt, soo kanmen de tijd nauw genoegh met een uyr-glas afmeeten; nae, in, of by wat voor een Middaghs-Linie de Son is, tot elcke bekende en gemeende tijd; en derhalven oordeelen, hoemen ‘t Schip voorwaerts of weer te rugg' kan brengen. Of men kan't by de Maen doen, als deselve de Noord-breedte heeft. Indien de Pool sich verruckt, soo sal sulcks in weynigh tijds door de veranderingh der Naeld sijn te vinden. Want buyten twijffel is in deselve eenige, en in alle Meridional-linien by deselve allerley veranderingh te verneemen.

Daer hebt gy onses Schrijvers Redenvoeringen over dեerste Ervarenheyd. Hoor nu wat hy van de tweede seght.

Dus verr' blijckt dan, datեr, ten minsten in de Somer, een vrye en opene Zee ontrent de Noord-Pool is. Doch 'k wil hier by voegen noch een ander Verhael van Johan Ben, wiens Vader noch voor vijf Jaeren in ‘t Kroonenhof, inde Russel straet, inde Clooster-gaerde heeft geleeft; en hy selver nu in Wappingh noch in levenden lijve is. Deese Ben seylde met een Hollander voor Scheeps-Timmerman nae Japan; en heeft my geseght, dat hy in ‘t Jaer 1668. uyt Japan weer tըuys quam. 'k Vraeghde hem, hoe langh hy van daer onderweegen was geweest? Hy antwoordede: Sulcks niet wel te konnen seggen. Want alsse van Japan afvoeren, had de Hoofdman de Stierman bevoolen, reght nae ‘t Noorden te seylen. Daer op waerense van daer by de vier honderd Duytsche Mijlen gevaren; ‘t welck by de seven-en-twintigh Graeden nae ‘t Noorden is. Wederom vraeghde ick hem, ofse noch Land noch Eylanden hadden gesien; gelijck ick te vooren den Hollandschen nae Groenland vaerenden Stierman oock had gevraeghd? Hy antwoordede neen; maer datեr, soo verrՠalsse geseyld hadden, een vrye opene Zee was geweest, sonder eenige vertooningh van Land. ԫ Hervraegde: Waerom sy soo verr' nae ‘t Noorden waeren gegaen? En kreegh tot antwoord: Hy kon niet anders seggen, als dat de Hoofdman sulcks had bevoolen. Myn vermoeden is, dat d' Oost-Indische Maetschappy deesen Capitain had gebooden, meer Landen t'ontdecken, om daer door haren Handel te vergrooten; of dat hy uyt eygene nieuwsgierigheyd heeft willen ondersoecken, of daer een opene Zee moght zijn; om, indien ‘t geraedsaem gevonden wierd, tusschen Holland en dese Plaetsen de Reys dies te bequaemer te konnen voortsetten. ԫ Deed by hem soo veel ondersoeck als my mogelijck was, wijl ick, tsederd de vertellingh des gedaghten Groenlandschen Stiermans, altijd mijne gedaghten had laeten gaen op den Wegh door de Noord-Pool nae Japan, China, en soo al verder. En ‘t schijnd uyt deese beyde berighten, datեr vermoedlijck dien wegh is: Datmen oock by Somer-tijd deselve wel sou konnen bevaeren.

Ick koom nu tot ‘t derde Verhael; waer uyt blijckt, niet alleen gelooflijck, maer ook gantsch gewis te zijn, dat een wegh derwaerts in ‘t voorleedene Jaer van de Russen is gevonden geworden; gelijck sulcks de Geheymschrijver van ‘t Koninghlijck Geselschap in Engelland door eenen sijner Vrienden van Amsterdam af ter handen is gekomen met een Brief, luydende als volghd: [138]

[Brief en Kaert, voor weynigh tijds den Uytgever door een ervaeren t' Amsterdam sigh ophoudend persoon toegesonden; begrijpende de waere beschrijvingh van Nova Zembla; nevens een vertooningh van de nuttigheyd der gestalte en leggingh].

Mijn Heer: Hier nevens sendթck u ‘t geen ick uyt Muscovien heb ontfangen; naementlijck een nieuwe Kaert van Nova Zembla en de Waygats, gelijck deselve, op uytdrucklijck bevel des Grootvorsts, sijn ontdeckt geworden; en afgeteeckend van een Schilder, genoemd Panela Poetzki; die my deese Teeckeningh uyt Muscovien tot een Vereeringh heeft toegesonden. Waer uyt dan gesien kan worden, dat Nova Zembla geen Eyland is, gelijck men tot noch toe geloofd heeft: Dat oock dՙ-Zee geen Zee, maer alleen een Zee-boesem, of Bag is; wiens Wateren soet zijn. ‘t Welck even dat is, ‘t geen de Tartaren ons voor gewis hebben berightet; die dit Water reght midden in den Zee-boesem hebben geproefd. De Samojeden betuygen, soo wel als de Tartaren, eenpaerighlijck, dat de Schippers wel nae Japan souden konnen door komen, wanneermen aen ‘t aghterste deel van Nova Zembla een mercklijcke wijdte van ‘t Land af voer. ‘t Is een groote misslagh, soo [1] [139] van dՅngelsche als van de Hollanders, datse, soeckende aen de Suydsyde van Nova Zembla nae Japan te geraecken, meest altijd door de Waygats sijn gegaen. De Letter O. in deese Kaert, gesteld by de groote Vloet Oby, beteeckend de plaets eens Water-vals. De Letter K. toond, waer Nova Zembla tegens ‘t vaste Land aen leghd. De Rivier, waer by de Letter L. staet, loopt nae China, en is genoemd Kitale: Welcke niet altijd wel te bevaeren is, wegens de Klippen en andere ongelegenheden, die de door-vaert der Scheepen verhinderen. Door de Waygats is oock seer beswaerlijck te geraecken, wegens de groote meenighte van ‘t Ys, ‘t welck onophoudelijck uyt de groote Vloet Oby daer in valt; waer door dեnge doorgangh gestopt werd. De Samojeden gaen yeder Jaer op de gedaghte soete Zee-boesem (Sinus Dulcis) Visschen; ‘t welckse doen aen de sijde van Nova Zembla. Hier by gaet noch een andere Kaert, voorstellende al de naest aen de Pool geleegene Landen.'

Wy hebben dit hier willen invoegen, voor de Nauwkeurige en Weetgeerige; desgelijcks voor de geene, welcke aengelegenheyd hebben ontrent dկntdeckingh deeser Vaert. ‘t Oordeel over alles laeten wy haer bevoolen. Immers, wy sien, dat de vindinghs-hoop by veele noch niet vergaen is. Seecker Engelschman, genoemd Willem Bourne, steld vijf wegen, om nae Cathay, of China te geraecken. dեerste twee (besuyden de Caep de bon Esperance Oostwaerts, en besuyden America Westwaerts) sijn genoegh bekend. De derde noemd hy benoorden Muscovien en Tartaryen Oostwaerts. De vierde door de Straet Hudsons en ‘t Noorder-America Westwaerts. De vijfde, en onder alle de seldsaemste, reght nae de Noord Pool toe, over de Pool, vlack op de Koninghrijcken Chatai, China of Japan aen.

Om nu oock de geene te vergenoegen, welcke meer vermaeck vinden in Historische saecken, als in de gedaghten op een nieuwe wegh nae China, soo sullen wy dit weynige noch hier by doen.

De Heer Martiniere heeft ons in ‘t XXXIX. XL. en XLV. Hoofd-stuck verhaeld, hoe sijne Reys-genooten eenige Zemblaners gevangen bequamen; nae Deenemarcken braghten, en aen sijne Majesteyt Frederick de derde vereerden. Schoonse nu hier in een beeter Land waeren, en vry grooter bequaemheyd van alles hadden; soo soudense echter buyten twijffel veel liever weer in haer Vaderland sijn geweest.

Hoor wat de Heer Adam Olearius van deese Vaderlands-liefde verhaeld. De Samojeden seghd hy, woonen onder de koude lught-streeck. In de meeste tijd des Jaers hebbense een strenge Winter, en hooge Sneeuw. Haere Huysen sijn kleyne, laege, half onder dաerd gebouwde Hutten, welcke boven rond en spits toeloopen. In ‘t midden is een gat, als een Schoorsteen, door ‘t welckse ter Winter-tijd uyt klimmen. Want de gedaghte haere Hutten werden gantschlijck bedeckt met Sneeuw, welcke wel twee Mannen lenghte hoogh op dաerde leght; soo dat niemand veel uyt of ingaet. Echter maeckense onder de Sneeuw haere gangen, door welckese van ‘t eene Huys in ‘t ander konnen gaen. Dit We'r valt haer dies te verdraeghlijcker, wijlse ter dier tijd bynae een half jaer geen Son, of Dagh, maer een altijd-duerende Naght hebben. Ondertusschen gebruyckense Traen van Walvisschen tot haer light, en behelpen sich daer me tot dat de dagh weer verschijnd. Als de Son sich weer over den Evenaer verheft, soo gaetse hier niet onder. Dan ontbreeckt het haer aen naght; en even te gelijck gaet de Sneeuw wegh, soo datse weer op ‘t Veld komen, en tegens den Winter haren Voorraed versamelen konnen.

Sy weeten van geen Ackerbouw, oock van geen Brood. In des selven plaets eetense in de lught gedrooghde Visch, Honigh, en ‘t Vleesch der wilde Dieren, welcke genoegh by haer te vinden zijn. Sy sijn gantsch kort van postuer. Hebben breede Aengesighten; kleyne Oogen; korte beenen. Hare Kledingh is gemaeckt van Rendier-vellen, ‘t ruyge buytenwaerts gekeerd. ‘t Gaern, daerse deselve me naeyen, is bereyd van de Aderen der Dieren. Als ‘t seer koud is, treckense somtijds hare Rocken over ‘t Hoofd, en laeten de Mouwen op beyde sijden af hangen: ‘t Welck de geene, die sulcks niet gewoon zijn, seer seldsaem voor koomd.

Eenige deeser Samojeden sagh de Heer Olearius op ‘t Slot te Muscauw. Als eenen der selver had verteld haere levens-wijs (welcke ons seer ellendigh schijnd), en daer op gevraeghd wierd, hoedaenigh hem ‘t Land en ‘t leven der Muscoviters behaeghde? Of hy niet liever hier, als in sijn Land wou zijn? Soo antwoordede hy: Muscovien geviel hem niet quaelijck; doch ‘t Land waer in hy gebooren was, behaeghde hem veel beeter, als alle andere Landen. Sy waeren haer Vaderland gewend; konden oock in ‘t selve seer wel, gerust en vrolijck leven. Indien de Czaar kennis had van haere heerlijcke en goede daegen, hy sou buyten twijffel sijne Hofhoudinghs-Stad verlaeten, en sich by haer begeven.

Deselve Schrijver (lib 3. cap 4.) verhaeld van eenige Groenlanders, welke, voor eenige Jaeren tegens haeren wil nae Deenemarcken gevoerd zijnde, haer Vaderland gantsch niet vergeeten konden. Want ofse hier schoon aen ‘t Koninghlijck Hof van Christiaen de vierde seer wel gehouden, versorghd en onthaeld wierden, soo was echter de begeerte na haer Vaderland soo groot, datse sich dickmael sughtende nae dat Gewest keerden; jae eenige der haere sich verstouteden, een seer gevaerlijcke saeck tկndernemen. Men gaf haer vryheyd, om uyt te mogen gaen. Als nu haerՍ Opsighters eens aghteloos ontrent haer waeren, maecktense sich meester van haere Canos, of kleyne Schuytjens (maer bequaem voor een persoon, en die oock van een Man alleen lightlijck konnen gedraegen werden); gingen daer in ter Zee, en meenden daer me haer soo verr' afgelegen Vaderland te sullen bereycken. Doch thien Mijlen van de Sond wierdense door Onweer aen Schoonen geworpen; hier van de Boeren gegrepen, en weer nae Coppenhagen gebraght.

Twee uyt deese hebben ‘t andermael gewaeghd; en, door listigheyd haere Schuytjens bekomen hebbende, quamen eenige Mijlen weghs in Zee. dեene wierd aghterhaeld; doch dաndere was al te verrՠvoor uyt. Van dկverige sijnեr eenige tot in ‘t twaelfde Jaer toe levendigh gebleven, doch altijd droevigh; soo dat ten laetsten dեene voor dաndere nae van treurigheyd stierf.

Gelijckse nu haer (in onse oogen) ellendigh Land stelden boven het veel [141] bequaemer en van alles overvloeyende Deenemarcken; soo waeren desgelijcks de Spijsen, diemen hier voor goed, kostlijck, en leckere beetjens houd; oock geduerigh haer voorgeset wierden, haer gantsch niet aengenaem. Sy aten wel van allerley Vleesch, wild en tam; oock Stockvisch, rauw en gekoockt; doch daer by moest gantschlijck geen Sout noch eenige Speceryen gedaen werden. Sy konnen soet noch suer; geen Suycker, geen Edick, geen Sout verdraegen. Oock hebbense in al dien tijd geen Brood willen eeten. Doch als men ‘t wat kleyn kruymelde in Vleesch-nat, soo nuttighdense ‘t noch met Lepelen. Drooge Stock-visch, ongekoockt, was haere liefste Kost. Deese dooptense in Traen, en beetenեr soo van. Oock dronckense Traen, en daer nevens Water. Geenen Wijn wildense proeven, seggende, dat dit een sueren Dranck was. Ys en Sneeuw atense seer geerne.

EYNDE.

Aen de Leesers.

Heeft ‘t koude Lapland, ‘t welck tot hier toe is beschreven,

U, Leeser, eenighsins een nut vermaeck gegeven;

Gae voort, en lees nu oock ‘t geen u een andղe Pen

Berighten sal van ‘t noch veel killigh-kouder, en

Be-ysd Spitsbergen. Vel nae uw gelieven ‘t Oordeel

Van Martens Schrift: Ghy sult ten minsten hem dit voordeel

Vergunnen, dat hy heeft nauwkeurighst ondersoght

Veel dingen, waer op noyt van yemand was gedoght. [143]

Gedenckwaerdige Reys Van Frederick Martens, Hamburger, Gedaen, met dʼ aldernauwkeurighste Opmerckingh, nae Spitsbergen, Of Groenland; In ʼt Jaer 1671.

Eerste Boeck; Bevattende ʼt gantsche Verhael der Spitsberghsche Reys, gintsch en herwaerts; vanden 15den der Gras-Maend tot den 21sten der Oogst-Maend des Jaers 1671.; van dagh tot dagh beschreven. [142]

I. Hoofd-stuck.

Voorstellende de heenen-vaert van uyt dʼElve nae Spitsbergen.

OP den vijfthienden der Grasmaend (April) des Jaers 1671, ʼs middaghs, seylden wy van uyt dʼElve in Zee. De Wind was Noord-Oost. ʼs Avonds bevonden wy ons nevens ʼt Heylige Land. (Hilgeland). De Wind liep Noord-Noord-West. ʼt Schip, waer in wy waeren, was genoemd Jonas in de Walvisch. De Schipper op ʼt selve Pieter Pietersz. Friese. [144]

Den 16., sijnde Palm-Sondagh, hadden wy een droeve Sonneschijn (ter oorsaeck van de Wolckaghtige lught). De Wind Oost. Wy seylden op 56. Graden.

Den 17. was ʼt dien geheelen dagh over een droeve, of nevelige, Sonneschijn. De Wind Oost. Wy seylden nu op 57. Graden.

Den 18. windigh uyt ʼt Oosten; met droeve Sonneschijn. Wy quaemen op 58. Graden en 49. Minuten.

Den 19. hadden wy de Wind Suyd-West, en West. Quamen op 59. Graden.

Den 20. een Suyd-Suyd-Weste Wind; stormaghtigh, en met Regen. Hitland lagh van ons West-Suyd-West, nae gissingh ontrent vijfthien Mijlen. Wy seylden Noord-West ten Noorden, en quaemen op 61. Graeden.

Den 21. was ʼt noch al stormaghtigh, met Regen. De Wind Suyd-West. Wy waeren op de hooghte van 62. Graeden en 12. Minuten. De verlengingh der Daegen, en ʼt verkorten der Naghten bemercktemen van Graed tot Graed. ʼs Naghts saegen wy noch Starren. Oock vermeerderde sich de koude. Hier begon ons Volck sich alreeds op de Walvisch-vanghst toe te rusten. De Walvisch-lancen, Harpoenen, Touwen, Riemen, en watʼer voorts noch meer toebehoord, leydense gereed in de Neven-Schuytjens, of Chaloupen; uyt vrees, dat naederhand eenige Onweeren de reghte schickingh van alles hadden mogen verhinderen.

Den 22. was ʼt Windigh, en daer benevens koud. ʼs Naghts regende het. De Wind was Suyd-West. Wy quaemen op 65. Graeden.

Den 23. , sijnde Paeschdagh, was ʼt dien geheelen dagh over neveligh. De Wind Suyd-west. Wy bevonden ons op 66. Graeden en 14. Minuten.

Den 24. , Paesch-maendagh, was Storm-aghtigh. De Wind Suyd-West. Deesen dagh konden wy de hooghte niet nemen, wijl ʼt, wegens den Regen, doncker Weʼer was.

Den 25. stormden ʼt dien geheelen dag. De Wind was Suyd-West: welcke op den Avond quam te leggen, en Oost liep; met Hagel, Sneeuw en Regen; nu ʼt een, en dan ʼt ander. De koude was lijdlijck. Wy waren op 68. Graeden en 46. Minuten. [145]

Den 26. was ʼt dien geheelen dagh over stormigh, met deselve Wind. Wy seylden Noord-Oost, een weynigh meer Oostlijcker, op 71. Graden en 3. Minuten.

Den 27. hadden wy Storm, Hagel en Sneeuw. Daer by was ʼt seer koud. De Wind Noord-Oost. Wy quamen op 71. Graden, en te gelijck aen ʼt Ys; daer wy ʼt Schip van afwendeden.

Jan Mayen Eyland lagh Suyd-West ten Westen van ons; na gissingh ontrent thien Mijlen. Wy souden dit Eyland genoegh hebben konnen beoogen, doch de Lught was soo vol Nevel en Sneeuw, dat wy niet verrʼ van ons sien konden. ʼsMiddaghs verswaerde sigh de Storm. Derhalven naemen wy ʼt Mast-Seyl in, en braghten ʼt voorste groote Seyl (de Fock) op de voorste Scheeps-banck, of Steven, drijvende met ʼt groote middelste Seyl (anders genoemd ʼt Schover-seyl) Suyden ten Oosten.

Den 28. was ʼt niet soo windigh. De Wind Noord-Oost. Wy quamen weer aen eenige Ys-Schollen.

Den 29. was ʼt dien geheelen dagh Neveligh. De Wind Oost-Noord-Oost. Wy quamen aen ʼt Ys, doch seyldenʼer weer van af. Gelijck in de Figuer A by de Walvisch-vanghst te sien is.

Den 30. zijnde dʼ eerste Sondagh nae Paesschen, was ʼt Neveligh en Regenaghtigh, met Sneeuw. De Wind Noorden. ʼs Avonds seylden wy weer aen ʼt Ys; maer oock weer daer van af. De Zee was gantsch onrustigh, en veroorsaeckte aen ʼt Schip een harde beweegingh.

Den 1. der Bloey-maend begon de Wind hard te waeyen. Daer op volghbelastingdienstde een swaere Storm. ʼt Was daer benevens seer koud. Nu hadden wy Sneeuw; dan weer Sonnenschijn. De Wind was Noord-West.

Den 2. ʼsVoormiddaghs stormigh. Op den avond wierd de Wind stiller; doch ʼt was seer koud; met Sneeuw. De Wind West-Noord-West.

Den 3. met koude, Sneeuw, Hagel, en droeve Sonneschijn. De Wind West-Noord-West. Hier gingh nu de Son niet meer onder. Men sagh deselve soo wel by naght als by dagh.

Den 4. Sneeuw, Hagel, en droeve Sonneschijn; met lijdlijcke koude. De Wind Noord-West. ʼt Was daeghlijcks onbestandigh [146] Weʼer. Seer veel Zee-honden saegen wy. Sy sprongen uyt ʼt Water voor ʼt Schip heenen; ʼt welck een vermaecklijcke aenschouwingh gaf. Met ʼt halve Ligchaem staense boven Water, en houden gelijck als een Dans onder malkander, genoemd den Robben-Dans.

Den 5. ʼsVoormiddaghs was ʼt een lijdlijcke koude, met Sonne-schijn. Tegens den Middagh donckere Wolcken, met Sneeuw en strenge koude. De Wind Noord-Noord-West. Daeghlijcks saegen wy veele Scheepen, welcke om ʼt Ys seylden, of kruysten, gelijck ʼt de Zeevaerende noemen. ʼk Merckte, wanneer ʼt eene Schip dight voorby ʼt andere voer, datse malkander verpreyden; dat is, die in ʼt eene waeren, riepen Holla! dʼandere deeden desgelijcks. Voorts was de Vraegh: Hoe veel Visschen hebt ghy gevangen? En dʼantwoord: Drie, vier, of soo veel ʼt zijn moght. ʼt Koomd soo nauw met haer niet, ofse een of meer tot ʼt getal doen. Dus vraegense en antwoordense dʼeen dʼander. Wanneer ʼt Windigh is, soo datse, wegens ʼt geruysch, malkanders toeroepen niet konnen verstaen, soo slaense met den Hoedt soo dickmael op en neer, alsse Visschen gevangen hebben. Doch alsse nu haere Laedingh van VValvisschen ten vollen hebben bekomen, soo laetense, ten teecken daer van, de groote Vaen (genoemd Vlagge) waeyen. Heeft yemand yets aen haer te seggen, soo vaert hy met de Boot aen ʼt Schip. Gelijck te sien is in de Figuer A. by de Letter A.

Den 6. ʼsmorgens was de Wind Noord-West: Doch straks daer na liep deselve West-Noord-West; met Storm, Hagel, Sneeuw, en strenge koude. De Baeren trocken gantsch ongelijck, gelijck gemeenlijck pleegh te geschieden wanneer de Wind omloopt. Dʼeene Golf treckt deese, dʼandere een andere wegh. Dickmael slaense over de Scheepen, eerse een eenpaerige loop houden.

Den 7. een saghte koude; bewolckte lught, Sneeuw en Regenaghtigh. Op den avond seylden wy weer aen ʼt Ys. De Wind was ons gantsch tegens. Oock bevonden wy ʼt Ys te kleyn. Voeren derhalven weer daer van af. ʼsNaemiddagh kregen wy Spitsbergen in ʼt gesight; ʼt Suyd-eynd van ʼt Noord-voorland. Wy wisten niet beeter, ofʼt was de behoudene Haven. Wy saegen ʼt Land als een duystere Wolck, sijnde vol [147] witte streecken. Daer op wendeden wy ʼt weer na ʼt Westen; ʼt geen te verstaen is, nae welcke streeck des Streeckwijsers (Compas genoemd) een yeder Land legt. ʼt Welck oock moet aengemerckt werden ontrent ʼt Ys, en de Havens.

Den 8. was ʼt Neveligh, met Sneeuw en lijdlijcke koude. ʼs Avonds was de lught klaer. Wy sagen veele Schepen rondom ons. De Wind was Suyd-Suyd-West.

Den 9. Desgelijcks Neveligh, met Sneeuw en lijdlijcke koude. De Wind West-Suyd-West. ʼsNaemiddaghs liep een Vin- Visch voorby ons Schip heenen; welcke wy in ʼt begin voor een Walvisch aensaegen, eer wy de hooge Vlimmen, of Vinnen, bynae op de Staert, gewaer wierden. Ter dier oorsaeck lieten wy de Chaloupen uyt ʼt Schip neer. Doch dien arbeyd was te vergeefs, wijl wy deese vanghst niet begeerden.

Den 10. ʼsVoormiddaghs was ʼt een saghte koude. Op de Middagh begon de Wind sterck te waeyen. ʼsAvonds kregen wy een Storm; welcke dien gantschen Naght aenhield; met strenge koude. De Wind was West-Noord-West.

Den 11. Stormden ʼt dien geheelen dagh langh; met strenge koude. De Wind als boven. Van den seven-en-twintighsten der Gras-maend af tot op heden hadden wy geen hooghte der Son genomen. Wy bevonden ons nu op 70. Graden en 3. Minuten. Seylden Noordwaerts, nae ʼt Ys toe. ʼtSchijnd seldsaem, dat wy dus nae, en dan weer van ʼt Ys vaeren: Doch dʼoorsaeck hier van sal naederhand aengeweesen worden.

Den 12. Stormigh Weʼer, met strenge koude. De Wind Noorden. Soo koud was ʼt, dat wy ons in ʼtSchip nauwlijcks wisten te bergen. Want in deese May-maend hebben wy de felste koude moeten uytstaen.

Den 13. desgelijcks stormigh. De koude en wind gelijck de voorige dagh.

Den 14. was de Wind Noord-Oost. Schoon Weʼer, en Sonneschijn. Wy waeren op 75. Graeden en 22. Minuten. Om ons heenen telden wy twintigh Scheepen. De Zee was gantsch effen. Nauwlijcks konden wy wind bemercken: Doch ʼt was seer koud. Ter deeser plaets leght de Zee, nae een Zee-storm, sich stracks neer; voornaementlijck als de Wind van ʼt Ys koomd te waeyen. Die uyt de Zee koomd, maeckt altijd grooter [148] Golven. Ontrent de Middernaght quaemen wy weer aen ʼt Ys. Wy vonden niet geraedsaem, daer in te seylen, vermits ʼt kleyn Ys was. Keerden derhalven ons daer van af.

Den 15. was de Wind Noord-Oost. Wy voeren in ʼt Ys; en met ons noch veerthien andere Scheepen. Doch gesamentlijck seylden wy weer daer uyt, vermits ʼt noch kleyn Ys was. Wy bevonden ons op 75. Graden en 33. Minuten. Dien dagh saegen wy een Walvisch niet verrʼ van ons Schip. Setteden derhalven vier Chaloupen uyt. Maer deese onse moeyte was oock te vergeefs. Want de Visch liep onder Water, waer heenen wy hem niet volgen konden. Oock hebben wy hem niet weer vernoomen.

Den 16. ʼsMorgens schoone Sonneschijn: Doch koud met een Noorden Wind. Daer benevens Windigh. Dien Naght hadden wy oock Sonneschijn. Wy seylden al aen ʼt Ys heenen, met noch twee andere Hamburger-Scheepen. Koud: Met Sonneschijn de geheele Naght over.

Den 17. strenge koude, met Sonneschijn. Ontrent de middagh quam een Storm. ʼs Naemiddaghs Sneeuw. De Wind Noord-Noord-Oost. Hier werden weynigh Vogelen gesien.

Den 18. was ʼt stil weʼer, met felle koude. Tegens den middagh waeyde de Wind uyt ʼt Noord-Noord-Oosten. Wy quamen op 75. Graden en 35. Minuten. ʼsNaemiddaghs seylden wy, met noch twee Hamburger-Scheepen, weer nae ʼt Ys toe.

Den 19. was ʼt een droeve (of Nevelige) Sonneschijn. De Wind Noorden, met stilte, soo datmen nauwlijcks eenige wind kon gewaer werden. Wy roeyden met een Chaloup van ʼt Schip nae ʼt Ys toe; en sloegen daer twee Zee-honden dood; anders van de Zeevaerende Robben geheeten. Op dʼYs-schollen laegen soo een groote meenighte deeser Zee-honden, datmen deselve niet kon tellen.

Den 20. was ʼt een seer felle koude; soo dat oock selfs de Zee met Ys wierd overtrocken. Doch ʼt was soo gantsch stil, datmen nauwlijcks de Wind (welcke uyt ʼt Noorden quam) kon bemercken. By ons waeren negen Scheepen, welcke om ʼt Ys heenen seylden. ʼt Welck wy hoe langer hoe grooter vonden; zijnde van malkander gedreven. [149] Den 21. (ʼt welck was de vierde Sondagh nae Paesschen) seylden wy ʼsvoormiddaghs in ʼt Ys, in geselschap van noch een Hamburger Schip, genoemd de Lepelaer, en aght Hollanders. Wy maeckten ons Schip met Ys-haecken vast aen een groot Ys-veld; doe nu de Son Suyd-Suyd-West was. Ontrent ons heenen telden wy dertigh Scheepen in ʼt Ys, welcke laegen gelijck als in een Haven. [Sie de Figuer A., by de Letter b.] Dus vaerdmen in ʼt Ys, en men waeghd de Scheepen in ʼt selve op een soo ʼt valt; of op goed geluck: Even als ofmen ʼt waeghden met een Glas; ʼt welck, of ʼt schoon op dʼaerde koomd te vallen, evenwel somtijds noch ongebroocken blijft. [Sie de Figuer B., by de Letter a.].

Den 22. was de Wind Suyden. Wy laegen noch aen even deselve Ys-schol vast.

Den 23. bevonden wy ons op 77. Graden en 24. Minuten, in ʼt Ys; met heldere Sonneschijn. Wy laegen noch vast aen een groot Ys-veld, (Ys-schol).

Den 24. hadden wy Storm, Regen en Sneeuw; doch een saghte koude. De Wind was Suyden. Ter deeser plaets vernamen wy gantsch geen Baeren uyt de Zee, maer een taemlijcke stilte.

Den 25. was ʼt windigh; kouder als de voorige dagh; Neveligh, met Sneeuw. Somtijds wat Sonneschijn. De Wind Noord-West.

Den 26. vielʼer ʼsmorgens Sneeuw. ʼs Voormiddaghs was ʼt een droeve Sonneschijn. De Wind begon harder te waeyen. Wy maeckten ʼt Schip los van dʼYs-schol, want wy dreven Suydelijck nae de Zee toe. Ter dier oorsaeck seylden wy dieper in ʼt Ys; wijl men voor best houd, wat verrʼ in ʼt selve te zijn.

Den 27. was ʼt stil weʼer: Doch daer by Sneeuwden ʼt, met een Suyden Wind.

Den 28. ʼsvoormiddaghs hadden wy een heldere Lught. ʼs Middaghs was ʼt windigh, en nevelaghtigh. Op de naemiddagh vielʼer Sneeuw.

Den 29. strenge koude. De lught bewolckt, met een Suyden Wind. ʼs Naghts was ʼt klaer Weʼer, met Sonneschijn. In even deselve Naght bevonden wy ons van ʼt Ys beset, en ʼt Schip wierd seer hard geparst. Doch haest daer nae dreef ʼt Ys [150] weer van malkander, soo dat de Zee eenighsins daer van vry was; en wy meer Waeter als Ys saegen. Sie de Figuer B. by de letter a.

Den 30. ʼs morgens was ʼt schoon Weʼer. Ontrent de middagh hadden wy Sneeuw. De Wind was Suyd-Oost, met stilte. Wy roeyden met de Chaloupen voor ʼt groote Schip (ʼt welck van de Zeevaerende Boechseeren werd genoemd) dieper in ʼt Ys.

ʼs Morgens hoorden wy een Walvisch blaesen, ter tijd de Son in ʼt Oosten was; en braghten een Walvisch-wijfken aen ʼt Schip, doe de Son Oost-Suyd-Oost stond. Noch dien selven dagh sneeden wy ʼt Speck daer van, en vervulden daer me tseventigh Quartelen. Ontrent deese Visch wierden wy veele Vogelen gewaer, onder welcke meeste Mallemuggen waren; sijnde soo begeerigh nae dit Aes, datse sich daer over met stocken lieten dood slaen. Deese Visch wierd ten meerendeel van de Vogelen verraeden. Want daer sich deselve bevond, saghmen over al veele deeser Vogelen op de Zee. De gedaghte Walvisch was gewond, en de Harpoen stak noch in ʼt Vleesch: Daer-en-boven was hy seer vermoeyd door ʼt hard swemmen. Hy (of liever sy, want ʼt was, gelijck alreeds geseghd is, een Wijfken) blies oock gantsch hol; en was al aen t vervuylen geraeckt; soo dat hy, noch levendigh, stonck; en de Vogelen hare spijs van hem namen. Onse Oogen wierden ontstoocken en vyerigh, door de van hem afkomende roock en reuck. Dʼ afbeeldingh kan gesien werden in de Figuer A. by de letter a.

Գ Naghts verloor Cornelis Seeman sijn Schip in den drangh en aenparssingh van ʼt Ys. Ter deeser plaets saegen wy seer groote Ys-velden ( of Ys-schollen). De Zeevarers noemden ʼt West-ys, wijl ʼt na ʼt Westen leght. Sie de Figuer B., by de letter b.

Den 1. der Somermaend was ʼt een schoone Sonneschijn. ʼs Naghts maeckten wy ʼt Schip met Ys-haecken vast aen een groot Ys-veld. Wy konden de Schol niet over sien. Daer op volghde een Storm. De Wind was Noord-West.

Den 2. ʼs voormiddaghs hadden wy een felle koude. ʼs Naghts saegen wy de Maen gantsch bleeck; even gelijck deselve by ons over dagh werd gesien. Daer op volghde Nevel en Sneeuw. De Wind was Noord-Noord-Oost. [151] Den 3. was ʼt seer koud: Daer-en-boven Stormigh, met Sneeuw. Op de namiddagh wierd de koude lijdlijck, met kleyne of fijne Sneeuw. De Wind Noord-Oost. ʼt Onderscheyd tusschen de groote en de kleyne Sneeuw, van welcke ick hier gewagh heb gemaeckt, sal de Leeser naerder voorgesteld werden in ʼt vierde Hoofd-stuck des tweeden Boecks, daer ick handel van de Lught. Sie hier by oock de Figuer E. Dien naght quam een Chaloup (des verongeluckten Schips) van Cornelus Seeman met aght Mannen aen ons Boord.

Den 4. somtijds Sneeuw, somtijds Regen, dan weer Sonneschijn, met lijdelijcke koude. De Wind Noorden. Wy wierden een Walvisch gewaer; en wendeden al onse vlijt aen om hem te krijgen; doch onse moeyte wierd niet beloond, vermits hy ons ontquam.

Den 5. woey dien geheelen dagh over een Storm, met Sonneschijn. sʼNaghts stilde de Wind. Daer op volghde, geduerende deselve naght, een taemlijck warme Sonneschijn: De Wind was Noorden. Wy waren op de Jaght, aghter een Walvisch; doch konden hem oock niet bekomen. Sie de Figuer A., by de letter c.

Den 6. was ʼt Neveligh weʼer. ʼs Voormiddaghs een droeve Sonneschijn; met lijdlijcke koude. De Wind Noorden. ʼs Morgens begaeven wy ons weer tot de Jaght. Wy waren een Walvisch soo nae by gekomen, dat de Harpoenier sijn Harpoen wou uytwerpen. Geerne hadden wy dien Visch vermeesterd, doch hy begaf sigh nae beneeden, houdende ʼt Hoofd boven water; en sonck alsoo onderwaerts als een Steen. Dʼ Afteeckening hier van is te sien in de Figuer A. by de Letter d. Wy saegen hem niet meer. ʼt Schijnd, dat deese groote Ys-Schol in ʼt midden vol gaten moest zijn, soo dat de Walvisschen lught konden scheppen Aen dit Ys-veldt laegen noch meer Scheepen. Dʼeene joegh dʼandere de Visschen toe. Hier door wierdense gantsch schouw gemaeckt. Deeser wijs bekoomd oock dʼeene soo veel Visch als dʼandere; dat is, gantsch geen. De volgende dagh waeren wy tot driemaelen toe op de Jaght, doch vingen niets met allen.

Den 7. was ʼt schoon Weʼer, met Sonneschijn. Taemlijck warm dien geheelen dagh. ʼsAvonds windiger. Wy maeckten [152] ʼt Schip van dʼYs-schol los, en seylen nae de Zee toe.

Den 8. was ʼt Neveligh. Daer op volghde Sneeuw, dien gantschen dagh duerende. Wy sagen seer veel Zee-honden, of Robben, aen de Zee-zijde op ʼt Ys. Setteden derhalven een Chaloup van ʼt Schip uyt, en sloegen vijfthien derselver dood.

Den 9. hadden wy dien geheelen dagh een bewolckte lught. De Wind was Noord-Oost. Wy seylden weer uyt ʼt Ys, wijl wy in ʼt selve niets te visschen vonden; en voeren voor ʼt Ys om dʼOost, dat is, nae Spitsbergen. Sie de Figuer A., by de Letter e.

Den 10. was ʼt Windigh, met Sneeuw. ʼs Naemiddaghs hadden wy Sonneschijn. De Wind Noorden.

Den 11. (zijnde Pinxterdagh) hadden wy ʼs voormiddaghs Sonneschijn, met Wolcken, welcke schightigh voortgingen. Ontrent de Middagh wierd het windigh. ʼsAvonds kreegen wy een Storm. De Wind Noorden.

Den 12. was ʼt koud; en daer by dien geheelen dagh Stormigh. ʼsNaghts hadden wy Sonneschijn Die geen nauwe aght op de Tijd geeft, kan niet onderscheyden, of ʼt dagh, dan of ʼt naght is.

Den 13. was ʼt ʼsnaemiddaghs windigh, met Nevel. Wy bevonden ons op 77. Graden. Seylden nevens ʼt Ys heenen, wat oostlijck, nae Spitsbergen. Sie dʼafteeckeningh in de Figuer A., by de Letter e. In dese naght saegen wy meer als twintigh Walvischen. Deese swommen aghter malkander heenen nae ʼt Ys. Van deselve bequaemen wyʼer een; zijnde onse tweede gevangene Visch. ʼt Was een Manneken. Doemen hem met Lancen doodede, blies hy soo sterck bloed uyt, dat, waer hy heenen swom, de Zee daer van rood geverwd wierd. Dese Walvisch braghten wy aen ʼt Schip, doe de Son in ʼt Noorden stond. Want dus reeckendmen hier, wijl de Son der Zeevaerenden Uyrwerck in Spitsbergen is. Anders soumen hier in ʼt wild leven, en in de gewoone seven daegen der weeck sigh verdwaelen.

Den 14. was ʼt koud en windigh. De Naght Neveligh. De Wind West. Op dese dagh quamen wy by Hans Lichtenbergh.

Den 15. was ʼt een Nevelige Lught, daer-en-boven windigh. De Wind West, als vooren. [153]

Den 16. even soodaenigh een Weʼer; doch noch vry windiger.

Den 17. was de Wind Suyden. Dien geheelen dagh hadden wy Wind en Regen.

Den 18., zijnde Sondagh, was ʼt Neveligh; en daer by seer koud. Dien voormiddagh quaemen wy by Spitsbergen. Eerst by ʼt Voorland: Daer nae by de seven Ysbergen. Voorts seylden wy de Hamburger, Magdalenen, Engelsche en Deensche Haven (of Bay) voorby; vaerende in de Suyd-Bay. Ons volghden seven Scheepen; te weten, drie Hamburgers en vier Hollanders. Sie de Figuer C., by de Letteren a. Want hier gaet het even gelijck wanneermen in ʼt Ys wil vaeren. Alsʼer verscheydene Scheepen nevens malkander seylen, soo wil dʼeene voor dʼandere dʼeerste niet zijn. Dʼoorsaeck is, wijlse niet weeten, hoe ʼt inwendigh in de Haven, ten opsight van ʼt Ys, gesteld moght zijn, Op onse heenen-reys van ʼt Ys tot aen Spitsbergen hebben wy gantsch geen Ys vernoomen. Alles was van de Wind wegh gedreven. ʼsNaghts sneeden wy ʼt Speck van de tweede bekoomene Walvisch in Vaten, en vervulden daer me vijf-en-tsestigh Quarteelen.

Den 19. hadden wy Regen, dien geheelen dagh over. ʼsNamiddaghs, desgelijcks de gantsch naght, scheen de Son taemlijck warm, met stilte. Op even deesen dagh brack ons een dick Ancker-touw; waer op wy ʼt anderʼ Ancker lieten vallen.

Dien Nagt seylden wy met drie Chaloupen in dՠEngelsche Haven, of Bay; en vernaemen een Walvisch. Drie Harpoenen wierpen wy op hem uyt. Daer nae Lensden wy hem (met Lanen, of Piecken, nae datmen de Harpoenen uytgeworpen heeft, op en in de Walvisch te steecken, werd Lensen genoemd); doch hy liep onder kleyn Ys, ʼt welck dight aen den anderen lagh, soo dat wy hem niet konden volgen. Daer-en-boven hield hy sigh langh onder water, eer hy weer opquam; liep dan een weynigh voort, doock op nieuws onder; en dreef dit spel soo dickmael, dat wy meer als een half uyr tijds moesten waghten eer hy nae boven schoot; tot dat hy eyndlijck onder ʼt Ys liep. De Harpoenen scheurden uyt; en wy kreegen deese Walvisch niet meer in ʼt gesight.

Op ʼt Ys laegen twee groote Walrossen (Walrussen), [154] welcke door een doorgaetede Ys-schol daer op waeren geraeckt. Sy sliepen; en wy sneeden haer den wegh af; te gelijck ʼt gat in de gedaghts Ys-schol bedeckende. Daer nae hebben wy haer met Lanen (of Piecken) opgeweckt. Sy verweerden sigh dapper tegens ons, en waeren seer beswaerlijck te dooden. Wy saegen hier oock seer veel Wit-Visschen.

Den 20. was ʼt taemlijck-warme Sonneschijn. Dien geheelen dagh met Kalmte.

Den 21. ʼsmorgens wonden wy ʼt Ancker op, en seylden uyt de Suyd-Haven (of Bay) om dʼOost. ʼt Was dien geheelen dagh en de volgende naght windigh en Neveligh. De Wind liep Noord-Oost.

Den 22. hadden wy schoon Weʼer. Daer benevens was ʼt taemlijck warm. Wy bevonden ons by ʼt Rehenveld. Hier lagh ʼt Ys aen ʼt Land vast. Wy saegen oock ses Walvisschen; en bequaemen van deselve een Manneken, sijnde onse derde Visch. Hy wierd gevangen ʼsnaemiddaghs, by Westlijcke Sonneschijn. Deese Walvisch wierd van eenen Man gedoodet, die ʼt Harpoen op hem wierp. Dit geschiedede terwijl dʼandere Chaloupen dʼoverige Walvisschen aghter nae jaeghden. De gedaghte Visch schoot nae ʼt Ys, ʼt welck tegens malkander aendrongh; soo dat dʼandere Chaloupen niet konden aenkomen. Hy tierde en woedede geduerigh by dese Ys-schollen. Eer hy noch stierf, sloeg hy seer vreeslijck met de staert; soo dat de Zee geweldigh stoof. ʼt Ys dreef een weynigh van malkander af, soo datse de Riemen konden gebruycken, om met de Chaloupen voort te roeyen. Doe maecktense dʼeene agter dʼander vast, en boeghseerden met de Walvisschen aen ʼt groote Schip. Terstond sneden wy hem in de Vaten, en vuldenʼer vijf-en-veertigh me. Dien Naght hadden wy klaere Sonneschijn.

Den 23. was ʼt windigh; met Nevel, en koude. ʼsAvonds klaere lught. ʼs Naghts al weer Nevel, en windigh.

Den 24. lijdlijcke koude dien geheelen dagh door. Wy seylden weer in de Zuyd-Haven, of Bay, alwaar derthien Scheepen op Ancker laegen. Sie dʼ Afbeeldingh deeser Bay in de Figuer C.

Den 25. hadden wy dien gantschen dagh ende naght Sonneschijn. De Wind was Suyd-Oost. [155]

Den 26. wederom Sonneschijn de geheele dagh over. Wy wonden ʼt Ancker op, en seylden uyt de Suyd-Bay.

Den 27. ʼs voormiddaghs was ʼt Neveligh. ʼs Naemiddaghs kregen wy Storm, welcke de geheele naght aenhield.

Den 28. vervolghde de Storm dien gantschen dagh. Wy dreven met een uytgespannen Schoverseyl en Besaen. De Fock braghten wy op de Steven, en voeren soo by ʼt Land heenen. Sie Figuer D. by de Letter a. Den 29. hadden wy schoon weʼer, met Sonneschijn en stilte. Dien geheelen dagh hebben wy Walvisschen nagejaeghd. Op eene der selve wierpen wy ʼt Harpoen uyt, ʼt welcke weer uytscheurde; soo dat wy dien Visch niet bequaemen.

Den 30. was ʼt Nevelaghtigh en windigh dien geheelen dagh. Wy seylden voor de wijde-Haven, of Bay. Wy vonden hier veel Walvisschen-speck in Zee drijven (en bequaemen ʼer van) drie Vaten vol. Oock dreef een S. Nicolaes beeld daer heenen; ʼt welck aghter op ʼt geblevene Schip had gestaen. Hier ontrent lagh gintsch en herwaerts noch veel Ys.

Den 1. der Hoymaend ʼsmiddaghs wierden wy twee Walvisschen dight by ons Schip gewaer. Men sagh, datse sig met malkander wilden vermengen. Stracks setteden wy de Chaloupen uyt, ʼt Wijfken wierd van ʼt Harpoen getroffen. Dʼandere Walvisch sulcks vernemende, maeckte sigh terstond wegh. De geraeckte liep geduerigh soo hoog in ʼt Water, datmen deselve kon sien. Sloegh oock met de Staert en Vinnen soodanigh van sigh, dat wy niet genoegh naderen derfden, om te konnen Lensen. Eenen der Harpoeniers verstoutede sigh, en waeghden ʼt, by deese Walvisch te koomen: Doch wierd van desselven Staert sulcker wijs op den ruggʼ begroet, dat hy bynae den adem had verlooren. De geene, welcke in dʼandere Chaloup waeren, wilden de schimp van vertsaeghdheyd niet hebben. Snelden sigh derhalven nae den Walvisch: die met sijnen Staert de Sloep deed ombuytelen; soo dat de Harpoenier gedwongen was de Duycker te speelen, en ʼt Hoofd onder ʼt Water te verbergen. Dʼandere, hem volgen moetende, deeden ʼt hem nae. Wel haest viel haer de tijd in de Zee te langh, want ʼt was koud: Derhalven quaemense al bevende weer aen ons Schip. [156] [Onse Schrijver maeckt hier geen gewagh, ofse deese getroffene Walvisch bequaemen of niet. Doch vermits hy hier boven op den 22. Juny heeft gesteld de vanghst van de derde Visch, en stracks hier nae op den 2. July die van den vijfden, sonder tusschen beyden van een vierde te spreecken, anders als van deese, soo sullense deselve buyten twijffel noch bekoomen hebben].

Dien selven morghen liet sigh voor de wijde Haven, dight by ons Schip, een Walvisch sien. Terstond setteden wy vier Chaloupen uyt. Ontrent een halve Mijl weghs van ons laegen twee Hollandsche Scheepen. Van deselve quam een Chaloup aenroeyen. Wy wendeden wel alle vlijt aen, om deese Visch te bekoomen; doch deselve quam op reght voor de Chaloup der Hollanders; welcke oock ʼt Harpoen daer op uytwierpen. Dit was reght ons ʼt brood van voor de mond weghgeruckt. ʼt Speet ons wel vry wat; doch de Hollanders naemen dien Buyt wegh, en braghten de Walvisch dood aen haer Schip.

Den 2., geduerende de geheele dag en nagt, was ʼt een droeve Sonneschijn; doch daer by taemlijck warm. Ontrent middernaght begaven wy ons weer op de Jaght, en vingen de vijfde Visch, sijnde een Manneken. Wy sneedenʼer ʼt Speck af, en wierpen ʼt selve in ʼt Flens-gat (dit is de plaets in ʼt Schip voor de middelste Mast, daermen de Vaten in doet, onder de groote Poort, of ʼt Luyck, gelijck ʼt genoemd word). Vermits ʼt Volck veel op de Walvisschen-jaght moet zijn, soo snijdmen sleghts groote stucken van de bekoomene Visch, welckemen, om geen tijd te versuymen, in ʼt gedaghte Flens-gat werpt, om haest gedaen te hebben. ʼt Kan ʼt Speck seer weynigh schaeden, dat het eenige daegen langh dus blijft leggen. Ja eenige houden ʼt selfs voor goed. Evenwel ben ick van een ander gevoelen; wijl de vettigheyd, wanneer ʼt langh op malkander leght gedruckt, daer uyt druypt.

Den 3. hadden wy een droeve Sonneschijn dien gantschen dagh en naght: Doch ʼt was niet koud.

Den 4. een geduerige Sonneschijn, soo wel in de naght als over dagh. Wy maeckten onophoudlijck Jaght op de Walvisschen. Գ Naghts bequaemen wy onse sesde Visch, sijnde een Manneken, van vijf-en-veertigh Quartelen Speck. Op de voorgaende derde, en deese vierde der Hoymaend saegen [157] wy meer Visschen, als wy op onse gantsche Reys gewaer sijn geworden.

Den 5. svoormiddaghs was ʼt een schoone Sonneschijn; en daer by oock taemlijk warm. Op de namiddagh kregen wy Nevel. ʼsAvonds wederom Sonneschijn; welke dien geheelen nagt duerde. Wy maeckten desen gantschen dagh Jagt; en schooten ʼsmorgens een Walvisch voor de Waygats. Dese Visch liep rondom onder ʼt Water. De Lijn, of ʼt Touw, daer ʼt Harpoen aen vast was, geraeckte aen een Klip, en quam alsoo te verwarren. ʼt Harpoen scheurde uyt; en alsoo ontliep ons dese Walvisch, die ʼt Water soo geweldigh blies, datmen ʼt gerught daer van verder als een Mijl weghs hoorde.

Dien selven dag op de middag, by Suydlijke Sonneschijn, bequamen wy onse sevende Visch, sijnde een Wijfken, van vijf- en-veertig Quarteelen Speck; ʼt welk wy ook afsneeden, en in ʼt Flens-gat wierpen. Hier na seylden wy van de Waygats af, een weynig om de West, voor de Mossel-bay; daer wy ʼt Ancker lieten vallen. Ons werk was nu, de groote in ʼt Flens-gat geworpene stucken Speck in kleyne stucken te snijden, en de Quarteelen daer me te vullen. Ondertusschen liep de Wind West-Noord-West. ʼt Eenʼ Ancker wierd van ʼt Schip voortgeruckt; derhalven lieten wy ʼt tweede vallen. ʼt Eerste traghteden wy weer op te winden, doch ʼt Touw brack in stucken, wijl ʼt gedaghte Ancker onder een Klip vast sat.

Den 6. was ʼt Weʼer als vooren. ʼsNaghts hadden wy warme Sonneschijn. Dight by ons lag een Hollander. ʼt Scheeps-volck sneed ʼt Speck van een gekregene Walvisch; doch deselve borst, gevende een geweldige slagh, als of een stuck grof Geschut had los-gegaen. De daer aen arbeydende persoonen wierden seer leelijck toegesteld, ʼt welck belagchelijck tʼaenschouwen was.

[Seecker daer toe gesteld Persoon, genoemd de Specksnijder, begeeft sigh gemeenlijck eerst op de doode Visch; aengedaen met bysondere daer toe dienstige Kleederen. In sijne hand heeft hy een groot Mes, daer hy den Buyck me opend; welcke dan voorts met een geweldige slagh opbarst, van sigh uytspattende ʼt geenʼer in is; soo dat hy sigh afschouwlijck bevuyld bevind. Waer by dan noch koomd, dat deese vuyligheyd een seer leelijcke stanck van sigh geeft].

Den 7. was ʼt, dien geheelen dagh over, vry windigh Weʼer. [158]

Den 8. hadden wy een Storm. De Wind liep Noord-West. Sneeuw en Regen ginghեr by. Ons eenՠAncker moesten wy laeten sitten; en danckten God, dat wy van ‘t Land afquaemen, wijlմ Ys seer hard quam aendrijven. Գ Naghts gingh de Wind leggen. ‘t Was kouder als te vooren; met Sonneschijn.

Den 9. windigh dien geheelen dagh. 's Avonds by Noord-Weste Sonneschijn vingen wy voor de Waygats een Walvisch. ‘t Was een Manneken; onder aen de Kop geel. Hier me hadden wy den aghtsten Visch; en daer van vier-en-vijftigh Quarteelen Speck. De Son lightede ons deese naght.

Den 10. dien gantschen dagh een warme Sonneschijn. 's Naghts desgelijcks, doch met een bewolckte Lught. Nae middernaght ontstond Nevel. Men kon nauwlijcks bemercken waer de Wind van daen quam.

Den 11. hadden wy Storm, Sneeuw en Regen. De Wind was Suyden. 's Naghts scheen de Son.

Den 12. een droeve Sonneschijn dien geheelen dagh. ‘s Avonds seylden wy met onse Chaloupen in ‘t Ys voor de Waygats; en vingen drie witte Beeren; dկude en twee jonge. Sy swommen in ‘t Water gelijck Visschen.

Op ‘t Ys laegen veel Walrussen. Hoe wy dieper in ‘t selve quaemen, hoe meer en meer sy sigh versaemelden. Wy roeyden nae haer toe, en kreegenեr thien van dood. dաndere quaemen rondom de Chaloup, en sloegen gaten door de Plancken, soo datեr Water in liep. Vermitsse hoe langer hoe meerder wierden, moesten wy haere meenighte wijcken. Sy vervolghden ons geduerigh; ‘t welck wy bemerckten soo langh als wy haer sien konden. Daer nae quaemen wy noch by een groote Walrus, die slaepende in ‘t Water lagh. Soo haest hy de Harpoen in sijne Huyd gewaer wierd, ontwaeckte hy met groote schrick. Hy liep snellijck wegh, de Chaloup met sigh treckende, gelijck een Walvisch; doch stracks daer nae keerde hy weer te rug' ՠvoor de Steven; daer hem een eeuwige Slaep wierd bereyd.

Wy maeckten oock Jaght op een Walvisch, doch kreegen hem niet. Van nu af aen wierden weynich Walvisschen meer gesien; en diemen noch in ‘t gesight kreegh, vonden wy tեenemael [159] wild, soo datmen deselve niet kon bekoomen. De meeste waren alreeds van daer wegh-geweecken.

De naght deses daghs was, ter oorsaeck van de Nevel, soo gansch duyster, dat wy nauwlijcks eens Schips lenghte van ons af konden sien. Wy hadden wel Walrussen genoeg konnen bekoomen, doch vreesden, dat de Chaloup ‘t Schip sou mogen verliesen. Gelijck dan al somtijds in sulck een Nevel gebeurd, dat d'uytgevaerne haer Schip niet hebben konnen weervinden; en derhalven sigh in dat van een ander moesten begeven. In soodaenigh een ongelegentheyd, wanneermen door Mistigh weեr de Scheepen niet kan sien, is men gewoon, een stuck grof Geschut te lossen; of op Trompetten of Schalmayen te blaesen, of eenigh ander diergelijck Teecken te geven, op welckers gehoor de verdwaelde weer nae haer Schip moghten keeren.

Den 13. was ‘t een droeve Sonneschijn. Op den avond liep de Wind Oost-Noord-Oost. ‘t Ys quam seer hard aendrijven. Wy seylden van ‘t Suyd-Ooster-Land om de West; en ter nauwer nood konden wy aen de Noordzijde van de Beeren-haven (of Bay) doorgeraecken. Wy voeren al verder tot aen ‘t Rehenveld, daer ‘t Ys alreeds ‘t Land had beset; soo dat wy beswaerlijck daer door konden koomen. Noch gingen wy voort, tot aen den Vogelsangh. Sie dաfteeckeningh in de Figuer B., by de Letter b. Hier nae wendeden wy ‘t tegens ‘t Oosten, met een Noord-Oosten Wind; tճaemen twaelf Scheepen sterck; om te sien, of wy noch eenige Walvisschen gewaer moghten werden. Onder deselve waeren Jeuriaen Mangelsz., Cornelis Mangelsz., en Michiel Appel. Deesen seylden op vier Vademen diepte, en quam by een gebleven Schip, anders een Wrack genoemd.

Den 14. 's morgens seylden wy noch al in ‘t Ys. De Wind was Oost-Noord-Oost. Dien gantschen dagh hadden wy Mist. De Son scheen seer droef; met een Regenboogh van tweederley verwen, wit en bleeck-geel. Koude door den geheelen dagh. Wy saegen nu oock de Son veel laeger.

Den 15. was ‘t windigh, koud en Neveligh den gantschen dagh over. De Wind liep Noord-West. ‘t Ys quam seer hard aendrijven: En vermits ‘t allerweegen vol kleyne Ysschollen [160] lagh, soo konden wy nauwlijcks voort seylen. Ter deser tijd wierden veele Scheepen in de Beeren-haven en Moel-bay van ‘t Ys beset. Wy seylden digt by ‘t Land heenen, en Գnagts voeren wy in de Suyd-haven. Sie de Figuer D., by de Letter c. Hier laegen op Ancker aght-en-twintigh Scheepen: Onder welcke aght Hamburgers, d'overige Hollanders waeren.

Van dat wy uyt de Suyd-haven seylden, behielden wy geduerigh ‘t Land in ‘t Gesight, wanneer de Nevel ons daer in niet verhinderde. Dus langh waghten de Schippers in de Zee by ‘t Ys, om te sien, ofեr niet noch eenige Visschen voorhanden moghten zijn. In de naght deses daghs haelden wy, by de Harlinger-Koockery, eenigh Water van ‘t Land, ‘t welck sigh in een Hol by een had versaemeld. Sie de Figuer C., by de Letter b.

Den 16. Գmorgens saegen wy de Maen. Daer op volghde Wind: Desgelijcks Sneeuw in meenighte.

Den 17. 's voormiddaghs een droeve Sonneschijn. Daer nae Sneeuw en Regen, met een lijdlijcke koude. De Wind West.

Den 18. schoon Weեr. Sonneschijn, met stilte, soo dat wy niet konden seylen. Wy roeyden derhalven met een Chaloup nae de Deensche Haven; en vergaderden daer eenige Kruyden van de Klippen. In de Suyd-haven laegen dertigh Scheepen op Ancker.

Den 19. hadden wy, geduerende den dagh, warme Sonneschijn, en schoon We'r. Maer Գnaghts Storm en Regen.

Den 20. was 't Stormigh; met Reegen en groote Sneeuw. De Wind Suyd-West.

Den 21. hadden wy dien geheelen dagh door Reegen.

II. Hoofd-stuck.

Begrijpende de te ruggխreys van Spitsbergen nae Hamburgh.

DEn 22. der Hoymaend, Գmorgens, als de Son Noord-Oost stond, lighteden wy ‘t Ancker, en seylden uyt de Suyd-haven. Dien geheelen dagh was ‘t Mistigh. 's Naghts hadden wy Sonneschijn. Saegen doe oock veele Vin-Visschen. [161]

Den 23. hadden wy, beyde over dagh en naght, een warme Sonneschijn, met kalmte.

Den 24. wederom de geheele dagh en naght Sonneschijn, met soodaenigh een warmte, dat de Teer op en aen ‘t Schip begon te smelten. Wy dreven in kalmte voor de Magdalene-Bay.

Den 25. was ‘t een bewolckten Hemel; met Sonneschijn, maer daer by seer koud. 'sAvonds bevonden wy ons by ‘t Voorland. Dien naght hadden wy Nevel. De Wind was Suyd-West.

Den 26. een droeve Sonneschijn, soo over dagh als Գnaghts. Daer benevens koud. De Son was Գnaghts seer laegh.

Den 27. was de Wind Suyd-West; met een droeve Sonneschijn, dien gantschen dagh en naght.

Den 28. wendeden wy ‘t van de zijde des Noord-Voorlands naeմ Westen, doe de Son Oost-Suyd-Oost stond; en seylden West-Suyd-West nae de Zee toe. Keerden ons voorts nae ‘t Suyden, en voeren Suyd-Oost.

Den 29. 30. en 31. seylden wy Suyd-Suyd-Oost langs ‘t Land heenen. ‘t Suyd-eynd van ‘t Voorland hadden wy van ons Oost ten Noorden, ontrent aght Mijlen. Voorts voeren wy Suyd-Suyd-West. ‘t Was koud; met een Noord-Weste Wind. Daeghlijcks saegen wy Vin-Visschen; maer geen Walvisschen meer.

Den 30. was 't Windigh en Neveligh. De Wind Noord-Noord-West.

Den 31. desgelijcks windigh, met Nevel dien geheelen dagh. De Wind was Noord-Noord-West.

Den 1. der Ooghst-maend was ‘t vry Stormigh. Nevel en Regen ginghեr by. De Wind Noord-Noord-West. Den 2. ԳVoormiddaghs Nevel. Daer nae dien gantschen dagh een droeve Sonneschijn, met lijdlijcke koude. De Wind Oost. De Son was deese naght ‘t Water gelijck.

Den 3. wederom een droeve Sonneschijn, ter oorsaeek van de Nevel; en daer by koud. De Wind Noord-Oost.

Den 4. noch Neveliger als te vooren. ԳVoormiddaghs saegen wy een Regenboogh. De Wind Suyd-Suyd-Oost, met stilte. De Son gingh nu Գ naghts onder, en men sagh de Starren. [162]

Den 5. was de Wind Suyd-Suyd-Oost; doncker weեr, met kalmte.

Den 6. We’r en Wind even als op den voorigen dagh.

Den 7. begon ‘t hard te waeyen. Haest daer nae ontstond een Storm, met Regen, dien geheelen dagh door.

Den 8. was ‘t Windigh, met een droeve Sonneschijn den geheelen dagh. 'sNaghts Starre-klaer. De Wind Suyd-Oost.

Den 9. windigh dien gantschen dagh. ԳVoormiddaghs benevelde Sonneschijn; doch op de middagh klaer. De Wind Suyd-Oost. Ter middagh-tijd naemen wy de hooghte der Son, en bevonden ons op 66 Graden, en 47. Minuten. Wy seylden Suyden ten Westen, by de Noorder-wal heenen.

Den 10. was ‘t doncker weեr, bewolckte Lught, en daer by windigh. De Wind Suyd-Suyd-West. De Lught saghmen veel schooner, met dicke Wolcken overtoogen. De warmte wierden wy daeghlijcks hoe langer hoe meerder gewaer.

Den 11. doncker, en wolckigh, als de voorige dagh, doch niet soo windigh.

Den 12. 's morgens vielեr Regen. De Wind Noord-West. ԳMiddaghs warme Sonneschijn. De Wind Noorden.

Den 13., zijnde Sondagh, was de Wind Գmorgens Noord-West. Stormigh, met Regen. Hier nae liep de Wind West. Dien naght hadden wy heldere Maeneschijn, en klaer Starrelight. ԳMorgens saegen wy ‘t Noord-eynd van Hitland, en seylden Suyd-waerts aen. Nae ‘t ophouden van den Regen wierden wy Fairhil gewaer. Wy seylden tusschen Hitland en Fairhil heenen; eerst Suyd-West; daer nae Suyd-Suyd-West en Suyden.

Den 14. een schoone Sonneschijn, dien geheelen dagh. De Wind Noord-West.

Den 15. was ‘t Windigh, met een bewolckte Sonneschijn. De Wind Noord-Noord-West. 's Avonds wierpen wy ‘t Sincklood uyt, op ses-en-dertigh Vademen diepte. Dit grond-peylen geschied op de volgende manier. Een Man gaet voor op 't Gallioen of de Snavel des Schips staen; een onder op de Back; de derde in ‘t midden des Schips, en soo de overige al voorts, tot aghter toe. Yeder heeft vier of vijf vademen (in een ronde kring omgeslagen) Touw in de hand. dեerste, op ‘t Gallioen [163] staende, laet ‘t Loot in de Zee neer-sincken. Als nu de tweede merckt, dat ‘t selve neerwaerts treckt, soo laet hy sijn Touw los. Dit gaet soo voort tot op den laetsten Man. Daer na treckense dit Touw met alle maght schielijck weer op; en besien dan ‘t Lood van onder (daer een gat in is, gevuld met Ongel, of Vet); waer aen sy bemercken, of ‘t een Sand of andere Grond is.

Den 16. was ‘t windigh, met een droeve Sonneschijn, dien geheelen dagh. De Wind Noord-Noord-West.

Den 17. hadden wy schoon we'r; en warme Sonneschijn; dien gantschen dagh over. De wind was Noord-West. Doch Գnaghts liep deselve Suyd-Oost.

Den 18. schoon weեr; warme Sonneschijn; doch daer by een weynich windigh.

Den 19. Weեr en Sonneschijn als boven; dien geheelen dagh met kalmte.

Den 20. wederom schoon weեr, met warme Sonneschijn; doch wat windigh. Doe ‘t begon dagh te worden, saegen wy ‘t Heiligeland Suyden ten Oosten van ons. Wy seylden Suyd-Oost. Dien dagh quamen wy by ‘t Heyligeland; en naemen daer in een loot, of Lootsman; dat is, soodaenigh een Persoon, die de diepte des Strooms wel bekend is. Deese sijn van den Raed te Hamburgh bysonderlijck daer toe gesteld.

Den 21. was ‘t schoon weեr, en dien gantschen dagh warme Sonneschijn. Wy seylden voor d' Elve, en gingen op Ancker leggen by d'erste Ton, genoemd de Roode. ԳNaemiddaghs ligteden wy ‘t Ancker, en seylden tot Kucks-Haven. Dien naght hadden wy Donder en Blixem, met Regen.

Toe-doeningh.

Vermits dit Werck de Titel van Spitsberghsche of Groenlandsche Reys voerd, en echter maer alleen hier en gintsch de naem van Groenland enckelijck gespeld werd, soo sal ‘t buyten twijffel veele Leesers, welcke noch Tael-kennis, noch tijd, noch gelegenheyd hebben, om veele Boecken, van dit Gewest handelende, te doorblaederen, niet onaengenaem konnen zijn, dat wy eenigh beright daer van geven, boven ‘t geen wy gedaen hebben in onse vertaelde en doorgaens vermeerderde Nauwkeurige Beschrijvingh van 't oud nu verloorne, en door ‘t soecken van ‘t oud gevondene nieuw-Groenland. [164]

Dit oud-Groenland is in oude tijden van de Noorweegers seer veel besoght geworden, nae dat dit Land ontrent ‘t jaer 987. van Erick Roodkop ontdeckt was, op sulck een wijs, als wy in ‘t genoemde werck hebben verhaeld. d' orsaeck, die deese Vaert der Noorwegers op Groenland heeft doen te niet gaen, is geweest ‘t strengh Verbod der oude Noorweeghsche Koningen, dat niemand, op levensstraf, sich nae Groenland moght begeven, sonder uytdrucklijck verlof; wijl dՉnkoomsten deeses Gewests waeren bestemd tot de Tafel der Koningen van Noorweegen. Vermits nu alleen eenige Koninghlijcke Scheepen derwaerts voeren, soo bleef de wegh alle andere onbekend. ‘t Gebeurde oock onder de Regeeringh van Koningin Margaretha (ontrent ‘t Jaer 1400.), dat al dյytgesondene Scheepen aghter bleven, sonder datmen oyt yets van haer gehoord heeft: ‘t Welck dաndere oude Schippers, die kennis van deese Vaert hadden, doch weynige in getal waeren, soodaenigh afschrickte, datse sigh niet meer op deese Zee wilden begeven. Daer-en-boven gaf d'orlogh deser Koningin tegens Sweeden haer soo veel te doen, datse op Groenland niet meer daght. Dus is de kennis van de wegh nae oud-Groenland verlooren. De Redenen, welcke andere Schrijvers hier van geven, als, van een swaere Pest in Noorweegen; van de vermoordingh aller Schippers, die op Groenland voeren, door eenige Duytsche Kooplieden, e.s.v., sijn van geringe waerschijnlijckheyd.

Eenige Schrijvers stellen Groenland te sijn van een wijd begrijp; desgelijcks oock rijck van Goud, Silver en andere Metallen; bequaem tot de Vee-vockingh; doch onvrughtbaer tot Granen. Echter getuyghd dկude Yslandsche Kronijck, t'saemgesteld van Snorro Storlefon, dat hier ‘t beste Koorn des Weerelds wies. Buyten twijffel is dit groote Land op dեene plaets bequaemer tot den Ackerbouw, als op dաndere; hebbende hier een effene, gintsch een Bergh-aghtige Grond. dկude Schriften getuygen, dat uyt dit Gewest seer schoone Marmor van allerley verwen pleegh te komen.

Van d'oorsprongh des naems Groenland sijn verscheydene meeningen. Olaus Magnus, lib. 2. cap. 10. noemd het niet Groenland, maer Grondland; als of ‘t dien naem voerde van de hooge Grond, of ‘t Sand. Munsterus, Cosmographia lib. 4. cap. 37. Belleforeest pag. 1719. Jodocus Hondius pag. 22, meenen dat dit Land werd Groenland geheeten, wijl daer in werden gevonden treflijck-goede Weyden. Dithmarus Blefkenius wil, dat het de naem Groenland heeft per Antiphrasin, door een Tegen-spreeckwijs, om datեr gantsch niet groens is: Gelijck wy dan van een geheel verdord Veld wel seggen: Dat staet groen! Vermoedlijck hebben beyderley Schrijvers gelijck, soo datmen dit boven maten groot Gewest groen en niet groen kan noemen. ‘t Kan by Capo de Trin, daer de Vorst Zichmni aenlandede (gelijck wy hier nae sullen hooren) wel gantsch schoon en vrughtbaer; anderwegen, daer ‘t Blefkenius gesien heeft, onvrughtbaer en onbewoond zijn.

Toe-doeningh.

Vermits dit Werck de Titel van Spitsberghsche of Groenlandsche Reys voerd, en echter maer alleen hier en gintsch de naem van Groenland enckelijck gespeld werd, soo sal ‘t buyten twijffel veele Leesers, welcke noch Tael-kennis, noch tijd, noch gelegenheyd hebben, om veele Boecken, van dit Gewest handelende, te doorblaederen, niet onaengenaem konnen zijn, dat wy eenigh beright daer van geven, boven ‘t geen wy gedaen hebben in onse vertaelde en doorgaens vermeerderde Nauwkeurige Beschrijvingh van 't oud nu verloorne, en door ‘t soecken van ‘t oud gevondene nieuw-Groenland. [164]

Dit oud-Groenland is in oude tijden van de Noorweegers seer veel besoght geworden, nae dat dit Land ontrent ‘t jaer 987. van Erick Roodkop ontdeckt was, op sulck een wijs, als wy in ‘t genoemde werck hebben verhaeld. dկorsaeck, die deese Vaert der Noorwegers op Groenland heeft doen te niet gaen, is geweest ‘t strengh Verbod der oude Noorweeghsche Koningen, dat niemand, op levensstraf, sich nae Groenland moght begeven, sonder uytdrucklijck verlof; wijl dՉnkoomsten deeses Gewests waeren bestemd tot de Tafel der Koningen van Noorweegen. Vermits nu alleen eenige Koninghlijcke Scheepen derwaerts voeren, soo bleef de wegh alle andere onbekend. ‘t Gebeurde oock onder de Regeeringh van Koningin Margaretha (ontrent ‘t Jaer 1400.), dat al dյytgesondene Scheepen aghter bleven, sonder datmen oyt yets van haer gehoord heeft: ‘t Welck dաndere oude Schippers, die kennis van deese Vaert hadden, doch weynige in getal waeren, soodaenigh afschrickte, datse sigh niet meer op deese Zee wilden begeven. Daer-en-boven gaf dկorlogh deser Koningin tegens Sweeden haer soo veel te doen, datse op Groenland niet meer daght. Dus is de kennis van de wegh nae oud-Groenland verlooren. De Redenen, welcke andere Schrijvers hier van geven, als, van een swaere Pest in Noorweegen; van de vermoordingh aller Schippers, die op Groenland voeren, door eenige Duytsche Kooplieden, e.s.v., sijn van geringe waerschijnlijckheyd.

Eenige Schrijvers stellen Groenland te sijn van een wijd begrijp; desgelijcks oock rijck van Goud, Silver en andere Metallen; bequaem tot de Vee-vockingh; doch onvrughtbaer tot Granen. Echter getuyghd dկude Yslandsche Kronijck, t'saemgesteld van Snorro Storlefon, dat hier ‘t beste Koorn des Weerelds wies. Buyten twijffel is dit groote Land op dեene plaets bequaemer tot den Ackerbouw, als op dաndere; hebbende hier een effene, gintsch een Bergh-aghtige Grond. dկude Schriften getuygen, dat uyt dit Gewest seer schoone Marmor van allerley verwen pleegh te komen.

Van dկorsprongh des naems Groenland

sijn verscheydene meeningen. Olaus Magnus, lib. 2. cap. 10. noemd het niet Groenland, maer Grondland; als of ‘t dien naem voerde van de hooge Grond, of ‘t Sand. Munsterus, Cosmographia lib. 4. cap. 37.

Belleforeest pag. 1719. Jodocus Hondius pag. 22, meenen dat dit Land werd Groenland geheeten, wijl daer in werden gevonden treflijck-goede Weyden. Dithmarus Blefkenius wil, dat het de naem Groenland heeft per Antiphrasin, door een Tegen-spreeckwijs, om datեr gantsch niet groens is: Gelijck wy dan van een geheel verdord Veld wel seggen: Dat staet groen! Vermoedlijck hebben beyderley Schrijvers gelijck, soo datmen dit boven maten groot Gewest groen en niet groen kan noemen. ‘t Kan by Capo de Trin, daer de Vorst Zichmni aenlandede (gelijck wy hier nae sullen hooren) wel gantsch schoon en vrughtbaer; anderwegen, daer ‘t Blefkenius gesien heeft, onvrughtbaer en onbewoond zijn.

Eyndlijck heeft Martinus Forviciere (Forbeisser), een Engelschman, dickmael sich onderwonden en op veelerley wijsen besoght, of hy een wegh moght vinden, om op deese Zee tot de Moluckische Eylanden in Indien
door te dringen; doch ‘t schijnd, dat de Natuer selfs sigh daer tegens steld. Want behalven dat de koude hier strengh en onlijdlijck is, [166] valtեr oock een sonderlinge Rijp schijnende als Quick-silver; die alles, watse aenroerd, verderfd, en als vyer verteerd; buyten twijffel wegens de koude, en der selver scharpte. Hier door kon de gedaghte Forbeisser en sijn Geselschap geen eynd van haere Reys bekoomen. Hoe meer sy voort trocken, hoe minder sy haer ooghmerck bequaemen. Want de Zee breyd sigh niet uyt tegens ‘t Oosten, maer altijd nae de Pool toe. Aen dաndere sijde is dit Eyland bepaeld ten deelen door Mar del Nort (de Noord-Zee), ten deelen door Mar del Zur (de Zuyd-Zee). dկmkreytz, voor soo veel men tot noch toe heeft konnen ervaeren, is van sestien-duysend; de Diameter, of doorgaende Linie, van vier-duysend kleyne Mijlen. ‘t Deel, ‘t welck nae ‘t Oosten siet, werd verdeeld in drie seer groote Landschappen, naementlijck: Estoitiland, Lavoratore, en Norumbega. 't Land, ‘t welck meer tegens ‘t Suyden leght als eenigh ander waer van men weet te spreecken, werd geheeten Estoitiland; sijnde even dat Gewest, daer d' Engelsche voor by voeren, doese nae Cathay wilden; een boven maten koud land. Alder eerst is ‘t ontdeckt geworden door eenige Schip-lieden uyt Frisland: Naederhand door Antonius Zenus, een Venetiaen, uyt bevel des Koninghs van Frisland in ‘t Jaer 1390. (1380.). dՉnwooners bekleden sigh met de Huyden van wilde Dieren en Zee-kalveren: Van welckese oock haere Scheepen (of Schuytjens) maecken. Eene der selve wierd in voorleedene Jaeren te Londen gebraght. De Grensen deeses Landschaps nae ‘t Noorden sijn noch onbekend. Tegens ‘t Suyden streckense sich tot aen de Vloed Nevato; gelegen op den 60sten Graed. Aldaer begind ‘t Landschap Lavoratore, sich uytstreckende tot aen de Vloed S. Laurentii; van eenige genoemd dՅnghte Del tre Fratelli; van andere de Rivier Canada. De bekendste daer in gelegene Plaetsen sijn S. Maria, Capo Marzo, Castelli, en Brest. Van daer tegens ‘t Oosten leght ‘t Eyland der Duyvelen. Dit Land is taemlijck wel bewoond. De Lieden sijn groot van Ligchaem, wel gesteld, en vercierd met Armbanden, soo van Silver als van Koper. Sy bekleeden sigh met Beesten-huyden; maecken haere Huysen van Hout; Leven van Visch, insonderheyd van Salm, e.s.v. Daer nae vervolghd hy aldus:

Alsmen Estoitiland op de linckerhand laet leggen, vind men ‘t Eyland Groenland; waer van Ortelius en Vopelius hebben gemeend, dat het een vast Land is, hangende aen Lapland en de nieuwe Weereld. Doch de meeste Schrijvers houden ‘t voor een Eyland, leggende van de gedaghte nieuwe Wereld 200.; van Lapland 160. kleyne Mijlen. dեerste, dieեr van geschreven heeft, is Nicolaus Zeno in ‘t jaer 1380. Dit Land is schier doorgaens met Bosschen bedeckt. De langhste naght duerd hier aght volle Maenden. ‘t Isեr boven maten koud; sonder Wind. Evenwel werd daerom ‘t gewoone werk niet nagelaten, wijl de Son weynig van haren Horizont afwijckt. Inde Somer is ‘t by haer oock warm. ‘t Voornaemste van ‘t geen hier te sien is, is S. Thomas Klooster (waer van hier nae breeder). Maer nae ‘t Westen vindmen ‘t Landschap Alba, waer uyt Jaerlijcks veel Boter en Visch nae Deenemercken werd gevoerd... Rondom Groenland leggen veel onbekende Eylanden.. Voor Groenland uyt leghd Grockland (Grogland). Hier woonen de Scrinningers; kleyn [167] van Ligchaem, maer boven maeten listigh en doortrapt. Sy woonen in Holen. Leven sonder Wetten en Ordonnantien. Hebben met andere Volckeren geen gemeenschap. Schijnen veel meer Apen als Menschen gelijck te zijn. Tegens ‘t Suyden werden dՅylanden meer besoght, en sijn beeter bewoond. ‘t Eerste is Ysland, gelegen op den 73sten Graed. ‘t Heeft 500. kleyne Mijlen in den omkreytz. dՉnwooners woonen in de hooge Bergen; Menschen en Beesten t'saemen onder een Dack. De jonge Honden aghtense soo hoogh, als haere Kinderen. Friesland, of Frisland, is dկude onbekend geweest. Nicolaus Zeno; die in ‘t Jaer 1380. hier Schip-breuck leed, heeftեr eerst meldingh van gedaen. Hy seghd, dat het grooter is als Ysland; den Koningh van Noorweegen onderworpen. Dat het dien naem draeghd nae de Hoofd-stad. Dat het een goede Zeehaven heeft, tեenemael Vischrijck. Om deselve te vangen, quaemen veele Schotlanders daer heenen. dՉ'iwooners waeren goedertieren, en vriendlijck tegens dյytlanders. Van hier tegens ‘t Westen leghd Drogeo, daer de lieden meest van Visch leven. Daer tegens over vindmen eenige ongenoemde kleyne Eylanden, e.s.v.

sommige meenen, dat ‘t geen van Frisland geseghd werd, maer een enckel verdightsel is. Andere houden ‘t voor waeraghtigh. De veelvoudige naemen, welcke d' Eylanden hier ontrent gegeven worden, veroorsaecken een groote verwarring en duysterheyd. Even ‘t selve Eyland werd anders van d' Engelsche, anders van de Portugeezen, anders van de Spaenjaerden, anders van de Hollanders genoemd. En de Naem, welcke deese Landschappen nu voeren, sijn voortijds van een gantsch ander geluyd geweest in de Tael der Inwooners. Daer sijnեr, welcke, niet sonder goede schijn, beweeren, dat ‘t oude Frisland even dat is, ‘t welck d' Engelsche weer gevonden, en West-Engelland genoemd hebben. Om datmen nu niet verseeckerd weet, wat Thule is, en waer ‘t eygenlijck leght (eenige meenen, dat het Ysland sou zijn), soumen daerom verwerpen datեr een Thule (waer van dկude soo veel geschreeven hebben) is geweest? Of datեr noch een Land is, voortijds Thule geheeten?

Meer berighten van Groenland uyt veel andere Schrijvers willen wy hier niet invoegen, om te grooten langheyd te vermijden. Hoe onse Hollanders dit Gewest bevonden hebben, kanmen in de van uytgegaene Schipvaertsbeschrijvingen sien. Tot vermaeck der Leesers sullen wy hier verhaelen, eerst, de Reys van Dithmarus Blefkenius in ‘t Jaer 1564.; daer nae de Toghten van Nicolaus Zeno (hier boven gedaght) in ‘t jaer 1380.; en van de Frislandsche Vorst Zichmni korts daer nae in Groenland gedaen. Te liever doen wy dit, wijl deese Reysen seer weynigh onder ons bekend sijn; en datեr vry aenmercklijcke saecken in voor komen. In ‘t vertaelen der selve sullen wy soo ingedrongen gaen als mogelijck is, en sommige dingen van weynigh belangh aghter laeten.

De Landvooghd in Ysland van seecker Monick, geboortigh in Groenland, vernomen hebbende, datmen door de Groenlandsche (Tartarische) Zee tot in China sou konnen komen, wierd begeerigh, om deesen wegh aldereerst te mogen ontdecken, en daer door lof by sijnen Koningh te behaelen. [168] Hy sond derhalven den laetsten der Lentemaend des Jaers 1564. een Schip derwaerts. Vermits ick (Dithmarus Blefkenius) lust had, me te vaeren, soo beval hy my, vlijtigh aen te teeckenen de gelegenheyd aller plaetsen, en wat my voorts aenmercklijcks sou voorkoomen. Wy waeren in ‘t Schip 64. Mannen sterck, ten deelen Deenen, ten deelen Yslanders. Den 20. April quaemen wy by een Voorgeberght in Groenland. Hier konden wy geen verseeckerde Haeven sien. Wierpen ‘t Dieplood uyt; en bevonden sulck een diepte, dat wy niet konden Anckeren. Oock wasեr sulck een meenighte van Ys, daer niet mogelijck was, naerder aen den Rots te vaeren. Vier-en-twintigh der onse gingen, met groote moeyte en gevaer, gewaepend in een Chaloup, en roeyden nae Land, om te sien; ofse een Haeven konden verneemen; en dan, wat voor een Volck in Groenland sijn moght. Ondertusschen dreefմ groote Schip in Zee en Ys, met kalmte. Twaelf der onse bleven aen ‘t Strand, om de Chaloup te bewaeren; dաndere gingen Landwaerts in.

'En ‘t Strand geblevene een weynigh gaende wandelen, vonden een kleyn Manneken met een langen Baerd, dood op dաerde leggen; met een Schuytje nevens hem, en een kromme Visch-Angel; bereyd van Visch-been, aen een Koorde van Leեr. Aen ‘t Schuytje waeren vier Visch-blasen gebonden, om in Zee niet te konnen sincken. Drie der selven waeren neer gesloncken, of sonder Wind. Wijl dit Schuytje dկnse seer ongelijck was, soo heeft de Landvooghd naederhand ‘t selve den Koningh toegesonden. Olaus Magnus schrijft in sijn eerste Boeck, dat tusschen Ysland en Groenland een groote Rots is, genoemd Huitsarck; daer wy oock voor by sijn gevaeren; en voeghtեr by, datmen daer Leedere Schuytjens gebruyckt. Doch dit was soodaenigh niet gesteld; maer van sulck een slagh, als dat was, daer Petrus Bembus van spreeckt, lib. 7. Histor. Venet.; seggende: Als nu ‘t Fransche Schip op den Oceaen, niet verrՍ van Britannien, seylde, nam ‘t een kleyn Schuytje, sijnde gemaeckt uyt enckele Boombasten en schellen; met taeye Vleghtbanden. Seven menschen waerenեr in, van een middelmaetige lenghte; doncker (bruyn) van verwe, met breede aengesighten, geteeckend met een seldsaeme Violet-bruyne schram. Sy hadden Klederen van veel-vleckige Visch-huyden. Droegen een Krans van Halmen, gevloghten gelijck als met seven oorlapkens. Rauw vleesch atense; en droncken ‘t Bloed, gelijck wy de Wijn. Niemand kon haere Spraeck verstaen. De ses sijn haest gestorven. De sevende, sijnde een Jongelingh, sondmen levendigh nae Orleans, alwaer de Koningh sich doemaels bevond. ‘t Is gantsch gelooflijck, dat dit Schuytje met seven persoonen door de Winden uyt Groenland in den Britannischen Oceaen is geworpen geworden; vermits Bembi Beschrijvingh van ‘t gedaghte Schuytje seer wel over een koomd met ‘t geen aen ‘t Groenlandsche Strand wierd gevonden.

Ondertusschen sworven wy gintsch en weer op ‘t onbekende Land, ‘t welck met Sneeuw en Ys bedeckt lagh; doch konden noch spoor van eenige Menschen, noch teecken van Wooningen gewaer werden. Vonden oock geen bequaeme Haven; maer de Zee was allerweegen met steyle, hooge Rotsen en Klippen beslooten en bewaerd. Ons bejegende een groote witte [169]Beer, die voor ons noch schroomde, noch door ons geschreeuw de vlught wou neemen. In tegendeel liep hy reght op ons aen, als tot een gewisse Roof. Doch als hy naerder quam, wierd hy tweemael met Roers geschooten. Doe rightede hy sigh over eynd, en stond op dաghterste voeten, even als een Mensch: Maer als hy nu ten derdenmael met een Kogel wierd getroffen, viel hy neer, en stierf. De Huyd wierd aen den Koningh van Deenemarcken gesonden.

Vermits nu een Onweer ontstond, lostede de Schipper ‘t Geschut; ten teecken, dat wy weer aen Boord souden komen. Daer op quaemen wy met grooten arbeyd nae drie daegen weer in ‘t Schip; brengende de Beerenhuyd met ons. Wy voeren aen d'andere sijde des Eylands Noordwaerts, tot by Nova Zembla, om door dՉngangh der witte Zee in de Scytische, of Tartarische Oceaen te mogen geraecken; van waer een overvaert nae ‘t Koninghrijck China, of Cathay, sou zijn: Doch ‘t Ys heeft ons voorneemen verhinderd, soo dat wy door dթngangh der gedaghte Tartarische Zee niet konden komen. Dus sijn wy, sonder yets verright te hebben, den 16. der Somermaend weer in Ysland aengeland.

De voorgedaghte Monick in ‘t Yslandsche Klooster Helgafiel (die daer seer ellendigh leefde in eensaemheyd, wijl de Landvooghd al d’inkoomsten ten voordeel des Koninghs had aengewend), doch uyt Groenland geboortigh; swartaghtigh, met een breed, plat aengesight, voor den Stadhouder gebraght zijnde, verhaelde, onder meer andere dingen, dat hy van sijn Ouders, doe hy noch jongh was, in ‘t Groenlandsche Klooster S. Thomas (waer van hier nae breeder) gestooten; daer nae, ontrent 30. jaeren oud zijnde, door de Bischop van Groenland daer uytgenoomen was, om met hem nae Noorweegen tot den Aerds-bischop van Nidrosia te vaeren. Alsse nu weer in Ysland waeren gekomen, had de Bischop hem in dit Klooster gelaeten, in ‘t Jaer 1546. Hy seyde, dat in Groenland, ‘t geheele Jaer, behalven in de drie Maenden Junius, Julius en Augustus, soo een grouwlijcke Vorst en koude was, dat oock de geene, welcke met goede Pelssen gekleed en gedeckt waeren, sigh nauwlijcks konden verwarmen. Om de voeten te bewaeren voor vervriesingh, soo bewoogense met deselve geduerigh eenige ronde Houten. Visch haddense vol-op. Desgelijcks witte Beeren en witte Vosschen. In ‘t bysonder vertelde hy Blefkenius, door een Tolck, datեr Aerd-mannekens zijn, hebbende de gestalte van een Mensch; doorgaens Hayrigh. Die van ‘t Manlijck Geslaght haddense Baerden tot op de Knie. Doch schoonse Menschen scheenen, soo haddense echter geen Menschlijck verstand; konden oock niet spreecken, maer snetterden gelijck de Gansen. Sijnen Abt had een paer van deese, een Manneken en Wijfken, in ‘t Klooster gehouden, doch sy leefden niet langh; verschoolen sigh geduerigh in duystere Hoecken, en waeren dկnvernuftige Dieren gelijck. De Groenlanders trocken haer onderhoud van Visch, gelijck d 'Yslanders. Gantsch weynigh Vee haddense: Oock was ‘t Land niet volckrijck.

Buyten twijffel sijn deese genoemde Aerd-mannekens en Aerd-wijfkens, of Pygmaeen, een slagh van Beesten, hebbende een bynae Menschlijcke Gestalte, gelijck dՁpen. Sommige Reysigers een deel der selver van verre gesien hebbende, sonder haer naeby te konnen komen, en alsoo de saeck verder tկndersoecken, hebben voor gegeven, datեr een Landstreeck is, waer in sich Menschen onthouden, genoemd Pygmaeen, niet hooger als drie spannen, e.s.v. Men heeft dit in ‘t gemeen voor een Fabel verworpen; en wy houden ‘t oock daer voor, datեr geen Landschap is, bewoond van enckele Mensch-Pygmaeen. Maer wel, datեr meer als een Landschap is, waer in Mensch-gelijcke Pygmaeen, doch inder daed onvernuftige Dieren, werden gevonden. Wijdloopigh hebben wy deese Stof verhandeld in ‘t eerste deel onser Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, van pag. 89. tot 108.; alwaer wy ondersoecken, ofեr oyt een Volck, Pygmaeen genoemd, in de Weereld is geweest. De gelooflijckheyd in seecker opsight voorstellen. Deselve bevestigen met de getuygenissen van veelerley oude en nieuwe Schrijvers. Haere gestalte beschrijven, uyt ‘t verhael van oogh-getuygen: Desgelijcks uyt de Geschied-boecken der Peruanen; met beantwoordingh der Tegenwerpingen. Voorts verhaelen Kircheri oordeel van de Pygmaeen, die haer voor Duyvelen neemd; met weerleggingh sijner Gronden: Eyndlijck ons gevoelen uyten, waer voor de meer-genoemde Pygmaeen moeten gehouden werden; te weeten, voor een sonderlingh slagh van Apen; van God, in 's Weerelds aenvangh, onmiddelbaer geschapen; met bygevoeghde redenen, waeromse niet onder de Menschen, maer onder de Beesten moeten werden gereeckend; en een korte verhandelingh, ofse tegens ne Kranen strijden.

Laet ons nu hooren de Reys, en de Beschrijvingh van Groenland, gedaen door de Heer Nicolaus Zenus ontrent ‘t jaer 1380. Dus luyd het my ter hand gekomene beright, van my in onse Tael overgebraght.

Als de Lente aen quam, heeft Heer Nicolaes, die te Bres in de Vestingh was gebleven, voorgenoomen uyt te vaeren, om nieuwe Landen te soecken. Hy rustede derhalven drie niet sonderlingh groote Schepen toe, voorsien met Wapenen en andere behoeften. In Hoymaend seylde hy Noordwaerts, en quam in Groenland aen. Hier vond hy een Monicken-Klooster, van d'orde der Predickheeren; nevens een Kerck, S. Thomas toegewijd, gelegen by een Bergh, welcke Vyer uytwerpt, even als de Bergh Vesuvius, of Monte-Soma, by Napels, en d' Aethna (anders Mongibello) in Sicilien. Hier is een Bron van siedend-heet Water; waer me men in de Kerck des Kloosters en in ‘t Klooster selfs de Cellen of Woningen der Monicken verwarmd. ‘t Is hier door in deKeucken soo heet, datmen gantsch geen Vyer daer in van doen heeft, om te koocken, of Brood te backen. Alleenlijck doet men ‘t Deegh in Kopere Potten, en dan backt het soo wel, als in een heete Back-oven. Daer sijn oock Hoven, 's Winters toegedeckt. Deselve begietmen met dit heete Water; en dus bewaerdmense voor de koude en Sneeuw. Want in dit Land is een onuytspreecklijck-groote Vorst, wijl ‘t seer naeby, of onder de Pool leght. Echter wassen in deese Hoven, wijlse dus verwarmd worden, allerley Bloemen, Vrughten en Kruyden, elck op sijnen tijd; even gelijck in de Landen, daer een gemaetighde lught is. Vermits nu de groove , [171] wilde Lieden, deeses Eylands sulcke, nae haere meeningh, boven-natuerlijcke saecken sien, soo houdense deese Monicken voor Goden; brengen haer Hoenderen, Vleesch, en andere dingen; betoonen haer oock een grooter eerbiedigheyd, als haeren Heer. Op deese wijs nu verwarmen de gedaghte Monicken haere Cellen, wanneer ‘t in de felste tijd van Ys en Sneeuw is; soo datse geswind warm, en weer koel werden, nae datse veel of weynigh Water inlaeten; of de Vensteren openen, om de koude lught weer binnen te laeten trecken. Tot den Bouw en de verbeeteringh deeses Kloosters gebruycktmen geen andere Stof, als die haer haer Vyer geeft. Sy neemen de brandende Steenen, welcke uyt den Bergh werden geworpen, en schuddenեr Water op. Dan breecken sigh deselve, gevende een seer witte en taeye Kalck; welcke, wanneer men die bewaerd, noyt verderfd. Even deese uytgeworpene Steenen sijn, alsmen die van selfs laet koud worden, seer goed, om daer van Mueren of Verwelfselen te bouwen; want sy worden seer hard, datmense niet anders als met Yser kan breecken. De Verwelfselen, welcke men daer van maeckt, sijn soo light, datse gantsch geen Stutselen behoeven, en blijven altijd schoon. Wegens dus veel goede gelegenheden hebben de gedaghte Monicken soo veelerley schoone Wooningen en Mueren gebouwd, dat sulcks verwonderlijck is t'aenschouwen.

Voor den Regen behoevense in dit Land niet bekommerd te zijn; vermits de Polus-koude hier soo fel is, dat d'erst gevallene Sneeuw niet versmelt, voor nae negen Maenden; want soo langh duerd hier de winter. Sy leven van Wildbraed en Visch. Daer ‘t gedaghte heete Water in de Zee loopt, is een taemlijck groote en wijde Haeven, welcke sՠWinters noyt bevriesd. Ter dier oorsaeck bevinden sigh hier een groote meenighte Zeevogelen en Visschen; van welcke onuytspreecklijck veel gevangen werden. Hier me spijsigense ‘t groot getal des Volcks, ‘t welck geduerigh in ‘t Klooster arbeyd, soo aen de Gebouwen als andere dingen.

De Huysen der Groenlanders, aen den Brandenden Bergh heenen, sijn al tճamen rond, en vijf-en-twintigh voeten wijd. Boven sijnse geheel toe gemaeckt. Alleen in ‘t midden laetense een kleyn gat, daer de lught en ‘t light in valt. dաerde is daer op de grond soo warm, datmen noyt koude in deese wooningen gewaer werd. In de Somer koomen veele Scheepen derwaerts uyt de Naebuerige Eylanden, en uyt ‘t Land boven Noorweegen; oock van Drontheim; welcke de Monicken brengen alles watse begeeren moghten, en daer tegens inruylen Visch, in de lught en koude gedrooghd; gelijck oock de Vellen van veelerley Dieren. Hier voor bekomense Brand en Bouwhout, Koorn, en Laecken tot kledingh. Want al de naebuerige Volckeren vermangelen seer geerne haere Waeren tegens gedrooghde Visch en Huyden. In dit Klooster komen Monicken uyt Noorweegen, Schotland, en andere Gewesten, doch de meeste sijn Yslanders. Altijd leggen hier veele Schepen in de Haven, verwaghtende de Somer, en ‘t wegh gaen van ‘t Ys. Hier volghd nu een Beschrijvingh der Visschers-Schuytjens; doch vermits die overeen-koomd met de geene, welcke wy in de voorgaende Laplandsche Reys van de Heer Martiniere hebben gedaen, soo is onnodigh, deselve te herhaelen. Hier na [172] gaet de Schrijver dus voort:

Belangende ‘t gedaghte heet Water in S. Thomas Klooster, ‘t welck van ‘t naeby gelegene geberght koomd, ‘t selve is seer Swaveligh. Op dat het nu geen quaede reuck moght veroorsaecken, soo voeren ‘t de Monicken in de Kameren van haerՠoverste en voornaemste Vaderen door Kopere en Tinne Pijpen; soo heet, dat deese Vertrecken als door een Kagchel verwarmd werden, sonder dat'r eenige stanck van koomd. Daer-en-boven leydense een ander varsch Bron-water onder dՁ'arde heenen tot midden in den Hof des Kloosters. Daer loopt het uyt in een groot Vat van Koper, ‘t welck midden in ‘t heete Water staet. Hier door werd ‘t koude Water soodaenigh gemaetighd, dat het bequaem is om te drincken, en den Hof te bewateren. Dus hebbense, door middel des Berghs, al de goede gelegentheden, welckese souden mogen wenschen. En deese goede Vaders neemen geen andere sorgh op, als die, om haere Hoven en Gebouwen wel op en aen te reghten; waer toe het haer aen geen Volck ontbreeckt, wijlse d'arbeyders wel betaelen. Meerendeel gebruyckense de Latijnsche Spraeck; insonderheyd d'overste en voornaemste des Kloosters. Dus veel weetmen van Groenland; en Heer Nicolaes
heeft al deese dingen dus beschreven. Doch hy bleef hier niet langh. Want vermits hy soo een grouwlijcke koude ongewoon was, wierd hy sieck, en is korts daer na, weer in Frisland (of Friesland) gekomen zijnde, gestorven. Hy liet te Venetien nae twee Soonen, Heer Johan en Heer Thomas Zenus. Volgens ‘t beright der oude Deensche en Yslandsche Kronijcken sou dit Klooster in Oud-Groenland sijn opgeright geworden ontrent ‘t Jaer 1200., door de Nakomelingen van den Noorweeghschen Edelman Torwalde en sijnen Soon Erick de Roodkop; welcke dit Gewest eerst hadden ontdeckt, terwijlse vlieden moesten wegens begaene Doodslaegen. In ‘t Jaer 1380. heeft de Heer Zenus dese Beschrijvingh hier van gedaen. Hier na ontrent ‘t Jaer 1410. onder de Regeeringh van Koningin Margaretha (welcke de drie Noordsche Kroonen, Deenemarcken, Noorweegen en Sweeden, op een Hoofd braght) is deese Vaert op Oud-Groenland verlooren geworden. Christiaen de derde, gestorven in ‘t Jaer 1559., was d'erste onder de Deenemarcksche Koningen, die ‘t verloorne Oud-Groenland weer traghtede op te soecken; doch te vergeefs. Ondertusschen schijnd geen over-een-komingh te zijn tusschen dit verhael, en dat van den gedaghten Blefkenius. Want is de Vaert op Groenland in ‘t Jaer 1410. verlooren geworden, hoe heeft dan in ‘t Jaer 1546. de Bischop van Groenland de voorgemelde Monick uyt ' S. Thomas Klooster in dit Gewest nae Ysland gevoerd? Hoe is dan Blefkenius in ‘t Jaer 1564. in Groenland geweest? Dat het geen tweederley S. Thomas Kloosters konnen zijn, blijckt daer uyt, dat de gemelde Monick ‘t Klooster, waer uyt hy genomen was, voor den Landvooghd (volgens ‘t Beright Blefkenii) even soodaenigh afbeeldede, alsմ van Zenus beschreven is. In 't Klooster S. Thomas, seyde hy, waer in hy geweest was, is een Bron van brandend-heet Water. Deese leydmen door Steene Gooten in al de Cellen der Monicken, welcke daer door verwarmd werden, gelijck anderwegen de Kamers door Kagchels. By dit vyer-heet Water kanmen alle Spijsen soo wel koocken als [173] by Vyer. De Mueren des Kloosters sijn gemaeckt uyt enckele Puymsteen, komende uyt een naby gelegene Bergh, den Bergh Hecla niet ongelijck. Alsmen dit brandende Waeter op deese Steenen giet, soo werdt'r een Lijmaghtige stof van, welcke men in plaets van Kalck gebruyckt, e.s.v. Sommige dit verschil oock bemerckt hebbende, meenen, dat de Vaert op ‘t eygentlijck, of Oud-Groenland, wel verlooren is geworden, en noch verlooren blijft; maer datեr echter noch een wegh is gebleven op eenige aenpalende Landstreecken, na Ysland toe, oock de naem van Groenland gegeven; waer in dit Klooster gestaen sou hebben (aen den Oever der Zee, volgens ‘t beright der oude Yslandsche Kronijck). Doch dit staet, onses oordeels, op geen vaste voeten; en dies te losser, om dat de Deensche Kronijck seghd, ‘tsederd ‘t Jaer 1406. geenen Bischop in Groenland meer geweest te zijn; immers niet meer eenigen Bischop van de Bischop te Drontheim derwaerts is gesonden geworden. Terwijl wy aen andere stellen, haere gedaghten over dit verschil te laeten gaen, willen wy verhaelen, hoe Vorst Zichmni in Groenland is aengekomen, en wat hy daer heeft verright.

Zichmni (seghd de Beschrijvingh deeser Reys) was een maghtigh Vorst in Friesland (Frisland), Heer over Sorandi en ‘t Eyland Porlanda; maghtigh in Landen en Lieden; een seer goed Krijghsman, en ervaren Zeeman. Koningh Haquin van Noorweegen verwon hy in een Veldslagh in ‘t Jaer 1379, en ontnam hem een groot deel van ‘t Eyland Frisland, ‘t welck grooter is als Yrland. Nicolaus Zenus, een Venetiaensch Edelman, in ‘t Jaer 1380. by dit Eyland Schipbreuck lijdende, quam door dese ongelegenheyd by hem in dienst; wierd van hem tegens sijne Barbarische Onderdanen beschermd; in de Latijnsche Tael aengesproocken, en wel onthaeld. Nicolaus, nu sijnen Onder-Admirael, nam, voor hem, met derthien Scheepen eenige Steeden en Eylanden in, terwijl Vorst Zichmni te Land streed en Zeeghrijck was. Jae sijn Volck hebben doemaels van de Venetianen eerst reght de konst der Schipvaerd geleerd. Nae een bekomene groote Zeege te Land is hy Heer van geheel Frisland geworden. Antonius Zenus, Broeder van Nicolaus (dien hy gevolghd was) geraeckte by hem in groote gunst; en heeft veerthien Jaren langh in Friesland gewoond: Wierd sijnen Onder-Admirael, en nam Schetland voor hem in. Hy wou oock Ysland veroveren; doch ‘t misluckte. Echter won hy seven daer by gelegene kleyne Eylanden. Keerde doe weer nae ‘t Eyland Frisland, en tot de Hoofdstad diens selven naems.

Vorst Zichmni nam voor, een Schipvaert te doen nae Estotiland, om te sien, of hy sou konnen door geraecken, en alsoo Noord-America omseylen. De Schipper, die haer sou voeren, stierf drie daegen voor ‘t vertreck, tot groote droefheyd van alle. Zichmni, met Antonius Zenus, quam, nae een groote Storm en ‘t uyterste uytgestaene gevaer, aen ‘t Eyland Icaria. d'inwooners traghteden, met geweld haer ‘t Landen te beletten. Doch vermitsse haer een Vreede-teecken gaven, tot verseeckeringh, datse als Vrienden quamen, soo sondense thien Mannen tot deese Vreemdelingen af, van welcke yeder een bysondere Tael sprack. Doch sy (de Frislanders) konden niemand van haer allen verstaen, behalven alleen een Yslander. [174] Deesen nu berightede haer, dat dit Eyland was genoemd Icaria; en dat al de daer in regeerende Koningen de naem van Icarus voeren, nae haeren eersten Koningh Icarus, des Daedali, eens Koninghs in Schotlands, Soon; die dit Eyland ingenoomen; sijnen Soon daer over ten Koningh gesteld, en dՉnwooners goede Wetten gegeven had. Deesen haeren eersten Koningh Icarus had verder willen gaen, om meer andere Landen t'ontdecken, doch was in een Storm gebleven. De Zee, welcke hem verslond, wierd ter dier oorsaeck dռi>Icarische geheeten. [Deese Geschiedenis hebben de Poten, volgens haere gewoone verbloemingh, soodaenigh voorgesteld, datse onder de Fabulen werd gereeckend. Van de Seylen des Schips maecktense Vleugelen; van ‘t omslaen en sincken des selven, ‘t smelten der Vleugelen, e.s.v.]. Nu soghten haere Koningen geen andere Landen; lieten oock geen Vreemdelingen tot haer komen. Baeden derhalven, datse souden vertrecken; anders sou' veel bloeds kosten; wijlse liever haer leven wilden verliesen, als haere Wet breecken. Sy haeteden de Vreemden niet; want thien soodanige haddense haer toegesonden; Wilden oock wel eene der haere tot sigh nemen, en hem een Ampt geven, om haere Seeden te mogen ondersoecken; doch de Landingh kondense niet toestaen. Als nu Vorst Zichmni echter met geweld wou aen komen, wierd hy dapperlijck te rugg' gedreven, en moest haer aldus verlaeten.

Daer op voer hy met een goede Wind ontrent ses daegen langh naeմ Westen toe. Daer nae noch vier daegen met een stercke Wind, en onstuymige Zee. Eyndlijck saegense Land. Maer vermits de Golven hoogh gingen, en dit Gewest onbekend was, soo bevonden wy ons (seghd de Schrijver) niet weynigh benauwd, in 't naerderen. Doch God hielp ons, soo dat de Wind gingh leggen. Eenige voeren met de Boots aen Land, doch quaemen haest weer; ons bekend maeckende, datse een seer goed Landschap, en een verseeckerde Haven gevonden hadden. Hooghlijck verheughden wy ons hier over; begaeven ons met onse Scheepen in de gedaghte Haven, en traeden aen Land. Van verre saegen wy een grooten Bergh, seer veel Roock uytgevende. Hoopten derhalven, dat wy Volck in dit Eyland souden vinden. Zichmni sond honderd goede wel voorsiene Soldaeten uyt, om ‘t Landschap te besien, en kennis van des selven gestalte te neemen; gelijck oock van de gelegenheyd des daer inwonenden Volcks. Ondertusschen voorsagh de Vloot sigh van varsch Water en Hout; vangende veel Visch en Zee-vogelen. Oock vonden wy soo veel Vogel-eyeren, dat ‘t half verhongerde Volck sigh genoegh daer me kon versaedigen.

Terwijl wy hier laegen, was ‘t midden in de Somer; derhalven de lught hier gantsch gemaetighd, en sonderlingh aengenaem was. Doch wy saegen niet een eenigh Mensch: ‘t Welck in ons gedaghten veroorsaeckte, dat dit schoone Gewest onbevolckt moest zijn. Wy noemden deese Haven Trin; en ‘t Voorgeberght, ‘t welck daer by in de Zee uytgingh, Capo di Trin. De honderd uytgesondene Soldaeten quaemen nae aght daegen weer; verhaelende, datse diep in ‘t Eyland waeren geweest; oock by den Bergh, daer de Roock uyt quam. ‘t Scheen, datեr inwendigh een groot Vyer brandede. [175]

Daer was oock een Bron, of Beeck, in welcke seeckere Stof wies, ‘t Peck gelijck; vlietende in de Zee uyt. Daer rondom woonde veel Volcks; doch half wild. Haere Wooningen haddense in Hoolen. Waeren kleyn van Ligchaem, en seer vreesaghtigh; waerom sy oock, soo haestse ons Volck gewaer wierden, in de gedaghte haere Hoolen vlooden. Voorts berightedense, dat hier een groote Rivier, en een goede verseeckerde Haeven was te vinden.

Zichmni dit alles gehoord hebbende, en bemerckende, dat hier een goede, subtile en gesonde Lught; daer-en-boven een goede Aerdbodem, genoeghsaem varsch Water, en een seeckere Haven was, nam voor, dit Land met Volck te besetten, en hier een Stad te bouwen, op dat dit Gewest bevolckt moght werden. Vermits nu de sijne (van deese Reys afgemat, wijlse groot ongemack en gevaer hadden moeten uytstaen) begonden oproerigh te werden, en weer na Huys wilden, vermits de Winter voor de deur stond; en datse, indiense deselve hier verwaghteden, tot de volgende Somer souden moeten blijven leggen, soo behield de Vorst alleen de Roey-scheepen by sigh, nevens de geene, die sigh vrywilligh by hem wilden houden. Al dաndere sond hy weer te ruggջ en ick moest, tegens mijnen wil, haren Hoofdman zijn. Dus sijn wy van malkander gescheyden. Twintigh daegen voer ick op de hooge Zee, sonder eenigh Land te sien, geduerigh Oostwaerts aen. Doe ick ‘t nu hier nae tegens ‘t Suyden wendede, vonden wy nae vijf daegen weer Land. 'k Bevond, by ‘t Eyland Neome te sijn gekomen; en wierd alsoo gewaer, dat ick Ysland voorby gevaeren was. ԫ Nam van dՉnwooners, sijnde Onderdaenen van Zichmni, noodige vervarsschingh; voer van daer weer af, en quam, met een goede wind, ten eynde van drie daegen in Frisland: Alwaer 't Volck, meenende alreeds, datse haeren Vorst verlooren hadden, ons met seer groote blijdschap ontfingh.

Nae deesen Brief vind ick niet verders. Doch uyt den aenvangh eens anderen Briefs, van de Heer Antonius Zenus geschreven aen sijnen Broeder Heer Carel, kanmen vermoeden, jae voor gewis houden, dat Zichmni een Stad heeft gebouwd aen de Haven des van hem nieuwlijcks-gevondenen Eylands. Dat hy oock dieper inմ Land is getrocken, om van ‘t selve volkomene kennis te neemen; gelijck oock van de Rivieren des eenen en anderen deels van ‘t groote Eyland Groenland: Gelijck ick deselve vlijtigh aengeteeckend heb gesien in sijne Reys-kaert; doch de daer by gaende Beschrijvingh is verlooren. ‘t Begin des gedaghten Briefs van de Heer Antonius Zenus aen sijnen Broeder luyd aldus:

'Belangende de dingen, welcke gy van my begeerd te weeten, namentlijck, de Seeden, Natuer en Gelegentheyd der Menschen, Dieren, en der Naebuerige Landen; ԫ heb van dit alles een bysonder Boeck gemaeckt; ‘t welck ick, indien ‘t God geliefd, sal me brengen. In ‘t selve heb ick wijdlopigh beschreeven de gestalte des Lands; de wonderlijcke Visschen; de Gewoonten en Wetten der Eylanden Frisland, Ysland, Schetland; van ‘t Koninghrijck Noorweegen; van Estotiland, Drogeo, en eyndlijck ‘t leven onses Broeders, des Ridders Nicolai; met de vindingh [176] der Landen, door hem geschied, en de saecken van Groenland, ‘k Heb desgelijcks beschreeven ‘t leven en de daeden des Vorsten Zichmni; die waerlijck, soo wel als eenigh Vorst die oyt in de Wereld heeft geleefd, een onsterflijcke gedaghtenis waerdigh is; wegens sijne dapperheyd en allerley loflijcke deughden. In deese Beschrijvingh is te sien, welcker wijs hy Groenland aen beyde dեynden heeft gevonden; en een Stad daer in gebouwd. Voor ditmael niet meer, wijl ick verhoop, binnen weynigh tijds by u te zijn, en mondlijck van veel andere saecken met u te spreecken.’

Al deese Brieven (‘t sijn de woorden mijns Schrijvers) heeft de Heer Antonius Zeno aen sijnen Broeder Heer Carel geschreeven. ‘t Is my seer leed, dat ‘t gedaghte Boeck, en veel andere Schriften, even deese Reys betreffende, te niet sijn gegaen. Want doe ick noch jongh was, en deese dingen my onder de hand quaemen, sonder te weeten watse waren, heb ick gedaen gelijck de Kinderen plegen, alles verscheurende en bedervende. ‘t Bedroefd my seer hoogh, als ick daer aen gedenck. Doch op dat de gedaghtenis deeser saeck niet gantsch verlooren moght blijven, soo heb ick alles, wat ick van deese Stof heb konnen vinden, ordentlijck hier t'saemgevoeghd; vertrouwende, dat de goedwillige Leser dit vriendlijck voor lief sal nemen. De Heer D. Capel heeft deese Brieven ingelijft sijne Vorstellungen des Norden; pag. 177. 186.; en uyt hem heb ick deselve hier voor gesteld in onse Tael, ten dienst der nauwkeurige en weetgeerige. Veel andere dingen van Groenland sonden wy hier konnen by voegen, doch willen onse TOEDOENINGEN niet te groot maecken.

Alleen sullen wy dit hier noch seggen, uyt dռi>Yslandsche Kronijck, dat in Groenland Bevers en Marders werden gevonden, welckers Vellen soo goed als die van de Sobelen souden zijn. Datmenեr meer Valcken siet, als in eenigh ander Gewest des gantschen Weerelds werden gesien. Datեr in voorige tijden veele deser Vogelen aen de Koningen van Deenemarcken wierden gebraght; welcke deselve versonden aen andere Vorsten en groote Heeren, tot een sonderlinge Vereeringh. De Grensen van Groenland werden aldus gesteld: dռi>Ys-Zee tegens ‘t Oosten. dռi>opene Zee tegens ‘t Zuyden. De Straet of Enghte Hudsons tegens ‘t Westen (waer door Groenland van America sou afgescheyden zijn; alhoewel eenige meenen, dat het aen America vast is). Nae ‘t Noorden is de Grens noch gantsch onbekend. [3]

Frederick Martens Spitsberghsche Reys, Tweede Boeck.
Bevattende de Beschrijvingh van Spitsbergen. ‘t Land. De Gebergten. De Zee. ‘t Ys; en de Lught deeses Gewests.

I. Hoofd-stuck.

Handelende van Spitsbergens uyterste Deelen: Havens: Ys-bergen: Bergen: Kleyne Eylanden: Waygats; waerom soo genoemd.

‘t BEnedenste deel deeser Landen, nae de daer in leggende spitse Bergen de naem van Spitsbergen bekomen hebbende, leght op 76. Graeden en 30. Minuten. Wy sijn gekomen op 81. Graden. Niet verder sijn van dit Jaer eenige Scheepen geweest. Hoe wijd sigh dit Land na ‘t Noorden uytstreckt, is ter deeser tijd noch onbekend.

Vermits ‘t Ys hier vast staet, en ‘t selve malkander niet wijkt, gelijck ‘t Ys in de Zee gewoon is te doen, soo schijnd, of is vermoedlijck, dat niet verrՠdaer aghter Land zijn moet.

Gelijck de meeste hooge Landen met Geberghten, even als een Vestingh met Mueren en Wallen, versterckt sijn, alsoo is oock dit Land van de Natuer met hooge Bergen voorsien en omvangen.

d' Innerlijcke gelegenheyd en gesteltenis deeses Gewests is ons onbekend. ‘t Schijnd vermoedlijck, wijl dեene Bergh aghter dաndere werd gesien, dat het meest doorgaens van sulck een gestalte moet zijn.

By de Mossel-haven (of Bay) vonden wy vlack, effen Land. En hoe wy verder nae ‘t Oosten seylden, hoeեr geduerigh laeger Land volghde: Doch alles Steenaghtigh, en met kleyner Geberghten vercierd. ‘t Heeft gantschlijck ‘t aensien, dat het van Menschen sou konnen bewoond worden.

‘Ik Ben oock in dit gevoelen, dat geduerigh lager Land moet [178] volgen: Anders soumen ‘t hooger Land konnen sien, gelijckmen dաndere Geberghten siet.

Van de Dieren, welcke sigh aen dյyterste Deelen des Lands onthouden, vertrouw ick, datse in den tijd des Voor-jaers, terwijl ‘t Ys vast leght, over ‘t selve sigh in deese Landen begeven; oock naderhand, wanneer de lange naghten koomen, weer daer van daen loopen.

Wat de Vogelen aengaet, daer van hebben wy ten deelen een reght beright. Hare Woonplaetsen en Onderhoudinghswijsen zijn bekend; gelijck wy hier na, als wy van de Vogelen spreecken, verhaelen sullen.

Hoe wy op Sondagh den aghthienden der Somer-maend Գvoormiddaghs by Spitsbergen, en eerst by ‘t Voorland aenquamen, hebben wy hier boven beschreeven. De Voeten deser Bergen scheenen gelijk als Vyer; en de Toppen derselve waren met Nevel bedeckt. De gemarmorde Sneeuw vertoonde sigh gelijck de Tacken aen de Boomen; gevende een heldere glantsch tegens de Lught aen, even als of de Son scheen. Wanneer dese Bergen dus vyerigh schijnen, soo pleegh gemeenlijck daer op een harde Wind te volgen.

Dese Landen werden in de Winter van ‘t Ys beset, na de gelegenheyd der Winden; als, Oost, van Nova-Zembla: Noord-West en West, van Groenland, en Jan Mayen Eyland. ‘t Gebeurd oock wel, dat ‘t gedaghte Land in de Somer van ‘t Ys beset werd; gelijck getuygen konnen de geene, welcke Jaerlijcks na dit Gewest reysen.

Wanneer ‘t Ys hard koomd te drijven, en aen te dringen, soo seylen de Scheepen in de Havens, of, gelijckse geheeten worden, Bayen; of oock wel Rivieren; welcke in ‘t Land loopen. Ondertusschen ontfanghd de Wind de geene, die daer in vaeren, vry wat onvriendlijck, en bruyscht over de dorre Bergen met veel kleyne Warvelen.

‘t Water in de gedaghte Rivieren is Zee-water. Varssche, soete Stroomen vindmen hier niet. Oock heb ick geen Springbronnen vernoomen.

Waer sommige Rivieren sigh eyndigen, is bekend. Maer ‘t eynd van eenige andere kan niet uytgevorscht werden, wegens ‘t gevaer door ‘t Ys, ‘t welck noyt daer uyt drijft. Eenige [179] kanmen niet bevaren, ter oorsaeck van de blinde Steen-klippen onder ‘t Water; welcke men bemerckt aen ‘t geweldigh opspatten van de Zee, daer tegens aen slaende. Dit noemen de Zee-vaerende Berningen. Men kendse oock aen de veelheyd van ‘t witte schuym, ‘t welck daer ontrent werd gesien.

De Naemen der Havens vindmen ordentlijck na malkander gesteld in de Land-Kaert van Spitsbergen; soo verr' als wy geweest zijn.

De Behoudene Haven, de Suyd, en de Noord-Bay, welcke de bekendste in Spitsbergen zijn, werden voor dաlderseeckerste gehouden. Al d'andere, hoedaenigh deselve oock mogen genoemd worden, seyldmen geerne voorby; dեene wijlse aen de Zee grensen; dաndere wegens ‘t daer in zijnde staende Ys, en de blinde Steen-klippen.

In de Suyd en Noord-Bay gaen gemeenlijck de meeste Scheepen leggen. Dickmael heb ickեr thien, twintigh, jae dertigh geteld, welcke sigh hier op Ancker hadden begeven. Sie de Figuer C. en D., by de Letteren c. d.

Wat de Vogelen aengaet, deselve werden veel meer op of by ‘t Land, als op ‘t Ys gesien; in sonderheyd wanneerse hare Eyeren uyt-broeden. Men siet niet, datse hare Nesten maecken van eenige vreemde dingen. Ook haelense tot deselve niets met allen uyt Noorweegen, Schotland, of andere Gewesten.

‘t Zaed der Kruyden kan in Spitsbergen opkoomen en gedyen. De Natuer heeft deselve dit Land me gedeeld als Gaven; dienstigh voor de Gebreecken en Kranckheden, waer me men hier gemeenlijck bevangen werd.

Men siet in Spitsbergen op de laege Eylanden, desgelijcks op ‘t Ys, seer veel Walrussen. In tegendeel werd men op ‘t Spitsberghsche Ys weynigh Zee-honden gewaer.

‘t Land, gelijck alreeds geseght is, is Steenaghtigh; en doorgaens vol hooge Bergen, of Steen-klippen. Onder aen den Voet der Gebergten staen dՙs-bergen seer hoogh; en eyndigen aen de Toppen der Gebergten, na de wijs der Steen-klippen. Gelijck dese gekloofd, of vol scheuren zijn, soo sijn oock dաndere met Sneeuw op en aengevuld. Ter deser oorsaeck komen de gedagte Bergen de geene, welkese noyt gesien hebben, wonderlijk voor; [180] even als dorre Boomen met veele Tacken. Doch als de Sneeuw daer op valt, bekoomen deese Sneeuw-boomen Bladeren, welcke haest smelten; maer oock komen weer andere in derselver plaets. Dit geeft een cierlijcke Aenschouwingh. Sie Figuer C., by de Letter c.: En Figuer D., by de Letter e.

Seven groote Ys-bergen op eene Ry werden aen ‘t Land gesien. Deselve leggen tusschen de hooge Steen-klippen; seer schoon blauw van verwe, gelijck ‘t ander Ys; met veele reeten, of scheuren, en gaten; werdende veroorsaeckt van ‘t aflopend Regen en Sneeuw-water; ‘t welck in haer eenige smeltingh te weegh brenghd. Door de spritsende Sneeuw krijgense soodaenigh een gestalte, als ‘t ander Ys, hier en gintsch in de Zee-drijvende. Yeder Jaer neemense in grootte toe, door ‘t gesmolten Sneeuw van de Klippen; door de Regen, die daer op valt [en dan daer aen bevriesd]. Sie de Figuer C., by de Letter. d.

Deese seven Ys-bergen houdmen voor de hooghste aen ‘t Land. Doe wy daer voorby seylden, scheenense ons seer hoogh te zijn. Beneden aen was de Sneeuw duyster, wegens de beschaduwingh der Wolcken; cierlijck met blauwe reepen voor aen den afgebroockenen Ys-bergh. Aen ‘t midden des Berghs sweefden Nevel-wolcken. Hooger op boven dկnderste Nevel-wolcken was de Sneeuw gantsch light.

De reghte Steen-klippen scheenen vyerigh, en de Sonneglantsch daer tegens aen bleeck. De Sneeuw gaf tegens de Lugt aen een heldere weerschijn. Voorts waeren deese Bergen met Wolcken bedeckt; soo datmen derselver Toppen niet kon sien.

De Steen-klippen zijn, ten deelen, eene Steen, van de grond af tot boven toe. In ‘t aensien schijnense een oude vervallene Muer gelijck. Geven een seer soete reuck van sigh, even gelijck dՁerde in onse Landen, wanneer deselve in ‘t Voor-Jaer begind te groenen, en dan een varsschen Regen daer op valt. Sie de Figuer C., by de Letter e.

De Steen is doorgaens Aderigh, loopende op allerley wijs, rood, wit en geel van verwe, gelijck de Marmor. By veranderingh van weեr werd de Steen nat; en dit is dկorsaeck van de verwingh der Sneeuw. Wanneer ‘t veel regend, soo loopt ‘t Waeter by de Steenen af; en hier van werd de Sneeuw rood geverwt. [181]

Beneden aen de voet der Bergen, daer geen Ys-bergen staen, leggen aen der selver plaets groote Klip-steenen los op malkander, soo gelijck alsse neergevallen sijn, met Hoolen en Gaten. ‘t Valt seer moeylijck over deselve te gaen. Groote en kleyne steenen leggen door een. Dese sijn grauw van verwe, doorlopen met swarte Aderen; oock met grauw-swarte; blinkende gelijk als Silver-sand; of schitterende soo als de Metallen in d'aerde der Bergh-wercken.

De meeste Steenen aen dկnderste voet der Bergen vergelijcken sigh met de Steenen, welcke by ons op de straeten werden gesien. Op deselve wassen allerley Kruyden, en Gras, in groote meenighte. Deese Wasdom geschied in de twee Maenden Junius en Julius; binnen welcke tijd sy beginnen op te schieten, en Zaed draegen. Sie de Figuer C., by de Letter f.

Aldermeest en alderbest wassen de Kruyden by ‘t Water, ‘t welk van de Bergen afkoomd; desgelijks daerse voor de Noorde en Ooste Winden beschut zijn. Van ‘t gedaghte Water valt altijd eenigh Stof en Mosaghtigheyd af; ‘t welck by langheyd van tijd tot Aerde werd; of veel meer tot een vette Mist. De Dreck, van de Vogelen komende, doet'r oock niet weynigh toe.

Deese Bergen schijnen, om haerer hooghte wil, van Aerde te zijn. Maer wanneermen deselve opklauterd, soo bevindmen boven soo wel Klip-steen als beneden. Dit werdmen oock gewaer, wanneer groote stucken van deselve af-vallen. Als dit geschied, en van sulck een hooghte Steen-stucken neerploffen, soo hoordmen een geluyd, als of ‘t Donderde, met groote weergalmen; of een gekraeck, gelijck wanneer groote Bergh-klompen in de Daelen komen neer te storten.

De meergedaghte Bergen zijn vol kloven en reeten. In deselve nestelen Vogelen, en broeden hare Jongen daer in uyt. Al tճaemen vliegense daer van af, en soecken het Voedsel in ‘t Water. Eenige onderhouden sig met ‘t Aes van doode Walvisschen. Andere eeten kleyne Vischkens, en de Garneelen; waer van hier nae in ‘t Hoofd-stuck van de Vogelen breeder beright sal volgen.

Op ‘t Land werden gesien witte Beeren, Rehen, Vosschen. De Beeren versaedigen sigh van ‘t Walvisschen-aes, Krengen [182] genoemd, en van doode Menschen. De Vosschen roven de Vogelen, en derselver Eyeren. De Harten trecken haer Voedsel van de Kruyden.

Wanneer de Hemel niet gantsch klaer is, soo staen deese Bergen ontrent half in de Wolcken; waer uyt men kon afneemen de hooghte derselve. Eenighe schijnen soodaenigh (wegens de geweldige overhangingh) als ofse yeder oogenblick plotslijck te neer souden storten. Sie de Figuer D., by de Letter f.

Dat de laeghste Bergen niet hoogh schijnen, werd veroorsaeckt, om dat dաndere haers gelijcke veel hooger sijn, en seer groot gesien werden. Een Schip met Mast en Stengh is tegens deese Bergen t'aghten, als een Huys tegens een Hoogen Thoorn. Sy schijnen oock gantsch naby te leggen; doch wanneermen te Land daer nae toe wandeld, bevindmen gantsch anders; en men gevoeld sigh binnen weynigh tijds vermoeyd. Oock werd den Wandelaer, weegens de scharpte der Steenen en dկngebaendheyd der Weegen, ‘t Sweet wel haest uytgejaeghd, schoon ‘t noch soo koud was. Een paer nieuwe Schoenen konnen hier niet langh tegens houden.

's Naghts, by heldere Sonneschijn, gingen wy aen de Steenklippen by d'Engelsche Haven, ontrent een Mijl wegs verrլ om te sien nae de Walvisch, welcke ons ontkomen was. Andere roeyden in ‘t midden deeser Haven met haere Chaloupen voort, welcke nauwlijcks te kennen waeren. Een groot stuck viel van een Bergh af nae beneden; gevende een harde slagh. Deese Bergen scheenen ons swart-verwigh, vercierd met witte geaderde Sneeuw. ‘t Was soo gantsch stil, datmen nauwlijcks eenige wind kon gewaer worden. De koude was oock niet groot. ‘t Lagh aen ‘t Land vol Walrussen; brullende met sulck een geluyd, als of men van verr' een Os had hooren bulcken.

Wanneer men te Land gaet, soo voorsietmen sigh op deese Reys met een Roer of twee, desgelijcks met eenighe Spiessen; om de roofgierige Beeren daer me af te weeren. Doch men werd, gelijck alreeds geseghd is, dit gaen wel haest moede, weegens de scharpe, ongelijck-leggende [183] Steenen, en ‘t hol Ys, ‘t welck seer ongemacklijck te betreeden valt.

Vermits ick van de Bergen heb gesproocken, soo moet ick noch dit daer by voegen. Soo veel als ickեr gesien heb, leggense in de volgende gestalte.

De hooghste strecken sigh van ‘t Voorland af tot aen de Mossel-bay. Nae ‘t Voorland volgen de seven Ys-bergen; sijnde van een groote hooghte. Soodaenigh werdense genoemd nae dՙs-bergen, welcke tusschen de Steen-klippen leggen. Deese Steen-klippen sijn boven aen niet met sulcke scharpe Spitsen, gelijck de twee voorste Klippen aen de Magdaleenen-Haven. Daer na volgen de Hamburger, de Magdaleenen, d'Engelsche, en de Deensche Haven. Voorts de Suyd-Bay.

Aen de Magdaleenen-Bay leggen de Steen-klippen in de rondte, als een halve Circkel. Aen beyde de sijden staen nevens malkander twee hooge Bergen. Deese sijn in ‘t midden Hol, even als ofse uytgegraeven waeren, op de wijs van een Borstweer; boven met veele Spitsen en Openingen, op de manier als de Daecken aen de Huysen. Beneden, binnen den Bergh, staet een Ys-bergh, oprijsende tot aen des Berghs top. Sy schijnd als een Boom met veele Tacken. dաndere Klippen vertoonen sigh als ofմ Graven der doode waren.

In de Suyd-Bay leggen de Scheepen op Ancker tusschen hooge Bergen. Wanneer men daer in seyld, leght ter linckerhand een Bergh, geheeten de Bykorf, voerende dien naem, wijl hy de gedaente eens Bykorfs vertoond. Sie de Figuer C., by de Letter g.; en de Figuer D., by de Letter g.

Daer by leght een grooten en hoogen Bergh, dienmen de Naem van Duyvels-hoeck heeft toegevoeghd. Gemeenlijck is hy met Nevel bedeckt. Welcke Nevel, als de Wind daer nae staet, van den Bergh afvalt; en de Bay verduysterd, even als met een Roock. Op de gemelde Bergh staen drie witte Heuvelen, geheel met Sneeuw bedeckt. Sie Figuer C., by de Letter h.; en Figuer D., by de Letter h. Twee deeser Heuvelen staen dight by malkander.

In ‘t midden deser Bay, of Haven, leght een Eyland (Sie Figuer C., by de Letter i.); ‘t welck de Naem van ‘t Doode Mans Eyland voerd; wijlեr de doode op begraven werden. dկverledene [184] leghtmen in een Kist, en deselve bedecktmen seer wel met groote Steenen, om ‘t Wild Gediert niet ten Proy te verstrecken. Echter werdense noch van de witte Beeren gevonden, en opgegeten.

ԫ Heb geen andere Aerde in Spitsbergen gesien, als groote Steenen: Derhalven oock de koude, of Vorst, in sulck een Aerde niet diep kan indringen. My verwonderde niet weynigh, dat de Sneeuw doemaels soo veel gesmolten was. In de Hoolen tusschen de groote Steenen konmen geen Sneeuw meer vernemen, onaengesien de gaten seer diep waeren. Veellight isեr in ‘t Voor-jaer veel Regen gevallen, en de koude niet seer fel geweest: Anders hadden wy gewisselijck meer Sneeuw gesien.

Meer andere kleyne Eylanden leggen gintsch en herwaerts in deese Bay, welcke geen bysondere Naemen sijn gegeven. In ‘t gemeen echter werdense de Vogel-Eylanden geheeten, vermits men daer op versaemeld d'eyeren der Bergh-Enden en Kirmeeuwen.

Daer nae koomd men by Smeerenborgh. De naem koomd met de daed over een. Daer staen noch Huysen, of Hutten, van de Hollanders gebouwd; waer in sy voor deesen de Traen pleegen te branden. Eenige der gedaghte Hollanders hebben hier willen beproeven, ofse ‘t de Winter over souden konnen uytharden; Doch niemand der haere is levendigh over gebleven. Sie Figuer C., by de Letter k.

‘t Moet niet onaengemerckt blijven, dat de doode Ligchaemen hier niet lightlijck vervuylen. Want men heeft bevonden, dat eenen der overleedene, nae thien Jaeren tijds hier gelegen te hebben, noch sijne volkoomene gestalte had. Men kon, gelijck my geseghd is, aen ‘t Kruys, op ‘t Graf gesteld, sien, wanneer hy gestorven was.

De gedaghte Huysen, werden van Jaer tot Jaer verdorven, en op ‘t Vyer gestoockt. Ter deeser tijd stonden ԥr noch verscheydene, vertoonende de gedaente eens Dorps. Eenige der selve wierden verbrand.

Tegens over Smeerenborgh staen oock noch eenige Huysen, en een Pan. Dese Plaets werd genoemd de Harlinger Koockery. In dit Jaer waren ԥr noch vier; zijnde de twee Packhuysen; in [185] dաndere haddense gewoond. Deese Huysen sijn niet seer groot gebouwd; voorsien met een Keucken, en Plaets: Oock daer aghter met een Kamer, soo breed als ‘t geheele Huys.

De Packhuysen sijn wat grooter. In deselve leggen noch veele Quartelen, of Vaten, doch gantsch in stucken gesprongen. ‘t Ys sietmen noch in even deselve grootte en rondte, gelijck ‘t door de Vorst in de gedaghte Vaten gemaeckt wierd. Voorts laegen hier de verscheydene Wercktuygen, tot de Traen-brandery behoordende, in ‘t Ys bevroren. De Pan stond noch soodaenigh alsse opgereght was. De Houtene Backen (Troggen) waerenեr by.

Van hier kanmen heenen gaen nae dռi>Engelsche Haven. Aen dաndere sijde is een Begraefnis-plaets, daer de doode gebraght werden. Hier is ‘t eenighsins betreeden, of als mulaghtigh, soo dat het wel Aerde sou schijnen; doch ‘t is door vlijt soo wat effen gemaeckt.

Aghter deese Huysen staen hooge Bergen. Wanneer men deselve op klimd, gelijckmen dաndere doet; en dan de voettreeden, of Steenen, daermen de voeten op set, niet met kryd teeckend, soo weetmen niet, hoemen weer daer af sal komen.

‘t Opwaerts Klauteren is noch eenighsins te doen; maer weer na beneden af te daelen, is seer gevaerlijck; soo dat meenige daer over dood vallen.

Deese Rivier werd genoemd de Suyd-haven, of Bay. Als de Scheepen in Zee eenige schaede hebben geleeden, soo verbeeterense deselve hier weer.

Voor aen in de gedaghte Suyd-Bay, tusschen de Bergen in ‘t Dal, versaemeld sigh veel varsch Water, komende van de Sneeuw en Regen. Aen den Oever staen seer veel oude Quartelen, of Vaten. Van dit Water vulden wy onse Tonnen, ‘t selve gebruyckende tot onse Spijsen. Anders werd het gehaeld uyt de Kloven der Ys-bergen aen ‘t Land. Reghte Opwellingen uyt der Aerde, of Springh-bronnen, heb ick in Spitsbergen niet gesien.

‘t Hier ontrent gelegene Strand is niet sonderlingh hoogh; en ‘t daer tusschen sijnde Waeter taemlijck diep. Daer was gantschlijck geen Ys in: Waer uyt ick besluyt, dat het geen harde Winter is geweest. Anders waer ‘t onmogelijck, dat in [186] soo een korte tijd al ‘t Ys sou konnen gesmolten zijn; niet alleen hier, maer oock in dռi>Engelsche Bay; daer ‘t Ys noch vast stond, doch nauwlijcks een halve vadem diep onder ‘t Water lagh.

‘t Ys smelt wel veel eer in soute Wateren, als in de varssche Rivieren, maer ondertusschen is ‘t echter onmogelijck, dat Ys van sulck een dickte binnen soo weynigh tijds sou konnen vergaen.

Men sagh oock aen de hooge Steen-klippen, dat de Sneeuw boven aen ontliet, en smolt; onaengesien het daer veel kouder als beneeden is.

Dit geschied echter niet op sulck een wijs, gelijck ick naederhand in Winter-maend des Jaers 1672. by Noord-Weste winden in Spaenje heb gesien. Beneden viel Regen, tot op ‘t vierde deel eener Mijl. Voorts waeren de Bergen wit besneeuwd, in een evengelijcke Ry; dեene niet hooger uytsteeckende als dաnder, en soodaenigh gesteld, als of alles met een Snoer gemeeten waere geweest.

In de Noord-Bay leght een grooten Bergh; boven vlack, of plat. Dit Eyland werd genoemd Vogelsangh, wegens de meenighte der Vogelen, die sigh hier onthouden. Wanneerse opvliegen, maeckense soodaenigh een geschreeuw en geluyd, dat dեen dաnder nauwlijcks kan hooren spreecken. Sie de Figuer D., by de Letter b.

Daer nae volgen noch meer andere Eylanden; welcke in de Land-Kaert van dit Gewest werden voorgesteld met hare Namen: Als, de Gekloofde, of Gespouwene Klip, en diergelijcke. Sie Figuer D., by de Letteren j.

‘t Rehen-Veld is laegh Land. ‘t Heeft dien naem bekoomen, wijl gemeenlijck sigh daer veel Harten onthouden. Men heeft my geseghd, dat de Grond hier van enckel Ley-steenen sou zijn, staende op de kanten; waer over, wegens de scherpte, seer swaer te gaen valt. Alles is met Mos bewassen. Op dit Rehen-Veld staet een Bergh, schijnende soo rood als vyer.

Aghter ‘t gedaghte Rehen-Veld staen al weer hooge Bergen; boven niet geheel spits toelopende. Al tճaemen schijnense op eene Linie, of Ry, te leggen. By ‘t Rehen-Veld loopt een Rivier Landwaerts in; werdende genoemd de Halve-Maens-Bay; wijlse als een halve Maen in de kromte leght. Aen dեene zijde deeser Rivier sietmen een Bergh, boven plat; met veele Scheuren, vol witte Sneeuw.

Daer op koomd de Liefde-Bay. De twee nevens malkanderstaende Bergen vergelijcken sigh seer wel met de twee spitse Bergen aen de Magdaleenen-Bay. Oock zijn deese twee Havens niet mercklijck uyt malkander te kennen.

Daer nae volghd geduerigh laeger Land aghter de Mossel-Bay. Op ‘t selve wies Gras, soo verrՠals men kon af-sien; en soo hoogh, dat het ons dՅncklauwen bedeckte.

Wijders koomdmen by ‘t Waygat, of de Straet van Hinlopen. De naem Waygat heeftmen ‘t gegeeven, wijlեr een harde Suyden-wind uyt waeyd. Voorts de Beeren-Haven. Op ‘t Land leggen roode Steenen.

Aen geene zijde des Waygats volght ‘t Suyd-Oosten-Land. ‘t Is oock vlack en laegh. ‘t Schijnd met kleyne Bergen vercierd te zijn. Daer nae koomen de Seven Eylanden, welcke wy sien konden.

Verder opwaerts vernaemen wy geen Scheepen meer. Konden oock niet bemercken. datեr van dit Jaer eenige wijder gekomen waeren. Men kan niet in elck Jaer soo verrՠnae ‘t Oosten seylen, wegens ‘t gevaer van ‘t Ys, ‘t welck door de Stroom en de Winden hier heenen werd gedreven in groote meenighte.

In Bloey en Somermaend is ‘t de beste tijd der Visschery in ‘t Ys, tusschen Jan Mayen-Eyland en Spitsbergen. In Hoy en Ooghstmaend loopen de Walvisschen nae ‘t Oosten by ‘t gedaghte Spitsbergen. Op ‘t laeste sagen wy veele deeser Visschen, welcke nae de Waygats heenen schooten. Of nu deese Waygats-Haven door ‘t Land heenen gaet, is noch onbekend. Doch dit is niet ‘t Waygat, waer van soo veel is geschreven.

Yet verders weetmen van dit Gewest niet. Steen en Ys-bergen vonden wy in meenighten. Wat daer op leefd en sweefd, sal hier nae bescheeven worden. [188]

Toe-doeningh.

In ‘t Jaer 1652. heeft d' Engelschman Richard Nicolson in dռi>Engelsche Tael uytgegeven een Beright van Spitsbergen en Nova Zembla; waer uyt wy eenige niet tկnpas komende dingen sullen aenteeckenen, op dat de Leesers deselve mogen vergelijcken met ‘t geen onse Noordvaerers van dit Gewest hebben geschreven.

Spitsbergen, seghd hy, is een gedeelte van Groenland; gelijck oock Nova Zembla. De Naem Spitsbergen heeft het van de Hollanders bekomen, wijl sig op ‘t Land veel hooge spitse Bergen vertoonen. Doese in ‘t Jaer 1596. voor de derdemael waren uytgevaeren, om door ‘t Noorden een wegh nae China te vinden, ontstond onderweegen een verschil tusschen de Hoofden der twee Scheepen. Sy bevonden sigh te veel Westlijck: Derhalven wilden die van ‘t eene Schip Oostlijck op; maer d'undere Noord-Noord-Oost, om niet by de Waygats te komen. Deese oneenigheyd veroorsaeckte dկntdeckingh deses Lands. ‘t Welck hier nae in ‘t Jaer 1608. van dռi>Engelsche wierd bevaeren tot op de hooghte van 82. Graden, daerse een vaste Ys-kust vonden. Van dien tijd af aen sondense yeder Somer eenige Scheepen derwaerts, soo om Walrussen-tanden te bekomen; als om Traen te branden. Dit genot trockense gantsch alleen, tot op ‘t Jaer 1612.; wanneer de Hollanders, welcke niet gewoon sijn eenigh voordeel, daerse ‘t maer weeten te vinden, te versuymen, sigh oock derwaerts begaeven; ‘t selve werck verrightende. De Francoisen deeden desgelijcks.

Dit Gewest, voor soo verrՠdռi>Engelsche ‘t selve hebben bevaeren, streckt sigh uyt in de lenghte van den ses-en-tseventightsten tot by den twee-en-taghtighsten Graed (want soo verrՠheeft Henrick Hudson geweest); maeckende by de tnegentigh gemeene Duytsche Mijlen. Hoe veel verder, is noch onbekend. Indien men ‘t selve reght kon ondersoecken, buyten twijffel sou men ergens Land en Volck vinden, waer in en waer by groot voordeel sou te doen staen. Gantschlijck stae ick oock in dit vermoeden, datեr genoegh rijcke Mijnen van veelerley Metallen souden ontdeckt werden. Wie weet, wat voor andere bequaemheden sigh daer souden opdoen.

De Son klimd hier noyt tot vier-en-dertigh Graden boven de Gesight-eynder: Derhalven de Stralen noyt reght neervallen, maer schuyns over d'aerde heenen schieten; soo dat deselve nauwlijcks daer van verwarmd werd. Dit is dկorsaeck der groote koude. Echter heeftmen hier een geduerige dagh van aghtthien weecken in de Somer. Selfs in de Winter, schoon dan de Son noyt boven de Kim koomd, maer ruym twaelf Graeden beneden deselve blijft, is men nimmermeer sonder Schemeringh, of Dageraed te sien. Oock sijnեr twee Winter-Maenden, waer in de dagen twaelf, elf, thien, negen uyren, en soo voorts tot een uyr toe, langh sijn.

Langhs de Kust sietmen niet anders als Bergen, met Sneeuw bedeckt. Soo veel ‘t gesight van ‘t Strand af toedraegen kan, werdmen niet anders [189] als diergelijcke Bergen gewaer: Waer door gemeend werd, dat ‘t geheele Land inwendigh niet als Geberght is. Maer misschien soumen ‘t anders bevinden, indien men ‘t eens gantsch in de breedte en dwars-lenghte kon door wandelen.

De waerschijnlijckheyd mijns vermoedens blijckt oock hier uyt, dat eenen betuyghd, onder den negen-en-seventighsten Graed op een hoogen Bergh te hebben gestaen, in ‘t eynd der Hoymaend, by taemlijck helder Weեr, soo dat hy vry verrՠvan hem sien kon; en aengemerckt heeft, dat, wijd van de plaets daer hy stond, groene Velden waeren, seer lieflijck met Gras bekleed.

Geweldigh groote witte Beeren, sommige niet kleyner als een gemeen Paerd; Rehen; swarte, witte en grauwe Vosschen; voorts, veelerley Gevogelt isեr in overvloed. Of schoon seven Hollandsche Waegh-halsen hier overwinterd hebben; andere oock, door ongeval, hier een geheele Winter hebben moeten blijven, soo heeftmen echter geen breeder kennis van dit Gewest bekomen, belangende dթnwendige staet des Lands.

Nova Zembla is aldereerst van Steven Berroveus, een Engelschman, in ‘t Jaer 1556. gevonden. ‘t Leght verr' aghter Muscovien. ‘t Begind by den tseventighsten Graed Polus-hooghte, en gaet voort nae de Noord-Pool tot op den seven-en-tseventighsten; sijnde een lenghte van honderd en vijf gemeene Duytsche Mijlen.

‘t Is een boven maeten koud Land; en gantsch onbegaenbaer door de meenighte der Sneeuw; welcke hier soo wel in de Somer als in de Winter valt, doch dan smelt; waer door ‘t Land veelerwegen als een Moeras is. Geen andere als Vleesch-eetende Dieren werdenեr gevonden, wijlեr geen Gras wast.

Tusschen Nova Zembla en ‘t Land der Samojeden, is een enge Zee, genoemd Waygats, of Voygat, anders oock dռi>Enghte van Nassauw, welcken naem deselve van de Hollanders is gegeven; die in ‘t Jaer 1596. daer door meenden te vaeren, doch door ‘t Ys verhinderd wierden. Men siet hier Visschen, soo wit als Sneeuw. Veel Salm wertեr gevangen. De Winter is hier in ‘t eene Jaer langer en feller als in ‘t andere. ‘t Gat van de Straet vriesd wel gantsch toe; gelijck oock al de Boghten doen, en de Zee aen de kant heenen; maer noyt in de ruymte. In de Somer onthoud sigh eenigh Volck op ‘t Eyland der Waygats, doch in de Winter vertreckense nae de Suyd-sijde van ‘t vaste Land. Eenige Russen, in de Somer op Waygats komende, hebben den Hollander Jan Huygen van Linschooten verhaeld, dat binnen ‘t Land Bosschagien genoegh gevonden werden. Hier vond hy meenighte van drijf-hout aen dՏevers der Waterkanten,

Schoon men oock aen den Oever van Waygats niet als dorr' Gras en Biesloock siet, soo sal buyten twijffel in ‘t binnen-land goed Gras genoegh zijn, e.s.v. [190]

II. Hoofd-stuck.

Van de Noord-Zee in ‘t gemeen. Van de Zee en Zee-Golven tusschen Hitland en Spitsbergen in ‘t bysonder. Braecken, of Zee-sieckte; en middel daer tegen. Ebb en Vloed.

DE Baeren, of Golven, beginnen sigh eerst te verheffen van een kleyne Wind-blaesingh, gelijckmen in tijd van kalmte op de Wateren kan gewaer worden. Doch daer na ontstaen door de Beweegingh hoe langer hoe grooter Baeren. De Zee-baer verheft sig niet soo terstond in den aenvang eener harde Wind; maer allenxen rijsdse hooger en hooger, tot datse de groote van Bergen bekoomd. Dan spreydse, met een sonderlinge geswindheyd, sigh aghter van malkander in de rondte en diepte; verdeeld sigh cierlijck van een, en valt rond neer, met veel opspritselingen, en schuym. Sie de Figuer D., by de Letter K.

Dan haeld de Zee van aghteren de neer gevallene Golven weer nae sigh, met veele kronckelingen en draeyingen, door ‘t Schuym seer cierlijck geaderd; bynae op soodanigh een wijs als Marmor.

Deese Zee-bloem verheft sigh dan als te vooren, en spritst oock weer even soodaenigh op. Dus rijsd de Zee geduerigh op nieuws; maeckende voorwaerts uyt lange streecken. Wegens de kortheyd der op een volgende Baeren spatten de selve gemeenlijck over de Scheepen heenen. Veel geswinder gaense als een Schip sou konnen seylen.

Op de groote Golven in een Storm schieten kleyner Baren, en noch kleyner, gelijck een Wind op de stille Zee daer heenen strijckt.

Voor deese Baeren wijcken de Scheepen niet; maer wel voor de groote Golven, diemen Zee-bergen noemd. Gelijck deese sigh houden, soo beweegen sigh oock de Schepen. Echter hebbense altijd een rightige wegh op deese baenloose Golven; soo dat de Menschen sigh daer in op deselve derven waegen, en behouden blijven. [191]

In een harde Storm Stuyfd de Zee; schijnende in dաenschouwingh gelijck de Sneeuw, welcke op ‘t Ys van de Wind werd voort gejaeghd; en van verrՠin de lught gelijck als de stuyvingh van Sand.

Allerwegen sietmen de Zee gelijck gerimpeld Ys, ‘t welck, onder ‘t vriesen, door de wind verhinderd werd sigh evengelijck te setten; alles met wit Schuym bedeckt. dեene Zee (of Golf) valt reght rond over dաndere voor heenen gaende, met een groot geruysch, gelijckmen in de Waeter-moolens-Vlieten gewaer werd. Even soodaenigh een geruysch maecken oock de Scheepen in ‘t door-snijden der Baeren.

Staet oock aen te mercken, dat de Zee-baeren, by veranderingh van Winden, tegens malkander aen stooten, en ongelijck door malkander trecken; met veele spattingen over de Scheepen, eerse soo verrՍ komen, datse eenerley wegh voortschieten.

‘t Zee-waeter heb ick hier niet soo klaer gesien, oock niet soo strengh sout, als by ‘t Ys. [Dus staet in den druck mijns Exemplaers; maer daer ter sijden is met de hand geschreeven, van wien, of door wiens last, is my onbekend: Voor, hier niet, leest nergens. Dus souden de woorden moeten luyden: ‘t Zee-water heb ick nergens soo klaer gesien, e.s.v.]. Sulcks kan zijn wegens de vlacke Grond, en de veelerley varssche Rivieren, welcke daer in vloeyen; of om dat de koude ‘t Waeter meer reynighd.

Wat de beweegingh der Scheepen op de Zee betreft, sy varen in deselve op allerley wijs; met verwisselingh der Seylen. Wanneer ‘t Windigh is, werd met al de Seylen gevaeren. Wanneerեr een Storm ontstaet, met de twee onderste groote Seylen; waer van ‘t voorste de Fock; ‘t middelste ‘t Schover-seyl; en dan ‘t derde ‘t Besaen-seyl werd gheheeten.

Wanneer ‘t harder stormd, soo laetmen ‘t voorste groote Seyl neer; soo datmen alleenlijck ‘t middelste groote Seyl, en de Besaen gebruyckt.

In den hardsten Storm voerdmen ‘t Besaen-seyl, half opgewonden, half uytgespannen. Dit werd gedaen, op dat ‘t Schip [192] van de Wind vastigheyd sou vatten; want anders slingerd het al te seer in de Zee, soo dat aen beyde de sijden des Schips ‘t Water daer over slaet.

Geduerigh staet een Man by ‘t Roer, om ‘t Schip te reegeren. In een harden Storm, wanneer selfs thien Mannen de Stier-stock niet genoeghsaem konnen houden, soo maeckense deselve met Touwen vast; en laeten ‘t af en toegaen, gelijck men anders gewoon is te stieren nae de Streeck-wijser, of ‘t Compas.

In en nae soodaenige Zee-stormen bekoomd men somtijds vreemde Gasten op de Scheepen; te weeten, allerley slagh van kleyn Gevogelt; door ‘t onweer van ‘t Land verdwaeld zijnde. Deese begeven sigh nae de Scheepen en Masten, om haer leven te behouden. d'andere vallen in de Zee, en flodderen daer soo langh, tot datse sterven.

De Lomben en andere Water-Vogelen blijven verrՠvan ons. Dit heb ick hier willen stellen, om wegh te neemen den waen van sommige, welcke meenen, dat de gedaghte Vogelen op de Scheepen komen vliegen, om een aenstaende quaed Weեr te voorkondigen.

Ondertusschen evenwel kanmen gemeenlijck uyt de volgende dingen afneemen, datեr een Storm op handen is; te weeten, wanneer sigh veele Tonynen en andere groote Visschen ontrent de Scheepen laeten sien; en alsse met een groot getier uyt ‘t Water opwaerts springen; ‘t welck niet altijd spel met haer is. Veellight datse dan eenige smert aen haer Ligchaem lijden. Wy sagen sommige Walvisschen in de Zee, sigh soodanigh aenstellende, als ofse met de dood hadden geworsteld.

Wanneer men seghd, dat de Zee gantsch onrustigh is, soo moet men weeten, dat sulcks van de Zee alleen niet voort koomd. Maer daer volghd een harde Wind nae; welcke, om soo te spreecken, de Zee-baeren als Booden voor uyt send, tot dat hy met een felle Storm aenkoomd. Doch dit is niet te verstaen van de Noord-Zee, maer van de Zee tusschen Hitland en Spitsbergen.

Wanneer de lugt soodanigh gesteld is, dat de Starren grooter schijnen, meer blickeren, en meer in getal gesien werden als anders, soo werd daer uyt een groote wind vermoed; en dese Inbeeldingh [193] werd meenighmael waeraghtigh bevonden. Dan sweefd de lught vol Dauw; welcke by veranderingh der koude veel Nevel veroorsaeckt; waer op de Wind niet langh pleegh aghter te blijven.

Wanneer by naght de Baeren veel op spritsen, soo schijnd de Zee gelijck als Vyer; ‘t welck de Zeevaerende Branden noemen. Deese schijn is een heldere glantsch, weynigh weerschijn van sigh gevende; even gelijck de Diamant. Wanneer nu de Zee hevigh schijnd, of glinsterd, by donckere Naght, soo volghd op dit soo genoemde Branden een Suyden of Westen-wind.

Aghter aen ‘t Schip, daer ‘t Waeter sigh als doorsneeden vertoond, sietmen by naght seer diep onder ‘t ghedaghte Waeter. De Blaeskens begeven sigh opwaerts en springen in stucken. Dan werdmen de schijn of ‘t branden niet gewaer.

Tot noch toe hebben wy insonderheyd gesproocken van de Noord-Zee. Voortaen sullen wy handelen van de Zee-baeren tusschen Hitland en Spitsbergen. By ‘t gedaghte Hitland liep de Stroom snel Noorden; en ‘t wierd van dagh tot dagh kouder.

Hier staet aen te mercken, dat hier de Zee-golven langer heenen loopen, op sulck een wijs alsse doen voor ‘t enge Canael tusschen Engelland en Franckrijck, schietende in de Spaensche Zee (hier nu behoord het tweede Marck-teecken van d'onrust der Zee), met een geduerige beweegingh der Scheepen; soo datmenեr Zee-sieck van werd.

‘t Zee-water heeft wel de schuld des braeckens; doch ‘t werd insonderheyd veroorsaeckt door de harde en geduerige beweegingh des Menschlijcken Ligchaems; zijnde soodaenigh, datmen dickmael op handen en voeten moet gaen.

Die hier me behebt is, vind geen smaeck in eeten noch drincken. Hy gevoeld Hoofd-pijn en swijmelingh. Geduerigh is hy soodaenigh gesteld, als of hy sou moeten overgeven. By deese ongelegenheyd gaet gemeenlijck een verstoppingh des Ligchaems. Alsmen sijn Water maeckt, soo sietmen ‘t selve roodverwigh.

Dese Krankheyd is van sulk een aert, gelijk dկngesteldheyd [194] welcke koomd uyt dկngewoonte van op een Waegen te rijden; waer by men altijd veranderingh, in eten en rust, gewaer werd.

‘t Beste middel tegens deese onpaslijckheyd aght ick te zijn, in de mond te knauwen eenige stercke Speceryen; als, Caneel, Nagelen, Galanga, Gingebar, Muscaet-noten, en diergelijcke.

Veele meenen deese ongesteldheyd door vasten te verdrijven; doch dit is een vergeefs middel. Eenige drincken Zee-waeter, om daer door aen ‘t braecken te komen. Doch dit veroorsaeckt niet ‘t Zee-waeter selfs, maer de tegenwil, welcke men daer tegens heeft.

Om deese walgingh te verdrijven, is, mijns oordeels, de beste raed, datmen dapper eete en drincke; soo salmen haest geholpen zijn. Men moet oock niet al te veel slaepen, maer frisch in de wind sien. ‘t Kan daer-en-boven niet schaeden, wat op ‘t Schip te gaen wandelen.

Maer wy keeren nu weer tot de Baeren: Welcke, wanneer ‘t al niet windigh is, voortrollen en trecken als Bergen, maer gantsch sleght; geduerigh voortloopende soo verr' alsmen deselve kan bekennen. Doch dit moetmen verstaen van dկnrustige Zee, wanneer een harde Wind sal volgen.

In een Zee-storm trecken de Baren, gelijck alreeds geseghd is, op een gelijcke wijs, doch met veele schuymige Wervelen, of kronckelingen; gelijck wy verhaeld hebben dat ten tijde van Storm in de Noord-Zee geschied.

Deese Baren loopen verr' heenen, soo datmen seer wijd tusschen deselve kan sien. Doch ‘t eene Schip kan dickmael van dաndere dight daer ontrent vaerende Scheepen niets met allen gewaer werden.

Veel grooter sijn deese Baeren, als de geene, welcke in de Noord-Zee daer heenen schieten. Hebben oock een grooter kraght, wanneerse over storten. Maer spatten niet soo light, als in de Noord-Zee, over de Schepen.

De Noord-Zee gaet, soo haest de Storm over is, leggen. Maer hier duerd de beweegingh der Baeren wel tot aen of in den derden dagh; en hoe stil ‘t oock is, echter schudden de Scheepen soo geweldigh, datmen noch gaen, noch sitten, [195] noch leggen kan. In ‘t midden des Schips is ‘t alderbest te zijn; vermits ‘t selve voor en aghter sigh seer hevigh in de Zee stoot, of van de Zee gestooten werd.

De Seylen slaen tegen de Mast aen, en hebben geen vastigheyd van de Wind. Wanneer by een windige Lught de Seylen braef rond gespannen staen, en al deselve trecken, insonderheyd als ‘t meest voor de wind gaet, dan is ‘t alderbest op Zee te sijn.

Met een reghte Voorwind staen de voorste Seylen blind, sonder uyt te waeyen. Dan dringhd ‘t Schip hard door de Zee; en beweeghd sigh hevigh van dեene sijde na dաndere.

Een grooter onderscheyd is'r tusschen de Scheepen in ‘t snel seylen, als tusschen de Paerden, waer van ‘t een ‘t andere voorby loopt. Desgelijcks is oock vry verscheyden ‘t Bewegen der Scheepen, en ‘t stooten in de Zee.

Seer veel kan ‘t in ‘t voort-vaeren helpen, datmen stil is, sonder veel gebolder te maecken, of gintsch en herwaerts te gaen.

In de Zee gaen de Scheepen hooger als in de varssche Waeteren. ‘t Verschild meerendeel byna een voet, in de hooghte, op een geladen Schip, dat het lighter daer heenen seyld.

Men houd het daer voor, datmen ter lenghte van drie, of drie en een halve Duytsche Mijl weghs de Scheepen sien kan. Niet verder; want dan verliesd sigh de Zee in de Lught, en de Lught in de Zee.

Een Mijl weghs verrՠkan men een Schip ten vollen sien op de hooghte der Zee. Op anderhalve Mijl geraecktmen ‘t Schip uyt ‘t gesight quyt. Op twee Mijl sietmen de bovenste Mast, genoemd de Stengh. Op drie Mijlen verneemdmen alleenlijck de Scheeps-vaen, of Vlagg'. Maer dan voorts kanmen niets met allen meer van ‘t Schip gewaer werden.

Landen en Bergen konnen op Zee seer verrՍ werden gesien. Ons gesight bereyckte Spitsbergen doe wy noch twaelf Mijlen in Zee waren. ‘t Land scheen ons even als een swarte Wolck met veel witte streepen. Sie de Figuer D., geteeckend met de Letteren a.b.c.g.h.i.

Aen ‘t Ys op deese Zee, daer de Baeren geruster en stiller sijn, gevoeldmen een strenge koude. [196] ‘t Zee-water is soo gantsch klaer, datmen twaelf en meer vademen diepte onder ‘t water kan sien.

By ‘t Ys is geen grond te vinden, datmen ‘t Ancker sou konnen uytwerpen.

Hier staet oock noch aen te mercken, dat de Zee sigh veranderd in verwe, na de gesteltenis der Lught. Indien de Hemel klaer is, soo schijnd deselve blauw als een Sapphir. Indien een weynigh met Wolcken bedeckt, soo vertoondse sigh als een Smaragd (Esmeraude). By een droeve Sonneschijn sietmense geel of lijm-verwigh. By een geheel donkere lught is haer 'aenschouwingh gelijck d'indigo. By een Storm en dick-bewolckte Hemel schijndse als swarte Seep; of eygentlijcker gelijck ‘t Potloot, waer me men schrijft. Wanneer ‘t gantsch onwindigh en stil is, kanmen ‘t slaen of kloppen seer verr' op de Zee hooren; gelijck oock ‘t geblaes der Walvisschen; waer van wy hier nae op sijne plaets sullen spreecken.

In ‘t Ys liep de Stroom Suyden; ‘t welck wy daer aen bemercken konden, dat wy verr' te rugg' dreven. Maer by de Mossel-Bay liep deselve Noorden.

De geene, welcke jaerlijcks aen deese Plaetsen komen, berigten ons niet seekers van Ebb en Vloed; als alleen dat by vermeerdering der Winden ‘t Water aen ‘t Land hooger werd gesien als anders. Even ‘t selve heb ik ook aengemerkt. Indien hier een geduerige Ebb en Vloed was, soo souden, door dկpvloeyingh, d'eyeren der Vogelen in de lage Eylanden verderven.

Eenige seeckerder kennis van Ebb en Vloed in dit Gewest soumen niet lightlijck konnen bekomen. Voor my, 'k weet'r niet anders van, als ick hier beschreeven heb.

Toe-doeningh.

Doe Jan Huygen van Linschooten den 21. der Hoymaend des Jaers 1594. ontrent de Waygats quam, sagh hy ‘t Water soo swart, als dat in de Hollandsche Binnen-slooten. Oock had hy van Swetenoes af tot hier toe al ‘t Water wel brack, maer niet sout gevonden. Buyten twijffel werd dit veroorsaeckt door de meenighte van ‘t Ys, en de geduerige afwateringh van de Sneeuw. De Zeekant van de West-kust en ‘t Land der Waygats sagh hy meerendeel Klippigh, al tճaem van loutere, seer schoone grauwe Arduyn; [197] een sonderlinge oudheyd vertoonende. Hier vond hy een groote Inwijck, of Bay; en wierd gewaer, dat de Stroomen daer met een Voor-vloed liepen seer dwars op ‘t Land, en met de Voor-ebb seer dwars van de Wal af, schietende daer nae langhs ‘t Land heenen. Met een Suyd-Ooste en Noord-Weste Maen maeckt het hoogh water. In de Straet van Waygats, door hem dռi>Enghte van Nassauw hernoemd, wies ‘t Water met de Stroomen, die uyt ‘t Oosten quaemen; waer uyt hy een sterck vermoeden nam, dat dit Gat moest doorgaen tot in een andere Zee, daer de Vloed van daen schoot. ‘t Water was, dieper ingevaren zijnde, van een blauwe verwe, by doncker en Sneeuwaghtigh Weեr; seer sout, gelijck de reghte Zee of Oceaen; schillende van ‘t Water datse aen de sijde by ‘t Land hadden, ‘t welck Teeraghtigh, swart, en brack was. it versterckte hem in de meeningh, dat dit een doorgaende Straet moest sijn tot aen een ruyme Zee. De Kruyshoeck omvaerende, vond hy klaer, blauw Water, ‘t welck Pekel-sout begon te werden; en derhalven hem als verseeckerde, dat hy voortaen een ruyme Zee, of Oceaen, sou vinden. Oock berighteden eenige Samojeden hem, datmen door deese kleyne Zee geraeckt zijnde, in een groote en wijde quam. De ruyme Tartarische, of nieuwe Noord-zee, vond hy in verwe, Waeter, wijdte en schijnssel de Spaensche Zee tեenemael gelijck; waer uyt hy besloot, deselve sigh uyt te strecken nae China, Japan en dկmgelegene Gewesten. Langhs de Kust Oostwaerts inseylende, quam hem soo veel Ys te gemoet, dat hy ‘t weer Zeewaerts in moest setten. Peylde, anderhalf Mijl weghs van ‘t Land, taghtigh vademen diepte; met Lasuer-blauw water; doch ‘t was mistigh Weեr. ‘t Gedaghte Water, als hy op ses en seven vademen diepte Sand-grond liep, langhs de Kust, was hier soo gantsch klaer, dat hy, selfs op aght vademen, bescheydentlijck de grond, en de Krabben, over deselve loopende, sien kon. De veelheyd van ‘t aenkomend Ys dwongh hem, weer te ruggՠte keeren. Op ‘t Staten Eyland vond sijn Volck, soo tusschen de Steenrotsen in, als boven op deselve, onder de Steenen en dաerde, seecker slagh van Bergh-Christal in meenighte; waer van sommige stuckjens gesleepene Diamanten scheenen te zijn; doch waeren bros; vermoedlijck (meend hy) weegens de felle koude. Van Mauritii Eyland afseylende, en de streeck ‘t Zeewaerts aen settende, vond hy soo een wit en bleeck Water, dat hy geen diergelijck oyt in eenige Zeen gesien had; sijnde even gelijck ‘t Water der Zuyder-Zee by Enckhuysen. Գ Daeghs daer aen kreegh hy weer Water soo blauw als Lasuer; en soo diep, dat hy geen grond kon bewerpen. Doe hy by ‘t Canael van Werdhusz quam, verstond hy van dՉnwooners deeses Lands, dat ‘t selve nimmermeer toevriesd, schoon ‘t op een meerder hooghte leght als de Waygats. En vermits hier, door ‘t geheele Jaer, volck woond, soo meende Linschooten, dat ‘t Eyland Waygats met veel meer gemack sou konnen bewoond worden; als hebbende veel meer bequaemheyd; een beeter, en nae alle schijn vrughtbaerer Aerdrijck. Dit geschiedende, soumen, door middel der Schipvaert, in vriendschap konnen geraecken met de Lappen en Finnen: Welcke wel, met de Noorweegers, beyde in de Winter en Somer bewoonen eenige Landen der Noord-Caep; insonderheyd een Dorp, bynae soo groot als Werdhusz; schoon ‘t meer dan anderhalve Graed

Noordlijcker leght, als de Straet van Nassauw, of Waygats. Vermits nu de Stroomen in dese Straet tegens malkander wierden aengejaeghd, even als in de Straet van Magellanes, soo nam Linschooten

dit weer voor een gewis teecken, datեr een Doorvaert moest zijn; en dat de gedaghte twee tegens een stootende Stroomen noodwendigh moesten komen uyt twee openbaere groote Zeen. Waer by noch quam, dat hy op ‘t Staten Eyland, na nauwe opmerckingh, bevond, dat de Vloed uyt ‘t Oosten quam; gevende hem hier door een nieuwe verseeckeringh van sijne meeningh. Echter heeft hy noch in dեerste noch in de tweede Reys, derwaerts van hem gedaen, tot sijn voornemen konnen geraecken; geduerigh verhinderd werdende door de meenighte van ‘t Ys. Van de meenigerley en seer sonderlinge Eygenschappen, oock wonderen, der Zeen, handelen wy in ‘t breede op een Historische, ondersoeckende, en reden gevende wijs in een van ons onder handen genoomen zijnde groot werck.

III. Hoofd-stuck.

Verhandelingh van ‘t Ys; en veelerley aenmercklijcke waerneemingen daer ontrent.

IN Gras en Bloeymaend breeckt het West-ys (soo genoemd, wijl ‘t tegens ‘t Westen legt) ‘t welck by Jan Mayen Eyland verstroyd door de Zee drijft, en sigh streckt tot aen Spitsbergen; daer ‘t doemaels noch vast lagh. Sie de Figuer A., by de Letter c.

‘t Onderscheyd tusschen ‘t Ys by Spitsbergen, en ‘t Ys deeser Landen, bestaet daer in, dat gintsch niet werd gesien eenigh glad Ys, waer over men sou konnen glijden. Daer-en-boven is ‘t niet soo klaer en doorsightigh; niet soo scharp en snijdend; doch veel harder. ‘t Laet sigh niet lightlijck kloven, of van een spouwen. ‘t Koomd aldernaest over een met ‘t Grond-ys der Rivieren deeser Landen in gedaente; of met de Brood-suycker, soo wy deselve noemen; doch anderweegen Hoed-suycker werd geheeten.

Ter plaetse daer ‘t vaste Ys op de Zee leght, sietmen een Sneeuw-witte klaerheyd aen den Hemel, even als of ‘t Sonneschijn was. Want de Sneeuw verwd de lught, gelijck de weerschijn van Vyer by naght aen den Hemel werd gesien. Sie Figuer A., by de Letter f.; en Figuer B., by de Letter d. Maer van verre sietmen de lught blauw, of swartaghtigh. Sie Figuer A., [199] by de Letter o.; daer veel kleyne Ys-velden (welcke zijn gelijk als de Beemden der Zee-honden) werden gesien. Dese geven geen schijn aen den Hemel; wijlեr de Sneeuw van afgesmolten is.

Tegens deese Ys-velden spritst de Zee aen, en veroorsaeckt daer door allerley schoone Beeldenissen. Echter van de Natuer niet alsoo geschilderd, gelijck ‘t Bloem-ys aen de bevroorne Glaesen, veelerley cierlijcke Bloem en Loof-gedaenten vertoonende; maer grover, na de groofheyd der sprenckelingen; verbeeldende Bergen, Thoornen, Tafelen, Capellen, en allerley slagh van Dieren. Sie Figuer A., by de Letter h.

Deese Ys-velden leggen veel dieper onder ‘t Water, alsse daer boven uyt steecken. Werden oock onder ‘t Water van een bleecker verwe gesien, als daer boven. ‘t Opperste soumen mogen noemen de reghte Kerne, of ‘t Margh van ‘t Ys; wijl de verwe daer veel hooger treckt, als anders. Sie de Figuer A., by de Letter h.

De hooghste verwe is schoon blauw, gelijck de blauwste Vitriol; eenighsins doorschijnigh; doch niet soo klaer als ‘t Ys in onse Landen, daermen doorheenen sien kan, hoe dick ‘t oock zijn moght. ‘t Is soo hard als Steen; en laet sigh (gelijck alreeds is geseghd) niet soo light kloven, als ander Ys; wijl ‘t vol gaetjens is, gelijck de Puymsteen.

Om dit Ys seylen de Schepen gintsch en herwaert; tot datse grooter Ys-velden in ‘t gesight krijgen; wijl de kleyne de Zee onreyn (onklaer) maecken. Lightlijck oock konnen de Scheepen daer tegens vaeren, en alsoo vergaen. Sie de Figuer A., by de Letter i.

Maer wanneer sigh de Wind verheft, soo slaen de Golven tegens dՙs-schollen aen, gelijck tegens de Steen-klippen; en ‘t Ys verbreeckt de Scheepen.

Alsmen nu de kleyne Ys-velden voorby is, sietmen een witte klaerheyd onder (of aen) den Hemel: En men vind grooter Ys-velden; taemlijck verrՠvan een gedreven. Daer op seylen wy dan in ‘t Ys, hebbende een kleyn Ys-veld (of Schol) aghter aen ‘t Schip vastgemaeckt; op dat ‘t selve, wanneermen de Seylen moet inneemen, terstond in sijnen snellen loop gestuyt wierd. Anders sou ‘t lightlijck tegens een Ys-veld koomen aen te stooten. Sie de Figuer A., by de Letter b. [200]

‘t Staet aen de wil van yeder Schipper, in ‘t Ys te moogen vaeren; vermits in de vroegh-tijd de Walvisschen hier gesien werden in ‘t West-Ys, gelijck sy ‘t selve noemen.

Niet geerne seylense in ‘t Ys, wanneer ‘t of duyster door Nevel, of stormigh is; ‘t welck hier in ‘t Voor-jaer te verwagten staet. De kleyne Ys-schollen drijven gintsch en herwaerts in Zee, diese vermijden moeten, op dat haere Scheepen niet beschaedigd wierden, of verlooren gingen: Welcke mijdingh by doncker Weեr niet wel geschieden kan.

Voor yemand die ‘t niet weet, schijnd het groote dwaesheyd te zijn, datmen nu van ‘t Ys af; dan weer daer aen en in vaerd. Doch deselve moetmen seggen, dat het hier me gelegen is als met dաndere Jaghten der Dieren; in welcke men nu hier dan gintsch draefd. Vindmen op dեene plaets geen Walvisschen, soo moetmense op een andere soecken. ‘t Geluk der Walvisch-vanghst is als dat der Dobbel-steenen. Daer werd geen groote weetenschap vereyscht, om deselve te bekoomen. Die ‘t geluck dienen wil, vaert best. dեene sietեr en krijghtեr meer als hy begeerd. Een ander, maer een halve Mijl van hem afleggende, vanght, jae sietեr niet een; gelijck de geene, die hier geweest zijn, genoegh bekend is.

Wanneerse in ‘t Ys vaeren, staenեr Mannen met groote Ys-haecken gereed, om te verhinderen, dat ‘t Schip niet tegens een Ys-veld quam te stooten.

Hoe verder men in ‘t Ys seyld, hoe grooter Ys-velden men verneemd; jae sulcke, welcke men niet oversien kan. Want hier om de West (gelijck ‘t soo geheeten werd) sietmen veel grooter Ys-velden, als by Spitsbergen; al tճaemen boven wit, wegens de Sneeuw, daerse me bedeckt zijn. Seer beswaerlijck kanmen op deselve gaen, wijlmen diep in de Sneeuw sinckt. Sie Figuer A., by de Letter l., en Figuer B., by de Letter c.

Aen de kanten van ‘t Ys saegen wy de voetstappen der Beeren. Want haer voedsel soeckense in ‘t Water, aen ‘t Aes der Walvisschen. Tot geselschap wandeld Reyntje de Vos me. Doch hier vind hy een sleghter Roof van Vogelen, als by Spitsbergen; wijlse daer by meenighten; hier by enckele vliegen.

Als de Schippers eenige Mijlen in ‘t Ys seylen, daer middelmaetige, alhoewel noch groote Ys-velden gesien werden, soo [201] maeckense de Scheepen daer aen vast met groote Ys-haecken, wel voorsien met dicke Touwen. Hier leggense gelijck als op Ancker; verscheydene Scheepen aen een Ys-veld (of Schol): Doch veel liever siense sigh daer alleen; wijl anders dեen dաnder in de Walvisch-vanghst verhinderd. Want deselve werden, door ‘t Jaegen gintsch en herwaerts, schouw gemaeckt.

In ‘t Ys verneemdmen geen groote Baeren uyt de Zee; maer ‘t isեr taemlijck stil, oock schoon ‘t Stormen moght. Maer dit gevaer isեr by: Vermits ‘t een' Ys-veld grooter is als ‘t ander; en dat de kleyne veel geswinder drijven als de groote, soo dringen deese Schollen sigh op eenen hoop tճamen, tot groot quaed voor de Scheepen; die door deesen drangh lightlijck in stucken koomen te barsten. Sie Figuer B., by de Letter a.

‘t Volck, inde Scheepen daer toe gesteld, weeren, met groote Ys-haecken, dաendringende Schollen wel nae alle vermoogen af; doch hoe weynigh voordeel hier van meenighmael genooten werd, verneemdmen Jaerlijcks, uyt ‘t vergaen van een deel Kielen.

By goed Weեr kanmen even soo ligt in gevaer geraeken, als in Storm of Onweer: Vermits ‘t Ys in de Zee drijft, ‘t sy met de Stroom of met de Wind; welck van beyde de sterckste is. Door de beweeging breekt dikmael een Ys-veld, of geweldig-groote Schol, in stucken; die dan schightigh voort-schieten; en een gelijck gevaer voor de Scheepen veroorsaecken; van welcke veele deeser wijs te niet gemaekt werden. Sie Figuer B.

De beste afweeringh van ‘t aendringend Ys is, datmen een doode Walvisch by ‘t Schip houd. Andere hangen rondom de Scheepen Staerten en Vinnen der Walvisschen. Oock is dit middel niet te verwerpen, wijl een Schip daer door mercklijck voordeel tegens ‘t Ys ontfanghd. Men heeft gesien, dat in dit aendrijven en kruyen der Schollen een doode Walvisch op ‘t Ys gedrongen is geworden.

‘t Ys stijghd uyt ‘t Water gelijck als Bergen; en maeckt soodaenigh een geruysch, datmen nauwlijcks daer van hooren kan. Van deese aendringingh en op een-kruyingh der Schollen komen de hooge Ys-bergen, welcke men hier en gintsch in de Zee siet drijven. Sie de Figuer B.

dաndere groote Ys-velden leggen niet soo hoogh, als deese [202] Ys-bergen. Echter werdense oock seer selden gantsch sleght en sonder Heuvelen gesien. Onder ‘t Water verneemdmen ‘t Ys soo diep te leggen, alsmen afsien kan. Sie Figuer B., by de Letter e.

Alles is blauw-verwigh; doch hoe dieper men in een holligheyd van ‘t Ys kijckt, hoe cierlijcker blauw men daer siet. Welke schoone verwe sigh koomd te veranderen met de lught. Want als ‘t regenaghtigh Weեr is, soo versterft deese hoogh-blauwheyd, en werd bleecker. Dickmael heb ick oock ‘t Ys onder ‘t Waeter groen gesien. dկorsaeck daer van was de droeve Lught; waer na oock de Zee sijne verwe veranderd.

'k Ben verwonderd, dat op de grootste Ys-velden niet sulcke hooge Ys-bergen staen, gelijck men wel aen ‘t Land gewaer werd. ԫ Hou ‘t daer voor, datse van onder op smelten; ‘t welck men sien kan aen ‘t doorgatede Ys. Anders, wanneer men ‘t van den aenvangh af wou reeckenen, soumen hier Ys moeten vinden, ‘t welck in ‘t midden der Zee den grond sou bereycken.

In Spitsbergen heb ick wit en klaer Ys gesien, gantsch ruygh bevrooren; soo dat het reght de gedaente der Candy-Suycker vertoonde. ‘t Was seer hard en dick; drijvende even-gelijck met ‘t Waeter.

Niet altijd leggen de Scheepen in den drangh van ‘t Ys; wijl dickmael weynigh Schollen werden gesien; schoonmen al verrՍ in ‘t Ys is gevaeren. Maer soo haest sigh eenige Winden verheffen, kan men sigh niet genoegh verwonderen, van waer sulck een meenighte Schollen, in minder als een uyr tijds, komen aendrijven.

Aen d'aldergrootste Ys-velden leggen de Scheepen niet ten besten verseeckerd; vermits deselve, weegens haere grootte, en de kraght des Strooms, veellight oock wegens de rondte der Zee, dickmael komen te breecken; tot geen kleyn gevaer der gedaghte Scheepen.

Wanneer deese Ys-velden van een scheuren, schieten de stucken van malkander. Dit veroorsaeckt een Wervel, of Draeyingh in ‘t Waeter; gelijck men siet, wanneermen een steen in ‘t selve werpt; soo da'r rondom een groote beweegingh en oprijsingh ontstaet. Door deese verwarringh der Zee [203] verheffen sigh dՙs-velden en Schollen op deselve. Koomen oock veeltijds met een kraghtigh geweld op de Scheepen aenstooten; verbreeckende de Masten, en voorts alles watեr aen is. Sie Figuer B.

In Grasmaend vernaemen wy op den een-en-tseventighsten Graed aldereerst Ys; kruyssende ( dat is, gintsch en herwaerts vaerende) by ‘t selve, tot dat dեerste Maend verloopen was. Want soo vroegh in ‘t jaer derf sigh niemand waegen in ‘t Ys te seylen, ter oorsaeck van de Stormwinden. Somtijds oock leght ‘t Ys noch vast; en dan werden weynige of gantsch geene Walvisschen gesien; vermitsse onder ‘t Ys geen Lught, of adem, konnen scheppen.

In ‘t Ys seylden wy tot op seven-en-tseventigh Graden en vier-en-twintigh Minuten; drijvende met de groote Ys-schollen Suyden aen. In deese Gras, gelijck oock in de volgende Bloeymaend, werden hier de meeste Walvisschen gesien; welke loopen nae ‘t Oosten. Derwaerts volghden wy haer, geduerigh nevens ‘t Ys heenen, tot aen Spitsbergen. Sie de Figuer A.

By ‘t Land verneemdmen kleyner Ys-velden, vermits ‘t Ys daer niet wijcken kan, om des Lands wil. Dit veroorsaeckt grooter breeckingh, en kleyner Ys, als in dկpene Zee. Echter werden daer de grootste Ys-bergen gesien; als die tusschen de Bergen staen, welcke noyt van onder smelten, maer yeder Jaer grooter werden, door de daer op vallende Sneeuw, Regen, Glad-Ys, en weer Sneeuw. Deeser wijs neemen deese Ys-bergen jaerlijcks toe, sonder oyt door der Sonnen warmte van boven te smelten. Sie Figuer C. by de Letteren c.d.

Nae langheyd van tijd veranderen deese Ys-bergen haere Sneeuw-verwe door de lught, Regen, en Wolcken. In de kloven of reten der selver zietmen ‘t hooghste blauw, ‘t welckmen op de gantsche Wereld sou mogen aenschouwen.

Van deese Ys-bergen breecken groote stucken af, welcke in de Zee drijven; en die in dickte ‘t ander Ys verrՠovertreffen. ԫ Heb eene deeser Ys-bergen gesien, door ‘t aenslaen der Zee soo cierlijck uytgehoold, als een Kapel; met verwelfselen, Vensteren en Pilaeren vercierd. De Deuren, en de doorgaetede stucken, die gelijck als Vensteren scheenen, hingen vol Ys-kegelen. Inwendigh aenschouwdemen dաlder- [204] schoonste blauwe verwe. Deese Ys-Capel was grooter als ons Schip; en wat hooger, als aghter dկpperste Schips-bodem. Hoe diep deese Ys-schol onder Water lagh, kan ick niet eygentlijck weeten.

By de Mossel-haeven quam een groote Ys-bergh op ons Schip aen drijven. Deselve was soo hoogh, als ‘t voorste deel des Schips, genoemd de Back; en lagh soo diep onder Water, dat hy ‘t Ancker oplightede. Wy hadden doe op vijfthien vademen grond.

Verscheydene andere Figueren, of Gedaente-beelden, heb ick in ‘t Ys gesien; als, ronde en vierkante Tafels, ondersteund met ronde, blauwe Pilaeren. Sie Figuer B., by de Letter f. Boven op was deese Tafel gantsch sleght-wit van Sneeuw. De sijden hingen vol Ys-kegelen, even als een afhangend Tafellaecken. De grootte was soodaenigh, datեr veertigh Menschen rondom hadden konnen sitten. Doch in ‘t opstaen soudense veellight met den Aers aen de Stoelen vast sijn gebleven. Van deese Tafels heb ickեr gesien met eene voet; oock ondersteund van twee, en van drie Pilaren. De Zee-honden bevonden sigh met hoopen daer ontrent.

De Gereghten, op deese Disschen staende, waeren stucken Ys, hebbende reght de gedaente van een Paerdskop, en van een Swaen. Deese kost is wat sout van smaeck; en van weynigh voedsel. Hier staet te mercken, dat dit Ys gantsch gatigh werd door dաenstuyvingen of sprenckelingen der Zee; en dit veroorsaeckt een soutigheyd daer in, soo dat het smaeckt als ander Zee-water.

Door ‘t Zee-water, en ‘t daer tusschen komende Regen-water, veranderd oock ‘t Ys sijne verwe: Gelijck alsmen gemeenlijck ‘t Water geel en blauw siet, wanneer men onder ‘t selve wandeld, en met opene oogen nae boven kijckt.

Soo verr' ’t ander Ys boven waeter leght, is ‘t van smaeck gelijck gemeen Ys; doch onder ‘t selve isմ sout, gelijck Zee-waeter.

Doe wy by Spitsbergen aenquaemen, lagh ‘t Ys by ‘t Rehenveld noch vast. Doch weynige daegen daer nae was ‘t van de Winden gantsch wegh gedreven.

‘t Ys beset dit Land van alle sijden, nae de gelegenheyd der [205] Winden; van Jan Mayen-Eyland, van Oud-Groenland, en van Nova Zembla af komende.

Doemaels bevonden wy, dat ‘t Ys van dեene sijde tot dաndere van Spitsbergen lagh. De Schepen seylden tusschen ‘t Ys en ‘t Land, gelijck als in een Rivier.

Soo haest dit Ys van de Wind werd aengejaeghd, moeten de Scheepen wijcken, of sigh nae de Haeven begeven; ter tijd toe dat ‘t gedaghte Ys door andere Winden weer werd verdreven. Indien niet, soo moetense hier vergaen. Doch soo andere Scheepen daer ontrent, en buyten ‘t gevaer van ‘t Ys sijn, soo konnen de Menschen noch haer Lijf bergen door sigh nae dաndere te begeven.

Op dit Ys verneemdmen niet veel Zee-honden, of Robben; doch daer tegens sietmen hier een groot getal Walrussen; maer noch veel meer Vogelen. Als wy nu al verder voeren, saegen wy de seven Eylanden, doch konden boven deselve niet geraecken.

Toe-doeningh.

Doe Linschooten in ‘t Jaer 1594. sijnen Toght nae ‘t Noorden deed, sagh hy in Hoymaend Ys-schollen, niet alleen soo hoogh boven water leggende als ‘t Schip ter halver Seylen, maer oock soo groot als Steenrotsen en Eylanden: Jae sulcke, die op de diepte van seven vademen niet Vlotten konden. Sommige waeren meer als een halve Mijl weghs langh. Somtijds wierdense gemeeten vijfthalve vadem onder, en twee vademen boven water. Echter is dit noch weynigh. In de derde Schipvaert van Willem Barentsz. om ‘t Noorden nae China staet aengeteeckend, dat op den 6. der Ooghstmaend by Capo de Troost gesien wierd een Ys-schol die ses-en-dertigh vademen onder water vast lagh, en sesthien vademen daer boven uytstack; maeckende ‘t saemen 52. vademen, of 312. Voeten. In mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Beschrijvingh van oud en nieuw-Groenland pag. 85. spreeck ick van Ys. ‘t welck somtijds 70. jae 80. vademen dick is. ‘t Geen deese vaert te gevaerlijcker maeckt, is, dat in sommige streecken verscheydene Stromen gaen; in welcke ‘t Ys smelt, en dan terstond weer bevriesd. Doe ‘t Volck van de gedaghte Willem Barentsz. op sijne derde Togt in ‘t Jaer 1596. op den vijfden der Somermaend ‘t eerste Ys saegen, quam ‘t selve haer seer wonderlijck voor. In ‘t eerst meendense, datեr witte Swaenen heenen dreven. Derhalven eenen der hare, boven op ‘t Schip gaende wandelen luyd keels riep, dat hy Swaenen sagh swemmen. De geene, die beneeden waeren, dit hoorende, [206] quaemen terstond nae boven loopen; maer wierden wel haest gewaer, dat de gemeende Swaenen stucken Ys waeren, van de groote Schollen afgedreven. En vermits ‘t tegens den avond gingh, soo scheenense de witte Swaenen niet ongelijck. In ‘t Jaer 1271. quam een groot deel Ys, waer op veele Beeren waeren, door een stercke Noord-Ooste Wind by Ysland aendrijven: Waer uyt men besloot, dat ‘t geen men doe van Groenland nae ‘t Westen had ontdeckt, noch geheel Groenland niet was; maer dat sigh dit Land nae ‘t Noord-Oosten noch veel wijder moest uytstrecken. Hoedanigh de Persianen Ys maecken, en dan de geheele Somer bewaeren, onaengesien de seer groote hitte deeses Gewests, verhaelen wy in onse Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, tweede deel, pag.1252. Van dՙs groeven in Turckyen; en wat voor Koophandel de Sultan daer me drijft, derde deel, pag.227.

VI. Hoofd-stuck.

Beright van de Lught by Spitsbergen. Veranderingh van ‘t Weեr, en de Teeckenen daer van. Wolcken. Rijp. Seldsaemheden van de Sneeuw; en veelerley andere dingen.

GElijck in onse Landen de koude niet altijd bestendigh is, alsoo oock in Spitsbergen. In Grasmaend (April) was ‘t op den een-en-tseventighsten Graed soo koud, datmen sigh nauwlijcks wist te bergen.

In deese Maend, gelijck oock in de volgende Bloeymaend, sou ‘t in Spitsbergen yeder jaer de strenghste koude zijn.

Wat voor Nattigheyd in de Scheepen is, bevriesd. De Masten, Touwen, en voorts wat om of aen een Schip hanghd, werd van Nevel en Ys als met een Harnasch overtogen.

Nu werden de Scheepen niet meer soo vroegh daer heenen gesonden, als wel voor weynige Jaeren geschiedede; en evenwel koomense noch tijds genoegh. Want soo vroegh in ‘t Jaer kondense daer weynigh voordeel doen; vermits ‘t Ys noch niet van malkander is gedreven: Waerom dan oock ter dier tijd niet veel Walvisschen werden gesien.

In de twee eerste Spitsbergensche Soomer-maenden is ‘t Tandklapperen daer seer gemeen. De begeerte om tեeten is hier oock grooter, als in andere Landen.

Op den derden der Bloey-maend bemerckten wy der Sonnen-ondergangh niet meer, wijlmen by naght soo wel sien kon [207] als by dagh. Doemaels bevonden wy ons ontrent op den eenentseventighsten Graed.

Van de bestendigheyd des Weեrs is niet veel te roemen in deese twee eerste Maenden; wijlmen bynae yeder uyr veranderingh verneemd. Men seght oock, datեr veranderingh en Onweer voor handen is, wanneer men de Maen, en een droevige, vlammige Hemel siet.

Of nu de Maen soodaenige Onweeren voorkondighd, kan ick niet weeten; wijl deselve oock van ons by klaeren dagh wierd gesien. Doch dat nae een klaeren Hemel de Lught van een dicke Nevel werd overtogen, geschied op meer andere tijden; insonderheyd wanneer daer op een andere Wind volghd.

Als de Bergen vyerigh schijnen, soo is ‘t Nevelaghtigh. Daer op volghd een noch duysterer Nevel, met vermeerderingh der koude. Deese Nevel schijnd blauw, als Indigo; oock wel swart van verwe. By veranderingh des Weեrs werd deese Nevel van de Wind aengedreven; soo dat in minder als een half uyr tijds de Zee van een duystere Mist bedeckt is; sulcker wijs; datmen nauwlijcks eens Schips lenghte van sigh kan sien.

Andere Merck-teeckenen, genomen van de Walvisschen en Zee-honden, sullen in de Hoofd-stucken, daer wy van dese Zee-geslaghten spreecken, beschreven worden.

Somtijds was ‘t in Bloeymaend, (als op den veerthienden der selver) een seer heldere en klaere lught; doch te gelijck gantsch koud: Soo dat wy verder over ‘t Water sien konden, alsmen anders op Zee gewoon is de Zee te sien.

Lught en Zee waeren niet t'onderscheyden. ‘t Scheen, als of de Scheepen in de Lught sweefden. Deselve schijnen, alsmense dus aenschouwd, gelijck verdorde Boomen, of Paelen.

Spitsbergen sietmen van verr' als of ‘t een Wolck was. De Bergen geven een weerschijn in de Zee; soo dat yemand, die geen kennis van dit Land heeft, ‘t selve van de Lught niet kan onderscheyden. Even gelijck oock andere Landschappen van verre soodaenigh werden aenschouwd. Sie de Figuer O.

De voorgedaghte klaerheyd en stilte hebben wy oock gehad in de volgende Somer, Hoy, en Ooghstmaend.

Wat nu de koude belanghd, deselve schickt sigh na den aert [208] der Winden; als: De Noorde en Ooste wind veroorsaecken de felste koude; soo datmen sigh meenighmael voor deselve nauwlijcks weet te bergen; voornamentlijck wanneer ‘t sterck waeyd.

De Weste en Suyde winden, wanneerse maer wat bestendigh sijn, geven veel Sneeuw, oock wel Regen; met een lijdlijcke koude.

Wat voor een hitte de Son hier van sigh geeft, sietmen dickmael aen de geene, welcke de traenen uyt dկogen druypen. Evenwel houd deese strenge koude, gelijck wy alreeds hier boven hebben geseght, niet geduerigh aen: Want indien ‘t hier altijd even vinnigh was, hoe soudenեr dan eenige Kruyden konnen wassen?

Oock waeyen hier niet in yeder Jaer deselve Winden in deselve Maenden; maer daer in is veranderingh, gelijck in andere Landen. Nu is ‘t een saghter, dan weer een harder Winter.

Soodaenige Jaeren, in welcke men niet veel donckere, mistige daegen verneemd, werden van ervaerne Schippers en Harpoeniers geroemd, de beste voor de Walvisch-vanghst te zijn.

Of hier, by de voornaemste verwisselingen der Maen, oock Springh-vloeden komen tկntstaen, kan men niet weten.

Sulck een schoonen Hemel, als in ons Land by de Somertijd werd gesien, met cierlijck-getrapte en aerdigh aen een geheghtede Wolckjens, heb ick in Spitsbergen noch noyt vernomen. Maer hier tegens altijd een droeve Lught, of een beneveld Swerck.

Opstijgende Donder-wolcken ben ick noyt gewaer geworden. Heb oock van niemand gehoord, dat hy deselve oyt sou gesien hebben.

Boven ‘t Ys sietmen de Lught wit. Hier uyt kan men afnemen, waer vastYs leght. In ‘t voorgaende Hoofd-stuck, daer wy van ‘t Ys hebben gehandeld, kanmen breeder beright hier van vinden. Sie de Figuer A., by de Letter f.: En Figuer B., by de Letter d.

In de twee laetste Spitsbergensche Somermaenden, insonderheyd in Hoymaend, scheen de Son voor ‘t Waygat soo warm, [209] dat de Teer aen ‘t Schip, tusschen de Gangh-boorden, daer de wind soo niet in valt, begon te smelten.

Daer is geen onderscheyd tusschen de koude by dagh of by naght; wijlեr geen dagh en naght is. Echter schijnd men noch dagh en naght te konnen onderscheyden, wanneermen, nae een reghte betraghtingh, voor de naght neemd de tijd, dat de Son schijnd als een heldere Maen; soo datmen soo wel in de Son als in de Maen kan sien.

Vermeerderingh der koude, of afwijckingh (verwisselingh) van ‘t Compas, hebben wy, soo verrՠwy gekomen zijn, niet bemerckt.

Hier staet oock in aght te neemen, dat de koude in dit Gewest een dood ligchaem in d'erde niet lightlijck laet verrotten; gelijck wy hier boven in ‘t Hoofd-stuck der Beschrijvingh van Spitsbergen alreeds hebben geseght.

Op onse te ruggխreys hebben wy der Sonnen ondergangh voor d'eerstemael waergenomen op den tweeden der Ooghstmaend.

Wat nu belanghd de dingen, welcke in de Lught werden geteeld; ԫ heb bemerckt, dat de Rijp, gelijck kleyne spiessige Sneeuw (om soo te spreecken), of in seer kleyne subtyle Spieskens op de Zee neer valt, en deselve bedeckt, even als ofse van stof bestoven en overtrocken was.

Deese kleyne Spieskens werden geduerigh meer en meer opgehoopt; en leggen soo alsse vallen, kruyswijs en ongelijck op malkander. Alderbest kanmense vergelijcken by een Spinneweb. Sկntstaen, of komen voort uyt de koude der Lught; en vermeerderen sigh soo seer, dat de Zee daer van werd overtrocken als met een dicke Huyd, gelijck Ys. Welck Ys een soete smaeck heeft: Gelijck dan oock ‘t soute Zee-water, in de hoogte der Lught opgetrocken zijnde, daer veranderd werd, en tot soet Regen-water neer valt.

‘t Gebeurd alleen by heldere Sonneschijn en strenge koude, datmense sien kan. Anders vallense onsightbaer, gelijck by ons de Dauwճnagts. By droeve Lugt, of als de Son niet schijnd, kanmen dit niet gewaer werden.

Bysonderlijk kanmense sien, wanneermen tegens de Son kijkt, aen een schaduwagtige plaets. Dan blinckense met sulk een heldere glantsch als Diamanten [210]

Sy werden met meenighten gesien, gelijck Stof-veselkens in de Son, van 's morgen af tot op den middagh en 's avonds toe.

Gantsch kleyn vallense neer; soo datեr gantsch geen nattigheyd van aen de Klederen koomd te hangen. Reght ontrent de Middagh, wanneer de Son wat warm schijnd, smelten dese Spieskens, en vallen dan onsightbaer benedenwaerts; gelijck de Dauw.

Somtijds, wanneer de Rijp van de Boomen afstuyfd, sietmen by ons oock ten naesten by diergelijcke Spieskens. Dit is kleyne Sneeuw; welcke soo wel in de Schaduw, als tegens de Son kan gesien worden.

Oock sijn deese Spieskens niet d'adem, of Damp, die, gelijck de Rijp, aen de Baerden der Mannen, of de Hayren der Paerden, of andere dingen, blijft hangen.

Hier moet niet vergeeten worden, datmen in deese Spieskens by Spitsbergen een Boogh gewaer werd, gelijck als een Regenboogh van twee Verwen wit en bleeck-geel; bynae gelijck de Son sigh vertoond in de duystere beschaduwingh der Wolcken.

'k Sal nu treden tot de beschrijvingh eens anderen Booghs; welcke ick de naem van Zee-boogh geef. Deese werd gesien by heldere Sonneschijn; niet in de groote Baeren, maer in de druppelen des Waters, welcke door de Wind daer van af-stuyven, en gelijck een Nevel schijnen.

Gemeenlijck sietmen deesen Boogh voor den Buyck des Schips; oock wel aghter nae de Lee toe (dus werd genoemd de sijde des Schips, welcke sigh nae de Zee neyghd) tegens de Son over, daer de schaduw der Seylen heenen geworpen word. Doch niet de schaduw der Seylen maeckt de Boogh, maer in deselve aenschouwdmense.

In deese soute Zee-druppelen sietmen soodaenigh een schoone schaduw, met verscheydene Verwen, gelijck men gewaer werd in de Regenboogh aen den Hemel, tegens over de duystere Wolcken.

Hier by werd my noch yet anders indaghtigh; naementlijck, dat in de bovenste Wolcken nevens de Son, een heldere Lught werd gesien, even als ofեr twee Sonnen scheenen. De [211] Zeevaerende noemen deselve Weerschijningen, of anders Neven-Sonnen.

Sulck een helder light bevinden wy in de laege Lught, in de duystere Schaduw, welcke van de Wolcken neervalt; schijnende een Regen-wolck niet ongelijck; vermits ‘t vol druppelen sweefd, waer in de Son blickerd, gelijck ‘t een of ‘t ander dingh in een Spiegel werd gesien.

Deese klaerheyd der Son veroorsaeckt een warmte, welcke van sigh drijft een Boogh, nae de gestalte der Son. Dese Boogh sijn de druppelen, die van der Sonnen warmte in Damp, of Nevel, werden veranderd. By veranderingh der koude werd deese Damp in de Lught gesien als Roock; waer in men de verwen niet gewaer word.

In de gedaghte swevende druppelen blickerd de Son, en veroorsaeckt de cierlijcke verwen, blauw, geel, en rood; schijnende reght juyst van malkander gescheyden te zijn. Dit sijn de Hoofd-verwen des gemelden Booghs.

Wat de grootte belanghd, aen den Boogh welcke ick op Spitsbergen sagh, heb ick waergenomen, dat hy dagh en naght met de Son om gingh. Dat hy oock Գmorgen en Գavonds, desgelijcks by nagt veel grooter werd gesien als by dagh.

'k Wil hier niet spreecken van de Wind-Wervelen, welcke in dese koude Landen onbekend sijn; als die ‘t Water in de Lugt omdrijven en verbreecken nae de wijs der Waeter-moolens, welcke men gevonden heeft nae de gestalte der Slecken-Huyskens.

Doch hier dient niet vergeeten de kleyne Wervels, welcke ontstaen wegens de voorstaende Bergen, waer tegens een Wind stoot, en alsoo omgedreven worden. dաndere, tusschen de Huysen, of Daecken, sien wy op naeby gelegene Wegen.

Voorts werdmen in Spitsbergen gewaer, dat de Zee, even gelijck dաndere Wateren, by vermeerderingh van koude, een Damp van sigh geeft; welcke in de Lught tot Regen, of Sneeuw, werd. De reuck daer van is gelijck die van de Nevel, of van heet Water.

Dit is oock een Spitsbergensche Aenmerckingh, dat de koude gemeenlijck verminderd, wanneer in de lught veel Damp of [212] Nevel werd gesien; en dat deselve bynae in een oogenblick ontstaet by klaere Sonneschijn, sonder wind, of andere oorsaecken. Doch als van deese Dampen de Lught vervuld werd, soo verdeelen sich de Wolcken, en houden langh aen, met een bestendige Wind.

Sulck een Damp sien wy in de Lught, die, gelijck Sweet, aen de Klederen of Hayren hanghd.

Uyt soodaenige kleyne Damp-druppeltjens heeft de Sneeuw haeren aenvangh. Eerst werd een druppelken gesien, als een Sand-koornken. Sie Figuer E., by de Letter a.

Door de Nevel neemd het toe, tot dat het de gedaente van een ses-hoeckige Schild bekoomd; klaer en doorsightigh als Glas. Aen deese ses hoecken hanghd sigh de Nevel, gelijck druppelkens. Sie Figuer E., by de Letter B. Daer nae vriesd het van malkander, soo datmen de gedaente van een Starrՠgewaer werd. Sie Figuer E., by de Letter C.: Evenwel noch aen een gevrooren; tot dat hy daer nae sigh reght van elckander deeld; soo datmen verneemd een Starrՠmet tacken. Sie Figuer B., by de Letter D. Welcke Tacken noch niet geheel bevrooren sijn, wijl noch eenige gantsch natte druppeltjens sigh tusschen deselve bevinden; tot dat hy voorts de gedaente eener volkoomene Starrՠkrijghd; met Tacken aen de zijden, gelijck Vaerne-kruyd; aen welckers eynden, of spitsen, noch kleyne druppeltjens hangen, als Knuppelkens. Sie Figuer E., by de Letter E. Die sigh ten laetsten verliesen, soo dat eyndlijck een volmaeckte Starre-vorm ontstaet.

Dit is dկorsprongh der Starre-Sneeuw, welcke by de strenghste koude soo langh werd gesien, tot datse al haere Tacken verlooren heeft. Sie Figuer F., by de Letter F.

Hoe veelerley slagh van Sneeuw in Spitsbergen valt, en by wat voor een Weեr, heb ick op de volgende wijs aengemerckt en onderscheyden.

Figuer E., Num. 1. heb ick afgeteeckend by lijdlijcke koude; wanneer ‘t oock regenaghtigh was. Dan valt de Sneeuw als Rooskens; als Spieskens; als kleyne Koornkens. Num. 2. Wanneer de koude aflaet, valt'r Sneeuw als Starren; met veele Tackjens, als Vaerne-kruyd. Num. 3. Nevel alleen, of groote Sneeuw. Num. 4. Dus valt de Sneeuw by strenge [213] koude en Wind. Num. 5. By een strenge koude, doch niet windigh, valt de Sneeuw gelijck als Starren; veel in eenen hoop, wijlse door de Wind niet van malkander werd gedreven. Num. 6. By een Noord-Weste Wind, of by een dick bewolckte Lught, en Stormigh Weեr, viel Haegel, rond, en oock langhwerpigh, over al met Tacken; van soodaenigh een groote, als in de Figuer op de gedaghte Num. 6. te sien is.

Noch veelerley ander slagh van Starre-Sneeuw werdեr gevonden, met meerder Tacken, Herten, en diergelijcke gedaenten; doch al t'saemen werdense op eenerley wijs voorgebraght, by een Oosten en Noorden Wind. Andere Spiesaghtige Sneeuw by Weste en Suyde Winden.

Wanneerse van de Wind niet van een werd gedreven, soo valtse wel in eenen hoop tճaemen. Doch alsse door de Wind van malkander werd ghescheyden, soo vallen de Starren of Spieskens alleen; yeder Sneeuw-vorm afsonderlijck; gelijck men de Stof-veselkens siet sweven tegens de Son.

Dus veel heb ick van de Sneeuw waergenomen: En bevinde, dat oock in deese Landen by een koude Lught en Noorden Wind allerley slagh van Starre-Sneeuw werd gesien, gelijck in Spitsbergen.

Toe-doeningh.

Van de geweldige Sneeuw, welcke ‘t Koninghrijck Tibet, ter plaets daer de Vloed Ganges sijnen oorsprongh neemd, een lange tijd in yeder Jaer bedeckt, soo dat der Reysigers oogen door de geduerige glantsch verblind werden, en d’inwooners ter dier oorsaeck Sneeuw-brillen gebruycken moeten: Van de Sneeuw op de Switsersche Alpen, welcke eenige duysend Jaren daer gelegen heeft, en tot ongemeen hard Ys bevrooren is: Van de gevaerlijcke afrollingh der Sneeuw van deese Bergen. Van een wonderlijcke Sneeuw-brugh over de Rivier Ganges, e.s.v. Hebben wy gehandeld in onse meergedaghte Curieuse Aenmerckingen, tweede deel, pag. 505. 649. 650. [214]

Het wordt te lang. Bovendien heb ik geen kennis van de planten en dieren die daar voortkomen en stop er daardoor mee.

Frederick Martens Spitsberghsche Reys. Derde Boeck.
Handelende van de Planten en Kruyden, welcke in Spitsbergen werden gevonden.

I. Hoofd-stuck.

Voorberight, tot de volgende Beschrijvingh der Planten en Kruyden.

VOor af en in ‘t gemeen moet ick den Leeser dit beright geven, dat al de bygevoeghde Figueren der Kruyden op de plaets, daer ick deselve heb gevonden, varsch, nae ‘t leven, en volgens haere Natuerlijcke groote sijn afgeteeckend; behalven alleen ‘t Klip-kruyd met ‘t eenige Blad; en ‘t daer nevens staende Kruyd (in de Figuer 1.), een Paerdestaert niet ongelijck; welcke, wegens haere grootte, niet in haer volkomene vorm hebben konnen werden afgebeeld.

Al de Kruyden (gelijck oock ‘t Mos-kruyd) wassen op ‘t Gruys en ‘t Sand der Steenen en Rotsen, daer ‘t Water na beneden afvalt; daer oock dՏoste en Noorde-winden op de sijde des Geberghts niet te sterck aen waeyen. De Vogelen gevenեr de Mestingh toe; waer door de gedaghte Kruyden tot haer volkomene Wasdom konnen geraecken.

Noch veel meer andere kleyne Kruyden komen hier voort, welcke ick, wegens gebreck van tijd, niet heb konnen afteeckenen. Doch indien ‘t God gelieft, dat ick derwaerts een tweede Reys doe, soo sullense in ‘t toekomende niet vergeeten worden.

Met opset heb ick hier uytgelaeten de witte Maen; waer van wy veele Bloemen op onse Hoeden staecken, en daer me [215] weer te ruggՠnae ons Schip quamen. De geheele Plant was maer eene Span langh.

Daer benevens heb ick oock niet afgebeeld de roode Sueringh: De geene, welcke my te Breemen, in den Hof des Hollandschen Hoveniers, is getoond, onder desen Naem, was van deselve grootte; doch de Bladeren der Spitsbergsche sijn rood van verwe.

Deese weynige hier voorgestelde Kruyden kan de gunstige Leeser voor eerst tot een Proef aenneemen; en daer uyt bemercken, dat op deese koude, dorre Geberghten evenwel noch Aerd-gewassen sijn te vinden, waer van soo wel Menschen als Beesten haer onderhoud, en vervarsschingh konnen hebben, gelijck uyt onse volgende Beschrijvingh te sien is.

‘t Schijnd dat deese Kruyden in dit Gewest maer alleen een korte tijd hebben, om te wasschen. Want doe wy in Somer-maend op Spitsbergen aenquamen, wasեr niet veel groens te sien. Maer in Hoy-maend stondense meerendeel in vollen bloey; eenige oock droegen alreeds Zaed. Waer uyt lightlijck staet af te neemen, wat voor een lange Somer hier zijn moet.

Ick koom nu tot de Beschrijvingh der Kruyden, welcke ick heb konnen afteeckenen. En sal beginnen met de geene, die haere blaederen alleen om de Wortel uyt-brengen; aen de Stengel geene, of weynige der selver hebbende. Daer op sullen volgen dեnckel-geblaederde aen de Steel. Voorts, de sulcke, aen welcke men gepaerde bladeren vind. Dan een met drievoudige Bladeren. Eyndlijck sal ick besluyten met dկnvolkomene Kruyden.

II. Hoofd-stuck.

Kruyd met Aloe-Bladeren.

DIt is een seer aerdigh Kruydje. ‘t Brenghd, tusschen tackige, gantsch groene en vette bladeren, gelijck Aloe, een bladerloose bruyne Stengel voort, groot ontrent een kleyne halve vinger; waer aen uyt-spruyten gedrayde ronde kopjens van Lijf-verwige Bloemkens, welcke men nauwlijcks [216] kan komen. ‘t Eene Bloemen-kopje is boven ‘t andere, niet verrՠvan malkander gescheyden. Sie de Figuer C., by de letter a.

somtijds komen uyt ‘t selve Kruyd twee Stengelkens voort. dեerste is de grootste; dաndere kleyner. Evenwel heeft de kleyne Stengel, even soo wel als de grootste, dubbele druyfgelijcke Bloemen-kopjens.

Belangende ‘t Zaet, ‘t selve heb ick, nevens meer andere dingen, door gebreck van tijd niet konnen afteeckenen. De Wortel bestaet uyt veele teedere subtyle Veselkens.

‘t Wierd met hoopen versaemeld op den seventhienden der Hoy-maend, aghter de Harlinger Koockery, aen de hooge Bergen, daer ‘t Water nae beneden valt.

‘t Is niet wel te seggen, tot welcke van de Kruyden, in de Kruyd-boecken beschreven, dit Kruydeken moght te brengen zijn. De Heer Casparus Bauhinus in sijne Voorloper van de Schouwplaets der Planten, lib.5. cap. 15. maeckt gewagh van seeker Kruyd, ‘t welck hy noemd Limonium Maritimum minimum. ‘t Selve schrijfd hy toe kleyne, rondaghtige, dicke, dighte Bladeren, gelijck de Donder baerdt (Semper vivum) tusschen welcke kleyne Stengelkens voort schieten, met eenige weynige bleeck-roode Bloemkens. Doch de Wortel koomd met die van ons Kruyd niet over een; welcke bestaet in veele Veeselkens, en niet rood; dաndere daer tegens langh en rood, oock boven verdeeld is.

III. Hoofd-stuck.

Ingekerfde Kleyn-Donderbaerd.

DE Blaederen deeses Kruyds vergelijcken sigh alderbest met de Maeghdelieven-blaederen; voor welcke ick deselve oock aengesien sou hebben, indienեr de Bloem niet ingeweest waere. Dit verschil isեr noch tusschen beyden, dat de Blaederen van dit Spitsberghsche Kruyd dicker en sappiger sijn, gelijck de Blaederen der kleyne Huysloock.

De gedaghte Blaederen komen rondom de Wortel uyt, tusschen welcke een kleyne Stengel, soo langh als een kleyne [217] vinger, voortschiet, sijnde rond en ruygh; meerendeel sonder Blaederen. Alleenlijck daer een andere Stengel uytschiet sietmen ‘t eene smal Blaederken aen ‘t andere.

De Bloemen komen tusschen schubbige kopjens voort, gelijck een Stichas-Bloem. Van verwe sijnse bruyn. Hebben vijf spitse Blaederkens, sigh houdende aen vijf Veeselkens; de Muer-peper-bloemen niet ongelijck. 'k Heb niet meer als twee Bloemen te gelijck bloeyende gevonden. ‘t Zaed was noch niet voor handen.

De Wortel is wat dick. Gaet reght uyt. Heeft aen alle sijden een goeden hoop dicke Veeselkens.

Men sou dit slagh van Kruyd tot de Donderbaerd konnen brengen; en ‘t selve ingekerfd kleyn; of sleghtlijck, gekerfde Donderbaerd met schubbige koppen, mogen noemen.

Dit Kruyd heb ick gevonden in de Deensche Haven, op den aghtthienden der Hoymaend. Sie Figuer F., by de Letter a.

IV. Hoofd-stuck.

Hane-voeten. VOlgen nu de Hane-voeten, afgeteeckend in de Figuer G., by de Letter c., en e. Figuer H., by de Letter c. En Figuer I., by de Letter d. Deese vier Kruyden, welcke wy nu beschrijven sullen, sijn al tճamen Hane-voeten, doch onder malkander in de Blaederen onderscheyden.

‘t Eerste, Figuer G., by de Letter c.; en ‘t vierde slagh, Figuer I., by de Letter d., sijn malkander in Bladeren gelijck. Beyde hebbense tweederley Blaederen. dկnderste sijn breeder, en niet soo diep; dկpperste smaller, en dieper ingekerfd. Hier in evenwel onderscheyden, dat dեerste soort niet soo hoogh op wast, en uyt eene Wortel veele Blaederen (Stengels) voortbrenghd: Doch de vierde heeft maer eene Stengel, aen welcke beneden een Blad aen een lange Steel uytschiet. Sie Figuer I., by de Letter d.

‘t Vierde slagh draegd geele Bloemen. Of ‘t eerste oock geele Bloemen heeft, kan ick my niet reght indagtigh maecken; [218] alhoewel ick vermoede jae. Kan ‘t oock niet naesien by mijnen voornaemen Vriend de Heer Doctor Kirstenius; dien ick een gedrooghd Kruyd van deese soort heb vereerd.

De Bloem van dit vierde slagh heeft vijf Blaederen; voor aen breeder als onder. Sy komen voort uyt een ruyge Bloemknop; welcke in even soo veel blaederen verdeeld is. Sie Figuer I., by de Letter d. De Bloem van dեerste soort heeft ses Blaederen, zijnde smal en kleyn. De Zaed-knopjens sijn malkander gelijck.

De Wortelen zijn onderscheyden. Die van dեerste bestaen uyt veele kleyne Veeselen. De Wortelen van ‘t vierde zijn dicker; langhaghtigh, met subtijle Veeselkens.

‘t Eerste brand op de tongh, gelijck Vloo-kruyd in onse Landen; doch een weynigh onkraghtiger. De blaederen van ‘t vierde Kruyd branden op de tongh niet. Sie Figuer I., by de Letter d.

In de Deensche Haven heb ick dեerste soort in meenighte gevonden; desgelijcks oock de vierde. Beyde bloeydense in Hoymaend.

‘t Tweede slagh heeft eenige andere Blaederen, als beyde de voorige. dկnderste koomen wel met die van dեerste soort over een, doch sijn kleyner. Die wat hooger staen, voortkomende nae dեerste Bladeren, sijn op beyde de voorste zijden diep ingekerft; soo dat ‘t eerste uytstaende blad bynae de gedaente van een Tongh schijnd te vertoonen. De twee bladeren, daer ter zijden staende, zijn maer een weynigh ingekerfd. Sie de Figuer G., by de Letter e.

Men vind noch een andere ongelijckheyd tusschen de Bladeren van dit Kruyd en beyde de voorige; vermits de geene, welcke naest by de Bloem staen, smal en diep ingekerfd zijn, met twee kerven; brandende op de tongh. De Bloem is kleyn. Heeft ses, of oock wel seven Bladerkens. ‘t Zaedknopje is dat der voorige gelijckvormigh, behalven alleen dat het kleyner is.

De Wortel is die van ‘t eerste slagh gelijck; behalven datse meer Veeselkens heeft. Hier by staet noch aen te mercken, dat uyt de Wortel gelijck als een ronde dicke Scheede voortschiet, welcke de Stengel omvanghd, nae de dickte des Steels; even gelijck aen de vierde soort werd gesien. [219]

Ick vond dit Kruyd by ‘t eerste staen, in de Deensche Haven, of Bay, den sesthienden der Hoymaend.

‘t Derde slagh is noch kleyner, doch veel rijcker in Bladeren; welcke niet soo groot, oock niet soo diep gekerft zijn. Echter hebbense soo wel vier kerven als die van ‘t ander slagh. Aen dese heb ick niet gevonden dկngelijckheyd der Bladeren, welcke dight onder aen de Bloem sitten. Sie de Figuer H., by de Letter c.

De Bloem is wit, en heeft vijf bladeren. ‘t Zaed-knopje was noch niet te sien. De Wortel bestaet uyt dunne subtyle Veeselkens. ԫ Heb dit Kruyd gevonden in de Suyd-Bay, den sesthienden der Hoy-maend. ‘t Brand op de Tongh. De Bladeren zijn dick en sappigh.

Ter selver plaets vond ick noch een ander Plantje, dit in alles gelijckvormigh; behalven dat de Bloemen Purpur-verwigh waeren, en de Bladeren niet soo sappigh: Ter dier oorsaeck heb ick ‘t niet afgeteeckend.

V. Hoofd-stuck.

Leepel-Kruyd.

DIt Lepel-Kruyd brenghd uyt eene Wortel veele Bladeren voort; welcke sigh aen deselve in de rondte uytbreyden, en op dՁerde neerleggen. In ‘t midden deeser Blaederen koomd een Stengel uyt, wassende veel laeger als in onse Landen; met weynige Blaederen, welcke nevens de tacken sitten.

Deese Stengel draeghd witte Bloemen van vier Blaederen. Sy wassen in eene ry, veel aen eene Steel, doch enckel boven malkander. Wanneer dեene Bloem afvalt, koomd dաndere weer voort. De Bloemen gedaen hebbende, soo vertoond sigh ‘t Zaed, in langh-aghtige Hulsen (gelijck in de Figuer is aengewesen) als een Eyckel geslooten: Waer tegens by ons ‘t Zaed in ronder Hulsen werd gevonden.

De verwe der Wortel is wit; wat dick en reght. Heeft onder aen subtijle Veeselkens. Dit Kruyd werd met hoopen gevonden [220] aen de Steen-klippen, daer dՏoste en Noorde-wind niet soo sterck waeyd. Insonderheyd heb ick ‘t in meenighten gesien in de Suyd, in dռi>Engelsche, en in de Deensche Haven. In de laetst-genoemde wasեr ‘t Aerdrijck gantsch groen van.

Deese Leepel-bladeren waeren ‘t eerste Kruyd, ‘t welck ick in Spitsbergen vond; doe wy dեerstemael aen Land traeden. ‘t Was doemael soo kleyn, dat ick ‘t nauwlijcks kon kennen voor Leepel-Kruyd: Doch naederhand vonden wy ‘t in behoorlijcke grootte. In Hoy-maend droegh ‘t Zaed.

Insonderheyd staet aen te mercken, dat de Bladeren deeses Kruyds in Spitsbergen weynigh scharpte hebben; en derhalven veel onkraghtiger zijn, als de by ons voortkoomende Leepel-blaederen. Men eetse in dit Gewest voor Salaed, tot vervarsschingh; ‘t welck met ons Leepelkruyd niet sou willen aengaen.

Mijne Figuer koomd op ‘t nauwste over een met de geene, welcke werd gevonden in Matthioli Hooghduytsch Kruyd-boeck, Boeck 3. cap. 35. MijnՍ Afteeckeningh siet gy Figuer H., by de Letter a.

Toe-doeningh.

Linschooten, in sijn eerste Reys nae ‘t Noorden, gedaen in ‘t Jaer, 1594., beright ons, dat hy den seven-en-twintighsten der Hoymaend op ‘t Land van Waygats (welcke hy noemde de Straet van Nassauw) vond een uytsteeckende meenighte van Lepel-blaederen, gemenghd onder ‘t Gras en ‘t Kruyd; desgelijcks oock hier en gintsch veel Biesloock; en Veldbloemen. Dit Lepel-kruyd is een seer goede vervarsschingh voor ‘t aldaer aenkomende Volck, tegens ‘t Scheurbuyck.

VI. Hoofd-stuck.

Kruyd als Muer-Peper.

DIt Kruyd is buyten twijffel een slagh van Muer-Peper [dus werd genoemd seekere soort van Sempervivum; anders Sempervivum tertium] doch de Bladeren sijn ruygh; niet soo dick, oock niet soo sappigh, als die van onse Muer-peper. Daer-en-boven brandense niet soo seer op de tongh als dկnse [221] Eer de Bloemen ten vollen uytkoomen, schijnense de Bloemen der Wolfs-melck gelijck. Doch uytgebroocken zijnde, vertoonense sigh Purpur-verwigh, en hebben ongelijcke Blaederen; meerendeel vijf; maer somtijds heb ick ses, oock wel negen bladeren geteld. Op ‘t getal der Veselkens in de Bloemen heb ick geen aght genoomen; oock geen Zaed daer in gevonden.

De Wortel is seer kleyn; en dեene staet by dաnder. Dit Kruyd saegen wy op de laege Eylanden der Engelsche Bay. Met hoopen vonden wy ‘t onder de Mos-kruyden op den ses-en-twintighsten der Somermaend. Sie de gedaente Fig. F., by de Letter c., en Figuer I., by de Letter a.

VII. Hoofd-stuck.

Adder-wortel. DIt Kruyd is een slagh van kleyn Adder-Kruyd (in ‘t Hooghduytsch Natter-Wurtz; in ‘t Latijn Dracunculus; by ons Herts-tongh). ‘t Wast in Spitsbergen seer raer. dկnderste bladeren sijn de grootste; echter niet boven een Nagel breed. Sy sitten enckelijck alleen aen de Stengel, en niet meer als drie boven malkander; dկnderste uytgeslooten. Hoe naerder de bladeren by de Bloemen staen, hoe smalder sy werden. Inwendigh (of binnenwaerts), een weynigh van den rand af, hebbense veel kleyne stipjens, verdeeld na de rondte des blads, tot aen ‘t spits toe. Aen deese stipjens verliesen sigh dՁderen. Voorts sijn deese bladeren aen ‘t uyterste der rondte niet geheel sleght, maer eenighsints subtyl ingeboogen.

Uyt de wortel koomd somtijds een enckele, somtijds een dubbele Stengel voort, gelijck in de Figuer te sien is. De tweede, of Neven-Stengel, is altijd wat laeger als dեerste, of Hoofd-Stengel.

De Bloemen komen voort uyt Hayraghtige Aderkens. Veel kleyne lijfverwige Bloemkens staen gedrongen nevens malkander. Deese waeren soo kleyn, dat ick de Bladeren niet geteld heb. [222]

‘t Zaed was noch niet rijp. De Wortel wijsd aen ‘t Geslaght deeses Kruyds: En is derhalven Bistorta, of Adder-wortel te noemen. Want sy leght omgekromd in dՁerde. Is meerendeel, daerse op ‘t dickste is, soo dick als een kleyne vinger. Heeft kleyne Veeselkens. Van buyten isse bruyn-aghtigh; van binnen lijfverwigh. Van smaeck tճaemen-treckend.

Dit Kruyd heb ick gevonden in de Deensche Bay, op den aghtthienden der Hoymaend. Mijne Figuer koomd alderbest over een met de geene, die Camerarius heeft afgebeeld in ‘t derde Capittel van Matthioli vierde Boeck. Sie Figuer I., by de Letter a.

VIII. Hoofd-stuck.

Kruyd als Muysen-Ooren.

DIt Kruyd brenghd gepaerde, enckele, over al ongesneedene, ruyge, en de Muysen-ooren gelijck zijnde Bladeren voort. De Stengelen, wanneerse eerst uytschieten, zijn glad; doch werden naederhand even soo wel ruygh, als de Muysen-ooren, daer de bovenste magere bladeren sitten, Onder sijnse rond, en niet langh.

Boven op de Stengel koomd een witte Bloem uyt haer Bloem-huysje voort. ‘t Getal haerer Bladeren heb ick soo nauw niet aengemerckt. Oock heeft de kortheyd des tijds my niet toegelaeten, dat ick van ‘t Zaed had moogen schrijven. De Wortel is kleyn, rond en dun, met kleyne Veeselkens.

‘t Schijnd dat dit Kruydeken behoord tot de ruyge Hoender-beet.

Veellight kon dit wel zijn ‘t derde of ‘t vierde Geslaght der Hayrige Hoender-beeten des Heeren Dodonei, voorgesteld in sijn Kruyd-boeck, eerste Latijnsche Druck, cap. 10. des tweeden Boecks; doch in sijne afbeeldingh zijn de Bladeren ingekerft; waer tegens ‘t Spitsberghsche Kruyd, gelijck wy alreeds geseghd hebben, ongekerfde Bladeren heeft.

Ick versaemelde ‘t selve in de Suyd-haven, op den seventhienden der Hoy-maend. Sie de Figuer B., by de Letter d. [223]

IX. Hoofd-stuck.

Kruyd als Vincoord; of Maeghde-Palm.

DIt Kruyd slingerd langhs dՁerde. ‘t Heeft rondaghtige Bladeren; twee en twee op laege Stengelen. Mijns oordeels vergelijckense sigh met de Bladeren van Vincoord, of Maeghde-palm (in ‘t Hooghduysch Singroen, of Ingroen); doch sy zijn wat ronder; en oock de grootste voor aen ingeboogen. De Stengel is wat knobbeligh en houtaghtig.

In ‘t eerst laet de Bloem sigh sien als of ‘t een Blad sou zijn. Maer alsse verder uyt-koomd, werdmen gewaer, datեr een Bloem van sal van worden. Sy koomd voort tusschen de Bladeren aen deselve Steel. De reghte verwe deeser Bloemen heb ick niet konnen waerneemen, wijlse sigh, ter tijd ick daer was, noch niet ten vollen lieten sien. Veel min heb ick ‘t Zaed konnen versaemelen.

De Wortel is langh, dun, rond, houtaghtigh en knobbeligh.

Onder aen heeftse subtyle gedubbelde Veeselkens. ԫ Vond dit Kruyd in de Suyd-Bay, aghter de Harlinger Koockery, op den negenthienden der Somer-maend, en den seventhienden der Hoy-maend.

Wijl de Bloem, gelijck oock ‘t Zaed, deeses Kruyds noch niet reght te sien was; dat oock veellight noch meer Bladeren mogen voortgekomen zijn, soo kan ick niet eygentlijck weeten, of ‘t wel sijn moght de pyrola minima, van de Heer Clusius afgebeeld en beschreven in ‘t vijfde Boeck sijner rare Planten, cap. 20.: Of oock de Pseudochamae Buxus des Hofs tռi>Eichstadt; van de gemelde Clusius in ‘t eerste Boeck des gedagten Wercks cap. 72. onder de naem van Anonymos Coluteae flore afgeteeckend en eygentlijck beschreven; werdende van Camerarius in sijnen Hof aengeweesen onder de naem van Anonymos Pervincae folio. Sie mijne Afteeckeningh Figuer G., by de Letter b. [224]

X. Hoofd-stuck.

Aerd-Besien-Kruyd.

DE Bladeren deeses Kruyds sijn die van dՁerdbesien gelijckvormigh. Want ‘t heeft drie gekerfde bladeren aen den uytgangh der Stengel; en de Bloemen hebben meerendeel vijf bladeren, selden vier; vertoonende als den aenvang eener Aerdbesie. De Stengels sijn rond, en ruygh, gelijck de bladeren.

Aen de Stengelen, op welcke de bladeren voort-spruyten, sietmen twee bladeren tegens over malkander, van een ongelijcke gestalte. ‘t Eene heeft de gedaente eener hand; ‘t anderՠeens vingers. De groote zijn onder malkander oock niet gelijck; want eenige hebben maer drie, andere meer vingeren.

De verwe der Bloemen is geel. Der selver Blaederen sijn rondaghtigh. Van binnen hebbense haere Veeselkens; maer hoe veel, heb ick niet aengemerckt. De Wortel is Hout-aghtigh, wat dick, met kleyne Veeselkens; nae boven toe wat schubbigh. De smaeck quam my voor als droogh en tճaemen-treckend, gelijck Tormentil.

In de Kruyd-boecken, welcke ick by de Heer Doctor Fogel heb doorsoght, vind ick geenՍ Afteeckeningh, met dit Kruyd beeter over-een-komende, als die van Lobel, onder de naem van Fragraria silvestris minim vesca sive sterilis; en in ‘t 70. Cap. des Algemeenen Iferdumischen Pflantzen-buchs, lib. 5., onder de naem van Fragaria non fragifera vel non vesca. Doch aen de Blaederen en Bloemen is noch onderscheyd. Want de Bladeren aen mijn Spitsberghsch Kruyd sijn wat dieper ingekerfd: Ook sijn de Bloemen der andere wit.

XI. Hoofd-stuck.

‘t KLip-Kruyd behoord tot ‘t Kruyd, ‘t welck van de Hollanders Wier, in ‘t Latijn Fuci geheeten werd. ‘t Heeft een breede Stengel, even als of ‘t Bladeren waren: [225] Doh uyt deselve spruyten veelvoudige gelijck-breede Bladeren, even als Tacken aen de Boomen. Boven op den top der Stengels sietmen smalle, langhaghtige Blaederkens; ongelijck in getal. Sommige hebben vijf, andere seven Blaederkens, geel-verwigh, gelijck ‘t Kruyd; en doorsightigh, als ongekoockte Lijm. ԫ Weet niet, of dit voor de Bloem te houden is.

By deese bladeren wassen noch andere langhaghtige bladeren uyt; zijnde hol, opgeblaesen, en van binnen vol Wind. Op deselve sietmen rondom veele kleyne Blaeskens dight by malkander leggen. dկpgeblaesene bladeren hebben niet anders als Wind in. Als ick deselve met de vinger tճaemen druckte, gavense een kleyne barst van sigh. Of de daer op sittende kleyne Blaeskens Zaed in sigh hebben, heb ick niet konnen waerneemen.

De Schip-lieden berigteden my, dat de kleyne Zee-sleckjens, welcke de Walvisschen souden eeten, uyt ‘t Zaed deeses Klip-kruyds haeren oorsprongh hebben. Ondertusschen weet ick niet, ofse uyt deese Blaeskens, dan ofse, gelijck onse Slecken, uyt Eyeren voortkoomen. Misschien gaet het, gelijck wy by ons op veelerley bladeren veele Blaeskens vinden, vervuld met Wormen-zaed; waer uyt dan allerley Gewormt ontstaet. Doch hier van kan ick niet seeckers seggen, wijl ick geen gelegenheyd gehad heb, om nauwer hier op te letten.

De Wortel wast in de Steenen; derhalven noem ick ‘t Klip-kruyd. Sy heeft eenige Veeselkens, en is somtijds rood. Dit Kruyd heb ick met meenighte gevonden; eerst in de Suyd-Bay, by de Harlinger-Koockery, daermen ‘t varsch Water versameld. Daer nae by de Mossel-Bay in Spitsbergen. Voorts op ‘t Eyland Cadix in Spaenje.

Als dit Kruyd droogh werd, is ‘t bruyn. By Suydlijcke en Westlijcke Winden is ‘t al tճaemen nat, wegens de Soutaghtigheyd. By Ooste en Noorde Winden is ‘t gantsch stijf en droogh. Onder de Figueren welcke ick gesien heb, vind ick geene, dit Kruyd gelijckvormiger, als ‘t geen afgebeeld is in ‘t Iferdunische Kruyd-boeck, lib. 39. cap. 50.; en aldaer genoemd werd Alga Morina Platyceros Porosa; alleen dat dit doorgaetet en wit is. Sie Figuer F., geteeckend by de Letter b.[ 226]

De bladeren van ‘t groot Klip-kruyd vergelijcken sigh seer wel met eens Menschen tongh: ‘t Blad is aen beyde de zijden gekruld; doch voor aen sleght, sonder kronckelen. In ‘t midden gaen twee swarte streepen tot aen de Steel uyt. Buyten deselve sitten veele swarte Vlecken. Binnen de swarte streep van beyde de zijden tot aen de middelste breede sleghte streep is ‘t Kruyd vercierd met kleyne kronckelen. In ‘t midden is ‘t gantsch glad, tot aen de Steel. Aen ‘t eynd des Blads voor de Steel gaen twee witte streepen, meerendeel tot aen ‘t midden des Blads. Sy sijn rond uytwaerts geboogen. Indiense reght toegeslooten waeren, soo soudense gantsch rond zijn.

De lenghte des Blads is meer als die van een Man; en geel. De Steel is noch wat langer. Soo dat de geheele Plant, gehangen werdende aen ‘t Schip by de groote Vaen-stock, beneden afhingh tot op ‘t Roer. De Stengel is rond en glad; geel-verwigh, gelijck ongekoockte Lijm. By de Wortel isse dicker als by ‘t blad. Sy rieckt gelijck Mosselen.

De Wortel heeft veel afsetselen met haere Neven-scheuten. Sy sijn vast aen de Steen-klippen onder ‘t Water. Dit Kruyd staet geheel onder de Zee; waer van ‘t eenige vademen diep bedeckt werd. Als wy ‘t Ancker lighteden, wierd het van ‘t selve met hoopen uyt de grond geruckt. Anders hadden wy ‘t niet konnen bekomen.

Met dit Kruyd wierd oock te gelijck uytgeruckt ‘t nevensstaende Hayrige Kruyd, hoogh de lenghte eens Mans. ‘t Vergelijckt sigh seer wel met een Paerde-staert; behalven dat het hier en gintsch kleyne Haeckskens heeft; gelijck Hayr ‘t welck vol schubben sit, of aen ‘t eynd gespleeten is. Dit gantsche Gewas was bruynaghtigh van verwe, meer als ‘t voorige. De Wortel wasեr aen vast. In dit Kruyd waeren rondaghtige Wormen met meenighte ingevloghten. Sy scheenen bynae Rupsen gelijckvormigh, met veele voeten. Eene der selve hebben wy afgebeeld Figuer P., by de Letter i.

Dit Kruyd quam my voor als ‘t Kruyd genoemd Cuscuta, Cassutha, Cassytha, anders oock Wrange, of Schorfte; in ‘t Hooghduytsch Flachsseide, wijl ‘t een groote over-een-komingh daer me heeft. ‘t Sou derhalven Steen, of Water-Syde moogen genoemd worden. [227]

Onder de Figueren in de gedruckte Kruyd-boecken vind ick dit Kruyd seer nae by te koomen. ‘t Hayraghtige Gewas, ‘t welck men siet in Antonii Donati Boecksken van de Gewassen, die ontrent en om Venetien werden gevonden; en dat hy genoemd Muscum Argenteum Marinum, similem plumae: Doch ‘t Spitsberghsche is niet silver-wit, gelijck hy ‘t beschrijft, maer geel, of bruynaghtigh.

Beyde de gedaghte Kruyden hebben wy met hoopen gevonden in de Suyd-Bay, op den 20. en 21. der Hoy-maend.

Daer-en-boven vonden wy in dռi>Engelsche Bay, of Haven, een groote meenighte van ander Zee-kruyd onder Water, ‘t welck ick Zee-gras noem; wel vier ellen hoogh. De bladeren waren twee, oock drie vingeren breed; geelaghtigh van verwe, gelijck Lijm; doorsightigh, boven stomp toegaende, sonder kerven, sonder steeckels; overal sleght en glad. Uyt een gat der Wortel, en rondom deselve, gingen de bladeren uyt. Sie Figuer I., by de Letter b. en c. de voorgedaghte Klip-kruyden.

Frederick Martens Spitsberghsche Reys. Vierde Boeck.

Handelende van de Vogelen; viervoetige Dieren; Visschen en Walvisschen.

Inleydingh.

Van de Dieren; insonderheyd van de Vogelen, in ‘t gemeen.

DE Dieren welcke sigh in Spitsbergen onthouden, en van my sijn aengemerckt, sijn of tweevoetige, of viervoetige. Daer-en-boven houden rondom dit Gewest sigh eenige Dieren alleen in ‘t Water op; welke geen voeten hebben; ten waere men de Vinnen, by de Borst sittende, voor voeten wou reeckenen; vermitsse, [228] gelijck wy hier na sullen beschrijven, onder een Huyd de Leedematen van voeten vertoonen.

Eenige onthouden sigh in ‘t Water, oock te gelijck op ‘t Ys, en op ‘t Land. Deese sijn of twee, of viervoetige Dieren.

Wy willen den aenvangh maecken van de tweevoetige; te weeten, de Vogelen: Van welcke sigh de meeste in ‘t Water onthouden. Weynige op ‘t Ys en Land alleen.

Van de Land-vogelen heb ick maer eenerley slagh waergenomen; naementlijck, de Snippen.

I. Hoofd-stuck.

Van de Gekloofd-voetige Vogelen.

1. Snippen.

DE Snip, die oock Strand-loper werd genoemd, wijl hy langhs ‘t Strand heenen loopt, is niet grooter als een Leeuwerck. De Snavel is smal en dun; wat hoeckigh. Aen onse Snippen is ‘t voorste deel des Becks breed en rondaghtigh, met tacken en gaetjens, als een Vijl of Rasp, daermen Hout me vijld. Sijn anders de Spitsberghsche gelijck; oock alsoo gedeeld; soo dat de geheele boven-Snavel een Vijl met de Steel gelijck schijnd. Doch onse Snippen sijn grooter als de Spitsberghsche.

Soo wel ‘t bovenste als ‘t onderste deel des Snavels is vierkant; van verwe bruyn-aghtigh. De langhste is van ontrent twee duymen. De Kop rondaghtigh, hebbende eenerley dickte met den Hals.

De voeten hebben drie gantsch gekloofde voorste Teen, en een aghter-Tee, die gantsch kort is. De Beenen sijn niet seer hoogh.

De verwe deeses Vogels is als een Leeuwerck; doch als de Son daer op schijnd, blincktեr blauw door: Bynae gelijck men aen dՅndvogels tweederley verwen gewaer werd, wanneer de Sonne-straelen op haer vallen. Sy eeten kleyne grauwe Wormkens, en Garnellen. [229]

Wy schooten deese Vogelen by de Harlinger-koockery, in de Suyd-haven. Wegens haere bruyn-aghtige verwe quaemense my voor als Veld-muysen. Haere smaeck was niet Visch-aghtigh.

Sie Figuer K., by de Letter a

2. Sneeuw-vogelen.

De Sneeuw-vogel is een kleyne Vogel, ontrent als een Mus. De Snavel is kort en spits. ‘t Hoofd heeft eenerley dickte met den Hals.

De voeten sijn gekloofd, en verdeeld in dri voor-Teen; met langhaghtige kromme Nagelen. dաghter-Tee is wat korter; doch voorsien met een langer kromme Nagel. De Beenen sijn grauwaghtigh, en niet seer hoogh.

De verwe, van ‘t Hoofd af over den Buyck tot aen de Staert, is Sneeuw-wit. Maer de geheele ruggՠis grauw. Even alsoo zijn oock de Vleugelen. Eenige van dit slagh zijn tեenemael grauw; doch kleyner.

Van sijnen Sangh weet ick niets met allen te seggen; als alleen dat hy een weynigh piept, gelijck de Vogelen plegen te doen, wanneerse hongerigh zijn.

Doe wy aen ‘t Ys heenen seylden, quaemense met hoopen by ons op ons Schip vliegen, by Jan Mayen Eyland. Soo tam waerense, datse sigh met de hand lieten grijpen. Sy liepen op ‘t Ys. Oock heb ick haer alleen op ‘t Ys, en niet op ‘t Land gesien. Ter deeser oorsaeck werdense Sneeuw-vogelen geheeten.

Sy hielden sigh soo langh ontrent ons Schip, tot dat wy dեerste Walvisch hadden gevangen. Daer nae wierdense van dաndere Vogelen verjaeghd. Wy voederden haer met Grutten, waer me sy sigh op ons Schip geneerden. Maer alsse sigh sat gegeeten hadden, lietense sigh niet meer grijpen.

Eenige der selve slooten wy in de Kajuyt op, doch sy wilden niet in ‘t leven blijven. Sommige bereydeden wy ons ter Spijs. De Smaeck was niet onaengenaem; doch sy waeren seer maeger.

Indien men my vraeghde, waerom deese Vogelen op de [230] Scheepen komen vliegen, soo sou ick antwoorden, mijne meeningh te zijn, datse uyt Ysland verdwaeld hier aen komen, en door honger geparst haer onderhoud op de Scheepen soecken.

Sie Figuer K., by de Letter b.

Toe-doeningh.

In ‘t tweede deel onses Grooten Historischen Schouw-tooneels pag. 461. spreeken wy van andere soo genoemde Sneeuw-vogelen in Polen. Men vind haer op de Lowitzische Velden. Sy sijn niet veel grooter als Spreeuwen; doch seer vet. Hebben een welrieckend en welsmaeckend Vleesch. Met ‘t eerste vallen van de Sneeuw komense voor den dagh. Met ‘t vergaen van de Sneeuw verliesense sigh weer; soo datse alleen in de Winter gesien worden. Wilmense in een Kevie bewaeren, soo moetmen haer niet anders als Sneeuw tեeten geven. Wanneer haer deselve ontbreeckt, soo stervense terstond. In de rauwste Geberghten der Noordsche Landen onderhoud sigh noch een ander slagh van Sneeuw-vogelen, wat grooter als Tortel-duyven. Wijl hier geduerigh Sneeuw leght, soo werdense hier oock geduerigh gevonden. Deese sijn in de Somer wit; in de Winter swart; de voeten altijd rood. Sy sijn, en slaepen bynae geduerigh op de Boomen; doch alsse Menschen, of Roof-vogels verneemen, soo verbergense sigh onder de Sneeuw; bedecken sigh met haere Vleugelen, en maecken haer alsoo onsightbaer. Om de gedaghte oorsaeck noemdmense Sneeuw-vogelen. Wegens de meenighte der hier leggende Sneeuw kanmen haer beswaerlijck by komen, en derhalven oock selden vangen. Anders sijnse seer goed om gegeeten te worden. In ‘t gedaghte ons Werck, ter aengeweesener, en oock op andere plaetsen, handelen wy van veelerley andere seldsaemheden der Vogelen.

3. Ys-vogelen.

ԫ Heb oock in dռi>Engelsche Bay een seer schoonen Ys-vogel gesien, die wy schier met de hand hadden konnen grijpen. Wy wilden sijner verschoonen, en hem derhalven met ‘t Roer niet gantsch te niet schieten, wegens de schoonheyd sijner Vederen. Ondertusschen ontquam hy ‘t, wijl de schoot miste

Even doemaels scheen de Son; waer door hy blonck gelijck Goud; jae soodaenigh, dat onse oogen door de glantsch geheel verblind wierden. Hy was soo groot als een kleyne Duyf. Geerne had ick hem willen afteeckenen, indien wy hem hadden konnen bekomen. ԫ Heb oock niet meer als deesen eenen in Spitsbergen gesien. [231]

II. Hoofd-stuck.

Van de Breed-voetige Vogelen, of de sulcke, welcke de voeten niet gekloofd hebben.

Inleydingh.

VAn deese sijn verscheydene soorten, welcke sigh op en by Spitsbergen onthouden. Eenige hebben dunne en onverdeelde spitse Snavels; andere dicke.

Van de dick-gesnavelde hebben eenige verdeelde Snavels, gelijck de Malle-muggen; andere onverdeelde, gebugchelde; gelijck de soo genoemde Papegayen.

Daer is oock een mercklijck onderscheyd aen dաghterste Teen deeser Vogelen. Want sommige hebben deselve; als de Bergh-enden, Kir-meeuwen en Malle-muggen. Andere hebbenեr gantsch geen; als de Burgermeesters, de Raedsheeren, de Strontjagers, Kuutge geef, Papegayen, Lomben, de soo genoemde Duyven, en Rotges, of Rottettetjens.

Geen Water heght aen haere Vederen, soo weynigh als aen de Swanen en diergelijcke; maer ‘t loopt daer van af als ofse geolijd waeren. Eenige sijn Roof-vogelen; andere niet.

In ‘t vliegen sijnse oock verscheyden. De vlught der sommige is gelijck die der Veld-hoenderen; als, de soo genoemde Duyck-duyf. Andere als die der Swaluwen: Dus vliegen de Lomben en Rotges. Wederom andere gelijck de Meeuwen; als, de Malle-muggen, Raedsheeren en Strontjagers. Noch andere gelijck dՏyevaer; als, de Burgermeester.

De Roof-vogelen sijn de gedaghte Burgermeesters, Raedsheeren, Strontjagers, Kuutge geef en Malle-muggen.

Daer is oock een groot onderscheyd aen haer vleesch. De Roof-vogelen sijn niet soo goed om tեeten als dաndere; ten waere men haer eenige daegen by de voeten op hingh, op dat de Traen daer uyt afliep, en de lught haer doorwaeyde. Dan smaeckense soo seer nae de Traen niet; anders veroorsaeckense aen dեeters braeckingh.

De soo genoemde Duyven, Papegayen, Rotgansen en Enden hebben wel ‘t meeste vleesch. Dat van dկude Lomben is [232] gantsch tay en dor. De Rotges, Kir-meeuwen, oock de jonge Lomben, sijn niet te veraghten, wanneermen, alsse gekoockt sijn, ‘t vet daer van neemd, en daer nae in de Booter bradet. Dus laetense sigh wel eeten. Maer met ‘t Vet genuttighd zijnde, veroorsaeckense lightlijck een braeckingh, en ongelegenheyd der Maegh.

Deese Vogelen, behalven de Kirmeeuwen, Strontjagers, en Bergh-Enden, nestelen gesamentlijck hoogh aen de Steen-klippen, daerse voor de Vosschen en Beeren bevrijd zijn. dեene hebben haere Nesten hooger als dաndere.

Met sulcke groote hoopen sittense aen de Steen-klippen, ter tijd alsse in ‘t laetste van Somermaend, en voorts in Hoymaend, haere Jongen uytbroeden, datse, wanneerse op vliegen, en de Son schijnd, ‘t geheele Aerdrijck beschaduwen, even als of een Wolck voor de Son schoot. Oock maeckense sulck een geschreeuw, dat dեene Mensch dաndere nauwlijcks kan hooren spreecken.

De Kir-meeuwen en Bergh-enden, oock de Strontjagers, nestelen op laegh Land (soo dat ‘t Water, indienեr hooge Vloeden quaemen, daer over heenen sou loopen), op de kleyne Eylanden; daerse wel voor de Vosschen, doch niet seer voor de witte Beeren verseeckerd sijn; wijl deselve van ‘t een nae ‘t ander Eyland swemmen. Men versaemeld dՅyeren in groote meenighten.

De Nesten deeser Vogelen sijn niet op eenerley wijs gemaeckt. Want de Bergh-Enden bereyden de haere van de Vederen haers Ligchaems; deselve vermengende met Mos. Dan broedense haere Jongen daer in uyt. + Deese Nest-Vederen sijn niet dՅdder-pluymen, die uyt Ysland in onse Landen werden gebraght, komende van groote Vogelen, van dՉnwoners aldaer Edders genoemd; welcke, van ‘t Mos gereynighd zijnde, yeder pond een Rijcksdaeler gelden, gelijck men my berightet heeft.

De Vederen der Spitsberghsche Berg-Enden, by ons Dunen genoemd, stoppen de Schiplieden in haere Kussens en Bultsacken. Indiense gereynighd wierden, soo soudense vry meer waerdigh zijn.

De Kir-meeuwen leggen haerՠEyeren op ‘t Mos; gelijck [233] oock de Rotges doen. De Nesten der andere Vogelen leggen so hoog, datmen seer beswaerlijck by deselve kan koomen. Schoon ‘t door de Nevel tեenemael duyster is, so weet echter elcke Vogel sijn eygen Nest weer te vinden, en vliegd reght daer op aen.

Wat de Naemen der Vogelen belanghd; ԫ heb deselve ter neer gesteld soo als ‘t Scheeps-volck die nae hun goed-duncken bedaght, en haer gegeven heeft: Op datmen, sulcke Naemen hoorende, die hier in dit Werck sou mogen vinden.

Eenige deeser Vogelen, als Lomben, Strontjaegers, Malle-muggen, Kirmeeuwen, en dաndere Meeuwen, genoemd Kuutge-geef (of gef), heb ick me gesien om Engelland, Schotland en Yrland; desgelijcks in de Spaensche Zee. Oock heb ick op dռi>Elve by Hamburgh de Kirmeeuwen en de Kuutge-gef hooren schreeuwen; doch daer is onderscheyd tusschen; gelijck onder Menschen en Beesten in ‘t een en ‘t ander Land.

1. Raedsheer.

Onder de dun-snavelige en drie-teege (drie-klauwige) Vogelen stel ick voor eerst de geene, welcke van de Schip-lieden werd genoemd Raedsheer; wijl hy een schoone Vogel, doch kleyner als de Burgermeester is. Hy heeft een scharpe, smalle en dunne Snavel; en maer drie Teen, welcke door een swarte Huyd aen malkander hangen. Agter heeft hy geen Tee.

De Beenen sijn niet sonderling hoog: Van verwe swart. Soo sijn ook dՏogen. De Vogel selfs is witter als Sneeuw. Want als men hem op ‘t Ys siet, soo, kanmen hem van de Sneeuw niet onderscheyden. Dese witheyd des Ligchaems tegens de swarte Snavel, swarte Oogen, swarte Beenen en Voeten, geeft een bysonder-schoone aenschouwingh, behalven noch dat ‘t Lijf voor sigh selven seer wel gesteld is. De Staert is wat langh en breed, gelijk de Waeyers, welcke de Vrouwspersoonen hebben.

Hy schreeuwd wat groover als de kleyne Kirmeeuw. Daer dese Kir roept, roept hy Kar. Wanneer hy vlieghd, breyd hy sijne vleugelen uyt gelijck de Strontjager, of als een Kraey. Niet geerne rust hy op ‘t Water, gelijck dաndere Vogelen doen. Ongeerne maeckt hy oock de Voeten nat; maer blijft veel liever op ‘t drooge. Ondertusschen is hy seer begeerigh nae Visch. ‘t Gaet hem derhalven gelijck de Katten; van [234] welcke men in een gemeen Spreeckwoord seghd: De Kat eet geerne de Visch, maer ontsiet sigh, haere pooten nat te maecken. ԫ Heb gesien, dat hy op ‘t Ys at van den Dreck der Walvisschen: Op welckers Ligchaem, schoonse noch leven, deese Vogelen sigh setten; gelijck in onse Landen de Ravens sigh wel op een levendigh Beest begeven. Meest vliegense alleen: Doch by den Roof versaemelense sigh met hoopen.

Eene derselve heb ick afgeteeckend by den Vlacken Hoeck, anders genoemd Vlacke Pont, in Spitsbergen, op den 10. der Hoymaend; doe wy hem schooten. Hy was gantsch niet wild; soo dat ick hem met ‘t Roer wel had konnen dood-slaen.

Sie Figuer L., by de Letter a.

2. Duyf.

De soo-genoemde Duyf, diemen beeter Duyf-duycker moght noemen, is oock eene der schoonste Vogelen in Spitsbergen. Hy is soo groot als een kleyne Endvogel. De Snavel is langhaghtigh; dun, en spits toe-lopende: Doch aen ‘t eynd is ‘t bovenste des Becks wat ingeboogen. Is ontrent twee duymen langh, en inwendigh hol.

Hy heeft drie roode Teen aen elcke Voet, met kromme Nagelen De Beenen zijn kort, en roodaghtigh. Oock heeft hy een korte, stompe Staert. De Snavel is van binnen rood. De Tongh is desgelijcks rood, en uytgehoold.

Eenige deeser Vogelen sijn over haer geheele Ligchaem gantsch swart. Andere (gelijck de geene, welcke ick hier heb afgebeeld) in ‘t midden der Vleugelen wit, met swart besprenckeld, doch onder de Vleugelen gantsch wit. Noch andere zijn tեenemael wit in ‘t midden der Vleugelen.

Sy piepen gelijck jonge Duyven; waerom men haer oock dien naem heeft gegeven; schoonse anders met deselve niets gemeen hebben. In haere Maegen heb ick gevonden stucken van Garnellen; oock kleyne Sand-steenkens; welcke light te kennen waeren.

Sy vliegen niet hoogh boven de Zee. Met haere vlught koomense de Veldhoenderen aldernaest by; Oock vliegense niet tճaemen met groote hoopen, gelijck de Lomben, maer [235] altijd paer by paer, of een alleen. Langh konnense onder Water blijven; derhalven men haer de naem van Duyck-Duyven, of Duyf-Duyckers sou konnen geven. Insonderheyd duyckense seer langh onder water, wanneerse van Menschen werden nagejaeghd, of dat door een Schoot haere vleugelen geraeckt zijn. Somtijds geraeckense wel onder ‘t Ys, maer moeten dan versticken. Soo geswind schietense onder water voort, (wanneer haer de Vleugelen of Voeten niet gantsch zijn afgeschooten), als wy met onse Chaloupen konnen roeyen.

Sy sijn noch wel tեeten; wanneer ‘t Vet, onder ‘t koocken, daer van genoomen, en ‘t vleesch dan in Boter gebraeden werd. dեerste deeser Vogelen, of Duyf-Duyckers, bequam ick op den 23sten der Bloey-maend, in ‘t Ys: Daer nae by Spitsbergen; daermense met hoopen sagh.

Sie de Figuer L., by de Letter b.

3. Lomben.

De Snavel deeses Vogels koomd die van de Duyf-Duyckers aldernaest by; behalven dat de selve wat stercker, en krommer is.

Hy heeft swarte Voeten; oock met drie Teen, en soo veel swarte Nagelen, of Klauwen. Desgelijcks sijn de Beenen swart, en kort. Boven is hy geheel swart: Doch onder ‘t Lijf tot aen den Hals Sneeuw-wit. De staert is stomp.

Een onaengenaeme stem heeft hy; aldernaest over-een-komende met ‘t geschreeuw der Ravens. Naest de Rotges-Duyckers roepense onder alle Vogelen aldermeest. Hy is grooter als de Duyf-Duyckers; ontrent als een middelmaetige End-vogel.

In de Maegh vond ick veele kleyne Visschen, roode Garnellen (Krabben) en eenige Sand-steenen. Volkoomentlijck heb ick dit bemerckt, nae dat een Lombe in ‘t vliegen een groote roode Krab op ons Schip liet vallen; welcke ick oock ter dier plaets heb afgeteeckend. Men seght, dat de kleyne Visschen in de soete Wateren oock haere Spijs sijn; doch met gewisheyd kan ick hier niet van spreecken.

Wanneerse Jongen hebben, sietmen gemeenlijck een of twee [236] andere der selve by haer op ‘t Water; leerende van haer ‘t duyken en ‘t swemmen. dկude draegen haere Jongen in haeren Mond van de Bergen inմ Water. Maer dan gebeurd het wel, dat de Roof-vogel, genoemd Burgermeester, eene der jonge Lomben grijpt, wanneer dկude daer niet by sijn; oock selfs wel in haere tegenwoordigheyd, vermitsse sigh tegens hem niet verweeren konnen.

Soodanigh lievense haere Jongen, datse, eerse deselve souden verlaeten, sigh liever met haer willen laten doodslaen. Sy soecken haer te beschermen gelijck een Klock-hen haere Kieckens; swemmende geduerigh om haer. Anders sijnse seer qualijck te schieten. Want soo haestse ‘t Vyer sien, sijnse terstond onder ‘t Water; of vliegen wegh.

Met geheele Schaeren vliegense; met spitse vleugelen, gelijck de Swaluwen, en beweegen sigh seer veel. Beswaerlijck kanmen de jonge Lomben van dկude onderscheyden met ‘t eerste aensien, wanneer men niet seer nauw aght op de Snavel neemd. Want ‘t bovenste deel wast ‘t onderste voor aen ‘t spits voorby; en ‘t onderste ‘t bovenste; gelijck mercklijcker aen de Kruys-vogelen te sien is: Doch by dese niet soo veel. Dit moet van andere Vogelen oock verstaen werden. Gemeenlijck geschied dit in ‘t vijfthiende, sesthiende, tot ‘t twintighste jaer haers ouderdoms.

dկude hebben wel veel vleesch; doch ‘t is dor en taey; derhalven niet bequaem om tեeten. Men koockt haer gelijck de Duyven. De vettigheyd neemdmen in ‘t koocken wegh; daer, nae braedmense in Boter.

ԫ Hebեr geen op ‘t Ys gesien, doch wel aen de Bergen, gaende waggelen van dեene sijde nae dաndere, gelijck de Duyf-duyckers op ‘t Ys doen. By duysenden sagh ick haer in de Deensche Haven aen de Bergen, daer dՏoste en Noorde winden niet hard tegens waeyen (gelijck dաndere Vogelen soodaenige plaetsen aen de Geberghten voor hare Herbergen verkiesen), aen dՏorden, daer de Kruyden wassen. Niet met sulcke groote meenighten vindmense by de Magdaleenen Haven; daer ick den 25sten der Hoymaend heb afgeteeckend de geene, welcke ick den Leeser heb voorgesteld.

Naederhand heb ick haer oock gesien voor aen in de Spaensche [237] Zee; en in de Noord-zee. niet verrՠvan ‘t Heylige Land.

Sie de Figuer M., by de Letter a.

Toe-doeningh.

In dեerste Schipvaerd der Hollandsche en Zeeuwsche Scheepen na Nova-Zembla werd gesproocken van een groote wijde Haven, genoemd de Loms-Bay, soodanigh van haer geheeten, wegens de groote meenigte Lomben, of Lommen, welckese hier saegen: Die daer beschreven werden te sijn groot van ligchaem, maer soo kleyn van vleugelen, datmen sigh verwonderen moet, hoe sulcke geringe Wiecken sulck een swaer lijf konnen dragen. Maer een Ey broedense tեffens uyt; en hebben hare Nesten op de steyle Bergen. Soo weynigh warense voor de Menschen bevreesd, dat, wanneermen eenige derselve op haer Nest greep, dաndere daer ontrent sijnde daerom niet weg vloogen.

4. Meeuw, genoemd Kuutge-gef.

DIt is een seer schoone Meeuw, welcke nae haer geroep, luydende Kuutge-geef, of gef, soodanig genoemd werd.

Hy heeft een eengsins geboogene Snavel, gelijk de Burgermeester; waer van wy hier nae sullen spreecken. Aen ‘t onderste deel des selven is oock een kleyne verhoogingh.

Om sijne swarte oogen heeft hy een roode ringh, gelijck de gemelde Burgermeester. En even alsoo maer drie Teen, met een swarte huyd aen malkander gevoeghd. De Beenen sijn desgelijcks swart, en niet hoogh. De Staert is wat langh en breed, gelijck een Waeyer.

‘t Geheele ligchaem is Sneeuw-wit. De Ruggՠis grauw; soo sijn oock de Vleugelen; doch aen ‘t eynd swart. Hy is soo groot als een reghte Meeuw; een weynigh kleyner als de Strontjager; waer van wy nu haest spreecken sullen.

Wanneermenմ Speck van de Walvisschen snijd, soo sietmenեr seer veel ontrent ‘t Schip vliegen; oock hoordmense roepen. Als de Schiplieden haer vangen willen, soo doense een deel Bindgaern (of dun Touw) aen een Angel, en aen deselve een stuckje Walvisschen-speck. Dit werpense dan in Zee. Sulck een Aes, en te gelijck de Hoeck, slicken niet alleen dese, maer oock dաndere Roof-vogelen in; en men trecktse op gelijck de Visschen.

Sy vliegen met smalle Vleugelen, gelijck de Meeuwen; en [238] duycken niet. Haere spijs is, gelijck wy alreeds geseghd hebben, Walvisschen-speck. Sy werden gejaeghd van de Strontjagers; welcke niet aflaeten haer te vervolgen, tot datse haeren Dreck laeten vallen; die de gedaghte Strontjagers dan opeeten.

In ‘t eerst kon ick dit geenssins geloven; doch naderhand heb ick sulcks meenighmael gesien. De geene, welcke ick afgeteeckend heb, hadden onse Scheeps-jongens aen een Angel op de gehoorde wijs gevangen in de Suyd-Bay.

Insonderheyd heb ick aen deese Vogel waergenomen, dat hy op ‘t Water drijft, houdende ‘t Hoofd tegens de Wind, hoe sterck ‘t oock stormen moght. Deeser wijs hebben wy haer met hoopen op ‘t Water sittende gesien. Dit geschied niet alleen van deese, maer oock van dաndere Vogelen. Al tճaemen siense in de Wind, op dat haere Vederen niet ongelijck, over hoop, en door malkander moghten waeyen; ‘t welck gebeuren sou, indiense met de Wind afdreven. Veellight sou dit voor haere gesondheyd schaedlijck konnen zijn; wijl de Vederen haer dienen tot haer decksel en bewaeringh, gelijck de klederen den Mensch.

Wanneerse opvliegen, dringense met haere Ligchaemen tegens de Wind; breyden haere Vleugelen uyt, en vliegen alsoo seer snel wegh. In tegendeel, wanneer haere Vederen door de Wind verwaeyd werden, soo konnense geen gewisse vlught nemen, maer gaen waggelende voort; gelijck de Vogelen, welcke eerst leeren vliegen.

Weynigh kan van haer vleesch genuttighd werden, behalven de Borst. De Vleugelen sijn tեenemael dorrՠen maeger.

In een gemeen Spreeckwoord pleegh men te seggen: Ghy syt soo light als een Meeuw. Insonderheyd kan dit plaets in deese Meeuwen hebben.

Naederhand heb ick haer gesien in de Spaensche Zee: Desgelijcks in de Noord Zee. Evenwel is onderscheyd tusschen dեen en dաnder; gelijck oock tusschen de Menschen en Beesten in dit en dat Land. Sie Figuer N., by de Letter a. [239]

Toe-doeningh.

Die lust heeft, om de verscheydene Geslaghten der Meeuwen te weeten, kan daer van Jonstonus naesien. De Harssenen deser Vogelen gedrooghd, gestooten, en daer aen geroocken, sou, soo eenige seggen, seer goed voor Kinder-stuypen zijn. Wanneer hare Vederen in Bedden of Kussens sijn gestopt, soo rijsense, volgens ‘t getuygenis des gedaghten Jonstoni, door een verborgene kraght van selfs gantsch lughtigh op, soo haest de Zee sigh verheft. Indienmen Oppianus geloof magh geven, soo hebbense een wonderlijcke manier van Broeden. Sy schicken (verhaeld hy) eenigh Wier onder haerՠEyeren, en latense soo aen de Klippen in de Wind leggen, sonder daer op te sitten. ‘t Manneken neemd de geene, daer hy meend dat Mannekens; ‘t Wijf- daer Wijfkens-Kuyckens sullen uyt komen; voerende deselve hoogh in de Lught, en laetense dan in de Zee neervallen. Dit doense eenige daegen nae malkander; door welcke beweegingh dՅyeren warm gemaeckt, en de Kieckens voortgebraght werden.

5. Burgermeester.

De Burgermeester is de grootste onder de Spitsberghsche Vogelen; derhalven hem oock, als den voornaemsten, deesen naem is gegeven. Sijnen Snavel is geboogen; van verwe geel; smal en dick. Aen ‘t onderste deel des selven, by ‘t eynd, isse eenighsins verheven, en bugchelaghtigh; vry meer als die van de Meeuw Kuutge gef. ‘t Staet seer cierlijck, even als ofեr een Kars op sat.

Hy heeft langhaghtige Neusgaten. Een roode ringh om dկogen; gelijck in de beschrijvingh der Kuutge gef is geseghd. Men vind aen hem niet meer als drie Teen, grauw van verwe. De Beenen sijn grauw, en niet soo hoogh als die van dՏyevaers; alhoewel hy deselve in grootte byna gelijck is.

De Staert is wit; en breed, gelijck een Waeyer: Welcke breedte insonderheyd moet verstaen werden, wanneer deese Vogelen vliegen. De Vleugelen sijn bleeck-blauw, tot over den geheelen ruggջ doch aen dեynden wit: Gelijck oockմ gantsche Ligchaem wit is.

Hy nesteld seer hoogh in de reeten en kloven der Steen-klippen: Daer men hem noch schieten, noch op eenige andere wijs bekomen kan.ի Heb derhalven haere Nesten niet konnen [240] besightigen. Haere Jongen sagh ick twee, drie, of vier by malkander sitten.

Meest werdense geschooten, wanneer men een doode Walvisch agter ‘t Schip heenen sleept; vermitsse sig met groote hoopen daer ontrent laeten vinden, en groote stucken uyt ‘t Speck bijten. Anders moetmen haer van verre soecken te treffen, gelijckmen andere wilde Vogelen, als Ravens, Reygers, en diergelijcke doet.

Hy schreeuwd dat het klinckt; met soodaenigh een geluyd, als ick van eenige Ravens heb gehoord. In de lught sweefd hy gelijck dՏyevaers. Hy geneerd sigh van den Roof der jonge Lomben; gelijck de Havicken allerley Gevleugeld roven. Anders eet hy oock ‘t Speck der Walvisschen: Waer van hy wel stucken, soo groot als een vuyst, ongeknauwd inslockt.

De Mallemuggen ontsien hem niet, maer gaen voor hem neerleggen, wanneerse op ‘t Aes van een Walvisch sitten; want hy bijt haer in den hals. Evenwel doet haer sulcks geen leed, wijlse een seer dicke Huyd hebben. Indien de Beet haer pijn deed, soo soudense sigh tegens hem wel te weer stellen, of wegh vliegen. Doch nu stootense sigh daer niet aen, en versuymen daerom haere Maeltijd niet.

ԫ Heb hem oock by de Walrussen gesien; welcker Dreck hy at, onaengesien sijnen Burgermeester-stand. Meest vlieghd hy alleen; ten waere datեr veel by eenen Roof tճaemen quaemen. Geerne rust hy op ‘t Water; doch duyckt niet.

Wy schootenեr eenen by de Walrussen voor ‘t Waygat, op den 10den der Hoymaend; nae welcken ick dաfteeckenigh heb gedaen. Sie de Figuer I., by de Letter c.

6. Rotges, of Rottetettjens.

DEese Vogel is een Duycker; en moght derhalven wel Rotges-Duycker genoemd werden. Sijnen Snavel is krom geboogen; doch kort; eenighsins dick; van verwe swart. De Voeten hebben oock maer drie Teen; met soo veel swarte Nagelen. Deselve, nevens de tusschen-huyd, sijn swart; desgelijcks sijn de Beenen; en kort. [241] ‘t Geheele Ligchaem is meerendeel swart; doch de Buyck wit.

Eenige van dit slagh sijn aen de Vleugelen gesprenckeld wit en swart, gelijck de Duyf-duyckers. Op hare Vederen kan geen Water heghten, soo weynigh als op die der Swaenen. Meerendeel sijn deese Vederen gelijck Hayr op een dicke Huyd. De Staert is kort en stomp.

Anders sijnse in gestalte des Ligchaems de Swaluwen gelijckvormigh. Vliegen oock als de Swaluwen; derhalven ick haer in ‘t eerste voor Swaluwen aensagh. Daer-en-boven vliegense met sulcke hoopen by een, als de Swaluwen, wanneerse sigh tegens de Winter verbergen willen.

Waggelende gaense van dեene zijde nae dաndere, gelijck de Duyckers in ‘t gemeen doen. Sy schreeuwen met een helder geluyd Rottet, tet, tet, tet, tet; eerst met een hooge toon, maer allenxen laeger. Even hierom heeftmen haer de naem van Rotges, of Rottettetjens gegeven.

Boven alle andere Pluym-dieren maeckense ‘t meeste geschreeuw, wijl haere Stem een hooger geluyd heeft als die van dաndere Vogelen.

De Lomben wijcken haer hier in niet, en schreeuwen veel grover. De Burgermeesters, Raedsheeren, en ‘t geheele Heyr der Spitsberghsche Vogelen stemmen oock aen; soo dat dեene Mensch dաndere niet kan hooren spreecken. ‘t Geschrey der Rotges onder malkander geeft van verrՠeen geluyd, als ofmen van wijd af een deel Vrouwen onder een hoorde kijven.

Sy sijn grooter als de Spreeuwen. Nestelen wel in de Kloven der Gebergten; doch niet alle. Want sommige maecken haere Nesten op de Heuvelen der Bergen; daermen deselve vind, van Mos toebereyd. Haere Jongen sloegen wy met stocken dood.

Hare Spijs is een slagh van grauwe wormen, de Garnellen gelijckvormigh, welcke hier aghter afgebeeld staen. Oock eetense de Garnellen selfs. dեerste bequamen wy in ‘t Ys op den 29sten der Bloey-maend. Daer nae dաndere by Spitsbergen.

Om tեeten, sijnse naest de Strand-loopers de beste. Hebben dick vleesch, en van binnen veel Vet. Men koockt en braed haer, gelijck hier boven van dաndere Vogelen is geseght.

Sie Figuer M., by de Letter b. [242]

7. Strontjagers, of schijtvalcken.

Deese Vogel heeft een Snavel, voor aen een weynigh stomp toegebogen, en dick; oock swart, indien ick ‘t anders wel onthouden heb. Heeft maer drie Teen, met even soo veel Nagelen, welcke een swarte Huyd by malkander houd.

De Beenen sijn niet seer hoogh. De Staert, die gelijck als een Waeyer is, heeft dit sonderlingh kenteecken, boven al dաndere, daer wy tot noch toe van gesproocken hebben, dat buyten dաndere Staert-vederen eene Veder uytsteeckt.

Boven op ‘t Hoofd is hy swart. dկogen sijn van deselve verwe. Om den Hals heeft hy een doncker-geele ring. De Vleugelen sijn bruyn; desgelijcks is oock boven de ruggծ Onder aen ‘t Ligchaem is hy wit. Een weynigh grooter is hy, als de Meeuw Kuutge-gef.

De Naem van Strontjager heeft hy bekomen; om dat hy, gelijck alreeds hier boven geseght is, de Meeuw Kuutge-gef naejaeghd, en soo langh in de Lught beanghstighd, tot dat hy sijnen dreck uyt-geeft; welcke deese Vogel dan op eet. Seer aerdigh weet hy dien Dreck in de Lught op te vangen; eer deselve in ‘t Water koomd te vallen.

Hy vliegd gemeensaem met de meer gedagte Meeuw Kuutge-gef; beyde even geswind. dեen is niet schouw voor dաnder. Doch als de Strontjager lust tot den dreck heeft, soo jaegd hy de Meeuw na; welcke dan hevigh begind te schreeuwen. Hy daer tegens schreeuwd selden.ի Heb niet gesien, dat hy eenige andere Vogelen, als deese Meeuwen, najaegd; behalven eens, dat ick hem aghter een Malle-muggՠsagh vliegen; doch wel haest scheydede hy sigh van hem af. Veellight om dat hem dien dreck niet lustede. Mijn vermoeden is, vermits de Mest der Strontjagers gantsch dun is, dat hem deselve soo seer behaeghd, om die te gebruycken voor sijnen dranck. Anders nuttighd hy ‘t Speck der Walvisschen voor Spijs.

Hy nesteld niet seer hoogh. Gaet reght op de voeten, gelijck de Burgermeester, de Raedsheer, en Kuutge-gef.մ Is een rare vogel, wijlmen hem weynigh siet. Hy vlieghd alleen. Selden sietmenեr twee of drie by malkander. Sijne vlught is als die van [243] de Raedsheer; of anders gelijck een Kray. Doch de Vleugelen sijn voor aen een weynigh spitser.

Een heldere Stem heeft hy; en alsmen hem roept, schreeuwd hy: I Ja. Eenige laeten sigh beduncken, wanneerse hem van verrՠhooren, dat hy ‘t woord Johan uyt galmd. Sijn Vleesch is niet beeter als dat van andere Roof-vogelen.

ԫ Hebեr een van bekomen op den 11den der Hoymaend by de Beere-Bay in Spitsbergen. Naderhand heb ick dese Vogel agter Schotland gesien; daer hy de Meeuw Kuutge-gef naejaeghde.

Sie de Figuer L., by de Letter d.

8. Papegay-duycker.

Deese Vogel werd gemeenlijck Papegay genoemd. Onder alle platvoetige Vogelen met drie Teen heeft dese een sonderlinge Snavel. Vermits nu deselve de geene, die hem eerst sagen, voorgekomen is als een Papegays-beck, soo hebbense hem oock de naem van Papegay gegeven; alhoewel een mercklijck verschil tusschen sijnen en der Papegayen Snavel is. Want die van deese Vogel is breed, en dun-gestreept bont-verwigh, als rood, wit, en ‘t breede deel swart.

Onder en boven gaet deese Snavel spits toe. dկpperste boogh is roodagtigh. Aen de boven-Snavel heeft hy een kromme, dunne Haeck. dկnderste heeft een geelaghtige Boogh, en is aen ‘t voorste eynd nae beneden toe soodaenigh gesteld, als ofse daer een weynigh schuyns afgesneeden was.

Dese beck heeft onder en boven, tճaemgenomen, de hooghte van drie vinger-breed. De lengte is van ontrent even deselve maet. Aen ‘t bovenste des Snavels heeft hy vier geboogene, langhaghtige groeven, of voiren. In ‘t beneden-deel even soo veel; doch de voorste sijn niet soo kenlijck. De Holen in de boven en beneden-Snavel vertoonen tճaemen als de gedaente van een vierendeel Maens. Want de verhevene deelen hebben even soo wel dese Figuer als de Hoolen.

Soo veel Hoolen, soo veel verhevene deelen zijnեr; van welke ‘t bovenste soo breed is, als de drie voorste deelen zijn. Onder vertoond sig een langagtige reet, dienende hem buyten twijffel voor Neusgaten. ‘t Onderste is noch wel een Stroohalm breeder. ‘t Gedagte bovenste breede deel is swartagtigh; ook wel blauw. [244]

Aen dit breede verhevene deel des boven-snavels sit na dկogen toe een langaghtigh, doorgegaet, en wit stuck kraeck-been; waer aen nae binnen de mond toe gelijck als een ronde Pees gesien werd; welck oock na ‘t beneeden deel toegaet; en aldaer als in een langaghtige draed sigh eyndighd: Waer door de Snavel werd op en toe-gedaen.

De Voeten hebben oock maer drie Teen, met een roode Tusschen-huyd tճaem-gevoeghd. Desgelijcks maer drie korte doch stercke Nagelen. De beenen sijn kort; van verwe rood. Hy gaet gantsch waggelaghtigh. Om dկogen heeft hy een roode Ringh. Boven welcke Ringh een kleynen Hoorn reght over eynd staet. Onder dկogen leght een andere kleyne, langaghtige, swarte Hoorn over dwars; gelijck in dՁfbeeldingh te sien is. De Staert is kort en stomp.

‘t Hoofd is boven swart, tot aen de gedaghte Hoorn. Aen de kinnebacken is hy wit. Om den Hals heeft hy een swarte Ringh. De geheele Ruggլ en de Vleugelen boven, zijn swart. Wit is hy onder aen den Buyck.

Sy vliegen of enckelijck alleen, of by paeren; met spitse Vleugelen, als de Lomben. Langh konnense onder Water duycken. Hy eet, gelijck dաndere, roode Garnellen of Krabben; kleyne Visschen, en een slagh van Wormen. Oock wel de Zee-spinnen en Sterrխvisschen. Want in sijne Maege vond ick yets, ‘t welck stucken daer van scheenen, doch meest al verteerd.

Hy heeft meer vleesch als de Duyf-duyckers; en kan wel tot Spijs genuttighd werden. Geene deeser Vogelen heb ick op ‘t Ys gesien.

De geene, welckers Afbeelding ick hier voorstel, wierd geschooten by Smeerenburgh in Spitsbergen, op den 20sten der Somer-maend. Na dien tijd hebben wy noch meer derselve bekomen.

Sie de Figuer K., by de Letter c.

9. Bergh-Enden.

Tot noch toe hebben wy van de breed-voetige, of sulcke Vogelen, welcke de voeten ongekloofd en met drie Teen voorsien hebben, gehandeld, welcke men by en ontrent Spitsbergen siet. Nu staet ons noch te spreecken van dկngekloofd-voetige met vier Teen: Waer van my driederley slagh zijn voorgekomen; [245] als, de Bergh-Enden; de Kir-Meeuwen, en de Malle-Muggen.

De Bergh-Enden zijn een Geslaght van onse Enden, of veel meer van wilde Gansen; want sy zijn als een middelmaetige Gans, en derhalven grooter als dՅnden. De Snavel koomd oock beeter met die der Gansen over een.մ Is een seer schoone Vogel, wegens sijne gesprickelde Vederen.

Hy duyckt onder Water, gelijck andere Endvogelen. De Vederen van ‘t Manneken zijn swart en wit. Van ‘t Wijfken gelijck die van een Veld-hoen. dաghterste Tee is breed en kort, met een korte Nagel; De Staert stomp, gelijck die van andere Endvogelen.

In haere Maegh heb ick niets gevonden, waer uyt ick met gewisheyd kon afneemen wat haere Spijs is, als alleen Sand-steenen. Sy vliegen met geheele hoopen, gelijck andere wilde Enden. Wanneerse Menschen sien, steeckense de Hoofden om hoogh, en strecken de Halsen langh uyt.

Sy nestelen op de laege Eylanden. Haere Nesten bereydense van de Vederen haers Ligchaems; deselve met Mos vermengende. Doch dit sijn niet de Vederen, welcke men Edder-dun noemd; gelijck wy alreeds in dաlgemeene beschrijvingh der Vogelen hebben geseghd.

In een Nest sietmen twee, drie, oock wel vier haerer Eyeren: Welcke by onse aenkoomst in Spitsbergen meerendeel vuyl waeren. Echter vonden wy onder deselve noch eenige, welcke gegeeten konden worden. Van verwe zijnse bleeck-groen; maer grooter als onse Enden-Eyeren.

‘t Scheeps-volck maeckte onder en boven een gaetje in ‘t Ey; blasende ‘t Wit en de Doyer daer uyt. Daer nae deedense de dus uytgeblaesene Schaelen aen een Draed; even gelijck dՅyer-verkoopers by ons een deel van sulcke leedige Eyeren voor hare Huysen ten toon hangen. ԫ Wou eenige der goede me nae Hamburgh neemen; doch sy wierden, of schoon de Schalen niet gebroocken waeren, seer leelijck stinckende.

Dese Endvogelen hebben goed vleesch. Men kookt en bradet deselve, op sulck een wijs als wy hier boven van dաndere Vogelen hebben gesegt. ‘t Vet werptmen wegh, wijl ‘t een smaeck heeft als ‘t Speck of de Traen der Walvisschen. ‘t Veroorsaeckt oock braeckingh. [246]

‘t Eerste Scheeps-volck, ‘t welck in Spitsbergen aenquam, versaemelden soo ontelbaer veel deeser Eyeren, datsӥr van konden eeten soo veel als haer behaeghde.

De Bergh-Enden zijn gantsch niet schouw voor de Menschen, wanneermen eerst in Spitsbergen aenkoomd: Doch daer nae werdense gantsch wild; soo datmen haer nauwlijcks met Hagel kan treffen. De geene, welcke ick hier heb voorgesteld, wierd geschooten in de Suyd-Bay, in Spitsbergen op den 18den der Somer-maend. Sie de Figuer M., by de Letter c.

10. Kir-Meeuw.

De Kir-Meeuw heeft een dunne, gantsch bloed-roode, spitse Snavel. Hy toond sich wel groot te zijn, wanneermen hem over eynd siet staen; insonderheyd wegens sijne lange Vleugel en Staert-vederen, soo dat hy een gemeene Meeuw gelijck schijnd: Maer alsեr de Vederen van gepluckt zijn, heeft hy niet meer vleesch als een Musch.

Aen deese Vogel is bysonderlijck te bemercken, dat hy spitse Vleugelen, en soodaenigh een Staert heeft, dat deselve, gelijck ick hier booven alreeds heb geseghd, langer is als die der Swaluwen. Sy heeft de lenghte der langhste Vogel-vederen. Wegens de gedaghte spitse Vleugel en Staert-vederen soumen hem wel een Swaluw-Meeuw mogen noemen. Doch in ‘t gemeen werd hem de naem van Kir-Meeuw gegeven, wegens sijne kirrende stem.

De Teen, met derselver tusschen-huyd, zijn bloed-rood. De Nagelen, aen alle vier de Teen, sijn swart. Alleen dաghterste Tee is kleyn. De Beenen sijn kort, en rond; op welcke hy, wanneer hy over-eynd staet, sigh seer wacker vertoond. De Kop is boven swart. De Kinnebacken sijn gantsch wit. ‘t Geheele Ligchaem is Silver-grauw. Onder aen de Vleugelen en op de Staert is hy wit. dեene zijde der lange en smalle Vleugelen was swart.

Deese verscheydene Veder-verwen, nevens de bloed-roode Snavel, roode Beenen en Voeten, geven hem een sonderlinge schoonheyd. De Vederen zijn Hayraghtigh. Hy vlieghd [247] alleen, voor soo veel ick gesien heb in de Suyd-Bay, en anderwegen, daer wy geweest zijn.

Daerse haere Nesten hebben, vliegense in grooter meenighten. Deese Nesten sijn gemaeckt van Mos.

Nauwlijcks kanmen haerՍ Eyeren uyt de Nesten onderscheyden, wijlse beyde smodderigh-wit zijn. Waer benevens dՅyeren noch eenige swarte plecken hebben. In de grootte vergelijckense sigh met Duyven-eyeren.

In Spitsbergen heb ick van dese Eyeren gegeeten, en deselve goed bevonden. De smaeck was als die der Kievits-eyeren: De Doyer rood; ‘t wit daer rondom blauwaghtigh. Aen ‘t eene eynd lopense spits toe. Dese Vogelen beschermen haerՠEyeren, en vliegen met bijten en schreeuwen aen op de Menschen, die se roven willen. Doch ‘t gaet haer gelijckmen van de Kievit seghd, te weeten: Hy wil de Weyde voor sigh selven behouden, en kan sijn eygene Eyeren niet verdeedigen.

ԫ Heb wel dertigh deser Vogel-Eyeren me te Hamburgh gebraght; doch deselve waeren al tճaem vuyl en stinckend geworden.

Dese Kir-meeuwen storten sigh van boven neer in ‘t Water, gelijck dաndere Meeuwen doen. ԫ Hou ‘t daer voor, dat hy de kleyne grauwe Garnaeten eet; oock wel de roode Krabben: Wijl ick niet weet, wat hy anders sou eeten. ԫ Hebեr maer alleen eenen in de vlught geschooten; en wijl hy door ‘t grove Schrot seer qualijck toegestelt was, heb ick hem niet ter spijs doen bereyden.

Dese Vogelen werden oock hier in ons Land grauw gesien; doch daer is een groot onderscheyd tusschen beyden. Want de Spitsberghsche sijn veel schooner van Vederen.

De geene, welcke ick hier afgeteeckend den Leeser voor oogen stel, heb ick geschooten by de Vogel-sangh in Spitsbergen, op den 20sten der Somermaend. Sie de Figuer N., by de Letter b.

11. Malle-muggen.

Dese Vogel heeft een sonderlinge Snavel, welcke veelvoudigh verdeeld is. De boven-Snavel heeft naest aen ‘t Hoofd [248] langhaghtige, ronde, smalle Neusgaten; onder welcke gelijck als een nieuwe Snavel voortschiet, die met een gebugcheld deel krom en spits nae vooren toe gaet.

dկnder-snavel bestaet uyt een deel van vier gelijck als Senuwen, of Peesen; waer van de twee onderwaerts spits tճaemen loopen, dաndere twee bovenwaerts van malkander staen. De tweede onderste, spits voor uyt staende, koomd beneden met ‘t spits des boven-snavels tճaemen.

dաghterste Tee aen de voet deeses Vogels is kleyn; van verwe grauw. Van deselve coleur zijn de voorste Teen, en de Tusschen-huyd. De Staert is wat breed. De Vleugelen zijn langhaghtigh, op de wijs der Kir-Meeuwen.

Van verwe sijnse niet altijd eenerley. Eenige sijn gantsch grijs. Deese houdmen voor dկudste. Andere sijn grauw op den ruggՠen de vleugelen: Doch ‘t Hoofd en de buyck is wit. Dese aghtmen jonger. Maer nae mijne meeningh werd dit onderscheyd veel meer veroorsaeckt door de verscheydenheyd van aert, als van ouderdom. Want de grijse heb ick alleen ontrent Spitsbergen; de grauwe oock wel in Spitsbergen, maer veel meer by de Noord-Kaep; desgelijcks ontrent Hitland en Engelland gesien.

Sy vliegen op deselve wijs als de groote Meeuwen; en sweven dight op ‘t Water; met minder bewegingh der Vleugelen.

Voor ‘t Onweer wijckense niet, gelijck onse Meeuwen doen; maer staen soo wel ‘t quaed als ‘t goed uyt. dկnse wenden sigh nae de Wind, gelijck de Biesen of Koorn-ayeren: Maer de Mallemuggen is ‘t even veel hoe de wind waeyd.

Niet geern duyckense, ten sy datse sigh baeden willen. Sy sitten op ‘t Water, met de Vleugelen kruyswijs over malkander. Sy vliegen alleen, en konnen sigh van de vlackte niet wel opwaerts begeven.

Wanneerse van ‘t Water willen opvliegen, fladderense een stuck weghs voort, eerse met haere Vleugelen Wind konnen vatten. Noch veel meer doen sulcks de Lomben en Papegayen; wijl deselve smalle vleugelen hebben. Alsse op ‘t Schip liepen, kondense, daer ‘t vlack was, niet opvliegen, voor datse by een laeger plaets waeren gekoomen; als, by de Luycken. Sy vergaederen sigh in een ontelbaere meenighte, wannneermen [249] een Walvisch heeft gevangen. Sy setten sigh op ‘t Ligchaem van de noch levende Visch; bijten hem op den ruggլ en pickenեr ‘t Speck uyt. Oock laetense sigh by de doode Walvisschen, wanneermen deselve in stucken snijd, met sulcke groote hoopen sien, datmen niet kan bedencken, waer soo een geweldige veelheyd van daen magh komen. Hier kanmense met Stocken en andere dingen doodslaen soo veel alsmen wil. Jae, wanneermen op haer aenloopt, soo maeckense sigh daerom niet wegh, maer laten sigh slaen. Dus werdenեr van ‘t Scheepsvolck soo veel gevangen, datse deselve met hoopen hangen aen de dicke touwen des Schips. Doch alsse ons hebben leeren kennen, werdense schouw, en blijven soo lang niet sitten.

Sulker wijs vliegense de Walvisschen na, dat veele der selve door haer verraden werden. Veelligt werpen dese Walvisschen met ‘t Waterblaesen eenige vettigheyd uyt, welcke de Mallemuggen oplecken. Maer veel meer volgense de Walvisch op ‘t spoor, als hy gewond is geworden; houdende den wegh daer hy heenen geschooten is, met een ontelbaere meenighte; sonder eenighsins voor de Menschen te vresen. Oock maeckense dickmael bekend, waer een doode Walvisch drijft; diemen dan sonder groote moeyte kan krijgen.

De Naem van Mallemuggen hebbense bekomen van de Hollanders, ter oorsaeck van haere domheyd; wijlse soo mal sijn, datse sigh dus lightlijck laeten doodslaen. ‘t Woord MuggՍ isեr bygevoeghd, buyten twijffel om datse sigh in sulcke meenighten als Muggen laeten sien.

Soo veel eetense van ‘t Walvisschen-spek, datse ‘t selve weer uytbraecken. Sy buytelen sigh om en om in ‘t Water, tot datse aen ‘t uytwerpen sijn gekomen, en de Traen haer afgegaen is. Dan eetense weer op nieuws, tot datse moede werden. ‘t Is vermaecklijk te sien, hoe hevigh sy malkander bijten om een stuckje Speck, daer doch elck van haer genoegh bekomen kan.

Wanneerse sat sijn, gevense sigh op ‘t Ys of op ‘t Water ter rust. Mijns oordeels sijn dese de vratighste onder alle Vogelen; wijlse soo langh eeten, tot datse om verrՍ vallen. Seer sterck bijtense; doch de Burgermeester noch harder. Voor welcke dese Vogelen sigh oock verootmoedigen, gaende voor haer neerleggen. Doch dաndere passen hier op niet; maer bijten de Malle-muggen [250] taemlijck sterck op de Huyd: Die echter, wegens de dickte der Vederen, sulcks niet of weynigh voelen. Te lighter staet dit te geloven, wijlse oock den Hagel, waer me sy geschooten werden, weynigh aghten.

Een seer tay leven hebbense, wijlmen haer niet lightlijck kan dood slaen; echter geschied sulcks noch eyndlijck met dicke stocken. Wanneerse met de Voeten in ‘t Water voort roeyen, hebbense ‘t eenՠoogh nae den Roof, ‘t anderՠnae de Menschen geright; siende te gelijck op dat en deese. Ondertusschen konnense, wanneermen na haer slaet, onder de lange Stock soo geswind niet opvliegen.

De Mallemuggՠis dեerste Groenlandsche Vogel, welcke men gewaer werd; oock de gemeenste. Haer geschreeuw onder malkander luyd van verrՠals dat der Kickvorsschen. Seer jammerlijck treed hy op ‘t Land en ‘t Ys, als een Kind ‘t welck begind te leeren gaen. Maer beeter kan hy vliegen; ‘t welck hy bynae geduerigh doet, dight boven ‘t Water der Zee, wijl hy gantsch light is. Onder al de Roof-vogelen heeft hy ‘t minste vleesch.

Hy nesteld hoogh aen de Bergen; doch niet soo hoogh als de Burgermeester. By haere Nesten heb ick niet konnen komen. Weynigh meer als de Borst kanեr ter spijs van genuttighd werden.

‘t Vleesch is taey, en van geen sonderlinge smaeck; behalven nae ‘t Vet of de Traen der Walvisschen. Alsmen deese Vogelen wil eeten, hanghdmen wel honderd derselver by de voeten op, twee of drie daegen langh, op dat de Traen daer uyt druypen; oock de Wind haer wel doorwaeyen, en doen bevriesen moght. Daer nae leghtmense in varsch Water, om noch voorts de geylheyd te doen uyttrecken. Dan werdense gekoockt, en in Boter gebraeden.

Over al wordense in de Noord-Zee gesien, gelijck alreeds hier boven geseghd is. Doch gelijckmen tusschen de Menschen en Beesten in ‘t een en ‘t ander Land onderscheyd vind, alsoo oock tusschen deese Vogelen in ‘t een en ‘t ander Gewest. De geene, die ick hier afgebeeld voorstel, heb ick geteeckend in ‘t Ys opden 1sten der Somermaend.

Sie de Figuer N., by de Letter c. [251]

III. Hoofd-stuck. Van dկverige Vogelen, welcke de Schrijver niet heeft konnen afteeckenen.

ONder deese sijn de Rotgansen, welcke my in de vlught sijn getoond: Sy hebben lange Beenen. Vliegen met hoopen tճaemen. Dese souden in Rusland, Noorwegen, oock in Jutland, met meenighten werden gesien.

Toe-doeningh.

Van de Rotgansen, oock genoemd Bernicla, of Bernikel-Gansen: Haeren wonderlijcken haer toegeschrevenen oorsprongh: Veelerley Getuygenissen soo voor als tegens deselve, en aenmercklijcke bedenckingen daer over: Hoese, sonder uytbroedingh der oude, aen de Schotsche Eylanden werden gegenereerd, volgens Kircheri gevoelen; met aenwijsingh, dat sijne bygebraghte redenen niet kraghtigh noch overtuygend genoegh sijn. De verder aenhoudingh, met wederleggingh der Tegenwerpingh, dat de Natuer niets verlooren wil laeten gaen: En dan ‘t eyndlijck besluyt, wat van haeren oorsprongh te houden is: Onder welcke verhandelingh veelerley andere aenmercklijcke Philosophische en Historische Redenvoeringen worden voorgesteld, kan de Leeser naesien onse Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, eerste deel, van pag. 402. tot 416.

Hier nae is my oock, alleen vliegende, voorgekomen een schoone breedvoetige Vogel, genoemd Jan van Gent. De grootte is als die van een Oyevaer. Oock is hy even soodaenig gevederd; en sweefd in de Lught als een Oyevaer, met kleyne beweging der Vleugelen. Vermoedlijck heeft hy een scharp gesight; want van een groote hooghte stort hy sigh neer in ‘t Water; buyten twijffel wijl hy sijn Aes van soo verre siet. De Harssenen deses Vogels werden seer hoogh geaght. Doch waer toe deselve gebruyckt werden, heb ick niet konnen vernemen. Men siet hem oock in de Spaensche-Zee; en allerwegen in de Noord-Zee: Maer aldermeest komense ongenodigd daermen Haring vangd.

Men heeft my geseght, dat op Spitsbergen een swarte Kraey gesien is geworden.

Meer slagh van Vogelen sietmen in ‘t genoemde Gewest niet; ten waere dat somtijds een eenige der selve, verdwaeld [252] sijnde, in dit onbekende Land quam vliegen; gelijck wy even hier boven van de Kraey hebben gehoord.

Al de gemelde Vogelen komen op seeckere tijden hier aen; en beminnen dit Land, soo langh als de Son schijnd. De Breedvoetige schijnen hier een gemaetighde Lught te soecken. Daer nae als de koude vermeerderd, en de lange naghten aen koomen, begevense sigh wegh nae andere plaetsen. Wanneerse heenen vliegen willen, versaemelense sigh eerst; en alsse nu alle by een zijn, maeckense sigh van daer; yeder slagh van Vogelen by sijns gelijck. Dickmael heeftmen dit dus waergenoomen. Waer uyt te besluyten staet, datse Գ Winters niet konnen blijven aen sulck een grouwlijck-koude plaets, als Spitsbergen is.

Sy rusten soo wel op ‘t Water als op ‘t Land; anders soudense, sonder gevaerlijcke vermoeydheyd, soo een lange reys niet konnen doen. Wanneerse opvliegen, siense tegens de Wind. Of de Meeuw, genoemd Raedsheer, die niet op ‘t Water rust, sijne reys in eenen dagh af-doet; of dat de nood hem onderweegen dringhd, somtijds op ‘t Water wat rust te neemen, weet ick niet. Desgelijcks is my onbekend; hoe de gekloofd-voetige, als Snippen, Sneeuw-vogelen, en Ys-vogelen, over de Zee geraecken.

IV. Hoofd-stuck.

Vande Viervoetige Dieren.

I. ‘t Hart, genoemd Rhee.

DIt Dier is een Hart niet ongelijck. Heeft gekloofde Voeten als een Hart. Desgelijcks sijn sijne Hoornen die van een Hart of Eland gelijckvormigh. Aen elcke zijde staen drie, oock wel vier Tacken, welcke twee duymen breed, en ontrent een halve El langh zijn. dկoren sijn langhaghtigh. De Staert gantsch kort. Van verwe is hy grijs; geelaghtigh, gelijck dat van de Harten of Rhen.

Wanneerse Menschen sien, loopense wegh, en werpen de [253] Hoornen aghter sigh. Blijftmen staen, soo staense oock stil. Dan moetmen Vyer op haer geven, indien men haer bekoomen wil. Sy eeten Gras en Kruyden. Allerwegen houdense sigh in Spitsbergen op, maer allermeest op ‘t Rehen-veld; ‘t welck dien naem heeft bekoomen, om datse daer met hoopen werden gesien. Oock op ‘t Voorland, en by de Mossel-Bay.

In ‘t Water heb ick haer niet sien swemmen. Men heeft my geseghd, dat eenige Schippers op den Vogelsangh wel vijfthien of twintigh derselve hebben geschooten, ‘t Vleesch gebraeden zijnde, is van een aengenaeme smaeck. Deese Rehen hadmen hier al stracks in ‘t Voorjaer gevangen; doch sy waeren gantsch mager. Waer uyt af te neemen is, datse de geheele Winter over in dit koude Spitsbergen blijven.

Sie de Figuer O., by de Letter a.

2. Vosch.

Tusschen de Vosschen by ons, en de Spitsberghsche is geen sonderlingh onderscheyd te bemercken. Eenen van de geene, welcke ick gesien heb, liep dight by ons Schip heenen; zijnde aen ‘t Hoofd swart, aen ‘t Lijf wit.

Haer blaffen is soodanigh, dat het van verre ‘t gelagch eens Menschen gelijck schijnd. Hier uyt is ontstaen de Fabel, by de geene, welcke de Stem van Reyntje niet kennen, dat de boose Geest hier de Walvisch-vangers uytlagcht.

Men siet haer oock op ‘t Ys loopen: Doch vinden daer weynigh Buyt van Vogelen of Eyeren. In ‘t Water koomense niet. In de Suyd-Haven hadden wy, onser twintigh sterck, een Vosch op de Jaght omslooten. Aen dեene zijde had hy ‘t Water voor hem. Wy meenden hem daer in te jaegen, en beanghstigden hem oock genoeg; doch hy wou niet. In tegendeel sprong hy tusschen de Beenen eens Mans door, en liep nae de hooge Bergen; op welcke wy hem niet volgen konden.

‘t Scheeps-volck berigtede my, dat de Vosch, wanneer hy hongerigh is, sigh als dood neer-legd, tot dat de Vogelen op hem koomen vliegen, om van hem tեeten; doch dan betrapt hy haer, en maecktեr sijn Spijs van. ԫ Hou ‘t daer voor, dat dese Fabel uyt [254] ‘t Boeckje van Reyntje de Vosch is genomen; daer deselve even alsoo beschreven is. Sie de Figuer O., by de Letter b.

3. Witte Beer.

Deese Beeren zijn geheel anders van gestalte, als de geene, welcke in onse Landen werden gesien. Want sy hebben een langhaghtige Honds-kop; oock een langen Hals. ‘t Geluyd haerer Stem is als dat van de heessche Honden. Voorts is de geheele overige gedaente vry anders als die der onse. Sijn oock veel geschickter van Ligchaem, en derhalven geswinder.

Haere Huyden brenghtmen in onse Landen over; en sijn de reysende Persoonen in de Winter-tijd seer aengenaem. De gedaghte Huyden werden in Spitsbergen dusdaenigh toegeright. Men maeckt Saegh-meel heet; en met ‘t selve treedmen de Huyden. Dus treckt de Vettigheyd daer in, en ‘t Vel werd droogh; op sulck een wijs alsmen de Vet-vlecken uyt de Kleeren treckt.

Belangende de verwe; eenige sijn gantsch wit; eenige geelaghtigh; die voornaementlijck sigh laeten vinden by de krengen, of ‘t Walvisschen-Aes. Sommige sijn groot, sommige kleyn; gelijck oock andere Beeren. ‘t Hayr is langh, en saght gelijck Wol. De Neus en Muyl sijn voor aen swart. Even alsoo sijn de Klauwen.

‘t Vet onder aen de Voeten werd uytgesmolten, en gebruyckt voor allerley Leeden-pijn. Men geeft het oock de swangere Vrouwen in, wanneerse in arbeyd sitten, om ‘t voortkoomen der Vrught te bevoorderen. ‘t Sweet werd seer sterck daer door uytgedreven. ‘t Gedagte Vet is Sponsagtigh; gantsch saght in ‘t aentasten. ‘t Is best, datmen ‘t terstond uytbraedet. ԫ Heb ‘t willen bewaeren, om me tըuys te brengen; doch ‘t vervuylde, en gaf een leelijcke stanck van sigh. Mijns oordeels is ‘t seer goed, dit Vet met Iris-wortel te braeden; want dan sal ‘t dies te langer een goede reuck behouden.

‘t Ander Vet is gelijck als Smeer. Wanneermen ‘t smelt, soo is ‘t dun, gelijck Traen van Walvisschen. ‘t Is echter ander Vet in eygenschap niet gelijck. Men gebruyckt het alleen in de Lampen; en ‘t stinckt niet soo leelijck, als Walvisschen-Traen. [255] ‘t Werd van ‘t Scheeps-volck op Spitsbergen gekoockt; dan in onse Landen gebraght, en in plaets van Traen verbrand.

Haer vleesch is witaghtigh; vet, gelijck als Schapen-vleesch: Doch de smaeck daer van heb ick niet willen proeven; wijl ick vreesde, vroegh grijs te sullen worden. Want de Scheepslieden houden ‘t daer voor, dat de geene, welcke Beerenvleesch eeten, sigh haest grijs bevinden.

Sy soogen haere Jongen; en voedense dus op, tot datse groot zijn: Deese haere Melck is gantsch wit, en vet. Sulcks heb ick waer genoomen, doe een oude soogende Beeren-moeder wierd opgesneeden.

Men seght van onse Beeren, datse een swack hoofd hebben. Maer ‘t tegendeel heb ick aen de Spitsberghsche vernoomen. Want als wy haer met dicke Stocken op den kop sloegen, aghteden sy sulcks niets met allen, onaengesien men met eene sulcker slaegen wel een Os ter neer sou geworpen hebben. Indien wy haer dood wilden krijgen, soo moesten de Lancien hier toe ‘t beste doen.

Sy swemmen van dեene Ysschol nae dաndere. Oock duyckense onder Water. Wanneer wy haer hadden op dեene sijde van de Chaloup, doockense onder deselve heenen, en quaemen aen dաndere sijde weer boven. Oock liepense op ‘t Land.

ԫ Heb haer niet soodaenigh hooren brommen, als onse Beeren, maer sy maecken, gelijck alreeds geseghd is, een geluyd, gelijck de heessche Honden.

De jonge Beeren konden wy van dկude niet onderscheyden, als alleen by de twee voorste lange Tanden, welcke by de jonge Beeren hol, maer by dկude vast en dight sijn. Deese Tanden tot Stof gebrand, en alsoo, als een Pulvertje ingenomen, doet ‘t geronnene bloed van malkander scheyden.

De jonge Beeren houden sigh geduerigh by dկude. Wy hebben gesien, dat twee jonge Beeren en een oude malkander niet verlaeten wilden. Wanneer schoon dեene was geweecken, soo keerde hy echter, op ‘t geschreeuw der andere, weer te ruggլ even als of hy haer wou te hulp komen. dկude liep tot de Jonge; de Jonge liepen nae dկude; en lieten sigh alsoo gesaementlijck doodslaen.

De Spijs tot haer onderhoud is ‘t Aes der Walvisschen (van [256] ‘t Scheeps-volck Krengen geheeten); waer by sy wel aldermeest gevangen werden. Oock verslindense selfs levendige Menschen, wanneerse deselve maer bekoomen konnen. De Steenen wroetelense van de Graven wegh; openen de Kisten, en eeten de doode Lijcken. Dat dit dickwils geschied aen de gestorvene en hier begravene, kanmen daer uyt afneemen, datmen hier en gintsch Menschen-beenderen vind buyten de Kisten, welckese opgebroocken hebben. Oock eetense wel Vogelen, wanneerse deselve konnen betrappen; en derselver Eyeren.

Men schiet haer met Roers; of men doorsteeckt haer met Lanen. Wy hebbenեr drie gevangen; waer van dեene nae ‘t leven afgeteeckend wierd op den 13den der Hoy-maend.

Waer deese Beeren, gelijck oock de Vosschen, in de Winter-tijd moogen blijven, weet ick niet. Inde Somer hebbense aen sommige plaetsen wel eenige Maenden Spijs genoegh tot haer onderhoud. Doch daer nae valt het seer sleght voor haer; wanneer Գ Winters de Bergen, Rotsen en Klippen met Sneeuw zijn bekleed. Maer vermits de Rehen vermoedlijck sigh oock in de Winter hier onthouden; gelijck hier boven geseghd is, soo heb ick een diergelijck vermoeden van deese Dieren.

Sie de Figuer O., by de Letter c.

Toe-doeningh.

Verscheydene seldsame Bejegeningen tusschen Menschen en Beeren; oock onder deselve eenige seer gevaerlijcke, jae doodlijcke, kan de Leeser vinden in Linschootens Schip-vaert nae ‘t Noorden, en de Reysen van Willem Barentsz. derwaerts. Desgelijcks in de Dagh-registers, gehouden van seven, en wederom seven Matroosen, die op Spitsbergen en Nova Zembla hebben overwinterd: Welcke sommige deeser Beeren verschricklijck groot, en de Huyd eens gedoodeden derthien voeten langh bevonden. Keyser Maximiliaen wierdեr een vereerd te Baden, die vijf Elleboogen langh, en breeder als een Os was.

In meest al de Gewesten des Weerelds werdmense gewaer; maer insonderheyd in de minst van Menschen bewoonde, en daer de meeste Bosschen en Geberghten sijn. Derhalven verneemdmense seer meenighvuldigh in Hooghduytschland, Polen, Litthauwen, Noorweegen, en andere Landschappen in ‘t Noorden; onder welcke Spitsbergen en Nova Zembla niet vergeeten moeten blijven. Eertijds geloofdemen, datեr in Africa geen te vinden waeren, doch dեrvaerentheyd heeft getoond, sulcks valsch te zijn. Datեr [257] in Engelland geen sijn souden, werd ons van Gesnerus berigtet. Schoonse onder de verscheurende en vleesch eetende wilde Dieren behooren, jae oock wel de voornaemste der selve sijn, soo nuttigense echter oock Planten en Kruyden. Seer graegh sijnse nae een geslaght van Braem, genoemd Bramoesen. Desgelijcks nae Koeckoecks-kruyd, anders suyvere Klaver. Gesnerus seghd oock nae eenige Wortelen, hebbende de kraght om dեetens-lust te versaedigen, en slaep te verwecken. Een Koe-harder in de Switsersche Geberghten, van verre gesien hebbende, dat een Beer seeckere Wortel uyt dՁerde groef, en daer van at, gingh, doe hy wegh was, derwaerts, en nam yets van ‘t geen hy over gelaeten had in de mond: waer op hy soo slaeperigh wierd, dat hy sigh op den wegh moest neerleggen. Op de Boomen weetense te klimmen, en der selver Vrughten te snoepen. Honigh en Kreeften sijn haer een lecker Beetje. Of ‘t vleesch van Menschen en Dieren varsch of half verrot is, verschild haer weynigh. Een gereght van Visch, alsse ‘t selve konnen bekomen, is haer oock niet onaengenaem. Sy drincken Water, niet leckende, gelijck de Honden; niet slurpende, gelijck de Paerden, maer gelijck als bijtende. Seer geyl sijnse; soo datse oock selfs jonge Dochters verkraght souden hebben. Philippus Cosserus, Priester te Constans, heeft Gesnerus verhaeld, dat een Beer seeckere Maeghd schaeckte, en, na haer geschonden te hebben, haer een tijd langh op ‘t Savoysche Geberght met Appelen onderhield. Dat de Deensche, oock Gothsche Koningen, souden afkoomstigh zijn uyt de versaemelingh eens Beers met een Vrouwspersoon, laeten wy geloven de geene die willen. Of uyt de vermengingh van een Beest met een Vrouw (een seldsaem Wonder geval hier van verhaelen wy in ‘t eerste deel onses Grooten Historischen Schouw-tooneels pag. 237.) een reght Mensch, of een reght Beest kan voortkomen, hebben wy verhandeld in ‘t selve deel des selven Wercks, pag. 241.

Men heeft voortijds geloofd, dat de Beerin niet anders als een ongevormde Vleesch-klomp werpt, welckese met lecken sou fatsoeneeren tot de gestalte eens Beers; doch dկndervindingh heeft het tegendeel doen sien. Inde Raedkamer des Raeds te Bononien heeftmen een jonge Beer getrocken uyt Գ Moeders Ligchaem, en deselve in alles een wel-gemaeckte Beer bevonden. Hy werd bewaerd in een Vat van Glas. dկorsaeck van de dwalingh der Oude is geweest, om dat de Naegeboorte, waer in de jonge Beer gewonden leght, soo dick is, datse door veel leckens van de Moeder moet afgehaeld werden.

Tusschen de Beer en ‘t Paerd is een natuerlijcke vyandschap. ‘t Paerd kend hem, schoon hy noyt te vooren een Beer gesien had; en bereyd sigh, soo haest hy hem verneemd, ten Strijd. In deselve gebruyckt hy meer konst als kraght. Want hy springhd over den Beer heenen; en in de sprongh geeft hy hem met dաghter-voet een slagh voor de Kop. dեrvaerenheyd heeft geleerd, dat deese onbeschaefde Beesten vermaeck in de Musijck neemen. Wanneerse sigh gewond bevinden, weetense sigh met eenige drooge Kruyden te geneesen. Stoppen oock, terwijlse noch in ‘t geveght sijn, en datse door een Kogel gequetst sijn geworden, een Prop van Gras of Boom-blaederen in [258] de Wonde, om ‘t uyt-bloeden te verhinderen. Eenige seldsaeme wondergevallen van Beeren verhaelen wy in ‘t derde deel onses gedaghten Grooten Historischen Schouw-tooneels, van pag. 44. tot 56. De Russen weeten deese lompe Dieren te gewennen tot ‘t bedrijven van allerley Guygchelryen. Seecker slagh van wit-hayrige Beeren (van welcke wy spreecken in ‘t tweede deel onser Groote Historische Rariteit-Kamer) werpen, wanneerse vervolgd werden, een Giftigen adem en speecksel van sigh op haere vervolgers.

Men seght, datse sigh eenige Maenden in haer Hol gantsch verborgen houden. dեerste geheele veerthien daegen slaepense soo vast, datse selfs door geene verwondingh konnen opgeweckt worden. Geduerende dien tijd soudense seer verwonderlijck in vetheyd toeneemen; en, indien wy eenige Schryvers gelooven mogen, soo sou dan een stuck gekoockt Beeren-vleesch, wanneermen ‘t selve wegh set, oock mercklijck aengroeyen. Naederhand soudense sigh onderhouden met aen haeren Poot te suygen, tot datse weer uyt haer Hol gaen. ‘t Vleesch, of yet anders, daerse van gegeeten hebben, sal geen ander Dier, schoon hoe grooten honger hy had, aenroeren. Hierom geloofdmen, dat der Beeren adem giftigh is; te meer, om dat alles, daer een Beer van gebeeten heeft, veel eer verrot, als ‘t geen hy onaengeraeckt heeft gelaeten.

Eenige deelen der Beeren schrijftmen een groot gebruyck in de Genees-konst toe. ‘t Oogh gedrooghd, en boven op de lincker arm gebonden, sou de vierde-daeghsche Koorts verdrijven. Beeren-bloed sou ‘t Geswel Panus, en alle andere in al de deelen des Ligchaems, geneesen: Oock de Vlooyen dooden. ‘t Vet, met Lely-wortel, op verbrandheyd gestreecken, sou deselve treflijck heelen, sonder lidteecken overigh te laeten. De Gal houdmen seer goed tegens allerley Leeden-pijn. ‘t Bygeloof heeft oock yets bedaght; meenende, dat dթn arbeyd sittende Vrouwen wonderlijck verlight werden, en tot een gemacklijcke voorspoedige baeringh geraecken, wanneermen een Steen, waer me een Beer dood gesmeeten is, over ‘t Huys-dack werpt. In America vindmen seecker slagh van logge Beeren, die enckelijck Mieren eeten; en voor de Honden; oock voor een tegens haer opgeheevene Stock, wegh loopen. In Litthauwen sijnse wreed en verslindend genoegh. Echter heeft Vorst Suidrigel eene deeser woeste Dieren soodaenigh gewend, dat hy Գmorgens vroegh uyt ‘t Bosch quam; met de voorste voeten aen ‘t Vorstlijck Slot klopte; en daer nae, sijn gewoone spijs ontfangen hebbende, weer nae ‘t Bosch keerde.

Michael Herr verhaeld uyt Theophrastus, dat deese vermaerde Schrijver tot eenige maelen toe heeft genomen een stuck van ‘t Vleesch eens Beers, gedood geworden in den voorgedaghten sijnen slaep. ‘t Selve wel gekoockt zijnde, heeft hy bewaerd; en met verwonderingh gesien, dat het geduerigh (dus gesooden zijnde) toenam, en daeghlijcks grooter wierd. Deselve Herr seghd, dat de Beer, de Maegh overlaeden hebbende, een Mieren-nest soeckt, en deselve eet; welcke spijs hem diend tot een Purgatie. Dat hy, sigh in nood siende, en van een steyle Bergh, of Rots, afrollen willende, ‘t Hoofd tusschen dաghterste voeten verberghd; de voorste Pooten daer over slaet, en dus, soo rond als een Kloot, afrold. [259]

In de West-Indische Provintie Yzalcos vindmen een slagh van kleyne Beeren, welcke geen mond hebben, maer in plaets der selve een gat in ‘t uyterste van de Snuyt; kleyn en ront; met een lange tongh, van binnen hol; daerse den Honingh me suygen, waerse die vinden konnen. Als haer deselve ontbreeckt, gaense nae de Mieren-nesten, steecken haere Tongh, met Honigh bedeckt, daer in; en locken de Mieren daer door, op de selve te komen in meenighte; diese dan inslocken. Dese Mieren sijn hier seer groot. dՠInwooners selfs eetense, en verkoopense op haere Marckten,

4. Zee-honden; anders oock Sal-honden, en Robben genoemd.

NOch twee Dieren sijnեr overigh, welcke sigh soo wel in ‘t Water, als op ‘t Land en op ‘t Ys onthouden. Dese hebben vijf gevingerde Voeten, of Voeten met vijf vingeren, door een dicke Huyd aen malkander gewassen; gelijck de Voeten der Gansen.

Onder deese is dաlderbekendste de Zee-hond; diemen oock Sal-hond, en Rob noemd.

De Kop is gelijckvormigh die van een Hond met afgesneedene Ooren. Sy sijn niet al tճaemen van eenerley gedaente, wijl dեenՠeen ronder, dաnderՠeen langhaghtigh en mager Hoofd heeft. Aen de Mond hebbense een Baerd: Oock Hayren aen de Neus, en boven dՏogen; doch weynigh; en selden boven de vier.

dկogen sijn groot, verwelfd, en klaer. De Huyd is met kort hayr bewassen. Allerley slagh van Verwen hebbense. Sommige sijn bont gepleckt, gelijck de Tygers. Andere sijn swart, met witte Vlecken. Noch andere geel, grauw, roodaghtigh. Kortlijck, allerley coleuren sietmen aen haer; doch deselve sijn niet soo hoogh, datmense sou moogen vergelijcken in schoonheyd met de verwe eener Bloem.

De Tanden sijn soo scherp als die van de Honden. Met deselve konnense een stuck van een Stock, soo dick als eens Menschen Arm, af-bijten.

Aen haere Teen hebbense lange, spitse, swarte Nagelen. De Staert is kort. Sy maecken een geluyd als de Honden. De kleyne meauwen, gelijck de Katten. In haeren gangh schijnense van aghteren lam te zijn. [260] Sy konnen op hoogh Ys klauteren; waer op ick haer heb sien slaepen; aldermeest by schoone Sonneschijn, in welckese sigh seer verlustigen. Doch wanneerեr Storm ontstaet, moetense sigh van daer wegh maecken, wijl de Zeegolven seer hevigh tegens dՙs-velden woeden, gelijck als tegens de blinde Steen-klippen: Waer van hier boven in ‘t Hoofd-stuck van ‘t Ys breeder gewagh is gemaeckt.

Men siet haer meest op ‘t Ys om de West (of tegens ‘t Westen), aen de Zee-kanten. In een ongelooflijcke meenighte werdmense hier gewaer; jae soodaenigh, dat indien de Scheepen geen Walvisschen wilden vangen, soo kondense deselve wel alleen met Zee-honden, of Robben, belaeden. Men heeft voorbeelden, dat kleyner Scheepen, als Galioten, hare Laedingh van Robben hebben gemaeckt. Maer sonder groote moeyte sijnse niet te villen. Oock sijnse niet al tճaemen even vet in de tijd datmen daer aenkoomd. Doch by Spitsbergen sietmenեr weynigh: Maer in tegendeel veel Walrussen.

Daermen veel Zee-honden verneemd, geeft het geen goede Walvisch-vanghst. ‘t Schijnd datse, daerse sigh in sulcke meenighten bevinden, de Walvisschen weynigh tot der selver onderhoud over laten blijven. Haere Spijs is, gelijck ick vernoomen heb, kleyne Visch. Wy sneedenեr veelՠop; doch vonden in haere Maegen niet anders, als witte, langhaghtige Wormen, van de grootte eener kleyne vinger; de Spoelwormen gelijckvormigh.

Daerse sigh op dՙs-velden onthouden, koomdmen tot haer met een groot geschreeuw; waer van sy half verbaesd worden. Of veellight hoorense toe uyt nieuwsgierigheyd, steeckende de Neus nae om hoogh; en een langen hals maeckende, als een Windhond. In deese schrick slaetmen haer met Hand-spiessen en stocken op de Neus; ‘t welck andere Honden oock niet verdraegen konnen. Hier van vallense half dood ter neer.

Echter herhaelense sigh, en staen weer op. Sommige stellen sigh, om tegenweer te doen, en bijten van haer: Loopen oock de Menschen aghter nae; snellende soo geswind als een Man sou konnen doen. Haere lamme gangh doet haer hier in geen verhinderingh, wijlse voortschieten gelijck een Ael.

Andere lopen van dՙs-velden na ‘t Water; latende een vuyligheyd [261] aghter; welckese uytspuyten tegens de geene die haer jaegen. Selfs van Natueren stinckense seer geyl en leelijck. Wederom andere staen met ‘t halve lijf boven Water, rondom kijckende, wat op ‘t Ys te doen valt. Wanneerse onder Water duycken, houdense de Neus om hoogh, en maecken een langen hals.

Alsse sigh van dՙs-velden afwerpen, of by de Scheepen een Robben-Dans maecken, duyckense geduerigh met de Hoofden voorwaerts onder Water. Sy hebben haere Jongen by sigh: Van welcke wy eene levendigh aen ons Schip braghten. Doch hy wou niet eeten, maer meauwde geduerigh als een Kat. Wanneer wy hem aenroerden, beet hy van sigh. Hier nae sloegen wy hem dood.

De grootste van al de Zeehonden, welcke ick gesien heb, waeren van vijf tot aght voeten langh. Wy sneedenեr een halve Ton Speck af. De geene, welcke ick heb afgeteeckend, was vijf voeten langh. Haer Speck is drie, oock wel vier vingeren dick. ‘t Sit alleen op ‘t Vleesch onder de Huyd. Men kan ‘t ԥr van af trecken als een Vaght. Van dit Speck werd de beste Traen gebrand.

‘t Vleesch is gantsch swart. Veel bloeds hebbense, even als ofse van binnen enckelijck met bloed opgevuld waeren. De Lever, Longh en ‘t Hert is groot. Deese worden wel gegeten, wanneer de geylheyd door Water daer uytgetrocken is. Men koocktse. Doch ‘t is een onaengenaem Gereght, wijl alles dorrՠen tranigh smaeckt. Veele Darmen sijnեr in, doch dun. Van binnen heb ick geen Vettigheyd gevonden.

Haer Manlijckheyd is een harde Knoock, gelijck in de Honden, ontrent een span langh, met Senuwen overwassen. Eenige hadden ‘t niet grooter, als een kleyne vinger; doch dit waren kleyne Jongen. ‘t Krystal in dկogen is in alle niet van een gelijcke verwe. Sommige hadde ‘t als Kristallijn. Andere wit; noch andere geel of roodaghtigh. dՁppel in der Robben oogen is grooter als in die der Walvisschen, welcke maer alleen de grootte eener Erwet heeft. Alsmen deselve wil bewaeren, soo moetense langhsaem laeten droogen. Men bewind haer oock wel met Vlas en Doecken. Dus leghtmense aen een vogtige plaets, anders barstense. [262]

My is geseght, datse, wanneerse in haere hitte der vermengingh sijn, sigh seer bitsigh tegens de Menschen toonen; soo datse dan niet lightlijck tot haer op dՙs-velden derven komen. Ter dier tijd vaerdmen met de Chaloupen dight nevens ‘t Ys heenen (gelijck oock anders geschied) en dus slaetmense uyt deselve dood.

Niet lightlijck stervense. Alsse swaerlijck gewond zijn, ‘t bloed haer meest ontloopen, en ‘t Vel afgetrocken is, soo levense noch. ‘t Staet seer afschouwlijck, datse dus wentelen in haer bloed, sonder te konnen sterven; arger als Rogchen. Hier van is my een Voorbeeld bekend. Een seer groote Zee-hond, aght voeten langh, alreeds gevild, en ‘t meerendeel des Specks daer van afgesneeden zijnde, beet (onaengesien de felle slaegen, welcke hy op ‘t Hoofd en de Neus te vooren had ontfangen) noch van sigh, en vattede de Hand-spies soo vast met de Tanden, als of hem niets met allen ten leed was geschied. Oock spartelde hy noch een weynigh. Wy staecken hem door Hert en Lever; waer uyt meer bloeds liep, als ofmen een Os de keel had afgestoocken. Ter deeser oorsaeck willen de Schippers sulck een vuyligheyd niet geerne in haere Scheepen hebben, wijlse over al met bloed werden bevleckt.

Niet alleen had deesen soo een taey leven, maer al dաndere sijn even soo weynigh dood te krijgen. Als wy meenden, datse in de Chaloupen dood laegen, beetense noch van sigh; waer uyt groote ongelucken souden konnen ontstaen. Uyt vermaeck liep ick me op ‘t Ys, en stack met mijnen Deegen dickmael een Rob door ‘t Lijf; doch hy paste daer op niet. Ondertusschen sonck ick tot de knyen toe in de Sneeuw. Hy schreeuwde agter mijnen ruggլ en wou my bijten; doch ick nam aght op hem; maeckte my weer uyt de Sneeuw; liep op hem aen, en gaf hem noch eenige wonden. Hy echter stiet sigh hier aen niet; liep sneller als ick; wierp sigh van dՙs-schol in ‘t Water, en begaf sigh nae de grond, daer ick hem niet volgen kon.

5. Walrus. Walrus.

De Walrus, of Walros, is in gestalte des Ligchaems de See-hond gelijck; doch veel stercker en grooter; soo dat hy [262] voor een Os niet behoeft te wijcken in grootte. De Voeten sijn oock; als die van de Zee-honden, voorsien met vijf Klauwen, soo aen de voorste als aen dաghterste; doch de Nagelen sijn korter. ‘t Hoofd daer tegens is veel dicker, ronder en stercker. Sijne Huyd heeft de dickte eener duym; insonderheyd aen den Hals. Op deselve sit kort Hayr, mosch-verwigh, rondaghtigh, oock wel groen. Sommige hebben weynigh Hayr. Sijn schurftigh, en vol gebeetene Lidt-teeckenen. Sy sienեr uyt als ofse half gevild waeren. Allerweegen in de Gewrighten is deese Huydt met Linien ingekeperd, gelijck eens Menschen Hand van binnen. Inde bovenste Kevel hebbense twee lange groote Tanden, welcke van de bovenste lip onder de beneedenste uytschieten. De lenghte is van een halve, oock wel van een geheele El. Eenige hebbense noch langer. Aen de jonge sietmen gantsch geen groote onderwaerts uytsteeckende Tanden: Maer deselve wassen met den ouderdom aen.

dկude Walrussen hebben seer lange Tanden. Doch ԫ heb oock oude gesien, welcke maer eenen Tand hadden. ‘t Kan zijn, datse somtijds in ‘t veghten eene derselve verliesen; of oock dat hy uytvalt. Want ԫ heb gemerckt, datse vuyle stinckende Tanden hadden. De twee gedaghte lange Tanden werden hooger geaght als Elpen-been, wegens haere witheyd. Kosten oock meer. Van binnen sijnse dight en swaer, doch de Wortel is hol; in welcke ‘t Margh sit. Men bereyd deselve gelijck Elephants-tanden. Men maecktեr Hechten tot Messen, Dooskens, en veelerley cierlijcke dingen van. Van dաndere Tanden maecken sommige knoopen tot haere kleederen.

De Mond is voor aen breed, gelijck een Ossen-muyl. Onder en boven sittenեr veel holle steeckige Borstelen op, soo dick als een Stroo-halm. Dit dicke hayr verstreckt haer in de plaets eens Baerds. Van deese Borstelen maecken de Zeevaerende Persoonen Ringen, welckese voor de Kramp aen de Vinger draegen. Boven den oppersten Baerd heeft hy twee Neusgaten, soo rond als een halve Cirkel. Uyt deselve blaesd hy ‘t Water, gelijck de Walvissen, doch met weynigh geruysch.

dկogen staen wijd van de Neus af. Sijn vercierd met Oogh-leederen, gelijck die van andere viervoetige Dieren. Yeder seght, dat sijn oogen natuerlijck bloed-rood zijn, als hy deselve [264] niet verkeerd. Doch ick heb, wijlse my altijd dկogen verkeerd toewendeden, maer alleen verkeerde bloed-roode aen haer bemerckt. Dan siensӥr noch veel leelijcker uyt; alhoewelse oock anders niet seer lieflijck tաenschouwen zijn.

dկorgaeten sitten een weynigh hooger als dկogen; evenwel dight daer by: Sy sijn gelijck die der Zee-honden. De Tongh is ontrent soo groot als een Ossen-tongh. Wanneerse gekoockt is, laetse sigh wel eeten. Doch alsmense een dagh of twee bewaerd, stincktse gelijck Walvisschen-Traen. De Hals is dick; derhalven kan hy niet wel omkijcken. Ter deeser oorsaeck verdraeyd hy dկogen. De Staert is kort, als die der Zee-honden.

Van haer Vleesch werd geen Speck gesneeden. Alles is met Vleesch doorwassen, gelijck Varckens-vleesch; waer me ‘t alderbest over-een-koomd. ‘t Hert en de Lever der Walrussen hebben wy gegeeten. Daermen geen veranderingh van Spijs kan hebben, smaeckt deese kost goed genoegh.

‘t Manlijck Lid is een harde knoock, wel een El langh; beneden dick; aen ‘t voor-eynd dun; in ‘t midden eenighsins gekromd. Op de zijde nae ‘t Lijf toe is ‘t plat; buytenwarts rond. Voor is ‘t plat en gebugcheld: Overal met Zeenuwen overtogen. Uyt deese Knoock werden oock Heghten tot Messen en andere dingen gedraeyd.

Wat haere Spijs is, weet ick niet eygentlijck. Veellight eetense Kruyden en Visschen. Datse Kruyden eeten, besluyt ick daer uyt, wijl haeren Dreck de Paerde-mest gelijck schijnd; doch is soo rond niet. Datse Visschen nuttigen, bemerckte ick hier aen, dat een Walrus, als wy ‘t Speck van een Walvisch sneeden, de Huyd tot verscheydene maelen toe me onder water nam; oock uyt ‘t water opwierp, en deselve weer vingh. Sijnen Dreck werd van de Burgermeesteren gegeeten, gelijck hier boven, onder de Beschrijvingh der Vogelen, verhaeld is.

De Walrussen onthouden sig meest by Spitsbergen. ԫ Hebեr geen in ‘t Ys gesien. Op ‘t Ys leggense, gelijck ick geseghd heb in de Dagh-teeckeningh mijner Reys op den 12den July., soo wanstalligh als de Zee-honden, in groote meenighten. Verschricklijk brullense. Met de kop voor uyt duyckense onder water, gelijck de gedagte Robben. Sy slaepen datse snorcken; niet [265] alleen op dՙs-velden, maer oock in ‘t water; daermen haer meenighmael voor dood aensiet.

‘t Sijn kloeckmoedige Dieren, welcke malkander bystaen tot in de dood. Wanneer eene der haere gewond word, soo duyckt hy nevens de Chaloup onder water, en slaet in deselve gaten met sijne lange tanden; onaengesien de Menschen in de Chaloup haer best doen, om hem met slaen, steecken en houwen te matsen. Oock koomen dաndere onbeschroomd aenswemmen, met ‘t halve Lijf boven uyt ‘t water steeckende, om by en in de Chaloup te geraecken.

In soodaenigh een Strijd sloegh een Walrus met sijne Tanden in de Chaloup; vattende met de selve den Harpoenier tusschen ‘t Hemd en de Broeck, soo dat de Broeckband in stucken brack: Anders sou hy hem wegh-geruckt, en met sigh onder water gevoerd hebben.

Wanneerse brullen, of dat de Menschen een gebulck naebootsen gelijck dat van een Os, soo wil elck van haer, dեen voor dաnder, dեerste onder Water zijn. Alsse nu, wegens haere meenighte, elckander niet konnen wijcken, soo bijtense onder een, en klapperen met de tanden. Veele bloeden hier door seer hevigh. Andere willen de gevangene Walrus by de Chaloup koomen ontsetten. Yeder traght dաldereerste daer by te mogen zijn. Dan gaet het weer op een bijten; klapperen met de tanden, en vreeslijck brullen. Soo langh alsse leven sullense niet vlieden. En als de Menschen haer, om harer meenighte wil, wijcken moeten, soo volgense de Chaloup nae, tot datmen haer eyndlijck uyt ‘t gesight verliesd; vermitsse, wegens haere veelheyd, waer door dեen dաnder verhinderd, soo ras niet konnen swemmen, datse de Chaloup souden mogen aghterhaelen. Voor ‘t Waygat in Spitsbergen hebben wy een proef hier van gesien. Sy versaemelden sigh hoe langer hoe meer ontrent ons; slaende sulcke gaten met hare Tanden in onse Chaloup, datեr veel Water door in liep; derhalven wy de vlught moesten nemen. Ondertusschen vervolghdense ons, soo lang als wy haer sien konden; gelijck wy hier voren in onse Daghteeckeningh der Vaert nae Spitsbergen op den 12den July hebben verhaeld.

Sy werden, gelijck alreeds geseghd is, alleen om harer Tanden [266] wil gevangen en dood geslaegen. Doch men siet wel honderd Walrussen, onder welcke nauwlijcks eenen goede Tanden heeft. Want of sy hebbenեr geen; of maer alleen een; of sy sijn kleyn.

Eenen deeser Walrussen heb ick gesien in dռi>Engelsche Bay, leggende op een Ys-schol. Eer wy naeby gekoomen waeren, meenden wy, datեr een Zee-hond lagh. Maer eyndlijck bemerckten wy, dat het een oude, kale, schurftige Walrus was. Wy gaeven hem eenige slaegen, welcke hy stilswijgens me onder water nam. Staecken hem oock in ‘t Lijf, soo dat de Darmen (sijnde die van een Varcken gelijck) uyt de buyck hingen.

Wanneermen haer op dՙs-velden gewaer werd, of hoord brullen, soo roeydmen met de Chaloup nae haer toe, en men vind haer met hoopen op de Schollen, gelijck de Zee-honden. Onder en door malkander leggense, gelijck de Varckens. Doch gantschlijck meen ick, dat eenen der hare de Wagt houd. Want ick heb opmerklijk waergenomen, dat de naeste vervolgens op sijnen Naebuer sloegh met sijne lange Tanden. Alsse dan ontwaecken, rijsense om hoogh; staen op de voorste Voeten; sienեr verschricklijck uyt; brullen geweldigh; slaen, als geheel toornigh, de lange Tanden in ‘t Ys. Trecken sigh oock daer me voort, wanneerse hard loopen, of alsse op hoogh Ys klauteren willen, gelijck de Zee-honden. Want hare grootste sterckte hebbense in ‘t Hoofd; desgelijcks ‘t dickste Vel aen den Hals; zijnde veel dicker als de dickste Elands-Huyd; oock veel vaster. Indienmen deese Huyd bereydede, gelijck die van dՅlanden, soo soumense voor een Pantzier konnen gebruycken.

Wanneerse met hoopen op dՙs-schollen leggen, en (door dաenkoomst van Menschen ontwaeckende) sigh daer van afwerpen willen, soo moetmen sigh wat van ‘t Ys af-houden, tot datse meerendeel daer van sijn. Anders soudense tot ons in de Chaloup vallen, en deselve omwenden: Waer van men veele Voorbeelden heeft gesien.

Daer nae loopt de Harpoenier op dՙs-schol; of oock hy werpt ‘t Harpoen uyt de Chaloup nae de Walrus: Die dan voortloopt, tot dat hy vermoeyd is. Daer op haelen de Mannen in de Chaloup ‘t Touw weer in, en trecken de getroffene Walrus tot voor de Steven. Hier schickt hy sigh dapper tot tegenweer, [267] met bijten, en uyt ‘t water op te springen. Ondertusschen steeckt de Harpoenier hem met Lancen, tot dat hy dood is.

Insonderheyd neemdmen aght op hem, wanneer hy sigh van dՙs-schol afwerpt; of als hy met de kop onder water duyckt; vermits dan ‘t Vel glad en stijf gespannen staet; soo dat ‘t Harpoen onverhinderd door de Huyd op den ruggՠindringhd. Wanneer hy slaepende leght, is de Huyd hem los op ‘t Lijf; derhalven ‘t Harpoen daer op niet kan vatten, maer afschampt. ‘t Walrussen-Harpoen, en de Walrussen-Lans is kort; ontrent eene, of anderhalve span langh; ruym een duym dick, met een houtene Steel, ontrent soo hoogh als de lenghte eens Mans. ‘t Walvisschen-Harpoen is veel te swack, om sijne dicke Huyd daer me te doorbooren; alhoewel ‘t een en ‘t ander is gesmeed van taey Yser, niet sonderlingh gehardet, op datse niet af-springen moghten. Want dan sou alle gedaene moeyte gantsch te vergeefs zijn.

Wanneer de Walrus dood is, houwdmen hem ‘t hoofd af. De romp laetmen leggen, of in ‘t water drijven. Eenige deser rompen sincken: Andere niet. De kop neemdmen me in ‘t Schip: En dan werdenեr de Tanden uytgehouwen. De twee groote behooren de Reeders des Schips. De kleyne Back-tanden worden weynigh geaght. ԫ Moet hier noch dit seggen; dat wy eens roeyden voorby een Ys-schol, leggende soo vol Walrussen, datse, door derselver swaerte, met ‘t water gelijck lagh. Maer doe de gedaghte Walrussen sigh daer van daen begeven hadden, wasse soo hoogh opgereesen, dat wy nauwlijcks uyt de Chaloup daer op konnen stappen.

My is van de Groenlandsvarers voor waeraghtigh beright geworden, datse eens, geen goede Walvisch-vanghst gehad hebbende, met Chaloupen aen seecker Eyland voeren, daer ‘t vol Walrussen lagh: Waer onder sy soo dapper te werck gingen met houwen en schieten, datse een seer groote meenighte aen kant hielpen. Doch vermits dաndere hoe langer hoe meerder by een vergaderden, soo leydense de doode Walrussen op hoopen rondom haer; staende alsoo als in een Schans, of Borstweer. Echter lietense eenige plaetsen, als Deuren, open, op dat dաndere haer konden bestormen. Deeser wijs hebbense eenige [268] honderd Walrussen omgebraght, en alsoo een goede Buyt me gevoerd, tot goedmaeckingh haere gedaene Reys, vermits de Tanden voor eenige Jaren in een hooger waerde waren.

Sie de Figuer P., by de Letter b.

V. Hoofd-Stuck.

Beschrijvende eenige Schild-geslaghten; welcke op de Groenlandsche, of Spitsberghsche Reysen gevangen worden.

OP mijne Reys heb ick tweederley Schild-geslaghten waergenoomen; als Krabben, en Star-visschen. Van de Krabben sijn my vierderley slagh voorgekoomen. Eerst, de Zee-spin, gelijckse van de Franoysen werd genoemd. Daer nae de roode Krabben, of Garnellen (gelijck onse Schrijver haer dien naem geeft). Ten derden, de kleyne grauwe Krabben, of Garnaten. Ten vierden, de soo genoemde Walvisch-Luys.

ԫ Voegh de Star-visschen hier by, wijlse oock haere Armen en Voeten hebben, waer me sy sigh weeten te behelpen; desgelijcks met Schilden bedeckt zijn.

1. Ongestaertede Zee-Kreeft, of Zee-Spin.

Dit slagh van Kreeften heeft geen Staert; maer ses Voeten en en twee Scheeren. Anders sijnse de Zee-Kreeften in Ligchaems-gestalte bynae gelijck. Van verwe sijnse doncker-bruyn: Op den ruggՠwat steeckelaghtigh: Aen ‘t gantsche Lijf hayrigh.

Op mijne Reys nae Spaenje heb ickեr veel van dit slagh bekoomen met ses Voeten en twee Scheeren. In mijne Spaensche Reys-beschrijvingh, welcke, indien ‘t God gelieft, tճijner tijd de Natuerkundige en Liefhebbers van Natuerlijcke saecken sal me gedeeld werden, heb ickեr een Afbeeldingh van gemaeckt. Doch van de Spitsberghsche sijnse onderscheyden in grootte, en Hoofd. Want die van dit Gewest heeft een Kop gelijck [269] ‘t slagh der Zee-Kreeften, die de Duytsche Hummer noemen. Doch ‘t Manneken van de soort, welcke ick op mijne Spaensche Reys heb aengeteeckend, vertoonde met sijn Ligchaem en Hoofd de gedaente eener Luyt.

Van de Spitsberghsche Zee-Kreeften heb ick niet gegeeten; heb haer oock daer niet konnen afteeckenen, door gebreck van tijd. ԫ Meende wel, eenige me nae Huys te brengen; doch de Ratten hebbense weg gesleept. ԫ Vond haer in dռi>Engelsche Haven op den 19den der Somer-maend; nae dat wy twee Walrussen hadden gevangen. Naederhand heb ickեr een by Engelland in de Noord-Zee gesien; doe wy van de Hollandsche Visschers een groote Tarbot koghten; in welckers Maegh wy soodaenigh een groote Zee-Kreeft vonden; twee Spannen lang zijnde, als de Voeten uytgestreckt waeren. ‘t Scheen als ofse eerst stracks gestorven was.

Toe-doeningh.

‘t Is onnoodigh van de Kreeften yets meer te seggen, wijlse genoegh onder ons bekend sijn. Dit alleen sullen wy hier by voegen, als yet aenmercklijcks, (indien wy anders Helmont geloven mogen): datեr tusschen de Kreeften en Varckens een wonderlijcke afkeer is. In ‘t Marckgraefschap Brandenburgh, seghd hy, is een overvloedige Visschery van Kreeften. Doch de Voerlieden, welcke deselve gelaeden hebben, moeten sigh wel waghten, datեr by geval geen Varcken onder de Wagen koom door te loopen; want indien dit gebeurde, soo souden al de daer op sijnde Kreeften terstond sterven. Behalven meer andere Spijsen, vangen en eetense oock Kickvorsschen.

‘t Zee-diertje, van de Thebanen Opistholia, van dռi>Arabiers Sarthan, van de Griecken Sepia, van ons Zee-Spin genoemd, is van een ander slagh, als de geene die onse Schrijver voorsteld; en heeft in veele dingen een groote over-een-komingh met de Polypus; noch meer met de Loligo. Van yeder sullen wy hier yet weynighs seggen.

De Polypus, Polupous, of Poulopus, heeft sijnen naem bekomen van de veelheyd sijner voeten; welcke aght in getal sijn; en grooter als nae gelijckmaetigheyd des Ligchaems. Boven deselve heeft hy twee oogen. De Mond en Tanden staen midden tusschen de gedaghte Voeten; welcke met een vlies tճaem gevoeghd sijn boven nae ‘t Ligchaem toe; niet alleen om te swemmen, maer oock om te konnen gaen. De vier middelste sijn de grootste, dickmael meer als twee Elleboogen in de lenghte hebbende; met een dubbele ry Holletjens, waer me hy de Spijs aen de Mond brenghd. De Keel-darm is langh. Daer aen volghd de Rop; aen welcke de Maegh geheght is; [270] waer aen een enckele Darm hanghd, gaende tot aen ‘t eynd toe. In dկpgesneedene sietmen de Harssenen dubbel. ‘t Bloed is rosch-aghtigh, in een Blaes beslooten. Op de ruggՠheeft hy een Buys, daer hy ‘t Zee-water door uyt spuyt. Welcke Buys hy overbrenghd of aen de reghter of aen de lincker sijde, soo als hy wil. Hy heeft een Snuyt als een Papegay. Voorts is hy sonder Huyd, behalven aen de voeten. De visch is wit, vol Holligheden en doortoghten. In dռi>Adriatische Zee werdense met meenighten gevangen. Strabo verhaeld, datեr in dյyterste deelen van Karteja gevonden werden, welcke een Talent swaer zijn. Anderwegen sijnse veel kleyner. Met haer voeten (van sommige Armen, oock Krullen genoemd) vermorselense de Mosselen, en eeten deselve. Krabben en Kreeften sijn oock hare Spijs; selfs verschoonen de groote de kleyne van haer eygen Geslaght niet. Insonderheyd raesense nae Menschen-vleesch; ‘t welckse (wanneerse verdronckene vinden), van een scheuren, en uytsuygen. Oock vallense de levendige swemmende persoonen wel aen met groot geweld. In de Somer koomense op ‘t Land, en snoepen de Boom-vrughten. Eenige willen, datse in de Winter haer eygene Scheeren souden eeten; die daer nae weer aengroeyen. In de gedaghte Winter houdense sigh twee Maenden tijds verborgen. Seer weynige onder haer leven langer als twee jaeren. Wanneerse gedruckt werden, gevense yets van sigh, en verdwijnen dan voorts. Anders sietmense noch leven, schoonse in honderd stucken gesneeden sijn. Wanneerse in gevaer sijn van gevangen te werden, veranderense haere verwe, en bedriegen alsoo de Visschers. Als de Schelp-visschen gaepen, werpense een Steenken tusschen de Schelpen, soo datse sigh niet meer toe doen konnen, en haelenեr soo den buyt uyt. Alsmenեr Wijnruyt op werpt, blijvense onbeweeghlijck. Verscheyden slagh deeser Zee-dieren isեr, waer van wy, wegens onse kortheyd, hier niet spreecken konnen.

De Loligo, of Blackvisch, is of groot of kleyn. Met de Polypus, of Veelvoet, en Zee-Spin heeft hy veele dingen gemeen. Sy leven oock niet langer als twee Jaeren. Niet alleen swemmense met haere vinnen, maer sigh uyt ‘t Water verheffende, vliegense oock met deselve; dickmael in soo een groote meenighte, datse (volgens ‘t geen Trebius Niger verhaeld by Plinius) de Schuyten wel doen sincken. Wanneerse dus vliegen, voorkondigense Onweer.

De Zee-Spin heeft korte beenen; boven ses kleyne voeten; de laetste groot en hard. dկverige twee van dաght heeft hy beneden. Deese sijn dաldergrootste. Behalven de Buys, uytsteeckende tusschen de Buyck en ‘t Hoofd, heeft hy overvloed van een swarte voghtigheyd onder aen den Buyck, daer de Darm nae boven begind te loopen. Een brede stercke Schelp heeft hy op den ruggլ tusschen ‘t Rugg-grad en de Mond. Somtijds werdenեr gevangen, welke de lenghte van twee Elleboogen hebben. Koud en Bloedeloos sijnse; derhalven is ‘t verwonderlijck, datmense oock in de Noord-Zee verneemd. Meer vindmense in Franckrijck als in Italien. Sy leven van kleyne Vischkens; welckese met haere twee lange Snuyten vatten. Somtijds overwinnense oock wel grooter Visschen. Haere versaemelingh geschied met omhelsingh van [271]

elckanders Ligchaemen. Neus en Armen voegense oock tegens een. De Mannekens sijn voor swarter, en hebben al de deelen ruyger; met tusschen-loopende streepen onderscheyden. Wanneer een Wijfken met een Elger getroffen is, soo soeckt ‘t Manneken haer te helpen. Maer als ‘t Manneken sulcks weervaerd, vlied ‘t Wijfken wegh. Men pleegh haer tեeten; liever gesooden als gebraeden. De grootste werden in Illyrien gesouten, en van daer nae Venetien, Genua en Milaen gevoerd. dկntughtige Italianen gebruycken deese Spijs, om haerՠontught noch dies te meer voedsel te geven. Daer sijnեr, die niet grooter sijn als een dicke duym. In de Geneeskonst hebbense haer gebruyck tot bevoorderingh des Waterloosens. Van dese Zee-Spinnen sijn verscheydene Geslaghten.

2. Garnellen; of roode Krabben.

Tusschen de Garnellen, of roode Krabben, diemen hier siet, en diemen in Spitsbergen vind, is geen verschil. Doch de Spitsberghsche sijn, noch ongekoockt, rood; rooder als de geene, welcke gekoockt van Lubeck tot ons werden gebraght.

De Kop bestaet uyt eenige stucken; en heeft vier Hoornen. ‘t Geheele Hoofd is breed; schijnende de gedaente te hebben van een Koorn-schoeffel sonder Steel. Aen ‘t eynd van de Kop sitten dՏogen; uytpuylende, gelijck die van de Kreeften. Hy siet niet nae beneeden, maer voor-uyt, en ter zijden heenen.

De Schild op den RuggՍ vergelijckt sigh met ‘t aghterste stuck van een Harnasch. Is oock aghter ‘t Hoofd, gelijck als in sijnen Neck, een weynigh ingeboogen. Voorts niet veel gebugcheld. Daer aghter sit een Steeckel. Dan volgen ses Schilden, gelijk Harnasch-stucken aen dՁrmen en Beenen. Om derselver kanten sietmen swarte pleckjens, even als of ‘t Nagelen aen een Harnasch waeren. De Schilden leggen reght rondagtig op malkander, gelijck de Streepen en verhevene Deelen aen de Hoofden der Regenwormen. Wanneer hy de Staert onder sigh treckt, soo vertoonen sigh de Schilden aghter aen wat ingekerfd, met noch een verheven deel daer aghter.

De Staert is van vijf deelen. Wanneer hy deselve uytbreydet, isse gelijck een Vogel-staert. Voor sijn twee Scheeren; waer van ‘t voorste gedeelte sigh vergelijkt met de Tangh eens Tand-treckers. Oock sijnեr Tacken aen. Hy heeft aghtthien Beenen. Die naest aen de Scheeren staen, sijn de kortste en [272] dunste. De voorste aght Beenen hebben vier Gewrighten; van welcke ‘t hooghste ‘t langhste, ‘t onderste ‘t kortste is. Sy sijn gantsch niet ruygh, of hayrigh. De thien aghterste Beenen (waer van de voorste de langhste, en de bovenste Gewrigten veel dicker en korter als die van dկnderste lange zijn) hebbenեr maer twee; met wat binnenwaerts geboogene en hayrige Voeten. Aen dաghterste voorste Gewrighten schieten twee scheuten uyt; onder aen dաndere maer een.

In ‘t water schiet hy seer snel voort. Sy sijn soo groot, gelijck ick hier eenen nae ‘t leven heb afgeteeckent. Deese Krabben sijn der Vogelen Spijs, gelijck wy hier boven by de beschrijvingh der Vogelen hebben aengewesen. De geene, welcke ick hier voorgesteld heb, bequam ick by geval, doe een Lombe over ons Schip vloogh, en deselve uyt sijnen Beck op ‘t Verdeck liet vallen,

3. Kleyne Garnellen of Garnaten.

ԫ Heb op mijne Spitsberghsche Reys oock gesien seecker geslaght van Krabben, de Wormen gelijck zijnde. De Kop vergelijckt sigh alderbest met een Vliegen-hoofd. Voor aen deselve, benedenwaerts, heeft hy twee uytstaende Hoornen. Voorts Schilden, gelijck de breede Muer-wormen.

Op den ruggՠis hy rond; onder plat. In alles heeft hy twaelf Beenen; aen yeder zijde der voorste Schild drie. Vier Schilden verder sitten aen elcke zijde noch drie andere Beenen. Niet grooter sijnse, als ick deselve afgebeeld heb.

De Vogelen eetense als haerՠaengenaemste Spijs: ‘t Welck ick daer uyt besluyt, om datse sigh met hoopen lieten vinden aen de plaetsen, daer deese Wormen sigh onthouden. In de Deensche Bay vond ick haer met groote meenighten tusschen en onder de Steenen in ‘t Water, wanneermen deselve opbeurde.

De geene, welcke ick nae ‘t leven afteeckende, bequam ick naederhand op den 8sten der Hoy-maend, in de Mossel-Bay. ԫ Hebse oock gevonden vermenghd onder ‘t Walvischen-Zaed, ‘t welck op ‘t water dreef.

Sie de Figuer P., by de Letter c. [273]

De soo genoemde Walvisch-Luys.

De soo genoemde Walvisch-Luys heeft geen gemeenschap met de gemeene Luysen, behalven alleen de Kop. Veel meer behoorense tot ‘t Geslaght der Kreeften. De Schilden sijn hard, gelijck die van de Krabben. ‘t Hoofd, gelijck ick alreeds geseghd heb, is bynae als dat van een Luys; met vier Hoornen; hebbende de gedaente van een dubbele A.

De twee korte Hoornen, voor uyt-staende, hebben twee Knoopen, voor als Trommel-stocken. De twee andere kromme Hoornen sijn voor aen spits. ‘t Hoofd heeft meest de gestalte eens Eyckels. Is aghter diep afgesneeden. Heeft twee Oogen, en een Neus-gat. De Hals is niet stijf door een Schild, maer bedeckt met een Huyd, gelijck de Huyd tusschen de Schilden der Kreeften.

Op de ruggՠheeft hy ses Schilden. De voorste heeft de gedaente van een Schiet-spoel der Lijnen-Wevers. De drie andere sijn als een slagh van Wittebroods Koeckskens, te Hamburg Pummelkens genoemd. De twee aghterste vergelijcken sigh alderbest met een Schild. De Staert soumen wel een Schild gelijck mogen aghten, doch deselve is gantsch kort.

De Voeten heeft hy aen de voorste Schild; van gedaente als een kromme Zeyssen der Maeyers. Voor sijnse rond en geboogen, als de Maen op haer quartier; doch inwaerts op de helft met tacken, als een Zaegh; en voor aen met een spitse kromme Klauw. Aen yeder zijde des tweeden en derden Schilds heeft hy gelijck als vier Riemen, en onder aen een kort Lidt, waer in deselve beweegd worden. Dese leggense kruyswijs op den ruggլ wanneerse van de Walvisschen eeten; of schickense soodaenigh aen malkander in de hooghte, gelijck de Guygchelaers haere Deegens stellen, wanneerse daer over springen.

De ses aghterste Beenen hebben Gewrighten gelijck die van de Kreeften. Yeder been heeftեr drie; waer van die voorste gekromd zijn als een wassende Maen: Doch aen ‘t eynd sijnse gantsch spits, als een Naeld. Soo vast konnense daer me vatten, ‘t sy in eens Menschen, ‘t sy in eens Walvisschen-Huyd, datmense in stucken moet snijden, eermense daer van kan rucken. [274] Ter deser oorsaeck hebbense de naem van Luysen, of Walvisch-Luysen bekoomen. Die haer levendigh begeerd te hebben, moet haer met een stuck van de Walvisch-Huyd uytsnijden.

Sy sitten de Walvisch aen seeckere plaetsen des Ligchaems; als, tusschen de Vinnen, aen de Schaemte, en aen de Lippen, daer hy sigh niet bequaemlijck wrijven kan. Bijten hem oock stucken uyt de Huyd, als of de Vogelen van hem gegeeten hadden. Eenige Walvisschen hebben seer veele deeser Luysen; andere hebbenեr niet een. Hoe ‘t warmer is, hoese meer Luysen krijgen; gelijck my van andere geseghd is.

De geene, welcke ick den Leeser afgeteeckend voorstel, heb ick dus naeմ leven afgebeeld in de Mossel-Bay, op den 7den der Hoy-maend.

Sie de Figuer Q., by de Letter d.

5. Starre-visschen. Eerste Slagh.

Tweederley Geslaghten der Starre-visschen sijn my op deese Reys voorgekomen. Dien van dեerste soort had vijf Tacken, gelijck Voeten. Waerom hy oock van de Hollanders Vijf-tack werd geheeten. De gestalte was seer verscheyden van de geene, welcke ick heb gesien in de Noord, de Spaensche, en de Middellandsche Zee.

De verwe is rood. Op ‘t plat of de Schael des Ligchaems, boven, heeft hy vijf dubbele rijen van scharpe Heuveltjens, of Kornen. Tusschen yeder deeser dubbele rijen is een enckele ry van diergelijcke Heuvelkens; maeckende tճaemen vijfthien rijen op de Schael in ‘t geheel; vertoonende een Star van vijf uytwaerts-geboogene Hoecken. Voorts is deese Schael als een Spinrock aen te sien.

Wanneer hy omgekeerd leght, is hy van een cierlijcke aenschouwingh; en gantsch gelijck de nu gebruycklijcke vreemde Mans-mutsen, in verscheydene rondten verdeeld. Dan vertoond sigh oock in ‘t midden een vijf-hoeckige sleghte Starrջ welcke ick voor sijnen Mond houde; die hy op en toe kan trecken als een Tasch. Rondom deese Starrՠsitten kleyne swarte pleckjens, in rijen, Stars-gewijs. [275]

Verder voorwaerts, aen de Middel-Starrլ of Mond, gaet een breeder, van gedaente gelijck de Bloem Hanevoet. Van deese Middel-Star, of Mond, gaen vijf Armen, of Voeten uyt, welcke by haeren oorsprongh geen Tacken hebben: Maer aghter de Bloem-vormige Star krijgense deselve aen beyde de zijden; tot aen ‘t eynd uytschietende.

De Heuvelkens of Doppen tusschen de Beenen, welcke ick met de vreemde Mans-Mutsen heb vergeleecken, sijn saght in ‘t aengrijpen, gelijck ‘t Vlies in een Ey. De Beenen sijn als Schubben aen te sien; drie dwars-vingeren langh. By den aenvangh, daerse Tacken bekomen, sijnse breeder; en gaen daer nae reght spits toe. Tusschen de Senuwen aen beyde de zijden sietmen Tacken met hoopen; gemeenlijck drie of vier aen malkander, schijnende bynae als Wratten. Waer uyt ick besluyt, datse tegens de Wratten souden konnen gebruyckt werden.

Wanneer hy in ‘t Water swemd, breyd hy de beyderzijds Tacken van malkander; gelijck de Vogelen in de vlught haere Vederen uytbreyden.

Sie de Figuer Q., by de Letter d.

Tweede slagh.

Hier nae heb ick noch een andere veel schooner Starre-visch gesien; diemen wel Corael-visch sou mogen noemen; wijl hy met de Corael-tacken een groote gelijckvormigheyd heeft: Voor welcke ick hem oock aensagh, eer ick hem sagh leven.

Hy is rooder van verwe als de voorige; vermits die doncker-rood is. ‘t Ligchaem is thienhoeckigh. Heeft boven een Starr van even soo veel breede Straelen. Yeder Strael konmen vergelijcken met de Vleugel of Swengel eener Handmolen, daer de Kinderen me tegens de Wind loopen: Of oock met de Kruysstucken der Kruycen, welcke voor breed zijn, en aghter spits toegaen.

In ‘t aengrijpen is hy scharp, gelijck de Huyd van een Hay. ‘t Onder-deel des Ligchaems is seer cierlijck tաenschouwen. In des selven midden sietmen een ses-hoeckige Starr, welcke ick voor sijnen Mond houde. Om deese Mond is hy weeck, tot daer dՁrmen beginnen. [276]

Tusschen den aenvangh deeser Armen, of Beenen, heeft hy weecke Hoolen, gelijck Wapen-Schilden. Daer de Beenen haer begin neemen, sijnse dick. Hebben daer oock in ‘t midden een langhaghtigh Hol, als een Goot; desgelijcks weeck in ‘t aentasten. Aen den rand sijnse vercierd met op malkander geschickte Schubben; Even als of ‘t aen een gesnoerde Corallen waeren.

Beneden sijn deese Schubben in malkander gevloghten als Touw; hebbende in ‘t midden nae vooren toe kleyne swarte streeckjens. De gedaghte Schubben leggen op een gelijck de Schilden van Kreeften, of de Tegelen op een Huys-dack. Daer de Beenen uyt ‘t Ligchaem voortkoomen, breydense sigh tweevoudigh van malkander, gelijck als in Tacken; en sijn, gelijck alreeds geseghd is, in ‘t midden hol; tot datse sigh veelvoudigh van malkander breyden, en dun worden.

dկnderste kleyne Tacken sijn rondom schubbigh; doch niet gedraeyd als Touw. Loopen aen dեynden spits toe, gelijck Spinnen-voeten. Waerom sy ook van de Zeevarende Zee-Spinnen werden geheeten. Als deese Star-visch in ‘t Water swemd, houd hy de voeten by een, en roeyd soo voort. ԫ Hebեr een van dit slagh gehad, die een Span langh was van ‘t een eynd des voets tot dաndere daer tegens over staende. Doch de geene, welcke ick hier afgebeeld heb, was kleyner. Oock werdenեr noch kleyner gevonden. De grootste sijn de schoonste van verwe.

Soo haest hy uyt ‘t Water koomd, sterft hy. In ‘t sterven kromd hy de voeten nae de Mond toe; gelijck ick naederhand op mijne Reys nae Spaenje by Calis de Zee-paerden (welcke men Hippocampos noemd) heb sien sterven. ‘t Doode Ligchaem valt haest van een, wanneer de subtijle Huyd tusschen de Schubben vervuyld: ‘t Welck dկorsaeck is, dat ick de groote niet hebben konnen me brengen. Sie Figuer P., by de Letter e.

De Heer Rondeletius, in sijn Boeck van de Zee-visschen, heeft een gelijckvormige Star-visch afgebeeld; doch niet deselve, wijl hy swart is; oock vind ick geen Schilden daer aen; ten ware dan, dat de Plaet-snijder deselve vergeeten had.

Eenige van deese beyde Geslaghten bequaemen wy den 5den July voor ‘t Waygat, daer ons een Walvisch ontquam. ‘t Touw, [277] daer ‘t Harpoen vast aen was, verwarde om een Klip; en aen ‘t selve hadden deese Star-visschen sigh gehangen, of veel meer aengesoogen; soo dat ick haer levendigh kreegh.

VI. Hoofd-stuck.

Handelende van eenige Gevinde Visschen, welcke men verneemd op de Reys nae Spitsbergen, behalven de Walvisschen.

EEr ick koom tot de Beschrijvingh der Walvisschen, wil ick yets spreecken van eenige Gevinde Visschen, welcke ick op mijne Reys na Spitsbergen heb waergenomen: Waer van eenige sigh vermeenigvuldigen door schietingh der Kuyt; eenige Jongen in haeren Buyck draegen. ԫ Sal beginnen van dat slagh, ‘t welck my aldereerst voorquam; te weeten, van de Visch, welcke wy Makreel noemen.

1. Makreel.

Deese Visch is van gedaente den Haringh gelijck. Doch boven op den ruggՠheeft hy een groote Vin; onder welcke, dight by, een seer kleyne sit. Voorts nae beneden sietmen een grooter breede, doch niet soo verheven als de bovenste. Onder deese sitten vijf kleyne, van een evengelijcke grootte, en even wijd van malkander. Dight by de Staert vertoond sigh een kleyner. Soo dat op de gantsche Ruggՠtwee groote en seven kleyner zijn.

By de Keeuwen (Kuuwen, of Kuwens) sit op elcke zijde een Vin. Wederom onder aen den Buyck aen elcke zijde een andere, bynae van een gelijcke grootte met die by de Keeuwen. Benedenwaerts nae de Staert toe sitեr desgelijcks een, even soo groot als die der derde des rughs. Aghter sijnեr weer vijf van deselve grootte. En daer aghter aen een kleyner. Soo dat die aen ‘t onderste des Rughs even soo veel in getal sijn, als die aen ‘t onderste des Buycks.

De Kop is als die van een Haring. Een groot deel kleyne gaetjens [278] sietmen aen de Keeuwen (of Kuwens) gelijck oock onder dՏogen. Hy heeft veelerley verwen. Terwijl hy leefd is hy veel schooner, dan als hy dood is. Want in ‘t sterven veranderd hy de gedaghte coleuren, en werd gantsch bleeck. Van den ruggՠaf tot op de zijde heeft hy swarte streecken.

Bovenwaerts op den ruggլ tot op de helft toe, is hy blauw. En onder tot op de andere helft groen en blauw doorschijnend. Beneden aen de Buyck is hy Silver-wit. De Vinnen sijn allerwegen wit. Al de verwen aen deese Visch blincken als Silver, of als een Goudene grond, met bruyne verwe overstreecken. dկogen sijn swart. Hy is in dաenschouwingh de schoonste Visch onder alle, welcke ick oyt gesien heb. De geene, die ick hier beschrijf, wierd gevangen in de Noord-Zee.

Daer nae in ‘t Jaer 1673., op den 27sten der Somer-maend vingen wy eenige Makreelen aghter Schotland, by ‘t Eyland S. Kilda. Deese waren al tճaemen half blind. Dit werd veroorsaeckt door een swarte Huyd, welcke haer Գ Winters over dՏogen wast. Doch in dաenvangh van de Somer weer afneemd. Գ Winters sietmen haer niet; want dan loopense nae ‘t Noorden. In de Somer verneemdmense in de Noord-Zee. ԫ Hebse oock in Spaenje gesien.

Op de volgende wijs wierdense van ons gevangen. Aen een dun Touw bonden wy een Kogel van twee of drie Ponden swaerte, ontrent een Vadem verrՠvan ‘t eynd, waer aen een Angel vast gemaeckt was, Aen den Angel was een weynig rood Laecken geheght. Dus wierd ‘t gedaghte Touw in de Zee geworpen; aghter aen ‘t Schip vast gemaeckt, en met ‘t selve voortgesleept. Als nu de Makreel vaerdigh daer nae toe schiet, bijt hy na ‘t Lapje; doch geraeckt vast aen den Angel; ‘t welck men terstond aen ‘t trecken van ‘t Touw gewaer werd; gelijck als in ‘t vangen van andere Visschen. Indienmen dit Touw (van de Zee swaer, en aghterwaerts tegens gehouden werdende) om de hand wou vast binden, en dus nae sleepen, wanneer ‘t Schip snel voort seyld, soo sou de gedaghte Hand gantsch verdoofd, jae geheel dood werden; sulcker wijs, datmenեr, sonder eenigh gevoel, sou konnen in snijden. Ter dier oorsaeck bindense ‘t Touw aen ‘t uytgesneedene Houtwerck agter aen ‘t Schip; dickmael veele deser Touwen nevens malkander. [279] Ondertusschen verhinderen deselve de Schepen vry veel in ‘t voort seylen. ԫ Derf wel seggen, dat twee soodaenige Touwen soo sterck aghterwaerts trecken, als een Man met al sijne kraght sou konnen houden. Sy werden oock met Haringh gevangen, alsmen een stuck daer van aen den Angel doet. Hier in bijtense veel beeter als in de roode Lap. Alsեr veel in de Zee sijn, kanmense dus met hoopen bekomen, gelijck de Schelvisschen; welcke op deselve wijs werden gevangen. Want soo haest is den Angel niet in de Zee geworpen, of de Makreel bijt toe; en derhalven krijgtmense met meenighten.

De Makreelen, varsch gesooden of gebraden sijnde, smaecken veel beeter als de gesoutene of gedrooghde; welckemen gantsch dorrՠen mager bevind; derhalvense oock seer quaelijck te verdouwen sijn.

2. Draecken-Visch.

Dit is een sonderlinge Visch, wegens sijne Vinnen op den ruggջ welcke twee in getal sijn. De voorste heeft seer lange draeden, sonder eenige tusschen-huyd. Van den rugg af sijnse ontrent twee vingeren hoogh. dաghterste Vin des rughs is soo hoogh niet, doch streckt sigh langhs den ruggՠlanger af; sonder sulcke draeden, of Spijlen.

Hy heeft geene Keeuwen; maer in plaets der selve twee Blaes-gaeten in de neck. Nevens deese, aen beyde de sijden, sitten twee korte Vinnen; en beneden deselve, oock aen elcke sijde, een breeder. Onder aen den Buyck heeft hy een lange seer smalle Vin, welcke gaet tot aen de Staert toe.

De Kop is langhaghtigh, tճaemgesteld uyt veele Graten, of Beenderen. Voor op de Neus heeft hy een uytwas, als een verhevene Tack. De Staert is ruym een duym breed; voor stomp. De grootte bedraeghd niet boven een Span. ‘t Lijf is langh, smal en rondaghtigh: De verwe Silver-grauw en glinsterend. De gestalte koomd alderbest over een met een jonge Hay, soo wel in aenmercking van ‘t Hoofd, als ‘t overige des Ligchaems. Hy wierd gevangen tusschen ‘t Beeren-Eyland en Spitsbergen.

Wy bequaemenեr een aghter Hitland, doe onse Kock, de [280] Water-Emmer in de Zee geworpen hebbende, deselve weer ophaelde; en daer in een deser Draeck-Visschen vond; nevens eenige andere seer kleyne Vischkens, hebbende de gedaente van Haringen; doch niet grooter als ‘t kleynste Lid aen eens Menschen vinger.

Ons Scheeps-volck berightede my van noch andere kleyne Vischkens; welcke sigh onthouden in diepe Hoolen tusschen de hooge Bergen, daer sigh ‘t Zee-water versaemeld aen de plaets voor in de Suyd-haven, of Bay: Alwaer noch eenige duysend leedige Vaten staen. ԫ Weet niet, of deselve uyt de geblevene Scheepen sijn gekomen; of datmense opsetlijck daer gesteld heeft, ten dienst der geene, welcke die van nooden moghten hebben.

3. Tonijn, of Zee-Varcken.

Dit is oock een gemeene Visch, wijlmense over al met hoopen in de Zee siet. Insonderheyd springense, wanneer een Zeestorm voor handen is, in meenighten uyt de Zee op, gelijck de Zee-honden. De Kop, voornaementlijck de Snavel, of Beck, is die van de Butskoppen aldergelijckst. De Muyl is vol kleyne, scharpe Tanden. Midden op den ruggՠheeft hy een Vin, welcke nae de Staert toe uytgehoold is, gelijck een halve Maen. Aen de Buyck sijn twee Vinnen, gelijck aen die van de Walvisch.

Deese Vinnen sijn aen de groote Visschen (als aen deese Tonyen en de Walvisschen) niet gelijck die aen de kleyne, en met een dunne Tusschen-huyd tճaem-gevoeghd; maer met Vleesch bewassen, en van een dicke Huyd omvangen; oock inwendigh met Beenderen begelededt. De Staert is breed; hebbende de gedaente van die der Walvissen: In ‘t midden niet ingekerfd; van ‘t een eynd tot aen ‘t ander krom, gelijck als een Zeyssen.

Hy heeft kleyne ronde Oogen. De verw is over ‘t meeste deel des Ligchaems swart. Aen den Buyck is hy wit. De lenghte is, soo veel als ickեr gesien heb, is van vijf tot aght Voeten. Seer snel schietense voort tegens de Wind, gelijck een Pijl uyt den Boogh. [281]

Dus veel heb ick van deese Visschen aengemerckt, en (vermitsse op de Reysen nae Groenland gesien werden) hier willen invoegen. Meerendeel bekoomdmen deselve enckelijck by geval; want men steld geen sonderlinge moeyte in ‘t werck, om haer te vangen. ԫ Laet het derhalven by deese Beschrijvingh berusten: Want vermits in andere Boecken hier van breeder gewagh gemaeckt, en oock dՁfteeckeningh voorgesteld is, soo wil ick den Leeser hier me niet beswaerlijck zijn. De Figueren der Dieren, Vogelen en Visschen, van welcke ick in dit Boeck handel, heb ick al tճaemen nae ‘t leven afgebeeld. De geene, die nu noch gebreecken, sullen hier nae de nauwkeurige me gedeeld werden, wanneer ick eenige andere Beschrijvingen sal uytgeven.

4. Butskop.

t Hoofd des Butskops gaet voor stomp neer aen dեene Snavel; welcke voor en aghter even dick is: Waer door hy oock kan onderscheyden werden van de Tonyn; aen welcke ‘t aghterste deel dick, en ‘t voorste spits is.

De Vin is gelijck die des Tonyns. Doch de voorste Vinnen aen den Buyck komen beeter over een met die van een Walvisch, als van een Tonyn. De Staert is desgelijcks eens Walvisschen Staert gelijckvormigh.

Hy heeft een Blaes-gat boven in den Neck; waer door hy ‘t Water uytblaesd; doch niet met sulck een kraght, of in sulck een hooghte, als de Walvisch; die ‘t Water uytwerpt als uyt een Springh-bron; doch de Butskop doet sulcks op de wijs, als of ick water uytspoogh uyt de geheele breedte des Monds; of gelijckmen uyt een Pot ‘t water tegens dՁerde uytgiet, ‘t welk sigh dan van malkander verspreyd.

Aen de Klanck der uytwerping hoordmen oock een mercklijck onderscheyd. Wanneer de Butskop water uytblaesd, geeft sulcks alleen een saght geluyd; maer ‘t blaesen van een Walvisch bruyscht, gelijck een afgeschooten Stuck Geschuts van verre gehoord werd.

dկogen des Butskops sijn kleyn nae de grootte des Ligchaems. ԫ Hebեr gesien, welcke sesthien, aghthien, en twintigh Voeten langh waeren. De verwe op de ruggՠis bruyn. ‘t Voorhoofd des geenen, die ick afgeteeckend heb, was bruyn en wit gemarmeld. Onder aen den Buyck sijnse wit. Sy loopen soo dight by de Scheepen, datmen haer wel met een Stock kan stooten. Langh blijvense oock ontrent deselve; ‘t welck andere groote Visschen niet gewoon zijn te doen; maer in tegendeel de Scheepen schouwen, wanneerse deselve sien. Al tճaemen loopense tegens de Wind, gelijck de Walvisschen, Vin-visschen, en Tonynen.

ԫ Hou ‘t gantschlijck daer voor, datse ‘t Onweer soecken tկntvlieden; en eenige daegen te vooren smerten aen haer Ligchaem gevoelen: Gelijckmen dan aen eenige Visschen dickmael gewaer werd, datse geweldigh in ‘t water raesen. ‘t Welck ick niet voor spel kan houden, maer voor een Leeden-pijn; gelijck als wanneer yemand ‘t Margh in de Beenderen schijnd te branden, sonder datեr uytwendigh eenigh geswel, roodheyd, of yet diergelijcks aen gesien werd. Gemeenlijck duerd dit by haer soo langh, tot dat de Pijniger (dՏoste wind) voorby is.

Wy saegen noch een ander slag van groote Visschen; veelligt oock wel Butskoppen genoemd, wijl de Kop voor gantsch stomp is; doch de Vin is driemael soo hoogh als die aen dաndere Butskoppen op den ruggծ Van verwe sijnse een weynigh donckerder. In grootte is dեen dաndere bynae gelijck.

Deese saegen wy niet meer als eenige maelen in ‘t water springen. ‘t Sijn geen Swaerd-visschen; waer voor men haer anders sou mogen aensien, wegens de hooghte haerer Vinnen op den ruggծ ‘t Is oock niet sulck een slagh van Tuymelaers, als gesien werden tusschen dռi>Elve en ‘t Heylige Land (Hilgeland).

5. Wit-Visschen.

Door deese Visschen verstae ick niet de kleyne, welcke in ons Land de Naem van Wit-visschen draegen; maer andere, soo groot als de Butskoppen.

De Wit-visch, van welcke ick hier spreeck, is een Walvisch gelijck. Heeft op den ruggՠgeen Vin; maer onder twee groote Vinnen, gelijck my geseghd is van de geene, die hem [283] gevangen hadden. De Staert is als die van een Walvisch. Hy heeft een Blaes-gat op de Kop, daer hy, gelijck de Walvisch, ‘t water uytblaesd: Oock een Bugchel op deselve, gelijck de Walvisch heeft. Van verwe is hy geelaghtigh-wit.

Nae sijne grootte heeft hy Speck genoegh. My is geseghd van de geene, welcke hem hadden gevangen, datse een Vat vol Vet daer van bequaemen. Doch ‘t selve is gantsch weeck; derhalven oock de Harpoenen lightlijck uytscheuren. Dit veroorsaeckt, datmen geen groote moeyte aenwend, om deese Visch te krijgen.

Wanneerse met meenighten gesien werden, soo neemen de Schippers dit voor een teecken van een goede Walvisch-vangst. Want als deese onderhoud genoegh vinden, soo ontbreeckt het oock de Walvisschen daer aen niet.

Op den 19den der Somermaend saegen wy eenige honderden deeser Visschen, juyst soo als wy beesigh waeren met een Walvisch: Derhalven wy op de Wit-visschen-vanghst weynigh pasteden.

6. Eenhoorn.

dՅenhoornen werden selden in dit Gewest gesien: Gelijck ick dan oock ‘t geluck niet heb gehad, van een eenige derselve op mijne Reys gewaer te werden. Somtijds evenwel werdense met hoopen vernoomen.

De Figuer deeser Eenhoornen, welcke ick in eenige Boecken gesien heb, koomd niet over een met ‘t geen my van deselve geseghd is. Insonderheyd heeftmen my beright gedaen, datse op den ruggՠgeen Vin hebben; welcke haer echter in dՁf-beeldingen werd toegevoeghd.

In de Neck hebbense oock een Blaes-gat. Wanneerse in ‘t Water daer heenen loopen, soudense haere Hoornen, of veel meer Tanden, boven ‘t Water houden, en alsoo met geheele hoopen daer heenen schieten, In ligchaems-gestalte sijnse een Zee-hond gelijckvormigh. dկnderste Vinnen en de Staert koomen over-een met die van de Walvisch. De Huyd van sommige is swart: Van andere gelijck die van een Appel-grauw Paerd. Onder aen den Buyck [284] sijnse wit. Haere lengte sou sijn van sesthien tot twintigh Voeten. Seer snel loopense: Derhalvense oock, schoonmense al siet, selden gevangen warden.

Toe-doeningh.

Van deese Zee-Eenhoornen, anders oock genoemd de Visch Narhual, of Narwal, hebben wy omstandelijck gehandeld in onse vertaelde en doorgaens vermeerderde Beschrijving van Oud en Nieuw-Groenland. Oock eenigh gewagh daer van gemaeckt in eene onser Toedoeningen tot de hier voorgaende Reys-beschrijvingh des Heeren Martiniere. In ‘t een en ‘t ander Werck spreecken wy oock eenighsins wijdloopigh, ofեr Hoornen van Land-Eenhoornen sijn; dan of al de genoemde Eenhoorns-hoornen alleen deese Visschen moeten toegeeygend werden: ‘t Welck wy meenen, en door Oogh-getuygen beweeren, een dwaelingh te zijn.

7. Saegh-visch, gemeenlijk genoemd Swaerd-Visch.

Deese Visch is soodaenigh genoemd van de Zaegh, zijnde een langh breed Been, aen de Neus vast. Beyde dեynden sijn voorsien met spitse lange Tanden, schijnende een Kam, of een Zaegh gelijck te zijn. Op de ruggՠheeft hy twee Vinnen. De bovenste koomd aldermeest over een met die van de Butskoppen. dկnderste heeft aghter nae de Staert toe een holligheyd, als een Sickel; en daer deese ophoud, koomd weer een andere, als een halve Sickel.

Onder aen ‘t Lijf heeft hyեr vier; aen elcke zijde twee; waer van de bovenste, welcke nae den Kop toe staen, de breedste en langhste zijn. dկnderste sijn wat korter en smaller; staende reght onder de bovenste Vin op den ruggծ

De Staert vergelijckt sigh met de Hoosberden, waer over de Breysters en Verwers de Koussen trecken. Is aghter spits, onder breed. Voorts is de gedaghte Staert ongekloofd, e.s.v. Nae dկnderste Ruggխvin toe isse dunner. De verdere gestalte van ‘t Hoofd tot op de Staert vertoond eenighsins eens Menschen blooten Arm.

De Neusgaten sijn langhaghtigh, van onder af tot boven toe [285] doorgaende. dկogen staen hem voor hoogh uyt ‘t Hoofd, op de wijs der Hayen. De Muyl heeft hy reght onder dկogen; desgelijcks als de Hayen; en even als de Hayen hebbense oock Kuwen. De grootte is van 2. tot 20. voeten.

Deese Zaegh, of Swaerd-visschen staen in vyandschap met de Walvisschen en Vin-visschen. Veeltijds begevense sigh tegens deselve, en verlaeten den Walvisch niet, voor dat hy dood is. Dan eetense echter niets meer van hem, als de Tongh. Al ‘t overige laetense leggen. Dit bevindmen aen de Walvisschen, welcke van de Swaerd-visschen gedoodet sijn.

Ick selfs heb op mijne te ruggխreys gesien een Kamp tusschen een Swaerd en Walvisch, hevigh in ‘t Water rasende met staen en springen. Wanneer sulcks by goed Weեr geschied, soo laet het toesiende Scheeps-volck haer tegens malkander veghten, tot dat de Walvisch dood is; diese dan sonder groote moeyte bekomen. Alsmen sigh met de Chaloup na de Walvisch begeeft, soo verjaeghdmen de Swaerd-visschen, en al tճaemen loopense wegh.

Toe-Doening.

Jacob de Lange, Amsterdammer, verhaeld in sijne Wonderheden der Mooren, dat hy by Capo Verde geen andere Visschen heeft gesien, als Swaerd en Walvisschen; en seghd, dat de Swaerdvisch ‘t Swaerd weersijds met tanden heeft, voor op de Snuyt; sigh oock weersijds beweegende. Գ Naghts by lighte Maeneschijn sagh hy eene deeser Swaerdvisschen veghten tegens een Walvisch. Wanneer de laetst-genoemde een slagh met sijn Staert deed, soo was de weerklanck als die van een Stuck Geschut, en hy sagh ‘t Water om hoogh springen. De Swaerdvisch quam hem onder den Buyck, om deselve met sijn Swaerd op te scheuren; dies hy sigh boven Water begaf. Eyndlijck wierd de Swaerdvisch van de Swarten gevangen; die hem ‘t Swaerd vereerden, ‘t welck hy me nae Amsterdam bright.

8. Hay.

Veelerley slagh van Hayen werdenեr gevonden. Hy heeft twee Vinnen op den ruggջ waer van de hooghste dկpperste Vin der Butskoppen aldergelijckst is. dկnderste is boven en beneden even breed; doch boven ingeboogen, gelijck een Sickel. [286]

Onder aen ‘t lijf heeft hy ses Vinnen; waer van de voorste twee de langhste zijn, hebbende de gedaente van een Tongh: De twee middelste sijn wat breeder als die boven nae de Staert toe staen. De gestalte is als der voorige. De twee laetste onder by de Staert sijn voor en aghter even breed; wat korter als de middelste.

De Staert is van een sonderlinge gedaente; en ‘t eene deel als de helft der Staert eener Swaerd-visch; doch heeft onder, daer hy gedeeld is, een kloof. ‘t Andere deel vergelijckt sigh met een Lelyen-blad.

De geheele Visch is langh, rond en smal; nae ‘t Hoofd toe alderdickst. Hy heeft een lange Neus. De Muyl sit hem onder, gelijck die aen de Swaerd-visschen. Is vol scharpe tanden, bestaende in drie ryen beneden, en drie ryen boven, nevens malkander. dկogen staen voor hooger als aghter, gelijck die van de Swaerd-visschen, hoogh uyt Kop. Sijn langhaghtigh en gantsch helder. Aen elcke zijde heeft hy, gelijck de Swaerd-visch, vijf Kuwen.

Sijne Huyd is hard en dick; scharp in ‘t aentasten, wanneermen daer overstrijckt van de Staert nae ‘t Hoofd toe. De verwe is grauw. Sy wassen in de lenghte van twee tot drie Vademen.

‘t Is een seer vraetige Visch. Hy bijt groote stucken uyt de Walvisschen, als of menեr met Schuppen in gegraven had. Van meenige deser Visschen eetense onder ‘t Water ‘t Speck af. Hier van quam ‘t, dat de Schip-lieden, gelijkse my verhaeld hebben, eens een halve doode Walvisch vonden. De Roof-vogels helpenեr me toe: Want ‘t geen onder niet uytdruypt, giert boven uyt.

Een groote Lever hebbense, waer uyt men Oly maeckt, gelijckmen uyt ‘t Vet der Walvischen Traend brand. Uyt haeren Ruggՠwerd Vleesch gesneeden; ‘t welckmen eenige dagen in de Wind hanghd: Daer nae gekoockt of gebraeden zijnde, soo smaeckt het wel genoegh ter plaets daermen niet anders hebben kan.

In Spaenje worden geene Hayen wegh-geworpen: En diese daer eeten wil, moetse met geld betaelen, gelijck andere Visch. De kleynste sijn de beste. Seer begeerigh sijnse na [287] Menschen-vleesch. Veele, welcke in de Zee swemmen, hebbense opgegeeten; waer van men veelerley Voorbeelden sou konnen by brengen. Doch hier alles te beschrijven, sou ons veel te wijdlopigh vallen.

Alderbest werdense gevangen op de volgende wijs. Men neemd een grooten Angel, vastgemaeckt aen een stercke Keeten: Aen den Angel steecktmen een stuck Vleesch. Dus laetmen ‘t een en ‘t ander nevens ‘t Schip in de Zee neer. Flucks loopt de Hay toe; slockende ‘t Vleesch, maer oock te gelijck den Angel in. Dan haeldmen ‘t Touw, waer aen den Angel met een Keeten is geheght, weer in ‘t Schip op. Soo haest de Hay bemerckt dat hy vast is, steld hy sijn uyterste kraght te werck, om den Angel af te bijten: Doch sulcks is hem verbooden, vermits ‘t Yser der Keeten een al te harden beet voor hem valt. Een Touw aght hy niet veel; maer bijt het van malkander, als of ‘t een stuck vleesch was. Echter heb ick haer in Spaenje sien vangen aen Touwen, waer aen een Angel was vast geheght: Doch deselve waeren niet seer groot.

Alsmen haer nu gevangen, en aen ‘t Schip opgetrocken heeft, slaetmen haer met stocken op Kop; waer van sy sterven. Dus koomense niet weer in ‘t Water, ten sy men haer daer in werpt.

Toe-doeningh.

Van deese vernielende Visschen, genoemd Hayen; van haere gestalte en grootte; soo dat somtijds haere Mond en Keel wijd genoegh is, om selfs een dicklijvigh Man een genoeghsaeme doortoght te vergunnen: Wat voor een onderscheyd tusschen Hayen en Walvisschen is: Hoe begeerigh sy nae Menschen-vleesch sijn; en hoe een Hollandsch Bootsgesel jammerlijck van eene deeser Hayen mishandeld wierd: De gesteltenis der Braziliaensche Hayen, e.s.v. hebben wy gesproocken in onse Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen; Eerste deel, van pag. 368. tot 372. Soo haest een gestorven Mensch buyten boort werd geset, komense daer nae toe schieten, om deese haer seer aengenaeme Spijs te mogen inslocken. Die in de Zee willen swemmen, moeten sigh wel nauw voor haer waghten; anders werden haer light Been en Dgie tot aen den Buyck toe met eene hap afgebeeten. Daer benevens treckense de Swemmers oock wel geheel onder. Eerse yemand vatten, keerense sigh gantsch om, vermits ‘t bovenste haers Muyls verder uyt schiet als ‘t ander deel. [288]

Een ander slagh van Hayen isեr, welcke de Mond in ‘t boven-deel hebben. De geene, welcke men lange Kraeck-beenige noemd, hebben in yeder Kaeck-been twee-en-tseventigh driekantige, harde, scherpe tanden, weersijds als een Zaegh, en gesaementlijk verdeeld in ses bysondere ryen. De Staert, welcke uyt twee Vinnen bestaet, is bynae een Elleboogh langh. Archestratus heeftse niet onbequaemlijck Mensch-eeters genoemd. Dickmael veghtense tegens de Robben, of Zee-honden. Bellonius getuyghd gesien te hebben, dat eene Hay op eenmael elf Jongen voortbraght; niet in Vellen gewonden, maer alleen met de Navelband aen de Lijfmoeder vast. ‘t Hoofd quam eerst uyt. Sy brengen Eyeren voort, sijnde die van de Hoenderen gelijckvormigh; uyt welcke oock haere vrught werd gevoedet, tot datse uyt Գ Moeders Ligchaem koomd. Eenige soorten onder de Hayen hebben maer alleen eene dubbele ry tanden. Seecker Soldaet eens aen ‘t Zeestrand gaende wandelen, wierd van een Hay aengevallen; en indien hy niet gauw waere geweest, om hem te doorsteecken, hy sou hem gewisselijck by de hielen gevat, en megesleept hebben.

In West-Indien sijnse met meenighte. Hoemen Terra Firma naerder koomd, hoe de Zee meer van deese vernielende Visschen vervuld is. De Spaenjaerden noemense Tiburons: De Normandyers Requiens. Eenige houden haer voor Crocodillen, doch door dwalingh. Want de Hay heeft niet een eenige schub, maer alleen een dicke Huyd. De Crocodil daer tegens is overal met Schubben beset. De gedaghte Spaenjaerden eeten de Hayen wel, maer niet de Crocodillen. Thomas Gage verhaeld, dat sijn Geselschap eens eene deeser Hayen vingh, langer als twaelf ellen. Sy souteden hem, en bevonden, dat de smaeck meer vleesch als vischaghtigh was. Oock schrijfd hy, dat een Matroos, van ‘t eene Schip nae een ander willende swemmen, om eenige sijner vrienden te gaen besoecken, voor sijnՠen veeler anderer oogen van een Hay driemael aghter malkander onder water wierd getrocken. dեerste mael wierd hem ‘t been; de tweedemael dաrm; de derde mael een groot deel van de Schouder af gebeeten. ‘t Overige des Ligchaems wierd noch uyt ‘t Water getrocken; en begraven, nae Scheeps gewoonte: Dat is: Men bond twee swaere Steenen aen de voet van ‘t noch behoudene Been. Twee andere aen de Schouder; en een op de Borst. Dus wierd de Romp in Zee geworpen.

VII. Hoofd-stuck.

Beschrijvingh der Walvisschen.

DE bysonderlijck soo genoemde Walvisch, om welcker wil onse Schippers allermeest nae Spitsbergen reysen, is van andere Walvisschen onderscheyden, voornaementlijck [289] in de Vinnen, en in de Mond; in welcke hy geen tanden, maer in der selver plaets lange, swarte en wat breede Hoornaghtige Blecken heeft; daer de selve dun toeloopen met ruyg Hayr bewassen.

Wegens sijne Vinnen is hy onderscheyden van de Vin-visschen: Welcke op den ruggՠeene Vin draegen: Doch de bysonderlijck soo genoemde Walvisch heeftեr geen op den ruggծ Echter heeft hy aghter dկogen twee Vinnen, gesteld nae de grootte deses Vischs; overtoogen met een dicke, swarte Huyd; seer schoon gemarmeld met witte strepen: Of oock wel met Boomen, Huysen, en diergelijcke Figueren, even gelijckmen in de Mermorsteenen siet.

In de Staert van eene deeser Visschen saghmen ‘t getal 1222. seer schoon gemarmeld. De Cijfferletteren stonden in een gelijcke Linie; even als ofse door konst daer op geschilderd waeren geweest.

Deese Marmelingh aen de Walvisschen is gelijck dՁderen in ‘t Hout; loopende of doorgaens, of gekronckeld, of rondom ‘t middelste Pit des Booms. Even alsoo geven de witte en geele streecken, beyde door de dicke en dunne Huyd als Parcament gaende, den Walvisch een cierlijck aensien.

Wanneer de Vinnen uytgesneeden werden, vindmen onder de dicke Huyd beenderen, schijnende eens Menschen-hand gelijck, met uytgestreckte vingeren. Tusschen de Gewrighten sitten stijve Senuwen; welcke opwaerts springen, wanneerse met maght tegens dաerde geworpen werden, even gelijck de Senuwen van andere groote Visschen. Men kanեr stucken afsnijden, soo groot als eens Menschen Hoofd.

Meer als deese twee Vinnen vindmen aen den Walvisch niet. Met deselve roeyd hy voort, gelijckmen de Chaloupen, of andere kleyne Vaertuygen, met Riemen doet voortgaen.

De Staert der Walvisschen staet haer niet, gelijck die van de Haringen, Karpers, en diergelijcke Visschen; maer leght breed, gelijck die der Vin-visschen, Butskoppen, Tonijnen en meer andere. Gemeenlijck is deese Staert drie, drie en een halve, de grootste vier vademen breed; beloopende aght-thien, een-en-twintigh, of vier-en-twintigh voeten.

‘t Hoofd is ‘t derde deel van de Visch. Aen sommige is de [290] Kop noch grooter. Voor aen de Lippen, soo beneeden als boven, sitten korte Hayren. Deese Lippen sijn gantsch sleght; eenighsins rond geboogen, op de manier van een Slangh, of liever Latynsche S. Sy eyndigen aghter dկogen, voor de Vinnen.

Boven dկpperste geboogene Lip heeft hy swarte streepen; sommige oock doncker-grauw; rond geboogen, even gelijck de Lippen: Welcke glad sijn; tեenemael swart, en rond, gelijck ‘t vierde deel eens Circkels. Wanneer hy de Mond tճaemen treckt, sluytense beyde in malkander

Inwendigh in de bovenste Lip sit ‘t Visch-been, van de Zeevaerende Baeren geheeten. De verwe is bruyn, of swart; oock wel geel; met bonte streepen, gelijck ‘t Visch-been of de Baeren der Vin-visschen.

Aen eenige Walvisschen is ‘t Visch-been blauw, of light-blauw. ‘t Een en ‘t ander houdmen te zijn van jonge Walvisschen. In eene mijner Afteeckeningen is dit Visch-been te sien op de Figuer Q., by de Letter a. In dաndere Teeckeningh, met de geslootene Mond, sietmen ‘t Visch-been niet

Reght voor aen dկnderlip is een Hol, daer de bovenste, of de voorste Snavel ingaet; gelijck een Mes in de Scheede. Gantschlijck hou ick ‘t daer voor, dat hy door dit Hol ‘t Water, ‘t welck hy uytwerpt, in de Kaecken treckt: Gelijck ick dan oock ‘t selve heb gehoord van andere Zeevaerende persoonen.

Inwendigh in de Mond is ‘t Visch-been gantsch ruygh, gelijck Paerds-hayr; even als in de Vin-visschen. Van beyde de zijden aen de Tongh nae beneeden toe hanghd het vol van deese hayren.

Eeniger Walvisschen Visch-been is wat geboogen, gelijck een Swaerd, of Sabel: Dat van andere vertoond sigh als een Vierendeel Maens, ‘t Kleynste Visch-been sit voor aen de Mond en aghter nae de Keel toe. ‘t Middelste is ‘t grootste en langhste; beslaendede lenghte van twee, oock wel van drie Mannen. Lightlijck kanmen hier uyt afneemen, hoe dick soodaenigh een Visch moet zijn.

Aen dեene zijde sitten in eene ry derdehalf honderd Visch-beenen by malkander. Aen dաndere zijde even soo veel; maeckende [291] tճaemen vijf-honderd: Jae noch meer. Want dաlderkleynste deeser Visch-beenen laetmen sitten; wijlmenեr niet by koomen kan, om deselve uyt te snijden, wegens dեnghte, daer de lippen tճaemen sluyten.

‘t Visch-been sit in een platte ry aen malkander; inwendigh een weynigh ingeboogen; en van buyten uytwaerts gesteld nae de gestalte der lippen; overal als een halve Maen.

‘t Visch-been is boven breed, daer ‘t aen de bovenste lip vast sit, overal aen de wortel met witte harde Seenuwen bewassen; soo datmen tusschen twee stucken Visch-been wel een vinger kan steecken. De witte Senuwen sienեr uyt gelijck de gekoockte Zee-katten, of Black-visschen (in ‘t Spaensch Cattula la Mar). Sijn lieflijck van reuck, soo datmenեr wel van sou willen eeten. Gantsch niet tay zijnse, maer laeten sigh breecken als Kaes. Doch sy smaecken soo niet. Wanneerse verrotten, stinckense tեenemael leelijck, gelijck een vervuylde Tand.

Daer ‘t Visch-been alderbreedst is, als onder by de Wortel, sit groot en kleyn Visch-been door malkander; gelijckmen in een Bosch kleyne en groote Boomen door een vermenghd siet staen.

Gantschlijck is ‘t mijn gevoelen; dat ‘t kleyne Visch-been niet grooter koomd te wassen. Misschien sou yemand moogen dencken, dat van ‘t groote Visch-been eenige Stucken uyt-vielen, en dan deese kleyne in der selver plaets quaemen; even gelijck de Kinderen, wanneer haere Tanden uytgevallen sijn, weer nieuwe krijgen; doch ‘t is hier me soodaenigh niet gelegen. Want dit Visch-been is van een geheel anderen Aert: Oock aghter en voor van een gelijcke dickte; doch voor aen vol langh Hayr, gelijck Paerds-hayren.

Onder is ‘t Visch-been smal en spits; oock ruygh van Hayr, op dat hy de Tonge, door de scherpte des gedaghten beens, niet moght verseeren. Uytwendigh heeft dit Visch-been een holligheyd; want daer ‘t op malkander leght, gelijck de Kreefte-Schilden, of de Dack-teegelen, is ‘t omgeleyd als een Water-goot. Anders sou ‘t lightlijck dկnderste Lip konnen beschaedigen, en een wonde geven.

Mijn gevoelen is, dat dit Visch-been sou konnen gebruyckt [292] worden tot al de dingen, waer toe men anders gewoon is dicke Plancken te neemen. Want men maeckեr wel Doosen, Hegten tot Messen, Stockjens, en diergelijcke van.

Mijne gedaghten souden wel sijn, datmen uyt ‘t Hayr deeser Visch-beenen sou konnen bereyden Bindgaern en Touw; oock wel Laecken, gelijck de Spaenjaerden de wilde Sempervive (genoemd favila) weeten toe te righten als Vlas of Hennip.

Van dit Visch-been werden gemaeckt de Balijnen, welcke de Kleermaeckers gebruycken tot stijving der Kleederen. Tot ‘t snijden derselve behoord een bysondere kennis. Veelerley Ysere Werck-tuygen worden hier toe vereyscht, welcke men door een Beschrijvingh den Leeser niet soo juyst sou konnen voorstellen.

Voor aen ‘t onderste deel des Muyls sijn de Walvisschen gemeenlijck wit. De Tongh leght tusschen de Visch-beenen. Is onder gantsch vast aen de benedenste Lip: Seer groot: Wit van verwe; en aen de zijden vercierd met swarte vlecken.

SՉs een weecke, Sponsaghtige Vettigheyd, welcke men seer beswaerlijck in stucken kan snijden; en veroorsaeckt een grooten arbeyd aen de Kapper, of Speck-snijder (dus werd de Man geheeten, die ‘t weecke Speck in stucken houwd met een groot Mes; ‘t welck met andere Messen niet wel gesneeden kan werden, vermits ‘t seer taey en weeck is). Men werptse derhalven wegh. Anders konmenեr lightlijck vijf, ses, seven, jae noch meer Quarteelen, of Vaten, Traen uyt branden. Doch wegens de weeckheyd werdse, gelijck alreeds geseghd is, wegh gesmeeten; en verstreckt dan de Swaerd-visschen voor haerՠaengenaemste Spijs: Want men siet, datse enckelijck om de Tong een Walvisch dooden. Veele op deese wijs van de tongh beroofde Walvisschen door de Swaerd-visschen werden hier en gintsch gevonden; gelijck ick selver gesien, en hier boven breeder daer van gehandeld heb.

Op de Kop sit de Bugchel, voor dՏogen en Vinnen. Boven op den Bugchel is aen elcke zijde een Blaes-gat; ‘t een tegens over ‘t ander; van beyde kanten krom gebogen, gelijck een Latijnsche S., of als ‘t ingesneedene gat in een Viool. Hier uyt blaesd hy ‘t water seer sterck; maeckende een gedruysch als de Windt, wanneer deselve waeyd in een Hol tegens den Hoeck van een Planck, of als een Orgel-pijp. Soo groot is dit [293] gerught, datmen ‘t water-blaesen hoord een geheele Mijl wegs verrլ schoonmen, wegens de dicke, nevelige, of regenaghtige Lught, hem niet sien kon. ‘t Is ons selver gebeurd voor ‘t Waygat in Spitsbergen, daer ons een Walvisch ontliep, dat wy hem hoorden blaesen, veel verder als wy hem konden sien.

Maer aldersterckst blaesd de Walvisch water uyt, wanneer hy sigh gewond gevoeld. Dan wendet hy hier toe sijn uyterste magt aen; en ‘t geluyd vergelijkt sigh met ‘t gebruysch der Zee-golven in een alderhevighste Storm: Of is soodanigh, alsmen by seer stercke Winden de Lught hoord bruysschen in de groote Wateren.

Aghter den Bugchel is de Walvisch meer ingeboogen, als de Vin-visch: Doch in haeren loop kanmen, wanneermen niet seer nauw daer op let, deese twee niet wel onderscheyden; als alleen door de Vin op den Ruggլ voor de Staert, waer in tusschen de Vin-visch en Walvisch verschil is.

‘t Hoofd van de Walvisch is boven niet gantsch rond, maer wat plat en breed, oock daer by smal. Voorts gaet het vlack neer, gelijck ‘t Dack van een Huys by ons te Hamburgh, tot aen dկnder-lip, wanneer deselve met de boven-lip in een geslooten is.

dկnder-lip gaet aen de zijden meest gelijck neer, maer is onder gantsch breed; breeder als de Walvisch aen eenige plaets van sijn geheele Ligchaem is. Doch in ‘t midden is dկnder-lip alderbreedst: Gaet dan na vooren en aghteren wat smaller toe, nae de gestalte des Hoofds. Kortlijk, de gehele gedaente des Walvischs is van onderen een Schoenmaeckers Leest gelijckvormigh.

Aghter den Bugchel, daer de Vinnen sitten, te weten, tusschen de Bugchel en de Vinnen, staen hem dՏogen; welcke niet veel grooter sijn als die der Ossen. Met oogh-leeden en hayren sijnse vercierd, gelijck der Menschen-oogen.

‘t Middelste Oogh-Christal is niet grooter als een groote Erwet; seer helder en wit: Doorsightigh als Kristal; klaerder als die in de Zee-honden; van welcke sommiger verwe is geelaghtigh; eenige gantsch wit; doch wel driemael soo groot, als des Walvischs.

dկogen der Walvisschen staen gantsch laegh in ‘t Hoofd, bynae aen ‘t eynd der Boven-lip. Eenige brengen uyt Spitsbergen [294] Knoocken me, welckese uytgeven voor Ooren der Walvisschen. Voor mijn deel, ԫ heb, noch weet, niets hier van te seggen, wijl ick geen Ooren aen de Walvisschen heb gesien. Evenwel gedenckt my, gehoord te hebben, dat dՏoren seer diep in ‘t Hoofd sitten.

Wanneer de Walvisch Water blaesd, hoord hy niets met allen. Ter dier tijd sijn deese Visschen alderbest te schieten.

De Buyck en ruggՠis gantsch rond. Onder aen den Buyck sijnse gemeenlijck wit; eenige echter gantsch swart. De meeste heb ick wit-buyckigh gesien, seer cierlijck aen te schouwen, voornaementlijck wanneer de Son op ‘t Water schijnd. De kleyne klaere Zee-baeren glinsteren daer op gelijck Silver. Eenige sijn op den Ruggեn aen de Staert gemarmeld.

Daer hy een wonde heeft ontfangen, blijft altijd een wit blijck-teecken. Een witte Huyd besluyt de gedaghte wonde; gelijck ick gesien heb aen dեerste Walvisch, welcke wy bequaemen.

Eenen onser Harpoeniers heeft my geseghd, dat hy in Spitsbergen een gantsch witte Walvisch heeft gevangen. Ick voor mijn deel hebse wel half wit gesien. Van welcke dեene een Wijfken was; veel cierlijcker om tաenschouwen, als de geene, welcke wy op ‘t laetst vingen; sijnde swart en geel gemarmeld. De Huyd der swarte is niet van eenerley verwe: Want sommige sijn Sammet-swart; andere Kool-swart; wederom andere Seelt-swart, of van verwe gelijck de Seelt-visschen.

Wanneerse nat sijn, sijnse glad gelijck een Ael. dկorsaeck, datmen op deselve kan staen, sonder af te glijden, is, om dat se weeck sijn, gelijck de groote Landt-Beesten; welckers Huyd en Vleesch door de swaerte werd ingedruckt. Even alsoo koomtեr een Groef, of inbuygingh, soo langh men op de Walvisch staet.

dյytwendige Huyd is dun, als Parcament; welckemen, wanneer de Visch verhittet is, lightlijck met de Hand kan aftrecken. ԫ Weet niet, of de Huyd, wanneer deselve droogh boven water leght, dus versenghd door dթnnerlijcke hitte des Walvischs. Belangende de Sonne-stralen, deselve hebben hier soo een groote kraght niet, dat daer door de Huyd sulcker wijs sou konnen verbranden, of dorren, datse dus lightlijck af te trecken sou zijn. [295]

Aen onsen eersten bekoomenen Walvisch bevonden wy, dat hy, door sijnen loop, soo geweldigh was verhittet, dat hy levendigh stonck. Ter deeser oorsaeck konden wy stucken, soo langh als een Man, van sijne Huyd aftrecken. ‘t Welck ons onmoogelijck viel aen dաndere niet soo seer verhittet sijnde Walvisschen.

Vande Visschen, welcke eenige daegen hebben dood gelegen, en nu taemlijck droogh sijn, kanmen, wanneer te gelijck de Son daer op schijnd, of als ‘t niet regend, lightlijck seer veel van de Huyd aftrecken: Doch men rieckt een seer leelijcke stanck van Traen; welcke uytgierd door de Sweet-gaten der Huyd, gelijck als dick of swaer Bier.

ԫ Weet niet, waer toe men de Huyd ten gebruyck sou konnen brengen. Evenwel heb ick gesien, dat de Spinsters deselve gewonden hadden om ‘t Vlasch op ‘t Rockens-hoofd. Dat oock de Kanten-maecksters deese Huyd hadden gedaen op haer Speldewercks-kussens. Doch wanneerse droogh is, soo verliestse de schoone witte verwe; want dan vertoond sigh meer swart daer onder; waer tegens ‘t wit niet uytsteeckt: Gelijck dan oock ‘t swart niet uytsteeckt tegens ‘t wit; vermits ‘t swart maer alleen bruyn schijnd. Wanneermen de meergenoemde Huyd tegens de Lught houd, siet men daer in veel kleyne Sweet-gaten; gelijckmen gewaer werd aen een Mensch, gantsch heet zijnde, als men ‘t voorste Lid des vingers druckt, of een draed daer aen bind. Want dan breecken terstond, gantsch kleyne Sweet-druppelen uyt. Even ‘t selve verneemdmen aen de Huyd der Walvisschen. De gedaghte Sweet-gaten deeser Huyd kanmen oock hier door kennen, dat deselve (met de Huyd noch aen de Visch zijnde) roocken als siedend water.

‘t Manlijck Lidt der Walvisschen is een stercke Pees, ses, seven, of aght voeten langh, nae dat de Visch groot is, gelijck ick selver heb waergenoomen. Daer dit Lidt leghd, is hy aen ‘t Ligchaem geklooft. Soodaenigh leghd het, gelijck een Mes in de Scheede steeckt; waer van men niets met allen siet, als alleen een weynigh van ‘t heght.

De Schaemte van ‘t Wijfken heeft de gedaente van die der viervoetige Dieren; met een kloof. Om deselve staen twee [296] verhevene Borsten; waer op twee Tepelen sitten, gelijck aen de Koeyen. Eenige deeser Borsten sijn geheel wit. Andere vercierd met swarte en blauwe plecken, op de wijs van een Kievets-Ey.

Alsse geen Jongen by sigh hebben, hebbense oock geene Borsten. Voorts is ‘t met haer gesteld gelijck met andere groote Visschen. Sy soogen de gedaghte haere Jongen met Melck.

My is beright gedaen, wanneer een Paer, ‘t Manneken en ‘t Wijfken, by malkander gaet, datse dan de Hoofden boven ‘t water nevens een houden. Dies te gelooflijcker schijnd dit te sijn, wijlse niet langh onder water konnen blyven; voornaementlijck niet in sulck een verhittingh.

Niet meer als twee Jongen soudense tեener tijd voortbrengen. Dickmael is een doode Walvisch by de Scheepen geborsten, by welcke men niet meer als een of twee Jongen heeft gevonden. Hoe langh sy deselve draegen, kanmen niet eygentlijck weeten. Eenige seggen wel, soo langh als een Koe; doch ‘t is onseecker. Die willen, moogen ‘t geloven, of niet geloven.

‘t Walvisch-Zaed, als ‘t noch varsch is, rieckt als Weytenmeel in water gekoockt; terwijl dien Bry noch heet is. ‘t Is schoon wit, en laet sigh trecken tot draeden, gelijck heet Lack, Wasch, Hars, Lijm, en diergelijcke dingen. Wanneer ‘t oud werd, is ‘t geel. Eyndlijck bekoomd het een Mos-verwe, en werd leelijck-stinckend. Oock wassenեr kleyne roodaghtige Wormen uyt, gelijck de grauwe Wormen. Sie de Figuer P., by de Letter c.

ԫ Heb op veelerley wijs besogt, dit Zaed goed te behouden, doch der Apotheeckers Sperma Ceti daer uyt niet konnen bekomen. Men kan dit Walvisch-Zaed, met geheele Emmeren vol van ‘t water opscheppen. Want dit, soo wel als dat der Zee-honden en Walrussen, drijft op de Zee gelijck Vet. By een stille Lught en stille Zee werd het met meenighte gesien; soo dat oock selfs ‘t water boven op gantsch onreyn van Slijm is.

ԫ Nam een proef, om te sien, of ick ‘t Walvisch-Zaed in de Son sou konnen droogen; doch alsմ dunne Slijm daer van wegh gedroogd was, sagmen ‘t met lange draeden, vry dick en swaer. Een ander deel, soo als ick ‘t van ‘t water had geschept, [297] koockte ick met dit Zee-water, tot dat al ‘t selve daer van verroockt was geworden. Doe bequam ick eenig Zeewater-Sout, nevens een vuyl bruyn Slijm.

Ten derdenmael koockte ick ‘t in varsch Water. Dit wierd gelijck dat, ‘t welck ick in Zee-water had gekoockt. Hoe langer ick ‘t selve naederhand bewaerde, hoe stinckender het wierd met een seer leelijcke stanck. Oock wierd het hoe langer hoe harder.

‘t Vierde wou ick bewaeren in sout Zee-water, om ‘t selve me nae Hamburgh te neemen: Doch ‘t versmolt int ‘t gedagte water als Lijm; ‘t welck vuyl en seer leelijck-stinckend wierd: In geenerley wijs der Apotheeckeren Sperma Ceti gelijck zijnde.

Aen ‘t begin der Staert is hy vierkant, doorwassen met stercke en veele Seenuwen. Wanneermen deselve drooghd, sijnse soo klaer als Mond-lijm; en helderer als ‘t Manlijck Lidt aen de Walvisch. Seer bequaem sijnse, om gevlogtene Sweepen en diergelijcke dingen daer van te maecken.

Sijne Knoocken sijn hard, gelijck aen de groote viervoetige Dieren; niet; als aen andere Visschen, gelijck Graten; doch met gaetjens, als een Spons; met Margh of Visch-vet gevuld. Wanneer de vettigheyd daer uyt verteerd is, kanեr seer veel water in, wijl de gaten groot zijn.

Twee groote stercke Knoocken houden dՏnder-lip; leggende tegens over malkander. Beyde maeckense een Figuer, gelijck een halve Maen; een alleen gelijck een vierendeel Maens. Eenige deeser Knoocken heb ick gesien by Spitsbergen aen ‘t Strand, langh twintigh voeten; gantsch wit van verwe, even als ofse tot Asch verbrand waeren.

Soodaenige Knoocken brengen onse Schip-lieden me nae Huys, tot bewijs van de grootte der Walvisschen. Deese sijn seer schoon gebleyckt. Maer die van varssche Walvisschen me gevoerd worden, stincken seer leelijck, wegens het noch daer in sijnde Margh. ‘t Selve werdmen oock by ons gewaer aen de Beenderen der Beesten. Onnoodigh is ‘t, wijdloopiger hier van te spreecken.

‘t Walvisschen-vleesch is grof en hard, schijnende bynae als Stieren-vleesch. Met veele Zeenuwen is ‘t doorwassen: Wanneer [298] ‘t gekoockt word, is ‘t gantsch dorr en mager; wijl al de vettigheyd alleen op ‘t Vleesch onder de Huyd leght. Eenigh Vleesch schijnd groen en blauw, gelijck ons gesouten Vleesch; insonderheyd daer de Musculen, of Spieren, tճaemen koomen. Wanneermen ‘t een korte tijd laet leggen, word het swart, en seer vuyl stinckend.

‘t Vleesch aen de Staert laet sigh alderweeckst koocken: Is oock, gesooden sijnde, niet soo dorrլ als ‘t ander Vleesch aen ‘t Ligchaem. Als wy van dit Walvisschen-vleesch wilden eeten, sneeden wy groote stucken, dat hy vierkant voor de Staert is; en koockten ‘t gelijck ander Vleesch. Doch Rundvleesch hou ick voor bequaemer als dat van de Walvisschen. Evenwel is ‘t beeter, hier van tեeten, als door Honger te vergaen. dկnse, die ‘t genuttighd hebben, sijnեr niet van gestorven. De Franoysen eeten ‘t daeghlijcks. Werpen ‘t oock somtijds wel op de Vaten, daer ‘t swart werd; en gebruycken ‘t echter tot Spijs.

Dit Walvisch-vleesch, gelijck oock ‘t Vleesch der Zee-honden, sit gantsch alleen; en ‘t Vet of Speck boven op ‘t selve, onder de Huyd. Dit Speck is ‘t vierdedeel eener El op den Ruggՠen onder aen den Buyck dick. ԫ Heb oock Speck gesien, ‘t welck over de twaelf duymen dick was. Van eene Vin, koomende van de groote Walvisschen, kanmen een halve Quarteel Speck snijden.

‘t Speck van dՏnder-lip is meer als een El dick. Is oock ‘t dickste aen de geheele Visch. De Tongh, gelijck ick alreeds geseghd heb, is daer aen vast; doch gantsch weeck; en kost derhalven te veel moeyte, om te snijden.

Aen dեene Walvisch is ‘t Speck veel dicker als aen dաndere; even als aen de Menschen en Beesten, van welcke dեen maegerer is als dաndere. Nae datse vet, groot, en swaer sijn, is ‘t Speck dick. In ‘t selve sitten dicke Zenuwen (want ‘t Speck is, gelijck wy van de Knoocken of Beenderen hebben gesegt, vol gaetjens) maer subtyler, gelijck een Spons vol water. Doch deese kanmen uytdrucken: De Beenderen niet.

dաndere dicke Zenuwen sitten bysonderlijck aen de Staert; daer hy op ‘t dunstՠis. Want met deselve moet hy sigh keeren en wenden, gelijck een Schip werd bestierd door ‘t Roer. De [297]

Vinnen zijn sijne Riemen; en nae gelegenheyd van de grootte deeses Visch kan hy met de gedaghte Vinnen snel voortroeyen, soo geswind als een Vogel. Hy maeckt een seer lange streeck in de Zee, gelijck een Doorsnijdingh derselve aghter een groot Schip: ‘t welck met een snelle vaert, of in Storm-wind, daer heenen seyld; wanneer ‘t water sigh niet soo stracks weer tճaemen sluyten kan, maer nae de doorsnijdingh een weynigh sleght blijft.

De Noord-Caepsche Walvisschen (dus genoemd, om datse tusschen Spitsbergen en Noorweegen gevangen worden) geven soo veel Speck niet als de Spitsberghsche, vermitsse soo groot niet zijn. Van deese bekoomdmen maer alleen thien, twintigh, tot dertigh Quarteelen Speck. Van de middelmaetige Spitsberghsche daer tegen snijdmen wel tseventigh, taghtigh, ja tnegentigh Quarteelen, of Vaten.

De grootste Walvisch, welcke wy bequaemen, was drie-en vijftigh voeten langh. Van deselve kreegen wy tճeventigh Quarteelen Speck. Sijne Staert was drie en een halve vadem breed.

Schipper Pieter Pietersz. Friese heeft my verhaeld, dat sijn Volck een doode Walvisch vond, waer van sy honderd en dertigh Vaten Speck sneeden. De Staert was drie en een halve Vadem breed. Voorts berightede hy my, dat hy niet veel langer was, als de gedaghte onse grootste; gelijck oock uyt vergelijckingh van beyder Staert kan afgenoomen werden. Doch hy was veel dicker en vetter. Waer uyt men dan kan besluyten, dat de Walvisschen niet veel in de lenghte, maer wel in de dickte wassen. Dit bevestighd oock de daeghlijcksche ervarenheyd. ԫ Heb niet vernoomen, datեr grooter Walvisschen van een sonderlinge vetheyd werden gevangen: Immers werdense seer selden bekoomen. Anders sou yeder onser Scheepen niet konnen inlaeden soo veel Speck, alsեr van thien, vijfthien, twintigh, en noch meer, gesneeden werd. Indien de dicke vette Walvisschen een grootte hadden nae de gelegenheyd van de meenighte haers Specks, soo soudense gewisselijck niet soo gemackelijck te krijgen zijn, als nu, wijlse door haere dickte en vetheyd haest vermoeyd werden.

Op ‘t Speck, ofմ Vet, sit onder de bovenste nu alreeds [300] beschreevene dunne Huyd een andere, soo dick als een duym. Deser wijs is de Huyd geschickt nae de grootte des Vischs. Oock is de verwe derselve soodaenigh, gelijck de Walvisch uytwendigh werd gesien. Is hy swart, soo is dկnderste dicke Huyd oock swart. Is de bovenste dunne, gelijck als Parcamente-Huyd wit, of geel, soo is dկnderste dicke Huyd even desgelijcks.

Deese onderste Huyd is gantsch niet stijf, of taey; derhalven oock onbequaem om tot Leեr te gebruycken. Sy drooghd op gelijck de Gom, welcke uyt de Vlier-boom koomd, gemeenlijck Judas-oor genoemd. Alsse varsch en noch nat zijn, sijn deese Huyden wel dick en opgeblaesen; maer, nu droogh geworden, gantsch broos: Derhalven men deselve seer weynigh aght.

Deese dicke, en de bovenste daer aen sittende dunne Huyd, veroorsaeckt, dat de Walvisch, die ick anders houde te sijn ‘t aldersterckste Water-dier, sijne maght niet kan gebruycken: Wijl dեenՠen dաndere Huyd te weeck is, om daer me groot geweld te moogen pleegen.

Van dթnwendige deelen der Walvisschen heb ick niets te schrijven, als alleen, dat haere Darmen Lijf-verwigh schijnen. Sy waeren vol wind. De daer in sijnde dreck was van de verwe welcke men Schijt-geel noemd.

De Spijs der Walvisschen meendmen te zijn de kleyne Zee-Slecken, welcke men kan afgebeeld sien in de Figuer Q., by de Letter e.: waer van anderweegen breeder gesproocken is. Eenige sien deselve aen voor Spinnen. Maer of deese kost haer genoeghsaem onderhoud en sulck een vetheyd sou konnen geven, kan ick met geene gewisheyd seggen. Eenige geven voor, datse alleen van de Wind leven. Maer indien dit waeraghtigh waere, soo moestense oock niet anders als Wind uytwerpen: ‘t Welck wy wel anders gewaer wierden; vindende Dreck, diemen riecken, sien en tasten kon.

Van andere heb ick gehoord, dat by Hitland in een kleyne gevangene Walvisch (welke men gemeenlijck Noord-Capers, of Noord-Caepsche, noemd) wierd gevonden meer als een geheele Ton Haringh.

Daer sijn kleyner Walvisschen, als de geene, welcke by Spitsbergen werden bekomen: Doch deselve moeten met meer gevaer gedoodet werden, wijlse veel lighter en geswinder sijn [301] als de groote; die sigh in ‘t Water niet soo light konnen bewegen, als deese: Welcke daer in geweldigh springen en tieren. Gemeenlijck houdense de Staert boven Water; soo datmenեr niet naeby derf komen, om op haer te Lensen.

Belangende den Aert der Walvisschen, men kan niet bemercken, dat hy nae sijne grootte moedigh is. Want soo haest hy een Mensch, of een Chaloup, gewaer werd, schiet hy onder Water; even als een wilde Vogel, die, voor de Menschen schouw zijnde, schielijck wegh vlieghd. ԫ Heb noyt gesien, noch oock oyt van yemand gehoord, dat hy sou van sigh selven uyt boosheyd getraght hebben, de Menschen te beschaedigen. Doch ‘t geen hy, in nood sijnde, kan bereycken, aght hy niet meer als een stofken. Een Chaloup is hem als niets. Hy slaet deselve tot kleyne Spaenderen.

Sijne sterckte kanmen gewaer werden by de Visschers, welcke met groote Netten andere Visschen vangen. Men siet, wat voor een groote maght noodigh is, om ‘t Net aen Land te trecken. Doch deselve is niets met allen tegens de kraght eens Walvischs. Want dickmael loopt hy met eenige duysend Vademen Touw voort, sneller als een Schip kan seylen; jae gelijck een Vogel vlieghd; soo dat de Menschen dՏoren daer van tuyten, en ‘t Hoofd daer van swijmeld, gelijck yemand die van een hooghte afspringhd, of afvalt; en alles groen voor dկogen werd.

Doch een groot Schip is hem te sterck; vermits ‘t daer aen sijnde wel tճaemgevoeghd Hout harder is als sijne Huyd. Wanneer hy met de Staert daer op slaet, gevoeld hy gewisselijck meer smert als ‘t Schip. Terwijl hy loopt, maeckt hy een streek in de Zee, als of er een Schip doorgevaeren was, met veele wervelen, of draeyingen.

De Walvisschen hebben in ‘t Voor-jaer haeren loop nae ‘t Westen; by Oud-Groenland, en Jan Mayen-Eyland. Daer nae loopense tegens ‘t Oosten, by Spitsbergen. Wanneerse niet meer gesien werden, dan volgen, en vertoonen sigh de Vin-visschen.

Vermoedlijck soecken deselve een lijdlijcke koude. Want naederhand, in de Maenden December en Januarius des Jaers 1671. en 1672., heb ick Vin-visschen in de Spaensche Zee [302] gesien. Wederom in ‘t Jaer 1673. in de Maend Martius voor dՅnghte, of Straet van Gibraltar, in de Middellandsche Zee. Sy loopen tegens de Winden gelijck de Walvisschen en andere groote Visschen gewoon sijn te doen.

De Walvisch heeft een seer groote vyand aen de Deegen-visch, anders gemeenlijck by ons Swaerd-visch genoemd; doch moght veel beeter de naem van Kam-visch draegen; wijl sijne lange tand, aen beyde sijden vol tanden of tacken, alderbest sigh met een Kam vergelijckt.

Op mijne te ruggխreys nae Hamburgh sagh ick een levendigh Voorbeeld van deese vyandschap aen een Noord-Kaper Walvisch en een Swaerd-visch, aghter Hitland. Soo hevigh tierdense en voghtese tegens malkander, dat ‘t Water daer van stoof. Nu lagh dեen dan dաnder onder. ‘t Stormde een weynigh: Anders hadden wy den uytgangh deses Strijds willen verwaghten. Nu moesten wy haer laeten begaen: Wat sigh verder onder haer toedroegh, hebben wy niet vernomen.

Onse Schip-lieden berigteden my, aengaende de Geveghten tusschen de Wal en Swaerd-visschen, datse, wanneerse veele Swaerd-visschen met een Walvisch sien strijden, met de Chaloupen niet nae haer toe roeyen. om haer niet te verjaegen, en van malkander te doen scheyden. In tegendeel laetense deese vyanden tճaemen begaen, tot dat de Walvisch overwonnen en dood is. Dan bekomense hem sonder groote moeyte.

De Swaerd-visschen eeten (gelijck alreeds hier boven geseghd is) van ‘t Aes der Walvisschen niet anders, als de Tongh. ‘t Overige werd verslonden van de Hayen, Walrussen en Roof-vogelen. ‘t Gedaghte Walvisschen-aes stinckt gantsch leelijck. Wanneer de Wind van de Walvisch, daer hy dood leghd, nae de Menschen toe waeyd, kanmen dese stanck meer als een half mijl weghs riecken.

Niet alle varsch-gedoodede Walvisschen stincken dus leelijck. dաlderboosste stanck koomd van de geene, welcke men vanghd nae datse eenige daegen te vooren gewondet waeren. Dese drijven hooghst op de Zee; dաndere even gelijck met ‘t Water. Sommige sincken wel gantschlijck.

De Walvisschen zijn, gelijck andere Dieren, oock eenige kranckheden onderworpen; doch wat deselve zijn, heb ick [303] alleen van hooren seggen. Een oud ervaeren Harpoenier heeft my verhaeld, dat hy een Walvisch had gevangen, gantsch maghteloos. De Huyd over de geheele Visch, doch aldermeest aen de Staert en Vinnen, hingh gantsch slijmigh, als of hy oude Lappen en Vodden aghter sigh had gesleept: Gelijck ick oock wel gesien heb aen Snoecken, Karpers, en diergelijcke Visschen. Hy was tեenemael mager; soo datեr niet veel Traen van gebrand kon werden. ‘t Speck was geheel wit en light; gelijck de leedige Byen-huyskens, daer de Byen haren Honigh in draegen.

Voor ‘t aenkoomen van een Onweer raesen en slaense met de Staert in ‘t Water, dat het daer van stuyfd. De Walvisch heeft de grootste kraght, en doet de meeste schaede; wanneer hy van ter sijden met de Staert slaet, even als of hy maeyde; soo datmen sou mogen meenen, hy worstelde met de dood.

De Luysen, van welcke hier boven wijdlopigh gesproocken is, plaegen haer seer deerlijck. dՁfbeeldingh deeser Walvisch-Luysen kanmen sien in de Figuer Q, by de Letter d.

De Wonden, welke de Walvisch van ‘t Harpoen in ‘t Speck ontfanghd, heelen van sigh selven weer toe, vermits ‘t soute Zee-water daer op niet kan vatten. Men vanghd verscheydene Visschen, welcke voortijds met Harpoenen geworpen waeren, doch weer geneesen zijn. Dese geheelde Wonden hebben witte Lid-teeckenen.

Toe-Doening.

In ons groot Werck, De geheele Weereld in haere sonderlingste en uytgeleesenste Gevallen voorgesteld tot een Historische Weereldlijke en Kercklijcke Cronijck der Chronijken, van 50. Jaren voor des Heeren Christi Geboorte af tot nu toe, eerste deel, pag.61., hebben wy gesproocken van een Walvisch, onder de Regeringh van Keyser Augustus gevangen in de Spaensche Zee, en te Romen gebraght, langh drie-honderd en tsestigh; dick honderd en twintigh voeten. Van ‘t onderscheyd tusschen de Walvisschen en Hayen hebben wy gehandeld in onse Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, eerste deel, pag.369. Van onmatigh-groote Walvisschen, in ons Groot Historisch Schouw-tooneel, eerste deel, pag.383. 386. Van een Walvisch, die een met volle Seylen daer heenen vaerend Oost-Indisch Schip niet alleen in sijnen loop tegens hield, maer oock veerthien daegen langh te ruggՠdeed drijven, nevens meer andere vreemdigheden van Walvisschen [304] in onse Groote Historische Rariteit-Kamer, tweede deel, pag. 512. 517. en vervolgens. Hoe de Floridaners Walvisschen vangen op een wonderlijcke wijs; droogen; Meel daer van maecken, en Brood daer van backen: Hoe de Walvisch-ribben gebruyckt werden tot Balcken, om ‘t Dack der Afgods Tempelen daer me tկnderstutten, in onse vertaelde en doorgaens vermeerderde Historische en Geographische Weereld-beschrijvingh, pag. 575. 576. 433. In een ander tegenwoordigh van ons onder handen genomen Werck, handelende van al de voornaemste Seldsaemheden der Zeen; der dingen in, en der wonder-gevallen op deselve, vergeeten wy niet, oock gewagh te maecken van deese geweldige Visschen; met veelerley sonderlinge waernemingen daer ontrent.

VIII. Hoofd-stuck.

Beschrijving der Walvisch-vanghst.

EErstlijck staet hier aen te mercken, datmen, wanneer ‘t een goede Walvisch-vanghst is, veele Wit-visschen verneemd. Doch alsmen veele Zee-honden siet, heeftmen geen goede Walvisch-vanghst te hoopen. Want men seght, datse de Spijs der Walvisschen verslinden: Welcke dan, soo een magere Herbergh vindende, een beeter plaets soecken; als by Spitsbergen; daermen aen ‘t Land aldermeest verneemd de kleyne Zee-slecken (afgetekend in de Figuer Q. ; by de Letter e.), en veellight veelerley slagh van kleyne Visch.

Op de volgende wijs werdense gevangen. Wanneermen Walvisschen siet, of hoord blaesen, soo werd in ‘t Schip geroepen: Val, val. Terstond moet yeder sigh begeven in de Chaloup, welcke hem aen bevoolen is. In elck deser Chaloupen treeden gemeenlijck ses Mannen; somtijds oock wel seven, nae dat deselve groot zijn. Gesamentlijck roeyense voort tot dight by de Walvisch.

Dan staet de Harpoenier op, die voor in de Chaloup sit, hebbende nevens sigh leggen ‘t Harpoen, of ‘t Yser; scharp als een Pijl, aen een Stock, gelijck een Vleesch-gavel. Dit gedaghte voorste deel der Chaloup werd anders van de Zeevaerende genoemd de Steeven; sijnde ‘t breede Hout, ‘t welck van onder op, daer de Chaloup scharpst is, voor uyt in de hooghte state. [305]

Wanneer de Walvisch steyl onderwaerts in ‘t Water loopt, treckt hy ‘t Touw seer hard, soo dat de Chaloup ‘t Water boven gelijck is. Oock sou hy deselve wel te grond doen gaen, indienmen de Lijn niet liet schieten. Dit geschied aldermeest daer de Zee diepst is. Waerlijck behoordեr een seer geweldige maght toe, soo veele honderd vademen Touw onder Water voort te trecken. Hier werd my indaghtigh, dat wy op den seven-en-twintighsten der Grasmaend des Jaer sesthien-honderd twee-en-tseventigh by S. Kilda aghter Schotland ‘t Dieploot in Zee wierpen op honderd en twintingh vademen diepte, by stille wind. Als wyմ selve weer op trocken, was ‘t soo geweldigh swaer, dat twintigh onser Mannen genoegh daer aen te doen vonden.

De Harpoenier neemd ‘t gedaghte Harpoen, en houd des selven voorste deel, of ‘t Yser, op de lincker-hand, nevens de Voorganger; ‘t welck een Touw of Lijn is, van vijf tot seven Vademen lenghte; soo dick als een duym; sijnde in de rondte op gewonden gelijck een ringh; op dat het in ‘t werpen des Harpoens hem niet verhinderen moght. Want als hy ‘t Yser uytschiet, soo volghd terstond dit Touw, of de Voorganger; welcke gebuyghsaemer is als dաndere Lijn, aen deese Voorganger vast gemaeckt, waer me men den Walvisch vervolghd. Want ‘t is gemaeckt van fijnen Hennip, en niet met Teer besmeerd. Doch in ‘t Water swelt het, en werd daer door hard.

Met de reghterhand werpt hy ‘t Harpoen op de Walvisch uyt; gelijck te sien is in de Figuer A., by de Letter m. Wanneer nu de Visch getroffen is, keeren al de Mannen in de Chaloup sig om, en sien nae vooren uyt; leggende op ‘t geswindste de Riemen op beyde de sijden der gedaghte Chaloup, of de Boorden, gelijckse genoemd werden.

Seecker Man, bysonderlijck hier toe besteld, gemeenlijck de Lijn-schieter geheeten, moet goede aght op de Touwen of Lijnen geven: gelijck te sien is in de Figuer A., by de Letter n. Want in elcke Chaloup leght een gantsch gestel van Touwen tusschen twee Bancken. Welck geheele gestel verdeeld is in drie, vier, of vijf deelen. Yeder Lijn heeft de lenghte van taghtigh, tnegentigh, tot honderd Vademen. [306]

‘t Eerste Touw is vast geknoopt aen de Voorganger, of de dunne Lijn. Wanneer de Walvisch wijd en diep onder Water loopt, soo werden oock dաndere Touwen aen ‘t eerste vast gemaeckt. Indienmen nu eyndlijck Lijnen te kort koomd, soo werdenեr noch meer uyt dաndere Chaloupen genomen.

Deese Touwen sijn dicker en stercker als de Voorganger; van stijven Hennip gedraeyd, en met Teer besmeerd.

De Lijn-schieter, en de Mannen in de Chaloup, moeten wel nauw toe sien, dat de Lijn in ‘t snel uytloopen en voort-schieten niet koome te verwarren, onklaer te geraecken, of op de zijde der Chaloup te vallen; anders sou deselve omgeworpen worden. Dit kost meenigh goed Man sijn leven; indien in sulck een geval niet terstond andere Chaloupen byder hand zijn, om dթn ‘t water leggende te redden.

‘t Touw moet loopen voor over de Steven van de Chaloup. Door de geweldige snelheyd deeses loops sou beyde ‘t Hout en de Lijn in brand geraecken. Ter dier oorsaeck heeft de Harpoenier geduerigh by der hand een natten Doeck, aen een Stock gebonden, welcke van de Zeevaerende een Dweyl werd geheeten. Met deselve maeckt hy onophoudlijck ‘t Hout nat, op dat het de Lijn niet moght verderven, of in brand setten.

dաndere drie Mannen in de Chaloup moeten oock beesigh sijn, om ‘t Touw in ‘t uytloopen en intrecken me te houden. Dit werd van de Walvisch-vangers Stoppen genoemd. ‘t Geense met de handen niet genoegh houden konnen, windense vooraen de Chaloup, of de Steven.

Eenen anderen, genoemd de Stierer, of Stierman, staet aghter in de Chaloup; gelijck afgeteeckend is in de Figuer A., by de Letter o.; en moet wel toesien, waer de Lijn staet. Bemerckt hy deselve op de zijden te sijn, soo stiert hy soodaenigh, datse altijd reght voor uyt koomd te staen, in een gelijcke Linie. Indien hier op geen nauw aght wierd genoomen, soo sou gewisselijk de Chaloup tկnderst boven geworpen worden.

De Walvisch loopt met de Chaloup soo snel voort, als de Wind, soo dat de daer in zijnde dկoren suysen en tuyten; gelijck wy alreeds in ‘t voorgaende Hoofd-stuck hebben gesegd.

De Harpoenier werpt ‘t Harpoen, indien hy ‘t soo treffen kan, aghter ‘t Blaes-gat; of in ‘t dicke Speck op de Ruggծ [307]

Ter selver plaets steecktmen oock met de Lanen. Want hier een wonde ontfangen hebbende, soo blaesd hy ten eersten bloed; ‘t welck niet lightlijck geschied, als hy anderwegen werd getroffen. Derhalven sijnse oock beswaerlijcker te dooden, wanneermen haer in ‘t Ligchaem, of door de Darmen steeckt. Alderminst aghtense de steeck van ‘t Harpoen in de Kop.

Onse eerst-bekoomene Walvisch blies alleen Bloed; soo dat de Zee, overal daer hy heenen geloopen was, sigh daer van rood toonde. De Malle-muggen lieten sigh met hoopen daer by vinden; waer van wy hier boven, daer wy van deese Vogelen spraecken, breeder beright hebben gegeven.

Men steeckt oock wel de Walvisch met Lanen by de Schaemelheyd, wanneermen daer by kan koomen; want dien steeck veroorsaeckt hem geweldige pijn. Jae, als hy nu alreeds dood is, en dan noch aen dit Lid gestoocken word, soo sidderd ‘t geheele Ligchaem daer van.

Dickmael letmen niet veel, waermen hem steeckt; want veel bedenckens kan hier geen nut toebrengen. Een groote ongesleepene Boeren-kneght kan wel sulcke goede en gewisse slaegen of steecken toebrengen, als eenen die lang op ‘t Scherm-school heeft gegaen.

Aen ‘t Hoofd, gelijck ick alreeds had beginnen te seggen, aght hy ‘t Harpoenen niet veel, wijl ‘t Speck daer seer dun op ‘t Been sit. Dit weeten de Walvisschen beeter als wy. Want alsse sigh in gevaer bevinden, en onse Harpoenen niet ontvlieden konnen, soo gevense veel liever de Kop als de Ruggՠten besten; wijl ‘t Harpoen daer lightlijck uytscheurd; waer op dan de Visch doorgaet, even gelijck de geene, welcke, geen lust hebbende om te blijven staen daerմ het leven geld, haere voeten sig op ‘t geswindste doen snellen, om uyt dese nauwte te geraecken.

‘t Gebruyck des Harpoens is, om de Walvisch daer me gelijck als te binden, of gevangen te houden. De gedaente desselven is voor als een Pijl, gelijck te sien is by dՁfbeeldingh in de Figuer Q., by de Letter f. Heeft twee scharpe weerhaeken. Voor sijnse scharp, aen den ruggբreed, gelijck een Bijl, die voor snijdend, aghter plat en stomp is; op datse niet ook van aghteren [308] snijden moghten; anders soudense uyt scheuren, en alle gedaene moeyte te vergeefs zijn.

De Steel des Ysers aen ‘t Harpoen is voor en aghter dicker als in ‘t midden. Aghter aen heeft het een breed rond-uytgehoold Yser, gelijck een Treghter; waer in de Houtene Steel steeckt dաfbeeldingh is te sien in de Figuer Q., by de Letter h Voor deese Treghter is de Voorganger, of de voorste Lijn, vast gemaeckt. Sie Figuer Q., by de Letter i.

De beste Harpoenen sijn de geene, welcke men maeckt van suyver Stael; soo tay gehardet, als ofmense om een vinger sou winden; op datse niet moghten afspringen. Meenighmael gebeurd het, dat, ter oorsaeck van een quaed Harpoen, in een oogenblik tijds duysend Rijcksdalers verlooren werden: Want soo hoogh werd een middelmaetige Visch gewaerdeerd.

de Houtene Steel is voor in de Treghter aen ‘t Yser vast, en ‘t Yser omwonden met Bindgaern; oock met noch dicker Touw; van de Zeevaerende genoemd Kabel-gaern; wijl ‘t van dick Touw is gemaeckt.

Een weynig hooger, ontrent een span of twee lengte, is door de Steel een gat geboord (sie in de Figuer .Q, by de Letter k.); soo dat ‘t Harpoen gantsch swaer; doch aghter light als een Pijl is; welcke ‘t Punt swaer van Yser heeft, sijnde daer tegens aghter light van Veederen. Hoemen hem oock werpen moght, altijd valt ‘t scharp neerwaerts.

Door dit gat gaet een stuck Touw; waer me ‘t voorste eynd der Voorganger aen de Steel van ‘t Harpoen vast is. Doch ‘t breeckt haest af; als nergens toe dienstigh sijnde, wanneer de Walvisch ‘t Harpoen in ‘t Lijf heeft. De houtene Steel is dan oock nergens toe meer nut; en valt gemeenlijck terstond van ‘t Yser af.

Wanneer nu de Walvisch met ‘t Harpoen getroffen is, roeyen de Personen in al dաndere Chaloupen voor uyt; en sien nauw toe, waerwarts de Lijn heenen schiet. Somtijds treckense eens aen deselve; gelijk te sien is in de Figuer A., by de Letter p. Isse strack, en swaer, soo trecktեr de Walvisch sterck aen. Doch hanghdse los, of slap; en drijven de Chaloupen voor en aghter even hoogh in ‘t water, soo haelense de Touwen weer in (Sie in de Figuer A., by de Letter q.); en de Lijnschieter legtse in een goede schicking [309] neer, (Sie in de Figuer A., by de Letter n), Cirkels-wijs; op dat hy, indien de Walvisch weer mogt komen te trecken, deselve kon laeten schieten, sonder verwarren, of ergens te haperen.

Doch hier staet aen te mercken, datmen, wanneer de Walvisch op vlacke grond loopt, niet al te veel Touw laet loopen: Want indien hy sigh veel onder ‘t water quam te draeyen en wenden, kon ligtlijck de Lijn komen te verwarren om een Klip of groote Steen: Waer door ‘t Harpoen sou uitscheuren; en dan was alles verloorne arbeyd. Hier van heeftmen Voorbeelden genoeg: En op sulck een wijs is ons selfs eens een vangst mislukt.

De Mannen in dաndere agter aen sleepende Chaloupen sien al tճaemen voorwaerts uyt; sitten stil, en laeten de Walvisch trecken. Indien hy op de grond woeld, soo dat de gedagte Chaloupen stil blijven leggen, soo haelense allenxen de Touwen weer in; en de Lijnschieter leght deselve aen haere plaets ter neer, op sulck een wijs als alreeds hier boven verhaeld is.

Indien de Walvisch met Lanen werd gedoodet, soo haeldmen desgelijcks de Lijnen in, tot datmen dight by hem koomd; echter noch soo verrՠaf, dat dաndere ruymte genoegh hebben om te konnen Lensen, of met de Lanen te steecken.

Ondertusschen moetense wel toesien, dat de Lijnen of Touwen van al de Chaloupen werden afgedaen; wijl eenige Walvisschen wel gelijks ‘t water drijven, maer andere sincken; ‘t welck men niet te vooren kan weeten.

De vetste Walvisschen, varsch gestorven sijnde, sincken niet, maer wel de magere, terstond na hare dood. Echter drijvense na weynigh dagen weer boven. Doch die wagten wilden tot datse weer op quamen, sou de tijd gewisselick lang genoeg vallen; wijl de Zee noyt soo stil is, datmen niet sou verplaetsen. En schoonեr al geen Baren gingen, soo drijft doch de Stroom de Schepen met ‘t Ys voort; soo dat wy somtijds de Visch aen andere moeten gunnen, welcke hem nae eenige daegen dood vinden.

‘t Is waer, dit is wel de gemacklijckste Walvisch-vangst, wijl men weynig moeyte daer toe behoefd te doen, maer ook de walgelijckste; wijl dit Aes geweldig stinckt. Want in ‘t dood sijnde vleesch wassen langaghtige Wormen, van de gedaente der Regen-Pieren. Sy sijn plat, gelijk de platte Spoel-wormen in Գ Menschen Ligchaem; en stincken vreeslijker, als ick oyt eenige stank geroocken heb. [310]

Hoe langer de Walvisch dood in ‘t water heeft gelegen, hoe hooger hy daer op drijft; sommige een voet hoogh; andere tot op de helft. Dan barst hy lightlijck; ‘t welck een seer harde slagh geeft. Al terstond stinckt hy seer leelijck, en geeft roock van sigh. ‘t Vleesch koockt en gierd als Bier. Daer vallen gaten uyt ‘t Ligchaem, soo datեr de Darmen door uythangen. Van deese roock, of damp, werden der Menschen oogen ligtlijck ontstoocken en rood, even als ofեr Kalck ingevallen was.

Wanneer de gewondede Visch weer op koomd, is hy of verbaesd, ‘t welck meerendeel gebeurd; of gantsch wild. Op de geene die wild sijn, roeydmen van agteren toe, gelijck men pleegh te doen wanneermen een Walvisch wil bekruypen. Maer wanneer de Zee stil is, en de Wind geen geruysch maekt, soo hoord de Walvisch terstond ‘t slaen der Riemen in ‘t water: ‘t Welckmen dan oock van seer verrՠkan gewaer werden; insonderheyd wanneer de Lught gantsch klaer is, en datmen wijd over de Zee kan sien. De dicke lught, of damp, veroorsaeckt gemeenlijck een sleght gehoor op de Zee; even als ofեr een Beschot van Planken tusschen beyden was. In tegendeel, wanneer de Lught onder gantsch klaer van Nevel is, kanmen van seer verrՍ hooren, gelijckmen hoord voor een uytgeboord lang Hout, wanneermen aen dեene sijde voor ‘t gat slaet, ‘t welck aen dաndere sijde een geschal voor ‘t gehoor geeft.

Alsեr veel kleyne Ys-schollen dight by malkander leggen, soo datmen met de Chaloupen den Walvisch niet volgen kan, soo haeldmen ‘t Touw met maght in. Kanmen ‘t met een harde treck of twee van uyt de Visch rucken, soo is ‘t wel. Indien niet, soo moetmen ‘t afkappen.

Alderbest treftmen de Walvisch met Harpoenen, ter wijl hy Water blaesd; gelijck hier boven alreeds geseghd is. Want men bemerckt, wanneerse gantsch stil leggen, datse hooren, en nu onder, dan boven Water zijn; soo dat haer de ruggՠnoyt gantsch droogh werd. En eermen daer op denckt, werpense de Staert aghterwaerts op de Zee; wenschende ons goede nagt. Sie de Figuer A., by de Letter s.

Oock is de Walvisch wel te vangen by een heldere lught en stilheyd der Zee; alsեr noch groote noch veele Ys-schollen drijven; soo datmen met de Chaloupen daer tusschen door roeyen, en hem volgen kan. Want gemeenlijck leggen de Walvisschen by dՙs-schollen, sigh tegens deselve wrijvende; veelligt wegens ‘t bijten der Luysen. Tegens dese Ys-velden slaet de Zee aen, en maeckt een geruysch, gelijck gemeenlijck ‘t Zee-gebruysch is, wanneer deselve kleyne Baeren maeckt. Hier door werd de Walvisch ‘t slaen der Riemen niet gewaer, en dan kanmen hem alderlightst met ‘t Harpoen treffen. Insonderheyd is een Wijfken, wanneer ‘t Jongen draegd, gevaerlijck te dooden: Want ‘t verweerd sigh seer langh, en is beswaerlijcker om ‘t leven te brengen als een Manneken.

Dickmael waghten de Chaloupen wel halve, jae geheele dagen op Walvisschen, wanneerse eenige derselve gesien hebben. Roeyen oock wel in ‘t Ys, omեr een te mogen betrappen. Als ‘t dus toegaet, is de vanghst sleght genoegh. Maer wanneer (gelijck dickmael gebeurd) veele Walvisschen daer heenen loopen, soo datmen niet weet, op welcken men de Harpoenen werpen wil, soo werden dկnkosten en moeyten rijklijk betaeld. Gelijk wy selve voor ‘t Ys wel gewaer wierden, daer ontrent twintigh Walvisschen dight by malkander waren.

Daer veel kleyn Ys dight by malkander gedrongen leght, is ‘t oock gevaerlijck by de Walvisschen te koomen. Want soo wijs zijnse, datse terstond daer nae toe loopen.

De Harpoenier staet voor in de Chaloup, en grijpt dickmael aen ‘t Touw (gelijck men siet in de Figuer A., by de Letter p.), om te weeten, ofմ swaer, dan ofմ light op te haelen is. Hangd de Lijn swaer, soo isեr vrees, dat de Chaloup onder Water moght getrocken werden; en derhalven laetmen deselve wat meer schieten. Loopt de Walvisch voor-uyt, soo sleepen de Chaloupen aghter hem heenen. Loopt hy onder een Ys-veld, soo heeft de Harpoenier een groot Mes in de hand (Sie de Figuer A., by de Letter r.), genoemd ‘t Kap-mes. Is dՙs-schol in ‘t midden hol, of met gaten, soo dat de Walvisch lught kan scheppen; en ‘t Touw niet soo langh, datmen hem kan volgen (te weeten, wanneer dՙs-velden eenige Mijlen weghs groot sijn) soo haeldmen nae alle vermogen de Lijn in, tot dat de Bught sigh onder ‘t Water verliesd, en ‘t Touw strack koomd te staen. Dan hackt de Harpoenier het in stucken. [312] ‘t Eene deel met ‘t Harpoen latense de Walvisch behouden; ‘t ander blijft in de Chaloup; alhoewel met geen kleyne schaede; want dickmael gaet eene Visch met vijf Chaloups-touwen door.

Somtijds schiet hy met de Chaloupen na ‘t Ys, soo datse daer tegens aen botsen, als ofse aen Spaenderen souden vliegen: Gelijck ‘t dan oock niet weynighmael gebeurd, datse hier door gantsch verdorven worden.

Wanneer de Walvisch weer op koomd, werptmen hem noch eene, somtijds oock wel de derde Harpoen in ‘t Lijf, na gelegenheyd datse hem meer of min vermoeyd sien. Daer me loopt hy dan weer onder water.

Eenige schieten gelijks ‘t Water daer heenen. Maeken oock een Streeck in de Zee, even als ofեr een Schip door gevaren ware, eer sigh ‘t Water met draeyingen weer tճamen doet. Andere loopen soodanigh, datmen haer geduerigh op ‘t Water siet. Deese speelen sulcker wijs met de Staert en Vinnen, datmen vreest, haer naby te komen.

Tԥrwijlse nu de Staert soodanig slingeren en bewegen, windense dickmael veele Vademen van de Lijn daer om. Dan behoefdmen niet te dencken, dat ‘t Harpoen uyt sal schieten, wijl de Visch met ‘t Touw vast genoegh bewonden is.

Wanneer een Walvisch de wonde ontfangen heeft, blaesd hy met alle kraght: En dit geluyd is even gelijckmen van verrեen Kanon-kogel hoord suysen. Alshy nu gantsch vermoeyd en afgemat is, luyd het gelijck ‘t Water-blasen van een Butskop: Ook vliegd dan ‘t Water alleen als met druppelen op, vermits hy geen genoeghsaeme maght meer heeft, om ‘t selve in de hoogte te drijven. ‘t Geeft derhalven een geluyd, als wanneermen een leedige Kruyck onder Water houd, om deselve te laeten vol loopen. Alsmen dit hoord, soo heeftmen een gewis teecken sijner afgematheyd, en dat hy haest sal sterven.

Eenige Walvisschen blasen op ‘t laetste bloed, nae datse gewondet sijn geworden. Door deese bloed-blaesingh werden de Mannen in de Chaloupen leelijck begaeyd; en de Chaloupen selfs daer van soodaenigh toegesteld, als ofse met roode verwe besmeerd waeren. Ja de Zee, soo verrՠals de Walvisch daer door heenen geloopen is, isեr van geverwd. Deese roode streeck [313] kanmen seer verre sien, wanneer de Zee-baeren deselve sigh niet van malkander doen scheyden.

De Visschen, welcke swaerlijck gequetst sijn, ontsteecken sigh selven, soo datse, noch levendigh, stincken; en de Vogelen op haer komen sitten; eetende alsoo van haer by levenden lijve.

Na de Water-blasing werpen de Walvisschen eenige vettigheyd uyt, welcke op de Zee drijft, even gelijck sijn Zaed. Dit Vet is een seer begeerlijke kost voor de Malle-muggen, gelijck in ‘t Hoofd-stuck van dese Vogelen verhaeld is. Sy quaeken gelijk Kikvorsschen; en volgen den Walvisch met duysenden na, so dat hy meenigmael een grooter Gevolg van Vogelen, als een Koningh van Dienaren, heeft. Sie Figuer A., by de Letter t.

Somtijds scheuren de Harpoenen uyt de Visch. Dan passen de Chaloupen van andere Schepen op; en werpen, dese uytscheuringh gewaer werdende, haere Harpoenen daer in. Dus bekomense de Visch, schoon dաndere hem genoeghsaem de dood-steeck gegeven hebben. ‘t Is haer genoegh, dat hy sigh van ‘t Harpoen los gemaeckt heeft; en soo gaense met den buyt door, laetende aen dեerste ‘t naesien.

Somtijds oock werden van twee verscheydene Schepen de Harpoenen te gelijck op eene Walvisch geworpen. Indiense de Visch krijgen, soo werd deselve gedeeld, en yeder bekoomd de helft: Gelijck te sien is in de Figuer A., by de Letteren m. m.

dաndere twee of drie Chaloupen, of soo veel alsեr noch overig sijn, wagten tot dat de Walvisch weer boven koomd. Alsse nu sien dat hy vermoeyd is, steeckense hem met Lanen dood. Maer hier ontrent is ‘t grootste gevaer. Want die eerst de Harpoenen op den Visch uytwerpen, werden van de Walvisch afgescheyden, wegens sijne voortschietingh, en bevinden sigh alsoo verre van hem. Maer die hem met Lanen steecken, sijn soo wel op sijn Ligchaem, als aen sijne sijde, waerwaerts hy sigh heenen wendet. Dus bekomense meenige harde slagh, welckse van een Mensch niet souden willen verdragen.

Hier moet de Stierer wel nauw aght slaen, hoe de Walvisch loopt, of waer hy sigh heenen keerd, op dat de Chaloup hem geduerigh op de sijde is, ten eynde de Harpoenier met Lanen hem bereyken kan. dաndere Mannen in de Chaloup roeyen seer [314] naerstigh met de Riemen; nu voor, dan aghterwaerts; ‘t welckse strijcken, en aenroeyen noemen. Want als de Walvisch sigh uyt ‘t Water verheft, slaet hy gemeenlijck met de Staert en Vinnen van sigh, soo dat ‘t Water stuyfd.

Een Chaloup aght hy als Stof. Want hy slaet deselve tot kleyne Spaenderen. Een groot Schip is hem te maghtigh, en harder als sijne Huyd. Of hy schoon met de Staert daer op smijt, so lijd hy doch de pijn daer van; waer tegens ‘t Hout geen gevoel heeft. Dickmael beschilderd hy hier door ‘t Schip soodanigh met sijn Bloed, dat hy maghtloos daer van werd.

Een goed Stierer is, naest de Harpoenier, dաldernoodighste in een Chaloup; welcke hy met een Riem bestierd, voorwaerts uyt siende. dաndere vier Mannen keeren den ruggՠna vooren, en sien nae aghteren. Derhalven roepen de Stierman en Harpoenier haer geduerigh toe: Roey aen; of, strijck. Daer door te kennen gevende, datse sigh wat naerder aen de Walvisch, of wat verder daer van moeten maecken.

De Steel der Lanen is een Stock, over de twee vademen (of twaelf voeten) langh; wat korter als een Pieck; gelijck gesien kan worden in de Figuer Q., by de Letter g. Het daer aen sijnde Yser heeft gemeenlijck de lenghte van eene vadem; voor aen spits, gelijck dat van een Spies. ‘t Is gesmeed van seer taey Yser, op dat het kon buygen sonder te breecken. Met deese Lanen steecktmen de Walvisch inմ Lijf, gelijck voorgebeeld staet in de Figuer A., by de Letter z. Ontwijckt hy, een of meer Lanen in ‘t Lijf hebbende, soo heeftmen altijd meer der selver in voorraed; te weeten, vijf, ses of seven in yeder Chaloup. Dickmael heeft hy al de Lanen uyt drie, jae oock wel uyt vier Chaloupen inմ Ligchaem steecken; soo datmen hem vergelijcken moght by een Egel met over-eynd staende pinnen. Hy koomd om ‘t leven gelijck yemand die in ‘t Water verdrinckt.

Toe-doeningh.

Hoedaenigh onse Hollanders de manier der Walvisch-vanghst beschreven hebben, sullen wy kortlijck hier invoegen, tot dies te beeter begrijp van ‘t geen hier boven gesteld is. Soo haest men een Walvisch gewaer werd, roeydmen flucks met drie Chaloupen, yeder voorsien met ses Mannen, derwaerts. Onder deselve is, in elcke Chaloup, een Harpoenier, die den Visch ‘t Harpoen in ‘t Ligchaem werpt. Die in de Chaloupen sijn, moeten sigh [315] waghten, datse niet te nae by de Staert komen; wijl hy met deselve seer geweldigh van hem slaet. Soo haest hy geraeckt is, schiet hy met een groote snelheyd nae de grond; soo dat de Lijn, loopende langhs de rand van de Chaloup, daer van roockt, en in brand sou geraecken, indienmen niet geduerigh Water daer op goot. Indien oock deese Lijn quam te verwarren, of te stuyten, soo werdse terstond afgekapt; anders sou de Chaloup tկnderste boven geworpen worden. Is de Lijn te kort, soo knoopen die van dաndere Chaloupen de haere daer aen. Echter sou dit alles niet konnen helpen, soo de Walvisch sigh langh onder Water kon houden. Maer hy moet haest weer boven komen, om adem te haelen. Dan vaerdmen met de Chaloupen daer nae toe. De Lijn wijsd de wegh waer hy te vinden is. Die eerst weer by hem koomd, schiet hem noch een Harpoen in ‘t Lijf. Stracks duyckt hy weer na de grond; maer koomd ten tweedemael op. Dan werd hy niet meer met Harpoenen geschooten; maer men valt hem aen met Lanen, of Piecken, welcke van tweederley slagh sijn, genoemd werp en stoot-lanen. dեerste sijn geheght aen een Touw, gelijck de Harpoenen. Hebben oock ‘t selve gebruyck, doch sijn sonder weerhaecken aen ‘t Yser; soo datse uyt de Visch te ruggՠgehaeld, en weer daer in geworpen worden; om alsoo den selven door veelheyd van wonden af te matten. Wanneermen dan bemerckt, dat hy sijne kraght begind te verliesen, (anders derf men hem niet naeby komen) soo genaeckt men hem met de stoot-lanen; diemen hem soo diep alsse gaen konnen in ‘t Ligchaem druckt; boven by de Vinnen, daer hy ‘t meeste gevoel heeft. + Wanneer nu Longen en Lever gequetst is; oock ‘t Bloed door de Blaes-gaeten hoogh uyt springhd (welcke Blaes-gaeten sijne Lught-pijpen sijn) soo laetmen hem voorts begaen, wijl hy dan eerst voornaementlijck en verschricklijck begind te woeden. Soo geweldigh slaet hy de Vinnen tegens ‘t Lijf aen, datmen ‘t geluyd meer als een halve Mijl weghs verrՠkan hooren. Wanneer hy met de Staert op ‘t Water bonsd, ontstaet een gerught, als dat van ‘t los-schieten eens Canons. Deese Strijd des Walvischs met Menschen en Golven geeft een seldsaem Schouw-spel. Selfs de geene, die ‘t Jaerlijcks sien, konnen sigh echter niet onthouden van een geduerige aenschouwingh. Als hy nu langh genoegh dus gearbeyd, en in deese woede de Chaloupen somtijds een Mijl weghs of twee me gesleept heeft, werd hy ten laetsten onmaghtigh, en gaet op dեene sijde leggen, tot dat hy sterfd, en dan dood op den ruggՠkoomd drijven. Allenxen werd hy nae ‘t groote Schip getrocken, en dan aen een sterck Touw vast gemaeckt, tot dat hy hoogh genoegh boven koomd. Want op den eersten dagh nae sijne dood drijft hy bynae geheel onder, of gelijcks ‘t Water. Op den tweeden dagh koomd hy de hooghte van ses of seven voeten boven. Op den derden soo hoogh, datmen van ‘t Schip af reght uyt op hem kan loopen. Dan werd ‘t Speck daer af gesneeden, met stucken welcke twee of drie-honderd ponden weegen: Doch in ‘t Schip werdense kleyner gehackt, en in Vaten gedaen. ‘t Hackberd is de Staert des Walvischs. Van dit Speck werd de Traen gebrand; welcke, als sulcks op Spitsbergen geschied, veel beeter van reuck is, als de geene, welcke na gedaene reys in andere Landen van ‘t getonde Speck werd [316] gekoockt. Voor yeder gevangene Walvisch heeft de Harpoenier honderd guldens voor sijnen loon. Onaengesien de Zee hier op sommige plaetsen over de duysend, jae veerthien-honderd en noch meer vademen diep is, soo heeftmen echter geen langer Touw, als van twee of drie-honderd vademen, van nooden; wijl de Walvisch soo diep neer-geschooten zijnde, noodwendigh weer boven moet komen, om lught te scheppen. Anders waer ‘t onmogelijck, dit geweldige Monster te vangen, of te dooden. Wanneer ‘t Bloed uyt de Blaes-gaeten opspringhd als een Stroom, tot groote stucken geronnen, gelijck Stoel-kussens, soo is sulcks een teecken, dat dեedelste binnen-deelen gewondet sijn; en derhalven dat de Walvisch haest sal sterven. Seecker oud persoon, die nu vijf-en-twintigh Jaeren aghter een, als Commandeur over de geheele Vloot, derwaerts was gereysd, verklaerde, schoon hy soo meenige Walvisch had sien vangen, dat echter sijne lust, om sulcks noch meer te sien, gantsch niet vergaen was. Noyt had hy soo gemacklijck en warm gelegen, soo gerust geslaepen, of hy stond terstond op, wanneer hy hoorde, datեr Jaght op een Walvisch wierd gemaeckt, om deselve van ‘t begin af tot ‘t eynd toe te mogen by zijn.

Doe deese Visschery in ‘t begin gesoght wierd, en gevonden was, bemoeydemen sigh terstond, om Land te hebben. Men daght niet, datmen de Walvisschen in de wijde Zee sou konnen maghtigh werden. Vermits oock de Walvisch-vanghst doemaels in eene hand was, en een taemlijck getal deser Visschen gevangen wierden, hadmen geen oorsaeck, om dit stuck verder nae te dencken. Doch als de winst meer andere in dկogen stack; en dat tusschen Nova-Zembla en de Straet Davis niemand aen Land koocken, noch op thien Mijlen by ‘t Land visschen derfde, welck Verbod echter in de Zee niet gold, soo hebben eenige gewaeghd, een proef deeser vanghst in de wijde woeste Zee te doen: Welcke soo wel geluckt is, als die by ‘t Land. Waer over men sigh echter heeft te verwonderen, wijlmen daer geen Ancker kan werpen; maer geduerigh, ontrent vier Maenden langh, de Winden en Golven moet volgen. Waer by noch koomd, dat de Zee en ‘t Weեr ongemeen onstuymigh is. Insonderheyd moetmen hier staen in een onophoudelijck gevaer, wegens de verschricklijcke Ys-schollen. Selfs in de Spitsberghsche Somer gaet ‘t Ys in ‘t Noorden en ‘t Oosten niet geheel wegh. Dickmael komenեr Schollen, door de Wind en Baeren aengeset, op de Scheepen aendrijven, welcke eenige Mijlen groot sijn: Waer van hier boven breeder beright is gegeven.

VIII. Hoofd-stuck

Hoedaenigh men met de doode Walvisschen omgaet.

ALs nu de Walvisch dood is, houdmen hem de Staert af. Eenige bewaeren deese Staert, en de Vinnen, om de groote Scheepen daer me te behangen, als een middle, [317] om ‘t aendringend Ys daer door af te weeren. De Staert verhinderd de Chaloupen in ‘t voortroeyen, vermits deselve dwars leght. Derhalven houwdmense af.

Voor de Staert maeckense ‘t eene eynd van Touw vast, ‘t ander eynd aghter aen de laetste Chaloup; gelijck gesien kan worden in de Figuer A., by de Letter w. ‘t Getal deeser Chaloupen is in alles vier of vijf, aghter aen malkander vast gemaeckt. Dus roeyense gelijcklijck heenen, ‘t welckmen Boegseeren noemd; sleepende alsoo de Walvisch tot aen ‘t groote Schip.

Dit gedaen zijnde, bindmen de Visch met stercke Touwen aen ‘t gedaghte Schip. ‘t Deel, daer de Staert afgehouwen is, maeckense voor aen ‘t Schip vast; de Kop aghter; ‘t midden koomd tegens ‘t middelste des Schips, by ‘t groote Wand aen ‘t Back-boord. Selden gebeurd het, dat de Walvisschen langer zijn, als de plaets van voor tot ‘t midden; ten waere de Scheepen kleyn sijn mogten: Gelijck te sien is in de Figuer A., by de Letter x. [Hier werd gesproocken van de Walvisschen, welcke men traght te vangen, om Traen van te branden. Anders sijnեr van een seer geweldige grootte; gelijck wy anderweegen hebben aengeweesen. Men vind in de Noord-Zee tusschen Nova-Zembla en de Straet Davis wel sevenderley slagh deeser Visschen: Doch niet meer als eene soort soecktmen te vangen, welcke ‘t meeste Speck op sigh hebben, en, wegens haere domheyd, alderbest te bekomen zijn].

Door Wand werd verstaen de plaets aen de zijde des Schips, daer de dicke Touwen nae de Mast heenen opgaen; langhs welcke men opwaerts kan klimmen, als op een Ladder. Aen de Groenlandsche Scheepen sijnեr gemeenlijck vier, of oock wel vijf, by malkander. Wanneer aen de groote, of middelste Mast-boom, vier soodaenige Ladders sijn gemaeckt, soo sijnեr aen de voorste Mast-boom, genoemd de Focke-Mast, maer drie; aen dաghterste Besaen-Mast maer twee aen yeder zijde.

Door Back-boord werd verstaen de gangh van vooren nae ‘t aghterste in ‘t Schip ter regter-hand, Maer de zijde des Schips, wanneer ick van aghter nae vooren toe gae, oock ter reghter-hand, werd ‘t Stier-boord genoemd, vermits men van ‘t Roer (of Stier) na vooren gaet.

Die onder de Schip-lieden aldereerst een doode Walvisch siet, [318] roept terstond: De Visch mijn; en bekoomd van de Kooplieden een Ducaet; tot een vereeringh voor sijn goede opsight. Om nu dit stuck gelds te moogen winnen, klimmen veele boven in de Mast; op hoop, datse een doode Visch moghten sien drijven. Maer meest moetense weer af klimmen (sonder de Ducaet verdiend te hebben) met klapper-tanden, jae met half vervroorne handen en voeten.

Wanneer nu de doode Walvisch aen ‘t Schip vastgemaeckt is, soo houden sigh aen desselven andere (of buyten-) zijde twee Chaloupen by hem. In yeder derselve staet een Man, of Jongen, met een lange Haeck in de handt, aen ‘t Schip geheght, om vast te blijven leggen. De Harpoeniers, of Speck-snijders, staen voor in de Chaloup, of anders op de Walvisch, met Leedere Kleederen aen ‘t Ligchaem; of andere, nae dat elck betaelen kan.

Sy hebben oock Laersen aen de Beenen; onder de Hack beset met spitse Nagelen, op datse vast staen moghten; vermits de Visch glad is, soo datmen lightlijck sou konnen uytschieten en afvallen, gelijck op glad Ys.

Deese twee Speck-snijders hebben voor dien arbeyd bysonder geld; te weeten, vier of vijf Rijcksdaelers.

Aldereerst snijdense een groot stuck af aghter van ‘t Hoofd, by dկogen. ‘t Selve noemense ‘t Kenter-stuck; beteeckenende soo veel als ‘t omwindel, of omganghs-stuck, want kenteren is by haer omwinden. Gelijckmen ‘t andere Speck al tճaemen met lange riemen van de Walvisch snijd, ten eynde uyt, soo snijdmen daer tegens dit groot soo genoemde Kenterstuck, hoe langer hoe verder van de Visch af, rondom deselve. Dit dus gedaen, en ‘t gedagte stuck rondom van ‘t Vleesch afgeligt zijnde, reyckt van gelijcks ‘t water af tot aen de Mast-korf; dat is, tot aen ‘t midden van de Mast-boom; alwaer een ronde omgangh van Plancken is gemaeckt, op welcke men staen kan. Lightlijck staet hier uyt af te neemen de dickte eens Walvischs, alsse soodaenigh zijn, gelijck onse grootste was.

Aen dit Kenterstuck is een dick Touw vast gemaeckt, onder aen de Mast-korf gehegt. Hier me werd de Visch uyt ‘t water gelight, op datmenեr bequaemlijck by komen mogt. Doch door de swaerte neyghd sigh ‘t Schip geheel op dեene zijde, daer de Visch leght. [319]

Hoe taey ‘t Speck is, kanmen hier aen bemercken. In dit groote Kenterstuck snijdmen een gat, waer door ‘t Touw gestoocken en aengeheght werd; doch niet diep onderwaerts. Evenwel werd de Visch daer me omgekeerd; gelijck te sien is in de Figuer A., by de Letter k.

Daer nae snijdmen, onder ‘t gedaghte Stuck, groote riemen Speck in de lenghte heenen. Deese, vermitsse seer swaer zijn, werden op deselve wijs door Touwen in ‘t Schip gewonden, gelijck wy afgeteeckend hebben in de Figuer A., by de Letter l. Hier snijdmense dan tot kleyne vierkante stucken, yeder ontrent een halve El langh. De twee Mannen, welcke deese vierkante stucken snijden, hebben lange Messen in de hand, gelijck de twee Speck-snijders, die op de Walvisch staen.

Deese Messen, tճaemen met ‘t Heght, of de Steel, sijn ontrent soo langh als een Man. Hoe meer, of verder, men ‘t Speck van de Walvisch af-lost, gelijck de Huyd van een Os werd gevild, hoe dieper sy oock met Winden ‘t Speck moeten optrecken, op dat het verrՠvan malkander kome te staen, en sy dies te beeter snijden konden. Alsmen nu sulck een stuck Speck om hoogh heeft gewonden, trecken ‘t de daer op passende Mannen in ‘t Schip, en doenեr ‘t Touw af, waer aen ‘t vast-gemaeckt was.

Wanneer dit Touw door ‘t Speck-stuck werd gehaeld, knooptmen ‘t soodaenigh vast, datեr als een ringh of opening boven ‘t Speck blijft, waer door men een grooten Haeck steekt; boven met een dick Touw aen een Rol vast gemaeckt; waer door de lange Touwen gaen, tot in ‘t midden des Schips: Daer noch een ander dicker Touw van de voorste tot de middelste Mast geheght is, waer aen deese Opwindinghs-Lijnen vast zijn. Aghter in ‘t Schip by dաndere Winde, de Spil genoemd, oock wel voor in ‘t Schip, werd noch een andere Spil, of Winde, geset: En deeser wijs word al ‘t Speck in ‘t Schip gewonden.

In ‘t Schip staen twee Mannen, oock wel maer eenen, nae dat sulcks noodigh is, met Haecken, soo langh als een Man. Hier me houdense ‘t groote stuck Speck, ‘t welck de gedaghte twee Mannen in ‘t Schip met de lange Messen tot vierkante stucken snijden. Noch eenen staetեr by, hebbende een korte [320] Haeck met een Ringh in de hand. Met deselve steeckt hy in de gemelde vierkant-gesneedene stucken, en leghtse op de Banck, daerse dan voorts tot kleyner werden gesneeden.

De twee eerst-gedaghte Mannen met de lange Messen, die de groote stucken Speck snijden, welckese Flens-stucken noemen, staen aen ‘t Back-boord des Schips, daer de Walvisch aen vast leght. dաndere; die ‘t Speck voorts ten vollen tot kleyne stucken maecken, hebben haere plaets aen dաndere zijde des Schips; gelijck voorgesteld is in de Figuer A., by de Letter i.; te weeten, alsmen van ‘t Stier nae vooren toe gaet, ter reghter-hand; op dat haer niets moght verhinderen, en sy met dies te meer gemack de Huyd van ‘t Speck van haer af in ‘t water konden werpen.

Wanneer ‘t een goede Walvisch-vanghst is, en datmen geen tijd wil versuymen, als deselve sigh aenbied om Visschen te bekoomen, soo sleepense de gevangene Visschen aghter ‘t Schip heenen, en vervolgen haere Jaght. Alsse dan eenige tijd overig hebben, snijdense alleen groote stucken Speck af, en smijten deselve beneden in ‘t Schip neer. Wanneerse dan oock buyten de Vaten geen Speck meer laeten konnen, soo seylense nae een Haven; of, soo ‘t stil-windigh is, blijven in de Zee; maecken sigh aen een Ys-schol vast, en drijven met de Stroom of Wind voort. Ondertusschen vullense dan de Vaten, om weer plaets te krijgen.

dկverige Mannen snijden ‘t Speck in kleyne stucken op een daer toe gemaeckte Tafel of Banck. Voor aen in deselve is een Nagel geslaegen. Daer op stekense een Haeck met een Ringh. De Haeck stootense in ‘t Speck, op dat het vast moght leggen, wanneerse ‘t in kleyne stucken snijden. Vermits ‘t seer taey is, soo moet het vastigheyd op de Banck hebben. De zijde, daer de Huyd op sit, leghtmen onder; en dan snijdmen ‘t Speck by stucken daer van.

De Messen, daerse ‘t Speck me snijden, sijn korter als dաndere groote Messen; ontrent anderhalf El langh met de Steel. Geduerigh snijdense van sigh af, om van de vettigheyd niet bespat te werden. Lightlijck konnense in dit werck een Zenuw in de Handen of Armen verwringen; soo dat ‘t Leede-water koomd te verschieten. [321]

De geene, die ‘t weecke, taeye Speck met een langh Mes in kleyne stucken hackt, noemense de Kapper. Hy werd seer leelijck van de vettigheyd besoedeld: Derhalven is hy oock met oude lompen omhangen; soo dat hy byna de gedaente van een Sot vertoond.

Eenigh Walvisschen-Speck is wit. Ander geel; noch ander rood. ‘t Witte Speck is vol kleyne Zenuwen. Heeft oock niet soo veel vettigheyd of Traen in sigh, als ‘t geele: ‘t Welck byna geele Boter schijnd te zijn. Dit is ‘t beste Speck. ‘t Roode en waterige koomd van de doode Walvisschen. Want ter plaets daer de vettigheyd uytgeloopen is, set sigh veel bloeds. Van dit Speck koomd naederhand de minste en sleghtste Traen.

Voor de Tafel staet een Goot, of booven-opene Pijp, van Plancken tճaem-geslaegen; waer in ‘t kleyn gesneedene of gehackte Speck geworpen werd. Daer by staet een Jongen, die ‘t gedaghte Speck vervolgens nae malkander langhs de Goot voort schuyfd in een Buydel, voor aen de Goot vastgemaeckt; hebbende de gestalte van een Worst; soo langh, datse tot onder in ‘t Schip neergaet. Uyt deese Buydel valt ‘t Speck in de Balje, of Trechter van Hout; gesteld op de leedige Quarteelen, of Vaten. De Mannen, onder in ‘t Schip staende, passen op, tot dat de Vaten vol sijn. Dan werdense wegh geset, en bewaerd tot datmenեr Traen van brand.

Wanneer nu ‘t Speck van dեene sijde des Walvischs is gedaen, soo snijdense (eerse de Visch kenteren, of omkeeren) ‘t Visch-been daer uyt, tճaemen in een stuck; van sulck een swaerte, dat al de Mannen des Schips genoegh te doen hebben, om ‘t selve op te winden. Hier toe gebruyckense bysondere Haecken. Twee der selver sijn vast gemaeckt aen de sijden, en een in ‘t midden des Visch-beens; wel voorsien met stercke Touwen; gelijck afgebeeld staet in de Figuer R. Daer nae snijdense ‘t andere Visch-been aen dաndere sijde uyt; en winden ‘t op deselve wijs in ‘t Schip. Hier werd het van malkander gehouwen, in sulcke stucken, als in onse Landen werden gebraght: Daer deselve dan voorts stuck voor stuck afgesneeden, gesuyverd, en tot Balijnen gemaeckt warden. [322]

Dit Visch-been behoord alleen de Kooplieden of Reeders des Schips. De geene, welcke op Part vaeren, dat is, op geluck, ofեr veel of weynigh Walvisschen gevangen sullen werden, bekoomen voor yeder Quarteel, of Vat Traen, ‘t bedongene Geld. dաndere, welcke op maendlijcke Besoldingh sijn aengenoomen, ontfangen haer geld wanneer de Scheepen weer te Land koomen, ‘t sy men veel of weynigh gevangen heeft. De schaede of winst is voor de Reeders.

De Haecken, daer men ‘t Visch-been me opwind, sijn bysonderlijck daer toe gemaeckt, gelijck de Balcken uyt een Waegh. Aen beyde dեynden sijn twee scharpe Tacken; welcke men tusschen ‘t Visch-been slaet. In ‘t midden des Balcks is een lange Steel met een Ringh vast geheght, waer in de Touwen vast gemaeckt worden. Aen de Steel sijn noch twee andere kromme Haecken, als Vogel-klauwen, vast; met een Ring, welcke om de Steel gaet. Aen deselve sijn de twee Tacken, of kleyne Haecken, geheght.

Inde Ringh, daer de Touwen vast gemaeckt zijn, is boven noch een andere kromme Haeck met een Ringh vast; gelijckmen in ons Land gebruyckt aen de Kraenen, waer me swaere dingen werden opgewonden. In ‘t midden, tusschen deese beyde Haecken, is dwars over noch een ander Touw vast, op dat dկnderste Haecken gelijck, sonder te verschieten, bleven; en ‘t Visch-been alsoo niet in ‘t water vallen of sincken moght.

De twee aghterste Tacken slaetmen aghter tusschen ‘t Visch-been in: De twee voorste korte nae vooren toe. Deeser wijs werd ‘t Visch-been gehouden en opgewonden; gelijck als een Tand-trecker met sijne Tangh een Tand uyt eens Menschen Mond breeckt.

Als nu ‘t Speck van de doode Walvisch is gesneeden, laetense den overigen Romp drijven: Welcke dan diend tot Spijs voor de Roof-vogelen, wanneer deselve hongerigh zijn. Anders vallense veel liever op de doode Walvisschen, daer ‘t Speck noch op sit, als zijnde voor haer een aengenaeme kost.

Seer geerne laeten de witte Beeren sigh daer by vinden, ‘t sy datեr noch Speck op sit of niet. Alsse hier van gegeeten hebben, siensӥr uyt gelijck de Villers Honden, die met Muyl. [323] Kop en Voeten in een dood Aes hebben gewroeteld. Haere Sneeuw-witte Huyd schijnd ter dier tijd in een geele veranderd te zijn. Dan hebbense oock dit gebreck, dat haer ‘t Hayr uytvalt: Ter welcker oorsaeck haere Huyden dan seer weynigh waerdigh zijn.

Als ergens een doode Walvisch wat verrՠvan de Schepen afleght, soo werd deselve aen de Schip-lieden ontdeckt door de Vogelen, die sigh in ontelbaere meenighten daer ontrent laten sien. Oock door de witte Beeren, die nae deese Spijs seer begeerigh zijn (Sie dՠAfteeckeningh in de Figuer B., by de Letter g.) Voornamentlijck in ‘t Voor-jaer, wanneer noch niet veel Walvisschen gevangen sijn geworden, sijnse aldergraeghst nae deese Buyt. Maer alsեr veele doode Walvisch-rompen in ‘t water drijven, eetense sigh sat wanneerse willen. Men siet haer derhalven dan niet in sulcke meenighten meer ontrent deese Visschen. Vermitse oock soo veel Aes vinden op verscheydene plaetsen, soo hebbense sigh gintsch en herwaerts verdeeld.

X. Hoofd-stuck.

Vande Vet of Traen-brandingh.

VOor deesen hebben de Hollanders de Traen gebrand in Spitsbergen, op Smeerenburgh, en by de Harlinger-Koockery. Tot bewijs daer van, vindmen hier noch allerley gereedschap, behoorende tot de Traen-brandery; gelijck wy hier boven hebben verhaeld in ‘t eerste Hoofd-stuck des tweeden Boecks, daer wy handelden van de gelegenheyd des Lands Spitsbergen.

De Franoisen branden ‘t Speck in haere Scheepen tot Traen. Waer door dan meenig Schip in Spitsbergen door Vyer en Vlam werd verslonden. Terwijl ick daer was, viel dit twee Franoische Scheepen ten deel.

dկorsaeck, waerom ‘t Speck in Spitsbergen werd gebrand, is, om datse meer Traen als Speck in de Vaten konnen laeden, en derhalven de Scheepen rijcklijcker konnen bevraghten. Sy [324] meenen hier me de grootste winst te doen, wijlse al tճaemen op Part vaeren; dat is, sy bekoomen geld nae datse veel of weynigh hebben gevangen.

Ons Volck doet, gelijck alreeds geseghd is, ‘t Speck in de Vaten. In deselve gierd het gelijck als Bier. Evenwel weet ick niet, oyt gebeurd te sijn, dat eenige Vaten in stucken sprongen; schoonse allerwegen dight en vast toegemaeckt waeren. ‘t Speck werd daer in meest tot Traen.

Op de honderd Quarteelen, of Vaten, varsch Walvisch-vet, verliesd men, wanneer ‘t uytgebrand is, twintigh Quarteelen; wat min of meer, nae dat ‘t Speck goed is.

By de Traenbrandery voor Hamburgh schuddense ‘t Vet uyt de Vaten in een groote houtene Trogh. Uyt deese Trogh werd het door twee Mannen gegooten in de daer by-staende Ketel; waer in twee Quarteelen Speck gaen.

Onder dթngemetselde Ketel leghtmen Vyer. In deselve werd ‘t Speck gekoockt, of uytgebraeden; gelijckmen ander Vet uyt-smelt. Deese Ketel, anders genoemd Braed-pan, is seer wel bewaerd en versorghd, gelijck geschied ontrent de Ketelen der Verwers. SՍ is gantsch breed; vlack gelijck een Braedpan, gemaeckt van Koper.

Wanneer nu ‘t Vet wel uytgebraeden is, soo werd het met Ketelen uyt de Pan geschept in een groote Seef, op dat het klaer daer door uyt-liep. ‘t Andere werd wegh geworpen.

Deese Seef staet op een andere groote Trogh, of Back, tot boven de helft met koud water opgevuld. Hier in werd ‘t heete Vet, of de Traen verkoeld. Al dկnreynigheyd, welcke noch in de Traen moght sitten, ‘t sy bloed, of ander vuyl, sinckt in dit water nae de grond, en de klaere Traen drijft boven, gelijck ander Vet, of Oly.

In deese Back, of Trogh, steeckt een kleyne Goot; gaende nae een even soo groote Back, of Kom. Door deselve loopt de Traen, wanneer dաndere Trogh bynae vol is, tot in de derde Trogh, op deselve wijs met koud water gevuld. Hier in werdse noch voorts gekoeld, en veel klaerder als te vooren.

In de derde Trogh steeckt weer een andere Goot. Door deselve loopt de Traen in ‘t Packhuys, in een vierde Trogh. Uyt welcke de gedagte Traen in de Quarteelen, of Vaten werd gevuld. [325] Sommige hebben maer alleen twee Troggen, of Backen; anders oock Kommen genoemd. In plaets derselve gebruyckense in Spitsbergen Chaloupen.

Wanneer nu ‘t Speck uytgebrand, en tot Traen gemaeckt is, soo bekoomen de geene, welcke op Part gevaeren hebben, voor yeder Quarteel, of Vat Traen, ‘t bedongene geld; en begeven sigh dan haers weghs

Van ‘t overblijfsel nae dեerste uytbrandingh maecken sommige noch bruyne Traen. Doch de geene, die de moeyte niet aenstaet, werpen ‘t wegh voor de Honden,

XI. Hoofd-stuck.

Van de Vin-visschen.

DE Vin-visch is in grootte de Walvisch gelijck. Doch in dickte overtreft de Walvisch wel drie of viermael de Vin-visch.

In de loop door ‘t water kendmen de Vin-visch uyt de Walvisch by de Vinnen, welcke bynae op de Staert aghter aen den Ruggՠstaen. Oock kanmen hem uyt de reghte Walvisch onderscheyden by ‘t water-blaesen; ‘t welck de Vin-visch veel stercker als de Walvisch doet.

Sijn Bugchel op de Kop is langhs heenen gekloofd. Dit is sijn Blaes-gat, waer uyt hy ‘t water blaesd; veel hooger en sterker als de Walvisch, gelijck wy alreeds geseghd hebben. Doch deese Bugchel is niet soo hoogh als die aen de Walvisschen: Oock de Ruggՠniet soo diep ingeboogen.

De Lippen der Vin-visschen sijn bruynaghtigh van verwe, vercierd met draeyingen, gelijck een Lijn, of Touw. Aen de bovenste Lip hanghd het soo genoemde Visch-been; gelijck aen de Walvisschen

Of hy de Mond op en toe doet, daer van sijn de meeningen verschillende. Eenige houden ‘t daer voor, dat hy deselve niet kan openen: Doch hier in feylense. Hy loopt wel niet geduerigh met opgespalckte Kaecken, soo dat hem ‘t Visch-been ter sijden buyten de Lippen sou uythangen, gelijck [326] de reghte Walvisschen: Maer echter kan hy de Muyl op doen, wanneer hy wil.

Binnen de Mond, tusschen ‘t Visch-been, is hy gantsch ruygh van Hayren, sigh vergelijckende met Paerds-hayr. ‘t Selve sit inwendigh aen ‘t Visch-been, en aen ‘t kleyne Visch-been, ‘t welck eerst voortkoomd. De verwe is blauw. ‘t Andere Visch-been is bruyn; oock doncker-bruyn met geele streecken. Deese houdmen voor dկudste. ‘t Blauw koomd van de jonge Vin-visschen, en Walvisschen.

De verwe van de Vin-visch is niet Sammet-swart, gelijck die van een Walvisch; maer van sulck een coleur, als de Seelt-visschen hebben.

Aengaende de Ligchaems-gestalte; hy is langh, rond en smal. Heeft niet soo veel Vet, of Speck, als de Walvisch: Derhalven men oock geen sonderlinge begeerte heeft, om hem te vangen; wijl ‘t geen van hem koomd de moeyte niet kan vergelden.

Veel gevaerlijcker is de Vin-visch te dooden, als de Walvisch; wijl hy sigh veel sneller kan beweegen, keeren en wenden. Soodaenigh stoot hy van sigh met de Staert en Vinnen, datmen met de Chaloupen niet dight ontrent hem derf koomen. Alderbest kanmen hem met Lanen de dood veroorsaecken.

Men heeft my verhaeld, dat eenige Maets eens onvoorsiens ‘t Harpoen in een Vin-visch wierpen: Die daer op de Chaloup, met al de daer in zijnde Mannen, onder een groot Ys-veld ruckte. Niemand isեr afgekoomen, die kon seggen, hoe ‘t met dաndere gegaen was.

Sijnen Staert leght over dwars, gelijck die van de Walvisschen. Wanneer deese Vin-visschen koomen, sietmen geen Walvisschen meer.

Verder beright van de Walvisschen-Traen. Bemanningh der Groenlandsche Scheepen. Hoe deselve beweerd sijn. Chaloupen. Spijs en dranck. Scheurbuyck, en welcke Persoonen aldereerst daer van aengetast worden.

‘t Vet, of de Traen der Walvisschen werd in meenighte [327] verbeesighd van de Seepsieders, Leertouwers, en verscheydene andere Handwerckers: Doch aldermeest verbrand in Lampen; en alsoo gebruyckt in plaets van Oly.

De Groenlandsche Scheepen sijn wel van Volck voorsien: Gemeenlijck sijnեr tusschen de dertigh en veertigh, oock wel meer Persoonen op: Voornamentlijck in de groote, welcke ses Chaloupen bygevoeghd zijn. Soodaenige Scheepen konnen van aght-honderd tot duysend Quarteelen, of Vaten, Speck laeden.

De kleyne Scheepen hebben gemeenlijck minder Laedingh, als vier, vijf, ses, tot seven-honderd Quarteelen. Deese hebben by elck Schip vijf Chaloupen.

Oock vaerenեr Galliots nae Spitsbergen, om Walvisschen te vangen; Deese hebben yeder drie, somtijds oock wel vier Chaloupen by sigh.

Eenige setten deese Chaloupen op ‘t Verdeck des Schips; of hangen deselve aen de zijden. Meerendeel geschied dit hangen in Spitsbergen, of by ‘t Ys; op dat de Chaloupen, soo haestեr Val,val geroepen werd, terstond in de Zee neer gelaeten konden worden.

Ondertusschen blijven in ‘t Schip de Stierman, de Barbier, de Kuyper, en een Jongen; tot bewaeringh en bewaeckingh van ‘t selve. De Schipper, of Commandeur selfs, met ‘t overige Volck, moeten, dեen soo wel als dաnder, op de Walvisschen-Jaght passen.

In elck Schip sijn 60. Lanen. 6. Walrus-Lanen. Soo veel Lanen en Harpoenen, soo veel Stocken sijnեr oock, daer toe behoorende. 40. Harpoenen. 10. lange Harpoenen, met welcke men de Walvisch onder ‘t water schiet. 6. kleyne Walrus-Harpoenen. 30. Lijnen, of Walvisch-Touwen. Yeder heeft de lengte van taghtigh of tnegentigh Vademen.

In elcke Chaloup neemense met sigh, tot de Jaght, twee oock wel drie Harpoenen, en ses Lanen. Voorts een Walrus-Harpoen, en twee of drie Walrus-Lanen; drie Touwen, en vijf of ses Mannen, nae dat de Chaloupen groot sijn. In deselve sijn de Harpoenier, Lijn-schieter, en Stierer. Al tճaemen, behalven de Stierer, die met sijne Riem stierd, roeyense gelijcklijck nae de Walvisch. In elcke Chaloup is oock een Kap-mes, om daer me ‘t Touw af te houwen, wanneerse de [328] Walvisch niet volgen konnen. Oock hebbense Hamers, of, soose die noemen, Kloppers.

Veel meer andere Wercktuygen sijnեr, als, Bijlen, Dreggen, veelerley slagh van Messen, waer me ‘t Speck van de Walvisschen gesneeden werd, en welcke my getoond wierden van de Schipper Daniel Quint. Deese hebben veelerley Naemen. Schoon ick deselve hier beschrijven wou, soo sou echter de Leeser my hier ontrent niet konnen verstaen, of de gestalte daer van bevatten. Hy sal derhalven geduld gelieven te neemen, tot op een andere tijd; wanneer ick de Beschrijvingh duydlijcker sal maecken door de bygevoeghde Figueren.

Eeten en Drincken werd voor de Maets ingescheept, en haer gegeven na Schips gelegenheyd. Die wat beters begeerd, moet sulcks op de reys me neemen, soo veel hy wil, en als hy kan.

Luyaerts bekomen op deese Toght de Scheurbuyck; doch die frisch in de wind sien, en op ‘t Schip gaen wandelen, doet de koude geen schaede, en de Leeden werden beweeghd. Gelijck ‘t Schip in de Zee huppeld of slingerd, nae deselve Maet leerdmen sijnen gangh righten.

Deese Scheurbuyck is de gemeenste Sieckte op de Spitsberghsche Reys. Daer by komen noch Koortsen, Geswellen, en verscheydene toevallige Kranckheden. Hier op moet een Chirurgijn bedaght sijn, om goede Genees en Heel-middelen uyt ‘t Vaderland me te neemen; wijl op de Zee niets te krijgen is.

De geene, welcke op desen Toght komen te sterven, werden in Spitsbergen begraven; of men werpt de Lijcken in de Zee. Daer op werd een Stuck Geschut gelost.

XII.Hoofd-stuck.

SNot of Slijm-visschen noem ick de soodaenige, welcke niet anders als enckel Slijm sijn; en derhalven gantsch doorsightigh. Van deese sijn my verscheydene Geslaghten voorgekomen; welcker sommige Vinnen schijnen te hebben, [329] gelijck de geene, welcke ick Zee-gods-Paerdekens noem. Andere sijn de platte Slecken gelijck-vormigh. Aen deese sietmen, in plaets van Vinnen, twee kleyne Stengelkens, als Vederen.

Boven dese heb ick noch vierderley slagh van Snot-visschen gesien; verrՠafwijckende van de vorm der andere Visschen. De Schip-lieden noemense Zeequalm; even als waerense een dicke tճaemgedrongene Damp uyt de Zee.

Men noemdse oock in ‘t Latijn Urtica Maris; in onse Tael Zee-Neetelen; vermitsse, door dաenraeckingh, hittige smerten veroorsaecken, en op de Huyd branden gelijck Neetelen.

ԫ Heb wel in gedaghten gestaen, dat dese Snot of Slijm-visschen moghten sijn een verrot uytgeworpen Visch-zaed; ‘t welck, wegens de vervuylingh, sulcke brandende smerten aenbrenghd. Datse oock een verscheydene gestalte bekoomen, nae den verscheydenen aert van ‘t zaed der Visschen; sommige als Rogchen, andere als Walvisschen, e.s.v. Doch nae rijper overweegingh dunckt my sulcks niet gelooflijck te zijn: Wijl ‘t leven een al te heerlijcken saeck is, als datmen ‘t sou soecken uyt verrot en weghgeworpen zaed.

Sy maecken de Zee geheel suyver, wijl allerley onreynigheyd op deselve sigh aen haer vast set, en daer aen blijft kleven, gelijck een Klis aen ‘t Laecken.

ԫ Sal nu treeden tot de Beschrijvingh van eenige deser Snot-visschen in ‘t bysonder.

1. Zee-Gods-Paerd.

Dese kleyne Visschen hebben een gantsche over-een-koomingh met de Zee-netelen, wegens de doorsightigheyd haers ligchaems. Oock versmeltense gelijck de Zee-netelen, wanneermen haer in de hand houd.

Onder aen den hals hebbense twee Vinnen, aldernaest over-een-koomende met die van de Walvisschen. Sy vergelijcken sigh seer wel met de kleyne Backers Koeckjens, welcke by ons Timpjens werden geheeten; gemaeckt nae de vorm der langhwerpige soo geseyde Paesch-koecken. Want in ‘t midden [330] sijnse dick: Aen beyde dեynden loopense dun of spitsaghtigh toe.

Anders is dit Vischken ‘t Diertje, ‘t welckmen Gods-Paerdeken noemd, in ligchaems-gestalte gantsch gelijckvormigh, behalven dat ‘t lijf wat dicker is, en benedenwaerts eerst spits toegaet. De Kop is rond en breed; in ‘t midden gekloofd. Heeft kleyne Hoornkens, ontrent soo langh als de breedte eens Stroohalms.

Voor aen ‘t Hoofd sitten twee rijen Kornkens, roodverwigh, en ses in getal, in yeder ry drie. Of deselve Oogen mogen zijn, kan ick niet weeten. De Mond is gekloofd.

Van de Mond gaet ‘t Ingewand beneden in ‘t ligchaem af. ‘t Welckmen genoeghsaem kan sien, vermits dese Visch doorschijnigh is. De verwe deses Ingewands is geel en swart. Maer die van de geheele Visch gelijck ‘t Wit van een Ey. Hy beweeghd sigh in ‘t Water gelijck de Zee-neetel.

De grootte is in de Figuer afgeteekend. ԫ Ben van gevoelen, datse de Vogelen ter Spijs dienen, vermits de Lomben, Duyf-duyckers, Papegay-duyckers, en andere sigh gemeenlijck laten vinden daer dese Vischkens boven op ‘t Water swemmen.

De geene, welcke ick hier heb voorgesteld, wierd afgeteeckend in de Suyd-Bay van Spitsbergen, op den twintighsten der Somermaend.

Sie de Figuer.P., by de Letter f.

2. Slecken-Snot of Slijm-visch.

Dese Slecken-snot-visschen sijn oock gantsch doorschijnigh, gelijck de Zeenetelen, doch plat gewonden, of gedraeyd; gelijckmen op ‘t Land wel diergelijcke platte Slecken-schaelen vind.

Uyt ‘t uyterste deel, daer hy open is, gaet over dwars een Stengelken, gelijck de Balck in een Waegh, aen beyde de zijden ruygh, gelijck een Schrijf-veder. Met dit Stengelken beweeghd hy sigh op en neer, gelijck de Zee-netel. De verwe deser Visschen is bruyn.

Met groote meenighten sietmense op ‘t Water drijven, gelijckmen ontelbaere Stofjens in de Sonnestraelen gewaer werd. [331]

Men houd het daer voor, datse de Spijs der Walvisschen zijn. Doch beswaerlijck kan ick geloven, dat sulcke groote ligchaemen hier van genoeghsaem voedsel trecken, en soo veel Speck setten souden konnen. Veel waerschijnlijcker dunckt my, datse de Vogelen, als Lomben, Duyf-duyckers en Papegay-duyckers, tot Aes verstrecken.

Niet grooter sijnse, dan als ick eene hier afgebeeld heb voorgesteld. In de Suyd-Bay van Spitsbergen bequaemen wy deselve met hoopen; op den twintighsten der Somermaend. In ‘t Ys heb ickեr geen vernoomen.

De Zeevaerende persoonen sien dese Vischkens voor Spinnen aen. ԫ Souse oock daer voor gehouden hebben, indien ick deselve niet in de hand genoomen; naerder aengemerckt, en alsoo bevonden had, dat gantsch geen gelijckvormigheyd tusschen haer en de Spinnen is.

Sie de Figuer Q., by de Letter e.

3. Wortel-Snot of Slijm-visch.

Dese Visch vergelijckt sigh met sijn bovendeel, namentlijck de Steel met de Kop, seer wel met de van ons soo genoemde Padde-stoelen; want ‘t gaet me met een ronde, dicke Steel als door de Stoel. Doch heeft een blauwe Knop, die noch eens soo dick is als de Steel. ‘t Gedaghte bovendeel soumen seer wel mogen vergelijcken met de van Stroo gevloghtene Hoeden, welcke de Vrouwspersoonen by ons gewoon sijn op ‘t Hoofd te setten.

Van de Steel beneedenwaerts werd hy weer dick, en rond; evenwel is hy hier smaller als de Stoel. ԫ Hebse gesien, datse van onder op nae om hoogh drongen, en van boven weer nae onder; even gelijck een Stock, diemen onder Water stoot, weer om hoogh stijghd.

ԫ Bequamse in de Noord-zee, tusschen ‘t Heylige Land( Hilgeland) en dռi>Elve, daer ‘t Elve-water sigh met de Zee vermenghd. ԫ Heb haer oock gesien by Kuckshaven, beneden aen dռi>Elve. My is verhaeld, datse somtijds hooger op drijven tot by Freiburgh.

Wegens sijne gestalte, sigh vergelijckende met de gedaghte [332] Vrouwen-hoeden van Stroo, moght hy wel Hoed-visch; of nae sijne Wortel (Tacken) Wortel, of Tack-visch geheeten worden.

4. Circkel-Snot of Slijm-visch.

Dese is Circkel-rond, doch aen den omkreytz tusschen sijne dubbele streeken binnenwaerts gebogen. De Speeck-streecken gaen in ‘t midden des ligchaems enckel uyt: Doch verdeelen sigh, sesthien in getal, in twee tacken nae den omkringh; daerse wat naerder tճamen loopen, en in twee kloven sijn gekloofd.

‘t Ligchaem is wit en doorsightigh. ‘t Selve treckt hy tճaem, en doet het weer van malkander. De Speeck-streecken sijn bruyn-rood. Aen dեynden derselve, nae dյyterste omkreytz, sitten twee-en-dertigh Vlecken.

In ‘t midden des Circkels, of der Schijve, is een andere kleyne Circkel: Uyt welckers omkringh de gedaghte Speeck-streecken voortkoomen.

Inwendigh is dese Visch hol. Welcke holligheyd veellight sijnen Buyck is. Twee of drie der kleyne Krabben ( of Garnalen ) vond ick daer in, welcke door de binnenste Circkel waeren gebroocken.

Rondom hangen seven bruyne subtijle Draeden neerwaerts af; sigh vergelijckende met gesponnene Sijde; of met de draeden, welckemen somtijds in de lught siet sweeven. Dese kan hy niet beweegen.

Sijn gewight moght ontrent een half pond zijn; gelijck oock de voorige van deselve swaerte was. Sijne breedte was van bynae een halve Span. De Draeden waeren wel een Span langh.

Dit slagh van Visschen bequaemen wy by Hitland. Wegens sijne Figuer, of gestalte, soumen hem de Schijf of Cirkel-Snot-visch mogen noemen.

Van dese en dաndere Visschen (num. 3. en 4.) heb ick hooren seggen, dat de Makreelen uyt haer de verwen souden suygen. Ick laet dit in sijne waerde; tot dat ick uyt eygener ervarentheyd beeter daer van onderright sal zijn.

De drie eerste Zee-qualmen sijn met sulcke meenighten in de [11] Noord-zee, als Sonne-stofjens in de lught. Maer ontrent Spitsbergen vindmense weyniger. Alleen by stil weեr heb ick haer boven op ‘t water sien swemmen. In tijd van Storm sinckense nae de grond.

5. Muts-Snot of Slijm-visschen.

In Spitsbergen, by de Mossel-bay, sijn op den aghtsten der Hoymaend, by stil we'r, my voorgekoomen tweederley slagh van Snot-visschen; waer van dեerste ses, d'andere aght-hoeckigh was.

De ses-hoeckige had oock ses purpere streecken, met blauwe randen, of kanten. Tusschen dese streecken is ‘t ligchaem verdeeld, gelijck als in ses Concommer-sneeden.

Van ‘t midden des lijfs nae beneden hangen twee Vermillioen-roode Draeden, buyten ruygh van kleyne Hayrkens. Sy hebben de gestalte van een opene V. 'k Heb niet gesien, dat hy deselve in ‘t swemmen bewoogh.

Inwendigh in ‘t ligchaem heeft hy andere breeder streecken, of streepen, purpur-verwigh, aen de kanten, of randen light-blauw. Deese vertoonen de gedaente van een Griecksche ω. ‘t Geheele lijf is Melck-wit, doch niet soo doorschijnend gelijck dat van de volgende.

De gestalte is gelijck een hoeckige Muts; derhalven men hem Muts-visch sou mogen noemen. Hy is ontrent noch eenmael soo groot, als ick hem hier heb afgeteekend. Nae gissingh woegh hy ontrent vier lood.

Doe ick hem in de hand hield, heb ick geen brandingh konnen verneemen, maer hy vergingh of smolt tot Slijm.

Sie Figuer P., by de Letter g.

6. Springbronner Snot of Slijm-visch.

De sesde en laetste Snot-visch is een seer konstrijcke Visch. Boven heeft hy een gat, soo groot als een Ganse-veder dick is. Veellight is ‘t sijnen Mond. ‘t Selve gaet in een Trechter-vormigh Hol. Derhalven men hem den naem van Treghter-visch sou mogen geven. [334]

Van ‘t gedaghte gat gaen vier streecken benedenwaerts; twee en twee reght tegens over malkander. dեene twee sijn dwars over doorsneeden; dաndere twee niet. dկngesneedene sijn ontrent een halve Stroohalm breed. dաndere, welcke sigh gesneeden vertoonen gelijck ‘t Rugge-grad der Slangen of Walvisschen, hebben de breedte van een Stroohalm. Beyde gaense af tot over de helft des gantschen ligchaems.

Aen ‘t midden des Treghters gaen noch vier andere (desgelijcks als Walvisschen of Slangen-grad gevormde) gesneedene streecken, wat laeger nae beneeden als de voorige. Al dese Streecken sijn aght in getal. Wanneermen deselve aensiet, veranderense hare verwe, met blauw, geel en rood; vertoonende alsoo de schoone Coleuren eens Regenbooghs.

Sy schijnen oock een Fontein, of Springhbron, af te beelden, welke springd met aght Waterstralen. Derhalven konmen dese Visch ook de naem geven van Springbronner-Slijm-visch.

Inwendigh gaet van ‘t spitse eynd des Treghters gelijck als een Wolck, welcke sigh verdeeld tot Regen. Volgens mijn vermoeden is dit sijn Ingewand.

Daer de gedaghte uytwendige streecken sigh eyndigen, is ‘t lijf eerst een weynigh ingeboogen. Daer nae gaet het rond toe, en is hier smal-streeckigh. ‘t Geheele ligchaem is wit als Melck; van sulck een grootte, als dՁfteeckeningh aenwijsd. Nae gissingh heeft de geheele Visch ontrent aght Lood gewoogen.

ԫ Heb niet konnen bemercken, dat hy, terwijl ick hem in de hand had, op de Huyd brandede. Maer hy versmolt tot Slijm, even gelijck de voorige.

Naederhand heb ick een ander slagh deser Snot-visschen in de Spaensche Zee bekoomen; welcke eenige ponden swaer waeren. De verwe was blauw, purpur, geel, wit, e.s.v. Dese brandeden heviger als de voorgedaghte in de Noord-zee. Oock suygense soodaenigh aen de Huyd, datեr Blaederen opvolgen. Veellight konեr de Roos wel toeslaen. De Figueren met de Beschrijvingh deeser Visschen in de Spaensche Zee sal ick den Leeser by een andere gelegenheyd me deelen. dաfbeeldingh van die in de Noord-zee kan hy vinden Figuer P., by de Letter h.

EYNDE.

zie verder: http://volkoomenoudeherbariaenmedisch.nl/ en : http://www.volkoomen.nl/

Voorbericht, aan de lezers.

Waarde vrienden:

Niet weinige reisbeschrijvingen zijn u sedert enige jaren in onze taal aangeboden. Echter vertrouw ik erop dat die overvloed u niet zal laten walgen van deze twee Noordse: Die ik u voorstel zoals ik die op lang aanhoudend verzoek van enige goede vrienden in onze taal heb overgebracht; daartoe nu en dan enige uren van mijn andere pennen-vlijt afgebroken heb. Indien ge in de winterse avonden dit werk gelieft te lezen bij een warme haard zo zal ge met enig vergenoegen bij een goed vuur het kille-koude Noorden doorwandelen; ter zee en te land. Indien in de zomerse hete dagen het u zal kunnen dienen om de vadsige loomheid wat te verdrijven. Hetzij op wat voor een tijd ge deze bladeren gelieft te doorzien ge zal enige stof vinden die u zal kunnen behagen en somtijds al iets hetgeen u noch nooit of immers zo niet is voorgekomen.

Aangaande de reisbeschrijving van de heer MARTINIERE, hij heeft die uitgegeven in het Frans en in deze taal is het (gelijk me bericht daarvan is gedaan) tot enige malen toe herdrukt geworden; vermoedelijk met enige verandering omdat zekere heer die voor drie of vier jaren de Franse druk van het jaar 1671 vergeleek met de Engelse en Hoogduitse vertaling me gezegd heeft [3v] dat beide deze overzettingen op vele plaatsen uitvoeriger gaan en dat er derhalve waarschijnlijk een latere Franse druk moet zijn. In ‘t jaar 1673 is het uitgekomen in het Engels. In ‘t jaar 1674 kwam voor de dag een Hoogduitse vertaling zonder de naam van de overzetters. In ‘t jaar 1675 een andere Hoogduitse vertaald door Johan Lang en gedrukt te Hamburg. In ‘t jaar 1683 een Italiaanse. Beide Hoogduitse drukken zijn me toegezonden en daarna heb ik deze overzetting verricht. Meest heb ik gevolgd de vertaling van Lang; doch daar ik tussen hem en de anderen enig verschil vond heb ik hem somtijds verlaten als ik oordeelde dat de anderen het wel goed getroffen mocht hebben. Somtijds heb ik ook wel, die gedachte Lang te volgen, tussen deze twee tekens [ ], of ( ), gesteld hoe deze woorden bij de anderen worden gevonden. Ge ziet hier dan een beschrijving der gestalte, kleding en zeden der Laplanders, Kiloppen, (?) Siberiërs, Samojeden, Nova Zembla, etc.: Niet ingesteld op van horen zeggen of uit de beschrijvingen van andere, maar zelf gezien en opgetekend van onze schrijver die deze gewesten te land heeft doorreisd.

We hebben hierbij gevoegd de Spitsberg of Groenlandse reis in ‘t jaar 1671 gedaan van FREDERICK MARTENS, Hamburger; en in druk uitgekomen te Hamburg in ‘t jaar 1675. Velen gaan wel jaarlijks naar dit gewest; sommige hebben hier ook wel vreemde gevallen gehad; maar weinige de nauwkeurigheid om op alles zo goed te letten als deze heeft gedaan. Immers, tot nog toe heeft niemand zo’n volkomen bericht van Spitsbergen en de dingen die daar omtrent gevonden worden ‘t licht laten zien. ‘t Is waar, men zal hier niet veel zeldzame bejegeningen vernemen: Maar de nauwkeurige zullen vinden een net bericht van vele dingen die van niemand zo eigenlijk zijn opgemerkt en onderzocht. Te lichter heeft me dit kunnen [4r] bewegen om ‘t verzoek van enige nieuwsgierige vrienden te voldoen en (en wat ik onderhanden had van mijn werken wat terug te zetten) noch eenmaal de hand aan een vertaling te slaan. Vermits nu zijn bericht van geleerde mannen geroemd en zelfs tot de druk bevorderd is geworden zo durf ik hopen dat ook onder ons enige dat in onze taal niet onaangenaam zal zijn. Hoor de schrijver zelf hiervan spreken. Dit zegt hij in zijne toegevoegde brief aan de heren burgermeesters en raad der stad Hamburg: ’Vermits ik nu voor vier jaren op een der Hamburgse schepen een reis naar Spitsbergen heb gedaan en me liet gebruiken als scheeps-chirurg zo heb ik bij deze gelegenheid Gods bijzonder voorzienigheid in dit koude gewest betracht en ‘t geen ik het gedenkwaardigste vond in ‘t ijs, de zee, de lucht en op ‘t land terstond naar ‘t leven afgetekend; ook de beschrijving daarvan naar vermogen opgesteld; niet uit andere boeken, maar uit eigen ervaring. En alhoewel ik in ‘t eerst niet van mening was deze mijne geringe aanmerkingen in ‘t licht te geven zo heb ik echter (omdat mijn gedane arbeid de heren doctor Kirstenius en doctor Fogelius goed behaagde) ‘t geen ik beschreven had opnieuw overzien en wel voor de helft vermeerderd en alzo ten dienste van het vaderland openlijk in druk laten uitgaan.’>

Zijn voorreden tot de lezer luidt in onze taal aldus: ‘Toen ik enkele jaren geleden de reis naar Spitsbergen of Groenland aannam besloot ik mijn ontmoetingen daarvan kort in geschrifte te stellen en ‘t geen uitgebeeld kon worden af te tekenen; gelijk dan ook geschied is. Toen ik weer thuis was gekomen en enige voorname vrienden en vooral de heren doctor Kirstenius en doctor Fogelius mijn papieren en figuren toonde hebben ze zich niet alleen dit werk laten welgevallen, maar ook mijn arbeid waardig gekend om door druk [4v] algemeen te worden gemaakt. Terwijl ik nu hiermee bezig was en de wel-gedachte heer doctor Fogelius me wees op de heer Oldenburgii negen-en-twintigste filosofische tijding; ook wat die vermaarde man voornamelijk verlangde van Spitsbergen te mogen weten; zo heb ik die gedachte mijn reisbeschrijving wel met de helft vermeerderd; niet uit andere boeken, maar alles uit eigen ervaring. Ik twijfel niet of ik zal in enige dingen de begeerte van die nieuwsgierige en voorname heer vergenoeging hebben gegeven; alhoewel ik niet alle voorgestelde vragen heb kunnen beantwoorden. Want ik heb niet alleen van dag tot dag ‘t weer en de Poolshoogte, waar ik kon, aangetekend; maar ook zo breed en duidelijk als het me mogelijk was gehandeld van Spitsbergse aardrijk, zee, ijs, lucht, wind, sneeuw, kruiden, dieren en vooral van de walvissen en walvis vangst: In deze mijn arbeid heeft de heer doctor Fogelius me de behulpzame hand geboden; vermits hij me voornamelijk oorzaak en aanleiding heeft gegeven om dit werk, wat tevoren gans kort tezamen gesteld was, verder uit te breiden omdat hij me veelvoudige vragen voorhield en daardoor me vele dingen in geheugen liet komen waarop ik anders nooit gedacht zou hebben. Daarboven heeft hij dit boek in een bekwame orde geschikt en zodanig verdeeld dat men, zonder een register of bladwijzer te behoeven, licht zal kunnen vinden ‘t geen men hierin wil zoeken. Ook heeft hij mij ten gevalle enige kruiden in de kruidboeken opgezocht en zich bemoeit die van mij beschrevene tot zekere geslachten te brengen. Eindelijk heeft hij enige goed-passende namen bedacht waarmee men de kruiden en dieren die noch geen Duitse naam hadden kan noemen. Voor diens vele moeite ik deze heer hiermee openlijk bedank’.

[1r] Daar hebt ge het voorbericht van onze schrijver Frederik Martens; wiens werk ik eindelijk op vaak-vernieuwde aanporringen in de Nederlandse taal heb overgebracht; niet zonder meer dan gewone moeilijkheid. Want dit moet ik zeggen dat de auteur veel meer een nauwkeurige opmerker dan een nette schrijver is. Zijn veelvuldige herhalingen van ‘t alreeds eens gezegde en grote omzwier van vele woorden die met een weinig uitgedrukt konden werden heb ik vaak wel wat ingetoomd; maar niet altijd kunnen vermijden hem te volgen; Waarom ik dan ook somtijds met de kreupele al wat mank ben gegaan. Vooral is dit grote gebrek in zijn boek dat hij bijna nergens de gewone onderscheidingstekens gebruikt (;:?.), maar alles enkel met een (,) laat aflopen dat dan noch al vergeten is gebleven op vele plaatsen daar ze noodwendig staan moesten om zich te laten verstaan. Hierdoor weet men vaak niet of enige woorden tot de voorgaande of de volgende zin behoren of die of dien op dezelfde op de voorgestelde Jan of de erna gezette Pieter slaat. Vooral geeft dit een grote verwarring en moeilijk valt eruit te komen in de verhandeling van zulke zaken die ons onbekend zijn en bij geen andere schrijvers gevonden worden. En noch te meer als er drukfouten onder lopen die men, om de gedachte oorzaak, niet licht kan bemerken en voornamelijk als de stijl doorgaans verward, geweldig omgehaald en ‘t een onder ‘t ander vermengd is. Enige van zulke misslagen der drukker zullen zonder twijfel ook allen in onze vertaling staan en in het lezen der eerste proeven van ons of over ‘t hoofd gezien of onze tekeningen niet behoorlijk verbeterd zijn. Gelijk ik dan in ‘t vervaardigen der bladwijzers al bevonden heb dat pagina 180, regel 27, in plaats van steen-klippen staat sneeuw-klippen. Wederom pagina 248, onder in de laatste en pagina 249 boven in de eerste regel is [1v] aldus gesteld: Ze verzamelen zich in een ontelbare menigte. Wanneer men een walvis heeft gevangen. De (.) hier gestelde in plaats van (,) en de daaropvolgende grote W verbasterd en breekt hier de zin. ‘t Moet zijn: Ze verzamelen zich in een ontelbare menigte wanneer men een walvis heeft gevangen. Ergens heb ik ook gezien dat kevels in plaats van kuwens is gezet; en pagina 226 de laatste regel, ‘t vel, voor ‘t vet. Deze en anderen me niet voorgekomen misstellingen zal de bescheiden lezer beleefd gelieven te verontschuldigen en gunstig te verbeteren. Wat hij des te lichter zal doen wanneer hij zal weten dat we onder ‘t drukken van deze onze vertaling tegelijk onze vlijt en toezicht hebben moeten aanwenden omtrent ons ook op de drukpers liggende grote werk::’De gehele wereld in haar bijzonderste en uitgelezenste gevallen, voorgesteld tot een historische kroniek der kronieken of ‘het merg aller voornaamste oude en nieuwe geschiedboeken: Bevatten de opmerkelijkste wereldlijke en kerkelijke geschiedenissen en vooral van de voornaamste en zeldzaamste voorvallen der ganse aardbodem van omtrent vijftig jaren voor de geboorte van de Heer Christus af tot heden toe.’

Onder de vertaling van beide deze reisbeschrijvingen hebben we op ‘t verzoek der drukkers hier en daar verschillende toevoegingen ingevoegd; eensdeels tot beter bericht van enige hetzij verhaalde, hetzij alleen ter loops aangewezen zaak: Anderdeels tot des te meer vergenoeging van vele lezers die zich graag in historische of andere opmerkelijke zaken verlustigen; doch, bij gebrek van taalkunde of van tijd of van geld, geen gelegenheid hebben om vele boeken tot voldoening van hun nieuwsgierigheid te doorbladeren. We hebben echter maar weinig gezegd van ‘t vele wat we hadden kunnen bijbrengen; zo om dit boek daardoor niet te zeer laten zwellen als omdat we voornemens zijn onder handen te [2r] nemen de wonderen in en de wondergevallen op de zee zo gauw we de tijd een weinig ruimer zullen hebben waartoe we onze voornaamste opgelegde voorraad wilden sparen. Ondertussen hopen we dat de gedachte onze toevoegingen voor velen niet onaangenaam zijn en dat er al iets in vinden zullen hun opmerking waardig. Met een lange voorreden wil ik u, waarde vrienden, niet langer ophouden; maar eindigen met de verzekering dat ik altijd zal blijven.

U tot alle diensten bereidwillige

Utrecht, deze 4^de lentemaand van het jaar 1685.

SIMON DE VRIES.

[2v] Bericht voor de boekbinders etc., over afbeeldingen. Dat laat ik vallen en de afbeeldingen staan meest onderaan.

[1] Nieuwe, aanmerkelijke reis van de heer De La Martiniere door de Noorse landschappen:

Bevattende, nevens verschillende bijzondere voorvallen, een nauwkeurige beschrijving der zeden, gewoonten, bijgeloof, gebouwen en kleding-wijzen der Noorwegers, Laplanders, Kiloppen, Borandy, Siberiër, Samojeden, Nova-Zembla en IJslanders. Tegelijk ook zijn koophandel met deze volkeren gedreven.

I. Hoofdstuk.

Verzoek der Deense Noorse maatschappij aan de koning om hun koophandel noch verder te mogen voortzetten aan hen toegestaan. De heer Martiniere begeeft zich op een koninklijk Deens schip der gemelde maatschappij. Vaart af van Copenhagen. Kattegat. Hevige storm. Gevaar op een ondiepte. Water-wervel. Komt te Oslo in Noorwegen.

Frederik de derde, koning van Denemarken, had in ‘t jaar Christus 1647 uit een zorgvuldig gemoed voor de welvaart van zijn onderdanen en tot meer bevordering van diens koophandel te Kopenhagen de hoofdstad van dit koninkrijk aangesteld twee [2] Compagnies of maatschappijen; de ene genoemd de IJslandse en de andere de Noorse. Welke laatste die het voordeel van hun koophandel in Noorwegen bemerkten en metterdaad de vrucht daarvan voelden omtrent ‘t eind van februari van het jaar 1653 zijn majesteit voordroeg dat hun winsten, indien ze hun vaart en handel noch verder mochten voortzetten als tot noch toe geschied was, vermoedelijk zeer veel zouden toenemen en dat de uitgezonden schepen zonder twijfel weer naar huis zouden keren met velerlei dienstige waren die tot noch toe hen kwamen te ontbreken: Verzochten derhalve hiertoe verlof.

De koning die hun bede in opmerking genomen heeft bewilligde hen die gunstig. Waardoor dan deze maatschappij bewogen werd om drie schepen tot de gedachte reis uit te rusten.

Even ter die tijd bevond ik me te Kopenhagen: En vermits ik daar hoorde dat zijne majesteit diegene die zich tot deze toch wilden begeven had bevolen dat ze van alle kusten en oorden, daar ze ooit mochten bij komen nauwe kondschap nemen en daarvan, na alle mogelijke vlijt hem bericht overleveren zouden opdat voortaan de reizen gedurig met des te meer nut aangesteld mochten worden, zo nam ik een besluit van me te willen aangeven bij een van mijn vrienden die bijzondere aangelegenheid in deze zaak had om door zijn bevordering daartoe te mogen geraken dat ik ook tot dit gezelschap aangenomen werd en voor chirurgijn of scheeps-wond-arts, op een van deze schepen meevaren mocht.

Toen we nu van allerlei noodwendigheden voldoende voorzien waren gingen we na zes dagen te scheep en haalden (onder ‘t waaien van een gunstige zuidenwind) de zeilen op. We zetten onze streek nevens ‘t land tot aan ‘t Kattegat (van de Fransen genoemd Trou du Chat) wat een zee-engte is die de Duitse Zee en de Belt van elkaar deelt; doch een zeer gevaarlijke plaats om door te varen vanwege de klippen. De gedachte zee-engte ligt in de lengte veertig mijlen van Helsingr tot aan Skagerrak [3]

Nauwelijks wateren we van Mastrand (een kleine stad en zeehaven, omtrent dertig mijlen van Kopenhagen gelegen) afgekomen toen we van een harde wind uit ‘t Noorden werden overvallen en eindelijk tien mijlen weer teruggedreven. Vonden ons derhalve gedwongen te havenen en ons te leggen onder ‘t land bij Schlott alwaar we verzekerd genoeg waren onder ‘t kasteel; ofschoon ‘t ons niet anders voorkwam als een oude vervallen en onbewoonde steenhoop; heeft vele jarenlang woest gelegen en waaraan niets aanmerken waardig was buiten ‘t hoge daaraan liggende voorgebergte.

Toen we nu twee dagen lang ons hier op anker hadden gehouden zo besloten we eindelijk op de volgende derde dag noch voor zonsopgang onze reis weer voort te zetten vermits de wind begon Oost te waaien.

Maar we waren niet boven de vier uren tijd voortgezeild toen we door een Noord-Noord-Oosten wind in onze voortgang werden verhinderd. Die ons ook van de kust bij Gotenburg dreef op de banken van Jutland alwaar we, omdat die vol zandplaten zijn, bijna elk ogenblik de grond moesten peilen.

Terwijl we dus voortvoeren zette een Zuidenwind ons aan zekere plaats waar we maar drie en een halve vadem water hadden. Zonder twijfel waren we hier gestrand indien niet de bijzondere geschiktheid van onze stuurman ‘t schip daarvan af wendde en door behulp van een gunstige wind ons naar een andere plaats wist te brengen omtrent een half uur weg daar vandaan. Hier vonden we de diepte van vijftien en meer vademen. Dit dwong ons om met een Zuidenwind de zee te houden zo goed als we konden: Anders hadden we, even gelijk tevoren, weer terug moeten keren.

Noch geen twee mijlen waren we gekomen van de plaats daar we kortgeleden bijna gestrand zouden zijn toen we in een water-wervel of draaikolk geraakten die ons schip tegen trots de wind zodanig vast hield alsof we op anker hadden gelegen. Dit noodzaakte ons alle zeilen, behalve alleen de fok, in te trekken. Twaalf [4] urenlang wenden we alle vlijt aan om eruit te komen; doch onze moeite was tevergeefs en we konden geheel niets winnen totdat de wind Zuid-Zuid-West liep en gaf ons gelegenheid om ook de andere zeilen te mogen gebruiken en langs de kust van Bahus voort te drijven.

Nadat we nu deze wijs enige dagen en nachten naar ons welgevallen hadden voortgezeild kregen we op de achtste dag ճ morgens vroeg het voorgebergte van Kristiansand in ‘t gezicht; dat wel een klein doch, vanwege de bekwame haven, beroemd stadje: Vanwaar we in de volgende nacht te Oslo aankwamen.

Toevoeging

Jutland wordt verdeeld in ‘t Zuider en in ‘t Noorder. ‘t Zuider-Jutland grenst aan Holstein en omvat in zich het hertogdom Sleeswijk, Anglia, Klein-Friesland etc. Noorder Jutland, dat eigenlijk tot ‘t Deense koninkrijk behoort, strekt zich uit naar Noorwegen en eindigt bij de stad Skagen als in een toelopende hoek of enge spits. Hier is een ten enenmale onbekwame zee; ook gans gevaarlijk vanwege de Syrten of ondiepten. Hetgeen onze schrijver Mastrand noemt en wordt van andere Marstrand gespeld wat de uiterste stad is van Noorwegen naar Denemarken en ‘t Zuiden toe.

II. Hoofdstuk.

Wat vooral aan te merken staat in de landstreek om Oslo. Gestalte der huizen te Wisby. Aard en handel der Noorwegers. Hun vrouwen. Gedierten. Vruchtbaarheid en onvruchtbaarheid

Toen we nu in de haven van Oslo waren ingelopen begaven we ons terstond aan land om de brieven ons meegegeven te overhandigen aan twee aldaar wonende kooplieden die lid waren van de Noorse maatschappij. Deze die vernomen hadden dat ons voornemen strekte tot bevordering van de koophandel in ‘t Noorden en dat de koning van Denemarken zulks had toegelaten ontvingen ons zeer vriendelijk en onthaalden ons voortreffelijk. [5] Een van deze kooplieden die zag dat ik een vreemdeling was, doch de voor beschreven-brieven had van een der voornaamste in de maatschappij en bemerkte mijne nieuwsgierigheid wilde me zoveel de tijd kon lijden deze landstreek laten bezichtigen. Beval derhalve een van zijn dienaren die de Franse taal kon spreken dat hij me twee of drie mijlen landwaarts in zou begeleiden.

Daarop zetten we ons de volgenden morgen vroeg te paard en reden beiden naar Wisby, dat is een grote vlek gelegen omtrent drie mijlen weg van Oslo tussen twee bergen. De huizen zijn hier opgericht van hout zonder enig ijzerwerk; desgelijks zonder vensters of glasramen. De bewoners ervan bekomen het daglicht van boven af door een zeker slag van kapvensters, opgericht van zoden of uitgespitte aarde.

De Noorwegers zijn goedhartige, gastvrije lieden. Allermeest stellen ze zich tot de visserij. Hun voornaamste handel bestaat ook in haring, klipvis, stokvis en meer ander diergelijke slag van vis, beide gezouten en gedroogd. Gewoonlijk zijn ze lijfeigenen der edellieden.

De vrouwspersonen zijn voor het grootste deel zeer vriendelijk; maar ook gans geil. Ze beminnen de vreemdelingen. Zijn goede huishoudsters. Spinnen al hun kleren zelf en passen op hun beesten waarvan ze in menigte voorzien zijn gelijk die in Frankrijk. Daarenboven hebben ze een grote voorraad van wilde dieren als elanden, herten, reebokken, geiten, beren, konijnen, hazen etc. Allerlei gevogelte vindt men bij hen genoeg: Desgelijks otters, bevers, Lynxen en wilde katten van velerlei kleuren.

Noorwegen is voor het grootste deel een bergachtig land. De inwoners kunnen er niet zoveel van bebouwen dat ze brood genoeg voor zichzelf zouden mogen hebben. Evenwel lijden ze daarvan geen gebrek vermits ‘t koren hen door middel der scheepvaart uit andere landen wordt toegevoerd. Waarnevens ook ‘t mangel der akkerbouw overvloedig genoeg vergoed wordt door hun grote veefokkerij en de geweldige menigte der bossen.

Toevoeging.

Voortijds werd de Noordse wereld verdeeld in Zweden, Noorwegen, Denemarken, Engeland, Schotland, Ierland, Friesland, IJsland en Groenland. Hedendaags wordt het gehele Noorden begrepen onder twee kronen, de Deense en Zweedse. Tot de Deense behoort Denemarken; Noorwegen, IJsland en Groenland. Noorwegen is zeer lang, doch niet breed. Heeft bijzonder hoge bergen en rotsen wiens toppen men zelfs in de zomer vaak niet kan zien vanwege de daarover en doorgaande wolken. Op velen ervan ligt gedurig ijs en sneeuw. Voortijds heeft dit koninkrijk in een heerlijke bloei gestaan; voerde heerschappij over de Denen en sommige eilanden van de Oost-Zee; zo lang als ‘t van wettige erf-koningen werd geregeerd. Maar toen de heren en edelen van het erf een keur-rijk maakten is ‘t tՠenenmale komen te vervallen: Vermits elk die macht, vrienden en aanhang had zichzelf op de koninklijke troon zocht te dringen. Dit veroorzaakte grote tweedracht en scheuring in ‘t land: Waardoor dan de Denen gelegenheid bekwamen om zich meester van dit koninkrijk te maken en dat naderhand al de tot nog toe bezaten en genoten voordelen te onttrekken zodat het nooit ‘t hoofd weer heeft kunnen opsteken. De voortijds voortreffelijke huizen, woningen en plaatsen zijn nu meest vervallen. Hun zeevaart mogen ze niet anders dan met vergunning der koning van Denemarken verrichten die hen die nauw genoeg bepaald. Al hun rijkdommen worden naar Denemarken gevoerd. De Westerse zijde van Noorwegen is zeer geplaagd van vervaarlijke zeemonsters; vooral van walvissen; somtijds meer dan honderd ellenbogen lang; die zich vertonen in de aanvang van het jaar. Vermits nu (zegt de wereldbeschrijving uitgegeven van Langenes) dit gedierte [hij bedoelt de gedachte walvissen] zeer vreselijk is voor de schippers omdat schepen en mensen daardoor omgeworpen worden, zo nemen die Castoreum; maken ‘t nat en werpen ‘t in de zee: Waarop deze vissen zich terstond naar de grond begeven vermits ze die reuk niet verdragen kunnen. Hij voegt erbij dat men in dit land een bijzonder beestje vindt, genoemd lemming; heeft een vel van verschillende kleuren. Dit slag van dieren zou uit de lucht vallen wanneer ‘t dondert, Alle groente eten ze op gelijk de sprinkhanen; Doch sterven weer op een zekere tijd. Maar dan wordt de lucht door hun stank vergiftigd waaruit onder de mensen zeer schadelijke ziekten ontstaan. Verschillende schrijvers verhalen dat in ‘t Noorweegse meer -mos soms een slang wordt gezien van een wonderbaarlijke grootte. Wanneer dit geschiedt zo houden ‘t de ingezetenen van dit gewest het [7] voor een zeker teken van een aanstaande grote verandering in ‘t rijk. In ‘t jaar 1522 zag men deze slang zeer hoog boven ‘t water en was, naar gissing, over de vijftig ellen lang. Daarop werd koning Christiernus uit zijn rijk verdreven. Dit koninkrijk Noorwegen ligt van ‘t Noorden naar ‘t Zuiden langs de zee. ‘t Zou van naturen een tamelijk goed land zijn, maar is zeer verarmd door de dienstbaarheid waaronder de Denen het, op de gehoorde wijze, hebben gebracht. De gehele rijkdom van dit gewest bestaat in vee en vis. Van hier komt meestal de stokvis; zodanig genoemd om dat het op stokken in de koude lucht wordt gedroogd. In januari is ‘t de rechte tijd om die te vangen wanneer de koude tot de drogen noch groot genoeg is. De vissen die in de andere maanden gevangen worden kunnen niet verduren en zijn derhalve niet bekwaam om naar andere landen te worden vervoerd.

III. Hoofdstuk. Terug keren van Wisby nare Oslo. Tocht naar de eland jacht. Waar vandaan de naam eland zou gekomen zijn. Gestalte van dit dier. Is met de vallende ziekte behept. Voorbeeld daarvan. Waarvan een zeer grote kracht in de voeten van een eland tegen het gedachte euvel. Macht en Aanzienlijkheid der Noorweegse adel.

Toen we nu van Wisby weer naar Oslo reden bejegenden ons een edelman met twee van zijn dienaren die ter jacht ging. Hun honden volgden hen na. Vermits nu de gedachte edelman diegene die bij me was kende zo vroeg hij hem of wij ons wat verlustigen en de jacht van een eland aanschouwen wilden? We namen zijn aanbieding aan en reisden omtrent ‘t vierde deel van een mijl weegs met hem voort. Hier ontmoetten we een van de jagers van de edelman met tien of twaalf van zijn boeren die ons noch drie vierde deel van een mijl verder voerden in een groot bos; dat was zo dicht begroeid dat we onze paarden daardoor onder het opzicht van een knecht moesten laten staan en te voet daarin gaan moesten.

Terwijl we nu de vorige dag, door de daartoe bestelde alle noodzakelijkheid tot dit werk vaardig waren gemaakt, zo behoefden we niet lang te wachten. Nauwelijks waren [8] we zo ver gekomen als twee pistoolschoten ver zouden kunnen schieten in het bos gekomen of we zagen een grote eland voor ons henen lopen, doch ook plotseling ter neer vallen zonder dat enig schot gelost werd.

Dit zeldzame geval gaf me oorzaak om mijn metgezel op deze reis te vragen wat toch de reden hiervan zijn mocht? Daarop berichtte hij me dat een zeker slag van de vallende ziekte deze dieren vaak overviel en dat ze ook even hierom de naam van Elend (wij zeggen eland) zouden bekomen hebben. Elend nu betekent in hun taal hetgeen anderen te kennen geven door ‘t woord miserabel; wij door ellendig.

Dit beest was omtrent zo hoog als een paard: De gestalte van het lichaam als die van een hert; doch wat breder en hoger van benen. De voeten waren breed en gekloofd. De kop was dik en haar-lokkig. Indien ‘t dit toeval niet had bekomen zo zou ‘t (volgens ‘t geen de edelman mij zei) niet zo licht te vangen geweest zijn. Deze, ‘t dier in de gedachten van zijn kwade staat dodelijk getroffen te zijn, begaf zich ter zijden af en toen liep het nog twee volle uren rond zonder te struikelen. Het zou ook noch niet bekomen zijn geweest indien ‘t niet andermaal, even gelijk tevoren, aan de gedachte ziekte neergevallen was nadat het eerst drie honden van de Noorweegse edelman met de voorste voeten ter aarde had geveld: Waarover hij zich zodanig bekommerde dat hij die dag niet meer wilde jagen. Hij liet derhalve een kleine wagen halen van zekere hofstede omtrent ene halve mijl daar vandaan en liet daarop de gedode eland naar huis voeren wat gebouwd was naar de oude manier gelijk alle anderen van dit land. Hij nodigde ons zeer ernstig hem gezelschap te willen houden en toen we zulks deden heeft hij ons op onze aankomst zeer hoffelijk onthaald.

Deze edelman die van mijn leidsman en metgezel vernomen had dat ik een vreemdeling was, doch aanprijs-brieven had van enige uit de Noordse maatschappij te Kopenhagen, werd daardoor bewogen om [9] mij ten teken van een bijzondere vriendschap te vereren met de twee achterste voeten van de net gevelde eland; tegelijk me verwittigde dat die waren de zekerste en hoogste artsenij tegen het ellendige gebrek van de vallende ziekte in de mensen.

Toen hij me dit geschenk overgaf kon ik me van lachen niet onthouden. Toen hij nu verzocht om de oorzaak hiervan te mogen weten zo gaf ik hem tot antwoord: Indien deze voet zo’n grote deugd en kracht aan zich heeft zo verwonderde me ten hoogste dat de eland die ze altijd aan zijn lichaam had gedragen niet zelf daardoor van de vallende ziekte was bevrijd gebleven. De edelman nam acht op hetgeen ik gezegd had en begon ook te lachen en bekende dat ik recht had geoordeeld. Tegelijk verhaalde hij me dat hij dit middel vaak had beproefd aan zodanige lieden die met deze zwakte behept waren; doch nooit enige goede werking daarvan had vernomen. Zei ook rond uit dat hij van deze kracht van de elands-voeten geheel niets hield omdat het maar een enkel verdichtsel en niets anders dan een ingekropen dwaling van het gewone volk was.

In de volgende morgenstond nadat we met de meer gedachte edelman het ontbijt hadden gedaan bedankten we hem voor zijn goede onthaal; namen ons afscheid van hem en kwamen weer te Oslo.

Vermits ik in ‘t voorgaande hoofdstuk enig gewag heb gemaakt van de zeden der inwoners van het land Noorwegen zo wil ik er nog dit bij doen dat de edelen van dit gewest en daar benevens ook grootmoedige en grootse lieden zijn. De grootste ambten van het koninkrijk staan in hun handen. In hun afzonderlijke gebieden zijn ze gevolmachtigde heren en tirannen over hun onderdanen. Anders zijn ze goede soldaten en zo te water als te land en gans arbeidzaam.

Toevoeging.

De elanden worden ook van sommige genoemd woudezels. Pausanias stelt ze bij de Kelten voor te komen. Julius Caesar plaatst ze in ‘t [10] Zwarte-Woud. In Pruisen plegen er veel te zijn. In andere gewesten en dan ook in Noorwegen worden ze desgelijks gevonden. Verschillende geslachten zijn ervan. Sommige vertonen zich als een tussen slag tussen een hert en een paard. Anderen vertonen bijna de ganse gedaante van een hert, behalve dat de hals en ‘t haar zich met een geit vergelijkt; hebben onder de kin een harige klomp vlees omtrent zo groot als de breedte van een hand en zo dik als een paardenstaart. De Noordse elanden zijn ten naaste bij een hert gelijk en zodanig als onze schrijver hier gesteld heeft. Ze hebben grote dikke lippen en vooral de bovenste die zeer ver uitsteekt. Andere noemen ‘t een vlezige, doch korte snuit. De hals en baard is bijna als die van een bok. De buik vet en dik als die van een koe. De staart wonder kort. Die van ‘t mannelijk geslacht zijn hebben horens van een bijzondere kleur en op een andere wijs getakt dan die van de herten. Op een zekere tijd vallen die af en andere komen in de plaats. Die van ‘t vrouwelijke geslacht hebben geen horens. De huid is zo vast dat ԥr nauwelijks een houw of steek of kogel door kan. Gans schuw zijn ze en omdat ze een mens van verre ruiken zich in holen en gaten begeven zodat ze niet gevonden kunnen worden. Deze dieren hebben dagelijks de vallende ziekte waarvan ze niet verlost worden (volgens ‘t bericht bij de vermaarde Jonstonus in zijn boek van de viervoetige dieren folio 77) voordat ze de klauw aan de rechter achtervoet in ‘t linkeroor steken. Indien dit waar is zo is ‘t lachen van onze schrijvers al te voorbarig. De gedachte Jonstonus verhaalt ook ter aangewezen plaats dat de horens, zenuwen en klauwen in de geneeskunst zeer geprezen worden. De horens die op een zekere tijd van het jaar afgezaagd worden houdt men voor een bijzonder goed middel tegen de vallende ziekte. De zenuwen gebruikt men in Zweden tegen de kramp; een riem daarvan gemaakt wordt om het pijn lijdende lid gebonden. De klauw (niet de voet) acht men niet alleen zeer dienstig tegen ‘t vallend euvel, maar ook tegen de opstijging van de baarmoeder. Olaus Magnus zegt: Als iemand die de kramp of ook de vallende ziekte heeft wordt omgehangen de buitenste klauw van de rechter achtervoet van een eland zo geneest hij terstond. Doch deze klauw moet zijn van een mannetje dat noch niet geteeld heeft; met een bijl of ander scherp geweer afgehouwen van de noch levende voet, na ‘t midden van augustus. Doctor Michal Herr in zijn beschrijving van de aard en natuur der viervoetige gedierten folio 51 zegt desgelijks dat een ring gemaakt van de klauw of hoorn van een eland en aan de vinger gedragen een zeer goed middel is tegen de gedachte ziekte. Of nu deze schrijvers hiervan ervaring hebben gehad of dat ze zulks hebben geschreven naar de dwalende waan van anderen is ons onbekend. Doch Georg Schlegel getuigt in zijn Naturliche Wundern pagina 102 dat hij eens een die van de vallende ziekte neerlag een stuk van zodanige eland klauw in de linkerhand gedaan en die vast toe geduwd [11] had; waarop deze kwaal terstond verging. Hij voegt erbij, wat ook de gemelde Jonstonus verhaalt, dat de eland die van de jagers benauwd zijn naar een beek of ander water snelt; een deel daarvan in slurpt en dat dan gans heet op de hem vervolgende honden uitspuwt. Honger en dorst kunnen deze dieren zeer goed lijden. Een zeer grote kracht hebbe ze in hun klauwen om daarmee neer te vellen hetgeen ze maar treffen kunnen.

IV. Hoofdstuk.

Vertrek van Oslo. Stilte op zee. Visvangst van het scheepsvolk. Aankomst te Bergen in Noorwegen; voortijds een aartsbisdom geweest. Zeldzame monniken zijn kooplieden. Koophandel te Bergen.

Nadat we vier of vijf dagen te Oslo hadden stilgelegen namen we afscheid van de twee kooplieden der Noordse maatschappij die onze ontvangen orde voor goed keurden, bevestigden en ons een gelukkige reis toewensten.

Toen we in ons schip gekomen waren trokken we de ankers op en voeren uit de haven en vervolgden onze voorgenomen weg met een goede Noordoostenwind; die duurde totdat we bij Stavanger waren gekomen. Maar toen kregen we zo’n grote kalmte zodat we niet verder geraken konden. Derhalve namen we voor wat te vissen om daarmee de tijd te verdrijven die ons anders gans verdrietig zou gevallen hebben. Vermits nu de Noordse kust zeer goed voorzien is met allerlei slag van vis zo deden we zo’n goede vangst dat we toenmaals de vastentijd hielden, ofschoon ‘t niet in de vasten was.

Vijf gehele dagen ne elkaar hield ons de stilte hierop. Maar in de nacht van de zesde dag begunstigde ons een voorspoedige Zuidoostenwind die ons in weinig tijd te Bergen bracht, derwaarts onze reis gericht was. Hier zetten we enige waren uit ons schip die ter deze plaats moesten geleverd worden.

De haven van Bergen is een der beste in geheel Europa. [12]

Terwijl de goederen gelost werden ging ik deze oude stad bezien waartoe ik tijd genoeg had. Het is omtrent zo groot als Abbeville in Frankrijk; is gebouwd ten dele in de hoogte op steen-klippen, ten dele aan ‘t strand. Hedendaags is het beroemd vanwege de hier gedreven koophandel. Voortijds is hier een aartsbisdom geweest, maar tegenwoordig niet omdat dit geschiedde na de hervorming van de godsdienst en is afgeschaft geworden. Het bisschoppelijk paleis heeft men de drie Hanzesteden, Hamburg, Lübeck en Bremen ingeruimd tot een koopmanshuis, magazijn en bewaarplaats van hun goederen. De koning van Denemarken heeft het begiftigd met allerlei voorrechten en vrijheden.

Dit koop- en pakhuis wordt het klooster geheten en de daarin wonende uitvoerders dragen de naam van monniken; alhoewel ze geen afzonderlijk gewaad aan hebben, noch enige regel onderhouden; behalve dat ze buiten de huwelijkse staat leven. Die nu de gave der onthouding niet bij zich bevindt, maar genegen is in de echt-band te treden, moet deze plaats verlaten en ergens anders gaan wonen: Echter met deze vrijheid dat hij wanneer ‘t hem goed dunkt met de anderen die daarin zijn de broeders mag handelen en tezamen spannen.

De voornaamste koophandel alhier bestaat in haring, labberdaan en stokvis en als die gedroogd zijn in grote menigte worden vervoerd naar Moskou, Zweden, Polen, Denemarken, Duitsland, Holland en andere gewesten.

V. Hoofdstuk.

Vertrek van Bergen in Noorwegen. Sterke wind. Grote plotselinge kalmte. Visvangst van het scheepsvolk, klipvissen waarom zo genoemd. Aankomst te Trondheim:

Zo gauw de goederen geschikt om uit te laden te worden gelost waren ging ik weer aan scheepsboord. Vermits nu omtrent een half uur tijd daarna de wind [13] Zuidwest en zeer goed werd zo trok de schipper het anker op en zette bekwame zeilen op en we begaven ons naar de kust van Trondheim alwaar onze halve lading zou overgeleverd worden aan de opper-opzichter der zilver en koper-bergwerken om daarmee de berg-arbeiders te verzorgen van bier en brood.

Toen we omtrent ten halve wege gekomen waren begon de wind zo sterk te blazen zodat we in vijftien of zestien uren tijd tot dicht bij het land kwamen: Doch in een ogenblik veranderde deze onze voorspoed en we bevonden ons in een grote kalmte. Niets valt de zeevarende lieden verdrietiger dan de stilte op zee. Vermits nu ‘t scheepsvolk niet wist waarmee ze hun tijd zouden verdrijven zo namen ze hun gewone vermaak weer ter hand, te weten de visserij. Zo'n grote menigte van klipvis vingen ze zodat ze er veel van moesten inzouten wat ons naderhand goed te pas kwam.

Deze vis is een slag van barbelen; doch groter dan diegene zijn die in het nieuw gevonden land (Terra-neuf) worden gevonden. Vermits men die van onder de klippen ophaalt zo worden ze van de Duitsers genoemd klipvissen; zoveel als vis van de klippen.

Toen we nu enige dagen lang door de gedachte kalmte in onze reis verhinderd waren geweest zo ontstond eindelijk een West-Zuid-Westen wind die ons zeer behulpzaam was om naar Trondheim te geraken; alwaar we na drie dagen tijd aankwamen.

VI. Hoofdstuk.

Vertrek van de heer Martiniere van Trondheim naar de stad Steckby. Bos vol wolven en beren. Voort-tocht van Steckby naar de berg-werken die toebehoren aan de koning van Denemarken.

Toen we nu de voet op ‘t land hadden gesteld gingen we terstond naar de intendant-generaal of opper opzichter [14] over de bergwerken om hem onze aan hem bevattende brieven over te geven. Tegelijk verzochten we dat hij onze inhebbende granen wilde ontvangen zo spoedig als het mogelijk was. Doch we kregen tot antwoord dat al zijn dienaars in de mijnen of berg-werken waren; derhalve hij iemand derwaarts moest zenden eer het lossen kon geschieden. Ik, die zulks vernomen heb, bad onze hoofdman me verlof te willen geven om met de intendant bode derwaarts te mogen gaan; wat hij me gewillig vergunde.

De volgende morgen begaven we ons beide (ik en de gezondene) vroeg te paard en reden met elkaar naar Steckby; dat is een grote vlek omtrent zes mijlen van Trondheim gelegen. We vonden het raadzaam hier te overnachten; eensdeels vanwege de toekomende avond (alhoewel ‘t noch maar twee uur op de namiddag was); anderdeels omdat we door een groot bos moesten rijden die vol was van wolven, beren en lynxen. Vermits nu deze dieren zeer wreed en grimmig zijn zo zou onze voorgenomen reis bij nacht veel gevaarlijker zijn geweest dan bij dag.

Met ‘t aanbreken van de volgende dag vertrokken we weer van Steckby en zetten onze weg naar de bergwerken voort. Tegen de avond kwamen we bij de smelt-hut; alwaar we, naar de gewoonte van dit land, onthaald werden met tabak, brandewijn en bier en zoveel als we verdragen mochten.

Hier kwam ik een commies die, vermits hij een edelman uit Noorwegen in Frankrijk had gediend, goed Frans sprak. ‘Ik verhaalde hem hoe de begeerte om de’ berg-werken te mogen bezichtigen mij derwaarts had gevoerd en bad hem mij de vriendschap te willen bewijzen om mij hierin de behulpzame hand te bieden. Hij beloofde de volgende dag mij in deze zaak te zullen vergenoegen. Nadat we nu twee uren lang vrij sterk met elkaar hadden gedronken begaven we ons eindelijk te bed. [15]

VII. Hoofdstuk.

Noorweegse berg-werken. Kraan waardoor metaal en aarde uit de mijn wordt opgehaald. De heer Martiniere daalt vijftig vademen diep naar beneden. Beeld zich in dat hij in de hel was gekomen. Arbeid der bergwerkers. Wat hem in de kopermijn weervoer. Begeeft zich naar de zilvermijn. Arbeiders in de smelt-hut. Gesteltenis van ‘t zilver-berg-werk. Werktijd en dagloon der arbeiders. Vertrek naar Trondheim.

Met de volgende dag vertrok de bode met wie ik hier gekomen was en een commies weer naar Trondheim nadat hij me een der berg-meesters had aanbevolen die me de volgende dag ‘s morgens met zich naar de gedachte mijnen beloofde te voeren.

Zo gauw ik opgestaan was begaf ik me bij hem en ging met hem naar de voorheen gedachte commies die goed Frans kon spreken. Hij had het ontbijt bereid voor zichzelf en voor mij en voor de berg-meester, mijn leidsman. Onder ‘t eten verzocht de commies aan de mijnvoogd dat hij mij in de mijn zou aflaten en het werk der arbeiders daar laten zien wilde.

Na gedane ontbijt traden we voort omtrent vijftig schreden weg van de smelt-hut die was gebouwd op een hoge berg niet ver van de plaats daar men in ‘t berg-werk gaat. Op de top van deze berg staat zeker gestel (machine), van hen en kraan genoemd en die wordt van twee mannen omgedraaid door middel van twee raderen. De ene gaat in de ene en de andere in het andere rad en door dit omdraaien winden ze grote stukken uit de mijn naar boven; somtijds metaal en soms aarde; even op zodanige wijze zoals men pottenbakkers leem te Parijs plag uit te winden: (of gelijk men bij ons door een diergelijke kraan de wijnen en andere zware dingen uit de schepen ophijst).

De berg-meester en ik zetten ons in een houten vat of kuip met ijzeren banden en touwen goed verzekerd. Dus daalden we beneden in de mijn ter diepte van wel vijftig vademen. [16]

Toen we neergekomen waren kon ik me niet anders inbeelden of ik was in de hel geraakt. Want hier zag men niets anders dan duistere verschrikkelijke holen, grote vuren en dan noch de berg-lieden die alle tezamen zoveel als er waren enkel duivels schenen te zijn. Aan hun lichamen hadden ze zwarte leren kleren en op het hoofd leren kappen gelijk onze priesters in de winter algemeen dragen die naar beneden spits toe lopen. ‘t Overige was breed, bovenop en over de neus tezamen gevoegd om voor rook bevrijd te blijven. Voorts had elk een schootsvel van dezelfde stof voor het lijf. Zie een van deze berg-lieden afgebeeld in figuur I. No 1.

Hun arbeid in dit berg-werk is menigerlei. Enige houwen en slaan ‘t koper in stukken. Andere onderzoeken met hun werktuigen of ze kopergangen mochten vinden of ook water aantreffen wat somtijds in de grond verborgen ligt. Kort geleden barste het uit met zodanig geweld dat ze gezamenlijk zouden hebben moeten verdrinken indien ze het gevaar niet met grote zorgvuldigheid hadden voorkomen.

Vermits nu de berg-meester die met mij neergedaald was bemerkte dat ik van een zeldzame koude werd aangetast zo trok hij een klokje ten teken dat men ons weer naar boven zou ophalen: Wat dan ook geschiedde in even zo’n een korte tijd als ze ons hadden neergelaten. Daarop keerden we weer naar de smelt-hut; alwaar ik mijn Franse tolk vond die ons opwachtte om met ons de middagmaaltijd te doen nuttigen.

Toen we van de dis waren opgestaan liet deze commies drie paarden zadelen, een voor hem zelf en de andere twee voor de berg-meester en mij om daarop te rijden naar de zilvermijn en die ook te bezichtigen; die lag omtrent twee mijlen weg hier vandaan. Toen we daar gekomen waren traden we af voor het huis van de intendant of over-opzichter die ons zeer vriendelijk ontving en elk van ons een goed glas vol brandewijn aanbood nadat hij zelf eerst had gedronken. Hij verwelkomde ons hoffelijk genoeg en onthaalde ons daarna met tabak en bier. [17]

Voorts voerde hij ons naar de zilver-smelt-hut, niet verder als omtrent ‘t vierde deel van een mijl van zijn huis gelegen en bijna zodanig gesteld zoals we de koper-smelt-hut hadden gevonden; ook goed voorzien van allerlei werklieden. Enige scheiden het zilver af van de aarde. Andere wassen het. Sommige smelten ‘t. Noch andere maakten ‘t fijn en wederom andere smeedden het tot stukken; alles ten dienste van zijne majesteit.

Van deze smelt-hut gingen we naar het berg-werk in een daar tegenovergelegen berg waarin ik nevens de berg-meester neerdaalde. ԫ Vond geen onderscheid tussen deze en de vorige mijn. De holen; ‘t vuur; de klederen der berg-knechten en de manier van werken kwamen gans overeen: Gelijk ook de tijd van arbeiden die drie uren voor en drie uren duurt na de middag in de lente en herfst. Doch ‘s zomers telkens een uur meer; te weten; vier en vier uren. In de overschietende tijd maken ze zich vrolijk; dansen op het geluid van hun lieren, hakkeborden en andere speeltuigen. ‘Had ‘t geluk van zulks te zien op de eerste avond toen ik in de koper-smelt-hut was gekomen. Gedurende de winter arbeiden ze gans niet; doch worden echter even zo goed alsof ze werken betaald.

Nadat we nu alle bijzonderheden der zilvermijn

hadden bezichtigd keerden we terug naar het huis van de intendant of over-opzichter, onze waard bij wie we ‘s avonds aten en die nacht sliepen. De volgende morgen, na gedane ontbijt, namen we afscheid van hem en begaven ons te paard en hielden ‘t middagmaal in ‘t koper-berg-werk: Vanwaar ik (de meergemelde commies die Frans sprak voor zijn goede onthaal vriendelijk bedankt heb) me weer naar Trondheim begaf en werd vergezelschapt van de berg-meester. [18]

VIII. Hoofdstuk.

De heer Martiniere trekt uit de mijnen weer terug naar Trondheim. Moet onderweg bij een boer overnachten. Hoe hij onthaald werd. Sterk zuipen van tabak en brandewijn. Slechte slaapplaats. Aankomst te Trondheim.

Niet boven de derdehalve mijl weg waren we voortgereden toen ons de avond begon t’ overvallen: Derhalve moesten we ons begeven naar een niet ver van ons weg afgelegen boerenhuis waaraan de boer met de berg-meester kennis had. ԫ Moet bekennen dat hij ons naar zijn gelegenheid zeer goed onthaalde. Ten avondeten zette hij ons een fazant voor nevens een goede haas die hij na een uur jagen gevangen had; want in dit land staat de jacht iedereen vrij. Later na onze aankomst begroette hij ons met bier, tabak en brandewijn.

Na de gedane avondmaaltijd begonnen we weer tabak te smoken; ook naar ons beste vermogen bier en brandewijn in ‘t lijf te gieten waarin we bijna tot aan de morgen toe volhardden. d’ Arme boer was bovenmate zeer verblijd vermits de berg-meester hem de eer deed van hem te bezoeken en een goede roes te drinken. Hij liet zich voorstaan dat hij niet minder kroezen moest lichten dan zijn gasten deden en kreeg derhalve de dampen niet weinig in ‘t hoofd. Daarna werd midden in ‘t vertrek een strozak neergeworpen waarop ze zich neerlegden en ik me nevens hen en wachtte op de aankomst van de dag.

Toen nu de zon alreeds was opgegaan lagen de berg-meester en de boer noch in een diepe slaap. Doch vermits mijn voornemen was op de aanstaande avond te Trondheim te zijn zo liet ik ondertussen de paarden vaardig en de vroege-kost gereed maken: Wekte hen ook op door een groot lawaai.

Toen we nu neer gezet en met elkaar een goede maaltijd gedaan hadden namen we afscheid van onze waard en gingen te paard zitten en reden zo spoedig aan zodat we nog voor de nacht te Trondheim kwamen. [19]

IX. Hoofdstuk.

De Heer Martiniere gaat van Trondheim weer te scheep. Kalmte op zee. Besluit om met de boot aan land te varen en aldaar van een tovenaar wind te kopen. Handelen met die. Die drie knopen in een klein linnen doekje legt. Wat gevolgd is op het los doen der eerste, tweede en derde knoop. Gevaar van te verdwalen.

Twee dagen hierna toen we alles ‘t geen ontladen moest worden gelost hadden en de voorraad die de intendant-generaal of opper-opzichter over de mijnen volgens aan hem gezonden orde ons moest overhandigen weer ingenomen hadden gingen we omdat de wind goed was te scheep en richten de zeilen om onze voorgenomen reis te vervolgen.

Enige dagen achter elkaar voeren we gelukkig voort totdat we onder de Noord-cirkel (Circulus Arcticus) kwamen; alwaar ons plots een grote kalmte overviel toen we niet ver van het land waren. Vermits we nu gehoord hadden dat de lieden die in dit gewest woonden gelijk ook diegene die zich onthouden aan de Finse kust voor het grootste deel tovenaars zijn zo lieten we onze boot vaardig maken en sommige van ons scheepsvolk daarmee aan land varen om in ‘t allernaaste dorp, die we zouden kunnen aantreffen, zodanig persoon te gaan zoeken.

Hier vroegen ze naar de ervarenste zwarte kunstenaar die wind kon verkopen. En toen men hen zo een had aangewezen zo haalden ze hem, wat hun begeerte was en verzochten dat hij hen een goede wind wilde maken om hen naar Moermansk Koimore te voeren. Doch hij gaf tot antwoord dat hij zulks niet doen kon vermits zijn macht zich niet verder uitstrekte dan tot aan het voorgebergte Rouxella; welke plaats tamelijk ver hier vandaan en niet ver van de Noordkaap ligt. Ze vonden het goed en namen hem naar het schip en traden met hem aldaar in een verdrag en gaven hem ondertussen goede moed dat ze hem tot genoegen voldoen zouden. [20]

Daarop begaven ze zich met de tovenaar en zijn drie metgezellen in een klein vissersschuitje wat ze hier vonden en brachten hem zo in ‘t grote schip alwaar we met hem overeen kwamen dat we hem zouden geven een pond tabak en tien zilveren kronen. Hiervoor maakte hij aan de hoek van ons voorste mast-zeil een stukje lijnwaad vast, omtrent een voet lang en vier vingers breed; waarin hij drie knopen legde en zei; Dit zal ‘t doen. Straks daarna traden hij en zijn makker in de gedachte kleine schuit en begaven zich weer naar land.

Zo gauw ze ons schip hadden verlaten opende onze schipper de eerste knoop van ‘t doekje; waarop we verkregen de mooiste West-Zuid-Westen wind die we ooit hadden mogen wensen: Die ons schip en de andere van ons gezelschap dertig mijlen voortbracht tot aan de Maalstroom eer we de tweede knoop behoefden los te maken.

Deze Maalstroom is de grootste wervel of draaikolk in de gehele Noordzee waarin menig schip (die eer men het gewaar wordt en te nabij komen) verloren gaat. Derhalve diegene die goede kennis van dit gevaar en van de gesteltenis der zee hier omtrent hebben acht of tien mijlen hoger in de zee blijven om alzo te vermijden de menigte der steen-klippen en meer andere water-wervels die zes of zeven mijlen van ‘t strand liggen.

Toen nu de wind zich omkeerde en naar ‘t Noorden liep deed onze schipper de tweede knoop los en kreeg daarop weer een even zo goede wind tot aan ‘t gebergte Rouxella; Alwaar zich terstond onze streek-wijzer (kompas) veranderde en de naald wendde zich zes punten terug: Waaruit we vermoedden dat in het gebergte magneetstenen moesten zijn. Of dit nu inderdaad zodanig is beveel ik aan ‘t verder onderzoek. Ondertussen weet ik dit zeker dat we in onze weg verdwaald zouden zijn indien onze stuurman niet zeer goed ervaren was geweest.

Vermits we nu meenden dat onze andere schepen zich bevonden in even zodanige staat als wij zo stak onze stuurman naar aanleiding van zijn kompas een vlag uit op de fokkemast om die daardoor een teken te geven dat ze [21] hem zouden volgen. De gelegenheid van deze plaats was hem genoeg bekend vermits hij verschillende reizen derwaarts gedaan had met de Hollanders die, wanneer ze hier komen, maar alleen naar hun zeekaart voortzeilen.

Twee ganse dagen en nachten brachten we door in deze gans verwarde staat. Maar naderhand, toen we een goed stuk weg van het voorgebergte waren afgeraakt, draaide de kompasnaald zich weer naar zijn middelpunt. Toen begon de wind te stillen; derhalve de schipper de derde en laatste knoop los maakte.

Toevoeging.

Dat wind-verkopen der tovenaars Lappen is wel van velen en zelfs aanzienlijke mannen beschreven geworden; maar ook van een groot deel en zo van gewone als verstandige en goed geoefende lieden niet alleen in twijfel getrokken, maar ook voor een enkel verdichtsel gehouden. Ondertussen, omdat we hier weer een verse getuige hebben, die ons daarvan bericht en verzekerd en niet uit horen zeggen. Maar uit eigen ondervinding als die alles gehoord, gezien en gevoeld heeft zo kunnen we het niet laten een volkomen historisch geloof aan deze zaak te geven: Te meer, omdat het noch ongelooflijk noch onmogelijk is dat de Satan zulks zou kunnen verrichten als die niet zwaar kan vallen wanneer de Heer onze God hem zulks toelaat de lucht omtrent een schip zodanig, min of meer hevig, te bewegen dat die daardoor snel en meer snel wordt voort gedreven: Even door dezelve beweging wordt een zachte of een harde wind of een geweldige storm veroorzaakt. Van deze wind-verkoping der tovenaars Fin-Lappen hebben we noch andere berichten en voorbeelden bijgebracht in ‘t derde deel van onze grote historische rariteit-kamer van pagina 304 tot 316 daar we er ook spreken van en onderzoek doen op ‘t onweer-maken van donder, regen en hagel der tovenaars en toveressen. Ondertussen begaan ze een zeer verschrikkelijke zonde, een verfoeilijke gruwel voor de Heer onze God die van deze Satans-slaven wind kopen en alzo rechtstreeks naar de duivel gaan om hulp in hun verlegenheid te bekomen. Van de zeer vreselijke Noorweegse draaikolk die alle grote en kleine schepen, voorts allerlei dingen in deze kronkel-wervel komen te geraken de tijd van zes uren lang inslokt zonder dat men weet waar iets daarvan blijft; daarna in zes andere uren alles weer uitwerpt: Waarom zulks geschiedt en de oorzaken van deze draaikolk: ‘t gruwelijke geschal wat daar omtrent wordt gehoord: De figuurlijke afbeelding van de inwendige gelegenheid van deze water-wervels; met aanwijzing waar de menigte der ingezwolgen waters en de ingeslokte dingen blijven hebben we [22] behandeld en voorgesteld in ‘t tweede deel van onze curieuze aanmerkingen der bijzonderste Oost- en West-Indische bewonderenswaardige dingen van pagina 1113 tot 1119. Ook geven we enig bericht van Noorwegen en de Noordse landen nevens sommige zeldzaamheden ervan in hetzelfde tweede deel, pagina 650 en andere plaatsen. Desgelijks van de Amerikaanse tovenaars en zeldzame onweer-makers, vierde deel, pagina 1350. De geografische en historische beschrijving alle Noordse Landen kan men vinden in onze vertaalde en doorgaans vermeerderde wereldbeschrijving van Sanson d’ Abbeville.

X. Hoofdstuk.

Geweldige storm op ‘t losdoen van de derde gekochte wind-knoop ontstaan. ‘t Schip stoot tegen een klip en bekomt een gat in de kiel. Groot gevaar. De wind bedaart zich. Grote arbeid ter oorzaak van ‘t lekke schip. Komen bij ‘t slot Wardhus. En voorts te Varanger.

Zo gauw de gedachte laatste knoop ontbonden was ontstond zo’n geweldige, ja gruwelijke Noord-Noord-Westen-wind zodat we meenden dat de ganse hemel ons op de kop zou neergevallen hebben: En dat God, uit een rechtvaardige gramschap over onze begane zonde omdat we de gezochte tovenaar gehoor gegeven hadden, ons te enenmale wilde verdelgen. Vermits we onze zeilen niet konden gebruiken zo moesten we ons overgeven aan de genade der golven: Die ons schudden met zo’n hevige beweging zodat we niet anders dachten of ons schip zou in stukken breken en wij allen naar de afgrond zinken.

Toen we nu niet boven de twaalf mijlen weg van land waren en nauwelijks ondanks alle moeite mochten zee te houden konden we ons evenwel niet inbeelden dat ‘t geweld van deze ongure wind ons tegen onze wil derwaarts zou drijven. Doch we maakten onze rekening buiten de waard. Want op de derde dag omtrent de middag ontstond plotseling een noch een veel gruwelijker storm die ons onder de steen-klippen dreef en stootte ons zeer geweldig tegen een ervan aan omtrent dertig mijlen [23] van de kaap of aanvaart en vier mijlen van ‘t strand. Ons schip bekwam hierdoor een zeer grote barst en nu begon iedereen zich tot bidden te begeven; want wij allen meenden dat dit de laatste dag van ons leven zou zijn.

‘t Is waarachtig dat noch ik, noch iemand anders, zich ooit in groter gevaar had bevonden. Elk ogenblik verwachtten we dat ons schip voorts ten volle in stukken zou stoten. Maar eindelijk maakte door een bijzonder schikking van God de grootte en ‘t geweld der baren ons weer los en dreef ons omtrent een pistool-schoot weg van de klip af, zonder opmerkelijke grote schade van het schip; behalve dat het in de kiel of onderaan de bodem een klein gat bekwam waardoor er enig water inliep: Ook was iets aan het boord in stukken geslagen. Dit veroorzaakte dat we gedurig aan ‘t pompen moesten blijven en gaf ons onophoudelijk werk.

Op de vierde dag toen nu de storm opgehouden en het weer zich bedaard had en de lucht weer helder geworden was werden we de andere schepen van ons gezelschap niet gewaar; derhalve we over die zeer bekommerd waren. Echter lieten we hierdoor ons niet verhinderen in de voortzetting van onze reis omdat de wind hiertoe zich ons enigszins gunstig toonde.

Maar vermits ons schip lek, daarboven onze arbeid in ‘t uitpompen der water groot en onophoudelijk bevonden, zo leek ons het beste te zijn een bekwame plaats te gaan zoeken waar we verzekerd lagen; ‘t verkregen gat te stoppen en ons wat verkwikken mochten. Doch omdat de Noordzee langs de kust vol steen-klippen is; om die oorzaak kan men aan die zeeboezems en haven niet komen en zo moesten we noch twee dagen lang op zee blijven eer we in veiligheid konden komen.

Eindelijk kwamen we op de vierde dag ‘s morgens op de kust bij Wardhus; dat is een kasteel wat de Denen gebouwd en waarin ze een bezetting en ook een commissaris of gemachtigde hebben om te passen op alle Duitse schepen die van Archangelsk heen en weer op de Witte-Zee varen. De hier liggende ambtenaars lieten ons gans hoffelijk voorbijzeilen zonder iemand aan boord te zenden [24] omdat ze aan onze vlaggen wel zagen dat we Denen waren. Toen we voorbij het slot voeren begroetten we hen met ons geschut en kwamen in de zee van Varanger waar we ons anker uitwierpen omtrent een halve mijl van de stad af.

XI. Hoofdstuk.

Aankomst der heer Martiniere te Varanger in Deens-Lapland. De inwoners verwonderen zich over deze aankomelingen. Vergunnen hen hun haven om hun schip daarin te mogen verbeteren.

Toen we ter gedachte plaats gekomen waren lieten we onze boot neer in zee. Ondertussen was er niemand onder ons allen die van dit gewest, wat zich gans ruw en wild zich vertoonde, enige allerminste kennis had. Onze zeven, nevens de schipper, waagden zich om een klein stuk weg opwaarts te gaan opdat we zagen of we een bekwame plaats of enige inwoners die ons behulpzaam konden zijn vinden mochten.

Toen we nu omtrent een halve mijl voortgestapt waren kwamen we in een goed-bewoonde stad die een goede haven en ligplaats had. Deze stad is genoemd Varanger. ‘t Volk liep met grote hopen bijeen en waren ontzet omdat ze ons in zodanig toerusting zagen aankomen en bekeken ons met zeer grote verwondering.

Onze schipper, die de Noordse taal verstond en ook kon spreken, bad hen vriendelijk te willen toelaten dat we ons schip aan strand brengen en het daar van de geleden schade weer verbeteren mochten. Toen ze nu hoorden dat we kooplieden waren en dat ons voornemen was, walrussen (van de Fransen genoemd cheval marin, dat is zee-rossen of zeepaarden) te vissen zo boden ze ons zo wel hun hulp als hun haven aan. ‘t Een en ‘t ander werd van ons aangenomen met een groot welgevallen. Nadat we de gedachte haven bezichtigd hadden keerden we weer na ons schip: En omdat we het noodwendig moesten [25] lichter maken zo namen we onze ballast (bestaande uit zand) daaruit; nevens enige kisten tabak en sommige pakken lijnwaad die we indien de gelegenheid voorkwam aan de inwoners dachten te verruilen. Na de gedane ontlading brachten we ‘t gedachte lijnwaad en de tabak in een niet ver van ‘t strand gelegen huis die onze schipper en de uitvoerder der kooplieden zodanig verzekerden dat de waren daarin voldoende veilig konden zijn.

XII. Hoofdstuk.

Tabak aan deze Lappen vereerd en van hen zeer hooggehouden. Zeldzame spijzen der Deense Laplanders. Hun walgen van de goede Deense kost. Van welke dingen ze hun drank bereiden. Hun brandewijn. Zijn merendeel tovenaars. En gans bijgelovig. Hun lichaam gestalte. Geilheid van hun vrouwen. Kleding, waarvan gemaakt. Dracht der manspersonen. Hun voet- en hoofddeksel. Huizen. Hoe ze ‘s nachts slapen zonder bedden. Zeldzaam bijgeloof omtrent hun katten; van Martiniere voor duivels gehouden.

Opdat we nu tussen ons en dit volk wat, gelijk alreeds gezegd is, Laplanders waren een goed vertrouwen mochten oprichten zo vereerden we hen met enige opgerolde tabak die ze ontvingen met zo’n grote blijdschap alsof ‘t stukken goud waren geweest. Hiertegen deden ze ons geschenken van zodanige dingen als ze hadden; te weten, zeker slag van gedroogde vis van hen gebruikt in plaats van brood en vlees van rendieren (die maar alleen in Lapland, Borandy, Samojeden en Siberië worden gevonden) beren en andere wilde beesten wiens gelijke we nooit tevoren hadden gezien. Desgelijks gaven ze ons verse vis zonder zout gekookt die sommige onder hen in het vet van andere vissen, andere in een scherpe vochtigheid indoopten; welke vochtigheid ze tot hun drank nuttigen.

Doch vermits niemand onder ons lust had om van hun samenstelling iets te proeven zo waren we blijde dat we onze [26] eigen voorraad konden aantasten dat bestond uit goede tweebak of biscuit en gezouten rundvlees. We boden hen deze onze spijs wel aan; doch zo gauw ze die in hun mond hadden genomen spuwden ze die weer uit met even zodanige afkeer als wij van hun kost hadden. Echter dronken ze, ons ten geval, van ons bier en brandewijn: Maar niet met zo’n lust en smaak zoals ze hun eigen drank in ‘t lijf goten die ze bereiden van vers water, jeneverbessen en noch enige andere bessen die de gedaante hebben van linzen maar waarvan de naam ik vergeten heb. Van dezen hebben ze grote overvloed en ze groeien gelijk de gedachte jeneverbessen onder de bladeren van een kruid dat zich vergelijkt met ons varen-kruid, doch dikker en hoger; waarvan ik de weergave in geen kruidboek heb kunnen vinden.

Ze hebben zeker slag van brandewijn die ze distilleren in een koperen daartoe bereide distilleerketel waarin ze een soort van koren doen en dat geeft die zodanige kracht dat ze zowel die mensen dronken maakt als de onze. Hun ordelijke of gewone drank is niet veel slechter dan onze wijn.

Deze Laplanders (alhoewel ze Lutheranen zijn en ook hun priesters [of predikanten] hebben die hen leren en onderwijzen worden echter zeer zeldzaam van de duivel geplaagd. Voor het grootste deel zijn ze tovenaars en zo bijgelovig dat ze, wanneer hen enig dier bejegent wat ze voor ongeluk houden, terstond in alle haast weer terug naar hun huizen keren en die gehele dag daar niet weer uit komen. Wanneer ze zich ter visserij begeven en hun net uitwerpen en niet meer dan een vis optrekken zo houden ze zulks voor een boos teken en begeven zich naar huis en vissen die ganse dag niet meer.

Zowel de mannen als de vrouwen zijn van een klein postuur, docht goed gezet en gans gezwind. ‘t Aangezicht is breed: De neus ingebogen; de kleur vrij bruin; doch niet zo zeer als van andere Noordse volkeren. De ogen zijn klein gelijk die van de varkens; de wenkbrauwen groot die zich gewoonlijk uitstrekken tot aan de slapen der hoofd. [27]

Zwaarmoedig en grof van aard zijn ze zonder enige hoffelijkheid. Voorts ten enenmale geil en vooral de vrouwspersonen die zich aan alle aankomende ten beste geven zo vaak ze zulks zonder vrees voor hun mannen doen kunnen.

Hun kleding is menigerlei; somtijds gemaakt van grof laken; maar in ‘t algemeen van eland of rendieren huiden, ‘t haar buitenwaarts gekeerd. Hun kousen zijn van dezelfde stof. De schoenen van een vis-huid daar de schubben noch op zitten; zonder achter-lel en oren op de manier der pantoffels. Hun hoofd bedekken ze gelijk de Noorwegers. Hun haar is in tweeën verdeeld; ‘t ene deel hangt op d’ ene en ‘t ander op de andere schouder neerwaarts af. De muts of huif (cornette) is met rood lijnwaad overtrokken: En dit is al ‘t lijnwaad wat ze aan hun lichaam hebben. Andere dragen een vel-stuk, wat breder dan tweemaal een hand. Dat binden ze achter hun hoofd tezamen naar de wijze der Egyptenaren. [Zie figuur I. No 2.]

De mannenkleren zijn alle tezamen gemaakt van de huiden der rendieren; ‘t Haar buitenwaarts gewend. ‘t Voornaamste der kleed is de wambuis of liever de korte rok die zich naar beneden strekt tot over ‘t midden der dijen; met een broek van even dezelfde huiden bereid. Daaronder hebben ze een paar laarzen aan de benen en zo aardig toe-gesteld van een vis-huid dat, ofschoon ze gans plomp en bot-grof schijnen te zijn, men echter niet licht de naad daaraan zou kunnen vinden. Velen onder hen dragen geen laarzen, maar alleen schoenen gelijk de vrouwen. Op hun hoofd hebben ze een slag van ronde mutsen gelijk de schippers dragen, gemaakt van eland- of rendieren huiden daar het haar nog aan zit; aan de oren geborduurd met een stuk van een vossen-balg, somtijds wit, somtijds grauw. [zie figuur I. No 3.]

Velen van hun huizen zijn gebouwd naar de manier der inwoners in Oslo; ze hebben daarin geen ander licht dan hetgeen van boven af invalt.

Ze hebben geen bedden daar ze ‘s nachts op liggen; gelijk ook niet hun buren en Moskouse Laplanders, de [28] Borandy, Samojeden, Siberiër, Nova Zembla, IJslanders en andere Noordse volkeren. Ze strekken zich midden op de vloer sierlijk uit in een berenhuid waarop groot en klein, heer en vrouw, kinderen, knechten en maagden alle tezamen op een hoop bijeen liggen zonder enig bedenken. Wanneer ze nu ‘s morgens opstaan zo leggen ze hun huiden recht ordelijk weer op hun oude plaats.

Elk huis houdt voor zich zelf een grote zwarte kat waarmee ze veel bestel hebben en waarvan ze zeer veel werk maken. Ze spreken met die even als met vernuftige mensen. Niets zullen ze ter hand nemen voordat ze de zaak eerst met hun kat hebben beraadslaagd omdat ze geloven dat dit dier hen in hun voornemens behulpzaam is. Elke nacht gaan ze uit hun huizen om hun lieve kat raad te vragen. Ze durven ook op geen geluk te hopen op hun jacht, vis- en vogelvangst of in andere verrichtingen indien deze hun goede engel niet met hen ging. ԫ Heb velen ervan gezien en alle tezamen hebben ze de gestalte van een kat. Echter zeg ik en geloof vast, in aanmerking van hun vreselijk aanzien, dat ze niet anders dan duivels kunnen zijn. [Zie figuur II. No 1.]

Toevoeging.

De oorzaak van de zwartheid der Lappen, die anders gans wit ter wereld komen, hebben we aangewezen in ‘t eerste deel van onze grote historische rariteit kamer, pagina 311. In welk werk we ook handelen of ze zo ongevormd van lichaam en klein van gestalte zijn zoals vele voorgeven, pagina 309. Hun gestalte, gemoedsaard, kost, argwaan; razende woede van hun vrouwen als ze vertoornd zijn, pagina 313. Gierigheid; luiheid, ondankbaarheid tegen hun oud geworden ouders, pagina 315. Vooral van dieverij, pagina317. Huwelijken; huizenbouw, bijgeloof; zeldzame jacht-ceremoniën; toverijen en vreemde gevallen daar omtrent, tweede Deel, van pagina 360. tot pagina 387 etc. [29]

XIII. Hoofdstuk.

Martiniere en enige andere begeven zich terwijl hun beschadigde schip verbeterd wordt dieper landwaarts in. Ontmoeting met twee grote beren. Hoe ze die verdreven. Komen bij huizen waar ze hun rust nemen. Geschenk van een stuk tabak zeer hoog geacht.

Toen we nu de dag na onze aankomst te Varanger ons schip hadden ontladen waren de lieden van deze stad ons zeer behulpzaam om die om te wenden en tot de verbetering toe te brengen alles wat ze konden. Maar vermits de schipper ‘t gedachte schip veel meer beschadigd vond dan hij zich ingebeeld had zo bad hij de inwoners hem te willen voorzien van zodanig hout als hij tot de herstelling nodig had. Ze maakten hem bekend dat dit te bekomen was op een niet ver daar vandaan gelegen berg; ja hebben ‘t hem ook zelf naar toe gebracht.

Vermits nu de uitvoerder der kooplieden bemerkte dat tot de verbetering van het schip enige tijd zou moeten verlopen zo nam hij voor wat dieper in ‘t land te willen gaan om te zien of hij daar iets zou kunnen vinden wat hij voor de Deense waren zou mogen ruilen.

Tot zijn reisgezellen op deze weg verkoos hij mij en noch twee anderen uit de gehele hoop. De volgende morgen en dat was de 12^de van de lente maand namen we met ons tabak en lijnwaad om te verhandelen; desgelijks biscuit of tweebak en gezouten spijs tot onzen voorraad om te eten. We voerden met ons drie van de inwoners van dit land zo om de pakken te dragen als om ons de weg te wijzen. Dus gingen we voort door bossen, bergen en dalen tot omtrent ‘s avonds ten vier uur toe; ter welke tijd we twee witte, uitsteekende grote wilde beren in ‘t gezicht kregen die zich naar ons toe begaven waardoor we ons in geen kleine vrees bevonden.

Toen onze geleiders-lieden deze onze angst bemerkten bevalen ze ons onbekommerd te zijn en zeiden: Indien ze zich onderstonden ons te naderen zo hadden we niets anders te doen dan naar ons geweer te tasten want dan zouden ze de vlucht nemen. Om nu hiervan een proef te hebben zo begonnen we ons roer te spannen en de pan vaardig te maken. Zo gauw ze zulks gewaar werden liepen ze weg zonder om te zien [30] aangezien we noch afschoten noch buskruit afbrandden waarvan ze de reuk hadden mogen vernemen. Hierop hebben we hen niet meer gezien.

Omtrent een uur daarna toen we van een berg afgingen en nu beneden waren gekomen vonden we twaalf huizen die tamelijk ver van elkaar stonden. Niet ver vandaar bevonden zich twee kudden dieren de herten gelijk die Rangifers of rendieren waren volgens ‘t bericht van onze wegwijzers.

Toen we in dit vlekje of dorpje gekomen waren brachten ze ons in een huis alwaar we rustten omdat we ons vanwege de lange en moeilijke reis, desgelijks vanwege de zware last van onze meegenomen waren, vrij zeer afgemat bevonden. ‘t Eerste dat we deden was aan onze huiswaard een stukje tabak te vereren wat hem boven maten aangenaam was. Hij zei ons dat hij in negen maanden tijd geen dergelijke verering had bekomen. Om nu onze milddadigheid te vergelden gaf hij ons wat van zijn brandewijn; een stuk vers rendieren vlees en gedroogde vis. Dit geschenk deelden we uit aan onze wegwijzers en onthaalden hen daarmee terwijl we ons zelf verzorgden van onze eigen meegenomen voorraad. Na gehouden maaltijd gingen we neerleggen op een grote witte berenhuid en namen alzo onze nachtrust naar de gewoonte van dit land.

XIV. Hoofdstuk.

Handel van vellen tegen lijnwaad en tabak. Verdere tocht dieper landwaarts in op sleden voortgetrokken van rendieren. Goede voorzorg tegens de koude. Zeldzaamheid omtrent de rendieren. Boven maten snelle voortgang der sleden. Komen aan een groot land-vlek en hoe ze daar ontvangen worden. Goede boter en kaas gemaakt van de melk der rendieren die vrouwelijk zijn. Hun uitstekende gezwindheid.

Toen we de volgende dag ‘s morgens opgestaan waren verzochten we te weten of onze huiswaard niet iets te ruilen had tegen ons lijnwaad en tabak: Hij [31] antwoordde dat hij had vellen van wolven, witte eekhorens en diergelijke: Dat ook zijn buren noch meer daarvan hadden die ze, gelijk hij geloofde, graag tegen onze waren zouden willen verruilen. Omdat we nu die begeerden te zien zo brachten ze die tot ons en tegelijk vier pakken kleren gemaakt van rendieren leer om ons voor de koude te bewaren. Enige van deze dingen gaven ze ons voor tabak en enige voor lijnwaad.

Vermits nu hier niet meer te handelen was verzochten we van de waard dat hij ons van rendieren wilde voorzien om ons dieper in ‘t land te voeren. Nauwelijks hadden we hem onze begeerte voorgedragen of hij trad voor de deur; nam zijn hoorn en blies daarop. Terstond kwamen veertien of vijftien van deze dieren bij hem waaruit hij er zes uitkoos die hij uitrustte en voor zes sleden spande die gemaakt waren gelijk een kleine schuit en rusten op vier kleine balken en vast gehecht aan een stuk hout, twee voeten langer dan de slede.

In ene ervan deden we onze voorraad: En nadat we twee van onze wegwijzers met tabak tevreden gesteld hadden lieten we hen weer naar huis keren en behielden alleen de derde maar bij ons om ons te geleiden vermits hij was geweest in ‘t andere Lapland dat behoorde onder de heerschappij der grote vorst van Moskou; had goede kennis van de spraak van dit volk gelijk ook van het ganse land en de taal der Killoppen.

Toen we ons nu elk apart in een slede hadden gezet en aangedaan de Laplandse kleding die we met de inwoners hadden geruild werd elk van ons met een witte berenhuid bedekt. Toen ze ons ook aan onze wagen hadden vastgemaakt met een brede riem van de huid van een rendier zo gaven ze ons, hoofd voor hoofd, twee glazen brandewijn in ‘t lijf en een korte stok onderaan met ijzer beslagen in de hand om ons daaraan vast te houden en daarmee te verhoeden dat we niet omver geworpen werden bij elke steen of tronk van een boom waarmee we mochten stoten.

Toen we nu aldus tot de reis toegerust en vaardig waren [32] murmelde onze huiswaard die de gedachte rendieren toebehoorden elk er van enige woorden in ‘t oor en zei hen (immers gelijk wij ‘t daarvoor hielden), hoe ver ze ons te voeren hadden. Terstond deden ze zodanige sprongen dat we ons inbeelden zoveel duivels als er rendieren waren voor onze sleden te hebben. Op deze wijze snelden ze met ons over berg en over dal zonder dat we hen enigszins door slagen noopten. Dit duurde zo tot omtrent zeven uur in de avond; ter welke tijd ze ons brachten bij een grote land-vlek gelegen tussen de gebergten; dicht bij een groot meer.

Toen we bij het vierde huis waren gekomen stonden ze plotseling stil; stampten allen tezamen met hun ene voet tegen de aarde even alsof ze hun aankomst bekend wilden maken. De huisheer die dit geruis vernomen had kwam terstond met zijn knechten bij ons. Een onder hen had een kan van jenever-bessen-hout gemaakt vol brandewijn waaruit hij elk van ons een kleine schaal, ook van hout, toereikte om te drinken en ons alzo te verkwikken eer we uit de sleden traden terwijl hij van onzen wegwijzer had vernomen dat we ons in geen kleine verwarring bevonden vermits we niet gewoon waren op zo’n gezwinde en geweldige wijze voort-gevoerd te worden.

Deze rendieren, beide van ‘t mannelijke en vrouwelijke geslacht, hebben horens een weinig korter dan die van een hert; krommer, ruwer en niet zoveel vertakt. De kleur is even zodanig als die van onze herten. De klauwen zijn gekloofd en zo groot als die van een tamelijke os. Ze worden geweid op mos waarvan ‘t land hier overal vol van is.

De wijfjes worden gemolken gelijk onze koeien. Van de melk bereiden de inwoners recht goede boter en kaas. Deze rendieren maken ze vast aan twee stangen die met riemen van deze dierenhuiden aan de sleden zijn gehecht: Omtrent op dezelve wijze als de paarden voor onze karossen zijn gespannen. Met die riemen ze de gedachte sleden ongelooflijk snel voort-treken en de rechte weg op naar de bestemde plaats brengen zonder dat men enige moeite [33] behoeft te doen om hen te regeren of te sturen. [zie hiervan de afbeelding figuur I. No. 4.]

Toevoeging.

‘t Zal de moeite waard zijn de onkundige lezer enig verder bericht van deze rendieren of reen te geven uit Olaus Magnus, Johannes Schmidt, Erasmus Franciscus en andere schrijvers. Ze worden genoemd een slag van herten; doch zijn veel groter, sterker en sneller. Sommige schrijven hen drie horens toe. De tamme ziet men in Bothnia en Groot Lapland. Men spant ze voor de sleden; derhalve hen ook de naam Reiner of Rancher of Rangifer toegevoegd is vermits ‘t spantuig hen om de horens en aan de borst gedaan Rancha of ook Locha wordt geheten. Derhalve Rancher of Reiner zoveel betekent als een jok of trek-hert. Alhoewel die naam ook afkomt van ‘t gewicht van hun horens en die heeft de gedaante van enige takken van een eikenboom. Onder deze horens zijn er twee groter dan de derde die midden op ‘t hoofd zit met enige korter takken dan de anderen beteeld waarmee ze het hoofd beschermen tegen de vijandige dieren en vooral tegen de wolven; tegelijk hen een sierlijk aanzien veroorzaakt. Schefferus die deze beschrijving van Olaus verklaart zegt dat dit derde geen hoorn is, maar alleen een tak die groeit tussen beide de horens en vertoont de gestalte van een hoorn en steekt vooruit. Op deze wijs zou men kunnen zeggen dat sommige van deze dieren vier, vijf of zes horens hebben. Die van de wijfjes zijn veel kleiner. Die strekken zich achterwaarts van ‘t hoofd uit; doch aan het einde krommen ze zich niet naar achteren toe, gelijk die van de geiten en bokken; staan ook niet tegen elkaar gekeerd, gelijk die van de herten en elanden, maar zijn voorwaarts gebogen als die van de wilde geiten.

Enige maken van de elanden en de rendieren enerlei geslacht, doch kwalijk. Sommige noemen ze reen. Ze leven van ‘t witte berg-mos dat in de winter met sneeuw bedekt ligt. Maar hoe hoog deze sneeuw ook zijn mag, echter weten de rendieren daardoor te graven en alzo hun kost daaronder te bekomen. In de zomer voeden ze zich met de bladeren en groene twijgen der bomen. Aan de hals hebben ze manen gelijk de paarden. De hoeven of klauwen zijn gekloofd die de natuur bijna gans rond heeft gevormd omdat deze beesten door de dalen en over de gebergten gedurig door de diepe sneeuw moeten lopen. Daar zijn wilde en tamme of liever getemde. De eerste laat men in de wildernissen lopen om er te vermenigvuldigen opdat men somtijds een jacht tegen hen opstellen mag. De tamme brengen hun heren zeer groot voordeel toe: Want ze bedienen zich van hun melk, huid, zenuwen, gebeenten, horens, haar en vlees en dat laatste is een goed smakend eten. Daarboven worden ze gespannen zo voor zware als lichte [34] wagens en sleden beladen met kostbaar vel-werk en allerlei vis; omdat de meeste Laplanders alleen van de visserij leven. Op een dag kunnen ze honderd en vijftigduizend schreden afleggen, dat maakt dertig middelmatige Duitse mijlen. De sneeuw-wagens of sleden lopen vooraan spits toe om des te beter door de sneeuw te mogen snijden gelijk de schepen door de zee-baren.

De melk van deze dieren wordt gedronken of tot kaas gemaakt; desgelijks tot een slag van vet of smeer; maar de eigenlijke boter kunnen ze er niet van bekomen. De huid verstrekt de mensen tot stof voor kleding aan het lichaam en bedekking op het bed. Men bereidt er ook paardenzadels, leren zakken en blaasbalgen van vermits deze huiden gans taai, sterk en duurzaam zijn. De zenuwen worden verwerkt tot hemden in plaats van vlas wat hier niet groeit: Ook maakt men er garen van; nevens zeer sterk touwwerk waarmee ze hun schuiten vast tezamen binden omdat hen ijzeren nagels ontbreken. De beenderen en horens gebruikt men tot bogen en worden derhalve zeer hoog geacht. De klauwen houdt men een dienstig middel voor de kramp. Met ‘t haar worden de rijzadels gevuld; desgelijks stoelkussen en bolsters om op te leggen. ‘t Vlees is gezond en van een lekkere smaak. Als ‘t gezouten is kan men ‘t vele jarenlang goed houden.

Sommige inwoners hebben tien, twintig, dertig, zeventig of honderd van deze dieren; sommige ook wel twee, drie, vier of vijfhonderd, na dat ze wel-vermogend zijn. Die laten ze door zekere herder gins en derwaarts op de weiden brengen en in stallen bewaren vanwege de hoeveelheid der wolven en vooral de berg-wolven die grimmiger en meer vernielen dan de andere. Als ze over zee naar andere landen worden gevoerd blijven ze niet lang in ‘t leven vanwege de verandering, zo van lucht als voedsel. Gelijk dan ook de Laplanders zelf als die in een ander gewest komen wel gauw de dood in de kaken vallen. De Zweedse vorst Steno Stur zond hertog Frederick van Holstein zes van deze rendieren, nevens een Lap en zijn huisvrouw, om op die te passen. Doch zo wel de mensen als de beesten stierven in weinig tijd. Koning Gustavus schonk in ‘t jaar 1533 aan enige heren van Pruisen tien rendieren van beide geslacht die men de wildernis ter vrijheid gaf opdat ze zich daarin mochten vermeerderen: Doch naderhand heeft men noch oude noch jonge gezien.

XV. Hoofdstuk.

Aankomst te Moermansk Koimore. Gestalte der huizen. Kleding der mannen en vrouwen. Verre reis, afgelegd op een dag. Ruilen tegen tabak. [35]

Toen we uit onze sleden traden zo begaven we ons binnen het huis die gebouwd was op even zodanige wijze zoals de anderen in deze landen; te weten, zeer klein, laag en gedekt met boombasten en ontvingen geen ander licht dat ‘t geen van boven door ‘t dak van het huis komt in te vallen, gelijk als in Noorwegen.

Deze Laplanders dragen wat langere kleren dan diegene waarvan we kwamen. Doch zijn ook gemaakt van de huiden der rendieren, ‘t haar uitwendig. De vrouwspersonen zijn even zodanig versierd en het haren uitgespreid gelijk die we tevoren gezien hadden: Met een ronde huif op het hoofd van dezelfde huid als waarvan de kleren gemaakt zijn.

Zo gauw we binnengekomen waren gaven we de waard een stukje gerolde tabak van omtrent twee vingers lang welk geschenk hij zeer vriendelijk aan nam. Evenzoveel vereerden we ook aan elk van zijn buren opdat we onder hen des te zekerder mochten zijn vermits we hoorden dat ze wilder waren dan diegene welke we tot noch toe hadden gezien. Hierna deden we onze maaltijd van de voorraad die we met ons gebracht hadden. Onze wegwijzer at van zijn gedroogde vis en rendieren-vlees, gans ongezouten gekookt.

We vroegen hem hoeveel mijlen we die dag hadden afgelegd? Waarop hij antwoordde, omtrent dertig en dat we ons nu bevonden in ‘t land Moermansk Koimore alwaar de inwoners een andere taal spraken dan die die in Varanger. We konden er niet enig woord van verstaan. Toen we gegeten hadden legden we ons geschikt neer op hun berenhuiden naar hun gewoonte en gingen alzo slapen nadat we tevoren onze kleren hadden verruild tegen die van hen vermits die wat langer waren. Ook hadden we honderd van hun bereide eekhoorn-vellen verhandeld voor wat tabak. [36]

XVI. Hoofdstuk.

Verdere reis naar het landschap der Kiloppen met een zeer grote gezwindheid door middel der rendieren. Komen bij een klein dorp. Zeldzaamheid der rendieren en bedrijf der wegwijzers omtrent die. De Kiloppen houden geen gemeenschap met enige andere volkeren. Vlieden voor de vreemdelingen. Aankomst in een dorp.

De volgende dag wat de veertiende van mei was baden we onze leidsman en tolk onze huiswaard te willen verzoeken dat hij onze sleden verzorgde opdat ze vaardig waren om dieper in ‘t land te gaan. Dit verrichtte hij. Ook kwamen de buren om ons te helpen; brachten van hun brandewijn mee om met ons te drinken voor ons vertrek.

Ze spanden zes rendieren voor zes sleden en waarvan we in een onze waren deden en in de overige zelf gingen zitten. Toen dekten ze ons toe en maakten ons vast. Nadat ze nu elk rendier hun bevel in de oren hadden gemompeld vlogen die zeer verschrikkelijk voort en sleepten ons op deze wijze met de grootste gezwindheid tot bij twee uren na de middag eer we bij enig huis kwamen.

Omtrent ten drie uren brachten ze ons in een klein dorp van zeven of acht huizen gebouwd op een zeer hoge berg dicht bij een groot bos alwaar ze plotseling stil stonden; waardoor we geloofden dat we onze reis hadden geëindigd. Doch vermits geen mens tot ons kwam zo moesten we onze rendieren in ‘t mos drijven (wat hier groeide in zeer grote menigte), opdat ze aten. Voor ons deel behielpen we ons met ons gezouten vlees en biscuit; onze tolk met zijn gedroogde vis. Ondertussen verkwikten we ons nu en dan met de brandewijnflessen die onze voor-gedachte waard ons meegegeven had.

Toen we nu omtrent een uur lang hadden gerust had onze wegwijzer (die zo wel als een van beste kennis had om de rendieren te laten voortrennen) zeer grote moeite om ze verder voort te krijgen omdat dit naar hun denken de [37] plaats was waarheen ze geordonneerd waren. Dit deed hem velerlei wonderlijke ceremonies ter hand nemen. Tot vijf of zesmaal toe ging hij gans alleen in ‘t bos en kwam weer terug; altijd op zijn terugkomst hen iets in ‘t oor mompelen. Evenwel kon hij hen bezwaarlijk tot gehoorzaamheid bewegen. Eindelijk werden ze goedwillig en gingen weer voort: Doch niet met zo’n vaardige gezwindheid zoals ze tot nog toe hadden getoond.

We vroegen hem waardoor ‘t toch kwam dat we geen mensen in dit dorp hadden gevonden? Hij gaf ons tot antwoord: Dat zulks ter deze plaats geen wonder was vermits we nu waren in ‘t landschap der Kiloppen; dat was een slag van Laplanders en veel meer ongebonden dan alle anderen die we tot nog toe hadden gezien. Die ook zeer vaak hun woonplaatsen veranderen om ‘t gezelschap der vreemdelingen te vermijden. Ze leven enkel van de jacht en houden geen gemeenschap met andere volkeren.

Terwijl we onze reis vervolgden en van een hoge berg afreden vernamen we omtrent ten negen uur ‘s avonds vier Kiloppen die van de jacht kwamen en werden gevoerd in vier sleden met rendieren, even zodanig als wij: Doch zo gauw ze ons gewaar werden namen ze een andere weg. Aan de voet van de berg kwamen we aan een groot bos. Toen we ons in het midden ervan bevonden hoorden we een zeldzaam gehuil en geschrei, doch zagen niemand.

Uit dit woud gekomen en toen we van een andere berg afkwamen werden we een dorp gewaar; derwaarts onze rendieren ons voerden en ons, door hun voeten-slag, een herberg naar hun behagen aanwezen: Waarin we ons verversten met onze eigen voorraad en legden ons neer om te slapen, gelijk voor dezen. [38]

XVII. Hoofdstuk.

Een rendier kan op een dag die een slede voorttrekt afleggen over de honderdzestig Franse mijlen weg. Handel met vossenvellen en sabel tegen tabak. Grofheid van het volk in Moskou-Lapland; alwaar de heer Martiniere zich nu bevond. Verdere voortreizen alweer op sleden voortgetrokken van rendieren. Komt in een mooi dorp. Hoe hij en zijn reisgenoten hier ontvangen worden. Melk. Boter. Zout. De Lappen kunnen geen zout verdragen.

Zo gauw we de volgende dag ‘s morgens ontwaakt waren vroegen we onze tolk en wegwijzer hoeveel mijlen we de vorige hadden gereisd? Hij berichtte ons ten minsten veertig; dat maakt omtrent honderdenzestig Franse mijlen en is de afstand tussen Parijs en Lyon. Elke mijl der Lappen is groter dan een Duitse mijl die viermaal zoveel weg omvat als een mijl bij Parijs zodat een Laplandse mijl ruim vijf mijlen van Parijs is. Een goed-bereden ruiter zou op een dag niet boven vijf Lapse mijlen kunnen afrijden. Bovendien maakte hij ons bekend dat we nu waren in ‘t gedeelte van Lapland wat toebehoort onder de grootvorst of tsaar van Moskou.

Terwijl we nu met de inwoners dronken en tabak rookten lieten we hen vragen of ze niet enige waren hadden te vermangelen. Ze gaven tot antwoord dat ze vellen hadden en vermits wie die verzochten te zien zo gingen ze die terstond halen. ‘t Waren witte, zwarte en grauwe vossen-vachten nevens enige sabel, doch niet zo goed van kleur als die in Borandy, Samojeden en Siberië.

Deze gelegenheid diende ons zeer goed. We gaven hen tabak daarvoor; waarin ze ook een goed genoegen vonden. Toen we nu de koopmanschap gesloten en de waren tegen elkaar geleverd hadden begonnen we dapper tezamen te drinken. Onder dit zuipen bevonden we dat deze inwoners niet zo wild waren dan de andere die we tot nog toe gezien hadden; alhoewel recht grof in hun omgang vermits ze in ons gezelschap zodanige dingen deden die de hoffelijkheid niet toelaat te verhalen.

De dag verliep vast en we waren begerig om noch verder te gaan omdat we noch enige rollen tabak, gelijk [39] ook enig lijnwaad, hadden overgehouden. We lieten derhalve onze waard verzoeken dat hij ons met sleden wilde voorzien: En kregen er zoveel als we nodig hadden en zetten ons daarin en reden omtrent de middag weg; voortsnellende tot’s’ avonds omtrent ten zes uren door gevaarlijke, en (gelijk elk zou gemeend hebben) ongebruikelijke wegen; zonder mens of beest te zien. Na omtrent een half uur toen we op een hoge berg kwamen zagen we bij een kleine zijweg twee huizen onder de klippen. Onze wegwijzer berichtte ons dat zich twee Kiloppen daarin onthielden: Die, zo gauw ze ons in het gezicht kregen, met vrouwen en kinderen de vlucht namen.

Daarna reden we drie uren voort zonder iets te ontmoeten. Toen werden we ter zijde van een kleine heuvel een zeer mooi dorp gewaar gebouwd aan een vloed. We kwamen daarin omtrent ten elf uren in de nacht. Hier waren onze rendieren onze kwartiermeesters en brachten ons midden in ‘t gedachte dorp waar we wel goed genoeg ontvangen werden.

Onze waard liet een goed vuur aanleggen in ‘t midden van zijn huis en zette ons tot onze avondmaaltijd een stuk gezouten rendieren-vlees met een goed deel brandewijn voor. We waren hierover enigszins verwonderd: Want alle inwoners waarbij we ons tot nog toe hadden bevonden gebruikten gans geen zout en hier was overvloed ervan. Hij gaf ons ook melk en zeer goede gezouten boter. Mogelijk zou het ons noch beter gesmaakt hebben indien we brood gehad hadden om daarmee te eten. Doch onze voorraad was alreeds op en we waren zeker te kort gekomen indien ‘t geluk ons niet derwaarts had gevoerd. Onze leidsman en tolk moest zich alleen met droge vis behelpen omdat hij geen zout kon verdragen. Toen we nu onze maaltijd gedaan hadden begaven we ons, naar de oude gewoonte, op onze berenhuiden ter rust. [40]

XVIII. Hoofdstuk.

Vertrek naar Kola en aankomst aldaar. Gelegenheid van deze stad. Huizen, hoedanig gebouwd. Aard der inwoners. Handel met vellen. Onthaal bij hun huiswaard.

Toen nu in dit dorp niets meer voor ons te verhandelen viel lieten we de volgende dag, (de zestiende van mei) ons over de rivier zetten die omtrent zo breed was als de Seine in Frankrijk. Aan de andere zijde gekomen in een klein vlek zo begaven we ons naar het beste huis van al diegene die daar stonden om te zien of men ons niet enige sleden naar Kola zou kunnen verschaffen. We bekamen onze begeerte en geraakten omtrent de middag ter die plaats aan.

Kola is een kleine stad of een grote land-vlek, gebouwd tussen de gebergten nevens een kleine vloed. Ligt omtrent tien mijlen weg van de Noordzee. Aan de zijde tegen ‘t Oosten zijn grote wildernissen. Aan die naar ‘t Westen vindt men ‘t landschap Moermansk Koimore. Tegen ‘t Zuiden ziet men zeer hoge bergen.

De huizen zijn zeer laag en voor het grootste deel van hout opgericht. Boven zijn ze sierlijk gedekt met vis-benen. Op de gevel hebben ze open kap-vensters waardoor het daglicht invalt. Deze gehele stad heeft niet meer dan een straat.

De inwoners zijn in het algemeen (gelijk ook de meeste in Moskou) twistgierig, wantrouwend en zo boven-maten jaloers dat ze hun vrouwen voor alle vreemden opsluiten zodat ze die niet zien of men hen spreken mogen.

Onze huiswaard nam al ons lijnwaad van ons aan en gaf ons daarvoor twee Lynx huiden die zwart en wit besprenkeld waren gelijk de huiden der luipaarden zijn; drie dozijnen witte vossenvellen; een half dozijn vellen van veelvraten (dit zijn dieren de dassen niet ongelijk; doch hebben een langere en rodere vacht of [41] zwart-rood met een staart als een vos) en dan noch sommige hermelijnvellen.

Vermits we nu noch enige ellen lijnwaad over hadden die meer bedroegen dan hij waren had om daartegen te geven zo leverde hij ons daarvoor noodwendige voorraad op onze terugreis en slede om ons te brengen in ‘t dorp dat aan de rivier lag tegenover Kola. Ondertussen onthaalde hij ons naar de gewoonte der land. Op de gedane avondmaaltijd begaven we ons nar onze berenhuiden en namen ons leger tegen de aarde.

XVIX. Hoofdstuk.

Spijzen tot de reis meegenomen. Verdere handel van vellen tegen tabak. De tabak is als men door Lapland wil reizen noodzakelijker dan geld. Vertrek van Kola. Komen weer terug in de vorige herberg daar ze goed ontvangen worden op hoop van een stuk tabak te zullen bekomen. Zeldzame gebruiken aangericht bij de begrafenis van een overledenen Lap. Wonderlijke vragen de dode voorgehouden. S. Nicolaas bij hen in grote eer. Wat voor een S. Nicolaas. Hoedanig afgebeeld.

Vermits we onze waard te kennen hadden gegeven dat we de volgende morgen vroeg wilden vertrekken zo heeft hij om te voldoen ‘t geen bij de handel bedongen was gereed gemaakt ‘t geen we nodig hadden; bestaande in tweebak of biscuit; zeker slag van brood toebereid met specerijen; (als peperkoeken,) rendieren-vlees met zout gekookt en een fles brandewijn.

Toen we nu onze goederen op de sleden hadden geladen kwamen twee van zijn buren die gehoord hadden dat we noch enige tabak hadden over gehouden bij ons en vroegen of we die voor vellen wilden ruilen? Toen we nu ja hadden geantwoord brachten ze hun waren tot ons; bestaande uit een dozijn hermelijn, twee dozijn witte vossen en vier lynx-vellen; doch geen van alle [42] zo mooi als diegene waren die we van onze huiswaard hadden bekomen.

Toen de ruil gesloten was zo leverden ze ons hun vellen en wij hen onze tabak over en behielden niet meer dan noch vijf rollen die dienen moesten zo tot ons eigen gebruik als om daarmee te betalen de onkosten van onze reis naar Varanger. Want de tabak is voor diegene die in deze landen wil reizen of handelen een veel noodzakelijker waar dan ‘t geld zelf. De Laplanders achten een stukje tabak hoger dan een zilveren kroon. Waarom dan ook de koningen van Denemarken en Zweden nevens de tsaar van Moskou een grote tol op de invoer van dit kruid in dit gewest hebben gezet en op de grenzen ambtenaars of tollenaars gesteld hebben om deze schatting te ontvangen.

Toen we nu onze handel ten einde hadden gebracht werden we gedwongen ons met onze kooplieden in ‘t drinken van brandewijn lustig te maken wat wel duurde tot omtrent twee uren na de middag: Ter welke tijd we van onze huiswaard verzochten dat hij wilde heengaan om de sleden gereed te stellen tot onze terugreis naar Varanger; waarin hij zich gans niet weigerig toonde. In een ervan deden we onze goederen. In de andere gingen we zitten en namen ons afscheid nadat we noch een goede kroes vol brandewijn met elkaar hadden uitgedronken. Onze rendieren even alsof ze ook hun deel daarvan hadden bekomen voerden ons, immers naar mijn inbeelding, met meer gezwindheid voort als ooit tevoren zodat we alreeds te zeven uur ons weer bevonden in ‘t vlek gebouwd aan de grote vloed en ons weer begaven in onze oude herberg nadat we ons over de rivier hadden laten zetten.

Hier werden we van onze gewezen en nu weer geworden waard zeer vriendelijk ontvangen vermits hij hoopte, immers gelijk wij meenden, dat we hem weer een stuk tabak zouden geven voor ‘t onthaal wat hij ons deed op onze terugkomst. Voor het eerste ontbijt gaf hij ons een goed gerecht van brandewijn. Daarna vroeg hij of hij [43] ons van sleden zou voorzien? Wij antwoordden: Van die nacht niet want we wilden vermits we vermoeid waren nu tot de morgen toe rusten: Te meer omdat er geen andere stad, dorp was waar we konden herbergen hier omtrent gelegen.

Toen nu onze waard ons een tamelijke teug uit de fles had geschonken zo vroeg hij of we met hem wilden gaan om te aanschouwen de begrafenis van een van zijn buren die voor omtrent vier uur tijd gestorven was. Wij, nieuwsgierig, namen zijn aanbieding gewillig aan.

Toen we in het sterfhuis waren gekomen zagen we het lijk dat van zes van zijn voornaamste vrienden op een berenhuid gedragen en zo op een houten baar gelegd werd. Het lichaam was met lijnwaad omwonden; doch ‘t aangezicht en beide de handen bleven ongedekt. In een ervan hadden ze hem een buidel met een zekere som gelds gegeven. In de andere hield hij een paspoort of vrijgeleidebrief van de priester verzegeld om dit schrift over te leveren aan S. Pieter tot verzekering dat hij een eerlijk man geweest en waardig was in de hemel opgenomen te worden. Aan zijn zijde hadden ze gesteld een fles vol brandewijn nevens enige gedroogde vis en een stuk rendieren-vlees opdat hij, vermits hij een tamelijk verre reis had te doen, onderweg te eten en te drinken mocht hebben. Achter hem legden ze wortels van dennenbomen wat fakkels zouden zijn om hem bij te lichten. Daarna begonnen ze te huilen te schreeuwen met zo’n velerlei zeldzame vertoningen en gebaren zodat iemand dit niet gewoon was wel zou durven zweren dat ze gans onzinnig waren.

Toen dit alles verricht was gingen ze tot verschillende malen toe ordentelijk rondom evenals in processie en vroegen hem naar de oorzaak van zijn dood. Of zijn huisvrouw of kinderen schuld daaraan hadden? Of hem iets had ontbroken? Of hij honger of dorst had geleden? Of hem enig ongeluk overkomen of zijn vermaak hem afgebroken was en meer andere diergelijke dingen. Dit geschiedde gedurig al wenende en hikkend met allerlei buigingen van hun lichamen. [44]

Ondertussen stond de priester daarbij en besprengde ‘t lijk met wijwater wat desgelijks van de rouw-dragende werd gedaan.

Hier dient niet vergeten te worden dat (vermits de Heilige Nicolaas van hen en zowel van die van Moskou in grote eer wordt gehouden en waren beiden naar hun mening Nicolazen) ze ook diens beeld nevens ‘t dode lichaam leggen in plaats van een kruid gelijk de Roomsgezinde gewoon zijn te doen.

Deze Heilige Nicolaas is niet die bisschop in onze almanak wiens feest we (te weten die van de Pauselijke Kerk) vieren; maar der zeven diakens waarvan in de handeling der Apostelen gewag van wordt gemaakt. Zijn gesneden beeldje was voorgesteld met een pelgrimskleed [gelijk figuur I. No. 5 te zien is]. Over zijn lendenen ging een lange wijde rok met een brede gordel. Zijn staf had hij in de hand.

XX. Hoofdstuk.

Jaloersheid der mannen over hun wijven. De vrouw van de waard bezichtigden onze reizigers in het afwezen van haar man met een bijzonder genoegen. Gewone verrichtingen van deze Laplandse vrouwen. Handel tussen deze vreemdelingen en de huisvrouw van onze waard. Onthaal bij de avondmaaltijd. Huizen. Slaapplaats.

Toen we nu al deze gekke bedrijven en zeldzame ceremonies moede waren geworden begaven we ons weer naar onze herberg waar we de vrouw van onze waard in vrijheid vonden omdat ze het hol waarin ze van haar man op onze aankomst in was gesloten verlaten had. Zo gauw ze ons gewaar werd week ze terzijde af naar de plaats van haar gevangenis en meende dat haar man bij ons was. Doch toen onze wegwijzer en tolk haar verzekerde dat hij zich noch bij het lijk bevond en niet zo ras thuis zou komen zo nam ze weer moed en waagde het bij ons te blijven. [45]

‘t Eerste wat ze deed was rondom te kijken. Daarna zag ze ook elk van ons met onbewogen ogen aan even alsof ze er een uit dit gezelschap had willen uit kippen. Dus aanschouwde ze ons een tijd lang met grote aandacht en betrachting. ‘t Scheen ook dat ze ons niet ongenegen was. Eindelijk zette ze zich langzaam neer en maakte voorts zeer wonderlijke gebaren. Door allerlei tekens liet ze haar genoegen met grote vriendschap blijken. Vooral toonde ze ons, als een zaak van grote hoffelijkheid, haar arbeid wat was een huif of muts, gestikt werk waar de ene draad over de andere lag en zeer sierlijk.

De verrichting deze Laplandse wijven is in ‘t algemeen niet anders dan kleren te maken, zo voor zichzelf als voor hun mannen en kinderen; alles tezamen op een zeer aangename wijze geborduurd of gestikt.

De meesten onder hen zijn vriendelijk; goed gesteld van lichaam en bevallig genoeg indien niet hun neuzen een weinig te veel ingebogen waren. De jaloersheid van hun mannen is verschrikkelijk en niet weinig maal voelen ze de uitwerking van hun gramschap. Ze zijn van een goede natuur. Zouden zich ook zonder grote zwarigheid te maken; ja wel graag, bij een voorvallende gelegenheid ten beste willen geven. Waarom dan ook hun voorzichtige mannen begeren dat ze, wanneer vreemden omtrent hen komen, ter zijden af zullen gaan.

Terwijl onze waard de begrafenis van zijn gestorvenen buurman bijwoonde om hem de laatste eer te betonen haalden wij onze voorraad uit en boden onze huiswaardin een gedeelte daarvan aan. Ze ontving zulks vriendelijk en proefde onze kost en liet blijken dat ze goede smaak daarin had en vooral in de peperkoeken. Ook deed ze twee teugen van onze brandewijn en ging toen weer weg omdat ze in zeer grote vrees stond dat haar man haar in ons gezelschap zijnde mocht betrappen. Wat haar, indien ze anders daar levend vandaan mocht komen ten minsten een goed deel knuppel-slagen zou laten voelen hebben.

Eindelijk kwam hij weer thuis en toen moesten we noch [46] een pijptabak met hem smoken; desgelijks ook een goede dronk met hem doen. Daarna traden we tot de avondmaaltijd waarin hij ons zijn lekkerbeetje op diste; namelijk, rendieren-vlees en gezouten boter die we tot brood aten. Maar onze wegwijzer die geen lust had tot spijzen waar zout bij was gedaan vergenoegde zich met gedroogde vis en een stuk berenvlees wat onze waard hem gaf en van hem op kolen gebraden werd.

Alle huizen van deze stad zijn gelijk de anderen in dit landschap van hout opgericht en met aarden zoden bedekt. Maar daarboven van binnen en van buiten versierd met zeer aardig in elkaar gezette vis-benen.

Na de gedane maaltijd gingen we naar onze bedden die bestond uit berenhuiden; van ons op de aarde uitgespreid gelijk we voor deze hadden gedaan. We legden on daarop neer en begonnen te slapen en brachten die nacht door in zo’n goede rust en zekerheid als we ooit van ons ganse leven hadden gedaan.

XXI. Hoofdstuk.

Vertrek naar Varanger. Ontmoeting van een Laplandse jager. Zeldzame sneeuwschoenen. Kleding der gedachte jager.

De achttiende van mei vroeg in de morgen toen onze waard ons van sleden verzorgd had legden we onze waren in een er van en gingen zelf in de overige zitten en reisden zo voort. Onze rendieren snelden met geen minder gezwindheid voort dan diegene hadden gedaan waardoor we van Kola herwaarts waren gebracht zodat we in twee uren tijd over zes mijlen weg hadden afgelegd.

Toen we nu tussen twee heuvels in een dal waren gekomen werden we een Laplander gewaar die op jacht ging, hij kwam naar ons en spoedde over de sneeuw heen bijna zo gezwind als wij; zonder enigszins daarin te zinken. Zijn sneeuwschoenen waren gemaakt van boombasten en [47] elk had de lengte van meer dan zeven en een halve voet; doch de breedte was maar alleen van vier vingers; de vorm vertoonde die van een halfrond of boog. Achter daarin was een uitgeholde plaats waarin zijn voeten stonden met de schoenen daaraan vast gebonden.

Zijn kleed was gemaakt van rendieren-huiden met al ‘t haar daaraan. De muts, wanten, rok, broek en kousen waren allen tezamen versierd met stikwerk. Om de lendenen had hij een gordel, desgelijks gestikt en van dezelfde stof. In de ene hand hield hij zijn boog: In de andere zijn werppijl, of spies. Op de ruig had hij een koker vol pijlen. Zijn geliefde kat (waarvan uitvoeriger gesproken is in ‘t voorgaande XII hoofdstuk) liep achter of nevens hem heen. [Zie figuur II. No 1]

XXII. Hoofdstuk.

Aankomst te Varanger. Aard der Laplanders. Hun zekerheid in het werpen en schieten. Hebben gans geen lust tot de oorlog. Vogels van dit land. De meeste wilde dieren zijn hier wit. Vis gedroogd en tot brood gebruikt. Vaten van koper. Haat tegens ‘t zout. Honden bijzonder klein, jachthonden. Zeldzame vogels.

Nadat deze Laplandse jager ons omtrent een halve mijl weg gezelschap had gehouden verliet hij ons aan ‘t eind van een heuvel. We volgden de ene en hij een andere weg. Vanwege de snelle spoed kwamen we noch die avond omtrent ten negen uur te Varanger aan. We hadden de vorige weg gehouden en even dezelfde gelegenheid gevonden als toen we vandaar reisden zonder dat ons enige kwade toevallen waren bejegend.

Ofschoon de Laplanders recht arm, beestachtig en voor het grootste deel tovenaars zijn zo tonen ze zich echter gans getrouw en zijn niet genegen om iets te stelen of naar hen te nemen ‘t geen hen niet toekomt; wat hun voornaamste deugd is. [48] Zeer geschikt zijn ze in ‘t handelen en gebruiken van hun werppijlen. Een kroon of rijksdaalder die dertig schreden van hen ligt weten ze daarmee te treffen. Met zulk een kracht en gezwindheid schieten ze die eruit zodat ze een man daarmee gans doorboren. Met hun bogen zullen ze een dier raken ter zodanige plaats zoals het hen behaagt.

Ze hebben geen grote lust tot de oorlog, maar zijn er in tegendeel afkerig van. Wanneer de koning van Denemarken of die van Zweden of de tsaar van Moskou soldaten nodig heeft en derhalve wervingen in deze landen laat aanstellen zo begeven ze zich in bossen en houden het daarvoor dat de wilde beesten niet zo boosaardig en onvriendelijk tegen elkaar zijn als de mensen.

Allerlei gevogelte hebben ze als ganzen, hoenderen, eenden en meer anderen die ze niet voeren met jeneverbessen, maar met een zeker slag van graan waarvan ze hun bier brouwen. Doch niets is er wat zo overvloedig bij hen wordt gevonden dan vis.

De meeste wilde gedierten in Lapland zijn wit als wolven, vossen, hazen en meer andere. Ja, ook hun raven zijn wit en zo hoog-wit als onze zwanen zonder enige zwartheid aan het ganse lichaam, behalve aan de bek en voeten.

De vissen, die ze drogen om die te gebruiken in plaats van brood, zijn groot en wel twee of drie Franse ellen lang zonder enige graat, behalve dat op de rug, gewoonlijk de ruggengraat genoemd. ‘t Merg daarvan wordt van hen geheten raff. ‘t Is goed smakend, dik en vet. Alle andere vissen koken ze en eten ze zoals ze van zichzelf zijn. Hun schotels, ketels en andere vaten zijn van koper of van hout. Alhoewel ze het zout zeer mijden en het gans niet gebruiken zo koken ze al hun spijzen in zeewater waarvan de zoutigheid naar de grond zinkt.

Hun honden zijn klein; de grootste niet boven een voet lang en een span hoog. Hun haar heeft de lengte van een vinger: Is donkerrood, vlokkig en stijf gelijk varkensborstels, de oren zijn die van de wolven gans gelijkvormig. De kop en snuit is als die van de ratten. De honden, waarmee ze jagen, vergelijken zich met de katten. Deze eten ze wanneer ze ‘t hare gedaan hebben en nu oud en tot de jacht onbekwaam zijn geworden. Hierom worden ze van de Lappen zeer hoog gehouden ofschoon ze gans onaangenaam voor het gezicht schijnen en ongeschikt zijn. De staart is gedraaid of gekronkeld gelijk die van een das. [Zie figuur II. No. 2 op A.]

Ze hebben onder zich zeker slag van wilde vogels. De kleur is parel-grauw; de grootte als die van een havik. De ogen zijn rood en glinsterend. De kop is die van een kat; de snavel die van een arend gelijk, desgelijks ook de voeten en klauwen waarmee ze hun roof aanvallen en vangen zowel hazen als andere dieren. [zie de figuur II. No. 2. op B.]

Toevoeging.

‘t Zal voor vele lezers noch ondienstig noch niet vermakelijk zijn dat we kort hier aantekenen enige zaken uit de Beschreibung Lapponie van Johann Schmit; zo tot nader bericht van dit land als tot bredere opening van ‘t geen onze schrijver somtijds maar alleen met weinig woorden heeft aangeroerd. Vermits van de oorsprong van het woord Lappen en Lapland geen zekerheid is zo willen we ons niet omtrent losse vermoedens bezig houden. De ganse uitgestrektheid van dit gewest is noch niet recht bekend. ‘t Wordt verdeeld in Deens, Zweeds en Moskou Lapland. Dat ‘t geheel zeer groot moet zijn kan daaruit afgeleid worden dat alleen ‘t Zweedse deel wordt gesteld lang te zijn honderd, breed negentig mijlen. Dat van Moskou met ‘t geen daaraan paalt en noch niet bereisd is wordt voor zeer veel groter gehouden.

De gedachte schrijver handelt vooral, ja, bijna alleen van ‘t Zweedse Lapland: En zegt dat hier de inwoners ‘Swinters drie maanden lang een gedurige nacht hebben, behalve enige schemering. ‘SZomers hebben ze evenzoveel dag. Doch omdat dit land zich zeer wijd uitstrekt zo moet ook noodwendig dag en nacht op de ene plaats langer of korter zijn dan op de andere.

In deze lange nacht verrichten ze hun werk bij de zeer heldere maneschijn, tenzij ze door de dik-opgehoopte sneeuw gedwongen worden maandenlang in holen onder de aarde te moeten blijven; wat hen al vaak gebeurde. [50]

Voortijds plagen ze gedurig van woning te veranderen: Doch Carel de negende, koning van Zweden, heeft hen opgelegd altijd te blijven daar ze zijn. Echter moeten ze noch somtijds opbreken door nood om hun onderhoud te gaan zoeken; doch keren eindelijk weer in hun oude herberg. De berg-Lappen kunnen in de winter op de gebergten niet harden vanwege de felle koude; de gruwelijke stormwinden en de menigte van sneeuw. Derhalve gaan ze te die tijd in hun hutten of tenten van hen opgericht in de naast bij gelegen bossen. Met de aankomst van de zomer keren ze weer naar de bergen. Sommige wonen ook in de holte der dikke bomen die aan de waterkanten gevonden worden.

Van hun kleding spreekt deze schrijver even gelijk onze reiziger; behalve dat hij een onderscheid maakt tussen hun zomer- en winterdracht. ‘s Zomers hebben ze wollen broeken aan en die stof wordt hen uit Noorwegen gebracht, die zijn eng genoeg gemaakt, doch zo lang dat ze hen tot op de voeten komen. Over die hebben ze een wijde rok die neerhangt tot halverwege de dijen en is om de lendenen gegord. Vermits ze geen lijnwaad hebben zo dragen ze ook geen hemd onder hun kleren. Hun mutsen zijn onze slaapmutsen bijna gelijkvormig. Sommige ervan zijn gemaakt van vogel-vellen. ‘s Winters hebben ze onderbroeken bereidt van de vellen die ze nemen van de poten der rendieren met al ‘t haar daarop en daarover een ander kleed en rok van de huiden van dezelfde beesten. Ook binden ze wel gehele berenvellen om hun lichaam tegen de koude. De vrouwen der Lappen die van enig vermogen zijn versieren de kledingen van hun mannen en ook hun eigen met boorden of riemen van rood laken geborduurd met gedraaide draden van tin die ze zeer net de ene over de andere leggen en alzo verschillende figuren vervaardigen. Geen bedden hebben ze. In hun slaapvertrek leggen ze twijgjes en bladeren van bomen neer waarop ze huiden van rendieren of beren spreiden. Van ledikanten of bedsteden weten ze geheel niets. De rendieren gebruiken ze tot voedsters van hun kinderen die ze aan hun uiers laten zuigen. ‘s Winters eten ze gekookt vlees. In de zomer kaas van rendieren melk. De Lappen die in de bossen wonen leven meest van vis en van de jacht. Gedroogde vis is hun brood en anders hebben ze niet. Hun gewone drank is lauw of warm water. Maar dan weten ze noch een bijzonder en zeldzame drank te bereiden van vis en vlees onder elkaar gekookt. Doch allermeest zijn ze verzot op brandewijn die ze met goede grote teugen in ‘t lijf gieten. Niet minder beminnen ze de tabak en die hen met deze twee dingen onthaald is hun allergrootste vriend, ja, ze zouden hiervoor wel, ik weet niet wat doen.

Hun sneeuwschoenen hebben elk de lengte van zeven, ook van acht en meer voeten. De breedte is van omtrent ‘t derde deel van een voet; [51] de gedaante als die van onze schaatsen. De ene is een voet langer dan de andere. Sommige willen dat de ene sneeuwschoen even zo lang is als de man die deze gebruikt; hetzij dan vijf, zes of zeven voeten en de andere een voet langer. Maar vermits de meeste schrijvers de maat op acht voeten stellen en onze reiziger op zeven en een halve voet, waartegen de Lappen zelden boven de vijf voeten lang zijn, zo schijnt het dat deze even gelijkheid geen plaats heeft; tenzij dan dat mogelijk Martiniere de langste schaats op zeven en een halve voet heeft gesteld; en deze ene der grootste Lappen van zes en een halve voet was geweest. Ook kan de maat der Franse voeten kleiner dan die van de onze zijn. Diegene die te Leiden in Holland worden bewaard en getoond zijn even lang; doch misschien zijn ze geen paar, maar de twee langste van twee paren. Daarboven schrijft Schefferus dat ze de voeten in ‘t midden der schaatsen vast binden. Martiniere zegt, achteraan. De gedachte Schefferus beeldt ze gans recht af, behalve voor omgekruld zoals onze schaatsen; maar Martiniere als een boog. Doch misschien zijn in dit grote land deze sneeuwschoenen niet eenvormig van maaksel. Met die snellen de Lappen ongelooflijk gezwind voort over de sneeuw en niet alleen over ‘t vlakke veld, maar begeven zich zelfs op de toppen der bergen en dalen ook weer af. Doch in ‘t opstijgen gaan ze niet recht maar gedurig in de rondte totdat ze boven zijn gekomen. ‘t Schijnt, zegt Schefferus, ongelooflijk voor diegene die ‘t niet gezien hebben. Gelijk dan ook ‘t schaatsen rijden der onze van de onkundige wel voor toverij zou gehouden worden.

Dat de Laplanders een arbeidzaam volk en derhalve zelden ziek zijn. Hun tover-handelingen om te weten of een zieke sterven zal. De slechte staat van het Christendom onder deze natie. Hun waan van de geesten der overledene. Hun zeldzame lijkkisten en begrafenis-wijze. Waarin hun rijkdom bestaat. Hoe ze hun schatten verbergen en veel meer diergelijke hen aangaande zakken hebben we verhandeld in ‘t vierde deel van onze Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische bewonderenswaardige dingen, van pagina 1401 tot 1405. Van hun bijgelovigheid; van de eigenlijke gestalte van hun huizen; van hun zeldzame bedrijven omtrent de brenjacht; tover-trommels en wonderlijke toverijen hebben we voorbeeldig gesproken in ‘t tweede deel van onze Grote Historische Rariteit-kamer, pagina 260, 378, 381 en vervolgens. Van hun gemoedsaard en andere eigenschappen, eerste deel, van pagina 309 tot 320. Of ze zich tot wolven kunnen maken, in ons groot Historisch Schouwtoneel, derde deel pagina 521 en vervolgens. [52]

XXIII. Hoofdstuk.

Gunst zoeken bij de tovenaars inwoners om onze reizigers de wind niet te verhinderen. Afvaart van Varanger. ‘t Eiland Wardhusz. Komen in de volle zee. Gedurige dag. Krijgen Spitsbergen in ‘t gezicht. Groot gevaar door sterke ijsgang. Geraken op de kust van Borandy. Krijgen hun twee voor verloren gehouden gezelschap-schepen in het oog.

Toen we te Varanger aankwamen was onze schipper met de verbetering van ‘t schip bijna en de volgende dag voorts ten volle gereed zodat nu ‘t gebrokene en ontstelde in een goede stand was gebracht; derhalve hij de goederen weer aan boord liet voeren. Terwijl we hier stil lagen onthaalden we de inwoners van deze plaats met brandewijn en tabak opdat ze onze afreis niet ophouden of ons in de goede wind niet verhinderen mochten. Gelijk ze dan ook ons gans niet tegen waren; maar veel meer ontstond de vijfde dag daarna, was de zes-en-twintigste der bloeimaand een zeer aangename en bekwame wind om ons in de zee te brengen als tot een vergelding van ons aan hun betoonde vriendschap. We namen dit voordeel waar en trokken de ankers op en waren ‘s avonds ten zeven uren alreeds onder zeil.

[Daar men de duivel en zijn werktuigen zo zeer ontziet en zoveel geloof geeft; zo heilloos ze zijn gunst te zoeken en zo blijde die aanneemt en zich daarvan bedienen, is ‘t wonder, dat God de boze geest daar al meer vrijheid vergunt; een grotere kracht gedoogd te vertonen als wel ergens anders? Gelijk hij dan meest en aller krachtigst werkt in en omtrent de kinderen des ongeloof en bijgeloof waarvan we in verschillende van onze werken uitvoerig en voorbeeldig hebben gehandeld].

Vermits nu de wind sterker werd wierpen we (om te vermijden de steen-klippen die lagen in het midden van onze weg in de open zee) ‘t anker uit dicht bij het land tegenover het eiland Wardhusz. De ambtman of commies op ‘t kasteel die ons gewaar werd en wist wie we waren kwam met zijn sloep bij ons aan boord. Toen we hem nu hoffelijk en zo goed als we konden hadden onthaald nam hij na enige uren zijn afscheid en keerde weer naar zijn plaats.

De volgende dag, wat was de zeven-en-twintigste der gedachte mei, liet zich de zon omtrent een uur na de middernacht met haar stralen zien. Toen lichtten we het anker [53] weer vermits we de vrije zee niet ver van ons af hadden om te zien of we met de hulp van een goede koelte die misschien zouden mogen winnen. We stelden onze streek Noord-Noord-Oost aan met volle zeilen en ‘t ging ons naar onze wens.

We waren noch geen drie etmalen (of driemaal vier- en-twintig uren) voortgevaren toen ons de nacht geheel verliet en de zon gedurig in het gezicht bleef, hetzij achter of voor of ter zijden van ons.

De laatste der vermelde maand zagen we van verre de bergen en daarna het gewest waar ze op staan dat Spitsbergen werd geheten; doch vermits we van een zeer hard-waaiende Noordenwind werden verhinderd en we de zee ook niet gevoeglijk houden konden zo moesten we die Noor-Noord-Oostwaarts van ons af laten leggen en onze loop Oost-Zuid-Oost nemen of we misschien aanlanden en ons in zekerheid zetten mochten.

Drie dagen en nachten waren we in geen klein gevaar en leden zeer grote overlast van ‘t ijs wat door de hevige beweging der storm gebroken en van elkaar gescheurd was met grote stukken ons tegemoet kwam drijven: Stootte daarboven met zo’n geweld tegen ‘t achterdeel en de zijden van ons schip zodat we welk ogenblik niet anders meenden of het zou in vele stukken gebroken worden.

De vierde van juni met een goede Oostenwind ontdekten we enige hoge bergen; derwaarts we onze loop richten om ons, zo ‘t mogelijk was, te begeven onder de bescherming van een voorgebergte die de gewaar werden. Doch vermits de Noordenwind weer zeer sterk begon te waaien zo werden we gedwongen opnieuw naar de kust van Borandy te zeilen die we binnen weinig uren bereikten. Hier gingen we liggen in een haven die we ter die plaats vonden en was zeer bekwaam om ons voor de wind te beschutten en daar we twaalf of dertien vadem water peilden.

Nauwelijks hadden we de ankers uitgeworpen toen we omtrent een musket schot weg van ons af twee schepen in ‘t gezicht kregen en terstond gewaar werden dat het die van ons gezelschap waren die in de voorheen gedachte storm bij de Noordkaap van ons afgeraakt waren en ons in de waan hadden [54] gebracht dat we hen nooit weer zien zouden. Zeer verheugd waren we dat we in onze mening hadden gedwaald en gaven hen de leus met drie salvo-schoten. Staken ook onze grote vlag uit op ‘t achterdeel van het schip.

Ze hadden van ons even zodanig vermoeden gehad zoals wij van hen en meenden dat de storm, die ons van elkaar had laten scheiden, onze ondergang had veroorzaakt. Doch toen ze op de gehoorde wijze tijding van onze welvaart hadden bekomen toonde ze zich niet minder verheugd en begroetten ons niet alleen met hun geschut, maar staken ook hun vlaggen en sieraden op. Wij deden desgelijks en waren beiderzijds zeer begerig onze sloepen in zee neer te laten om bij elkaar aan boord te komen en tezamen te spreken: Maar de wind was te sterk. Derhalve moesten we wachten totdat die wat zou gaan liggen wat geschiedde na verloop van vier-en-twintig uren.

XXIV. Hoofdstuk.

Die van de weer bijeen gekomen schepen varen de ene aan boord van de andere. En verhalen elkaar wat hen gedurende hun vaneen scheiding was bejegend. Eiland Kildomovia.

De grote begeerte die onze vrienden in de gedachte twee schepen hadden om te mogen weten waarheen de storm, toen we van elkaar waren afgeraakt, ons had heen gevoerd veroorzaakte hen om beide hun lange boten uit te zetten en bij ons aan boord te komen: Wat dan ook geschiedde met wederzijds zeer groot vergenoegen. Ze hadden ons alreeds voor verloren gehouden en wij hen desgelijks en zich vast ingebeeld dat we elkaar nooit weer zouden zien.

Ze verhaalden ons hoe ze door de wind waren gedreven geworden op de kust Juhorsky, niet ver van IJsland. Doch vermits ze niet op anker konden komen te liggen vanwege [55] de klippen die ze onder ‘t uitwerpen van ‘t anker gewaar werden; dat ze ook eens niet boven de derdehalve vadem diepte hadden bevonden zo moesten ze op ‘t snelste wenden en bij een goede Oost-noord-oosten wind de zee kiezen zo goed als ze konden. Dit volbrachten ze met geen kleine verwarring totdat ze eindelijk drie dagen lang met de zee gestreden hadden in de haven kwamen waarin we hen gewaar werden onder het voorgebergte Borandy, omtrent acht of negen mijlen van een eiland genoemd Kildomovia.

We hiertegen vertelden hen wat voor gevaren we voor ons deel hadden uitgestaan. Hoe we in de zee van Varanger waren gedreven en voor deze stad op anker moesten gaan liggen om ons schip van de geleden schade te verbeteren en te brengen in staat van weer voort te mogen zeilen nadat we nauwelijks van het zinker ervan hadden kunnen voorkomen. Daar benevens berichten we hen van onze reis en tijdverdrijf in ‘t Deens, Zweeds en Moskou Lapland; wat we daar gehandeld hadden en voorts alles wat ons in dit gewest was bejegend.

XXV. Hoofdstuk.

Besluit der Denen om in Borandy te gaan handelen. Deze beraadslaag in het werk gesteld. De inwoners vlieden voor hen weg: Doch stellen zich straks daarna in staat on hen te bevechten indien ze hen geweld hadden willen doen. Een van de uitvoerders gaat alleen tot hen. Zijn gesprek met deze lieden.

‘t Goede geluk van elkaar terug te vinden veroorzaakte dat ze een besluit namen aan land te willen gaan om te zien of ze daar iemand zouden mogen vinden waarmee ze handel konden drijven. Daarop hielden we ook raad en werd eenparig goed gevonden dat een van onze schippers, een commies, twee onder-commiezen of uitvoerders die de Noorse en Russische spraak verstonden nevens ik en twintig van ‘t scheepsvolk, deze opzet in het werk zouden stellen. [56]

Alles dus vastgesteld en we gezamenlijk zo van geweer als van voorraad voor enige dagen goed voorzien geworden waren begaven ons in twee sloepen waarmee we naar het land voeren. Zo gauw we daar aangekomen waren gingen we boven op een kleine heuvel om te vernemen of we enige huizen in het gezicht mochten krijgen. Doch toen we hier geheel niets gewaar werden begaven we ons naar een berg die lag omtrent een halve mijl van de gedachte heuvel. Op die zagen we, omtrent twee of drie musket-schoten weg van ons, vijf of zes personen door kreupelbos (anders, door meidorens) naar ons toekomen. Mar zo gauw ze ons gewaard werden snelden ze zo gezwind ter vlucht zodat we hen terstond uit het gezicht hadden verloren.

Evenwel volgden we hen op de hielen met zo’n vlijtige opmerking werwaarts ze heen vloden zodat we na omtrent twee uren tijd terwijl we de berg afliepen in een zeker dal enige huizen zagen. Toen we nu daarbij kwamen vonden we daar dertig of veertig personen gewapend met bogen en pijlen als gereedstaande om ons daarmee aan te tasten en tegen ons te vechten vermits ze meenden, in aanmerking van onze hoeveelheid, dat we gekomen waren om hen geweld te doen.

Dit veroorzaakte dat we ophielden van voort te gaan en beraadslaagden onder elkaar of we naar hen toetreden dan of we liever weer terug keren wilden vermits we zagen dat deze inwoners kloeke dappere lieden waren waartegen geen noodwendigheid ons dwong hen aan te grijpen. Hierop bood een der uitvoerders zichzelf vrijwillig aan voor zijn eigen persoon alleen tot hen te willen naderen om hen te berichten dat we kwamen als vrienden en zulke die kooplieden waren en niets anders begeren dan met hen te mogen handelen indien ze iets hadden ‘t geen ons diende en ze iets bij ons zagen ‘t geen hen behaagde. Dit voorstel van de zaakvoerder werd van ons allen goed gevonden. Derhalve trad hij naar de inwoners en had bij zich genomen twee rollen tabak en een kleine fles vol brandewijn.

Toen hij nu zo nabij hen was gekomen dat hij hen en zij hem konden horen spreken zo riep een onder hen hem toe in de Moskou spraak en vroeg wat voor volk we waren en waarom we derwaarts kwamen? Onze afgezonden gaf tot antwoord: Wij zijn kooplieden en hun vrienden die begerig zijn om vriendschap met hen op te richten en een toegang te bekomen om met hen te handelen indien onze waren hen behaagden. Vermits ze nu met dit bericht zich goed tevreden toonden zo maakte hij ‘t overige voorts klaar en gaf ons een teken dat we zouden naderen; gelijk ook geschiede.

XXVI. Hoofdstuk.

Zeldzame gestalte van die van Borandy. Diens kleding, huizen. Spijs en drank. Hebben van de menselijkheid maar een weinig meer dan de beesten. Handel der Denen met deze inwoners: Waarvan enige mee naar het grote schip voeren.

Toen we nu dicht bij hen waren gekomen verwonderde ik me hooglijk, dat ik deze lieden veel kleiner van lijf gestalte bevond dan de Laplanders zijn. Hun ogen waren van dezelfde grootte, diepte en kleur. ‘t Geen we ‘t wit der ogen noemen is bij hen roodgeel. Hun aangezichten zijn plat en breed. Hun hoofden boven maten groot. Hun neuzen ingebogen. Hun gestalte is recht bruinzwart. Hun benen vertonen zich als dikke stijlen (deurposten).

Hun gewaad bestond in een broek gemaakt zo eng als mogelijk is en dan voorts in een hemdrok (lijf-rok, camisool), die afkomt tot op de knieën. De kousen (beter mocht men het laarsjes noemen) en mutsen waren bereid van witte berenhuiden; ‘t Haar buitenwaarts gekeerd: De schoenen bestonden uit basten van bomen.

Hun huizen zijn gebouwd van en gedekt met vis-beenderen. Laag zijn ze en hebben de vorm van een ei. Dus zijn ze langachtig-rond zonder enig licht, behalve ‘t geen er [58] komt in te vallen door de deur die het gat of de mond van een oven niet ongelijk is.

Deze volkeren leven gans van de visvangst en de jacht. Al hun spijzen nuttigen ze zonder zout. Hun gedroogde vis dient hen in plaats van brood. Klaar water is hun drank; doch daarin laten ze hun jeneverbessen weken waardoor dit water een scherpachtige smaak en tegelijk een aangename kleur bekomt. Vooral wanneer ze het drinken uit een kop of ander vat gemaakt van jenever-hout.

De vrouwspersonen zijn even zo onbevallig als de mannen, beide in gelaat en in kleding. Met de gedachte hun mannen gaan ze vissen en jagen. Men bemerkt onder hen geen religie of Godsdienst: En weinig meer menselijkheid hebben ze dan beesten.

We verruilden aan hen alle tabak en brandewijn die we bij ons en ook tot ons eigen gebruik meegenomen hadden; daarvoor ontvingen we wolven, vossen en hermelijn-vachten; doch van de laatste alleen enige weinige. Maar vermits ze noch meer vellen hadden te verhandelen zo verzochten we hen dat ze met ons naar ons schip wilden gaan alwaar ze voor hun waren zouden kunnen bekomen ‘t geen hen het beste behaagde. Hiertoe toonden ze zich gewillig en namen met hen ‘t geen ze noch te vermangelen hadden. Dus gingen we gezamenlijk zeewaarts aan.

Zo gauw ze ons schip in het gezicht hadden gekregen verwonderden ze zich boven maten zeer daarover. We gaven de onze een teken dat ze ons sloepen zouden toezenden. Terstond liet elk schip twee ervan naar land varen. In de ene trad de commies, ik en de uitvoerder die zich gans alleen eerst onder deze inwoners gewaagd en ons alzo de weg gebaand en de gelegenheid verschaft had om met hen in kennis te geraken. De Borandy die tot de gedachten onze uitvoerder had gesproken toen de vriendschap werd gemaakt en noch een anderen die goed Moskou taal sprak namen we met ons. Alle overige bleven aan het strand staan. [59]

XXVII. Hoofdstuk.

Hoedanig die van Borandy van de Denen in ‘t schip werden onthaald en hun redenen. Verdrag met die van Borandy gemaakt om enige Denen op sleden in Siberië te voeren. De aan land gebleven inwoners werden ook met brandewijn onthaald. Borandy sleden en rendieren. Hoe de Denen zich in deze sleden neerzetten. Snelheid en sterkte der rendieren van Borandy. Spijs van die van Borandy: Die noch brood noch zout kunnen verdragen. Aankomst in een dorp.

Toen we nu aan boord gekomen waren en onze schipper, uit ‘t verhaal van ‘t geen ons was bejegend, had vernomen hoe gans woest en beestachtig deze mensen zich gedroegen zo vereerde hij (om hen buigzamer te maken en tot vriendschap te bewegen opdat ze ons gedienstig mochten zijn) aan elk van hen een stukje tabak, omtrent zo lang als een mannen vinger, nevens een kroes vol brandewijn: Welke giften ze met zeer grote genegenheid aannamen. Ondertussen trachten ze de vellen die ze bij zich hadden op ‘t spoedigste te verruilen.

We vroegen hen of we enige handel zouden kunnen drijven indien we ons dieper landwaarts in begaven? Ze antwoordden: Dat we ons zulks wel mochten onderwinden, doch we zouden niets anders te verruilen vinden dan pelterijen of vellen. We berichten hen dat we niets anders dan dit begeerden. Daarop verzekerden ze ons dat we genoeg van deze waren zouden kunnen bekomen tegen onze tabak en brandewijn. Met verdere aanbieding dat ze ons tot in Siberië wilden voeren indien we hen voor hun moeite wilden belonen.

Hierop maakten we met hen een verdrag dat we hen zouden geven elk twee rollen tabak en vier pinten brandewijn. Hiertegen zouden ze ons in Siberië en weer herwaarts voeren. We beloofden echter hen noch iets meer te zullen vereren indien, door hun bemiddeling, onze reis tot ons opmerkelijk voordeel mocht komen uit te vallen. Alleen drongen ze hierop aan dat we sleden en rendieren die we [60] onderweg zouden gebruiken, uit onze beurs moesten betalen. Vermits nu dit billijk werd geoordeeld zo heeft onze schipper graag hierin bewilligd.

Na deze overeenkomst gaven we elk van hen een kroes brandewijn tot bevestiging van ‘t gemaakte verdrag. Daarna traden we weer met hen in onze sloep en zetten hen aan land. Ze hadden beloofd in alle spoed alles tot onze reis vaardig te zullen maken en hielden ook hun woordgetrouw. Want zo gauw ze aan de oever waren gekomen begaven ze zich terstond aan ‘t werk. Binnen acht uren tijd kwamen zee weer en hadden bij zich de sleden, de rendieren en voorts alles wat tot onze afvaart nodig was.

Terwijl we nu deze twee van Borandy op de gehoorde wijze in ons schip onthaalden lieten de anderen van onze schepen brandewijn en tabak aan land brengen om deze waren te verhandelen tegen de vellen van diegene die aan de oever waren gebleven en wachten op de terugkomst van hun metgezellen. Want wij hadden hen niet kunnen bepraten om met ons in de sloep te treden omdat ze vreesden dat ze nooit weer thuis gekomen zouden hebben. Dit bewoog al onze schippers dat ze, om zich bij hen in gunst te dringen, enige kleine flessen met brandewijn tot hen lieten brengen om die op te drinken met diegene die ze brachten. Zo’ n genegenheid verwekte dit in hen dat ze tot het tonen van hun dankbaarheid de brengers verzochten met hen te willen gaan om van hen te ontvangen een zodanig onthaal als hun huizen de gelegenheid zouden vermogen hen aan te doen.

Toen nu onze twee van Borandy met de sleden en de daartoe behorende rendieren weer bij ons waren gekomen vroegen we of ze er niet meer van hadden? Hun antwoord was: Dat er niet meer te krijgen stonden. We bemerkten dat deze beesten groter waren dan die in Lapland en vroegen derhalve weer of ze ook wel zoveel in sterkte uitmunten boven de andere? Ze berichten ja; en voegden erbij: De Laplandse rendieren konden niet meer dan een man voeren; maar deze twee mannen. Even hierom was elke slede zodanig uitgerust dat er twee personen in zitten konden. [61]

Onze schippers die van dit alles kennis bekomen hadden zo werd na gehouden beraadslaging het besluit gemaakt dat onze commies, de twee uitvoerders (die de Russische taal zeer goed konden spreken), ik en dan noch een man (of bootsgezel) uit elk schip met deze twee van Borandy op reis zouden gaan. Hierop bevrachten we een van onze rendieren met tabak, brandewijn, zilver en enig goud dat beliep tezamen een tamelijke hoge prijs. Ik kwam bij onze commies te zitten; de ene aan de ene en de andere aan het eind van de slede, met de aangezichten tegenover elkaar. Een van de gedachte twee uitvoerders zette zich op gelijke wijze bij een van Borandy: De tweede bij de tweede. Twee der bootsgezellen zaten even alzo bijeen en de derde alleen: Doch de overige ruimte werd gevuld met brandewijnflessen en tabak-rollen. In zo’n vorm gingen we op reis.

Deze rendieren van Borandy voerden ons zo gezwind, indien niet gezwinder, voort dan de Laplandse hadden gedaan; derhalve we in acht uren tijd over bergen, door dalen en velden zo ver werden voortgetrokken dat we noch mensen noch huizen meer zagen. Eindelijk kwamen we dicht bij een groot dennenbos waar we omtrent honderd schreden van ons af vijf of zes huizen gewaar werden. Niet ver van ene van deze huizen lieten we onze rendieren gaan weiden.

Wat onze personen aangaat, we verkwikten ons met biscuit of tweebak en gezouten vlees. Onze van Borandy onthaalden we met gedroogde vis in olie gedoopt: Welke spijs we in voorraad voor hen hadden meegenomen omdat ze noch brood noch zout kunnen verdragen. Onze drank schepten we uit een dicht daar omtrent gelegene bron: Deden daarop een goede teug uit onze brandewijnflessen; traden alzo weer in onze sleden en zetten onze loop op nieuw drie uren lang voort. Na die tijd zagen we in de afhang van een berg verschillende huizen dicht bij elkaar staan. Hier zouden we overnachten.

Toen we in dit dal gekomen waren vonden we de woningen zo klein zodat we ons moesten verdelen en in twee van die herbergen gaan; wat we ook geduldig deden terwijl onze wegwijzers de rendieren ontspanden en ze naar de weide zonden. [62]

XXVIII. Hoofdstuk.

Vervolg van de reis op sleden door Borandy. De tabak kon de Denen hier geen dienst doen in ‘t ruilen. Spijzen van deze lieden. Hun huizen. Leven zonder Godsdienst. Hun kleding. Vrouwen. Wapens. Martiniere en zijn reisgenoten komen aan huizen zonder inwoners daar ze wat rusten. Trekken weer voort.

Nadat we zes of zeven uren lang hadden gerust op de berenhuid die de huiswaard op aarde had uitgespreid om te verstrekken voor een bed stonden we weer op en vroegen of in dit dorp niet iets te verhandelen was? Daarop brachten de inwoners allerlei wolf en witte vossen-vachten; nevens vier-en-twintig hermelijnen, omtrent drie honderd eekhoren-vellen en zeven paar sabel tot ons. Doch ze begeerden niets van onze tabak te nemen. We bevonden hen niet zo vriendelijk en goedaardig gelijk hun landslieden op de kust zich tegens ons hadden getoond. De oorzaak is omdat ze alleen van de jacht leven.

In de zomer eten ze hun vlees vers, hetzij gekookt of op kolen gebraden. In de winter niets anders dan gedroogd. Terwijl ‘t zomer is maken ze voorraad daarvan te bekomen en leggen ‘t in de zon te dorren; hetzij op houten raderen of boven op de daken van hun huizen. Deze hun woningen zijn zeer laag gebouwd en worden bedekt met takken van bomen en zoden van aarde; zonder enig invallend licht als alleen ‘t geen door de huisdeur in komt; welke (gelijk alreeds tevoren van de andere huizen is gezegd) de mond van een oven gans gelijk schijnt.

Deze van Borandy veranderen (volgens ‘t bericht van onze wegwijzers) hun woningen niet minder vaak dan de Kiloppen doen. Gans beestachtig leven ze zonder enige schijn van Godsdienst. Dommer zijn ze dan alle anderen waarbij we ons hadden bevonden. Ook even zo wanstaltig van gelaat als hun buren. Hun schoenen zijn toe-gesteld van boombasten. Hun hosen (of liever laarzen) broeken, mutsen en lijf-rokken (die laatste hen beneden tot op de kuiten toe komen en die ze om ‘t midden der lichaam omgorden met [63]een gordel van omtrent vier vingers breedte) zijn alle tezamen gemaakt van witte berenhuiden, de haren naar buiten gekeerd.

De vrouwspersonen kunnen van de mannen niet onderscheiden worden, dan bij het haar wat ze uitgespreid dragen en over de schouders afhangen. In de jacht zijn ze zo behendig en ervaren als hun mannen. Hun wapens zijn alleen een stok die aan het eind spits is gemaakt en van zo’n hard hout zodat de punt alles doordringt gelijk als ijzer: Een houten boog wiens pees is bereid van boombasten: Een koker met pijlen op de rug en een steen die snijdt als een scheermes aan de gordel.

Toen we nu onze handel hier verricht en onze wegwijzers de sleden weer gereed gemaakt hadden zo nam elk van de onze een teugje brandewijn in ‘t lijf. Daarop gingen we weer zitten en snelden negen of tien uren lang voor, eer we enig mens of huis in het gezicht kregen. Eindelijk werden we drie of vier woningen gewaar; derwaarts heen onze Borandy de rendieren wendden. We besloten hier te willen rusten (ofschoon we geen mensen in deze huizen vonden) en onze beesten zich te laten verkwikken wiens spijs niets anders dan mos is hetgeen zee hier in overvloed en alzo voor hen een volle tafel vinden konden.

We aten en dronken van ‘t geen we hadden en maakten ons daarmee vrolijk. Op deze wijze bleven we hier tot onze verversing omtrent drie uren lang. Daarna begaven we ons weer in onze sleden en vervolgden onze reis met alle mogelijke vlijt. [64]

XXIX. Hoofdstuk.

Een voorname heer onder die van Borandy bejegend onze reizende Denen; komt met twee van zijn dienaren van de jacht. Gestalte van hun kleding. Deze heer begeeft zich in een der sleden. Aankomst bij een deel huizen als een kleine stad. De naam van deze plaats is Vitzora. Ruilen van tabak tegen vellen. Sabels mogen hier niet verkocht noch verhandeld worden. Waarom niet. Meer andere pelterijen ingeruild. De Denen verzoeken hier om een bark om daarmee hun waren naar hun schip te voeren. Wat voor een schuit ze bekwamen. Enige sabels in het heimelijke gekocht. Gelegenheid der stad Vitzora en ‘t werk van de hier wonende vrouwen en kinderen.

Na een vijfurige onophoudelijke voortsnellen zonder ondertussen onze rendieren eens gevoederd en zonder te rusten en zonder gedurende die ganse tijd enige huizen of mensen gezien te hebben werden we drie personen als jagers gewaar; derwaarts heen we ons begaven. De ene was gekleed als die in Moskou in een lange tot op de enkels toe afhangende rok met een gordel aan zijn lendenen dat had de breedte van omtrent vier vingers gemaakt van wolfshuid, ‘t Haar buitenwaarts en was zo wit als de sneeuw, doch aan de einden gans zwart. Op ‘t hoofd had hij een ronde muts gelijk de schippers gewoon zijn te dragen; bereid van een vossenbalg. Zijn broek en kousen waren van rendieren vellen, de schoenen van de huid van enige vissen, even zoals de inwoners van Varanger dragen. De kleren van de twee andere waren van dezelfde gestalte; doch gemaakt van witte berenhuiden. Het haar desgelijks naar buiten gekeerd.

Elk van hen had bij zich een dozijn berenhuiden; voorts enige wolf, witte vossen en hermelijnvellen: nevens zo mooie sabel als ik ooit gezien heb. Hij die met witte wolfs vachten bekleed was droeg echter niets anders dan een dozijn witte raven en zeven sabels die hij aan zijn gordel had hangen. Toen we nu nevens hen henen reden hield een van onze wegwijzers plotseling stil om met de voornaamste onder deze drie te spreken. Gauw daarna sprong hij uit de slede en zette die in zijn plaats bij een van onze uitvoerders: Waarover mijn commies en ik ons niet weinig ontstelden.

Op zo’n manier reisde hij, langer dan een uur, met ons voort. Ondertussen konden we niet een enig huis in ‘t gezicht bekomen. Eindelijk zagen we van de hoogte van een berg [65] aan de linkerhand de zee en aan de oever er van verschillende huizen zo dicht bij elkaar staan dat het een kleine stad vertoonden. Onze rendieren voerden ons recht daarna toe. Hier traden we uit en gingen in ‘t huis van de heer (die onze wegwijzer zijn plaats in de slede had overgegeven), om daar te rusten. We bemerkten terstond dat hij een persoon van een meer dan gewoon aanzien moest zijn vanwege de eerbied en oppassen der inwoners (of der huisgezin): die terstond kwamen toelopen om ons te dienen en hielpen ons uit onze sleden met alle bedenkelijke dienstvaardigheid. Deze stad was genoemd Vitzora.

De gedachte heer gaf ons, tegen tabak en brandewijn, alle vellen die hij in voorraad had; behalve alleen zijn witte berenhuiden die we niet begeerden en zijn sabel die hij aan ons niet durfde te ruilen omdat zulks van de grootvorst in Moskou, die ze tsaar noemen, op ‘t hoogste verboden is. Alle sabel wie iemand bekomt moet hij voor zijn tsaar majesteit bewaren: Zodat geen mens in al deze landen enige ervan durft te verkopen zonder vergunning van hem of van zijn commissarissen (die gesteld zijn aan alle plaatsen daar hij zijn magazijnen heeft); op zeer zware lijfstraf. Indien echter sommige de stoutheid nemen om enige er van aan iemand te verhandelen zo doen ze zulks in het verborgen en met zeer grote voorzichtigheid. Desgelijks moeten diegene die deze vellen kopen of inruilen goed opletten dat ze niet ontdekt worden. Want bij zo ver als de gouverneur of commissaris aan plaatsen daar voorbij gaande waren worden onderzocht en een sabel kwam te vinden die niet van de grootvorst of tsaar zelf (of door zijn gelastte) verkocht was geworden zo zouden zijn dienaars of tollenaars die alleen die, maar ook alle andere goederen die de koopman bij zich had verbeurd verklaren en weg nemen; zonder hoop van enige lossing.

Toen nu de meer gedachte Borandy heer zijn eigen waren aan ons had verruild en bemerkte dat we lust hadden om noch meer ervan te mogen bekomen zo zond hij twee [66] van zijn dienaars door de stad om de inwoners bekend te maken indien ze bij zich hebben vellen en wilden die verhandelen zo zouden ze bij ons komen want wij wilden hen tabak en brandewijn daarvoor geven. Met bijvoeging dat hun heer al de zijne aan ons had vermangeld. Over deze gelegenheid werden ze zeer verblijd en kwamen allen tezamen aan met hun vellen waarvan we namen diegene die ons dienden.

Op deze wijze kregen we omtrent vijftienhonderd vachten van allerlei slag bijeen. Derhalve vroegen we onze huisheer of hij ons niet een boot (of bark) zou kunnen verschaffen waarin we een van onze bootsgezellen met de onze bij ons hebbende ingeruilde waren naar ons schip mochten zenden? Hij antwoordde dat hij aan ons verzoek wel voldoen kon. Liet ook terstond een schuit vaardig maken die ten naaste bij op een gondel leek; in ‘t midden breed en die aan beide einden spits toeloopt: Alles van hout, zonder enig ijzerwerk en zonder enige nagel. In ‘t midden stond een mast waaraan vast gemaakt was een groot vierkant zeil van lijnwaad toegemaakt uit boombasten; zeer sierlijk gestikt. De touwen waren van dezelfde stof vervaardigd; gelijk ook de twee anker-kabels: Welke ankers gemaakt waren van een zeker slag van zeer zwaar hout zodat ze als in een ogenblik naar de grond zonken.

Toen we nu twee van Borandy hadden genomen om met de ene bootsgesel naar het schip te varen en de gemelde heer hen gereed zag tot de aanvaarding der reis zo nam hij ons ter zijden af en toonde ons dertig paar sabel die we voor gereed geld, doch tamelijk goedkoop, van hem bekwamen. Onbekommerd deed hij deze koopmanschap omdat zich een daartoe een voor hem gunstige gelegenheid aanbood. Maar geenszins zou hij daartoe bewogen hebben kunnen worden indien we de gedachte boot niet geleend hadden en deze waar met die terstond naar ons schip hadden afgezonden; waarin hij wel wist dat er geen opzichter zou komen. Anders, indien de zaak openbaar was geworden, zo had men niet alleen hem aan het lijf gestraft, maar daarboven hem en zijn gehele geslacht voor slaven naar Siberië gezonden: [67]Waar hij lang genoeg zou moeten blijven eer hij vandaar weer terug was gekomen.

Onze bootsgesel met de koopmanschappen en de twee hem toegevoegde van Borandy die weg gevaren waren zo begon onze commies en de twee uitvoerders met hem (de heer) en onze wegwijzers dapper te drinken. Ik en de twee overige bootsgezellen namen deze gelegenheid waar om ondertussen de stad te gaan bezichtigen. We verwonderden ons niet weinig daarover als die tussen twee bergen lag waarvan elk omtrent een mijl hoog was. De huizen weren zeer kunstig gebouwd van vis-beenderen. De daken van even dezelfde stof, doch aan sommige plaatsen met mos gestopt; met riet (of aardzoden) bedekt en zo goed bewaard en zo dicht toegemaakt dat er geen wind kon inkomen, dan alleen door de deur (heeft de gedaante van de mond van een oven), en dan door de gevel (of ‘t dak), waarin een venstergat is waardoor ‘t licht wordt ingelaten.

We zagen verschillende van hun vrouwen en kinderen met hun arbeid bezig. Enige onder die breidden netten van boombasten tot hun visserij. Andere bereidden zeilen voor hun schuiten en die zeilen mogen genoemd worden een slag van fijne gevlochten matten. Wederom anderen maakten bijlen, messen, pijlen en werppijlen van visbenen. Noch andere vervaardigden kleren uit berenhuizen die ze tezamen naaiden met garen bereidt van de basten der bomen naalden van kleine visgraten. Alle waren ze van een lelijk aanzien, klein van gestalte, platte neus en zwart, gelijk de half-verzengde Indianen.

Toevoeging.

De sabel, van sommige genoemd zabel, zou gelijk enige willen even hetzelfde dier zijn wat Aristoteles noemt Satherius en Niphus Cebal. Bij Alciatus voert het de naam van de Sarmatise of Scytische muis; doch, naar velen oordeel niet zeer bekwaam. De afbeelding der sabel vind ik niet in de beroemde Jonstonus; doch heb het in Michael Herr Grundtlicher Unterricht wunderbarlicher art, natur und eygenschafft aller vierfussigen thier en hierna heb ik laten snijden de gedaante die de lezer zien kan figuur II. n. 3. Men vindt deze dieren in de Noordse landen en de uiterste bossen van Moskou. Ook in Litouwen; Wit [68] Rusland omtrent de Kronische zee en in Laucerusa, een bos in Scandinavi volgens ‘t bericht der gemelde Jonstoni. De beschrijving van Guinea getuigt dat ze daar in menigten worden gezien; doch de beste komen uit Tartarije en Lapland. Marcus Paulus Venetus die zijn reis door de Morgenlanden begon in ‘t jaar Christus 1269 bericht ons, boek 2 kapittel 20 dat de prachtige en zeer grote veldtent der Tartaarse Cham wanneer hij ter jacht gaat zeer veel vertrekken in zich bevat als de zaal, de raadkamer, zijn slaapkamer en verschillende andere. Onder die zijn de drie genoemde elk onderstut met drie pilaren van welriekend hout, kostbaar uitgehouwen en beschilderd. ‘t Deksel bestaat (we spreken met hem als in de tegenwoordige tijd) uit zwart en roodkleurige leeuwenhuiden want van deze dieren worden geen bonte in dit land gevonden. Geen regen of wind kan daardoor dringen. Van binnen zijn de tenten (te weten de gemelde drie vertrekken die zijn elk wel een tent op zichzelf, maar gezamenlijk begrepen onder de noemer van koninklijke tent en hangen aan elkaar) bedekt met kostbare sabel (of zobel) vellen; zonder aan te zien dat die in dit land zeer duur zijn zodat als men daarvan een kleed wil maken dat met geen twee duizend Byzantijnse guldens zou kunnen betalen: ԫ Heb dit hier willen aantekenen om te laten zien dat alreeds in die tijd de sabel-vachten zeer waard werden gehouden en voor groot geld gekocht werden, zelfs in ‘t land daar deze dieren zich onthouden. Agricola getuigt gezien te hebben dat voor veertig van deze vachten werden gegeven duizend gouden kronen; en Ambrosinus dat alleen een winter-mof van sabel heeft gegolden vierhonderd ponden Bologna munt. De gedachte Agricola stelt de sabel wat kleiner te zijn dan de marter of marder en daaruit volgt kan het nauwelijks de grootte van een kat bereiken. Van naturen zijn deze zieren zeer behendig die door hun gezwindheid en potsenmakerijen de aanschouwers vermaak veroorzaken; snel in ‘t toeschieten en bijna altijd zonder rust. De duurste vellen worden geacht die lang en naar het zwart trekkend haar hebben. Als ze in de zon gehangen worden zo bederven ze. Jonstonus zegt dat men ze voor de mot bewaard wanneer men, als ze goed geschud zijn, met alsem omwindt en zo weg legt. Hij doet erbij: Men heeft opgemerkt dat sabel-vellen in ‘t onderste van een kist gelegd en met andere daarop gedane klederen bezwaard was na drie dagen tijd bijna geheel weer bovenop gerezen waren. Hoe ze ook met de hand behandeld worden, altijd blijven ze gelijk. Men behoeft zich derhalve niet te verwonderen dat ze in een grote waarde worden gehouden: Te meer omdat de tsaar van Moskou zich bijna alleen meester daarvan gemaakt heeft; de prijs naar zijn eigen gelieven stelt en grote handel daarmee drijft en geweldige inkomsten daarvan geniet.

De tegengeschenken, die hij doet, bestaan gewoonlijk maar uit zijn sabel die hem weinig kosten en evenwel hoog worden geacht omdat ze bijna alleen uit zijn handen moeten komen. Echter is nu de vorige onmatige duurte al vrijgevallen. Barend Langenes in de Wereldbeschrijving van hem in langwerpig octavo uitgegeven zegt pagina 293 der eersten Deel: Dat men nu (‘t was toen in het jaar 1598) nauwelijks om duizend guldens voering van een sabel onder een rok zou kunnen. Een som van duizend guldens toen, hoeveel zou het nu wel zijn?

Aan paus Clemens de zevende (op de stoel geklommen in ‘t jaar 1523), werd van die van Moskou gezonden een gezant, genoemd Demetrius. De vermaarde bisschop en geschiedschrijver Paulus Jovius onderzocht uit deze velerlei dingen van de gelegenheden der Russische land en heeft ‘t geen hij uit hem had verstaan overgeschreven aan Johannes Rufus, aartsbisschop tot Konstanz. In deze brief zegt hij uit het bericht van de vermelde Demetrius dat in de koopstad Ustinga, gelegen ter plaatse daar de rivieren Juga en Duino tezamen lopen, zeshonderd mijlen weg van de stad Moskou aankwamen kostbare voeringen van marters, sabel, wolven, witte en zwarte vossen die daar gebracht werden van de lieden uit de noch verder gelegen landen Permy, Picerri, Inugri, Ugulici en Pinuagi; die deze hun waren verhandelden tegen andere. De Permy en Picerri hadden deze sabel-vellen van andere volkeren dichter bij de zee gelegen. De beste achtte men toen met licht grauwe haren. De edele vrouwen bedekten er hun hals mee in zo’n vorm gelijk alsof het dier noch leefde. Aldus ver Jovius uit het verhaal van Demetrius. De landen waaruit de gedachte pelterijen in Moskou kwamen (namelijk, de Siberische en Samojeden) waren toen, ja, tot op het jaar 1600, die van Moskou noch onbekend. Hoe die door een rijke boer uit Moskou ontdekt en bereisd zijn geworden zullen we hierna kort aantekenen. Dit alleen moeten we hier noch bij doen dat de Lappen in ‘t jaar 1530 noch niet onder ‘t gebied van Moskou stonden; ja, eigenlijk noch niet hen bekend waren. De reden daarvan was omdat ze de verovering van dit land geen moeite waard achtten. Dusdanig spreekt er de gezant van Moskou van bij genoemden Jovius: Aan de uiterste oever der hoge zee alwaar de grote rijken Noorwegen en Zweden door een engte aan het vaste aardrijk hangen wonen de Lappen; een bovenmate grof, beestachtig volk; wantrouwend en vlieden voor alles wat ze vreemd zien. Ze weten noch van vruchten, noch van koren, noch van goed weer te spreken. Alleen genereren ze zich met hun schieten (van de jacht der dieren) en bekleden zich met huiden der wilde beesten. Hun slaapkamers zijn holen vol dor loof of holle bomen, hetzij door ouderdom, hetzij door vuur [70] uitgehold. Sommige gaan vissen in de zee daar ze wel vangen met goed geluk, maar weinig kunst. De bekomen vissen drogen ze en bewaren ze tot hun spijs. Deze Lappen zijn klein van lichaam met gedrongene platte aangezichten, doch behendig en snel met de voeten. De naast gelegen van Moskoviet hebben noch weinig kennis van hen. Want hen met weinig volk te willen aangrijpen was een verderfelijke uitzinnigheid. Een groot leger tegen dit arme ellendige volk te willen aanvoeren zou zonder voordeel zijn en ook niet zeer eerlijk. Die Lappen verhandelen witte hermelijn vellen (zonder twijfel ook sabel) tegens allerlei andere waren: Doch ze zien de kooplieden niet (dit werd geschreven omtrent ‘t jaar 1530); spreken ook niet tegen hen. Alleen leggen ze hun vellen meer en kiezen daartegen de waren die hen aanstaan. Gaan dan weg. Komen daarna weer en indien hun vachten weg genomen zijn zo nemen ze daartegen de andere waren met hen.

XXX. Hoofdstuk.

Vertrek te water van Vitzora naar Potzora. Gouverneur aldaar. Weinig edelen in Moskou. Voortreffelijke mede. Handel met de gouverneur waarvan de Denen een goed deel sabel kopen. Hij onthaalt hen met een voortreffelijke maaltijd. Zitten acht uren lang aan tafel. Grote menigte van andere vellen gekocht. Zenden al hun koopmanschappen naar hun schip. Sterk zuipen.

Toen we (na de bezichtiging van deze stad) weer bij ons gezelschap waren gekomen werd onder onze commies en uitvoerders besloten een van on ze wegwijzers met de sleden en rendieren weer terug te zenden omdat er nu gelegenheid was om te water naar Potzora te reizen. Dit voornemen werd ook tot de daad gebracht. Onze huiswaard en twee van zijn dienaren gingen uit nieuwsgierigheid met ons. We voeren met een goede westenwind langs ‘t strand heen en kwamen na vijftien uur tijd te Potzora aan. Dit is een kleine stad die ligt aan de oever van een kleine zee van dezelfde naam.

Hier namen we een besluit van ons terstond naar het slot te begeven en ons bij de gouverneur te vervoegen: Die waarlijk niets anders is dan een commies of uitvoerder der grote tsaar; [71] gelijk ook alle ingestelde gouverneurs van de tsaar majesteit in deze plaatsen niets anders zijn als zodanige. Weinig edellieden worden in Moskou gevonden: Wat, volgens mijn oordeel, de oorzaak is dat ze zo grof, onzedig en kwalijk opgevoed zijn wat zich gans niet rijmt met de opvoeding van edele personen.

De gedachte gouverneur was er een van Moskou. De kleur van zijn kleding was tussen violet en rood. Hij onthaalde ons alle tezamen zeer goed met een voortreffelijke mede die de Spaanse wijn niet ongelijk was; desgelijks met brandewijn en peper-brood.

Vermits hij het opzicht had over de sabel-magazijnen van de tsaar zo vroegen we hem of hij ons enige sabel voor geld wilde verkopen? Hij gaf tot antwoord ja; en deed een tegenvraag, hoeveel er van we begeerden? Waarop we zeiden: Allen die hij had wilden we hem wel afhandelen, indien we die voor een billijke prijs konden bekomen. Daarna voerde hij ons in ‘t magazijn en toonde ons vijf zimmeren (cinnaber?) sabel (maakt vijftig paar). Twee van deze Zimmeren waren zo goed als ik noch ooit van mijn leven heb gezien; van naturen zwart als een agaat-steen; waarvoor we betaalden vijfhonderd dukaten, dat bedraagt drie duizend Franse ponden. Voor de drie overige Zimmeren gaven we vierhonderd dukaten.

Toen we hem nu dus voor alles wat hij van deze waar had voldaan hadden en dat met het zegel van de tsaar getekend was kon hij niet nalaten ons te onthalen. Tot dat doel zond hij twee sloepen uit om verse vis te bekomen. Hij liet een jong rendier slachten en met deze spijzen, waarbij noch enige vogels kwamen van zijn dienaren gevangen, bereidde hij ons een heerlijke maaltijd. Dus waren we gediend van vis, vlees en biscuit van Moskou of tweebak. Acht gehele uren lang zaten we aan tafel; En vermits ondertussen de dampen, zo van de mede als van de brandewijn, die we gedronken hadden ons in ‘t hoofd waren geklommen, zo verlangden we naar de berenhuiden en waren blijde dat we daarop kwamen: Want geen andere dan die konden we tot onze bedden genieten. [72]

Na een slaap van omtrent zes of zeven uren stonden we op; dronken een kroes brandewijn en gingen in de stad en hadden bij ons een uitvoerder, van de gouverneur ons mee gegeven; die ons bracht daar we kochten twee duizend eekhoorns, vier dozijn hermelijnen en vijfhonderd vossenvellen waaronder de meeste zo wit als sneeuw en de overige zwart waren. Voorts, zes Schock (?) (honderdentwintig) witte wolf en twee honderd marter-vachten van een asgrauwe aard. Dit alles kostte ons vierhonderd dukaten kopen munten die ons zeer ongelegen kwam om mee te voeren. Toen we nu met deze koopmanschappen weer in ‘t slot waren gekomen pakten we die tot balen in dekens of matten gemaakt van boombasten.

Al onze goederen die aldus ingepakt waren zo werd goed gevonden dat een van onze uitvoerders met dat naar ons schip af te zenden. Ter die oorzaak verzochten we aan onze waard de gouverneur de verschaffing van een bark om onze pakken derwaarts te voeren; waarin hij gans graag bewilligde. Twee uren hierna vertrokken twee van de onze met drie van Borandy die ons van de gedachte gouverneur waren geleend die hij zeer ernstig beval personen en goederen verzekerd tot ons schip te brengen. Hij gaf hen tien dukaten en aan diegene die ze zouden voeren elk een klein stukje tabak met de belofte dat ze ‘t overige op hun wederkomst zouden ontvangen.

Toen nu onze uitvoerder weg was met diegene die hem vergezelschapten begonnen we weer gans onordelijk te drinken met de gouverneur, onze waard, en de heer die van Vitzora met ons naar Potzora was getrokken. De laats gemelde lichtte de brandewijn-kroezen zo ruiterlijk zodat hij nauwelijks wist of hij stond dan of hij zat. Dit zwelgen duurde vier ganse urenlang en daarna begaven we ons ter rust. [73]

XXXI. Hoofdstuk.

Voorbereidselen tot de reis naar Siberie. Loon voor de sleden en rendieren. Vertrek van Potzora door gevaarlijke wegen. Komen bij huizen, doch vinden die leeg omdat de bewoners ter jacht waren: die op hun terugkomst zich zeer ontroerden en zagen vreemde gasten in hun woningen. Hun hoogste verwondering over deze vreemdelingen. Ontmoeting van vijf manspersonen, verbannen tot de sabel jacht. Worden van onze reizigers gekend voor hun goede vrienden. Verhalen de oorzaak van hun ellendige staat en de staar van hun ellende zelf. Afscheid de ene van de andere, vervolg van de reis. Woestheid van ‘t gebergte tussen Borandy en Siberië. Kleding der inwoners die hoffelijker zijn dan de vorige. Komen te Papinogorod.

Zo gauw we ‘Smorgens opgestaan waren verzocht onze commies aan de gouverneur van Potzora dat het hem wou gelieven ons te voorzien van sleden tot onze voorgenomen reis naar Siberië. Daarop verschafte hij ons zeven er van: Een voor de gedachte commies; een voor onzen noch overige uitvoerder; een voor mij; twee voor onze twee bootsgezellen; een voor onze wegwijzer en de zevende en laatste voor onze tabak, brandewijn en levensmiddelen die hij ons tot de reis mee gaf. Doch ons geld behield onze commies bij zich.

Toen nu onze rendieren getoomd en voor de sleden gespannen waren liet hij vrijwillig noch een persoon halen die hij met ons meezond als wegwijzer tot aan de plaats waar we andere rendieren namen en die van hem weer leveren moesten. Voor dit alles kwamen we met elkaar overeen hem vier dukaten te geven. Doch eer we van hier vertrokken dronk elk van ons noch vijf of zes schalen brandewijn ten afscheid. Toen bedankten we de gouverneur van Potzora en die van Vitzora voor hun aan ons betoonde hoffelijkheden. Reden toen langs de rivier heen door zeer gevaarlijke wegen zonder enig spoor of gemaakte baan in acht te nemen vier gehele urenlang: In welke tijd we geen levend schepsel gewaar werden, behalve witte beren en [74] groter dan we ooit gezien hadden. Doch zo gauw als ze ons in het gezicht kregen liepen ze weg zo snel als ze konden.

Twee uren hierna kwamen we onverwacht bij zeven of acht huizen; doch vonden niet enig mens daarin omdat alle bewoners er van op de jacht waren getrokken. Toen we uit onze sleden waren getreden gingen we in deze woningen om ons te verfrissen. Kort daarna kwamen vijf of zes mannen met hun vrouwen en kinderen van de jacht voor wie deze dag gelukkig was geweest: Want ze brachten met zich zes berenhuiden; vier wolven en zeven witte vossen, twee hermelijnen en acht sabel-vellen.

Zeer ontzetten ze zich toen ze ons in hun huizen zagen. Ook zouden ze zich in alle haast op de vlucht begeven hebben indien niet onze wegwijzer (ons van de gouverneur te Potzora geleend), naar hen toeliepen en hen tegelijk verzekerde dat we vrienden en kooplieden waren die naar Papinogorod reisden: Daarbij voegde hij dat we hen graaf zouden afkopen alle vellen die ze hadden. Op deze aanspraak keerden ze weer terug; doch zetten de mond wijd open en bleven gelijk als verstokt in de grootste verwondering der wereld; eensdeels over ‘t gezicht van onze kleding wiens mode hen gans vreemd was; anderdeels over het aanschouwen van onze gestalte en ‘t gehoor van onze taal waarvan ze niet enig woord verstonden. Even zo weinig verstonden wij ook die van hen. Echter vonden we, door middel van onze tolk, gelegenheid om met hen te ruilen. Ook verzorgden ze ons van rendieren die ons zouden voeren tot aan de mond der rivier Papinogorod.

Toen we omtrent twee of drie uren van de vloed Petsjora waren gereden en volgden nu de rivier die ons naar Papinogorod zou leiden zagen we uit een groot bos vijf mannen komen bekleed met berenhuiden op de wijze van Moskou. Elk van hen droeg een roer op de schouder, een tas aan de zijde en een kort zwaard (of een groot mes) gelijk onze jagers gebruiken, in de hand. Ze traden op ons toe; derhalve lieten we onze sleden stil houden en door onze wegwijzers vragen wat ze voor lieden waren? [75] Een van hen die licht oordelen kan dat we vreemdelingen zijn moesten begroette ons in de Duitse taal en wenste ons een goede dag en hem zelf zoveel vrijheid als wij genoten. Onze commies die uit Neder-Saksen geboren was hoorde dat hij Duits sprak en vroeg hem naar zijn vaderland? En toen hij daarop bericht had bekomen zo bevond hij dat deze een van zijn bekende was. Fluks trad hij uit de slede, sloeg de armen om zijn hals en kuste hem. Daarna begeerde hij te weten hoe hij hierheen was gekomen en ontving tot antwoord: Dat hij van de tsaar majesteit in dit gewest tot de sabel-jacht verbannen was: Wat in Moskou zo ՠn gewone straf is als in Frankrijk en ergens anders tot de galei te veroordelen. Sommige worden voor tien; anderen voor zes; noch andere voor drie en ook wel meer of minder jaren (nadat elke misdaad meer of minder hoog wordt opgenomen) in dit Siberië verbannen. Wanneer nu de hun gezette tijd verstreken is zo komen ze weer tot hun vrijheid en zijn ontslagen van de straf.

Deze nieuwe kennis en mijn eigen nieuwsgierigheid bracht me ook uit de slede. Nauwelijks had ik de voeten op de aarde gezet toen er een van de overige vier aankwam en me omhelsde en met een zucht in de Franse taal me vroeg vanwaar ik kwam en waar ik heen wilde? ԫ Werd hierover niet weinig ontroerd vermits ik hem in ‘t minst niet kende vanwege de verandering der kleding, zijn grote baard en kale hoofd en de magerheid van zijn lichaam waaraan niet anders dan huid en been was. Hij merkte voldoende dat ik de kennis van zijn persoon had verloren en berichte me derhalve dat hij was een edelman uit Lotharingen; overste over een regiment te paard bij de grootvorst van Moskou. Vaak had hij mij in zijn huis te Stockholm gezien en onthaald; ook alle vlijt aangewend om me te bepraten dat ik met hem naar Moskou zou gaan.

De statige gelegenheid waarin ik hem voor deze gezien had, de eer die elk hem in zijn goede stand betoond had; zijn vorig bevel in het leger; de deftigheid van [76] zijn persoon en de betrachting van de ellendige staat waarin hij zich nu bevond perste me tegen mijn wil de tranen uit de ogen. ԫ Omhelsde hem desgelijks en verzocht van hem te weten de oorzaak die hem in ongenade had gebracht? Hierop was zijn antwoord: Dat een argwaan van ontrouw door de tsaar tegen hem opgevat die had bewogen om hem in Siberië te bannen.

Voorts verhaalde hij me dat hij sedert hij hier was geweest had gestaan en noch stond in onuitsprekelijke gevaren en ellenden die in de staat waarin hij nu was onvermijdelijk waren: Niet alleen vanwege de honger en de strengheid van het weer in dit koude gewest, maar daarboven ook vanwege de gedurige jacht waarin hij onderworpen was, te weten de roof der wilde dieren, die door gebrek van nodig voedsel tot hun onderhoud menigmaal aanvielen diegene die ter jacht gingen. Even hierom voerden hij en zijn metgezellen deze bij zich hebbende wapens tot hun bescherming. Bij al deze rampen kwam noch dit dat ze, wanneer ze ‘t bestemde getal van sabel niet vingen, (zonder enig aanzien of zulks kwam door nalatigheid of niet) op hun blote huid zoveel slagen kregen met een zekere gordel gemaakt van een dik zeer scherp vel dat het onverdraaglijk was die uit te staan.

De vriend van onze commies verhaalde hem even hetzelfde. De overige drie, die allen tezamen goed Frans en Duits spraken, bevestigden dat alles wat deze twee hadden gezegd en waar waarachtig was. Een onder deze laatst gedachte was geweest de grootvorsten groot-commies; de andere luitenant-generaal. Dus waren ze gezamenlijk voorname personen.

N een omstandige vertelling van hun jammerlijke staat verzekerden ze ons eenparig dat ze indien ‘t God mocht gelieven hen de tijd van hun verbanning te laten overleven niet een uur langer blijven wilden in enig land dat staat onder ‘t gebied der tsaar.

Om hen enigszins in hun bekommering te vertroosten brachten we onze voorraad van spijs en drank voort en zetten ons bij elkaar op de aarde neer en onthaalden hen [77] zo goed als we konden. Betuigden hen ook dat we zeer verheugd zouden zijn indien we op enigerlei wijze hen tot hun verlossing behulpzaam zijn konden. Ze bedankten ons hooglijk voor onze genegenheid; doch berichten ons daar benevens dat het gans onmogelijk was hen uit deze slavernij te onttrekken. Want ze waren bekend bij alle gouverneurs der plaatsen waardoor we moesten reizen. Derhalve, indien we hen mee in ons gezelschap namen zo was ‘t ten vollen zeker dat ze zouden moeten sterven door de aller gruwelijkste martelingen en ook wij zelf zouden vanwege deze handel onvermijdelijk ‘t leven moeten verliezen. Vermits ze nu dit zo ronduit en met zo’n grote oprechtheid zeiden werden de smarten waarvan we alreeds waren aangegrepen in ons verdubbeld omdat we hen in zo’n ellendige ongelegenheid gans geen bijstand konden betonen.

Nadat we nu vier volle urenlang bij hen geweest waren en met hen gesproken hadden dacht het ons tijd te worden om afscheid te nemen. We vereerden elk van hen een half pond tabak nadat ze wel hartig hadden gegeten van onze tweebak; van de peperkoeken die we van Petsjora hadden meegenomen en van onze gezouten kost; ook vrij veel gedronken van onze brandewijn. Daarop bevalen we hen aan de almachtige God dien we baden hen kracht en sterkte te willen verlenen om te kunnen overwinnen alles wat hen zou mogen bejegenen. Met bijvoeging: Dat we hoopten hen eens weer in hun vorige staat en heerlijkheid te zullen zien.

Dus begaven we ons weer in onze sleden en reden drie uren lang voort eer we enig huis in het gezicht kregen: Na die tijd werden we vijf of zes woningen gewaar; derwaarts we ons begaven en aldaar omtrent twaalf personen vonden. We vroegen hen of ze geen vellen hadden om aan ons te verhandelen? Toen nu van hen ja geantwoord en ons allerlei slag getoond was zo kochten we een gedeelte daarvan voor gereed geld en ruilden een ander gedeelte tegen brandewijn; welke drank van dit volk zeer bemind wordt. [78]

We vervolgden onze reis langs de rivier en zagen aan beide zijden dezelfde hutten. In sommige woonden weinig, in andere veel volk bijeen. We kochten van hen alles wat we konden bekomen; somtijds voor geld, somtijds voor brandewijn. Alleen durfden ze zich niet onderstaan hun sabel te verhandelen omdat ze vreesden dat die mochten gevonden worden van de gouverneur te Papinogorod, derwaarts we reisden: Dat alle waren die in de stad komen of daaruit gaan op ‘t nauwste bezichtigd op dat men niet een enige sabel heimelijk mocht wegvoeren.

Voorts trokken we over het gebergte wat Borandy van Siberië afscheidt. Dat is gans onrustig en moeilijk vanwege de woestheid der wegen en het land wat onbewoond is en eensdeels om de onvruchtbare bodem en de menigte der sneeuw die gedurig daarop ligt; anderdeels vanwege de grote menigte der beren en witte wolven die ons gedurende onze reis ter deze plaats geen kleine vrees veroorzaakten omdat we elk ogenblik verwachtten dat ze op ons zouden aankomen. Maar eindelijk bemerkten we dat ze niet minder voor ons dan wij voor hen schroomden; vermits ze op elke ontmoeting voor ons vloden, de ene deze en de andere de andere weg met zeer grote schrik. We schreven dit vooral toe de glans van onze geweren en vermoedden dat deze wilde dieren ons veel meer voor jagers dan voor kooplieden aanzagen.

Na velerlei bezwaringen voor ons, grote arbeid van onze rendieren en een moeilijke weg van tien of twaalf uren kwamen we eindelijk van de gebergten af in een vlek gelegen onder ‘t gebied van Siberië. Alle inwoners droegen hier kleren van berenhuiden, ‘t Haar buitenwaarts. Enige evenwel hadden er lijnwaad en bonte dekens over: Waaruit we besloten dat ze moesten zijn van een beter slag dan hun buren die we nu hadden verlaten. En waarlijk, ze ontvingen ons veel hoffelijker en vroegen ons wie we waren? Vanwaar we kwamen? En waar we heen wilden? We aten en dronken [79] tezamen van ‘t geen we hadden waartegen ze ook aanbrachten ‘t geen bij hen te vinden was; namelijk gezouten beren en wolvenvlees, zeker slag van peperkoeken en brandewijn.

Alle vellen die ze hadden kochten we voor gereed geld; behalve hun sabel. Vermits we nu zeer begerig waren om wat te mogen rusten zo gingen we in een van hun huizen gebouwd naar de wijze der Laplanders. Hier legden we ons omtrent vijf of zes uren lang neer op berenhuiden. Toen we weer opgestaan waren ontnuchterden we ons tezamen met brandewijn: Gingen weer in onze sleden zitten en reden voort naar Papinogorod; daar we na omtrent twintig uren tijd aankwamen nadat we onderweg onze rendieren tweemaal hun nodige voeder op ‘t mos hadden laten nemen.

Toevoeging.

Verschillende voorname wereld-beschrijvers stellen de stad Papinogorod (of Papinowgorod) niet in ‘t eigenlijke Siberië, maar onder ‘t landschap Potzora of Petsjora; ter zijden af naar Denemarken toe tussen Samojed en Siberië. De hoofdstad van het laatstgenoemde land is Tobolsk, gelegen aan de grote vloed Tobol. Deze provincie (eerst omtrent de aanvang van deze eeuw ontdekt en aan de tsaar majesteit gekomen gelijk we hierna horen zullen) strekt zich wijd uit en was ten dele vruchtbaar, ten delen onvruchtbare. Doch hoe het ook mag zijn, het is als de goudmijn van deze vorst. Vele rivieren zijn hier en onder die een genoemd de Lena die alleen hem jaarlijks opbrengt negentigduizend roebels of dukaten aan tol van sabel. Vele bossen zijn hier van berken, grenen, linden, jenever, kedar, Ceder (?)en andere bomen. Aan de rivieren ziet men veel tamelijk goed bewoonde dorpen. Onder verschillende vissen in de vloeden vindt men ook veel zalm. De veldvruchten zijn druiven, appels, pruimen, zwarte bessen en ster anijs, in ‘t Latijn Anisum stellatum (Illicium anisatum). Veel ijzerbergen worden hier gevonden. Mogelijk zijn er andere die kostbare metalen in zich hebben. Toen dit land de tsaar eerst bekend was geworden liet hij daar enige kastelen bouwen van grote balken gehaald uit de bossen en gevuld met aarde en bezet met bezoldigden. Alle moordenaars, verraders, dieven en andere die de dood verdiend hebbende misdadigers worden derwaarts verbannen, sommige voor al hun leven, andere voor een zeker getal van jaren waaruit deze provincie [80] bevolkt is zodat er geleidelijk aan grote steden van vervuld zijn. Naderhand trokken ook veel arme lieden die in Moskou de kost niet winnen konden naar dit gewest omdat ze hier land voor geheel niets konden bekomen. Als de tsaar op iemand van zijn groten vergramd is zo worden die met vrouw en kinderen voor een zekere tijd derwaarts gezonden. Diegene die hij hiervan noch begenadigen wil beveelt hij enig stadhouderschap. Anderen worden in een strenge gevangenis gehouden. Sommige wordt een zware arbeid bij sobere kost opgelegd. In ‘t algemeen echter is nu de straf niet zo zwaar als wel voor deze omdat elke der gebannen nu voor het grootste deel een bekwaam onderhoud wordt gegeven. De schrijvers wordt een ambt in de Siberische kanselarijen; de soldaten een soldatendienst gegeven. ‘t Bezwaarlijkste voor de groten is nu dat ze de heldere ogen van de tsaar majesteit (aldus spreekt men daar) niet verwaardigd worden te mogen zien. Anderszins heeft enige deze ongenade tot hun grote voordeel gediend omdat ze door de koophandel hier grote rijkdommen hebben gewonnen. Sommige echter gaat het gelijk de heer Martiniere ons van gedachte vijf aanzienlijke personen heeft bericht.

In ‘t jaar 1634 had de tsaar majesteit derwaarts verbannen zekere Zwitser, luitenant onder een van zijn krijgsbenden; vanwege een argwaan ten onrechte op hem geworpen. De tijd van zijn ballingschap was acht jaren. Waarbinnen hij hier zoveel voordeel deed met koophandel te drijven dat hij toen hij weer in Moskou kwam en door goede vereringen aan sommige ontslag van zijn dienst bekomen heeft en in zijn vaderland bracht een som geld van meer dan elfduizend dukaten, volgens ‘t verhaal van Joachim Wurst in zijn Teutsche Geschichten, pag. 315.

XXXII. Hoofdstuk.

De stadhouder van Papinogorod ontvangt de Denen hoffelijk. Laat hen ook van zijn gemalin verwelkomen. Met wat voor plechtigheden zulks toeging.

De gouverneur van Papinogorod die onze aankomst vernomen heeft zond enige uit het kasteel tot ons om te horen wie we waren; vanwaar we kwamen en wat onze verrichting was. Op zijn bevel gingen we naar hem toe en na de gewone begroeting afgelegd te hebben (want onze uitvoerder kon de taal van Moskou zeer goed spreken) gaven we hem voldoende bescheid op alles wat hij van ons begeerde te weten. [81]

Toen hij nu verstond dat we Deense kooplieden waren en alleen daarheen gekomen om vellen te kopen zo onthaalde hij ons zeer beleefd. Om ook te betuigen hoe hoog hij ons achtte en dat hij ons voor bijzondere vrienden hield zo liet hij zijn gemalin halen opdat ze ons verwelkomde. Terstond was ze hiertoe gereed en bracht met haar naar de gewoonte van Moskou in de ene hand een fles met brandewijn, in de andere een zilveren schaal. Ze werd gevolgd van haar dienstmaagd die een stuk peperkoek had op een tafelplank.

De begroeting die ze ons deed geschiedde met het buigen van het hoofd. Daarna deed ze de rechter armband aan de rechter mouw los van haar rok los en liet die op de aarde neerdalen en alzo afhangen. Onze commies die de Russische gewoonte wel bekend was beurde die zeer gezwind en hoffelijk weer op van de vloer en kuste het. Onze uitvoerder en ik deden desgelijks. Toen hield ze deze band op haar rechterarm en vouwde het met de linkerhand weer op. Toen dit verricht was eiste ze haar schaal en boog haar hoofd naar elk van ons en bood ons haar peperkoek aan.

Ze bleef stil staan aan het eind der tafel bij haar man: En toen ze ons een tijdje had onderhouden keerde ze weer naar haar kamer. Toen begonnen we met de gouverneur te drinken totdat het avond werd. Waarna we ons ter rust begaven op zo’n goed bed zoals men in deze landen gewoon is te vinden.

XXXII. Hoofdstuk.

De stadhouder van Papinogorod ontvangt de Denen hoffelijk. Laat hen ook van zijn gemalin verwelkomen. Met wat voor plechtigheden zulks toeging.

De gouverneur van Papinogorod die onze aankomst vernomen heeft zond enige uit het kasteel tot ons om te horen wie we waren; vanwaar we kwamen en wat onze verrichting was. Op zijn bevel gingen we naar hem toe en na de gewone begroeting afgelegd te hebben (want onze uitvoerder kon de taal van Moskou zeer goed spreken) gaven we hem voldoende bescheid op alles wat hij van ons begeerde te weten. [81]

Toen hij nu verstond dat we Deense kooplieden waren en alleen daarheen gekomen om vellen te kopen zo onthaalde hij ons zeer beleefd. Om ook te betuigen hoe hoog hij ons achtte en dat hij ons voor bijzondere vrienden hield zo liet hij zijn gemalin halen opdat ze ons verwelkomde. Terstond was ze hiertoe gereed en bracht met haar naar de gewoonte van Moskou in de ene hand een fles met brandewijn, in de andere een zilveren schaal. Ze werd gevolgd van haar dienstmaagd die een stuk peperkoek had op een tafelplank.

De begroeting die ze ons deed geschiedde met het buigen van het hoofd. Daarna deed ze de rechter armband aan de rechter mouw los van haar rok los en liet die op de aarde neerdalen en alzo afhangen. Onze commies die de Russische gewoonte wel bekend was beurde die zeer gezwind en hoffelijk weer op van de vloer en kuste het. Onze uitvoerder en ik deden desgelijks. Toen hield ze deze band op haar rechterarm en vouwde het met de linkerhand weer op. Toen dit verricht was eiste ze haar schaal en boog haar hoofd naar elk van ons en bood ons haar peperkoek aan.

Ze bleef stil staan aan het eind der tafel bij haar man: En toen ze ons een tijdje had onderhouden keerde ze weer naar haar kamer. Toen begonnen we met de gouverneur te drinken totdat het avond werd. Waarna we ons ter rust begaven op zo’n goed bed zoals men in deze landen gewoon is te vinden.

Toevoeging.

De grootste eer en vriendschaps-betonen die van Moskou aan aangename gast, hetzij op een maaltijd, hetzij bij een afzonderlijke bezoek weten te bewijzen ten teken dat hij hen welkom is bestaat daarin dat, na gedaan onthaal, hun vrouw op ‘t beste gekleed met een brandewijn-schaal komt aantreden en die hem toedrinkt; ook aan hem op haar hand overgeeft. ‘t Gebeurt wel (doch dit is daar de bijzonderste eer-vriendschap) dat de man zijn gast beveelt haar mond te kussen. Deze eer (indien men ‘t daarvoor wil houden) heeft in ‘t jaar 1643 graaf Leo Alexander van Sclackaw laten weervaren de Heer Olearius, geheimschrijver van ‘t Holsteins gezantschap naar Perzië. [82]

Vellen-handel met de gouverneur van Papinogorod en met sommige burgers. Gelegenheid van deze stad. Kleding der manspersonen. Gewaden en sieraden der vrouwen. Lange mouwen aan hun rokken. Haar. Kapsel. Schoenen. Zeden. Godsdienst van Moskou. Aard. Wetten. Straffen. Jaloersheid. Kwade staat der vrouwen.

Op de gehoorde wijze rustten we zes of zeven uur in het huis van de gouverneur. Daarna stonden we op. Zo gauw hij hoorde dat we ons bewogen maakte hij zich ook op van zijn rustplaats en kwam bij ons in de kamer en had achter zich een van zijn knechten die een fles met brandewijn in de hand droeg. Hij deed er een dronk van en liet toen de schaal onder ons omgaan. Daarna vroeg hij of we vellen wilden kopen zoveel als hij er had? Onze commies antwoordde ja, indien ‘t hem geliefde die ons te laten zien. Toen nu de pelterijen tot ons gebracht waren was de koop gauw gesloten en we gaven hem ‘t bedongen geld.

Toen hij nu al zijn eigen vachten had verkocht zond hij naar enige der burgers die hij wist een goede voorraad daarvan te hebben en liet hen aanzeggen dat hij hen vergunde met ons te mogen handelen. Vermits hij nu ons zo’n goede dienst hierin deed achtten we ons verplicht te zijn noch een fles brandewijn met hem te ledigen.

Terwijl nu onze commies en uitvoerder met hun koophandel bezig waren nam ik deze gelegenheid waar om de stad te doorwandelen. Die ligt lustig genoeg; midden in een kleine moerassige vlakte en omringd van zeer hoge bergen. Dicht voorbij de stad loopt een zeer mooie vloed, was bovenmate visrijk. De huizen zijn maar slecht opgebouwd en laag; tezamen gevoegd van hout en aarde. Alle straten zijn niet anders dan met hout gevloerd, zo goed als deze lieden mogelijk is en aaneen geschikt en liggen zo vast tezamen zoals ze het kunnen maken. [83]

De voornaamste personen van deze plaats dragen tot hun kleding een broek, kousen en een lange rok die afhangt tot op de hielen met zeer enge mouwen; alles van goed laken; doch de ene van deze en de andere van die kleur. Aan hun benen hebben ze kleine leren laarzen; sommige blauw; andere rood of geel met ijzeren zolen achteraan de hielen en vooraan bij de tenen, bijna op de wijze van der Polakken.

Op ‘t hoofd dragen ze lakense mutsen die bezet en omboord zijn, sommige met zwarte vossen, andere met witte eekhoorns, noch andere met hermelijn-vellen; enige ook wel met sabel, elk naar zijn vermogen en stand. De afbeelding kan ge zien, figuur II. N. 4.

De vrouwspersonen zijn tamelijk schoon, blank en vriendelijk. Hun haren blond of geelbruin. Kort, hun gestalte is goed genoeg voor die van Moskou. Hun rokken zijn gelijk die van hun mannen en zo lang zodat ze op de enkels komen; het grootste deel rood, violet of blauw; bijna gelijk onze nacht tabbaarden; gevoerd met witte vossen of sabel-vellen. De mouwen die aan de rok zijn vastgemaakt zijn groot en afhangend. De lengte van hun sieraad-mouwen is bijna ongelooflijk. Vijf ellen katoenen lijnwaad is niet genoeg tot een. Op hun hoofd dragen ze een langachtige ronde muts. Hun haar is tot tuiten gevlochten en aan de einden met bandjes gestikt. Deze tuiten zijn afhangend over hun schouders. Hun schoenen zijn gemaakt van Russisch hout. Om hun lendenen dragen ze een gordel met parels van een tamelijke grootte versierd. [Zie figuur II. N. 5].

Die van Siberië verschillen in hun kleding, zeden en levenswijze niet veel van de Samojeden, Borandy en andere Noordse volkeren.

Allen van Moskou zijn Nikolaiten, zoveel de religie

betreft. Voorts zijn ze ernstachtig, sterk, gezwind, vaardig met hun bogen; gans niet twistgierig. Hun wetten zijn enkel op billijkheid gegrondvest. Zeer scherp straffen ze allerlei ontrouw, bedriegerij, dieverij en moord. Ondertussen zijn ze gans onwetend, ongeschikt, ongeleerd, [84] grote zuipers, boers en jaloers. Dit veroorzaakt dat hun wijven weglopen en zich in hun kamers verbergen zo gauw ze een vreemd iemand in het gezicht krijgen daar ze gelijk als gevangene moeten blijven tot de tijd toe dat haar man ze beveelt uit te gaan. Kort, ‘t is zodanig gesteld met hun slavernij dat ze een vreemden niet de minste vriendschap of beleefdheid mogen bewijzen: Ja, niet behoeven te denken dat hun mannen hen lief hebben wanneer ze niet dagelijks dapper van hen afgerost worden.

XXXIV. Hoofdstuk.

Besluit der Denen om door Samojeden naar hun schip te reizen. Vertrek van Papinogorod. ‘t Riphische gebergte. Woestheid van ‘t land Samojeden. De berg Stolpohen. Handel met de Samojeden: Die hen geen sabel wilden geven voordat ze dronken waren gemaakt. De zon van hen aanbeden voor hun God. Hun gestalte. Kleding der mannen. Sneeuw-schaatsen. Mantels. Gewaad der vrouwen.

Nadat we hier hadden gekocht ‘t geen we begeerden, (bestaande in een groot getal wolvenvellen; witte en zwarte vossen, lynxen, hermelijnen, eekhorens en save-vachten) zo laadden we daarmee tezamen met ‘t geen we te Petsjora hadden gehandeld een gehele slede en behielden noch al vrij veel bij ons wat er niet in kon. Vermits we nu noch een goed deel tabak en omtrent vijfduizend dukaten hadden overgehouden zo besloten onze commies en uitvoerder noch vellen daarvoor op te doen en derhalve door Samojeden naar ons schip te willen reizen. Tot dat doel kochten ze van onze waard de gouverneur te Papinogorod zoveel brandewijn en andere voorraad zoals we voor twaalf dagen tijd nodig hadden. Ook huurden ze rendieren van hem om ons te voeren.

Toen dit alles klaar gemaakt en ‘t geld hem geteld was moesten we noch eens, omtrent tien uren lang, ruiterlijk met [85] hem omdrinken waarop we weer acht uren na elkaar sliepen. Toen nu onze sleden vaardig, onze goederen en voorraad tezamen gepakt en in een er van gedaan waren gingen we ook zelf in de anderen zitten en namen afscheid van de gouverneur en reden henen.

We waren omtrent zeventien of achttien uren op weg (ondertussen kochten we vellen) en kwamen daarna aan het Riphische gebergte waar we voorbij met onze komst in Samojeden zes uren lang reden.

Dit Samojeden (Samojessie, Samojesia) is een woest land vol jenever, pijn en dennenbomen. Ook is er overvloed van mos, van sneeuw, van wolven, beren en vossen en allen tezamen wit. Elk ogenblik bejegenden ons die en veroorzaakten ons geen geringe vrees.

Aan de voet of grond der berg, genoemd Stolpohen, vanwaar de rivier Barzagune (Bersagatz) ontspringt zagen we acht of negen huizen. We begaven ons derwaarts en voederden onze rendieren; of liever, lieten hen hune kost op ‘t mos zoeken. Daarna begonnen we met de bewoners er van te handelen, verruilden onze brandewijn tegen hun wolven en vossen-vachten die wit en zwart waren; desgelijks tegen hun bever en otter-vellen. Ze hadden twee Zimmer sabel, doch wilden die geenszins aan ons overlaten, hoe zeer ook onze wegwijzer van Borandy zich hiermee bemoeide om hen hiertoe te bepraten met verzekering dat ze zich gans niet te bekommeren hadden; vermits we kooplieden waren die naar ons schip en nergens anders heen trokken zodat ze zonder gevaar waren van bezocht te zullen worden. Evenwel wilden ze hiernaar gans niet luisteren totdat we hen dronken hadden gemaakt. Toen gaven ze die ons gewillig over. Dus hadden de dampen de brandewijn meer macht over hen dan alle welsprekendheid van onze Borandy.

Vermits ‘t nu avond was geworden zo vervoegden we ons in een van hun hutten. Hier lagen grote en kleine; wijf en man; kinderen, knechten en beesten alle tezamen bij en onder elkaar. Vijf of ze uur hierna werd ik wakker ter oorzaak van he gerucht die de huiswaard [86] maakte in het wekken van zijn ganse huisgezin. Zo gauw die opgestaan waren gingen allen tezamen de deur uit.

'Ik was nieuwsgierig om te zien wat ze deden. Nam derhalve acht op hen en werd eindelijk gewaar dat ze aan de andere zijde van het huis op hun knieën neer vielen; hun handen uitstrekten en door allerlei gebaren toonden dat ze de zon aanbaden die ze voor hun God houden.

De Samojeden zijn dikker en korter dan de Laplanders en van Borandy. Ze zijn groter van hoofd; breder van aangezicht; grover en platter van neus. Hebben kort of wel gans geen haar. Van naturen zijn ze gans dom en van een aardachtige aard. De mannen dragen op ‘t hoofd ronde mutsen en zodanig gekruld alsof ze van lammeren-vellen waren gemaakt. De broek en rok zijn van berenhuiden die tot op hun knieën komen. Onder de buik binden ze zich met een gordel die de breedte heeft van een hand. Hun laarzen en schoenen zijn van hetzelfde leer en het haar of de ruigte naar buiten gekeerd. Onder deze hun schoenen dragen ze een zekere slag van schaatsen bereid uit boombasten en hebben de gedaante van een schuitje. Alles tezamen hebben ze, wanneer ze uitgaan, deze schaatsen onder hun voeten gebonden en weten die zodanig te gebruiken dat ze daarmee met een ongelooflijke gezwindheid over de sneeuw heen glijden die in deze gebergten zeer dik op elkaar ligt. In plaats van een mantel slaan ze een zwart beesten-vel om ‘t lijf met de vier poten daaraan die afhangen. Deze sierlijke mantel komt hen meer op de linkerschouder dan op de rechter. Op die hebben ze hun pijlkoker gebonden. [Zie figuur III. n. 1].

De vrouwen van dit land zijn noch veel lelijker dan de mannen; doch zeer arbeidzaam. Vlijtig bemoeien ze zich om hun kinderen te leren jagen: Want hiervan moeten ze gezamenlijk leven omdat ze geen ander middel tot hun nooddruft hebben. Hun kleding is even als die van de mannen; behalve alleen dat hun rokken wat langer zijn. Ook dragen ze geen mantels op hun schouders. ‘t Hoofd is met een dezelfde muts bedekt. Hun haar is tot een tuit gevlochten en aan het einde tezamen gebonden met een band van boombasten; hun [87] haar hangt tot op de rug af. Met hun bogen en pijlen gaan ze ter jacht gelijk hun mannen doen en zijn daarin niet minder geoefend dan zij. [Zie figuur III. n. 2].

Toevoeging.

De landschappen der Siberiër en Samojeden zijn die van Moskou onbekend gebleven tot dicht aan de aanvang van deze eeuw zoveel als diens innerlijke gelegenheid aangaat. Hoedanig ze toenmaals ontdekt werden zullen we kort verhalen. Bij de stad Soil aan de rivier Witsogda in Moskou woonde een rijke boer, genoemd Anica, goed voorzien van zoons en dochters. Vermits nu jaarlijks in Rusland enige kooplieden kwamen die daar veel kostbare pelterijen brachten, doch een vreemde, ook onderscheidene spraak, kleding en zeden hadden en zich noemden Samojeden en anders, zo kreeg hij een grote begeerte om te weten uit welke landen ze komen mochten naar de Russische steden Osoyca en Ustinga (sommige stellen Ustiuga), toen de magazijnen der koophandel. Omdat ze er jaarlijks zo vele duizenden guldens aan waren daar brachten zo vermoedde hij dat onder hen een goede rijkdom te winnen zou zijn. Daarop trad hij heimelijk met enige van deze vreemden in een verdrag dat hij tien of twaalf van zijn knechten met hen in hun land zou zeden. Die beval hij op alles vlijtig acht te nemen; ook de zede, gewoonten en rijkdommen deze volkeren op te tekenen. Op hun wederkomst deden ze hem van alles bericht. Hij gebood hen niemand iets hiervan te zeggen en hield ook zelf deze zaak gans stil. In ‘t volgende jaar zond hij noch meer van zijn knechten derwaarts en daaronder enige van zijn bloedvrienden. Deze namen met hen allerlei slechte waren als schellen, spiegels enz. Toen ze door enige wildernissen en ook over veel grote wateren waren gekomen geraakten ze bij de grote vloed Ob. Maakten hier kennis met de Samojeden en bemerkten dat de velwerken hier goedkoop waren zodat licht hier een grote schat te winnen zou zijn en zagen dat deze volkeren geen steden hadden, doch vreedzaam onder elkaar leefden en werden geregeerd van de oudste; dat ze in eten en drinken gans morsig zich gedroegen; meeste deel leefden ze van het vlees der wilde dieren zonder koren of brood te kennen; dat ze de beesten-huiden tot hun kleding gebruikten en die tezamen naaiden met naalden van visgraten en draden van zenuwen enige kleine dieren; dat ze ‘Szomers ‘t haar of ruige van hun kleren buitenwaarts en ճ winters binnenwaarts aan hun lichaam droegen etc. Kortom, ze bespiedden alles en brachten een grote schat van vellen mee naar huis. Op deze wijze handelde Anica met enige van zijn vrienden sommige jaren lang heimelijk in deze landen. [88]

Hierdoor werden ze zo geweldig rijk dat ze allerwegen vele landgoederen opkochten. Diegenen die hen kenden konden niet bedenken hoe ze zo gauw zulke grote schatten hadden bekomen. Ze bemerkten dat elk hen benijdde en wisten hoe licht het geluk hen de rug zou mogen bieden namen voor zich te verzekeren door een goede vriend aan het hof te verwerven. Tenslotte deden ze heerlijke geschenken aan Boris Gudenow, zwager van de grootvorst Ivan Federowitz (gestorven in ‘t jaar 1597), en zeiden hem de gelegenheid der landschappen Samojeden en Siberië; zonder hem evenwel bekend te maken dat ze tot nog toe heimelijk in deze gewesten hadden gehandeld en grote rijkdommen daardoor bekomen.

Boris die dit gehoord heeft hield die van Anica voortaan als voor zijn zonen en gaf hen in de naam van de tsaar grote vrijheden en een eeuwige eigendom aan al hun landgoederen. Daarna bracht hij deze zaak voor de Russische keizer die dit zeer graag hoorde en aan Boris toe liet hierin te doen naar zijn welgevallen: Die terstond enige hoofdlieden en edele derwaarts zond en had tot wegwijzer enige lieden die Anica hen toevoegde. Met een woord, deze brachten zoveel te weeg dat de Samojeden de tsaar van Moskou voor hun keizer aannamen en aldus is dit land onder ‘t Russische gebied gekomen.

De tribuut hen opgelegd, was dat ze jaarlijks de tsaar of diens gouverneur zouden leveren hoofd per hoofd een paar sabel-vellen. Dit achtten ze zo weinig dat ze beloofden hun kinderen zo gauw ze de boog voeren konden die tol ook onderworpen te laten zijn. Deze vachten hielden ze van weinig waarde, maar bij de Russen waren ze als dierbare kleinoden.

Toen de uitgezondene weer naar Moskou keerden namen ze enige Samojeden met hen die van de keizer en Boris met grote verwondering werden aanschouwd; vooral toen ze zagen hoe juist ze de boog wisten te handelen. Want ze kleefden een penninkje kleiner dan een duit aan een boom; gingen zo ver daar vandaan dat ze het nauwelijks zien konden en troffen ‘t echter met hun pijlen zo vaak als ze wilden. Maar hiertegen verwonderden deze Samojeden zich niet minder over de zeden en gewoonten van die van Moskou; over de geweldige grootte der stad Moskou; over de heerlijkheid en pracht der tsaar; over ‘t geluid van zoveel klokken wiens klank hen onbekend was; over de kostbaarheid van zoveel waren etc. Vaak wensten ze weer bij hun landslieden te mogen zijn om hen al deze voor hen zeer zeldzame dingen te kunnen vertellen.

Na dit alles werden die van ‘t geslacht Anica met vele vrijheden en voorrechten begiftigd. In ‘t jaar 1675 zoden de heren Staten Generaal der Verenigde Nederlanden de heer Coenraed van Klenck met een aanzienlijk gevolg als gezant naar de tsaar majesteit. In de beschrijving van zijn reis op pagina 41 wordt gezegd dat op woensdag de dertiende [89] der november te Oustinga enige burgers uit de gemeente van Solowitsiga kwamen om hun gouverneur te begroeten en hem naar de stad te begeleiden. Onder hen was Music Stroofwonof, een rijke boer die alleen van de tsaar de naam van muziek had bekomen, maar anders de persoon van een gewone man, boer of Rus vertoonde. Hij was (zegt ‘t verhaal) een oude rijke man..., die, als men aan zijne majesteit schatting betaald alleen voor zijn deel honderdduizend guldens moest geven. De eerste was hij die Siberië aan de grote tsaar te kennen gaf en hem tot de meesterschap over dit land bevorderd had. Deze ontdekking, gelijk we gehoord hebben, geschiedde van Anica en zijn kinderen aan Boris Gudenouw bij ‘t leven van tsaar Ivan Federowitz die gestorven is in ‘t jaar 1597. De oude Anica kan derhalve in ‘t jaar 1676 niet geleefd hebben. Is ‘t een van zijn zonen geweest, zo moest hij toenmaals ten minsten een ouderdom van over de honderd jaren hebben gehad. Was ‘t een van zijn zonen zo kon hij de eerste ontdekking niet aan de tsaar hebben gedaan. Men zal ‘t derhalve vermoedelijk moeten verstaan, dat deze Music Stroofwonof is geweest uit het geslacht van de eersten die Siberië aan de grote tsaar had verteld.

‘t Woord Samojeden is van een brede betekenis. Alle Laplanders (welke lieden geen Lappen willen heten) noemen zich met die naam. Maar de eigenlijke Samojeden zijn diegene die voorbij de vloed Petsjora, het Waaigat en de IJszee, zo ver deze zeekust bekend is, wonen. Echter worden ze met verschillende naeen onderscheiden. Die zich geplaatst hebben van de vloed Petsjora af tot de vloed Ob worden echte Samojeden geheten. De verder wonende noemt men Ostack Samojeden waarop de Tingousi volgen. Andere voeren de naam van Joukagesi Samojeden. De verder afgelegene zijn noch onbekend. Elk van deze volkeren heeft zijn bijzondere taal. Daar ze op zichzelf zijn zonder en stadhouder van de tsaar te hebben (in dit grote land zijn maar enige weinige gouverneurs) leven ze als beesten. Hebben noch overheden noch regering, behalve die van de oudste in een huisgezin. Enige nemen twee, andere drie vrouwen en altijd uit hun eigen geslacht. Dagelijks gaan ze op jacht en delen de vangst onder elkaar; doch alleen onder de getrouwde of die getrouwd zijn geweest. De ongetrouwde hebben er geen deel aan. Gewoonlijk groeien ze niet hoger op dan tot de lengte van vier voeten. Zeer kort zijn ze van benen die dan noch krom gebogen zijn, bijna als een boog. Hun knieën staan niet voor aan ‘t been, gelijk de onze, maar ter zijden uit. Ze weten van geen Godsdienst dan alleen dat ze de zon eren wanneer die boven de kim is. Als ze die niet meer zien eren ze de maan. Ze kennen noch goud noch zilver. Als eens enige bij hen gekomen zijnde Hollanders hen een stuk geld in de hand gaven zo beten ze daarin en meenden dat het bekwaam om te eten was. Maar gelijk verschillende volkeren de naam van Samojeden voeren zo hebben ze ook verschillende zeden, gewoonten en min of meer teken van enige [90] Godsdienst. Sommige hebben beelden van hout, doch zeer mismaakt gesneden. ‘t Aangezicht is gans breed en plat; doch een weinig rond en de neus wat verheven. Op beide de zijden ziet men twee sneden; wat de mond aanduidt.

In ‘t jaar 1669 deed Cornelis Jelmersz. Kock voor de tweede maal (de eerste was in ‘t jaar 1664) een reis naar de Waaigat. Omtrent drie mijlen beoosten Jan Huygens Hoek, in de eerste bocht vond zijn volk in een hut enige Samojeden. Deze hut was opgericht van sommige sparren, van buiten bekleed met vellen van rendieren. Van binnen lagen enige plankjes tegens de aarde daar ze rendieren-vellen oplegden die hen verstrekten voor bed en bedekking. Toen er gevraagd werd of ze aan de Russen God geloofden? Zo antwoordden ze neen. Wederom gevraagd of ze dan niet geloofden dat er een God was? Zo legden ze hun handen tezamen en sloegen hun ogen eerbiedig op naar de hemel en zeiden: Zouden we niet aan God geloven? ja zeker, we geloven aan de grote God. Maar wat voor een God was dit? De beschrijving spreekt er niet van. Misschien was ‘t de zon. Misschien ook een die bij die van Moskou voor een tovenaar gehouden wordt, doch, gelijk de Samojeden wanen, voor vele jaren ten hemel opgenomen.

XXXV. Hoofdstuk.

Aankomst der reizigers in Borandy en zo voorts weer in hun schip. Varen naar Nova Zembla. Worden een deel wilden aan ‘t strand gewaar. Varen met sloepen daarnaartoe. Kunnen hen niet bekomen. Afgodsbeelden en personen die daarvoor neergeknield liggen. Nemen de vlucht en ontkomen alzo de Denen. Tetizot, een afgodsbeeld van die van Nova-Zembla waaruit satan tot hen spreekt.

Toen we dus door Samojeden (Samojesia) trokken en weer in ‘t landschap Borandy omtrent ons schip, wat ons met groot verlangen verwachte, gekomen waren begaven we ons aan boord zo spoedig als we konden, Twee uren daarna stelden we de zeilen naar Nova -Zembla. Eer noch twintig uren waren verlopen kwamen we aan een plaats daar we omtrent dertig personen die hun pijlkokers op de rug hadden de zon zagen aanbidden en lagen op hun knieën op het strand.

Onze commiezen en schippers beraadslaagden met elkaar, [91] op wat voor wijze we het beste bij dit volk zouden mogen komen; wat we bemerkten veel woester en losbandiger te zijn dan enige der andere waarbij we tot nog toe geweest waren. ‘t Besluit was dat we drie van onze sloepen zouden uitzetten en in elk tien mannen; goed-gewapend om tegenstand te kunnen doen indien de anderen zich te verweer wilden stellen. Ik was ook een van deze uitgezonden. We voeren langs ‘t strand heen totdat we op ‘t halve van een vierendeel van een mijl nabij hen waren genaderd. Toen stonden de inwoners, die tot nog toe op hun knieën hadden gelegen, met een groot geschreeuw op en schoten al hun pijlen op ons af en vloden voorts vandaar weg als een gejaagd wild. Van de gedachte hun pijlen hadden we niet de minste schade ontvangen omdat ze die afschoten eer ze ons bereiken konden.

Toen we nu, ten beste dat we mochten, aan land waren gekomen snelden we ons op ‘t spoedigste naar de plaats daar we meenden dat ze heen gelopen waren om, indien ‘t mogelijk was, enige van hen te grijpen. Doch we bereikten ons oogmerk niet omdat ze uit het gezicht waren geraakt en we niet gissen konden welke weg ze genomen hadden. We begaven ons wel naar het gebergte, maar vonden die met sneeuw bedekt. Toen we daarover gingen liepen we op de vlakte voort en zagen op de tronk van een kortgeleden afgehouwen verschillende beelden naar de gelijkenis van een man, zeer grof gesneden; en voor die, omtrent een mijl weg van ons, twee van deze wilden op hun knieën liggen nevens hun bogen en pijlen hun gebeden verrichten.

Zo gauw ze ons gewaard werden stonden ze met grote schrik en verbazing op; namen hun geweer en liepen met geen minder snelheid weg dans diegene hadden gedaan die we aan het strand in hun aanbidding van de zon meenden te overvallen. We vervolgden hen zo gezwind als we konden om te zien of we hem mochten achterhalen; doch ze waren ons te gauw en ontkwamen ons in een dennenbos eer we hen konden genaken.

Toen we weer in ons schip gekeerd waren zagen we andermaal ver [92] daarvan twee van Nova Zembla bezig met hun afgodendienst en aanbaden een diergelijk ander beeld, van de inwoners Terizot geheten waarin de duivel zijn spel heeft en daaruit orakels of Godsspraken, geeft volgens ‘t geen onze schipper ons hiervan berichtte. [Zie de figuur III. n. 3]

XXXVI. Hoofdstuk.

De heer Martiniere aangetast van de ziekte, genoemd de scheurbuik. Meest alle andere Denen in de schepen van dezelfde kwaal aangevallen. Hoedanig hij daarvan gesteld was. Wat voor een middel hij tegen dit kwaad gebruikte. De andere zieken hierdoor ook geholpen. Aderlaten en purgeren zeer schadelijk in deze ongelegenheid. Voorbeeld daarvan te Parijs. Verdere verhandeling van deze gevaarlijke ziekte.

Niet boven zeven of acht uur tijd was ik weer in ‘t schip geweest toen ik overvallen werd van een geweldige borstpijn en een grote persing om te braken. Vervolgens kreeg ik een zwelling in de hals (aan de amandelen), waardoor me ‘t slikken werd verhinderd. Hierbij kwam een overkoken van het bloed en een scherpe jeuk over mijn ganse lichaam. ‘t Tandvlees was ontstoken en bloedde zeer. De tanden stonden zo los in mijn mond dat ik elk ogenblik voor het uitvallen ervan vreesde. Niets van ‘t geen enigszins hard was kon ik eten. ԫ Werd in al mijn leden gans zwak en koortsachtig. Mijn adem ging kort en stonk lelijk. Daarboven was ik zeer dorstig; waartegen ik vaak oxicratum nuttigde.

Vijftien uren hierna toen ik bevond dat mijn zwakte aanhield en daar benevens opmerkte dat die was ontstaan ten dele uit verkoudheid veroorzaakt van de grote koude en van ‘t eten der gezouten spijzen die de keel en amandelen aangegrepen; ook zodanig ontstoken hadden dat deze vloeden alle andere humeuren of vochtigheden innamen en bedierven zo besloot ik in plaats van oxicratum brandewijn te drinken vermengd met zoet water.

ԫ Maakte er een siroop van en nam elk uur een lepel vol daarvan in. Vaak gorgelde ik met brandewijn; somtijds met wijnazijn om het tandvlees te verfrissen. De tanden wreef ik met rozenhoning. De meesten op ons schip van even dezelfde ziekte aangevallen gebruikten dezelfde middelen die ons gezamenlijk ook goed bekwam en niemand is kwalijk daarover gevaren.

Diegene die zich in de andere schepen bevonden gingen niet vrij; maar kregen even zo goed als wij deze ziekte op het lijf zodat de chirurgijns of heelmeesters die ze bij zich hadden werk genoeg vonden om hen te helpen. ‘t Middel dat die tot genezing gebruikten was zuivering en aderlaten. Doch dit bracht de zieke veel meer tot een erger dan beter staat zodat op het ene schip twee bootsgezellen, op ‘t andere drie en een uitvoerder binnen zes dagen tijd stierven. Zonder twijfel waren er noch meer verloren gegaan indien ze mijn raad niet hadden gehoord en gevolgd: Welke was dat ze ‘t aderlaten en purgeren zouden voorbij gaan en mijn middelen gebruiken.

Hier werd me indachtig dat de geweldige koude der winter in ‘t jaar 1670 aan vele mensen binnen Parijs even dezelfde ziekte veroorzaakte. De genees-meesters hielden ‘t voor een slag van pest. Toen ze nu de lijders door purgeren en aderlaten meenden gezond te zullen maken zonden ze velen ervan naar het graf. Toen ik me binnen Algiers bevond werd veel volk van de scheurbuik (Schorbuth) aangevallen. Die ermee behept waren zwollen de amandelen zodanig alsof hen een stuk vlees in de keel had gezeten.

Alle toevallen, waarvan ik hierboven gewag heb gemaakt, ontstaan uit een scherpe vloed verkoudheid waardoor de overige vochtigheden (humeuren) worden aangestoken en besmet; vooral ‘t bloed, even gelijk in de vuile pokken geschied. Beide deze kwalen voeren onder de Indianen dezelfde naam, te weten die van Pitans. Tot deze oorzaak hield ik even dezelfde weg om de scheurbuik te genezen die zij houden in ‘t genezen der gedachte pokken. Breder kan men hiervan zien in mijn Histoire de l’stat des Royaumes d'Alger, de Couque & de Tetuan: En dan ook mijn Traitt de la Maladie Venerienne. [94]

XXXVII. Hoofdstuk.

Vertrek naar het Waaigat om zeepaarden of walrussen te gaan vissen. Kregen er twee in het gezicht, de ene gevangen. Waarom men deze vissen zoekt te bekomen. Zeer langen horens. De andere ook gevangen, doch zonder horen. Vier andere zeepaarden in ‘t gezicht gekregen. Drie daarvan gevangen, ook zonder horens. Noch een. Noch vijf waaronder een met horen. Voortvaart naar de Waaigat. IJsbergen in de Tartaarse zee. Wat ‘t woord Waaigat (of Voygat) betekent.

Nadat we, vanwege de gedachte onder ons ontstane ziekte, vijftien of zestien dagen lang op de kust bij Nova Zembla te anker hadden gelegen waren al onze zieken weer gezond geworden, behalve enige weinige. ‘t Weer zich zeer mooi te vertonen; derhalve besloot onze schipper ‘t anker te lichten en naar het Waaigat (Voygat) ter walrussen, of zeepaarden-visserij te gaan. Daarop liepen we omtrent drie mijlen in zee en voeren ook in zodanig afstand van het land op en af. Voorts zonden we onze sloepen uit en elk voorzien met acht mannen die bij hen hadden hun harpoenen en bijlen om te zien of ze iets zouden kunnen vangen.

Drie gehele dagen tijd verliepen eer we iets gewaar werden. Eindelijk zagen we twee grote vissen waaronder de ene een horen had van een opmerkelijke lengte. Onze vissers maakten zich gereed om hen te vangen. Toen ze tot op een steenworp waren genaderd wierpen ze hun harpoenen uit, de ene op de ene en de andere op de andere zijde. Aan de gedachte harpoenen was een zeer lang touw vast gemaakt. Toen ze dit werk verricht hadden kwamen ze in alle haast weer aan ons schip. [Zie figuur III. n. 4].

Toen ze nu aan boord waren gekomen en bemerkten dat de vis boven water zwom (een teken dat het getroffen is) zo trokken ze hem met die aan de harpoenen vast zijnde touwen geleidelijk aan naar het schip toe. Dit liet het zonder tegenstand geschieden omdat bloedverlies het zeer verzwakt en krachteloos gemaakt had. Fluks vielen we met onze bijlen op hem [95] aan en hieuwen hem de kop af die we bewaarden. De visserij der zeepaarden geschied enkel vanwege hun tanden die men, in plaats van ivoor, tot allerlei fraaiigheden kan gebroken; doch ze worden veel duurder verkocht vanwege hun bijzondere witheid die veel mooier is en langer duurt zonder rood te worden.

De horen van dit zeepaard was tien ganse voeten lang, zeer zwaar en gedraaid zoals de zeeslakken hoorntjes en ruim zo dik als een mannenarm; van ‘t hoofd af naar beneden loopt het spits toe. De punt was zo scherp als een naald.

Een van onze sloepen kwam de andere vis al te nabij eer ‘t harpoen uitgeworpen werd. Derhalve die zich verstrikt en gewond bevond en met zijn staart een slag gaf zo gezwind en geweldig dat hij de sloep onderste boven liet tuimelen. Eer nu die in de zee liggende personen van hun metgezellen in de andere sloepen konden gered worden waren er alreeds twee verdronken wat ons niet weinig bedroefde. Evenwel werd deze vis gevangen en ‘t hoofd afgesneden gelijk de vorige was geschied. Drie of vier uren hierna ging ik heen om hem te bezien en bevond dat het geen horen had. Doch dit gebrek werd voldoende vergoed door zijn tanden die veel mooier waren dan die van de andere.

Na de vangst van deze twee voeren we vier dagen en nachten heen en weer zonder enige zeepaarden of walrussen meer te vernemen. Toen we ons nu naar een andere plaats wilden begeven werden we juist vier ervan gewaar en naar alle schijn veel groter dan diegene die we bekomen hadden. Daarna lieten we de zeilen neer en zetten de sloepen uit voorzien met onze harpoeniers en voorts met zoveel volk als tot ons voornemen nodig was. Binnen weinig tijd hadden ze drie walrussen gevangen. De vierde ontkwam hen. Diegene die onze vissers aan boord brachten had geen horen en de andere twee ook niet.

Omtrent tien of twaalf uren hierna zagen we weer vijf vissen. Opnieuw zetten we ons volk uit met hun harpoenen, bijlen en wat hen voorts tot dit werk nodig [96] was om te verzoeken wat ze zouden kunnen verrichten en vooral tegen een ervan aan wie we een horen hadden vernomen. Doch ofschoon ze hun uiterste vlijt aanwenden zo konden ze er achter maar alleen twee bekomen; de drie andere gingen door. Omtrent drie uren hierna kregen we ԥr weer drie in ‘t gezicht waarvan de ene door de zonden werd gekregen, ‘t Hoofd was zo groot zodat elke tand daarin bijna dertig pond woog.

Na twee dagen werden we opnieuw zeven of acht van deze vissen gewaar. Een daaronder had een horen. Terstond zetten we al onze sloepen uit en waren in onze vangst zo gelukkig dat we er vijf van bekwamen waaronder ook die met de horen was. ‘t Hoofd werd in ‘t schip gebracht; doch de horen was noch zo zwaar, noch zo dik, noch zo lang als diegene die we tevoren hadden gekregen.

Toen we nu vijf dagen hier stil gelegen hadden en niets meer van deze vissen vernamen; dat ook de wind Noord-Noord-West begon te waaien zo wilden we deze gelegenheid niet verzuimen maar zetten al onze zeilen bij om naar het Waaigat te lopen en hoopten, indien ‘t mogelijk was, door middel van deze goede wind daarheen te zullen geraken. Maar toen we omtrent vijf-en twintig mijlen in zee waren gestoken durfden we ons niet verder te wagen vanwege de grote ijsbergen die de vaart in de Tartaarse zee verstopten. Indien daarin een ingang kon gevonden worden zo zou men daardoor de reis naar Oost-Indië drie vierde-delen kunnen verkorten. Dit betekent de naam Waaigat, in de taal der inwoners zoveel als ‘t Gat of de uitgang van een weg. Weig betekent een weg; Gatt een opening of Gat. Anders een korte afsnede.

Toevoeging.

De walrussen (wal-rossen, zeepaarden) worden van onze Groenlandvaarders beschreven te zijn zeer sterke zeemonsters, groter dan een os. De huid is als die van de zeerobben met kort haar. De mond als die van de leeuwen. Vier voeten hebben ze, maar geen oren. Aan beide zijden van de mond staan twee grote uitstekende tanden, lang omtrent [97] een half el en immers zo waardig geacht als ivoor of olifantstanden en vooral in Moskou, Tartarije en elders. Bekwaam kan men ze de naam van zeeolifanten geven. Breder en duidelijker zullen we ze hierna beschreven vinden in de reis van Frederick Martens en de nette afbeelding daarvan zien in de figuur P bij de Letter B. Geen echter schrijven deze walrussen horens toe. Aangaande de afbeelding van onze schrijver hier ingevoegd die komt niet overeen met de gewone gedaante-beelden der walrussen; ook niet eigenlijk met die van de vis Narwal of Narhual, zoveel ‘t hoofd aangaat. ‘t Lichaam van de ene en de andere is wel dat van een zeehond gelijk; doch in de kop is ‘t verschil. Die van de walrus heeft twee neerwaarts uitschietende lange tanden: Maar ‘t hoofd van de narwal is een lange recht vooruit stekende horen of anders tand, gelijk sommige het liever zo noemen willen. Mogelijk is de gedaante van alle horen-vissen niet hetzelfde. Immers, ‘t is gans waarschijnlijk dat hier niet walrussen, maar Narwal of een slag daarvan moeten verstaan worden en worden niet onbekwaam genoemd zee-eenhorens. Rochefort, in zijn boek van de Amerikaanse voorlanden, kapittel 8, pagina 159 (bij de Heer Cornelis Stalpert vander Wiele in zijn honderd genees-kunstige aanmerkingen pagina 387) beschrijft ons een gehoornde vis die op ‘t netste overeen komt met die van de heer Martiniere. In ‘t jaar 1644 (zegt hij) strandde op de rede van ‘t schildpadden-eiland, gelegen omtrent S. Domingo, zodanige vis; lang omtrent achttien voeten. ‘t Lichaam was bedekt met grote schubben, van de breedte van een rijksdaalder of dukaat en was van een blauwe kleur. ‘t Hoofd was een weinig groter dan dat van een paard en bijna van dezelfde gedaante. In ‘t Voorhoofd had het een mooie horen, lang negen en een halve voet die recht uit ging doch hoe langer hoe spitser werd en vooraan zeer scherp was. ‘t Dikke eind aan ‘t hoofd besloeg in de rondte zestien duimen. Deze horen was gedraaid gelijk de vijzel van een pers. Op zijn kop zag men een zekere gedaante van een kroon.

‘t Hoofd van de vis Narwal vergelijkt zich met dat van een walvis en heeft in het bovenste deel twee gaten die van de kop af tot in de mond doorgaan. Verder bericht hiervan en van de horen kan men vinden in onze vertaalde en doorgaans vermeerderde beschrijving van ‘t oud (nu verloren) en ‘t nieuwe (door ‘t zoeken van het oude) gevonden te Groenland, pagina 27 en vervolgens.

Niet alleen in ‘t koude Noorden, maar ook zelfs omtrent de Linie daar het zo geweldig heet is worden gehoornde vissen gevonden. In de Australische scheepvaart van Jacob le Maire werd verhaald dat op de vijfde van oktober 1615 dat ‘t schip omtrent de Linie op de hoogte van 4 graden 27 minuten Noorderbreedte gekomen was ‘s middags een sterk gerommel gehoord vooronder aan de boeg men zo’n stoot zodat diegene die beneden in ‘t schip waren meenden tegen een klip te botsen. Gauw daarna werden ze gewaar dat de zee omtrent ‘t schip geheel rood was. Toen kon men de oorzaak hiervan niet gissen. Maar [98] toen men tien weken hierna ‘t gedachte schip op het strand zette om die schoon te maken vond men voorin de boeg, zeven voeten onder water, een horen in de kiel steken door drie huiden heen; te weten, door twee dikke grenen planken en een dikke eikenplank; doch noch vrij al diep in een hout. In ‘t geheel was dit stuk der horen omtrent een voet lang. Buiten ‘t schip was het met geweld afgebroken; derhalve kon men niet weten hoe lang de ganse horen van deze vis was geweest. Pieter van den Broeck verhaalt in zijn scheepvaart-beschrijving naar Angola dat ze in februari van het jaar 1609 omtrent de Linie ook een horen-vis zagen wiens lichaam naar gissing de lengte van vijf vademen; de horen van een halve vadem had. Meer andere voorbeelden van gehoornde vissen zouden we kunnen bijbrengen; doch willen door de lengte het de lezer niet verdrietig maken.

XXXVII. Hoofdstuk.

Dapperheid van de beren op de bergen van Waaigat. Een er van overvalt een bootsgezel; doch hij werd noch gered. Twee beren en noch drie andere komen op ‘t schip aan zwemmen. Kort daarna weer acht of tien anderen. Worden door vuur-roeren meest dood geschoten. Vertrek van daar. Komen bij een lustig groen eiland. Vogels pinguin genoemd. Veel ervan gevangen. Hun gestalte. Hoedanig ter spijs bereid.

We hadden niet boven de vijf of zes uren op anker gelegen toen een van onze bootsgezellen (vanwege enige noodwendige aangelegenheid aan land gegaan) van een grote beer die achter hem aankwam werd aangevallen en ontving een zodanige slag van zijn poot zodat hij neerviel. Zonder twijfel zou dit grimmige dier hem wel gauw hebben verscheurd en opgegeten indien we zijn gevaar niet gewaar waren geworden en van uit ‘t schip op de beer hadden geschoten en zo gelukkig zodat het toen op de plaats dood bleef. Dus werd die arme mens verlost uit de grootste angst die hij van al zijn leven had gevoeld.

Kort daarna kwamen twee beren aan een van onze schepen en trachten daarin te komen; doch de ene werden de poten met een bijl afgehouwen toen hij aan de zijde opklauterde. De andere schoten we dood. Terwijl we [99] nu alle tezamen vol schrik waren en met deze twee noch genoeg te doen hadden begon een bootsgezel achter ons te schreeuwen alsof hij dol was geweest; doch zeker niet zonder oorzaak. Want drie andere beren kwamen op ons schip aanzwemmen waarvan de ene alreeds erbovenop was geklauterd. Maar terwijl het aanviel op onze riemen, bomen en andere scheeps-gereedschappen en gelijk als woedend daarin beet sloegen we hem zodanig op de kop zodat we hem spoedig voor altijd lieten slapen. De twee anderen doodden we met onze vuur-roers.

We meenden nu buiten alle gevaar te zijn en dat we van deze felle beesten niet meer verontrust zouden worden; doch we rekenden buiten de waard. Want omtrent vier of vijf uren hierna werden we opnieuw van acht of tien ervan opgejaagd.

Deze kwamen over het ijs op ons aan en daar hen deze gladde weg ontbrak sprongen ze in de zee en zwommen zo naar ons schip. Dit veroorzaakte dat we met ons geweer gereed moesten staan en toen we hen nu even binnen schot zagen brandden we zodanig op hen los zodat er nauwelijks een ontkwam.

Deze dieren (die van de bergen afkwamen in zo’ n grote menigte alsof hun doel was geweest een uit en aanval op ons te doen om ons weer terug te drijven) verwekten in ons een al vrij grote vrees en waren ten delen oorzaak dat we onze ankers lichten en terug keerden naar de plaats vanwaar we gekomen waren.

Toen we nu langer dan twaalf (vijftien) uren tijd hadden gezeild om door middel van een goede Oosten wind uit deze zee-engte te geraken ( wat echter niet dan met zeer grote moeite geschiedde vanwege het ijs) gingen we op anker liggen bij een zeer lustig eiland; gans lieflijk-groen ter oorzaak van ‘t groene aard-mos, de dennen en de jenever-bomen. Sommige van ons volk gingen aan land en zagen daar een zeker slag van vogels die vanwege hun vetheid nauwelijks konden vliegen.

Op hun terugkomst deden ze ons hiervan bericht. Derhalve werd ik, nevens veertig andere personen, uit al onze schepen uitgezonden om te zien of we niet enige er [100] van zouden kunnen vangen. En waarlijk, binnen een korte tijd bekwamen we er omtrent een zestig; ten deel geschoten met onze vuur-roeren, ten delen dood geslagen met de stokken die we bij ons hadden. Deze allen brachten we te scheep.

Men noemt, volgens ‘t bericht van onze schippers, deze vogels pinguin. Ze zijn niet hoger dan de zwanen, doch veel dikker en zo wit als die. Hun hals is zo lang als die van de ganzen, maar het hoofd groter met een rood glinsterend oog van de breedte van een Frans vijftien stuivers penning. De snavel is geel en scherp. De voeten zijn breed en verdeeld, gelijk die van een gans. Aan de hals hebben ze gelijk als een zak van bijna een voet lang die begint onderaan de snavel en langs de hals voortgaat tot vooraan de borst: Daar het zo breed wordt dat er een gehele bouteille of fles zou kunnen ingaan. Wanneer ze het lijf hebben vol gegeten vullen ze ook deze zak met hun gewone spijs om die in voorraad en gereed te hebben tegen dat hun maag hongerig wordt. [Zie de afbeelding van deze vogel figuur III. n. 5].

Eer we deze vogels nuttigen konden moesten we die de huid aftrekken die boven maten hard is en waaruit de veren zeer bezwaarlijk geplukt kunnen worden. ‘t Vlees is goed en heeft een even zodanige smaak als dat van de wilde eenden. Zeer vet zijn ze en we maakten ons recht vrolijk met deze kost.

Toevoeging.

Van de menigte en dapperheid der beren in dit gewest kan men lezen bij Linschoten scheepvaart naar ‘t Noorden: Vooral de journalen of dagtekeningen der zeven en weer zeven matrozen die op Spitsbergen hebben overwinterd. Dat er in ‘t Noorden eigenlijk pinguin zouden zijn gedenkt ons niet ergens gelezen te hebben. Immers, de beschrijving die onze schrijver van deze vogels geeft komt niet overeen met die van de eigenlijke zo genoemde pinguïns die de Engelse die naam hebben gegeven en niet vanwege hun vetheid, gelijk enige menen; maar omdat ze witte hoofden hebben. Als ze oud geworden zijn wegen ze gewoonlijk dertien tot zestien ponden. Op de rug zijn ze zwart en aan de buik wit; sommige hebben ook een witte ring [101] om de hals. De huid is bijna als een robbenvel en zo dik als die van een varken. De bek groter dan die van raven, maar niet zo krom. De hals kort en dik. ‘t Lichaam zo groot als dat van een vette gans. In plaats van vleugels hebben ze twee gepluimde, hangende vliemen waarmee ze zeer snel zwemmen. Ze gaan recht overeind op hun voeten met ‘t hoofd in de lucht gelijk de mensen. Ze leven alleen van vis. Hun holen maken ze in de duinen zeer diep onder de aarde waardoor ‘t land vaak zo uitgehold is dat de daarover gaande tot de knieën toe daarin schieten. De afbeelding van deze pinguïns, die in ongelooflijke menigten omtrent de Straat worden gevonden kan men zien in de reis van Sebald de Waerd naar de Straat Magellaan, pagina 29 in de Oost-Indische reizen, gedrukt in langwerpig papierformaat. Indien er nu ook vogels omtrent Nova Zembla, Spitsbergen etc. zijn die pinguïns worden genoemd zijn die van een andere aard en gestalte dan deze wat blijkt uit de hier tegenover gestelde beschrijving ervan.

XXXIX. Hoofdstuk.

Vertrek van ‘t groene eiland. Bevel der koning van Denemarken aan onze reizigers dat ze zouden zien die van Nova Zembla te bekomen. Ze doen hun best daartoe. Krijgen twee ervan. Gestalte van hun kano. De Denen gaan aan land om meer anderen te bekomen.

Toen we nu twee dagen en nachten bij het eiland daar we de pinguns vingen op anker hadden gelegen en een voorspoedige Oost-Zuid-Oosten wind begon te waaien zo trokken we de zeilen op en wendden ons naar ‘t Noord-Noord-Westen: Een tijdje daarna toe we het uit de zee-engte hadden gebracht en de wind zich veranderde moesten we ook ons voornemen veranderen. Richten derhalve onze loop op de kust Oost-Noord-Oost naar de hoogte van het voorgebergte. Binnen dertig uren tijd kwamen we dicht bij een plaats daar we voor deze die van Nova Zembla de zon hadden zien aanbidden.

Zijn koninklijke majesteit van Denemarken had onze schippers en commiezen bevolen, indien ze enige lieden in Nova Zembla gewaar werden, dat ze hun best zouden doen om sommige er van te bekomen en dan van hun te vernemen [102] wat in dit landschap te doen mocht vallen. Ter gedachte plaats gingen we op anker liggen en zonden onze sloepen uit om kondschap te nemen. In vier ervan werden dertig mannen aan land gezet waaronder ook ik me bevond.

Nauwelijks waren we uit ons schip in de sloepen getreden toen we omtrent een halve mijl weg van ‘t land af een van Nova Zembla in een kano of schuitje in zee zagen. Zo gauw hij gewaard werd dat we ons naar hem toe begaven roeide hij met alle kracht voort om niet in onze handen te vallen. Toen hij het land bereikt had nam hij zijn kano op de schouders en legde zijn boog en pijlen daarin; nam zijn werpspies in de hand en liep alzo weg; droeg (gelijk die oude filosoof) alles wat hij had op zijn rug. We begaven ons zo snel als we konden aan land en volgden hem op ‘t spoor na tot bij een kleine heuvel waar ze hem zagen opklauteren; doch vermits hij veel gezwinder was dan wij zo was het ons onmogelijk hem te achterhalen. Zie figuur IV. n. 1.

Daarop keerden we weer naar onze sloepen; niet meer verkregen hebben als toen we daaruit waren getreden. Maar terwijl we naar onze schepen roeiden zagen we twee anderen van Nova Zembla die een goed stuk weg in de zee waren. Ze snelden zich desgelijks naar de klippen en voorgebergten zo gauw ze ons in het gezicht hadden gekregen om zich voor ons te verbergen: Doch we vervolgden hen in alle haast. Ofschoon ze al hun geweld en kunst in ‘t werk stelden om bij een rots te komen zo bereikten we hen echter eer ze daartoe geraken konden. Toen we hen aangrepen maakten ze een verschrikkelijk geschreeuw en afgrijslijk gehuil zoals ik nooit van alle dagen van mijn leven gehoord heb.

We brachten hen op ons schip en trokken hen, nevens hun kano of schuitje, met touwen daarbinnen. Deze kano was gemaakt op de manier van een gondel; was vijftien of zestien voeten lang en derdehalve voetbreed; zeer kunstig tezamen gemaakt van vis-ribben (walvis-vinnen); uitwendig met vis-huiden overtrokken: Waardoor de gehele kano van het ene einde tot ‘t ander een buidel niet ongelijk [103] scheen. Hierin zaten beide van Nova Zembla tot aan het midden van het lichaam ingesloten en zodanig dat niet een druppel water tot hen kon indringen. Zonder enig gevaar mochten ze zich in de grootste onweer en stormwinden wel op zee begeven.

We vernamen dat onze twee gevangene man en wijf waren; ook betoonden we hen alle vriendschap en tekens van gunst die we konden bedenken om hen te bewegen dat ze ons hun woningen toonden; doch we konden geheel niets op hen winnen. Namen derhalve voorraad bij ons voor de tijd van tien of twaalf dagen en begaven ons, dertig personen sterk, naar land; goed gewapend en verdeeld in twee hopen. Omtrent honderd schreden ver gingen we van elkaar. Eindelijk hielden we ons verborgen in de holen der steen-klippen en stelden schildwachten uit op de bomen om te zien of ze niet enige wilde konden ontdekken die we zouden grijpen en van die naar hun huizen gebracht zouden mogen worden.

Toevoeging.

‘t Geen onze schrijver zegt van de kano van de wilden in Nova Zembla is voor de onkundige lezers al te kort en duister. We zullen derhalve een weinig uitvoeriger bericht daarvan geven. Deze hun schuitjes hebben de gedaante van een weversspoel. De lengte is van tien of twaalf voeten; (somtijds wel kleiner) gemaakt uit de delen der walvis-vinnen die gelijk als latten zijn, omtrent een vinger dik en breed. Boven en onder is dit werk overtrokken met de huiden van zeehonden en tezamen gevoegd met de zenuwen van enige kleine gedierten. In ‘t midden der kano is een rond gat, zo breed als de dikte van een man, waarin ze zich zetten en alleen met een kleine riem geweldig ras voort roeien. De opening rondom hun lichaam, tussen het en ‘t gat stoppen ze met huiden. Ofschoon dan een stormwind hun schuitje kwam om te wentelen zo kan echter geen water daarin lopen en altijd komen ze weer boven. Een uitvoeriger verhaal hiervan kan de lezer vinden in onze vertaalde en doorgaans vermeerderde beschrijving van oud en nieuw Groenland, pagina 7. en 66. In ‘t vijfde deel van de Hollandse Mercurius van het jaar 1654, pagina 99 is dit volgende geval aangetekend. Twee vissersschepen van Bergen in Noorwegen Noordwaarts gevaren om bakkeljauw te vissen vielen zo laag, vermits er toen niet veel ijs in zee was, dat ze onbekommerd zeilde op acht en zestig graden langs de wal en vonden daar op zekere tijd heilbot [104] die acht, ja tien voeten lang waren. Onderweg vingen ze een ongelofelijke menigte van grote kabeljauw. Binnen weinig tijd hadden ze hun schepen met vis gans vervuld. Terwijl ze hiermee bezig waren zagen ze enige mensen zo op het land als in de zee; wonderlijk omhangen met vissenschubben, vellen en berenhuiden. Die ter zee waren gegaan en zaten in kleine schuitjes achter aan hun lichaam vast gemaakt. (Die van Nova Zembla zitten er zodanig in dat ze om hun midden vast zijn aan de kano; ‘t beneden-lijf komt onder ‘t deksel en de opening tussen hun lichaam en de overtrek der schuit is goed dicht gestopt met vellen zodat er gans geen water in kan dringen. De afbeelding van zodanige kano hebben we laten stellen in figuur. n. 2). Deze schuitjes waren omtrent acht voeten lang en vier voeten breed; van binnen met houtjes geschoord; van buiten met visschubben overtrokken. Zeer aardig voegen ze zich naar de loop der zee en diegene die zich daarin bevinden maakten een snelle spoed door ‘t roeien met brede spanen. Wierp de zee hen onderste boven, terstond waren ze weer in vorige postuur omdat de schuitjes aan hen vast waren. De Noorweegse vissers stonden niet weinig verwonderd en twijfelden of ze schimmen dan of ze mensen zagen omdat ze nooit hadden gehoord noch gelezen dat zo ver om de Noord zich enige mensen zouden onthouden; gelijk ‘t ook (doet er de schrijver bij) nergens is beschreven of bekend. Ze deden derhalve grote vlijt om enige van deze lieden in hun schip te krijgen; doch tevergeefs: Totdat eindelijk een grijze stokoude man (wiens kano met de huid van zeerobben was omtrokken) zich verstoutte om aan boord van een van deze vissers te komen. Hier werd hij vast gehouden. Hij toonde wel door tekens weer in vrijheid te willen zijn; doch hij bekwam dat niet. Toen wees hij een plaats aan waar zijn dochter was die de vissers, met noch twee andere vrouwspersonen, van ‘t strand ook te scheep haalden. Ze waren bekleed met vissen-vellen. Hun taal was onbekend. Wortels, kruiden, vis en vlees aten ze rauw. Ze kenden noch geld noch kleinodiën. Men bracht hen naar Bergen en vandaar werden ze gezonden naar de koning van Denemarken.

Omtrent ‘t jaar 1640 hebben de Hollandse Groenlands-vaarders een diergelijke manspersoon met zijn schuitje uit de Noordse gewesten mee naar hun vaderland gebracht en aan prins Frederik Hendrik vereerd. Niemand kon zijn taal verstaan. Zijn hoogheid liet hem eens, tot vermaak, met zijn kano in de Haagse vijver varen en had een werppijl in de hand. Schichtig voer hij heen en weer voort. Onder dit varen schoot hij met de gedachte werppijl een grote aal op de grond van de vijver en at die levend op. [105]

XL Hoofdstuk.

De Denen vernemen twee anderen van Nova Zembla. Maken een aanslag op hen en bekomen hen beiden. Hoedanig hun kleding gesteld was. Gestalte der man. Zijn geweer. Gedaante der vrouw. Haar sieraden. Worden naar het schip bij de anderen gebracht. Waren ook op gepronkt gelijk de vorige. Stinkende adem. Willen geen Deense spijzen proeven. Hun garen en naalden. Zeldzame gang der vrouwspersonen.

Weinig minder dan achtenveertig uren hadden we dus wacht gehouden zonder iets te vernemen wanneer onze schildwachten ons bekend maakten dat ze er twee van Nova Zembla zagen die van een kleine heuvel afkwamen en naar de zee toe gingen. Laten maakten we een opstelling om hen te mogen bekomen met zoveel voordeel en list als we konden. Zes van ons bleven in ‘t hol waarin we ons aldus lang hadden onthouden. Vijf andere en ik gingen wat verder in een ander hol. Binnen de helft van een kwartier kwamen ze tussen onze achterlagen, zonder dat ze iets van ons gewaar werden.

Een van onzen hoop gaf ‘t teken door ‘t los schieten van zijn vuur-roer; eensdeels om de andere te waarschuwen; anderdeels om die van Nova Zembla verbaasd te maken en hen te laten omkijken naar de plaats waar dit voor hen gans vreemde gerucht vandaan kwam.

Deze onze aanslag gelukte ons zeer goed en naar wens. Terwijl ze noch met schrik bevangen waren liepen beide hopen uit hun achterlagen en omringden hen zodanig dat ze ons niet konden ontgaan. Dus kregen we hen in onze macht.

Hun kleren waren gemaakt van de gedachte pinguin of vogelvellen met de veren die eraan zaten. Dit hun gewaad bestond uit een enge broek die niet verder kwam dan tot aan een knie. Een rok van even dezelfde stof waarvan de mouwen zich niet verder uitstrekten dan tot aan de ellenbogen; ‘t overige van de armen was bloot. De gedachte hun rok was tezamen gevoegd alleen met een naad dat voor en achter [106] smal toeliep, op de manier van een staart. De mutsen op hun hoofden hadden de gedaante van een suikerbrood. Hun laarzen waren van de huid of leer van een zeekalf; roodbruin van kleur, ‘t Haar buitenwaarts gekeerd. Alhoewel ze op een manier waren gekleed zo konden we echter onderscheiden dat de ene een man en de andere een vrouw was.

De man scheen omtrent vier-en-twintig jaren oud te zijn. Was breed van aangezicht gelijk die die we tevoren hadden bekomen; bruin van kleur gelijk de half-verzengde Indianen met een dikke ingebogen neus. De ogen waren klein en strekten zich naar de slapen van het hoofd. Hij had noch haar noch baard. Op zijn rug zag men een koker vol pijlen hangen. Op de schouder droeg hij met de ene hand een bijl gemaakt van ‘t been van een vis; in de andere hand zijn boog. [Zie figuur IV. n. 3].

De vrouw was omtrent twintig jaren oud. Haar ganse haar was gewonden tot twee tuiten die op de schouders afhingen. Langs haar kin had ze enige blauwe strepen; desgelijks drie of vier van die voor ‘t voorhoofd. Aan de oren en onder de neus waren gaten gemaakt waarin blauwe steentjes hingen aan kleine ringetjes en bereid van subtiele of dunne, visgraten. De steentjes aan de oren waren zo dik als hazelnoten en die in de neus gelijk erwten. Om deze hun kostbare kleinodiën te bewaren voerde ze een werpspies in de hand. [Zie figuur IV. n. 4].

We stelden zoveel vlijt en list als we konden in ‘t werk om hen te bewegen dat ze ons hun woningen toonden; doch ze waren hiertoe geenszins te krijgen. We namen hen derhalve mee naar ons schip en brachten hen bij de andere twee die we in de kano hadden bekomen. We merkten wel dat ze elkaar terstond kenden ofschoon hun kleding verschillend was. Want diegene die we eerst hadden gevangen waren niet aangedaan met vogel, maar met zee-kalveren-vellen, ‘t haar of het ruige buitenwaarts gekeerd. De over-rokken waren gemaakt van twee huiden en tezamen genaaid met de staarten daaraan die tot op de heupen afhingen; de ene voor en de ander achter. Hun [107] broeken waren zeer eng. De oudste was omtrent vijftig jaren met een ronde kastanje bruine baard; doch zonder haar op het hoofd. Zijn vrouw had de ouderdom van omtrent dertig jaren. De oren en neus waren met gaten voorzien (gelijk andere hen gelijke stands personen), en behangen met blauwe steentjes die hun oorhangers zijn. ‘t Haar was desgelijks in twee tuiten gevlochten die over de schouders afhingen. Over de kin en voor ‘t voorhoofd was ze versierd met blauwe strepen. Kortom, er was geen onderscheid tussen de eerste en de tweede bekomen vrouw. De ene was zo rijk en lelijk als de andere. Beiden waren ze klein en dik, gelijk de Samojeden, Laplanders, Borandy en Siberiers.

Hun stem was scherp en helder. Afschuwelijk stonk hun adem; wat we aan hun eten-gewoonte toeschreven als die al hun spijzen nuttigen zonder zout. Enige dopen hun vis in ‘t vet of de traan van walvis en andere vissen. Hun drank is niets anders dan water. Nooit konden we ze bewegen dat ze een stuk brood zouden aanroeren of de minste hap van ons gezouten vlees of gezouten vis geproefd te hebben. Even zo weinig wilden ze een dronk bier nemen; maar wel een lepel brandewijn. Voor de rook van de tabak hadden ze een afgrijzen.

Al hun naaiwerk was vervaardigd met draden van vissenvellen (anders gebruiken ze ook wel de zenuwen van kleine diertjes) en de naalden daar ze dit werk mee verrichten waren van kleine visgraten. De spitsen aan hun werppijlen en voorts in ‘t algemeen al hun werktuigen bestaan uit de grotere beenderen of graten der vissen.

‘t Hout aan hun werpspiesen en bogen was zeer zwaar, roodbruin van kleur. Doch hun pijlen waren veel lichter en van wit hout. Met die wisten ze zeer geschikt en vaardig te schieten. Tot de beschrijving van de volmaaktheid van deze vrouwen behoort noch dit dat ze beide waggelend gingen, gelijk de eendvogels. [108]

XLI. Hoofdstuk.

Vertrek van Nova Zembla tegens de aankomst van de winter. Aankomst bij Groenland. Walvissen-vangst. Traan uit walvissen: Die van Nova Zembla tot hun vis eten. Bedrijf omtrent de walvissen.

Vermits nu ‘t grootste deel van het jaar alreeds verlopen en de laatste dag van augustus gekomen was zodat de dagen begonnen korter te worden en we nu al een halve uur tijd nacht hadden: Dat ook de koude ons harder begon aan te tasten als tot nog toe zo werd voor best gehouden omdat er een voortreffelijke Noord-Noord-Oosten wind waaide de ankers te lichten en onze loop naar ‘t Zuidwesten te stellen.

Weinige uren hadden we voortgezeild toen de wind Zuid-Zuid-Oost liep wat ons dwong onze vorige Noorden-loop te hervatten om enig land te vinden wat we kenden. Dus voeren we met een goede wind tot aan Groenland; derwaarts we met een West-Zuid-West gedreven werden. Hier moesten we onze ankers weer uitwerpen bij een groot getal Franse en Hollandse schepen die dicht bij het strand op de walvissen-vangst lagen. Deze visserij heeft met die van de zeepaarden een grote overeenkomst. Als de vissers met hun harpoenen een walvis hebben getroffen zo trekken ze die geleidelijk aan naar het strand. Als het nu dood is houwen ze hem in stukken en koken er traan van in grote ketels. Tot dit doel hebben de schippers zekere hutten gebouwd.

Dit was een zeer gelukkige gelegenheid voor onze van Nova Zembla wiens magen meest altijd leeg waren vanwege gebrek van dit vet wat ze in gehele twee dagen niet gehad hadden en derhalve hun vis daarin niet konden dopen. We vonden bijna geen traan meer in ons schip; derhalve we gedwongen waren geweest hun bescheiden deel wat we hen tot het vis eten gaven af te breken.

'Ik zag hier hoe de vissers met een van hun walvissen te werk gingen en bleef er bij staan totdat alles verricht was. Ze trokken er omtrent driehonderd en vijftig ponden. [109] vis-benen uit die ze bewaren voor de kleermakers die met deze baleinen de wambuizen (te weten, de kroppen er van) en de lijfstukken aan de vrouwen tabbaarden stijf maken.

Toevoeging.

Van de walvisvangst en ‘t geen daaraan hangt zullen we hierna in de reisbeschrijving van Frederick Martens een uitvoeriger en net bericht horen. Kort zullen we hierin voegen op hoedanige wijze de Samojeden gewoon zijn deze vissen te vangen. Van hen twintig of dertig zetten zich in een kano. Ze hebben bij hen een lang touw van twee of driehonderd vademen waaraan een haak is. Deze haak werpen ze, als ze dicht genoeg bij de walvis zijn gekomen, met een bijzondere geschiktheid hem in ‘t lijf en roeien dan zeer gezwind naar land toe. De vis die voelt dat hij gewond is laat zich voeren en volgt altijd het touw wat deze vissers die nu aan land zijn met geweld naar zich trekken. Gewillig volgt de walvis totdat hij gans op ‘t droge is geraakt. Wanneer dan de zee afloopt slaan en schieten ze hem voorts ten volle dood. Daarna hakken ze hem in stukken. Als nu de vloed weer aan komt binden ze de overige delen, die ze noch niet hebben kunnen weg brengen, met touwen vast om niet weg gedreven te worden en halen dat met eb voorts op en maken er vis-vet van wat ze doen in huiden van landdieren en alzo aan die van Moskou verhandelen.

XLII. Hoofdstuk.

Toen we nu twee dagen op de Groenlandse kust hadden gelegen lichten we de ankers en vervolgden onze reis en richtten onze loop naar het West-Zuid-Westen. In ‘t begin hadden we gedurig een goede wind die we behielden tot op de volgende dag tegen de morgen die ons gans tegen liep naar ‘t Oost-Zuid-Oosten.

Toen zagen we drie zonnen aan de hemel, de ene [110] boven de andere en allen tezamen zo gans helder zodat we niet konden onderscheiden welke de rechte zon was. In ‘t Zuiden werden we gewaar dat de lucht begon dik en donker te worden. Waarop onze schipper en stuurman zeiden dat we een gevaarlijke storm hadden te verwachten. We lieten derhalve ‘t grootste deel van onze zeilen neer en gaven ook onze metgezellen die van de andere schepen een teken door het lossen van een kanon dat ze desgelijks zouden doen. Voorts begaven we ons tot ‘t gebed en verwachten wat God ons zou gelieven toe te zenden.

Na verloop van weinig uren werden we overvallen van een harde Zuid-Zuid-Oosten wind en sterke regen; vergezelschapt van zulke verschrikkelijke donderslagen dat we meenden de ondergang der wereld op handen te zijn. Daarboven verhief de zee zich boven-maten zeer. ‘t Stormde zodanig dat we geen zeilen dan alleen de fok gebruiken konden. ‘t Schip slingerde zo geweldig dat wij en alles wat er op lag moesten vast binden. Kortom, we hadden onuitsprekelijke moeite om die te regeren.

Toen we nu op deze wijze die gehele dag en de volgende nacht goed geplaagd waren geweest zonder dat de wind zich enigszins bedaarde zo beval onze schipper een der bootsgezellen op de mast te klimmen en rondom te zien of hij ergens enig land mocht gewaar worden om daaraan te vernemen waar we waren. Na een tijdje heen en weer gekeken te hebben riep hij ons toe dat hij een vuur zag opgaan in ‘t West-Noord-Westen. Hieruit maakte onze schipper de berekening dat het de berg Hekla in IJsland moest zijn.

Geheel niets hadden we hier te doen. Maar vermits de wind voortvoer in ons tegen te zijn; de storm op ons schip aansloeg en ons ‘t gebruik van onze zeilen verhinderde zo besloten we ons derwaarts te begeven en te zien of we daar enige zekerheid tot onze behoudenis zouden mogen vinden. Dus richten we onze loop naar deze kust en kwamen ook binnen weinige uren daaraan. We lagen die gehele nacht onder ‘t gebergte en hoorden een zeer zeldzaam, ja gruwelijk gehuil en geraas alsof een groot deel geschut was afgeschoten geworden. Daar benevens zagen [111] we een groot vuur en menigte van vlammen die daaruit opstegen.

We bevonden aan het land een groot getal klippen. Daarboven veroorzaakte de verbolgenheid der zee dat we vreesden het aan te doen. Echter kwamen we noch, door de voorzichtigheid, kennis en vlijt van onze stuurman, op anker onder het voorgebergte Hori zonder enige ongelegenheid. Een der andere schepen van ons gezelschap wiens stuurman niet zo goed ervaren was als de onze liep niet zeer ver van ons met de snuit tegen een klip zodat er een stuk van afbrak. Het gehele schip stond in geen gering gevaar van te vergaan. ‘t Derde kwam zeer goed aan met even zo weinig aanstoot als wij hadden geleden.

Toevoeging.

IJsland strekt zich uit van de vier-en-zestigste graad breedte tot over den achtenzestig. De lengte is van tweehonderd gewone Franse mijlen; de breedte van honderd ervan; somtijds meer, somtijds minder. ‘t Wordt onderscheden in ‘t Zuiden, Noorden, Oosten en Westen-deel. Twee bisdommen zijn erin, Sklholt voor ‘t Zuiden en Oosten; Haler, of Holar voor ‘t Noorden en Westen gedeelte. Ofschoon hier geen koren noch ander graan groeit en ook geen boomvruchten gevonden worden zo is er echter zeer voortreffelijk gras op de weiden van een bijzondere goed smaak en voedzaam voor ‘t vee. De inwoners zijn sterk en grof van leden en van zoՠn goede gezondheid zodat ze gewoonlijk over de honderd, sommige wel honderd-en-vijftig jaren leven. De kooplieden van Hamburg, Lübeck, Bremen, Kopenhagen, Riga en uit Holland brengen hier meel, biscuit of tweebak, bier, wijn, laken, lijnwaad, ijzer en staal; ook onlangs linten, snoeren en andere geringe dingen tot sieraad voor hun vrouwen. Hiertegen ruilen ze gedroogde vis, traan, vet, boter en grote stukken zwavel, ossenhuiden, vossen, schapen en andere vellen; ook witte valken. In de IJslandse en Groenlandse zee worden velerlei zee-wonderen gevonden; als de Narwal waarvan hiervoor gesproken is. De gewone lengte van deze vis stelt men op veertig ellen. De Roider (rorqual, een Balaenoptera walvis) , op honderd en dertig ellen. De Burnaluc op zestig ellen. Voorts zijn er de Burchvalur (een buts kop). De bruinvis. De Ziphius (Ziphius cavirostris of een Orka). De walvis. De walrus, aldaar genoemd Hroszwalur. De Skautuhvalur of zee-rog. De Zeenaut, of zee-os (Dugong?). De Staukul (Orka). De Roitunger (walrus) of ‘t zee-kalf etc. Hier is ook een slag van zeer grote walvissen die schijnen als drijvende eilanden; doch zelden worden ze gezien. Vanwege hun onbekwame grootte kunnen ze de kleine [112] vissen niet najagen en weten ze die echter met een bijzondere list te vangen. De aller onschadelijkste onder de walvissen is de Steipereidar die voor de vissers vecht tegen de andere walvissen. Zijn lengte is van omtrent honderd ellen. In de IJslandse wetten is streng verboden deze vis enig leed aan te doen. In ‘t jaar 1273 kwamen er in een keer omtrent zeventienhonderd kleine walvissen, van de IJslander Huydingia geheten, aan het strand bij de Hekelberg. Van ‘t jaar Christus 874 tot op het jaar 1263 is IJsland zonder koning geweest en door de eigen inwoners geregeerd geworden. Allerwegen door dit eiland zijn zeer lustige rivieren waaruit zeer veel vis en vooral ook zalm gehaald wordt. Blefkenius bericht ons dat in geheel IJsland maar een enige brug is gemaakt van walvissen-been. Die te land van ‘t ene deel van dit eiland naar het andere willen reizen hebben, vanwege de woestheid, geen pad die ze kunnen volgen; maar moeten naar de magneet hun weg richten gelijk de schippers op zee. De zee bij IJsland is boven maten diep zodat men, volgens ‘t verhaal van Georg Schurtz, op veertienhonderd vademen (is een diepte van zevenhonderd roeden) noch geen grond kan peilen. Tot zo ver heen men het verzocht en wie weet waar toe de grond noch te zoeken was? Uit ‘t been der walvissen die of dood komen aandrijven of gevangen worden bouwen de IJslanders hun huizen met zeer grote kunst. Desgelijks maken ze daarvan hun tafels, stoelen, banken en ander huisraad en zodanig glad gemaakt zodat alles van ivoor schijnt te zijn. Anders wonen ze in hutjes of in de holen der bergen en rotsen. Men zegt, maar mogelijk is het een verdichtsel, dat diegene die in zulke huizen van walvis-been slapen bijna gedurig dromen van schipbreuken. Of dit IJsland de oude Thule is wordt van sommigen beweerd; van andere ontkend; van ons onzeker gehouden. In de zomer is hier geen nacht. De IJslandse hondjes plegen zeer hoog geacht te worden. [113]

XLIII. Hoofdstuk.

Hori, een vlek: Kirkebar, een stadje in IJsland. Geweldige aardbeving. Hoeveelheid van vee en heerlijke weiden. Martiniere en enige anderen gaan landwaarts in en om hun nieuwsgierigheid te voldoen. Komen bij de berg Hekla. Groot gevaar daarbij. Martiniere en noch een koopman wagen zich daarbij. Zeldzaam geruis en gekraak. Aardkloven en vlammen daaruit. Geweldige menigte van as. Hun zeer hevige angst. Vallen als dood ter neer. Twee zeldzame bronnen. Geweldig grote puimsteen uit deze berg geworpen. Wonderlijke eigenschap der koude bron. Zeldzame vogels. Vreemd gehuil en de wasem waar vandaan. Eigenlijke oorzaak er van. Zeldzaamheid van het ijs, terug keren naar de schepen.

Ik, onze schipper, commies en enige andere personen (ten deel uit ons schip, ten delen uit de andere schepen) tezamen vijftien in getal lieten ons aan land zetten en kwamen te Hori, was een vlek omtrent anderhalve mijl van de zee gelegen; voorts vandaar te Kirkebar, een IJslands stadje. In deze laatstgenoemde plaats vonden we een commies en zeven of acht Deense kooplieden die zich niet weinig verwonderden dat ze ons hier zagen: Tegelijk betuigden ze daarover een grote blijdschap en berichten ons dat ze op de vorige dag zodanig grote aardbeving hadden gevoeld alsof geheel IJsland in de zee had willen verzinken.

Ze onthaalden ons met goede wijn, goed brood en goede verse spijs. Want in IJsland is een grote overvloed van vee en niet minder van zeer aangename weiden met voortreffelijk zoet gras zodat men de beesten op een zekere maat hun voer moet laten nemen want indien men hen toeliet te gaan grazen zo lang als ze wilden, gelijk in andere landen geschiedt, zo zouden ze zeker zich te barsten eten.

De gedachte onze schipper, commies en sommige andere waren begerig om ‘t land dieper te bezien wat ze de commies te Kirkebar bekend maakten. Terstond liet hij paarden voor hen brengen. Vermits ik nu ook lust had om in hun gezelschap te reizen zo namen ze mij bij hen. Dus gingen we tezamen acht in getal te paard zitten (de anderen die geen groot verlangen hadden om iets nieuws te zien bleven daar ze weren), en begaven ons op de weg naar het gebergte vergezelschapt van twee dienaren der commiezen te Kirkebar en dan noch van twee IJslanders die ons tot wegwijzers mee gegeven werden. Een apart paard was geladen met voorraad van spijs en drank.

We reisden twee dagen lang over bergen en steenachtige ongebaande wegen naar Hekla. Toen we op anderhalve mijl weg nabij deze berg genaderd waren vonden we de aardbodem helemaal van as en puimsteen bedekt waarover we gaan moesten tot aan de voet van de berg.

‘t Was zeer mooi helder weer: En vermits we gans geen vlammen gewaar werden zo namen we een besluit op de top van dit gebergte te willen gaan. Doch onze wegwijzers waarschuwden ons dat we indien we noch maar een weinig verder gingen ons in groot gevaar zouden begeven om te vallen in de gaten door ‘t vuur gemaakt of uitgebrand: En indien dit geschiedde zo zou het onmogelijk zijn ons te redden. Hierop liet ‘t gehele gezelschap de moed zinken en kreeg andere gedachten.

Terstond zouden ze ook weer teruggekeerd hebben naar de plaats vanwaar ze gekomen waren; tenzij ik hen gezegd had indien ze met geduld zo lang wilden wachten totdat ik zou terugkomen en zo wilde ik voor me zelf alleen wagen op de berg te klimmen en dan daarvan bescheid brengen. Ze beloofden tot op mijn terugkomst te zullen vertoeven: Een der Deense kooplieden die we te Kirkebar hadden gevonden en die uit nieuwsgierigheid met ons was mee gegaan onderstond zich mij gezelschap te houden.

Fluks begaven we ons op weg nadat we onze paarden hadden achtergelaten in de bewaring van onze wegwijzers die bij de anderen bleven. Ten halve benen gingen we door as en puimsteen naar de top van de berg toe alwaar we zagen een groot getal vogels zo zwart als pek die op en afvlogen. ‘t Waren raven en gieren die hier hun nesten hadden.

Toen we omtrent een halve mijl weg de berg opgegaan waren bemerkten we een grote schudding der aarde onder onze voeten. Daarboven hoorden we een zeldzaam geruis en barsten en de berg zelf en dat was ons een voldoende teken dat het hier hol was. Tot die oorzaak stonden we in geen geringe vrees van te zullen verzinken. Even terzelfder tijd vernamen we rondom ons aan deze en gene zijde zeer grote kloven en aard-scheuren waaruit vonken en vlammen voorschoten; gelijk ook ‘t gerammel en de stank van verbrandde puimstenen was wat ons zodanig verbaasde dat we ons haastten om op het snelste weer terug [115] te keren uit angst hier verslonden te zullen worden.

Toen we omtrent dertig schreden weer achterwaarts waren gegaan brak een grote hoop as zo plotseling uit de berg (in zo’n menigte zodat de zon ons daardoor verduisterd werd), en viel zo geweldig op ons neer zodat we elkaar niet zien konden. ‘t Geen ons allermeest verschrikte was dat we elk ogenblik nieuwe vlammen zagen met uitwerpen van zoveel as zodat dit als hagel op ons viel. Daarboven hoorden we beneden onder ons een onophoudelijk geruis en gekraak.

Wat ons veroorzaakte zeer gruwelijk te schreeuwen even alsof al de helse Furiën ons hadden overvallen. En waarlijk, we verwachten elk ogenblik niets anders dan dat de aarde zich zou openen en ons verslinden zou. Om echter ‘t gevaar waarin onze nieuwsgierigheid ons gebracht had zoveel ons mogelijk was te ontgaan stelden we onze voeten op ‘t snelste ter weg en liepen de berg af zoveel onze benen ons dragen konden.

De vrees gaf aan onze voeten zodanige vleugels en aan ons lichaam zo’n gezwindheid zodat we in een kwartier niet alleen van de berg afkwamen, maar ook bij onze vrienden geraakten die op ons wachten en zich van het lachen niet onthouden konden toen ze gewaar werden de staat waarin we waren; de vrees die ons had bevangen en de as die ons zo zwart had gemaakt alsof we in een vat vol inkt gestoken waren geweest.

Doch hun gelach verging wel gauw toen ze zagen dat we voor hun voeten neervielen even als dode lijken. De spraak en onze levensgeesten begaven ons. Echter brachten ze ons noch weer terecht door ‘t wrijven van de slapen van het hoofd, het trekken bij de neus en wijnazijn voor die te houden.

Toen we dus na een tijdje ten dele tot ons zelf waren gekomen dronk elk van ons een teug Spaanse wijn die ons weer tot onze zinnen bracht. Toen gingen we verder voort kwamen omtrent honderd schreden weg van de berg af bij twee bronnen waarvan het water der [116] ene gedurig heet; dat van de andere zo koud is dat alles wat er ingeworpen wordt zich tot steen verandert.

We zagen hier een puimsteen groter dan het hoofd van een varken die kort tevoren vanuit de berg was geworpen. We verwonderden ons niet weinig hierover: Doch onze wegwijzer berichtte ons dat hij noch veel grotere puimsteen had gezien en onder meer andere een die een manspersoon (tien mannen) niet van zijn plaats hadden kunnen bewegen. Hij voegde daarbij dat de Hekla berg (behalve het vuur, de vlammen, de as en de rook die we tegelijk gezien hadden), somtijds ook kokendheet water uitwierp. Somtijds spuwde het alleen vlammen; somtijds maar alleen stenen of alleen as.

De gedachte twee bronnen liggen niet boven dertig schreden van elkaar. Eerst kwamen we bij de koude waarin ik stootte een roede waarmee ik het paard aanspoorde. Toen ik die er weer uittrok zag ik met de hoogste verwondering dat het eind dat de grond geraakt had in ijzer veranderd en zeer zwaar was geworden.

Van hier begaven we ons naar de hete bron. Omtrent tien schreden weg daar vandaan werden we een hoop vogels gewaar, omtrent zo groot als de duikers en voor het grootste deel rood. Ze huppelden en speelden met elkaar op de rand van de brons. Hierin namen we groot vermaak en bleven derhalve wat stil staan en vreesden dat we hen anders zouden mogen verjagen. Doch toen we eindelijk toetraden verdwenen ze gezamenlijk uit onze ogen. Maar toen we daarop weer terug gingen zagen we hen gelijk tevoren. Het schijnt hun gewoonte te zijn aldus te spelen wanneer hen niemand verstoort. Doch dat ze, wanneer iemand nabijkomt, zich gezamenlijk naar de grond van de bron begeven die, volgens ‘t bericht van onze wegwijzers, een weinig meer dan zestig vademen diep is.

Van deze bronnen wendden we ons naar de zee. Toen we omtrent een halve mijl weg voortgereden waren hoorden we een gehuil als van lieden die hun ongeluk bejammeren. Onze wegwijzer onderstond zich ons wijs te maken (gelijk hij anderen had gedaan) dat dit was ‘t geklaag der verdoemde die [117] van de duivel geplaagd worden en die hen na een tijdje in de berg Hekla gebraden te hebben somtijds met het hier zijnde ijs uit hoffelijkheid verkwikt.

Gezamenlijk kregen we een bijzondere begeerte om dit ijs te zien (vermits anders rondom in ‘t gehele eiland geen ijs te vinden is) en zo gauw we kwamen bemerkte ik terstond dat ‘t ingebeelde gehuil en geklaag der verdoemde van ‘t ijs voortkwam wat niets anders is dan een geluid veroorzaakt door de beweging van de wind, het water en het onophoudelijk tegen elkaar stoten der ijsschollen of ‘t aanbotsen van die tegen de rotsen.

Dit ijs, om hier de woorden van onze wegwijzers te gebruiken, komt altijd omtrent ‘t einde van de zomer maand en vergaat weer de vijftiende van de herfst maand, wat geschieden zou twee dagen na de tijd dat we ons hier bevonden.

Van hier keerden we weer naar Kirkebar waar we na drie dagen aankwamen en voorts weer naar onze schepen gingen. In die vonden we de stadhouder over IJsland nevens de bisschop van Sklholt die gekomen waren om ons te zien en gehoord hadden van onze aankomst en dat we in Nova in Zembla waren geweest.

Toevoeging.

Van deze berg Hekla en het vreselijke geluid war daar omtrent gehoord wordt hebben we gewag gemaakt in onze grote historische rariteit-kamer, eerste deel, pagina 215, 217. Vooral hebben we de reden hiervan aangewezen en tegelijk verhaald ‘t onbedachte waagstuk van Dithmarus Blefkenius om deze vuurberg van nabij te bezichtigen; hoe hij die gesteld bevond en de velerlei spokerijen omtrent die zo genoemde mond van de hel; desgelijks hoe de vlammen van deze berg somtijds ‘t water der zee tot twee mijlen ver verteren in onze curieuze aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische bewonderenswaardige dingen, tweede deel, pagina 682 tot 686. De wonderlijke verdwijning van het ijs waarvan onze schrijver met een woord gewag maakt hebben we uitvoeriger voorgesteld in hetzelfde deel van hetzelfde werk pagina 650. We handelen ook van deze Hekla berg in onze vertaalde en doorgaans vermeerderde beschrijving van oud en nieuw-Groenland pagina 43 en geografische en historische Wereldbeschrijving, pagina 556 etc. [118]

XLIV. Hoofdstuk.

Woningen der IJslanders. Hun gestalte en gewaden. Zijn meest tovenaars en bidden de duivel aan. Andere afgod. Trollen of gemeenzame geesten die hen dienen. Hun toverijen en bekend maken van verborgen dingen. Fabel van ‘t brengen der zielen in de berg Hekla door de duivels. Duivelse verschijningen der overledene. Onvruchtbaarheid van het land.

De meeste IJslanders hebben hun woningen in holen die in rotsen zijn uitgehouwen. Sommige onder hen hebben huizen gelijk als de Laplanders; enige gebouwd van vis-been: anderen van hout bedekt met aardzoden. Zij en hun beesten zijn slaapgezellen omdat ze onder een dak en in een vertrek wonen. De mannen zijn zeer grof en lelijk; de vrouwen desgelijks; zwartachtig van kleur gelijk het grootste deel der Noorwegers. Gewoonlijk zijn hun rokken gemaakt van grof hennep lijnwaad; enige van de huiden der zee-kalveren, ‘t haar buitenwaarts.

Al hun arbeid bestaat in ‘t vissen. ‘t Zijn grove, wilde, recht ongeschikte beestachtige mensen en de meeste onder hen tovenaars. Ze bidden de duivel aan die ze Kobold noemen en die hen ook vaak in een menselijke gedaante verschijnt. Hebben daarboven noch een anderen afgod van hout op ‘t plompste met een mes gesneden. Maar zelden willen ze die tonen uit vrees dat hij hen van enigen Lutherse predikant genomen of in stukken geslagen mocht worden. Want daarheen zijn leraars gezonden om hen in de Christelijke Godsdienst te onderwijzen en zo het mogelijk is uit de slavernij van satan te trekken.

De meesten van hen hebben trollen wat gemeenzame geesten zijn die hen, zo ze menen, getrouw dienen en hen bekend maken al hun aanstaande geluk of ongeluk. Wanneer ze slapen worden ze van deze geesten te bekwamer tijd gewekt om naar hun visserij te gaan als het weer daartoe goed is. Zonder hun raad zullen ze zich hiertoe niet opmaken. [119]

In hun toverkunsten zijn ze zodanig ervaren zodat ze de vreemdelingen die met nieuwsgierigheid bevangen zijn kunnen tonen wat in hun vaderland of ook in hun huizen geschied. Ze sullen iemand bericht geven of zijn vader, moeder, zuster, broeder, vriend of waar hij naar vragen mocht, levend of dood is. Ze verkopen ook aan elk die ‘t begeert wind om hen te dienen op de voorgenomen reis.

De commies te Kirkebar en anderen met hem vertelden me in rechte ernst (meende dat ik hen geloof zou geven) dat enigen die op zekere dag aan de voet van de berg Hekla waren gaan vissen juist ter die tijd toen als in Europa een grote veldslag geschiedde eigenlijk hadden gezien dat de duivels uit de berg voeren en weer daarin gekomen waren met mensenzielen (die ze op hun rug droegen gelijk de bijen hun honing aan hun voeten voeren).

Indien iemand van hun vrienden (die ook ver van hen af zijn) komt te sterven en dat ze begerig zijn om zijn staat te weten zo begeven ze zich naar hun tovenaars. Dan verschijnt hen deze persoon (of de Satan in zijn gedaante) geheel zwaarmoedig en treurig. Uit deze vertoning verzekeren ze zich dat hij zeker dood en bij de duivel is die zich hen een strenge meester betoont. Ook bid hij hen zich vanwege hem niet meer te bekommeren vermits hij zich nu in de berg Hekla bevindt.

Ofschoon in IJsland veel voortreffelijke en vette weiden zijn zo kan echter de aardbodem hier noch tarwe noch enige andere granen bekwaam om brood van te bakken voortbrengen; ter oorzaak van de felle koude in dit gewest en de Noordoostenwind die zeer scherp is en waarvan dit land gedurig geplaagd wordt. [120]

XLV. Hoofdstuk.

Vertrek der schepen van ‘t voorgebergte Hori. Komen op de Noorweegse kust. Tegenwind die hen weer terug drijft. Vreselijke wolken-breuk. Aankomst te Kopenhagen. Worden met hun meegebrachte van Nova Zembla voor de koning geroepen. Doen rekenschap aan de bewindhebbers. De twee horens van de zeepaarden aan de koning vereerd die deze voor eenhorens hield.

Drie dagen nadat we van onze reis naar Hekla weer in onze schepen waren gekomen wat was de twee-en-twintigste der herfstmaand begon een voor ons zeer dienstige Noordenwind te waaien. Derhalve lichtten we de ankers en voeren weg en richten onze loop Zuid-Zuid-Oost. Toen we nu sommige dagen voorspoedig gezeild hadden werden we plotseling overvallen van een Noord-Noord-Westen wind die ons dreef op de Noorweegse kust: Waarover we (omdat we het voorgebergte van Talso kenden, wat een kleine stad op een hoogte is voorzien met een zeer sterk kasteel omtrent vier mijlen van de zee gelegen), bovenmate verheugd werden en hoopten dat onze reis nu gauw ten einde zou zijn gekomen.

Doch we rekende buiten de waard. Want we waren noch geen twaalf uren op de kust geweest toen de wind zich met de maan veranderde en ons dwong weer in zee te steken om de klippen te mijden; gelijk ook ‘t gevaar van weer teruggedreven te mogen worden. Maar wat voor moeite en arbeid we aanwendden echter konden we niet beletten dat we omtrent veertig mijlen achterwaarts gingen.

Toen nu deze storm voorbij was vonden we ons noch een tijd lang opgehouden door een grote kalmte. Ondertussen werden we in ‘t Zuid-Zuid-Westen een zeer grote Sielon gewaar die onze scheepslieden geweldig verschrikte en veroorzaakte dat ze terstond de zeilen introkken opdat ze over ons niet mocht uitbreken. Doch het kwam tot op twee mijlen na niet bij ons schip daar we het daarnaast zagen neervallen.

Deze Sielons zijn zekere dikke zwarte wolken en hebben de gestalte van pilaren die men vaak in zee gewaar wordt. Als ze somtijds barsten en op een schip vallen [121] zo bederven ze die door de menigte van water waarmee het gevuld. Slaan ‘t ook wel gans naar de grond wanneer ze in een rechte linie daarop neer storten.

Na het eindigen der gedachte kalmte kregen we een Noordoostenwind die ons in tien dagen tijd onze reis liet eindigen en de schepen voor Kopenhagen bracht. Na de begroeting der kastelen gingen we op anker liggen en zetten onze sloepen uit en traden aan land zo spoedig als we konden.

Zo gauw we in de stad waren gekomen beval zijne majesteit (die alreeds bericht had gekregen dat we drie of vier van Nova Zembla bij ons hadden) ons aan het hof te verschijnen omdat hij grote begeerte had om deze wilden te zien. We gehoorzaamden terstond en kwamen voor hem. Zo gauw de koning de gedachte van Nova Zembla zag verwonderde hij zich ten hoogste, zo over hun kleding als over hun lichaams-gestalte. Hij gebood de gouverneur op ‘t kasteel hen goed te verzorgen en toe te zien dat het hen aan niets mocht ontbreken. Desgelijks dat men hen zou onderwijzen in de Deense spraak, zoveel mogelijk was. Toen we nu zijne majesteit hadden bericht gegeven van alle landschappen door ons gezien en ook van de zeden en gebruiken van die volkeren kregen we ons afscheid en begaven ons naar de bewindhebbers der Maatschappij om aan die rekenschap van onze handel te doen. Die hielden zich zeer goed-vergenoegd en lieten ons schip brengen naar Christiaens-haven daar hun magazijn is. Hier werd alles ontladen en in de pakhuizen gebracht.

Een van de voornaamste der gedachte maatschappij werd van de overige gevolmachtigd om in hun aller naam aan zijne majesteit te vereren de twee walrussen of zeepaarden horens die we hadden meegebracht. Hij nam die aan als een zeer duur geschenk en meende dat het waren de horens van eenhorens van wiens kracht en deugden men zoveel dingen bij de schrijvers aangetekend vindt. Terstond liet hij die in bewaring brengen onder zijn beste rariteiten en beloofde hiervoor de compagnie alle gunst. Ook begiftigde hij de brenger met een gouden [122] ketting nevens een daaraan hangend borstbeeld van zijne majesteit. Schonk daarboven de maatschappij de tol van de meegebrachte waren.

XLVI. Hoofdstuk.

Mening der heer Martiniere van de eenhorens. Verschillende gedierten met een horen. Verschil der schrijvers van de eenhoorns. Beschrijving er van bij Plinius, Munsterus, Marcus Paulus Venetus, Philostratus, Heliodorus, Louis Paradis, Thevet, Di Berthema, Volnesius, Albertus. Verschil over de lengte en kleur van de horens. Ontkenning dat iemand ooit een eenhoorn zou gezien hebben: Desgelijks ook van de krachten en deugden der eenhoorns, tenzij alleen ten kwade. Andere ontkenningen van onze schrijvers.

Vermits ik hier gewag heb gemaakt van de eenhorens diens horens zeer duur worden gehouden vanwege de kracht en deugden die eraan worden toegeschreven zo moet ik dit zeggen dat het zeer moeilijk te weten valt wat de rechte eenhoorn voor een schepsel zijn mag: Want daar zijn menigerlei die de Grieken Monoceros, de Latijnen Unicornis noemen; gelijk als onder de viervoetige beesten velerlei slag van ezels, wilde ossen en stieren in Florida. Onder de slangen is de gehoornde Aspis en de rode salamander. Onder de vissen de Pirassoepi, de zeeolifant, de Caspili en de Utelif. Diergelijke zijn er ook onder de vogels en onder ‘t ongedierte zeker slag van paardenvliegen die zeer algemeen zijn in Vlaanderen, Engeland en Picardi; worden genoemd vliegende eenhoorns. Verschillende andere gehoornde dieren zijn er die men met menigten in Indië vindt.

Enige willen dat de eenhoorns (waarvan we hier handelen) een dier is op de aarde: Andere in ‘t water: Noch andere een amfibie of dat tegelijk op de aarde en in het water leeft.

Plinius zegt dat de eenhoorn een os zeer gelijk, is wit gevlekt doch heeft de voeten niet gekloofd en rond, gelijk die van een paard.

Munsterus wil dat het zich vergelijkt met een driejarig veulen met een kleur als een wezeltje. ‘t Hoofd als dat van een hert; de benen dun; de klauwen gekloofd met een horen aan het voorhoofd van omtrent twee ellen lengte.

Marcus Paulus de Venetiaan zegt dat het de gestalte van een olifant heeft en ook zo’n kleur doch wat kleiner. De staart is als die van een os. ‘t Hoofd als dat van een zwijn; doch zo zwaar dat het altijd naar de aarde hangt.

Philostratus beschrijft dit dier dat de kop is als die van een draak en voorzien met een horen, doch niet zo geheel groot; in ‘t midden gewonden of gedraaid zoals de huizen van de zeeslakken. Het heeft een baard aan de kin en een lange hals; voeten als die van een leeuw. ‘t Overige van het lichaam heeft de gestalte van een hert. De huid is als die van een slang.

Heliodorus geeft voor dat de eenhoorn zo gezwind is zodat het de jagers onmogelijk valt hem te vangen, wat voor kunsten en listen ze ook daartoe in ‘t werk mochten stellen.

Louis Paradis verhaalt wanneer men er enige van gevangen heeft zo voert men die met erwten, bonen en linzen. Hij zegt dat ze zo hoog zijn als een windhond; doch niet zo dun. Hij stelt de kleur van het haar als die van een bever, doch gans glad. De hals dun. De benen, voeten en staart als die van een hinde. De kop kort en mager. De mond als eens kalf. De ogen groot; de oren klein en tussen die een horen gans dun; van buiten bruin en omtrent een voet lang.

Thevet schrijft voor gewis dat de eenhoorn zo groot is als een halfjarige os. Dat het heeft benen en voeten als die van een ezel: Oren als die van een rendier en dat het zijn horen boven op ‘t hoofd draagt.

Ludovicus di Barthema getuigd dat het is als een waterpaard; behalve alleen dat het de klauwen gekloofd en een horen midden in ‘t voorhoofd heeft.

Volnesius verzekerd ons dat de Rhinoceros de rechte eenhoorn zijn zou. Garcias de Camphur en Johannes Corbichon de Egliceron, [124]

Albertus bericht ons dat de rechte Eenhoorn-hoorn is anderhalve handbreed beneden aan in de doorsnede; en dat de lengte is van tien voeten. Ludovicus di Barthema zegt dat de lengte is van drie vademen. [In ‘t werk van di Barthema wat ik in het Hoogduits uit het Italiaans vertaal lees ik vier spannen. Zo heeft ook de Nederlandse overzetting gedrukt te Antwerpen in 1563 in folio. Doch die eenhoorn was noch zeer jong]. Munsterus stelt drie ellen. Marcus Paulus Venetus twee ellen. Louis Paradis anderhalve voet. Nicolaus Venetus een voet en Cardanus maar alleen drie vingers. Plinius zegt dat de horen zwart is. Solinus stelt het purperkleurig. Paradis gelijk van verse stukken gebroken rabarber. Albertus als hertshoren. Andere zeggen dat het witter is dan ivoor.

Wanneer ik nu aanmerk de tegenstrijdige meningen van zoveel schrijvers over de hoorn van de eenhoorn; de ene die dus en de andere zo beschrijft zo beeld ik mij gans in dat ze hiervan hebben gehandeld enkel om zichzelf in verwondering te brengen. Welke mening de geleerde Baccius bekrachtigt en zegt dat deze schrijvers niet te geloven zijn als dat die van dit dier niets anders weten dan alleen van horen zeggen: En dat geen mens ooit een eenhoorn heeft gezien; even zo weinig als de vogel Phoenix.

Wat nu aangaat de deugden van de eenhoorn; genomen, dat alles wat hier van verhaald is geworden en hetgeen men ons zoekt op te dringen waarachtig waar was zo ben ik doch verzekerd dat in de eenhoorn niet meer kracht is dan in de horen van een hertenbok of in een stuk ivoor wat vaak wordt gebruikt tot stoppen van het bloedspuwen, buikvloed etc. vanwege de daarin zijnde tezamen trekkende kracht (of veel meer door een eigenlijke kwaadaardigheid en die tezamen trekking wordt veroorzaakt door hun aardse substantie) zodat de gangen in de bloed- en pols-aderen worden gestopt en verstikt wat veel meer behoort tot vergif dan tot versterking. Even gelijk de steen die van zekere raadschrijver wordt gemaakt uit zwavel en vitriool die, in een zekere hoeveelheid water [125] geworpen is, een middel zou geven tot genezing van allerlei ziekten. Of gelijk enige kwakzalvers doen met hun poeders uit edelstenen, parels en goud die ze uitroepen voor grote gif-afdrijvende artsenijen: Daar doch alle ervaren artsen weten dat dit maar enkel bedrog is. En indien ze iemand enige verlichting toebrengen zo geschiedt zulks meer door de dingen waarmee de poeders ingegeven worden dan door de deugd op eigenschap van het poeder zelf.

De oorzaak hiervan is omdat niets, wat onbekwaam is om voedsel te ontvangen, dat geven kan. Zodanig nu zijn de parels, edelstenen en het goud. Indien die met enige voedende of onderhoudende kracht begaafd weren zo zou een rijke man zo lang hij die bezat niet van honger behoeven te sterven; noch enige rijke vrouw bejegenen ‘t geen geschiedde in de belegering van Jeruzalem, veertig jaren ‘t lijden en sterven van onze Zaligmaker volgens ‘t bericht van Josephus in zijn Joodse Historiën.

Men laat derhalve de mening van Gabriel de Castagne en andere van zijn aanhang varen die beweren willen dat goud, inwendig ingenomen, de grootste artsenij der wereld zou zijn daar ‘t doch veel meer vergif is gelijk blijkt aan diens schadelijke reuk en stank waardoor de bewerkers vaak in hun arbeid gedood worden.

Tot verder bewijs dat de horen van een eenhoorn geen kracht in zich heeft en derhalve geen hart verstekende artsenij kan zijn zeg ik noch dit dat er niet meer reuk noch smaak en derhalve geen deugd noch kracht meer in is dan in ander been.

Toevoeging.

Onder de geleerden en andere lieden is nu al lang gestreden geworden of er eenhoorns (landdieren) zijn of niet. Toen men ondervonden had dat er vissen waren die hadden omtrent even zodanige horen als diegene zij die men tot die tijd toe voor eenhoorn-horens had gehouden is men gans beginnen te geloven dat deze horens vissen-horens waren omdat de eenhoorns nooit in onze wereld zijn geweest; in de andere zelden worden gezien. Zelden zeg ik; [126] Want dat onze schrijver met Baecius durft neer te stellen dat ze nooit van enig mens zouden gezien zijn is waarlijk een misslag die tegen ‘t historisch geloof aanloopt. In onze vertaalde en doorgaans vermeerderde beschrijving van oud en nieuw Groenland hebben we (pagina 33 en de volgende) verschillende oude en nieuwe ooggetuigen die deze dieren gezien hebben bijgebracht: Ook hebben we daarvan gesproken in onze curieuze aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderen waardige dingen, vierde deel, pagina 1203. Daarboven, de H. Schrift maakt er op verschillende plaatsen gewag van. Behalve de getuigenissen die we ter aangewezen plaatsen hebben bijgebracht heeft er de heer Cornelis Stalpart vander Wiel in zijn genees, heel en snijkunstige aanmerkingen, pagina 356, noch meer anderen bijgevoegd die daar nagezien kunnen worden. Kort willen we hier alleen weerleggen de zwakheid van de redenen van onze schrijvers die zich nochtans bewegen om te ontkennen dat er eenhorens zouden zijn.

De eerste is genomen van ‘t verschil onder de schrijvers aangaande de gestalte van het dier zelf. Doch we geven daarop tot antwoord: I. Omdat er verschillende dieren zijn die horens hebben; als de woudezels of Onager in de wildernissen van Morenland; de een hoornige ossen en koeien in hetzelfde gewest; sommige paarden in Indië; de Rhinoceros etc., zo hebben sommigen die zulke beesten zie die genomen voor de rechte eenhoorn en voor zodanige beschreven; waaruit dan deze verschillen ontstaan zijn. II. Zelfs onze ossen, koeien en andere dieren zijn niet alle tezamen van een grootte, kleur etc. Die de Brabantse ons met mond en pen vertonen en onze Nederlandse daartegen stellen zullen geen klein onderscheid bemerken. III. Daar kan meer dan een soort van deze dieren zijn. Wat een groot verschil is er niet tussen herten en herten; tussen honden en honden? IV. Onder diegene die de eenhoorn gezien hebben is zonder twijfel de ene opmerkzamer geweest dan de andere. De ene heeft het meer dan de andere van nabij beschouwd. Deze heeft het jong, die oud aangetroffen etc.. V. Eindelijk, indien men uit ‘t verschil der schrijvers omtrent de beschrijving van een beest wilde besluiten dat er niet zo’n dusdanig beest was zo moest men al vele dieren uit de boeken en uit ons geloof schrappen. Niemand zal ontkennen dat er Rhinoceros zijn. Maar hoe verschillend wordt hun gestalte voorgesteld; zelfs tot zo ver zodat velen het maar een horen geven, doch andere twee; die ook recht hebben omdat het er een heeft beneden ‘t voorhoofd naar de neus toe en noch een kleine boven ‘t hoofd naar de nek toe. [127]

‘t Verschil van de lengte der horens, desgelijks van de kleur ervan is van gans geen belang. Men beziet maar onze ossen en koeien. Sommige hebben grote, andere kleine; deze kromme, die rechte; witte, zwarte en anders gekleurde horens. Zonder twijfel zijn de horens van de eenhoorn ook korter of langer naar hun ouderdom. Zo geeft ook de meerderheid of minderheid der jaren verschil aan de kleur.

Ja, dat er gehoornde vissen in de zee worden gevonden versterkt ons in ‘t gevoelen dat er waarlijk land-eenhorens zijn. Zijn er land en zeepaarden, land en zee-kalveren; land en zeehonden; land en zeevarkens etc., zonder twijfel zijn er ook land en zee-eenhorens. En vermits ‘t bedrog der mensen de vis-horens vaak voor ware eenhoorns-horens hebben laten doorgaan, is ‘t dan vreemd, dat omtrent de beschrijving van deze horens verschil valt? Sommige schrijvers vertalen hun beschrijvingen der dieren uit een taal die ze eigenlijk niet ten volle verstaan en derhalve is ‘t niet te verwonderen dat ze somtijds een misslag begaan. De drukkers slaan ook geen kleine feilen; somtijds blauw voor grauw, hoe veel lichter gekloofd voor niet gekloofd en zo voorts stellen. De schilders hebben iemand horen spreken van een vreemd beest in een ander werelddeel zonder ‘t eigenlijke bericht daarvan te hebben en maken er een beeld van naar hun fantasie. Anderen die het gezien hebben beschrijven ‘t voor zodanig in hun boeken. Hier vandaan komen dwalingen en verschillen.

Aangaande de kracht van de horens van de eenhoren dat in die geen uitsteekt boven die van ander been zou zijn, hierin kan ik onze schrijver ook geen vol geloof geven. Naar mijn oordeel heeft de heer Stalpart het zeer goed aangemerkt: Vermits in de heetste landen ‘t ergste slag van vergif wordt gevonden zo heeft ook de alwijze God daar de krachtigste tegengiften geschapen. Alle horens van viervoetige dieren houdt hij voor een dienstig middel tegen ‘t gif; doch meest die van de eenhorens die alleen in de heetste landen worden gevonden en zonder twijfel ‘t meeste vliegende zout in zich hebben. Dit volgende kan ik getuigen als in mijn tegenwoordigheid geschiedt ofschoon ik toen noch jong was. Zeker doctor van Schoonhoven vereerde mijn vader een stuk horen zo groot als een dukaat voor de echte eenhoorn en liet ons er een proef van zien. Hij bereidde twee balletjes van ‘t allersterkste vergif, elk zo groot als een erwt. Toen liet hij ons twee duiven nemen en liet mijn vader in de ene stoppen een balletjes en een in de andere. Terstond daarna schrabde hij een weinig van dit stuk eenhoorn en gaf ‘t de gedachte mijn vader en zei; hij zou dit nu ingeven een van beide duiven die hij wilde. ‘t Geschiedde. Die de eenhoorn had ingenomen maakte wel enige grote bewegingen, doch bleef noch lang daarna in ‘t leven (enige maanden waarna we hem weer lieten vliegen); de ander was binnen een half uur tijd dood.

‘t Geen onze schrijver zegt van de poeders die gemaakt worden van goud, parels en edelstenen daarvan bevelen we ‘t oordeel, de toestemming of weerlegging aan de geneeskundige. Ondertussen menen we dat dit besluit: In de horen van de reenhoorns vindt men niet meer reuk of smaak dan in ander been; derhalve is er ook niet meer kracht in dat van geen grote kracht is. In Indië (gelijk we in onze gedachte curieuze aanmerkingen hebben aangewezen) vindt men twee soorten wortels, maar elkaar even gelijk in gedaante, reuk en smaak. Echter is [128] de ene een heerlijk middel tegen ‘t vergif; de andere een zeer dodelijk vergif.

Van de eenhorens staat noch dit aan te merken; dat ze maar alleen in enige weinige ver afgelegene gewesten en ook daar noch weinig in getal worden gevonden. Dat ze boven mate vreesachtig zijn en derhalve zich gedurig verschuilen en niet alleen voor de mensen, maar ook voor andere beesten. Dat ze door hun gezwindheid niet gevangen kunnen worden of als ze gevangen zijn gans niet lang leven kunnen. Waarom men dan zich ook niet te verwonderen heeft dat er niet somtijds een in Europa overgebracht werd, gelijk wel nu en dan een Rhinoceros en olifant herwaarts wordt gevoerd. Belangende de horens die in Europa voor eenhorens worden uitgegeven wil ik graag toestemmen dat de meeste vals zijn; ja, dat er mogelijk zeer weinig echte eenhorens onder lopen. Zonder twijfel zijn ze bijna allen of van de vis Narwal of van andere gehoornde dieren; waar vandaan dan komt dat ze zoveel verschillen in gedaante en kleur; sommige glad en anderen gedraaid zijn. Dit alles konden we breder uitbreiden en noch zeer veel aanmerkingen daarbij voegen; doch de kortheid onzer toevoeging kan zulks niet lijden.

XLVII. Hoofdstuk.

Waarneming van de heer Martiniere over zekere dwaling die gevonden wordt bij onze wereld-beschrijvers in het plaatsen van Groenland en Nova Zembla. Aanmerkingen op diegene die van het Waaigat en Samojeden geschreven hebben.

Toen ik op mijn terugkomst uit deze Noordse landschappen ter hand kwamen allerlei landkaarten van de voornaamste en beroemdste wereld-beschrijvers verwonderde ik me hierover dat ze allen tezamen dwaalden in het plaatsen van ‘t landschap Nova Zembla die ze dichter bij de Noordpool stellen dan het werkelijk ligt; En Lapland Noordoost daar ‘t doch zeker meer naar ‘t Noorden ligt.

Desgelijks scheiden ze Nova Zembla van Groenland af door de zee en stellen ‘t ene twaalfhonderd mijlen van ‘t andere te liggen, daar ‘t doch twee aan elkaar rakende landschappen zijn zodat de kust van Groenland en die van Nova Zembla aan de andere grenst. Niets anders dan als de zeer grote sneeuw en de geweldige [129] koude deze landen maken daar ze tezamen komen onbewoonbaar; anders zou de reis te land van Groenland naar Novae Zembla en van Nova Zembla over de Paternoster-gebergten in Samojeden (of Samojessie); vandaar voorts naar Tartarije of Moskou zeer licht vallen. [Zie figuur IV. n. 5].

ԫ Verwonderde me niet minder wanneer ik zag dat ze de engte Voygat (of Waaigat) geheten niet boven de tien Franse mijlen in de lengte beschrijven; daar ze doch over de vijf-en-dertig Duitse mijlen begrijpt, wat zesmaal meer is.

Voorts willen ze ons wijs maken dat onze schepen door deze zee-engte in de grote Tartaarse zee kunnen komen: wat een misslag is; ofschoon ze voor waarheid willen uitgeven dat ten tijde van prins Maurits van Nassau een Hollands schip door deze weg in de gedachte grote zee geraakt zou zijn. Doch dit is een openbare dwaling. Want deze zee-engte (gelijk ik voorheen gezegd heb) grenst aan de Paternoster-Bergen; waarvan de laatste meer dan een halve mijl hoog is en diens top gedurig met sneeuw bedekt ligt die nooit versmelt. Hiervan kan ik een bestendig en zekere getuigenis geven als die zelf ben geweest in deze engte onder deze bergen in de hondsdagen, wat de heetste tijd van het jaar is; daar ik ‘t echter rechtschapen koud bevond; omdat aan deze plaatsen de winter onophoudelijk blijft in alle jaargetijden even als de zomer altijd duurt in de Straat van Magellaan of zee-engte dit dicht bij de Zuidpool ligt.

Gelijk de afgelegen landen nar het Zuiden de onbekende worden geheten zo mag men ook diegene die in dezelfde breedte naar het Noorden liggen desgelijks de onbekende noemen. Maar alhoewel die ons noch tegenwoordig verborgen zijn zo twijfel ik echter niet; indien we maar alleen gelegenheid hadden om verder te gaan dat we volkrijk en goed-bewoonde landschappen zouden vinden die men de naam van een nieuwe wereld zou mogen geven naar het voorbeeld van Christophorus Columbus, (Amerigo Vespucci), Magellaan, en meer andere die hun nieuw-gevondene landschappen naar hun naam een benoeming gaven; zelfs ook van een nieuwe wereld: Daarin navolgend Democritus, [130] Epicurus en Methrodorus die wilden dat er vele werelden zijn tegen de leer van Hermes Trismegistes en Plato die beweerden dat er maar een wereld is Die God heeft geschapen naar zijn welgevallen: Van dat begin, einde, hoogte, diepte en midden geen mens enig bericht kan geven ofschoon onze wereld-beschrijvers in hun platte kloten (Planisphaerium) de Noordpool ten top (op ‘t hoogste), de Zuidpool ten grond (beneden), de evenaar in ‘t midden zetten. Waarmee Strabo niet overeenkomt en stelt de berg Parnassus in Griekenland in ‘t midden der wereld. Berosus zet het gebergte Ararat in Armenië. Andere willen dat het Jeruzalem zou zijn.

Ik zou van onze wereld-beschrijvers wel willen weten aan welke plaats ze Oud-Zembla zouden stellen? ‘Ik meen gans indien ze in ‘t nieuwe waren geweest zouden ze moeten bekennen dat er geen ander is. Nieuw-Holland, West-Friesland en Capo d’ Hiver zijn in de engte Waaigat en niet aan de andere zijde der Tartaarse grote zee waar men die geplaatst heeft.

Hij die in zijn vertelling de staat van Moskou van de Samojeden spreekt zou, indien hij onder hen geweest was en met hen omgegaan had, niet geschreven hebben dat ze de vreemdelingen opeten: En dat de grote tsaar zijn de dood verdiend hebbende onderdanen daarheen zendt om van hen gegeten te worden; wat ten enenmale vals is. Ofschoon hun lichamen wanstaltig zijn; ofschoon men hun vernuft zeer plomp en grof bevind; ofschoon ze geen kennis van God hebben; ook geen vrees voor enige straf of pijn in de andere wereld (want ze geloven dat de zielen tegelijk met de lichamen sterven), ofschoon ze schijnen ‘t ellendigste volk der ganse wereld te zijn die in hun zomer leven van de beren, wolven, vossen, raven, arenden en andere wilde dieren die ze op hun jacht vangen; dan in hun hutten op kolen braden en zo eten; doch in de winter zich alleen onderhouden met vis ter zomertijd gedroogd in de hete zon; behalve dat ze toevallige wijze enige der beren in de gedachte winter (die vermits ze ter oorzaak van de sneeuw geen voeder op ‘t veld kunnen vinden [131] voor hun huizen komen lopen) om ‘t leven brengen en ter spijs gebruiken; zo zijn ze echter zonder, al deze ongelegenheden aan te zien van een zeer gastvrije aard en nemen de vreemdelingen zeer vriendelijk op zonder hen enig geweld of onbillijkheid toe te voegen. Ofschoon ze wreed en barbaars schijnen, evenwel zijn ze eerbaar en oprecht. Wat vrij veel moet geacht worden in aanmerking genomen dat ze buren zijn van de aller wreedste volkeren der wereld; te weten de Tartaren en Tingoesen; waarmee ze aan deze zijde zo’n grote handel en omgang hebben als aan de andere zijde met de Siberiërs en van Borandy en Laplanders.

Toevoeging.

Vermits Samojeden een naam is van een zeer grote uitstrekking en velerlei volkeren in de Noordse gewesten die voeren (gelijk we hierboven in een van onze toevoegingen hebben aangemerkt), die onze schrijver niet alle tezamen bezocht heeft zo zou ‘t wel kunnen zijn dat sommigen er van ook menseneters waren; gelijk er zulke onder de Tartaren zijn; zelfs wel onder de Kroaten. Toen de Spanjaarden Bergen op de Zoom hadden belegerd hadden ze enige Kroaten in hun dienst die, als ze kans zagen, de kinderen stalen, braadden en opaten voor een bijzonder lekker beetje. Enige voorbeelden daarvan heb ik verhaald in mijn groot Historisch Schouwtoneel, eerste deel pagina 379. De reisbeschrijving van de heer Klenck als gezant van de heren Staten-Generaal gedaan naar Moskou in het jaar 1675 zegt uitdrukkelijk, pagina 213. Zij (de Samojeden) zijn wilde, woeste mensen die zich met zodanig voedsel als de beesten onderhouden en voeren met recht de naam van Samojeden wat eigen-zelf-eters betekent; want ze eten ook menselijke lichamen. Doch we laten dit verschil andere beslechten.

Vaak heeft men een verzoek gedaan of men door ‘t Noorden in Oost-Indië zou kunnen varen; doch tot nog toe is ‘t niet gelukt vanwege het verhinderen van het ijs. De Engelsen geven wel voor dat een van hun landaard, genoemd Nicolaus van Linna, een grote sterrenkundige te scheep is gereisd naar de uiterste delen van ‘t Noorden, (in ‘t jaar 1366) en dat hij onder de Noordpool vond vier grote draaikolken die de schepen met zo’n geweld naar hun afgrond trokken dat noch enige wind, noch alle menselijke vlijt dit onheil verhinderen kon: Doch we achten dit niet geloofwaardiger dan het verdichtsel van diegene die ons de Noordpool zodanig hebben afgeschilderd alsof recht onder die een hoge zwartachtige steenklip van louter zeilsteen (magneet) zou zijn en omvat in zijn omvang drie-en-dertig Franse mijlen. Dat ook rondom [132] die vier eilanden zouden liggen waartussen de oceaan inbreekt door negentien Ostien of ingangen wat maakt vier Euripos of armen en stromen die van de acht en zeventigste graad af aan met een zeer groot geweld naar de Pool worden gedreven en aldaar van een machtig grote afgrond verslonden zodat geen schip die eenmaal daarin komt teruggebracht kan worden, zelfs niet door de sterkste wind. Dat dit een leugenachtig versiersel is betuigen de scheepsvaarten der Hollanders die meer dan twee graden boven de acht en zeventigste zijn gekomen en zo’n onstuimige drift nooit bemerkt hebben. Deze fabel heeft zijn oorsprong van de barrevoets monnik te Oxford die vals uitgaf dat hij door toverij in deze vier eilanden was gekomen en aldaar alles vlijtig had afgemeten. Dit heeft naderhand de Nederlander Jacob Cnoxen van ‘s Hertogenbosch in zijn reisboek en Gyraldus Cambrensis in zijn traktaat de miniralibus Hiberniae gelapt. Wederom andere schrijvers hebben deze gevolgd. Zelfs Postel en anderen hebben ‘t in hun algemene landkaarten gesteld.

Dit is zeker dat Sebastianus Cabotus, een Venetiaan, in ‘t jaar 1496 zich heeft onderstaan op kosten van de koning van Engeland (Hendrik de zevende) de weg naar Oost-Indië door ‘t Noorden te vinden ontdekte ook deze zee tot op de 67^ste of 68^ste graad; ja, kwam daarna op de 70^ste, doch met weinig geluk. Hetzelfde onderwond zich in ‘t jaar 1500 Caspar Cortereal, een Portugees. In ‘t jaar 1524 Johannes Verazzanus van Florence op kosten van de koning van Frankrijk. In ‘t jaar 1525 Stephanus Gomez, een Spanjaard, op de buidel van keizer Karel de vijfde. In ‘t jaar 1534 Jacobus Carthier op bestel der Franse koning. In ‘t jaar 1553 Hugo Willougby, een Engelsman. In ‘t jaar 1556 Stephanus Barrove; ook een Engelsman die Nova Zembla allereerst vond. 1576, 1577 Martinus Forbisser. 1577 Francois Draeck. 1580 Arcturus Pette. Carolus Jackman. 1585 Johan Davis, alle te z amen Engelsen. In de jaren1594, 1595, 1596, 1609 de Hollanders voor de eerste, tweede, derde en vierde maal. 1610 Johan Munck. 1611 Jan Cornelisz van Hoorn. 1664, 1669 Cornelis Jelmersz. Kock. Al deze reizen zijn vruchteloos geweest in opzicht van ‘t voornaamste doel. Sommige is ‘t ook zo kwalijk bekomen dat ze hun leven daarvan verloren hebben. Kort willen we maar alleen enig breder gewag maken van de ongelukkige vaart van de gedachte Hugo Willougby.

In ‘t jaar 1553 heeft Sebastiaen Cabot, een der kleinzonen van de voor gedachte Sebastianus Cabot, koning Eduard de zesde van Engeland zeer aangeraden tot de onkosten van een reis naar ‘t Noorden en hoopte door deze weg binnen een korte tijd te Cathay te zullen komen. Drie schepen werden hem tot deze tocht vergund onder ‘t bevel van de ridder Hugo Willougby. Toen ze boven Noorwegen kwamen werden deze schepen door onweer zodanig van elkaar geworpen zodat ze naderhand nooit weer bijeenkwamen. Een er van die het gevaar vreesde keerde weer naar huis. ‘t Andere waarop Willougby was geraakte aan een woest onbekend eiland [133] wat hij naar zijn naam noemde Willougbys-land op de hoogte van 74 graden. Vermits hij nu gedwongen werd hier ‘t overwinteren zo is hij met al de zijne door koude gestorven. Diegene die naderhand aan dit eiland kwamen vonden hier nog zijn schip en zijn dagboek in een koffer, nevens zijn uiterste wil. ‘t Derde schip wat Richard Cancellier voerde is na zeer lang en ver in de zee omgezworven te hebben met velerlei gevaren en ongelukken eindelijk gelukkig door de witte zee voor de mond der rivier Dvina geraakt; toen voorts naar Moskou gegaan en vandaar tenslotte weer in Engeland gekomen. ‘t Breder bericht der reizen van Martinus Forbeisser, Gotzke Lindenauw, Karsten Richards en Johan Munck hebben we neer gesteld in onze vertaalde en doorgaans vermeerderde Nauwkeurige Beschrijving van ‘t oud (nu verloren) en ‘t nieuw (door ‘t zoeken van ‘t oude gevondene) Groenland.

Vermits nu zoveel pogingen en ondernemingen tevergeefs, ja, voor het grootste deel zeer ongelukkig zijn geweest zo is de vraag ontstaan: Of het ook wel mogelijk is door ‘t Noorden een weg naar Cathay of China te vinden? Enige houden ‘t voor gans ondoenlijk, Andere willen de moed noch niet verloren geven; maar menen dat men de zaak tot nog toe niet recht aangevangen heeft en dat men hier omtrent een andere streek moest houden. Mogelijk zullen we bij een andere gelegenheid uitvoeriger hiervan handelen. Ondertussen willen we de weetgierige lezers dit volgende mededelen en zulks des te liever omdat we ‘t nooit in onze Nederlandse taal gezien hebben.

In ‘t jaar 1674. is in de Engelse taal uitgekomen; A brief discourse of passage by the Nordpole to Japan, China etc. By Joseph Moxon, at the Atlas on Ludgate hill.’ Zoveel als: Korte verhandeling van de scheepvaart bij de Noordpool naar Japan, China, etc. Door drie ervaringen zoekt hij de mogelijkheid te bewijzen. I. Door een vaart van Amsterdam om de Noordpool. II. Door een reis van Japan naar de Noordpool. III. Door een proef die de tsaar van Moskou heeft laten doen waaruit zou blijken dat tegen ‘t Noorden van Nova Zembla een vrije en open zee is naar Japan, China etc. Daarboven beantwoordt hij de tegenwerpingen die hier omtrent bijgebracht kunnen worden. Dit is ‘t kort begrip van zijn redenvoering. Misschien heeft de lezer verlangen om alles te mogen horen. ‘t Zal ‘t hem derhalve in onze taal voordragen en ‘t oordeel hierover aan de verstandige laten.

Onder de velerlei proeven die men genomen heeft om een snellere weg naar Japan, China en zo al voorts te vinden is mijn vermoeden de aller geloofwaardige en waarschijnlijkste tot nog toe niet gekend, immers niet verzocht geworden. Even hierom wil ik mijne gedachten hierover voorstellen en aan ‘t openbaar oordeel onderwerpen.

‘t Is gans geloofwaardig dat er een vaart bij de Noordpool is. De oorzaak die me tot deze gedachten bewogen heeft is dat we noch geen zekerheid hebben van alle ontdekkingen der landen die liggen binnen de [134] 81^ste graad van de Pool; maar in tegendeel dat ik geloofwaardig bericht ben van een stuurman op een Hollands naar Groenland varend schip dat recht onder de Pool en wat aan gene zijde er van een vrije open zee is. Voor mijn deel geef ik dit zijn verhaal geloof en meen dat elk vernuftig mens desgelijks zal doen wanneer hij vernomen zal hebben op wat een eerlijke wijze en gans toevallige ongezochte gelegenheid ‘t gedachte verhaal me voorgekomen is. Deze zaak nu heeft zich aldus toegedragen.

Toen ik voor omtrent twee-en-twintig jaren te Amsterdam was ging ik in een herberg om een kannetje bier voor de dorst te drinken. Terwijl ik nu aan de gewone haard onder allerlei volk zat gebeurde ‘t dat een zeevarend persoon ook binnen trad: Die een zekere zijn vriend hier gewaar werd die hij wist naar Groenland te zijn gevaren zich niet weinig verwonderde omdat de tijd van de thuiskomst der Groenlandse vloot noch niet was verschenen. Hij vroeg hem derhalve wat voor een toeval hem zo gauw weer herwaarts had gebracht? Deze zijn vriend (stuurman op het schip was zo alreeds gezegd is die zomer naar Groenland was gevaren) verhaalde hem dat hij voor dit jaar niet ter visserij was uitgegaan, maar alleen om de lading der vloot in te nemen om die vroeg ter markt te brengen. Doch, deed hij daarbij, eer de vloot vissen genoeg had gevangen, om ons te kunnen bevrachten zeilden we op bevel der Groenlandse Maatschappij naar de Noordpool en kwamen toen weer terug. Vermits nu deze vertelling me zeldzaam voorkwam zo trad ik met hem in gesprek en liet me te twijfelen aan de waarheid van ‘t geen hij zei. Doch hij verzekerde me dat dit alles gans gewis was; dat ‘t schip te Amsterdam lag en dat velen die daarop bootsgezellen waren de waarheid konden getuigen. Daarboven zei hij me dat ze twee graden om de Pool hadden gezeild. ԫ Vroeg hem of ze geen land of eilanden omtrent die hadden gevonden? Hij antwoordde neen en voegde daarbij dat ze hier ook geen ijs hadden gezien. Andermaal vroeg ik hoe ‘t weer daar gesteld was geweest? En hij berichtte me: Zo warm als ‘t in de zomer te Amsterdam is. Graag had ik hem meer vragen willen voorleggen; doch omdat hij zich met zijn vriend in een gesprek had ingelaten zo kon ik niet dan met onbescheidenheid hem daarin verhinderen. ԫ Vertrouw dat deze stuurman inderdaad de waarheid heeft verhaald want hij kwam me voor als een gans eerlijk man die ook op mij geen afzonderlijk zicht kon hebben.

Zie daar hebt ge ‘t verhaal van deze Engelsman. We geven ‘t de lezers zo goed en kwaad zoals we het uit zijn pen hebben ontvangen; alleen van ons in onze taal over gebracht en laten hen van de waarschijnlijkheid of onwaarschijnlijkheid oordelen. Hoor nu voorts (en ‘t zal niet onaangenaam zijn) wat voor redenvoeringen hij hier opbouwt en daarvoor houdt.

Alhoewel ik (vervolgt hij ‘t verhaal van deze geschiedenis geloof [135] voor eerst zal men zeggen dat het onder de Pool niet warm kan zijn; vermits omtrent Groenland en veel andere plaatsen die minder naar ‘t Noorden liggen de zee zo vol grote ijsschollen is dat de schepen zeer bezwaarlijk daardoor kunnen zeilen. Ten volgende: Indien ‘t daar al wat warm mocht zijn, zo kan men echter de warmte daar niet zo groot bevinden als te Amsterdam in de zomertijd. Want hoe verder naar ‘t Noorden hoe kouder weer. Ten derden: Indien ze onder de Pool zijn geweest zo kunnen ze niet zeggen hoe ze weer terug zijn gekomen. Even zo licht hadden ze verder voort als weer naar huis kunnen varen. Want omdat de kompasnaald zich altijd naar het Noorden richt zo zouden ze zich noodzakelijk in de Noordpool verloren hebben vermits de naald hen tot elk punt der horizon zou hebben gebracht.

Op de eerste en tweede tegenwerping: Dat het onder de Noordpool niet warm kan zijn etc. zal tot antwoord kunnen dienen: Wanneer we ons beraden met de ervaring der reizende en zeevarende personen zo zullen we van hen vernemen dat tussen de beide tropen of zonskeerkringen dicht onder de linie Equinoctiaal of de Evenaar in ‘t algemeen zo’n gematigd weer is als hier in Engeland in de zomer. Hoe zou ‘t dan onder de Pool niet zo warm kunnen zij, als hier of te Amsterdam in de zomertijd. De kleine hoogte die de zon daar heeft kan hieraan niet hinderlijk zijn. Want als we de zon in zijn zomerzonnewende (wanneer de dag aller langst is) in minder hoogte hebben dan tussen de zonskeerkringen zo moet het noodzakelijk hier dan veel kouder zijn; daar men nochtans recht het tegendeel bevindt. ‘t Heeft zeker zijn oorzaak dat het hier zo warm is als tussen de zonskeerkringen: Vermits de zon tussen die van de vier-en-twintig uren nauwelijks twaalf uren boven de horizon (gezicht-einder) blijft om die te verwarmen; daar ze alhier het grootste deel van de vier-en-twintig zeventien uren blijft boven de horizon en ter die oorzaak die een grote warmte laat indrukken. Hoe verder we tegen ‘t Noorden gaan hoe langer de zon elke vier-en-twintig uren boven en hoe korter het onder het gezichtseinde blijft totdat we in de Noordpool komen daar de zon een geheel half jaar achtereen blijft staan boven de horizon dat de gehele zomer duurt zonder ooit onder te gaan. En derhalve, ofschoon haar stralen niet zo recht neervallen, zo moet het noodzakelijk een grotere trap van hitte op de horizon veroorzaken.

Brengt men hiertegen in dat het omtrent Groenland en verder zo geweldig koud; ook de zee zo vol ijs is dat de schepen gans bezwaarlijk daardoor kunnen zeilen zo kan echter deze tegenwerping niet bewijzen dat het ook zodanig omtrent de Pool gesteld zou zijn. Want ‘t ijs wordt bij de oevers van het land niet in de open zee gemaakt; [136] Waarin ‘t alleen komt door de sterkte der stroom of door de hoge winden die het waarlijk somtijds al vrij wat ver van ‘t land af voeren. Maar, gelijk mijn verteller me zei, onder de Pool is een vrije open zee zonder ijs; ten minste in de zomertijd. Daarboven leert ons de ervaring dat alle landwinden kouder zijn dan diegene die van de zee afkomen. Derhalve is ‘t omtrent Groenland wel koud, vanwege het land; maar ‘t kan onder de Pool wel warm zijn daar de zee open is.

Even zulk een besluit als de Engelsman hier maakt van de warmte onder de Noordpool hebben ook genomen onze Hollanders die de vaart door ‘t Noorden naar China hebben gezocht te ontdekken en onder die was vooral Gerrit de Veer. Hun redenen zijn schijnbaar. Want op Nova Zembla, gelegen op 72.74.76 graden zagen ze in augustus noch kruid noch gras; maar op Spitsbergen dat ligt op 80 graden en alzo veel dichter bij de Noordpool vonden ze in de zomermaand veldgewassen en grasetende dieren. Ja, in de grote zee tussen ‘t land onder den 80^ste graad en Nova Zembla, wat ligt wel tweehonderd mijlen O.N.O en W.Z.W van elkaar, zagen ze weinig of gans geen is, maar zo gauw ze het land naderden hadden ze geen gebrek van ijs en koude. ‘t Schijnt derhalve geen onbillijk besluit: Hoe dichter bij Noordpool, hoe warmer lucht ter oorzaak van de lange zomerse dag aldaar. Ja, men oordeelt dat de zon onder de Pool ruim twee maanden lang meer dan 20 graden gedurig boven de horizon staat. Het ijs in de zee zou veroorzaakt worden door ‘t uitlopen der verse rivieren in die: Want de zoute zee kan enkel van zichzelf niet bevriezen. Waarbij dan noch komt dat dit ijs de voornaamste oorzaak van de koude in deze gewesten is. Daar geen koude uitwasemingen van ‘t ijs zijn is de koude niet zeer groot. Behalve noch dat de landwinden deze koude ook vermeerderen. Dit alles schijnt zo van buiten aan op goede redenen gegrond te zijn. Maar indien men eens tot de Noordpool kon geraken zo zou men kunnen weten of men daar ook geen land, geen vers water, geen ijs en even hierom een grote koude zou vernemen dan of ‘t hier alleen een enkele zeer zonder ijs en een warme lucht gaf. Maar hoor nu onze Engelsman al verder spreken.

De derde tegenwerping is. Indien ze onder de Noordpool waren geweest zo konden ze niet zeggen hoe ze weer terug zijn gekomen; want omdat de kompasnaald zich altijd naar het Noorden richt zo zouden ze noodzakelijk in de Noordpool verdwaald zijn daar die zonder onderscheid alle punten der horizon raakt; (of, vermits de kompasnaald hen tot elk punt van de horizon zou hebben gebracht).

ԫ Heb mijn verteller over deze tegenwerping niet gevraagd wat me, toen ik van hem was weggegaan, zeer leed was. Doch men kan licht bevatten hoe een schip of voorwaarts of achterwaarts te voeren staat door waarnemen van de zon een weinig tevoren eer men in de Pool komt. Want wanneer men vindt in of nabij welke middags-linie het [137] is of op welk deel van het schip (op ‘t voor of achterdeel; op deze of gene zijde) de zon valt zo kan men de tijd nauw genoeg met een uurglas afmeten; na, in of bij wat voor een middag-linie de zon is tot elke bekende en gewone tijd en derhalve oordelen hoe men ‘t schip voorwaarts of weer terug kan brengen. Of men kan het bij de maan doen als die dezelfde Noord-breedte heeft. Indien de Pool zich verrukt zo zal zulks in weinig tijd door de verandering der naald zijn te vinden. Want zonder twijfel is die de enige en in alle Meridionaal-linies door die allerlei verandering te vernemen.

Daar hebt ge onze schrijvers redenvoeringen over de eerste ervaring. Hoor nu wat hij van de tweede zegt.

Aldus ver blijkt dan dat er, ten minsten in de zomer, een vrije en open zee omtrent de Noordpool is. Doch ik wil hierbij voegen noch een ander verhaal van Johan Ben wiens vader noch voor vijf jaren in ‘t Kroonenhof, in de Russel straat, in de klooster gaarde heeft geleefd en hij zelf nu in Wapping noch in levende lijve is. Deze Ben zeilde met een Hollander voor scheepstimmerman naar Japan en heeft me gezegd dat hij in ‘t jaar 1668 uit Japan weer huis kwam. Ik vroeg hem hoe lang hij vandaar onderweg was geweest? Hij antwoordede: Zulks niet goed te kunnen zeggen. Want toen ze van Japan afvoeren had de hoofdman de stuurman bevolen recht naar ‘t Noorden te zeilen. Daarop waren ze vandaar bij de vierhonderd Duitse mijlen gevaren; wat bij de zeven en twintig graden naar ‘t Noorden is. Wederom vroeg ik hem of ze noch land noch eilanden hadden gezien; gelijk ik tevoren de Hollandse naar Groenland varende stuurman ook had gevraagd? Hij antwoordede neen; maar dat er zo ver als er gezeild was een vrije open zee was geweest zonder enige vertoning van land. ԫ Vroeg weer: Waarom ze zo ver naar ‘t Noorden waren gegaan? En kreeg tot antwoord: Hij kon niets anders zeggen dan dat de hoofdman zulks had bevolen. Mijn vermoeden is dat de Oost-Indische Maatschappij deze kapitein had geboden meer landen te ontdekken om daardoor hun handel te vergroten of dat hij uit eigen nieuwsgierigheid heeft willen onderzoeken of daar een open zee mocht zijn om, indien ‘t geraadzaam gevonden werd, tussen Holland en deze plaatsen de reis dus des te bekwamer te kunnen voortzetten. ԫ Deed bij hem zoveel onderzoek als me mogelijk was omdat ik sinds de vertelling der gedachten Groenlandse stuurman altijd mijn gedachten had laten gaan op de weg door de Noordpool naar Japan, China en zo al verder. En ‘t schijnt uit deze beide berichten dat er vermoedelijk die weg is: Dat men ook bij zomertijd die goed zou kunnen bevaren.

Ik kom nu tot ‘t derde verhaal waaruit blijkt en niet alleen geloofwaardig maar ook gans zeker te zijn dat een weg derwaarts in ‘t voorleden jaar van de Russen is gevonden geworden; gelijk zulks de geheimschrijver van ‘t koninklijke gezelschap in Engeland door een van zijn vrienden van Amsterdam af ter handen is gekomen met een brief die luidt als volgt: [138]

[Brief en kaart een tijdje gelede aan de uitgever van een door ervaren te Amsterdam zich ophoudend persoon toegezonden en omvat de ware beschrijving van Nova Zembla; nevens een vertoning van de nuttigheid der gestalte en ligging].

Mijn heer: Hier nevens zend ik u ‘t geen ik uit Moskou heb ontvangen; namelijk een nieuwe kaart van Nova Zembla en het Waaigat gelijk die op uitdrukkelijk bevel van de grootvorst zijn ontdekt geworden en afgetekend van een schilder, genoemd Panela Poetzki; die me deze tekening uit Moskou tot een verering heeft toegezonden. Waaruit dan gezien kan worden dat Nova Zembla geen eiland is gelijk men tot nog toe geloofd heeft: Dat ook de IJszee geen zee, maar alleen een zeeboezem of bag is wiens wateren zoet zijn. ‘t Welk even dat is, ‘t geen de Tartaren ons voor zeker hebben bericht die dit water recht midden in de zeeboezem hebben geproefd. De Samojeden betuigen zo wel als de Tartaren eenparig dat de schippers wel naar Japan zouden kunnen doorkomen wanneer men aan ‘t achterste deel van Nova Zembla een opmerkelijke wijdte van ‘t land afvoer. ‘t Is een grote misslag zo [139] van de Engelsen als van de Hollanders dat ze die zoeken aan de Zuidzijde van Nova Zembla om naar Japan te geraken meest altijd door de Waaigat zijn gegaan. De letter O in deze kaar gesteld bij de grote vloed Ob betekent een plaats van een waterval. De letter K toont waar Nova Zembla tegen ‘t vaste land aan ligt. De rivier waarbij de letter L staat loopt naar China en is genoemd Kitale: Die niet altijd goed te bevaren is vanwege de klippen en andere ongelegenheden die de doorvaart der schepen verhinderen. Door de Waaigat is het ook zeer bezwaarlijk er te geraken vanwege de grote menigte van ‘t ijs dat onophoudelijk uit de grote vloed Ob daarin valt waardoor de enge doorgang gestopt wordt. De Samojeden gaan elk jaar op de gedachte zoete zeeboezem (Sinus Dulcis) vissen wat ze doen aan de zijde van Nova Zembla. Hierbij gaat noch een andere kaart die voorstelt alle naast aan de Pool gelegen landen.’

We hebben dit hier willen invoegen voor de nauwkeurige en weetgierige; desgelijks voor diegene die gelegenheid hebben omtrent de ontdekking van deze vaart. ‘t Oordeel over alles laten we hen aanbevolen. Immers, we zien dat het vinden hoop bij velen noch niet vergaan is. Zekere Engelsman, genoemd Willem Bourne, stelt vijf wegen om naar Cathay of China te geraken. De eerste twee (bezuiden de Kaap de Goede Hoop Oostwaarts en bezuiden Amerika Westwaarts) zijn genoeg bekend. De derde noemt hij benoorden Moskou en Tartarije Oostwaarts. De vierde door de Straat Hudsons en ‘t Noord-Amerika Westwaarts. De vijfde en onder allen de zeldzaamste recht naar de Noordpool toe, over de Pool, vlak op de koninkrijken Cathay, China of Japan aan.

Om nu ook diegene te vergenoegen die meer vermaak vinden in historische zaken dan in de gedachten op een nieuwe weg naar China zo zullen we dit weinige noch hierbij doen.

De heer Martiniere heeft ons in ‘t XXXIX, XL en XLV-hoofdstuk verhaald hoe zijn reisgenoten enigen van Nova Zembla gevangen bekwamen; naar Denemarken brachten en aan zijne majesteit Frederick de derde vereerden. Ofschoon ze nu in een beter land waren en vrij grotere bekwaamheid van alles hadden zou zouden ze echter zonder twijfel veel liever weer in hun vaderland zijn geweest. Hoor wat de heer Adam Olearius van deze vaderlandsliefde verhaalt. De Samojeden, zegt hij, wonen onder de koude luchtstreek. In de meeste tijd van het jaar hebben ze een strenge winter en hoge sneeuw. Hun huizen zijn klein, laag en half onder de aarde gebouwde hutten die boven rond en spits toelopen. In ‘t midden is een gat als een schoorsteen waardoor ze ter wintertijd uitklimmen. Want de gedachte hun hutten worden gans bedekt met sneeuw die wel twee mannen lengte hoog op de aarde ligt zodat niemand veel uit of ingaat. Echter maken ze onder de sneeuw hun gangen waardoor ze van ‘t ene huis in ‘t ander kunnen gaan. Dit weer valt hen des te verdraaglijker omdat ze te die tijd bijna een half jaar geen zon of dag, maar een altijddurende nacht hebben. Ondertussen gebruiken ze traan van walvissen tot hun licht en behelpen zich daarmee totdat de dag weer verschijnt. Als de zon zich weer over de evenaar verheft zo gaat ze hier niet onder. Dan ontbreekt het hen aan nacht en even tegelijk gaat de sneeuw weg zodat ze weer op ‘t veld komen en tegen de winter hun voorraad verzamelen kunnen.

Ze weten van geen akkerbouw, ook van geen brood. In diens plaats eten ze in de lucht gedroogde vis, honing en het vlees der wilde dieren die genoeg bij hen te vinden zijn. Ze zijn gans kort van postuur. Hebben brede aangezichten; kleine ogen; korte benen. Hun kleding is gemaakt van rendiervellen, ‘t ruige buitenwaarts gekeerd. ‘t Garen daar ze die mee naaien is bereid van aderen der dieren. Als ‘t zeer koud is trekken ze somtijds hun rokken over het hoofd en laten de mouwen aan beide zijden afhangen: ‘t Wat diegene die zulks niet gewoon zijn zeer zeldzaam voorkomt.

Enige van deze Samojeden zag de heer Olearius op ‘t slot te Moskou. Toen een ervan had verteld hun levenswijze (die ons zeer ellendig schijnt) en daarop gevraagd werd hoedanig hem ‘t land en ‘t leven van die van Moskou behaagde? Of hij niet liever hier dan in zijn land wilde zijn? Zo antwoordde hij: Moskou beviel hem niet slecht; doch ‘t land waarin hij geboren was behaagde hem veel beter dan alle andere landen. Ze waren hun vaderland gewend; konden ook daarin zeer goed, gerust en vrolijk leven. Indien de tsaar kennis had van hun heerlijke en goede dagen zou hij zonder twijfel zijn hofhouding-stad verlaten en zich bij hen begeven.

Dezelve schrijver (lib 3, kapittel 4) verhaalt van enige Groenlanders die voor enige jaren tegen hun wil naar Denemarken gevoerd zijn en hun vaderland gans niet vergeten konden. Want ofschoon ze hier aan het koninklijke hof van van Christiaan de vierde zeer goed gehouden, verzorgd en onthaald werden, zo was echter de begeerte naar hun vaderland zo groot zodat ze zich vaak zuchtend naar dat gewest keerden; ja, enige van hen zich verstoutten een zeer gevaarlijke zaak te ondernemen. Men gaf hen de vrijheid om uit te mogen gaan, toen nu hun opzichters eens achteloos omtrent hen waren maakten ze zich meester van hun kano’s’ of kleine schuitjes (maar geschikt voor een persoon en die ook van een man alleen licht kunnen gedragen worden) en gingen daarin ter zee en meenden daarmee hun zo ver afgelegen vaderland te zullen bereiken. Doch tien mijlen van de Sund werden ze door onweer aan Schoonen geworpen en hier van de boeren gegrepen en weer naar Kopenhagen gebracht.

Twee uit deze hebben ‘t andermaal gewaagd en door listigheid hun schuitjes bekomen en kwamen enige mijlen weg in de zee. En ene werd achterhaald; doch de andere was al te ver vooruit. Van de overige zijn er enige tot in ‘t twaalfde jaar toe levend gebleven, doch altijd droevig zodat tenslotte de ene voor en de andere erna van treurigheid stierf.

Gelijk ze nu hun (in onze ogen) ellendig land stelden boven het veel [141] bekwamer en van alles overvloeiende Denemarken zo waren desgelijks de spijzen die men hier voor goed, kostelijk en lekkere beetjes houdt en ook gedurig hen voorgezet werden hen gans niet aangenaam. Ze aten wel van allerlei vlees, wild en tam; ook stokvis, rauw en gekookt; doch daarbij moest gans geen zout noch enige specerijen gedaan worden. Ze kunnen zoet noch zuur, geen suiker, geen azijn, geen zout verdragen. Ook hebben ze in al die tijd geen brood willen eten. Doch als men ‘t wat klein verkruimelde in vleesnat zo nuttigden ze ‘t noch met lepels. Droge stokvis, ongekookt was hun liefste kost. Deze doopten ze in traan en beten er zo van. Ook dronken ze traan en daar nevens water. Geen wijn wilden ze proeven en zeiden dat dit een zure drank was. IJs en sneeuw aten ze zeer graag.

EINDE.

Aan de lezers.

Heeft ‘t koude Lapland, wat tot hiertoe is beschreven,

U, lezer, enigszins een nuttig vermaak gegeven;

Ga voort en lees nu ook ‘t geen u een andere pen

Berichten zal van ‘t noch veel killere-kouder en

Be-ijsde Spitsbergen. Vel naar uw gelieven ‘t oordeel

Van Martens schrift: Gij zal ten minsten hem dit voordeel

Vergunnen dat hij heeft nauwkeurigst onderzocht

Veel dingen waarop nooit van iemand was gedocht. [143]

Gedenkwaardige reis Van Frederick Martens, Hamburger, gedaan met de aller nauwkeurigste opmerkingen naar Spitsbergen of Groenland in het jaar 1671.

Eerste boek; bevat het ganse verhaal der reis naar Spitsbergen, heen en terug van de 15^de van april tot de 21^ste van augustus in het jaar 1671; van dag tot dag beschreven.

[142]

I. Hoofdstuk.

Voorstellende de heenvaart vanuit de Elbe naar Spitsbergen.

Op de vijftiende der grasmaand (April) van het jaar 1671 ʼs middags zeilden we uit de Elbe in zee. De wind was Noordoost. ʼs Avonds bevonden we ons nevens ʼt Heilige land. (Helgeland). De wind liep Noord-Noord-West. ʼt Schip waarin we waren was genoemd Jonas in de Walvis. De schipper daarop Pieter Pietersz. Friese. [144]

De 16^de was Palmzondag hadden we een droevige zonneschijn (ter oorzaak van de wolkachtige lucht). De wind Oost. We zeilden op 56 graden.

De 17^de was ʼt die gehele dag over een droevige of nevelige zonneschijn. De wind Oost. We zeilden nu op 57 graden.

De 18^de winderig uit ʼt Oosten met droevige zonneschijn. We kwamen op 58 graden en 49 minuten.

De 19^de hadden we de wind Zuidwest en West. Kwamen op 59 graden.

De 20^ste een Zuid-Zuid-Westen wind; stormachtig en met regen. Shetland lag van ons West-Zuid-West, naar gissing omtrent vijftien mijlen. We zeilden Noordwest ten Noorden en kwamen op 61 graden.

De 21^ste was ʼt noch al stormachtig met regen. De wind Zuidwest. We weren op de hoogte van 62 graden en 12 minuten. De verlenging der dagen en ʼt verkorten der nachten bemerkt men van graad tot graad. ʼs Nachts zagen we noch sterren. Ook vermeerderde zich de koude. Hier begon ons volk zich alreeds op de walvisvangst toe te rusten. De walvis-lansen, harpoenen, touwen, riemen en wat er voorts noch meer toebehoort legden ze gereed in de neven-schuitjes of sloepen uit vrees dat naderhand enige onweren de rechte schikking van alles hadden mogen verhinderen.

De 22^ste was ʼt winderig en daar benevens koud. ʼs Nachts regende het. De wind was Zuidwest. We kwamen op 65 graden.

De 23^ste was Paasdag, het was die gehelen dag over nevelig. De wind Zuidwest. We bevonden ons op 66 graden en 14 minuten.

De 24^ste Paasmaandag was stormachtig. De wind Zuidwest. Deze dag konden we de hoogte niet nemen omdat het vanwege de regen donker weer was.

De 25^ste stormden ʼt die gehele dag. De wind was Zuidwest die op de avond kwam te liggen en Oost liep; met hagel, sneeuw en regen; nu ʼt een en dan ʼt ander. De koude was te lijden, we waren op 68 graden en 46 minuten. [145]

De 26^ste was ʼt die gehele dag door stormig met dezelfde wind. We zeilden Noordoost, een weinig meer Oostelijker op 71 graden en 3 minuten.

De 27^ste hadden we storm, hagel en sneeuw. Daarbij was ʼt zeer koud. De wind Noordoost. We kwamen op 71 graden en tegelijk aan het ijs waar we het schip van afwenden.

Jan Mayen eiland lag Zuidwest ten Westen van ons; naar gissing omtrent tien mijlen. We zouden dit eiland genoeg hebben kunnen zien, doch de lucht was zo vol nevel en sneeuw zodat we niet ver van ons zien konden. ʼs Middags verzwaarde zich de storm. Derhalve namen we ʼt mast-zeil in en brachten ʼt voorste grote zeil (de fok) op de voorste scheepsbank of steven en dreven met ʼt grote middelste zeil (anders genoemd ʼt schover-zeil) Zuiden ten Oosten.

De 28^ste was ʼt niet zo winderig. De wind Noordoost. We kwamen weer aan enige ijsschollen.

De 29^ste was ʼt die gehele dag nevelig. De wind Oost-Noord-Oost. We kwamen aan het ijs, doch zeilden er weer van af. Gelijk in de figuur A bij de walvisvangst te zien is.

De 30^ste was de eerste zondag na Pasen en het was nevelig en regenachtig met sneeuw. De wind Noorden. ʼs Avonds zeilden we weer aan het ijs; maar ook weer daarvan af. De zee was gans onrustig en veroorzaakte aan ʼt schip een harde beweging.

De 1^ste van mei maand begon de wind hard te waaien. Daarop volgde een zware storm. ʼt Was daar benevens zeer koud. Nu hadden we sneeuw; dan weer zonneschijn. De wind was Noordwest.

De 2^de in de voormiddag stormachtig. Op de avond werd de wind stiller; doch ʼt was zeer koud met sneeuw. De wind West-Noord-West.

De 3^de met koude, sneeuw, hagel, en droevige zonneschijn. De wind West-Noord-West. Hier ging nu de zon niet meer onder. Men zag die zo wel bij nacht als bij dag.

De 4^de Sneeuw, hagel en droevige zonneschijn; met lijdzame koude. De wind Noordwest. ʼt Was dagelijks onbestendig [146] weer. Zeer veel zeehonden zagen we. Ze sprongen uit ʼt water voor ʼt schip heen; wat een vermakelijk aanschouwen gaf. Met ʼt halve lichaam staan ze boven water en houden gelijk als een dans onder elkaar, genoemd de robben-dans.

De 5^de in de voormiddag was ʼt een lijdzame koude met zonneschijn. Tegen de middag donkere wolken met sneeuw en strenge koude. De wind Noord-Noord-West. Dagelijks zagen we vele schepen die om het ijs zeilden of kruisten gelijk de zeevarenden het noemen. Ik merkte wanneer ʼt ene schip dicht voorbij ʼt andere voer dat ze elkaar verpreiden; dat is, die in de ene waren riepen Holla! De andere deden desgelijks. Voorts was de vraag: Hoeveel vissen hebt ge gevangen? En het antwoord: Drie, vier of zoveel er zijn mochten. ʼt Komt zo nauw niet met hen of ze er een of meer tot ʼt getal doen. Dus vroegen ze en antwoorden ze de ene de ander. Wanneer het winderig zodat ze vanwege het geruis elkaars toeroepen niet kunnen verstaan zo slaan ze met de hoed zo vaak op en neer als ze vissen gevangen hebben. Doch als ze nu hun lading van walvissen ten volle hebben bekomen zo laten ze het als teken daarvan de grote vaan (genoemd vlag) waaien. Heeft iemand iets aan hen te zeggen zo vaart hij met de boot aan het schip. Gelijk te zien is in de figuur A bij de letter A.

De 6^de ʼs morgens was de wind Noordwest: Doch gauw daarna liep die West-Noord-West met storm, hagel, sneeuw en strenge koude. De baren trokken gans ongelijk gelijk gewoonlijk plag te geschieden wanneer de wind omloopt. De ene golf trekt deze, de andere een andere weg. Vaak slaan ze over de schepen eer ze een gelijke loop houden.

De 7^de een zachte koude; bewolkte lucht, sneeuw en regenachtig. Op de avond zeilden we weer aan het ijs. De wind was ons gans tegen. Ook bevonden we het ijs te klein. Voeren derhalve weer daarvan af. ʼs Namiddag kregen we Spitsbergen in ʼt gezicht; ʼt Zuid-eind van ʼt Noord-voorland. We wisten niet beter of het was de Behouden Haven. We zagen het land als een duistere wolk en was vol [147] witte streken. Daarop wendden we ʼt weer naar ʼt Westen; hetgeen te verstaan is naar welke streek de streekwijzers (kompas genoemd) elk land light. Wat ook moet aangemerkt worden omtrent het ijs en de havens.

De 8^ste was ʼt nevelig met sneeuw en lijdzame koude. ʼs Avonds was de lucht helder. We zagen vele schepen rondom ons. De wind was Zuid-Zuid-West.

De 9^de Desgelijks nevelig met sneeuw en lijdzame koude. De wind West-Zuid-West. In de namiddag liep een vinvis voorbij ons schip heen die we in ʼt begin voor een walvis aanzagen eer we de hoge vlimmen of vinnen bijna op de staart gewaarwerden. Ter die oorzaak lieten we de sloepen uit ʼt schip neer. Doch die arbeid was tevergeefs omdat we deze vangst niet begeerden.

De 10^de Voormiddag was ʼt een zachte koude. Op de middag begon de wind sterk te waaien. ʼs Avonds kregen we een storm die de ganse nacht aanhield met strenge koude. De wind was West-Noord-West.

Den 11^de Stormde ʼt die gehele dag lang met strenge koude. De wind als boven. Van de zeven-en-twintigste van mei af tot op heden hadden we geen hoogte der zon genomen. We bevonden ons nu op 70 graden en 3 minuten. Zeilden Noordwaarts naar het ijs toe. ʼt Schijnt zeldzaam dat we dus naar en dan weer van ʼt ijs varen: Doch de oorzaak hiervan zal naderhand aangewezen worden.

De 12^de Stormachtig weer met strenge koude. De wind Noorden. Zo koud was ʼt dat we ons in ʼt schip nauwelijks wisten te bergen. Want in deze meimaand hebben we de felste koude moeten uitstaan.

De 13^de desgelijks stormachtig. De koude en wind gelijk de vorige dag.

De 14^de was de wind Noordoost. Mooi weer en zonneschijn. We waren op 75 graden en 22 minuten. Om ons heen telden we twintig schepen. De zee was gans effen. Nauwelijks konden we wind bemerken: Doch ʼt was zeer koud. Ter deze plaats ligt de zee na een zeestorm zich later neer en voornamelijk als de wind van het ijs komt te waaien. Die uit de zee komt maakt altijd grotere [148] golven. Omtrent de middernacht kwamen we weer aan het ijs. We vonden het niet raadzaam daarin te zeilen vermits het klein ijs was. Keerden derhalve ons daarvan af.

De 15^de was de wind Noordoost. We voeren in ʼt ijs en met ons noch veertien andere schepen. Doch gezamenlijk zeilden we er weer uit vermits ʼt noch klein ijs was. We bevonden ons op 75 graden en 33 minuten. Die dag zagen we een walvis niet ver van ons schip. Zetten derhalve vier sloepen uit. Maar deze onze moeite was ook tevergeefs. Want de vis liep onder water waarheen we hem niet volgen konden. Ook hebben we hem niet weer vernomen.

De 16^de ‘s Morgens mooie zonneschijn: Doch koud met een Noordenwind. Daar benevens winderig. Die nacht hadden we ook zonneschijn. We zeilden al aan het ijs heen met noch twee andere Hamburger-schepen. Koud: Met zonneschijn de gehele nacht over.

De 17^de strenge koude met zonneschijn. Omtrent de middag kwam een storm. Namiddag sneeuw. De wind Noord-Noord-Oost. Hier werden weinig vogels gezien.

De 18^de was het stil weer met felle koude. Tegen de middag waaide de wind uit het Noord-Noord-Oosten. We kwamen op 75 graden en 35 minuten. ʼs Namiddag zeilden we met noch twee Hamburger-schepen weer naar het ijs toe.

De 19^de was ʼt een droevig (of nevelige) zonneschijn. De wind Noorden met stilte zodat men nauwelijks enige wind kon gewaar worden. We roeiden met een sloep van ʼt schip naar het ijs toe en sloegen daar twee zeehonden dood; anders van de zeevarende robben geheten. Op de ijsschollen lag zo’n grote menigte van deze zeehonden dat men die niet kon tellen.

De 20^ste was ʼt een zeer felle koude zodat ook zelfs de zee met ijs werd overtrokken. Doch ʼt was zo gans stil dat men nauwelijks de wind (die uit het Noorden kwam) kon bemerken. Bij ons waren negen schepen die om het ijs heen zeilden. Die we hoe langer hoe groter vonden en waren van elkaar gedreven. [149] De 21^ste (wat was de vierde zondag na Pasen) zeilden we voormiddag in het ijs in gezelschap van noch een Hamburger schip, genoemd de Lepelaer, en acht Hollanders. We maakten ons schip met ijshaken vast aan een groot ijsveld toen nu de zon Zuid-Zuid-West was. Omtrent ons heen telden we dertig schepen in het ijs die gelijk als in een haven lagen. [Zie de figuur A, bij de letter b] Aldus vaart men in het ijs en men waagt de schepen daar opeen zo het valt of op goed geluk: Even alsof men het waagde met een glas wat, ofschoon het op de aarde komt te vallen evenwel somtijds noch ongebroken blijft. [Zie de figuur B, bij de letter a].

De 22^ste was de wind Zuiden. We lagen noch aan dezelfde ijsschol vast.

De 23^ste bevonden we ons op 77 graden en 24 minuten in het ijs met heldere zonneschijn. We lagen noch vast aan een groot ijsveld, (ijsschol).

De 24^ste hadden we storm, regen en sneeuw; doch een zachte koude. De wind was Zuiden. Ter deze plaats vernamen we gans geen baren uit de zeer, maar een tamelijke stilte.

De 25^ste was het winderig; kouder dan de vorige dag; Nevelig met sneeuw. Somtijds wat zonneschijn. De wind Noordwest.

Den 26^ste viel er ʼs morgens sneeuw. Voormiddag was ʼt een droeve zonneschijn. De wind begon harder te waaien. We maakten het schip los van de ijsschol want we dreven zuidelijk naar de zee toe. Ter die oorzaak zeilden we dieper in het ijs omdat men voor het beste houdt war daarin te zijn.

De 27^ste was het stil weer: Doch daarbij sneeuwde het met een Zuiden wind.

De 28^ste in de voormiddag hadden we een heldere lucht. ʼs Middags was ʼt winderig en nevelachtig. Op de namiddag viel er sneeuw.

De 29^ste strenge koude. De lucht bewolk, met een Zuidenwind. ʼs Nachts was ʼt helder weer met zonneschijn. In even dezelfde nacht bevonden we ons van het ijs bezet en het schip werd zeer hard geperst. Doch gauw daarna dreef het ijs [150] weer van elkaar zodat de zee daar enigszins vrij van was en we meer water dan ijs zagen. Zie de figuur B bij de letter a.

De 30^ste ʼs morgens was het mooi weer. Omtrent de middag hadden we sneeuw. De wind was Zuidoost met stilte. We roeiden met de sloepen voor ʼt grote schip (wat van de zeevarende boegzeren wordt genoemd) dieper in het ijs.

ʼs Morgens hoorden we een walvis blazen, ter tijd dat de zon in ʼt Oosten was en brachten een walvis-wijfje aan het schip toen de zon Oost-Zuid-Oost stond. Noch diezelfde dag sneden we het spek daarvan en vervulden daarmee zeventig quartelen (oude maat voor spektraan, nu vaten). Omtrent deze vis werden we vele vogels gewaar waaronder de meeste Mallemuggen (zeemeeuw die zich mal dood lieten slaan) waren en die waren zo begerig naar dit aas zodat ze zich daarover met stokken lieten dood slaan. Deze vis werd voor het grootste deel van de vogels verraden. Want waar die zich bevonden zag men overal veel van deze vogels op de zee. De gedachte walvis was gewond en de harpoen stak noch in het vlees; Daarboven was het zeer vermoeid door het harde zwemmen. Hij (of liever zij, want ʼt was, gelijk alreeds gezegd is, een wijfje) blies ook gans hol en was al aan het vervuilen geraakt zodat het noch levend stonk en de vogels hun spijs er van namen. Onze ogen wierden ontstoken en vurig door de van hem afkomende rook en reuk. De afbeelding kan gezien worden in de figuur A bij de letter a.

‘s Nachts verloor Cornelis Seeman zijn schip in de drang en het aanpersen van het ijs. Ter deze plaats zagen we zeer grote ijsvelden (of ijsschollen). De zeevaarders noemden ʼt West-ijs omdat het naar het Westen ligt. Zie de figuur B bij de letter b.

De 1^ste van juni wat het een mooie zonneschijn. ʼs Nachts maakten we het schip met ijshaken vast aan een groot ijsveld. We konden die schol niet overzien. Daarop volgde een storm. De wind was Noordwest.

De 2^de in de voormiddag hadden we een felle koude. ʼs Nachts zagen we de maan gans bleek even gelijk die bij ons overdag werd gezien. Daarop volgde nevel en sneeuw. De wind was Noord-Noord-Oost. [151] De 3^de was het zeer koud: Daarboven stormachtig met sneeuw. Op de namiddag werd de koude lijdzaam met kleine of fijne sneeuw. De wind Noordoost. ʼt Onderscheid tussen de grote en de kleine sneeuw, waarvan ik hier gewag heb gemaakt, zal de lezer beter voorgesteld worden in ʼt vierde hoofdstuk van het tweede boek waarin ik handel van de lucht. Zie hierbij ook de figuur E. Die nacht kwam een sloep (van het verongelukte schip) van Cornelus Seeman met acht mannen aan ons boord.

De 4^de somtijds sneeuw, somtijds regen, dan weer zonneschijn met lijdzame koude. De wind Noorden. We werden een walvis gewaar en wendden al onze vlijt aan om hem te krijgen; doch onze moeite werd niet beloond vermits hij ons ontkwam.

De 5^de waaide die gehele dag een storm over met zonneschijn. In de nachts stilde de wind. Daarop volgde gedurende diezelfde nacht een tamelijk warme zonneschijn: De wind was Noorden. We waren op de jacht achter een walvis; doch konden hem ook niet bekomen. Zie de figuur A bij de letter c.

De 6^de was het nevelig weer. In de voormiddag een droeve zonneschijn met lijdzame koude. De wind Noorden. ʼs Morgens begaven we ons weer tot de jacht. We waren een walvis zo nabij gekomen dat de harpoenier zijn harpoen wilde uitwerpen. Graag hadden we die vis overmeesterd, doch het begaf zich naar beneden en hield het hoofd boven water en zonk alzo naar beneden als een steen. De aftekening hiervan is te zien in de figuur A bij de letter d. We zagen hem niet meer. ʼt Schijnt dat deze grote ijsschol in ʼt midden vol gaten moest zijn zodat de walvissen lucht konden scheppen Aan dit ijsveld lagen noch meer schepen. D ene joeg de andere de vissen toe. Hierdoor worden ze gans schuw gemaakt. Op deze wijze bekomt ook de ene zoveel vis als de andere; dat is gans geen. De volgende dag waren we tot driemaal toe op jacht, doch vingen geheel niets.

De 7^de was het mooie weer met zonneschijn. Tamelijk warm die gehele dag. ʼs Avonds windiger. We maakten [152] ʼt schip van de ijsschol los en zeilden naar de zee toe.

De 8^ste was het nevelig. Daarop volgde sneeuw die de ganse dag duurde. We zagen zeer veel zeehonden of robben aan de zeezijde op ʼt ijs en zetten derhalve een sloep van ʼt schip uit en sloegen vijftien er van dood.

De 9^de hadden we die gehele dag een bewolkte lucht. De wind was Noordoost. We zeilden weer uit het ijs omdat we daarin niets te vissen vonden en voeren voor ʼt ijs om de Oost, dat is naar Spitsbergen. Zie de figuur A bij de letter e.

De 10^de was het winderig met sneeuw. In de namiddag hadden we zonneschijn. De wind Noorden.

De 11^de (was Pinksterdag) hadden we voormiddag zonneschijn met wolken die schichtig voortgingen. Omtrent de middag werd het winderig. ʼs Avonds kregen we een storm. De wind Noorden.

De 12^de was het koud en daarbij die gehele dag stormachtig. ʼs Nachts hadden we zonneschijn Die geen nauwe acht op de tijd geeft kan niet onderscheiden, of ʼt dag dan of ʼt nacht is.

De 13^de was ʼt namiddag winderig met nevel. We bevonden ons op 77 graden. Zeilden nevens het ijs heen wat oostelijk naar Spitsbergen. Zie de aftekening in figuur A bij de letter e. In deze nacht zagen we meer dan twintig walvissen. Die zwommen achter elkaar heen naar het ijs. Van die bekwamen we er een en was onze tweede gevangene vis. ʼt Was een mannetje. Toen men hem met lansen doodde blies het zo sterk bloed uit waarheen het zwom de zee daarvan rood gekleurd werd. Deze walvis brachten we aan het schip toen de zon ʼt Noorden stond. Want aldus rekent men hier omdat de zon der zeevarenden het uurwerk in Spitsbergen is. Anders zou men hier in ʼt wild leven en in de gewone zeven dagen der week zich verdwalen.

De 14^de was ʼt koud en winderig, de nacht nevelig. De wind West. Op deze dag kwamen we bij Hans Lichtenbergh.

De 15^de was ʼt een nevelige lucht en daarboven winderig. De wind West zoals tevoren. [153]

De 16^de even zodanig weer; doch noch vrij windiger.

De 17^de was de wind Zuiden. Die gehele dag hadden we wind en regen.

De 18^de was een zondag en was het nevelig en daarbij zeer koud. Die voormiddag kwamen we bij Spitsbergen. Eerst bij het voorland: Daarna bij de zeven ijsbergen. Voorts zeilden we Hamburger, Magdalenen, Engelse en Deense haven (of Bay) voorbij en voeren in de Zuid-Bay. Ons volgden zeven schepen; te weten, drie Hamburgers en vier Hollanders. Zie de figuur C bij de letter a. Want hier gaat het even gelijk wanneer men in ʼt ijs wil varen. Als er verschillende schepen nevens elkaar zeilen zo wilde de ene voor de andere niet de eerste zijn. De oorzaak is omdat ze niet weten hoe het inwendig in de haven ten opzichte van het ijs gesteld mocht zijn, Op onze heenreis van ʼt ijs tot aan Spitsbergen hebben we gans geen ijs vernomen. Alles was van de wind weg gedreven. ʼs Nachts sneden we het spek van de tweede bekomen walvis in vaten en vervulden daarmee vijf-en-zestig vaten.

De 19^de hadden we regen die gehele dag door. ʼs Namiddag, desgelijks de gans nacht, scheen de zon tamelijk warm met stilte. Op even deze dag brak ons een dik ankertouw waarop we het andere anker lieten vallen.

Die nacht zeilden we met drie sloepen in de Engelse haven of Bay en vernamen een walvis. Drie harpoenen wierpen we op hem uit. Daarna lensen we hem (met lansen of pieken nadat men de harpoenen uitgeworpen heeft op en in de walvis te steken wordt lensen genoemd); doch hij liep onder klein ijs wat dicht aan de andere lag zodat we hem niet konden volgen. Daarboven hield hij zich lang onder water eer hij weer opkwam; liep dan een weinig voort en dook opnieuw onder en dreef dit spel zo vaak zodat we meer dan een half uur tijd moesten wachten eer hij naar boven schoot totdat hij eindelijk onder het ijs liep. De harpoenen scheurden uit en we kregen deze walvis niet meer in ʼt gezicht.

Op ʼt ijs lagen twee grote walrossen (walrussen) [154] die door een ijsschol met gaten daarop waren geraakt. Ze sliepen en we sneden hen de weg af en tegelijk bedekten we het gat in de gedacht ijsschol. Daarna hebben we ze met lansen (of pieken) opgewekt. Ze verweerden zich dapper tegens ons en waren zeer bezwaarlijk te doden. We zagen hier ook zeer veel witvissen.

De 20^ste was er een tamelijk warme zonneschijn. Die gehele dag met kalmte.

De 21^ste ʼs morgens wonden we het anker op en zeilden uit de Zuidhaven (of Bay) om dʼ Oost. ʼt Was die gehele dag en de volgende nacht winderig en nevelig. De wind liep Noordoost.

De 22^ste hadden we mooi weer. Daar benevens was ʼt tamelijk warm. We bevonden ons bij ʼt Reen -veld. Hier lag het ijs aan het land vast. We zagen ook zes walvissen en bekwamen daarvan een mannetje, was onze derde vis. Hij werd gevangen in de namiddag bij een westelijke zonneschijn. Deze walvis werd van een man gedood die de harpoen op hem wierp. Dit geschiedde terwijl de andere sloepen de overige walvissen achterna joegen. De gedachte vis schoot naar het ijs wat tegen elkaar aandrong zodat de andere sloepen niet konden aankomen. Hij tierde en woedde gedurig bij deze ijsschollen. Eer hij noch stierf sloeg hij zeer vreselijk met de staart zodat de zee geweldig stoof. Het ijs dreef een weinig van elkaar af zodat ze de riemen konden gebruiken om met de sloepen voort te roeien. Toen maakten ze de ene achter de andere vast en met de boegen ze de walvis aan ʼt grote schip. Terstond sneden we hem in de vaten en vulden er vijf-en-veertig mee. Die nacht hadden we heldere zonneschijn.

De 23^ste was het winderig met nevel en koude. ʼs Avonds heldere lucht. ʼs Nachts al weer nevel en winderig.

De 24^ste lijdzame koude die gehele dag door. We zeilden weer in de Zuidhaven of Bay alwaar dertien schepen op anker lagen. Zie de afbeelding van deze Bay in de figuur C.

De 25^ste hadden we die ganse dag en nacht zonneschijn. De wind was Zuidoost. [155]

De 26^ste wederom zonneschijn de gehele dag door. We wonden het anker op en zeilden uit de Zuid-Bay.

De 27^ste voormiddag was ʼt nevelig. Namiddag kregen we storm die de gehele nacht aanhield.

De 28^ste vervolgde de storm die ganse dag. We dreven met een uitgespannen schoverzeil en bezaan. De fok brachten we op de steven en voeren zo bij het land heen. Zie figuur D bij de letter a. De 29^ste hadden we mooi weer met zonneschijn en stilte. Die gehele dag hebben we walvissen nagejaagd. Op een er van wierpen we ʼt harpoen uit wat weer uitscheurde zodat we die vis niet bekwamen.

De 30^ste was het nevelachtig die gehele dag. We zeilden voor de wijde-haven of Bay. We vonden hier veel walvissen-spek in zee drijven (en bekwamen er van) drie vaten vol. Ook dreef een S. Nicolaas beeld daarheen die wat achter op het gebleven schip had gestaan. Hier omtrent lag ginds en herwaarts noch veel ijs.

De 1^ste van juli in de middag werden we twee walvissen dicht bij ons schip gewaar. Men zag dat ze zich met elkaar wilden vermengen. Gauw zetten we sloepen uit, ʼt wijfje werd van de harpoen getroffen. De andere walvis die zulks vernam maakte zich terstond weg. De geraakte liep gedurig zo hoog in ʼt water dat men die kon zien. Sloeg ook met de staart en vinnen zodanig van zich zodat we niet genoeg naderen durfden om te kunnen lensen. Een van de harpoeniers verstoutte zich en waagde het bij deze walvis te komen: Doch werd van diens staart op zulke wijze op de rug begroet zodat hij bijna de adem had verloren. Diegene die in de andere sloep waren wilden de schimp van bangheid niet hebben. Snelden zich derhalve naar de walvis die met zijn staart de sloep liet om buitelen zodat de harpoenier gedwongen was de duiker na te spelen en het hoofd onder het water te verbergen. De anderen die hem volgen moeten deden ʼt hem na. Wel gauw viel hen de tijd in de zee te lang want ʼt was koud: Derhalve kwamen ze al bevende weer aan ons schip. [156] [Onze schrijver maakt hiervan geen gewag of ze deze getroffene walvis bekwamen of niet. Doch vermits hij hier bovenop de 22^ste juni heeft gesteld de vangst van de derde vis en straks hierna op de 2^de juli die van de vijfde zonder ondertussen van een vierde te spreken, anders dan van deze, zo zullen ze die zonder twijfel noch bekomen hebben].

Diezelfde morgen liet zich voor de wijde haven dicht bij ons schip een walvis zien. Terstond zetten we vier sloepen uit. Omtrent een halve mijl weg van ons lagen twee Hollandse schepen. Van die kwam een sloep aanroeien. We wendden wel alle vlijt aan om deze vis te bekomen; doch die kwam recht voor de sloep der Hollanders die ook de harpoen daarop uitwierpen. Dit was recht ons ʼt brood van voor de mond weggerukt. ʼt Speet ons wel vrij wat; doch de Hollanders namen die buit weg en brachten de walvis dood aan hun schip.

De 2^de gedurende de gehele dag en nacht was ʼt een droeve zonneschijn; doch daarbij tamelijk warm. Omtrent middernacht begaven we ons weer op de jacht en vingen de vijfde vis, was een mannetje. We sneden er ʼt spek af en wierpen het in ʼt flens-gat (dit is de plaats in ʼt schip voor de middelste mast waar men de vaten in doet onder de grote poort of het luik gelijk het genoemd wordt). Vermits ʼt volk veel op de walvissenjacht moet zijn zo snijdt men slechts de grote stukken van de bekomen vis die men om geen tijd te verzuimen in het gedacht flens-gat werpt om gauw gedaan te hebben. Het kan het spek zeer weinig schaden dat het enige dagen lang aldus blijft liggen. Ja, enige houden ʼt zelfs voor goed. Evenwel ben ik van een andere mening omdat de vettigheid wanneer ʼt lang op elkaar gedrukt ligt daaruit druipt.

De 3^de hadden we een droeve zonneschijn die ganse dag en nacht: Doch ʼt was niet koud.

De 4^de een gedurige zonneschijn, zo wel in de nacht als over dag. We maakten onophoudelijk jacht op de walvissen. ‘SNachts bekwamen we onze zesde vis, was een mannetje van vijf-en-veertig vaten spek. Op de voorgaande derde en deze vierde van juli zagen [157] we meer vissen dan we op onze ganse reis gewaar zijn geworden.

De 5^de voormiddag was ʼt een mooie zonneschijn en daarbij ook tamelijk warm. Op de namiddag kregen we nevel. ʼs Avonds wederom zonneschijn die de gehele nacht duurde. We maakten deze ganse dag jacht en schoten ʼs morgens een walvis voor het Waaigat. Deze vis liep rondom onder ʼt water. De lijn of het touw waar de harpoen aan vast was geraakte aan een klip en kwam alzo te verwarren. ʼt Harpoen scheurde uit en alzo ontliep ons deze walvis die ʼt water zo geweldig blies zodat men het lawaai daarvan verder dan een mijl weg hoorde.

Diezelfde dag op de middag met zuidelijke zonneschijn bekwamen we onze zevende vis, was een wijfje van vijf- en-veertig vaten spek wat we ook afsnede, en in ʼt flens-gat wierpen. Hierna zeilden we van het Waaigat af een weinig om de West voor de Mossel-Bay waar we het anker lieten vallen. Ons werk was nu de grote in ʼt flens-gat geworpen stukken spek in kleine stukken te snijden en de vaten daarmee te vullen. Ondertussen liep de wind West-Noord-West. Het ene anker werd van het schip voortgerukt; derhalve lieten we ʼt tweede vallen. ʼt Eerste trachten we weer op te winden, doch het touw brak in stukken omdat het gedachte anker onder een klip vast zat.

De 6^de was het weer zoals tevoren. ճ Nachts hadden we warme zonneschijn. Dicht bij ons lag een Hollander. ʼt Scheepsvolk sneed het spek van een gekregen walvis doch die barste en gaf een geweldige slag alsof een stuk grof geschut had losgegaan. De daaraan werkende personen werden zeer lelijk toegetakeld wat belachelijk in het aanschouwen was.

[Zekere daartoe gestelde persoon, genoemd de speksnijder, begeeft zich gewoonlijk eerst op de dode vis en aangekleed met bijzonder daartoe dienstige kleren. In zijn hand heeft hij een groot mes waarmee hij de buik opent die dan voorts met een geweldige slag openbarst en van zich uitspat hetgeen er in is zodat hij zich afschuwelijk bevuild bevind. Waarbij dan noch komt dat deze vuiligheid een zeer lelijke stank van zich geeft].

De 7^de was het die gehele dag door vrij winderig weer. [158]

De 8^ste hadden we een storm. De wind liep Noordwest. Sneeuw en regen gingen erbij. Van ons een anker moesten we laten zitten en dankten God dat we van ‘t land afkwamen omdat het ijs zeer hard kwam aandrijven. ‘s Nachts ging de wind liggen. ‘t Was kouder dan tevoren met zonneschijn.

D 9^de winderig die gehele dag. ‘s Avonds bij Noordwesten zonneschijn vingen we voor het Waaigat een walvis. ‘t Was een mannetje en onder aan de kop geel. Hiermee hadden we de achtste vis en daarvan vier-en-vijftig vaten spek. De zon verlichte ons deze nacht.

De 10^de die ganse dag een warme zonneschijn. ‘SNachts desgelijks, doch met een bewolkte lucht. Na middernacht ontstond nevel. Men kon nauwelijks bemerken waar de wind vandaan kwam.

De 11^de hadden we storm, sneeuw en regen. De wind was Zuiden. ‘s Nachts scheen de zon.

De 12^de een droeve zonneschijn die gehele dag. ‘s Avonds zeilden we met onze sloepen in ‘t ijs voor het Waaigat en vingen drie witte beren; de oude en twee jonge. Ze zwommen in ‘t water gelijk vissen.

Op ‘t ijs lagen veel walrussen. Hoe we dieper erin kwamen hoe meer en meer ze zich verzamelden. We roeiden naar hen toe en kregen er tien van dood. De anderen kwamen rondom de sloep en sloegen gaten door de planken zodat er water in liep. Vermits ze hoe langer hoe meer werden moesten we hun menigte wijken. Ze vervolgden ons gedurig wat we bemerkten zo lang als we ze zien konden. Daarna kwamen we noch bij een grote walrus die slapend in het water lag. Zo gauw het de harpoen in zijn huis gewaar werd ontwaakte hij met grote schrik. Hij liep snel weg en trok de sloep met zich gelijk een walvis; doch gauw daarna keerde hij weer terug voor de steven daar hem een eeuwige slaap werd bereid.

We maakten ook jacht op een walvis, doch kregen hem niet. Van nu af aan werden weinig walvissen meer gezien en die men noch in ‘t gezicht kreeg vonden we ten enenmale [159] wild zodat men die niet kon bekomen. De meesten waren alreeds vandaar weg geweken.

De nacht van deze dag, ter oorzaak van de nevel, was zo duister zodat we nauwelijks een scheepslengte van ons af konden zien. We hadden wel walrussen genoeg kunnen bekomen, doch vreesden dat de sloep ‘t schip zou mogen verliezen. Gelijk dan als somtijds in zo’n nevel gebeurt dat de uitgevaren hun schip niet hebben kunnen weervinden en derhalve zich in dat van een ander moesten begeven. In zodanige ongelegenheid wanneer men door mistig weer de schepen niet kan zien is men gewoon een stuk grof geschut te lossen of op trompetten of schalmeien te blazen of enig ander diergelijk teken te geven op wiens gehoor de verdwaalde weer nar hun schip mochten keren.

De 13^de was ‘t een droeve zonneschijn. Op de avond liep de wind Oost-Noord-Oost. Het ijs kwam zeer hard aandrijven. We zeilden van ‘t Zuid-Ooster-land om de West en ternauwernood konden we aan de Noordzijde van de Beren-haven (of Bay) doorraken. We voeren al verder tot aan ‘t Reen-veld daar het ijs alreeds ‘t land had bezet zodat we bezwaarlijk daardoor konden komen. Noch gingen we voort tot aan de Vogelzang. Zie de aftekening in de figuur B ij de letter b. Hierna wendden we ‘t tegen ‘t Oosten met een Noordoostenwind; tezamen twaalf schepen sterk om te zien of we noch enige walvissen gewaar mochten worden. Onder die waren Jeuriaen Mangelsz., Cornelis Mangelsz, en Michiel Appel. Deze zeilden op vier vademen diepte en kwamen bij een gebleven schip, anders een wrak genoemd.

De 14^de ‘Smorgens zeilden we noch al in ‘t ijs. De wind was Oost-Noord-Oost. Die ganse dag hadden we mist. De zon scheen zeer droef met een regenboog van tweeërlei kleuren, wit en bleekgeel. Koude door de gehele dag. We zagen nu ook de zon veel lager.

De 15^de was het winderig, koud en nevelig de ganse dag door. De wind liep Noordwest. Het ijs kwam zeer hard aandrijven: En vermits het allerwegen vol kleine ijsschollen [160] lag zo konden we nauwelijks voort zeilen. Ter deze tijd werden vele schepen in de Beren-haven en Mossel-Bay van ‘t ijs bezet. We zeilden dicht bij het land heen en ‘Snachts voeren we in de Zuidhaven. Zie de figuur D bij de letter c. Hier lagen op anker achtentwintig schepen: Waaronder acht Hamburgers, de overige Hollanders waren.

Van dat we uit de Zuidhaven zeilden behielden we gedurig Ԩet land in het gezicht wanneer de nevel ons daarin niet verhinderde. Aldus lang wachten de schippers in de zee bij het ijs om te zien of er niet noch enige vissen voorhanden mochten zijn. In de nacht van deze dag haalden we bij de Harlinger-Kokerij enig water van ‘t land wat zich bij een hol bijeen had verzameld. Zie de figuur C bij de letter b.

De 16^de s’ Morgens zagen we de maan. Daarop volgde wind: Desgelijks sneeuw in menigte.

De 17^de in de voormiddag een droeve zonneschijn. Daarna sneeuw en regen met een lijdzame koude. De wind West.

De 18^de mooi weer, zonneschijn, met stilte zodat we niet konden zeilen. We roeden derhalve met een sloep naar de Deense Haven en verzamelden daar enige kruiden van de klippen. In de Zuidhaven lagen dertig schepen op anker.

De 19^de hadden we gedurende de dag warme zonneschijn en mooi weer. Maar ճ nachts storm en regen.

De 20^ste was het stormachtig met regen en grote sneeuw. De wind Zuidwest.

De 21^ste hadden we die gehele dag door regen.

II. Hoofdstuk.

Omvat de terugreis van Spitsbergen naar Hamburg.

De 22^ste van juli ճ morgens toen de zon Noordoost stond lichten we het anker en zeilden uit de Zuidhaven. Die gehele dag was ‘t mistig. ‘SNachts hadden we zonneschijn. Zagen toen ook vele vinvissen. [161]

De 23^ste hadden we, beide overdag en nacht een warme zonneschijn met kalmte.

De 24^ste wederom de gehele dag en nacht zonneschijn met zodanige warmte dat de teer op en aan het schip begon te smelten. We dreven in kalmte voor de Magdalena-Bay.

De 25^ste was het een bewolkte hemel met zonneschijn, maar daarbij zeer koud. ‘SAvonds bevonden we ons bij ‘t Voorland. Die nacht hadden we nevel. De wind was Zuidwest.

De 26^ste een droeve zonneschijn, zo overdag als ‘Snachts. Daar benevens koud. De zon was ‘Snachts zeer laag.

De 27^ste was de wind Zuidwest met een droeve zonneschijn die ganse dag en nacht.

De 28^ste wendden we van de zijde der Noord-Voorland naar het Westen toen de zon Oost-Zuid-Oost stond en zeilden West-Zuid-West naar de zee toe. Keerden ons voorts naar ‘t Zuiden en voeren Zuidoost.

De 29^ste, 30^ste en 31^ste zeilden we Zuid-Zuid-Oost langs ‘t land heen. ‘t Zuid-eind van ‘t Voorland hadden we van ons Oost ten Noorden omtrent acht mijlen. Voorts voeren we Zuid-Zuid-West. ‘t Was koud met een Noordwestenwind. Dagelijks zagen we vinvissen; maar geen walvissen meer.

De 30^ste was het winderig en nevelig. De wind Noord-Noord-West.

De 31^ste desgelijks winderig met nevel die gehele dag. De wind was Noord-Noord-West.

De 1^ste van augustus maand was het vrij stormig. Nevel en regen gingen er bij. De wind Noord-Noord-West. De 2^de in de voormiddag nevel. Daarna die ganse dag een droeve zonneschijn met lijdzame koude. De wind Oost. De zon was deze nacht ‘t water gelijk.

De 3^de wederom een droeve zonneschijn ter oorzaak van de nevel en daarbij koud. De wind Noordoost.

De 4^de noch neveliger dan tevoren. Voormiddag zagen we een regenboog. De wind Zuid-Zuid-Oost met stilte. De zon ging nu ‘s nachts onder en men zag de sterren. [162]

De 5^de was de wind Zuid-Zuid-Oost; donker weer met kalmte.

De 6^de weer en wind even als op de vorige dag.

De 7^de begon ‘t hard te waaien. Gauw daarna ontstond een storm met regen die gehele dag door.

De 8^ste was ‘t winderig met een droeve zonneschijn de gehele dag. ‘s Nachts sterren helder. De wind Zuidoost.

De 9^de winderig die ganse dag. Voormiddag benevelde zonneschijn; doch op de middag helder. De wind Zuidoost. Ter middag-tijd namen we de hoogte der zon en bevonden ons op 66 graden en 47 minuten. We zeilden Zuiden ten Westen bij de Noorder-wal heen.

De 10^de was het donker weer, bewolkte lucht en daarbij winderig. De wind Zuid-Zuid-West. De lucht zag men veel mooier met dikke wolken overtogen. De warmte werden we dagelijks hoe langer hoe meerder gewaar.

De 11^de donker en bewolkt zoals de vorige dag, doch niet zo winderig.

De 12^de ճ morgens viel er regen. De wind Noordwest. ‘s Middags warme zonneschijn. De wind Noorden.

Dede 13^de was een zondag en was de wind ‘s morgens Noordwest. Stormig met regen. Hierna liep de wind West. Die nacht hadden we heldere maneschijn en helder sterrenlicht. ‘SMorgens zagen we het Noord-eind van Shetland en zeilden Zuidwaarts aan. Na ‘t ophouden van de regen werden we Fair-hill gewaar. We zeilden tussen Shetland en Fair-hill heen; eerst Zuidwest; daarna Zuid-Zuid-West en Zuiden.

De 14^de een mooie zonneschijn die gehele dag. De wind Noordwest.

De 15^de was het winderig met een bewolkte zonneschijn. De wind Noord-Noord-West. ‘s Avonds wierpen we het zinklood uit op des en dertig vademen diepte. Dit grondpeilen geschiedt op de volgende manier. Een man gaat voor op ‘t galjoen of de snavel van een schip staan en een onderop de bak; de derde in ‘t midden van het schip en zo de overige al voorts tot achter toe. Elk heeft vier of vijf vademen (in een ronde kring omgeslagen) touw in de hand. De eerste die op ‘t galjoen [163] staat laat het lood in de zee neerzinken. Als nu de tweede merkt dat dit neerwaarts trekt zo laat hij zijn touw los. Dit gaat zo voort tot op de laatste man. Daarna trekken ze dit touw met alle macht snel weer op en bezien dan ‘t lood van onder (daar een gat in is gevuld met ongel of vet); waaraan ze bemerken of het een zand of andere grond is.

De 16^de was het winderig met een droeve zonneschijn die gehele dag. De wind Noord-Noord-West.

De 17^de hadden we mooi weer en warme zonneschijn die ganse dag door. De wind was Noordwest. Doch ‘s nachts liep die Zuidoost.

De 18^de mooi weer en warme zonneschijn; doch daarbij een weinig winderig.

De 19^de weer een zonneschijn als boven die gehele dag met kalmte.

De 20^ste wederom mooi weer met warme zonneschijn; doch wat winderig. Toen ‘t begon dag te worden zagen we Helgeland ten Zuiden ten Oosten van ons. We zeilden Zuidoost. Die dag kwamen we bij Helgeland en namen daarin een loods of loodsman; dat is en zodanige persoon die de diepte van de stroom goed bekend is. Deze zijn van de raad te Hamburg apart daartoe toe gesteld.

De 21^ste was het mooi weer en die ganse dag warme zonneschijn. We zeilden voor de Elbe en gingen op anker liggen bij de eerste ton genoemd de Rode.in de namiddag lichten we het anker en zeilden tot tot Cuxs-Haven. Die nacht hadden we donder en bliksem met regen.

Toevoeging.

Vermits dit werk de titel van Spitsbergen of Groenlandse reis voert en echter maar alleen hier en daar de naam van Groenland enkel gespeld wordt zo zal het onder twijfel vele lezers die noch taalkennis, noch tijd, noch gelegenheid hebben om vele boeken die van dit gewest handelen te doorbladeren niet onaangenaam kunnen zijn dat we enig bericht daarvan geven boven ‘t geen we gedaan hebben in onze vertaalde en doorgaans vermeerderde nauwkeurige beschrijving van het oude en nu verloren en door het zoeken van het oude gevonden nieuw-Groenland. [164]

Dit oud-Groenland is in oude tijden van de Noorwegers zeer veel bezocht geworden nadat dit land omtrent ‘t jaar 987 van Erick Roodkop ontdekt was op zo’n wijze zoals we in het genoemde werk hebben verhaald. De oorzaak die deze vaart de Noorwegers op Groenland heeft laten te niet gaan is geweest ‘t streng verbod der oude Noorweegse koningen dat niemand op levensstraf zich naar Groenland mocht begeven, zonder uitdrukkelijk verlof omdat de inkomsten van deze gewesten waren bestemd tot de tafel der koningen van Noorwegen. Vermits nu alleen enige koninklijke schepen derwaarts voeren zo bleef de weg alle andere onbekend. ‘t Gebeurde ook onder de regering van koningin Margaretha (omtrent ‘t jaar 1400) dat alle uitgezonden schepen weg bleven zonder dat men ooit iets van hen gehoord heeft: Wat de andere oude schippers die kennis van deze vaart hadden en toch weinig in getal waren zodanig afschrikte dat ze zich niet meer op deze zee wilden begeven. Daarboven gaf de oorlog van deze koningin tegen Zweden haar zoveel te doen dat ze aan Groenland niet meer dacht. Dus is de kennis van de weg naar oud-Groenland verloren. De redenen die andere schrijvers hiervan geven als van een zware pest in Noorwegen; van het vermoorden van alle schippers die op Groenland voeren door enige Duitse kooplieden etc. zijn van geringe waarschijnlijkheid.

Enige schrijvers stellen Groenland te zijn van een grote omvang; desgelijks ook rijk van goud, zilver en andere metalen en geschikt tot het vee fokken; doch onvruchtbaar tot granen. Echter getuigt de oude IJslandse kroniek tezamen gesteld van Snorro Storlefon dat hier ‘t beste koren ter wereld groeide. Zonder twijfel is dit grote land op de ene plaats bekwamer tot de akkerbouw dan op de andere en heeft hier een effen, ginds een bergachtige grond. De oude schriften getuigen dat uit dit gewest zeer mooie marmer van allerlei kleuren plag te komen.

Van de oorsprong van de naam Groenland zijn verschillende meningen. Olaus Magnus, lib. 2,

kapittel 10 noemt het niet Groenland, maar Grondland alsof het die naam voerde van de hoge grond of zand. Munsterus, Cosmographia lib. 4, kapittel 37. Belleforeest pagina 1719. Jodocus Hondius pagina 22 menen dat dit land Groenland werd geheten omdat daarin werden gevonden voortreffelijke goede weiden. Dithmarus Blefkenius wil dat het de naam Groenland heeft per Antifrase, door een tegen-spreekwijze, omdat het gans niet groens is: Gelijk wij dan van een geheel verdort veld wel zeggen: Dat staat groen! Vermoedelijk hebben beide schrijvers gelijk zodat men dit bovenmate groot gewest groen en niet groen kan noemen. ‘t Kan bij Capo de Trin daar de vorst Zichmni aanlandde (gelijk we hierna zullen horen) wel gans schoon en vruchtbaar; op andere plaatsen daar het Blefkenius gezien heeft onvruchtbaar en onbewoond zijn.

Cythraeus in Saxonia pagina 108 schrijft: Als men uit IJsland naar ‘t Westen vaart en de haven Snevelsjockel uit het gezicht verliest zo ziet men na drie dagreizen de zeer hoge berg in Groenland, van ‘t scheepsvolk genoemd Witserke. Orontius Fineus en Vopellius willen dat Groenland een vast [165] land is en hangt aan West-Indi. Andere stellen het uit ervaring dat het een eiland is.

Petrus Bertius in Breviario totius orbis terraria pagina 3 beschrijft ‘t Noorden dusdanig: Noordland begrijpt. 1. ‘t Onbekende Poolland. 2. Groenland. 3. Spitsbergen. 4. IJsland. 5. Nova Zembla met de Hyperboreus zee; nevens de zee-engten Waaigat en Davis: Waarvan Waaigat oostelijk en Davis westelijk ligt. Door het Waaigat hebben de Hollanders en door de engte Davis de Engelsen trachten te varen naar de zee-engte Anian zo voorts in Indien te komen; doch tot noch toe tevergeefs. Enige menen dat er geen Fretum Anian is en dat Asia met Amerika tezamen stoot. Omdat we dit door ervaring niet kunnen weerleggen zo moeten we ons oordeel hierover opschorten.

Philippus Cluverus lib. 3 kapittel. 20 4 pagina 254 beschrijft Groenland aldus: Gronia of Groenland is een ongemeen groot en zich wijd uitstrekkend land waarvan men niet weet of ‘t een eiland of een aan Noord-Amerika tezamen hangend land is. Want ‘t is Noord-Amerika nader gelegen dan Europa. De walvisvangst maakt dit gewest zeer beroemd.

Johan Buno doet erbij: Groenland word door de engte Davis gescheiden van Estotilandia in Amerika. Daar zijn de bergen, genoemd Spitsbergen, bij de schippers wel bekend vanwege de walvisvangst. Weinige jaren geleden heeft men enige Groenlanders naar Hamburg en zo voorts naar Denemarken gebracht.

Abrahamus Ortelius geeft ons in de achtste kaart van zijn Theatri Orbis Terrarum dit bericht: IJsland is van de oude Thule genoemd en genoeg beroemd. Groenland is weinig bekend. Van Friesland (of Frisland) hebben de oude niets geweten. Daar is ook niemand onder de nieuwe aarde of water beschrijvers die hiervan melding doen, behalve alleen Nicolaus Zenus van Venetië die in ‘t jaar Christi 1380 door de winden en golven in deze zee heen en weer geworpen en eindelijk, na geleden schipbreuk, aan dit eiland gekomen is. Uitvoeriger zullen we hierna van deze Zenus spreken.

Johannes Boterus in zijn Wereldbeschrijving (uit de Italiaanse taal in Hoogduits overgezet en gedrukt te Keulen in ‘t jaar 1596) zegt dit volgende: ‘t Septentrionaelsche (of Noordse) half-Eiland der nieuwe Wereld strekt zich uit van ‘t Oosten naar ‘t Westen. De grenzen tegen ‘t Noorden zijn noch niet bekend. Jacob Cartier heeft het in ‘t jaar 1535 ontdekt tot op 50 graden. Caspar Cortereal is gekomen op 60 graden alwaar hij een boven mate grote koude en de voed Nevato vond. Sebastiaen Gabotto heeft, op kosten van Hendrik de zevende, koning van Engelland, de 67^ste graad bereikt doch kon vanwege de grote koude niet verder komen.

Eindelijk heeft Martinus Forviciere (Forbeisser), een Engelsman zich vaak onderwonden en op velerlei manieren onderzocht of hij een weg mocht vinden om op deze zee tot de Molukken eilanden in Indien door te dringen; doch ‘t schijnt dat de natuur zichzelf daartegen stelt. Want behalve dat de koude hier streng en onlijdelijk is [166] valt er ook een zonderlinge rijp die schijnt als kwikzilver die alles wat het aanroert verderft en als vuur verteert; zonder twijfel vanwege de koude en diens scherpte. Hierdoor kon de gedachte Forbeisser en zijn gezelschap geen eind van hun reis bekomen. Hoe meer ze voorttrokken, hoe minder ze tot hun doel kwamen. Want deze breidt zich niet uit tegen ‘t Oosten, maar altijd naar de Pool toe. Aan de andere zijde is dit eiland ten dele bepaald door Mar del Nort (de Noordzee), ten dele door Mar del Zur (de Zuidzee). De omvang voor zoveel men tot noch toe heeft kunnen ervaren is van zestien duizend; de diameter, of doorgaande linie van vierduizend kleine mijlen. ‘t Deel wat naar het Oosten kijkt wordt verdeeld in drie zeer grote landschappen, namelijk: Estoitiland, Lavoratore en Norumbega. ‘t Land wat meer tegen ‘t Zuiden ligt dan enig ander waarvan men weet te spreken werd geheten Estoitiland; was even dat gewest daar de Engelsen voorbij voeren toen ze naar Cathay wilden; een bovenmate koud land. Allereerst is ‘t ontdekt geworden door enige scheepslieden uit Frisland: (mogelijk IJsland van fis of vriezen of ijs) Naderhand door Antonius Zenus, een Venetiaan, op bevel van de koning van Frisland in ‘t jaar 1390. (1380) De inwoners bekleden zich met de huiden van wilde dieren en zee-kalveren: Waarvan ze ook hun schepen (of schuitjes) maken. Een er van werd in voorleden jaren te Londen gebracht. De grenzen van dit landschap naar het Noorden zijn noch onbekend. Tegen ‘t Zuiden strekt het zich tot aan de vloed Nevato gelegen op de 60^ste graad. Aldaar begint het landschap Lavoratore dat zich uitstrekt tot aan de vloed S. Laurentii; van enige genoemd de engte Del tre Fratelli; van andere de rivier Canada. De bekendste daarin gelegene plaatsen zijn S. Maria, Capo Marzo, Castelli en Brest. Vandaar tegen ‘t Oosten ligt het eiland der duivels. Dit land is tamelijk goed bewoond. De lieden zijn groot van lichaam, goed gesteld en versierd met armbanden zo van zilver als van koper. Ze bekleden zich met beestenhuiden en maken hun huizen van hout; leven van vis en vooral van zalm etc. Daarna vervolgt hij aldus:

liggen vindt men het eiland Groenland waarvan Ortelius en Vopelius hebben gemeend dat het een vast land is en hangt aan Lapland en de nieuwe wereld. Doch de meeste schrijvers houden ‘t voor een eiland dat ligt van de gedachte nieuwe wereld 200, van Lapland 160 kleine mijlen. De eerste die ervan geschreven heeft is Nicolaus Zeno in ‘t jaar 1380. Dit land is schier doorgaans met bossen bedekt. De langste nacht duurt hier acht volle maanden. Het is boven maten koud; zonder wind. Evenwel wordt daarom het gewone werk niet nagelaten omdat de zon weinig van haar horizon afwijkt. In de zomer is ‘t bij hen ook warm. ‘t Voornaamste van ‘t geen hier te zien is dat is S. Thomas klooster (waarvan hierna breder). Maar naar het Westen vindt men ‘t landschap Alba waaruit jaarlijks veel boter en vis naar Denemarken wordt gevoerd... Rondom Groenland liggen veel onbekende eilanden.. Voor Groenland uit ligt Grockland (Grogland). Hier wonen de Scrinningers; klein [167] van lichaam maar bovenmate listig en doortrapt. Ze wonen in holen. Leven zonder wetten en ordonnanties. Hebben met andere volkeren geen gemeenschap. Schijnen veel meer apen dan mensen gelijk te zijn. Tegen ‘t Zuiden worden de eilanden meer bezocht en zijn beter bewoond. ‘t Eerste is IJsland gelegen op de 73^ste graad. ‘t Heeft 500 kleine mijlen in de omtrek. De inwoners wonen in de hoge bergen; mensen en beesten tezamen onder een dak. De jonge honden achten ze zo hoog als hun kinderen. Friesland of Frisland is de ouden onbekend geweest. Nicolaus Zeno die in ‘t jaar 1380 hier schipbreuk leed heeft er eerst melding van gedaan. Hij zegt dat het groter is dan IJsland en aan de koning van Noorwegen onderworpen. Dat het die naam draagt naar de hoofdstad. Dat het een goede zeehaven heeft, te enenmale visrijk. Om die te vangen kwamen vele Schotten daarheen, de inwoners weren goedertieren en vriendelijk tegen de buitenlanders. Van hier tegen ‘t Westen ligt Drogeo daar de lieden meest van vis leven. Daar tegenover vindt men enige ongenoemde kleine eilanden etc.

Sommige menen dat ‘t geen van Frisland gezegd werd maar een enkel verdichtsel is. Andere houden ‘t voor waarachtig. De veelvoudige namen die de eilanden hier omtrent gegeven worden veroorzaken een grote verwarring en duisterheid. Even hetzelfde eiland wordt anders van de Engelsen, anders van de Portugezen, anders van de Spanjaarden en anders van de Hollanders genoemd. En de naam die deze landschappen nu voeren zijn voortijds van een gans ander geluid geweest in de taal der inwoners. Daar zijn er die niet zonder goede schijn beweren dat ‘t oude Frisland even dat is wat de Engelsen weer gevonden en West-Engeland genoemd hebben. Omdat men nu niet zeker weet wat Thule is en waar het eigenlijk ligt (enige menen dat het IJsland zou zijn) zou men daarom verwerpen dat er een Thule (waarvan de ouden zoveel geschreven hebben) is geweest? Of dat er noch een land is voortijds Thule geheten?

Meer berichten van Groenland uit veel andere schrijvers willen we hier niet invoegen om te grote lengte te vermijden. Hoe onze Hollanders dit gewest bevonden hebben kan men in de van de uitgegane scheepvaartbeschrijvingen zien. Tot vermaak der lezers zullen we hier verhalen en eerst de reis van Dithmarus Blefkenius in ‘t jaar 1564, daarna de tochten van Nicolaus Zeno (hier boven vermeld) in ‘t jaar 1380 en van de Frislandse vorst Zichmni kort daarna in Groenland gedaan. Te liever doen we dit omdat deze reizen zeer weinig onder ons bekend zijn en dat er vrij opmerkelijk zaken in voorkomen. In ‘t vertalen er van zullen we zo ineen gedrongen gaan als mogelijk is en sommige dingen van weinig belang achter laten.

De landvoogd in IJsland die van een zekere monnik geboren uit Groenland vernomen had dat men door de Groenlandse (Tartaarse) zee tot in China zou kunnen komen werd begerig om deze weg allereerst te mogen ontdekken en daardoor lof bij zijn koning te behalen. [168] Hij zond derhalve de laatste van maart van het jaar 1564 een schip derwaarts. Vermits ik (Dithmarus Blefkenius) lust had mee te varen zo beval hij me vlijtig aan ten teken de gelegenheid alle plaatsen en wat me voorts opmerkelijk zou voorkomen. We waren in het schip met 64 mannen sterk, ten dele Denen, ten dele IJslanders. De 20^ste april kwamen we bij een voorgebergte in Groenland. Hier konden we geen verzekerde haven zien. Wierpen ‘t dieplood uit en bevonden zo’n diepte dat we niet konden ankeren. Ook was er zo’n menigte van ijs zodat het niet mogelijk was nader aan de rots te varen. Vier-en-twintig van de onze gingen met grote moeite en gevaar gewapend in een sloep en roeiden naar land om te zien of ze een haven konden vernemen en dan wat voor een volk er in Groenland zijn mocht. Ondertussen dreef het grote schip in zee en ijs met kalmte. Twaalf van de onze bleven aan het strand om de sloep te beweren; de andere gingen landwaarts in.

Die aan het stad gebleven waren gingen wat wandelen en vonden een klein mannetje met een lange baard dood op de aarde liggen met een schuitje nevens hem en een kromme visangel bereidt van vis-been aan leren koorden. Aan het schuitje waren vier visblazen gebonden om in zee niet te kunnen zinken. Drie er van waren dicht geslonken of zonder wind. Omdat dit schuitje de onze zeer ongelijk was zo heeft de landvoogd die naderhand de koning toegezonden. Olaus Magnus schrijft in zijn eerste boek dat tussen IJsland en Groenland een grote rots is, genoemd Huitsarck; daar we ook voorbij zijn gevaren; en voegt er bij dat men daar leren schuitjes gebruikt. Doch dit was niet zodanig gesteld; maar van zo’n slag als dat was daar Petrus Bembus van spreekt, lib. 7, histor. Venetië en zegt: Toen nu ‘t Franse schip op de oceaan, niet ver van Brittannië zeilde, nam het een klein schuitje wat was gemaakt uit enkele boombasten en schellen met taaie vlechtbanden. Zeven mensen waren erin van een middelmatige lengte, donker bruin van kleur met brede aanzichten en getekend met een zeldzame violetbruine schram. Ze hadden klederen van veel-vlekkige vissenhuiden. Droegen een krans van halmen gevlochten gelijk als met zeven oorlapjes. Rauw vlees aten ze en dronken het bloed gelijk wij de wijn. Niemand kon hun taal verstaan. De zes zijn gauw gestorven. De zevende was een jongeling en zond men levend naar Orleans alwaar de koning zich toenmaals bevond. ‘t Is gans geloofwaardig dat dit schuitje met de zeven personen door de winden uit Groenland in de Britse oceaan is geworpen geworden; vermits Bembus beschrijving van ‘t gedachte schuitje zeer goed overeenkomt met ‘t geen aan ‘t Groenlandse strand werd gevonden.

Ondertussen zwierven we heen en weer op ‘t onbekende land wat met sneeuw en ijs bedekt lag; doch konden noch spoor van enige mensen, noch tekens van woningen gewaar worden. Vonden ook geen bekwame haven, maar de zee was allerwegen met steile hoge rotsen en klippen besloten en bewaard. Ons bejegende een grote witte [169] beer die voor ons noch schroomde, noch door ons geschreeuw de vlucht wilde nemen. In tegendeel liep het recht op ons aan als tot een gewisse roof. Doch toen het nader kwam werd hij tweemaal met een roer geschoten. Toen richtte het zich overeind en stond op de achterste voeten even als een mens: Maar toen het voor de derde maal met een kogel werd getroffen viel het neer en stierf. De huid werd aan de koning van Denemarken gezonden.

Vermits nu een onweer ontstond loste de schipper ‘t geschut ten teken dat we weer aan boord zouden komen. Daarop kwamen we met grote moeite na drie dagen weer in ‘t schip en brachten de berenhuid met ons. We voeren aan de andere zijde van het eiland Noordwaarts tot bij Nova Zembla om door de ingang der witte zee in de Scytische of Tartaarse oceaan te mogen geraken vanwaar een overvaart naar het koninkrijk China of Cathay zou zijn: Doch ‘t ijs heeft ons voornemen verhinderd zodat we door de ingang der gedachte Tartaarse zee niet konden komen. Dus zijn we zonder iets verricht te hebben de 16^de juli weer in IJsland aangeland.

gedachte monnik van het klooster te IJsland Helgafiel (die daar zeer ellendig leefde in eenzaamheid omdat de landvoogd alle inkomsten ten voordeel van de koning had aangewend), doch uit Groenland geboortig; zwartachtig met een breed, plat aangezicht werd voor de stadhouder gebracht en verhaalde, onder meer andere dingen, dat hij van zijn ouders toen hij noch jong was in ‘t Groenlandse klooster S. Thomas (waarvan hierna uitvoeriger) gestoten en daarna toen hij omtrent 30 jaren oud was door de bisschop van Groenland daaruit genomen was om met hem naar Noorwegen tot de aartsbisschop van Nidrosia te varen. Toen ze weer in IJsland waren gekomen had de bisschop hem in dit klooster gelaten in ‘t jaar 1546. Hij zei dat in Groenland ‘t gehele jaar, behalve in de drie maanden juni, juli en augustus zo’n gruwelijke vorst en koude was zodat ook diegene die met goede pelzen gekleed en gedekt waren zich nauwelijks konden verwarmen. Om de voeten te bewaren voor bevriezen zo bewogen ze die gedurig met enige ronde houten. Vis hadden ze volop. Desgelijks witte beren en witte vossen. In ‘t bijzonder vertelde hij Blefkenius door een tolk dat er aardmannetjes zijn die de gestalte hebben van een mens; doorgaans harig. Die van ‘t mannelijke geslacht hadden baarden tot op de knieën. Doch ofschoon ze op mensen leken zo hadden ze echter geen menselijk verstand; konden ook niet spreken, mar snaterden gelijk de ganzen. Zijn abt had een paar van deze, een mannetje en een wijfje in ‘t klooster gehouden, doch ze leefden niet lang; verscholen zich gedurig in duistere hoeken en waren de onvernuftige dieren gelijk. De Groenlanders trokken hun onderhoud van vis gelijk de IJslanders. Gans weinig vee hadden ze: Ook was ‘t land niet volkrijk.

Zonder twijfel zijn deze genoemde aardmannetjes en aardwijfjes of pygmeeën een slag van beesten en hebben bijna een menselijke gestalte gelijk de apen. Sommige reizigers die een deel ervan van verre gezien hebben, zonder hen nabij te kunnen komen en alzo de zaak verder te onderzoeken hebben voor gegeven dat er een landstreek is waarin zich mensen onthouden, genoemd Pygmeeën, niet hoger dan drie spannen etc. Men heeft dit in ‘t algemeen voor een fabel verworpen en wij houden ‘t ook daarvoor dat er geen landschap is bewoond van enkel mens-Pygmeeën. Maar wel, dat er meer dan een landschap is waarin mensachtige Pygmeeën, doch inderdaad onvernuftige dieren worden gevonden. Uitvoerig hebben we deze stof verhandeld in ‘t eerste deel onzer curieuze aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderend waardige dingen van pagina 89 tot 108 alwaar we onderzoeken of er ook een volk, Pygmeeën genoemd, in de wereld is geweest. De geloofbaarheid in zeker opzicht voorstellen. Die bevestigen met de getuigenissen van velerlei oude en nieuwe schrijvers die hun gestalte beschrijven uit ‘t verhaal van ooggetuigen: Desgelijks uit de geschiedboeken der Peruanen met beantwoording der tegenwerpingen. Voorts verhalen we Kircheri oordeel van de Pygmeeën die hen voor duivels neemt met weerlegging van zijn gronden: Eindelijk onze mening uiten waarvoor de meer genoemde Pygmeeën moeten gehouden worden; te weten voor een bijzonder slag van apen; van God in de aanvang van de wereld niet onmiddellijk geschapen met bijgevoegde redenen waarom ze niet onder de mensen maar onder de beesten moeten worden gerekend en een korte verhandeling of ze tegen de kranen strijden.

De voor gedachte monnik van het klooster te IJsland Helgafiel (die daar zeer ellendig leefde in eenzaamheid omdat de landvoogd alle inkomsten ten voordeel van de koning had aangewend), doch uit Groenland geboortig; zwartachtig met een breed, plat aangezicht werd voor de stadhouder gebracht en verhaalde, onder meer andere dingen, dat hij van zijn ouders toen hij noch jong was in ‘t Groenlandse klooster S. Thomas (waarvan hierna uitvoeriger) gestoten en daarna toen hij omtrent 30 jaren oud was door de bisschop van Groenland daaruit genomen was om met hem naar Noorwegen tot de aartsbisschop van Nidrosia te varen. Toen ze weer in IJsland waren gekomen had de bisschop hem in dit klooster gelaten in ‘t jaar 1546. Hij zei dat in Groenland ‘t gehele jaar, behalve in de drie maanden juni, juli en augustus zo’n gruwelijke vorst en koude was zodat ook diegene die met goede pelzen gekleed en gedekt waren zich nauwelijks konden verwarmen. Om de voeten te bewaren voor bevriezen zo bewogen ze die gedurig met enige ronde houten. Vis hadden ze volop. Desgelijks witte beren en witte vossen. In ‘t bijzonder vertelde hij Blefkenius door een tolk dat er aardmannetjes zijn die de gestalte hebben van een mens; doorgaans harig. Die van ‘t mannelijke geslacht hadden baarden tot op de knieën. Doch ofschoon ze op mensen leken zo hadden ze echter geen menselijk verstand; konden ook niet spreken, mar snaterden gelijk de ganzen. Zijn abt had een paar van deze, een mannetje en een wijfje in ‘t klooster gehouden, doch ze leefden niet lang; verscholen zich gedurig in duistere hoeken en waren de onvernuftige dieren gelijk. De Groenlanders trokken hun onderhoud van vis gelijk de IJslanders. Gans weinig vee hadden ze: Ook was ‘t land niet volkrijk.

Zonder twijfel zijn deze genoemde aardmannetjes en aardwijfjes of pygmeeën een slag van beesten en hebben bijna een menselijke gestalte gelijk de apen. Sommige reizigers die een deel ervan van verre gezien hebben, zonder hen nabij te kunnen komen en alzo de zaak verder te onderzoeken hebben voor gegeven dat er een landstreek is waarin zich mensen onthouden, genoemd Pygmeeën, niet hoger dan drie spannen etc. Men heeft dit in ‘t algemeen voor een fabel verworpen en wij houden ‘t ook daarvoor dat er geen landschap is bewoond van enkel mens-Pygmeeën. Maar wel, dat er meer dan een landschap is waarin mensachtige Pygmeeën, doch inderdaad onvernuftige dieren worden gevonden. Uitvoerig hebben we deze stof verhandeld in ‘t eerste deel onzer curieuze aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderend waardige dingen van pagina 89 tot 108 alwaar we onderzoeken of er ook een volk, Pygmeeën genoemd, in de wereld is geweest. De geloofbaarheid in zeker opzicht voorstellen. Die bevestigen met de getuigenissen van velerlei oude en nieuwe schrijvers die hun gestalte beschrijven uit ‘t verhaal van ooggetuigen: Desgelijks uit de geschiedboeken der Peruanen met beantwoording der tegenwerpingen. Voorts verhalen we Kircheri oordeel van de Pygmeeën die hen voor duivels neemt met weerlegging van zijn gronden: Eindelijk onze mening uiten waarvoor de meer genoemde Pygmeeën moeten gehouden worden; te weten voor een bijzonder slag van apen; van God in de aanvang van de wereld niet onmiddellijk geschapen met bijgevoegde redenen waarom ze niet onder de mensen maar onder de beesten moeten worden gerekend en een korte verhandeling of ze tegen de kranen strijden.

Laat ons nu horen de reis en de beschrijving van Groenland gedaan door de Heer Nicolaus Zenus omtrent ‘t jaar 1380. Aldus luidt het me ter hand gekomene bericht van mij in onze taal overgebracht.

Toen de lente aankwam heeft de heer Nicolaus die te Bres in de vesting was gebleven voorgenomen uit te varen om nieuwe landen te zoeken. Hij rustte derhalve drie niet bijzonder grote schepen toe voorzien met wapens en andere behoeften. In juli zeilde hij Noordwaarts en kwam in Groenland aan. Hier vond hij een monnikenklooster van de orde der Predikheren; nevens een kerk aan S. Thomas toegewijd gelegen bij een berg die vuur uitwerpt even als de berg Vesuvius of Monte-Soma bij Napels en de Etna (anders Mongibello) in Sicilië. Hier is een bron van ziedend-heet water waarmee men in de kerk van het klooster en in het klooster zelf de cellen of woningen der monniken verwarmt. ‘t Is hierdoor in de keuken zo heet dat men gans geen vuur daarin nodig heeft om te koken of brood te bakken. Alleen doet men het deeg in koperen potten en dan bakt het zo goed als in een hete bakoven. Daar zijn ook hoven, ‘Swinters toegedekt. Die begiet men met dit hete water en aldus bewaart men ze voor de koude en sneeuw. Want in dit land is een onuitsprekelijke grote vorst omdat het zeer nabij of onder de Pool ligt. Echter groeien in deze hoven omdat ze dus verwarmd worden allerlei bloemen, vruchten en kruiden elk op zijn tijd; even gelijk in de landen daar een gematigde lucht is. Vermits nu de grove , [171] wilde lieden van dit eiland zulke naar hun mening bovennatuurlijke zaken zien houden ze deze monniken voor Goden en brengen hen hoenderen, vlees en andere dingen; betonen hen ook een grotere eerbied dan hun heer. Op deze wijze nu verwarmen de gedachte monniken hun cellen wanneer ‘t in de felste tijd van ijs en sneeuw is zodat ze gezwind warm en weer koel worden nadat ze veel of weinig water inlaten of de vensters openen om de koude lucht weer binnen te laten trekken. Tot de bouw en de verbetering van dit klooster gebruikt men geen andere stof dan die hen het vuur geeft. Ze nemen de brandende stenen die uit de berg worden geworpen en schudden er water op. Dan breken die en geven een zeer witte en taaie kalk en wanneer men die bewaard nooit bederft. Even deze uitgeworpen stenen zijn als men die vanzelf laat koud worden zeer goed om daarvan muren of welfsels te bouwen; want ze worden zeer hard zodat men ze niet anders dan met ijzer kan breken. De verwelfsels die men daarvan maakt zijn zo licht dat ze gans geen stutten behoeven en blijven altijd schoon. Vanwege aldus veel goede gelegenheden hebben de gedachte monniken zo velerlei mooie woningen en muren gebouwd dat zulks verwonderlijk is te aanschouwen.

Voor de regen behoeven ze in dit land niet bekommerd te zijn vermits de Pool-koude hier zo fel is dat de eerste gevallen sneeuw niet versmelt voor na negen maanden; want zo lang duurt hier de winter. Ze leven van wildbraad en vis. Daar ‘t gedachte hete water in de zee loopt is een tamelijk grote en wijde haven die in de winter nooit bevriest. Ter die oorzaak bevinden zich hier een grote menigte zeevogels en vissen waarvan onuitsprekelijk veel gevangen worden. Hiermee spijzigen ze het grote getal van volk die gedurig in het klooster arbeiden zo aan de gebouwen als andere dingen.

De huizen der Groenlanders aan de brandende berg heen zijn alle tezamen rond en vijf-en-twintig voeten wijd. Boven zijn ze geheel toe gemaakt. Alleen in ‘t midden laten ze een klein gat daar de lucht en het licht in valt. De aarde is daar op de grond zo warm zodat men nooit koude in deze woningen gewaar wordt. In de zomer komen vele schepen derwaarts uit de naburige eilanden en uit het land boven Noorwegen; ook van Trondheim die de monniken alles brengen wat ze begeren mochten en daartegen inruilen vis in de lucht en koude gedroogd; gelijk ook de vellen van velerlei dieren. Hiervoor bekomen ze brand en bouw hout, koren en laken tot kleding. Want alle naburige volkeren verhandelen zeer graag hun waren tegen gedroogde vis en huiden. In dit klooster komen monniken uit Noorwegen, Schotland en andere gewesten, doch de meeste zijn IJslanders. Altijd liggen hier vele schepen in de haven die op de zomer wachten en het weggaan van het ijs. Hier volgt nu een beschrijving der vissersschuitjes; doch vermits die overeenkomt met diegene die we in de voorgaande Laplandse reis van de heer Martiniere hebben gedaan zo is het onnodig dit te herhalen. Hierna [172] gaat de schrijver dus voort:

Belangende ‘t gedachte hete water in S. Thomas klooster wat van de nabijgelegen berg komt dat is zeer zwavelig. Op dat het nu geen kwade reuk mocht veroorzaken zo voeren ‘t de monniken in de kamer van hun overste en voornaamste vader door koperen en tinnen pijpen en zo heet zodat deze vertrekken als door een kachel verwarmd worden zonder dat er enige stank van komt. Daarboven leiden ze een ander vers bronwater onder de aarde heen tot midden in de hof van het klooster. Daar loopt het uit in een groot vat van koper wat midden in het hete water staat. Hierdoor wordt het koude water zodanig gematigd dat het bekwaam is om te drinken en de hof te bewateren. Dus hebben ze door middel van de berg alle goede gelegenheden die ze zouden mogen wensen. En deze goede vaders nemen geen andere zorg op dan die om hun hoven en gebouwen goed op een aan te richten waartoe het hen aan geen volk ontbreekt omdat ze de arbeiders goed betalen. Voor het grootste deel gebruiken ze de Latijnse taal en vooral de overste en voornaamste van het klooster. Aldus veel weet men van Groenland en Heer Nicolaes heeft al deze dingen dus beschreven. Doch hij bleef hier niet lang. Want vermits hij zo’n gruwelijke koude ongewoon was werd hij ziek en is kort daarna toen hij weer in Frisland (of Friesland) gekomen was gestorven. Hij liet te Veneti twee zonen na, heer Johan en heer Thomas Zenus. Volgens ‘t bericht der oude Deense en IJslandse kronieken zou dit klooster in Oud-Groenland zijn opgericht geworden omtrent ‘t jaar 1200 door de nakomelingen van de Noorweegse edelman Torwalde en zijn zoon Erick de Roodkop (Bloodaxe) die dit gewest eerst hadden ontdekt terwijl ze vlieden moesten vanwege begane doodslagen. In ‘t jaar 1380 heeft de heer Zenus deze beschrijving hiervan gedaan. Hierna omtrent het jaar 1410 onder de regering van koningin Margaretha (die de drie Noordse kronen, Denemarken, Noorwegen en Zweden aan een hoofd bracht) is deze vaart op Oud-Groenland verloren geworden. Christiaen de derde, gestorven in ‘t jaar 1559, was de eerste onder de Denemarken koningen die het verloren Oud-Groenland weer trachtte op te zoeken; doch tevergeefs. Ondertussen schijnt geen overeenkomst te zijn tussen dit verhaal en dat van de gedachte Blefkenius. Want is de vaart op Groenland in ‘t jaar 1410 verloren geworden hoe heeft dan in ‘t jaar 1546 de bisschop van Groenland de voorgemelde monnik uit S. Thomas klooster in dit gewest naar IJsland gevoerd? Hoe is dan Blefkenius in ‘t jaar 1564 in Groenland geweest? Dat hetgeen twee soorten S. Thomas kloosters kunnen zijn blijkt daaruit dat de gemelde monnik het klooster, waaruit hij genomen was, voor de landvoogd (volgens ‘t bericht Blefkenius) even zodanig afbeeldde zoals het van Zenus beschreven is. In het klooster S. Thomas, zei hij waarin hij geweest was, is een bron van brandend-heet water. Deze leidt men door stenen goten in alle cellen der monniken die daardoor verwarmd worden gelijk ergens anders de kamers door kachels. Bij dit vurige hete water kan men alle spijzen zo goed komen als [173] bij vuur. De muren van het klooster zijn gemaakt uit enkel puimsteen dat uit een nabij gelegen berg komt de berg Hekla niet ongelijk. Als men dit brandende water op deze stenen giet zo wordt er een lijmachtige stof van die men in plaats van kalk gebruikt etc. Sommigen die dit verschil ook bemerkt hebben menen dat de vaart op het eigenlijke of Oud-Groenland wel verloren is geworden en noch verloren blijft; maar dat er echter noch een weg is gebleven op enige aanpalende landstreken naar IJsland toe en ook de naam van Groenland gegeven waarin dit klooster gestaan zou hebben (aan de oever van de zee volgens ‘t bericht der oude IJslandse kroniek). Doch dit staat, ons oordeel, op geen vaste voeten en des te losser omdat de Deense kroniek zegt dat er sinds het jaar 1406 geen bisschop meer in Groenland geweest is; immers niet meer enige bisschop van de bisschop van Trondheim derwaarts is gezonden geworden. Terwijl we aan anderen dit geschil hun gedachten te laten gaan en willen we verhalen hoe de vorst Zichmni in Groenland is aangekomen en wat hij daar heeft verricht.

Zichmni (zegt de beschrijving van deze reis) was een machtig vorst in Friesland (Frisland), heer over Sorandi en ‘t eiland Porlanda; machtig in landen en lieden; een zeer goed krijgsman en ervaren zeeman. Koning Haquin van Noorwegen overwon hij in een veldslag in het jaar 1379 en ontnam hem een groot deel van ‘t eiland Frisland wat groter is dan Ierland. Nicolaus Zenus, een Venetiaan edelman die in het jaar 1380 bij dit eiland schipbreuk leed kwam door deze ongelegenheid bij hem in dienst; werd van hem tegen zijn Barbaarse onderdanen beschermd; in de Latijnse taal aangesproken en goed onthaald. Nicolaus, nu zijn onder-admiraal, nam voor hem met dertien schepen enige steden en eilanden in terwijl vorst Zichmni te land streed en zegerijk was. Ja, zijn volk had toenmaals van de Venetianen eerst rechte kunst van scheepvaart geleerd. Na een bekomen grote zege te land is hij heer van geheel Frisland geworden. Antonius Zenus, broeder van Nicolaus (die hij gevolgd had) geraakte bij hem in grote gunst en heeft veertien jaren lang in Friesland gewoond: Werd zijn onder-admiraal en nam Shetland voor hem in. Hij wilde ook IJsland veroveren; doch ‘t mislukte. Echter won hij zeven daarbij gelegen kleine eilanden. Keerde toen weer naar het eiland Frisland en tot de hoofdstad van dezelfde naam.

Vorst Zichmni nam voor een scheepvaart te doen naar Estotiland om te zien of hij door zou kunnen geraken en alzo Noord-Amerika omzeilen. De schipper die hen zou voeren stierf drie dagen voor ‘t vertrek tot grote droefheid van allen. Zichmni, met Antonius Zenus, kwam na een grote storm en ‘t uiterste uitgestane gevaar aan het eiland Icaria. De inwoners trachten met geweld hun landen te beletten. Doch vermits ze hen een vredesteken gaven tot verzekering dat ze als vrienden kwamen zo zonden ze tien mannen tot deze vreemdelingen af waarvan elk een aparte taal sprak. Doch zij (de Frislanders) konden niemand van hen allen verstaan, behalve alleen een IJslander. [174] Deze nu berichte hen dat dit eiland was genoemd Icaria en dat alle daarin in regerende koningen de naam van Icarus voeren naar hun eerste koning Icarus, de zoon van Daedali (Daedalus) een koning in Schotland, die dit eiland ingenomen en zijn zoon daarover tot koning stelde en de inwoners goede wetten gegeven had. Deze hun eerste koning Icarus had verder willen gaan om meer andere landen te ontdekken, doch was in een storm gebleven. De zee die hem verslond werd ter die oorzaak de Icarische geheten. [Deze geschiedenis hebben de poten, volgens hun gewone verbloeming zodanig voorgesteld dat het onder de fabels wordt gerekend. Van de zeilen van het schip maakten ze vleugels; van het omslaan en zinken ervan, ‘t smelten der vleugels etc.]. Nu zochten hun koningen geen andere landen; lieten ook geen vreemdelingen tot hen komen. Baden derhalve dat ze zouden vertrekken; anders zou het veel bloed kosten omdat ze liever hun leven wilden verliezen dan hun wet te breken. Ze haten de vreemden niet; want tien zodanige hadden ze hen toegezonden; Wilden ook wel een van hen tot zich nemen en hem een ambt geven om hun zeden te mogen onderzoeken; doch de landing konden ze niet toestaan. Toen nu de vorst Zichmni echter met geweld wilde aankomen werd hij dapper teruggedreven en moest hen aldus verlaten.

Daarop voer hij met een goede wind omtrent zes dagen lang naar het Westen toe. Daarna noch vier dagen met een sterke wind en onstuimige zee. Eindelijk zagen ze land. Maar vermits de golven hoog gingen en dit gewest onbekend was zo bevonden we ons (zegt de schrijver) niet weinig benauwd in het naderen. Doch God hielp ons zodat de wind ging liggen. Enige voeren met de boot aan land, doch kwamen gauw weer en maakten ons bekend dat ze een zeer goed landschap en een verzekerde haven gevonden hadden. Hooglijk verheugden we ons hierover en begaven ons met onze schepen in de gedachte haven en traden aan land. Van verre zagen we een grote berg die zeer veel rook uitgaf. Hoopten derhalve dat we volk in dit eiland zouden vinden. Zichmni zond honderd goede wel voorziene soldaten uit om het landschap te bezien en kennis van diens gestalte te nemen; gelijk ook van de gelegenheid het daar inwonend volk. Ondertussen voorzag de vloot zich van vers water en hout; vingen veel vis en zeevogels. Ook vonden we zoveel vogeleieren zodat ‘t half verhongerde volk zich genoeg daarmee kon verzadigen.

Terwijl we hier lagen was ‘t midden in de zomer; derhalve de lucht hier gans gematigd en bijzonder aangenaam was. Doch ze zagen niet een mens wat in onze gedachten veroorzaakte dat dit mooie gewest onbevolkt moest zijn. We noemden deze haven Trin en ‘t voorgebergte wat daar bij de zee uitging Capo di Trin. De honderd uitgezonden soldaten kwamen na acht dagen weer en verhaalden dat ze diep in ‘t eiland waren geweest; ook bij de berg waar de rook uitkwam. ‘t Scheen, dat er inwendig een groot vuur brandde. [175]

Daar was ook een bron of beek waarin een zekere stof groeide, het pek gelijk dat in de zee vloeide. Daar rondom woonde veel volk; doch half wild. Hun woningen hadden ze in holen. Waren klein van lichaam en zeer vreesachtig; waarom ze ook zo gauw ze ons volk gewaar werden in de gedachte hun holen vloden. Voorts berichten ze dat hier een grote rivier en een goede verzekerde haven was te vinden.

Zichmni die dit alles gehoord had en bemerkte dat hier een goede, subtiele en gezonde lucht was en daarboven een goede aardbodem en voldoende vers water en zekere nam voor dit land met volk te bezetten en hier een stad te bouwen opdat dit gewest bevolkt mocht worden. Vermits nu de zijne (van deze reis afgemat omdat ze groot ongemak en gevaar hadden moeten uitstaan) begonnen oproerig te worden en weer naar huis wilden vermits de winter voor de deur stond en dat ze, indien ze die hier opwachten, tot de volgende zomer zouden moeten blijven liggen zo behield de vorst alleen de roeischepen bij zich nevens diegene die zich vrijwillig bij hem wilden houden. Alle anderen zond hij weer terug en ik moest, tegen mij wil, hun hoofdman zijn. Dus zijn we van elkaar gescheiden. Twintig dagen voer ik op de hoge zee zonder enig land te zien gedurig Oostwaarts aan. Toen ik ‘t nu hierna tegen ‘t Zuiden wendde vonden we na vijf dagen weer land. Ik bevond bij het eiland Neome te zijn gekomen en werd alzo gewaar dat ik IJsland voorbij gevaren was. Ik nam van de inwoners, waren onderdanen van Zichmni, nodige verversing en voer vandaar weer af en kwam met een goede wind ten einde van drie dagen in Frisland: Alwaar het volk alreeds meenden dat ze hun vorst verloren hadden ons met zeer grote blijdschap ontving.

Na deze brief vind ik niets verder. Doch uit de aanvang van een andere brief van de heer Antonius Zenus geschreven aan zijn broeder heer Carel kan men vermoeden, ja, voor zeker houden dat Zichmni een stad heeft gebouwd aan de haven van het van hem nieuwgevonden eiland. Dat hij ook dieper in het land is getrokken om daarvan volkomen kennis te nemen; gelijk ook van de rivieren van het ene en andere deel van het grote eiland Groenland: Gelijk ik die vlijtig aangetekend heb gezien in zijn reiskaart; doch de daarbij gaande beschrijving is verloren. ‘t Begin der gedachte brief van de heer Antonius Zenus aan zijn broeder luidt aldus:

Aangaande de dingen die ge van mij begeert te weten, namelijk de zeden, natuur en gelegenheid der mensen, dieren en naburige landen; ‘Ik heb van dit alles een apart boek gemaakt die ik, indien ‘t God geliefd, zal mee brengen. Daarin heb ik uitvoerige beschreven de gestalte van het land; de wonderlijke vissen; de gewoonten en wetten der eilanden Frisland, IJsland, Shetland; van het koninkrijk Noorwegen; van Estotiland, Drogeo en eindelijk ‘t leven van onze broeders, de ridder Nicolai; met het vinden [176] der landen door hem geschiedt en de zaken van Groenland, ‘Ik heb desgelijks beschreven ‘t leven en de daden der vorsten Zichmni; die waarlijk zowel als enige vorst die ooit in de wereld heeft geleefd een onsterflijke gedachtenis waard is vanwege zijn dapperheid en allerlei loffelijke deugden. In deze beschrijving is te zien op welke manier hij Groenland aan beide einden heeft gevonden en een stad daarin gebouwd. Voor deze keer niet meer omdat ik ik verhoop binnen weinig tijd bij u te zijn en mondeling van veel andere zaken met u te spreken.’

Al deze brieven (‘t zijn de woorden van mijn schrijver) heeft de Heer Antonius Zeno aan zijn broeder geer Carel geschreven. ‘t Is me zeer leed dat ‘t gedachte boek en veel andere schriften die even deze reis betreffen, te niet zijn gegaan. Want toen ik noch jong was en deze dingen me onder de hand kwamen zonder te weten wat ze waren heb ik gedaan gelijk de kinderen plegen alles te verscheuren en bederven. ‘t Bedroefde me zeer hoog als ik daaraan denk. Doch opdat de gedachtenis van deze zaak niet gans verloren mocht blijven zo heb ik alles wat ik van deze stof heb kunnen vinden ordentelijk hier tezamen gevoegd en vertrouw dat de goedwillige lezer dit vriendelijk voor lief zal nemen. De heer D. Capel heeft deze brieven ingelijfd in zijn Vorstellungen des Norden; pagina 177, 186 en uit hem heb ik die hiervoor gesteld in onze taal ten dienste der nauwkeurige en weetgierige. Veel andere dingen van Groenland zouden we hierbij kunnen voegen, doch willen onze TOEDOENINGEN niet te groot maken.

Alleen zullen we dit hier noch zeggen uit de IJslandse kroniek dat in Groenland bevers en marters worden gevonden, wiens vellen zo goed als die van de sabel zouden zijn. Dat men er meer valken ziet dan in enig ander gewest van de ganse wereld worden gezien. Dat er in vorige tijden velen van deze vogels aan koningen van Denemarken werden gebracht die hen zonden aan andere vorsten en grote heren tot een bijzondere verering. De grenzen van Groenland worden aldus gesteld: de IJszee tegen ‘t Oosten. De open zee tegen ‘t Zuiden. De straat of engte Hudson tegen ‘t Westen (waardoor Groenland van Amerika zou afgescheiden zijn; alhoewel enige menen dat het aan Amerika vast is). Naar ‘t Noorden is de grens noch gans onbekend. [3]

FIGUUR IV. [177] Frederick Martens Spitsbergen reis, tweede boek.
Bevat de beschrijving van Spitsbergen. ‘t Land. De gebergten. De zee. ‘t IJs en de lucht van dit gewest.

I. Hoofdstuk.

Handelt van Spitsbergen uiterste delen: Havens: ijsbergen: bergen: Kleine eilanden: Waaigat; waarom zo genoemd.

Het benedenste deel van deze landen naar de daarin liggende spitse bergen de naam van Spitsbergen bekomen hebben ligt op 76 graden en 30 minuten. We zijn gekomen op 81 graden. Niet verder zijn van dit jaar enige schepen geweest. Hoe ver zich dit land naar het Noorden uitstrekt is ter deze tijd noch onbekend.

Vermits ‘t ijs hier vast staat en die elkaar niet wijkt, gelijk ‘t ijs in de zee gewoon is te doen, zo schijnt het of is vermoedelijk dat niet ver daarachter land moet zijn.

Gelijk de meeste hoge landen met gebergten even als een vesting met muren en wallen versterkt zijn alzo is ook dit land van de natuur met hoge bergen voorzien en omvangen.

De innerlijke gelegenheid en gestalte van dit gewest is ons onbekend. Het schijnt vermoedelijk, omdat de ene berg achter de andere wordt gezien, dat het meest doorgaans van zo’n gestalte moet zijn.

Bij de Mossel-haven (of Bay) vonden we vlak effen land. En hoe we verder naar het Oosten zeilden hoe er gedurig lager land volgde: Doch alles steenachtig en met kleinere bergen versierd. ‘t Heeft gans het aanzien dat het van mensen zou kunnen bewoond worden.

‘Ik ben ook van dit gevoelen dat gedurig lager land moet [178] volgen: Anders zou men het hoge land kunnen zien gelijk men de andere gebergten ziet.

Van de dien die zich aan de uiterste delen van het land onthouden vertrouw ik dat ze in de tijd van het voorjaar terwijl het ijs vast ligt daarover zich in deze landen begeven; ook naderhand wanneer de lange nachten komen weer daar vandaan lopen.

Wat de vogels aangaat, daarvan hebben we ten deel een recht bericht. Hun woonplaatsen en onderhoud wijzen zijn bekend; gelijk we hierna als we van de vogels spreken verhalen zullen.

Hoe we op zondag de achttiende van de zomermaand in de voormiddag bij Spitsbergen en eerst bij ‘t voorland aankwamen hebben we hierboven beschreven. De voeten van deze bergen schenen gelijk als vuur; de toppen ervan waren met nevel bedekt. De gemarmerde sneeuw vertoonde zich gelijk de takken aan bomen en gaven een heldere glans tegen de lucht aan, even alsof de zon scheen. Wanneer deze bergen dus vurig schijnen zo plag gewoonlijk daarop een harde wind te volgen.

Deze landen worden in de winter van ‘t ijs bezet naar de gelegenheid der winden; als Oost van Nova-Zembla: Noordwest en West van Groenland en Jan Mayen eiland. ‘t Gebeurt ook wel dat ‘t gedachte land in de zomer van het ijs bezet wordt gelijk getuigen kunnen diegene die jaarlijks naar dit gewest reizen.

Wanneer het ijs hard komt te drijven en aan te dringen zo zeilen de schepen in de havens of, gelijk ze geheten worden, Bay of ook wel rivieren die in het land lopen. Ondertussen ontvangt de wind diegene die daarin varen vrij wat onvriendelijk en bruist over de dorre bergen met veel kleine wervels.

‘t Water in de gedachte rivieren is zeewater. Verse, zoete stromen vindt men hier niet. Ook heb ik geen springbronnen vernomen.

Waar sommige rivieren zich eindigen is bekend. Maar het einde van enige andere kan niet uitgevorst worden vanwege het gevaar van het ijs wat nooit daaruit drijft. Enige [179] kan men niet bevaren ter oorzaak van de blinde steen-klippen onder ‘t water wat men bemerkt aan het geweldig opspatten van de zee die daartegen aan slaat Dit noemen de zeevarende branding. Men herkent ze ook aan de hoeveelheid van het witte schuim dat daaromtrent wordt gezien.

De namen van deze havens vindt men ordelijk na elkaar gesteld in de landkaart van Spitsbergen; zo ver als we geweest zijn.

De behouden Haven, de Zuid en de Noord-Bay, die de bekendste in Spitsbergen zijn, worden voor de aller zekerste gehouden. Alle andere, hoedanig die ook mogen genoemd worden, zeilt men graag voorbij; de ene omdat ze aan de zee grenzen en de andere vanwege het daarin zijnde staande ijs en de blinde steen-klippen.

In de Zuid en Noord-Bay gaan gewoonlijk de meeste schepen liggen. Vaak heb ik er tien, twintig, ja dertig geteld die zich hier op anker hadden begeven. Zie de figuur C en D bij de letter c. d.

Wat de vogels aangaat die worden veel meer op of bij het land dan op het ijs gezien en vooral wanneer ze hun eieren uitbroeden. Men ziet niet dat ze hun nesten maken van enige vreemde dingen. Ook halen ze daarvoor geheel niets uit Noorwegen, Schotland of andere gewesten.

Het zaad der kruiden kan in Spitsbergen opkomen en gedijen. De natuur heeft die dit land meegedeeld als gaven; dienstig voor de gebreken en ziektes waarmee men hier gewoonlijk bevangen wordt.

Men ziet in Spitsbergen op de lage eilanden, desgelijks op ‘t ijs, zeer veel walrussen. In tegendeel wordt men op het ijs van Spitsbergen weinig zeehonden gewaar.

Het land, gelijk alreeds gezegd is, is steenachtig en doorgaans vol hoge bergen of steen-klippen. Onderaan de voet der gebergten staan de ijsbergen zeer hoog en eindigen aan de toppen der gebergten, op de wijze van de steen-klippen. Gelijk die gekloofd of vol scheuren zijn zo zijn ook de andere met sneeuw op en aangevuld. Ter deze oorzaak komen de gedachte bergen diegene die ze nooit gezien hebben wonderlijk voor; [180] evenals dorre bomen met vele takken. Doch als de sneeuw daarop valt bekomen deze sneeuw-bomen bladeren die gauw smelten; maar ook komen weer andere in diens plaats. Dit geeft een sierlijke aanschouwing. Zie figuur C bij de letter c: En figuur D. Bij de letter e.

Zeven grote ijsbergen op een rij worden aan het land gezien. Die liggen tussen de hoge steen-klippen; zeer mooi blauw van kleur gelijk het andere ijs met vele reten of scheuren en gaten; worden veroorzaakt van ‘t aflopende regen en sneeuwwater wat in hen enig smelten teweegbrengt. Door de spritsende sneeuw krijgen ze zodanige gestalte als ‘t andere ijs dat hier en ginds in de zee drijft. Elk jaar nemen ze in grootte toe door ‘t gesmolten sneeuw van de klippen; door de regen, die daarop valt en daarna bevriest. Zie de figuur C bij de letter d.

Deze even ijsbergen houdt men voor de hoogste van het land. Toen we daar voorbijzeilden schenen ze ons zeer hoog te zijn. Beneden aan was de sneeuw duister vanwege de schaduw der wolken; sierlijk met blauwe repen vooraan de afgebroken ijsberg. In het midden van de berg zweefden nevel-wolken. Hoger op boven de onderste nevel-wolken was de sneeuw gans licht.

De rechte steen-klippen schenen vurig en de zondeglans daartegen aan bleek. De sneeuw gaf tegen de lucht aan een heldere weerschijn. Voorts waren deze bergen met wolken bedekt zodat men diens toppen niet kon zien.

De steen-klippen zijn ten dele een steen van de grond af tot bovenaan toe. In ‘t aanzien schijnen ze een oude vervallen muur gelijk. Geven een zeer zoete reuk van zich even gelijk de aarde in onze landen wanneer die in het voorjaar begint te groenen en dan een verse regen daarop op valt. Zie de figuur C bij de letter e.

De steen is doorgaans aderig en loopt op allerhande wijze, rood, wit en geel van kleur gelijk het marmer. Met verandering van weer wordt de steen nat en dit is de oorzaak van de kleuren van de sneeuw. Wanneer ‘t veel regent zo loopt ‘t water bij de stenen af en hiervan wordt de sneeuw rood gekleurd. [181]

Beneden aan de voet der bergen daar geen ijsbergen staan liggen aan die plaats grote klipstenen los op elkaar zo gelijk als ze neergevallen zijn met holen en gaten. ‘t Valt zeer moeilijk over die te gaan. Grote en kleine stenen liggen dooreen. Die zijn grauw van kleur en doorlopen met zwarte aderen; ook met grauwzwarte en blinken gelijk als zilverzand of schitteren zoveel als de metalen in de aard der bergwerken.

De meeste stenen aan de onderste voet der bergen vergelijken zich met de stenen die bij ons op de straten worden gezien. Op die groeien allerlei kruiden en gras in grote menigte. Deze wasdom geschiedt in de twee maanden juni en juli binnen welke tijd ze beginnen op te schieten en zaad dragen. Zie de figuur C bij de letter f.

Allermeest en allerbest groeien de kruiden bij het water van de bergen afkomt; desgelijks daar ze voor de Noorden en Oostenwinden beschut zijn. Van ‘t gedachte water valt altijd enig stof en mosachtigheid af wat op den duur tot aarde wordt of veel meer tot een vette mest. De drek die van de vogels komt doet er ook niet weinig toe.

Deze bergen schijnen vanwege hun hoogte van aarde te zijn. Maar wanneer men die opklautert zo bevindt men boven zo wel klipsteen als beneden. Dit wordt men ook gewaar wanneer grote stukken ervan afvallen. Als dit geschiedt en van zo’n hoogte steenstukken neerploffen zo hoort men een geluid alsof het donderde met grote weergalmen of een gekraak gelijk wanneer grote berg-klompen in de dalen komen neer te storten.

De meer gedachte bergen zijn vol kloven en reten. In die nestelen vogels en broeden hun jongen daarin uit. Alen tezamen vliegen ze daarvan af en zoeken het voedsel in ‘t water. Enige onderhouden zich met het aas van dode walvissen. Andere eten kleine visjes en de garnalen waarvan hierna in ‘t hoofdstuk van de vogels uitvoeriger bericht zal volgen.

Op ‘t land worden gezien witte beren, reen, vossen. De beren verzadigen zich van ‘t walvissen-aas, krengen [182] genoemd en van dode mensen. De vossen roven de vogels en diens eieren. De herten trekken hun voedsel van de kruiden.

Wanneer de kemel niet gans helder is zo staan deze bergen omtrent half in de wolken waaruit men de hoogte ervan kan afnemen. Enige schijnen zodanig (vanwege het geweldige overhangen alsof ze elk ogenblik plotseling neer zouden storten). Zie de figuur D bij de letter f.

Dat de laagste bergen niet hoog schijnen wordt veroorzaakt omdat de andere hen gelijke veel hoger zijn en zeer groot gezien worden. Een schip met mast en stang is tegen deze bergen te achten als een huis tegen een hoge toren. Ze schijnen ook gans nabij te liggen; doch wanneer men te land daarnaar toe wandelt bevindt men gans anders en men voelt zich binnen weinig tijd vermoeit. Ook wordt de wandelaar vanwege de scherpte der stenen en de ongebaande wegen het zweet wal gauw uitkomen ofschoon ‘t noch zo koud was. Een paar nieuwe schoenen kunnen hier niet lang uithouden.

ճ Nachts bij heldere zonneschijn gingen we aan de steenklippen bij de Engelse Haven, omtrent een mijl weg ver, om te zien naar de walvis die ons ontkomen was. Andere roeiden in ‘t midden deze haven met hun sloepen voort die nauwelijks te herkennen waren. Een groot stuk viel van een berg af naar beneden en gaf harde slag. Deze bergen schenen ons zwart kleurig en versierd met witte geaderde sneeuw. ‘t Was zo gans stil zodat men nauwelijks enige wind kon gewaar worden. De koude was ook niet groot. ‘t Lag aan het land vol walrussen die brulden zet zo’n geluid alsof men van ver een os had horen bulken.

Wanneer men te land gaat zo voorziet men zich op deze reis met een roer of twee, desgelijks met enige spiesen om de roofgierige beren daarmee af te weren. Doch men wordt, gelijk alreeds gezegd is, dit gaan wel gauw moede vanwege de scherp ongelijk liggende [183] stenen en het holle ijs dat zeer ongemakkelijk te betreden valt.

Vermits ik van de bergen heb gesproken zo moet ik noch dit daarbij voegen. Zoveel als ik er gezien heb liggen ze in de volgende gestalte.

De hoogste strekken zich van ‘t voorland af tot aan de Mossel-Bay. Na ‘t voorland volgen de zeven ijsbergen; en was er een van een grote hoogte. Zodanig worden ze genoemd naar de ijsbergen die tussen de steen-klippen liggen. Deze steen-klippen zijn bovenaan met zulke scherpe spitsen, gelijk de twee voorste klippen aan de Magdalena-Haven. Daarna volgen de Hamburger, de Magdalens, de Engelse en de Deense Haven. Voorts de Zuid-Bay.

Aan de Magdalena-Bay liggen de steen-klippen in de rondte als een halve cirkel. Aan beide zijden staan nevens elkaar twee hoge bergen. Deze zijn in ‘t midden hol, even alsof ze uitgegraven waren op de wijze van een borstwering; boven met vele spitsen en openingen op de manier als de daken op de huizen. Beneden, binnen de berg staat een ijsberg die oprijst tot aan de top van de berg. Het schijnt als een boom met vele takken, de andere klippen vertonen zich alsof het graven der doden waren.

In de Zuid-Bay liggen de schepen op anker tussen hoge bergen. Wanneer men daarin zeilt ligt ter linkerhand een berg geheten de Bijenkorf en voert die naam omdat het de gedaante van een bijenkorf vertoont. Zie de C bij de letter g en de figuur D bij de letter g.

Daarbij ligt een grote en hoge berg die men de naam van Duivelshoek heeft toegevoegd. Gewoonlijk is het met nevel bedekt. Welke nevel als de wind daarnaar staat van de berg afvalt en de Bay verduisterd even als met een rook. Op de gemelde berg staan die witte heuvels geheel met sneeuw bedekt. Zie figuur C. Bij de letter h en figuur D bij de letter h. Twee van deze heuvels staan dicht bij elkaar.

In ‘t midden van deze Bay of haven ligt een eiland (zie figuur C bij de letter i.) die de naam van Dodemans-eiland voer omdat er de doden werden. De overledene [184] legt men in een kist en die bedekt men zeer goed met grote stenen om het wilde gedierte niet tot prooi te verstrekken. Echter worden ze noch van de witte beren gevonden en opgegeten.

ԫ Heb geen andere aarde in Spitsbergen gezien dan grote stenen: Derhalve ook de koude of vorst niet diep in zulke aarde kan indringen. Me verwonderde niet weinig dat de sneeuw toenmaals zoveel gesmolten was. In de holen tussen de grote stenen kon men geen sneeuw meer vernemen aangezien de gaten zeer diep waren. Mogelijk is er in het voorjaar veel regen gevallen en de koude niet zeer fel geweest: Anders hadden we zeker meer sneeuw gezien.

Meer andere kleine eilanden leggen ginds en herwaarts in deze Bay die geen bijzondere namen zijn gegeven. In ‘t algemeen echter worden ze vogel-eilanden geheten vermits men daarop verzamelt eieren der bergeenden en kirmeeuwen.

Daarna komt men bij Smeerenburg. De naam komt met de daad overeen. Daar staan noch huizen of hutten van de Hollanders gebouwd waarin ze voor deze de traan plagen te branden. Enige der gedachte Hollanders hebben hier willen beproeven of ze de winter over zouden kunnen uitharden; Doch niemand van hen is levend over gebleven. Zie figuur C bij de letter k.

‘t Moet niet onopgemerkt blijven dat de dode lichamen hier niet licht vervuilen. Want men heeft bevonden dat een der overledene na tien jaren tijd hier gelegen te hebben noch zijn volkomen gestalte had. Men kon, gelijk me gezegd is, aan het kruis of het graf gesteld zien wanneer hij gestorven was.

De gedachte huizen worden van jaar tot jaar verdorven en in het vuur gestookt. Ter deze tijd stonden er noch verschillende en vertoonden de gedaante van een dorp. Enige ervan werden verbrand.

Tegenover Smeerenburg staan ook noch enige huizen en een pan. Deze plaats werd genoemd de Harlinger Kokerij. In dit jaar waren er noch vier; dat waren twee pakhuizen; in [185] de anderen hadden ze gewoond. Deze huizen zijn niet zeer groot gebouwd en voorzien met en keuken en plaats: Ook daar achter met een kamer, zoo breed als ‘t gehele huis.

De pakhuizen zijn wat groter. In die liggen noch vele quartelen of vaten, doch gans in stukken gesprongen. Het ijs ziet men noch in even dezelfde grootte en rondte gelijk ‘t door de vorst in de gedachte vaten gemaakt werd. Voorts lagen hier de verschillende werktuigen die tot de traan-branderij behoorden in het ijs bevroren. De Pan stond noch zodanig als he topgericht was. De houten bakken (troggen) waren er bij.

Van hier kan men heen gaan naar de Engelse Haven. Aan de andere zijde is de begrafenisplaats door de doden gebracht werden. Hier is ‘t enigszins betreden of als molmachtig zodat het wel aarde zou schijnen; doch ‘t is door vlijt zo wat effen gemaakt.

Achter deze huizen staan hoge bergen. Wanneer men die opklimt gelijk men de andere doet en dan de voetstappen of stenen daar men de voeten op zet niet met krijt tekent zo weet men niet hoe men weer daar af zal komen.

t Opwaarts klauteren is noch enigszins te doen; maar weer na beneden af te dalen is zeer gevaarlijk zodat menigeen daardoor dood vallen.

Deze rivier wordt genoemd de Zuidhaven of Bay. Als de schepen in zee enige schade hebben geleden zo verbeteren ze die hier weer.

Vooraan in de gedachte Zuid-Bay tussen de Bergen in ‘t dal verzamelt zich veel vers water dat komt van de sneeuw en regen. Aan de oever staar zeer veel oude quartelen of vaten. Van dit water vulden we onze tonnen en gebruikten dat tot onze spijzen. Anders wordt het gehaald uit de kloven der ijsbergen aan het land. Rechte opwellingen uit der aarde of springbronnen heb ik in Spitsbergen niet gezien.

‘t Hier omtrent gelegene strand is niet bijzonder hoog en het daartussen was water en tamelijk diep. Daar was gans geen ijs in: Waaruit ik besluit dat het geen harde winter is geweest. Anders waas het onmogelijk dat in [186] zo’n korte tijd al ‘t ijs gesmolten zou kunnen zijn; niet alleen hier, maar ook in de Engelse Bay daar het ijs noch vast stond, doch nauwelijks een halve vadem diep onder ‘t water lag.

մ IJs smelt wel veel eerder in zoute wateren dan in de verse rivieren, maar ondertussen is ‘t echter onmogelijk dat ijs van zo’n dikte binnen zo weinig tijd zou kunnen vergaan.

Men zag ook aan de hoge steen-klippen dat de sneeuw bovenaan ontliet en smolt; aangezien het daar veel kouder dan beneden is.

Dit geschiedt echter niet op zo’n wijze gelijk ik naderhand in wintermaand van het jaar 1672 bij Noordwesten winden in Spanje heb gezien. Beneden viel regen tot op ‘t vierde deel van een mijl. Voorts waren de bergen wit besneeuwd in een even gelijke rij; de ene stak niet hoger uit dan de andere en zodanig gesteld als of alles met een snoer gemeten was geweest.

In de Noord-Bay ligt een grote berg; boven vlak of plat. Dit eiland werd genoemd Vogelzang vanwege de menigte van vogels die zich hier onthouden. Wanneer ze opvliegen maken ze zodanig geschreeuw en geluid zodat de ene de ander nauwelijks kan horen spreken. Zie de figuur D bij de letter b.

Daarna volgen noch meer andere eilanden die in de landkaart van dit gewest worden voorgesteld met hun namen: Als de Gekloofde of Gespouwen klip en diergelijke. Zie figuur D bij de letter j.

‘t Reen -Veld is laag land. ‘t Heeft die naam bekomen omdat er zich gewoonlijk veel herten onthouden. Men heeft me gezegd dat de grond hier van enkel leistenen zou zijn die op de kanten staan waarover vanwege de scherpte zeer zwaar te gaan valt. Alles is met mos begroeid. Op dit Reen -Veld staat een erg die schijnt zo rood als vuur.

Achter ‘t gedachte Reen -Veld staan alweer hoge bergen die boven niet geheel spits toelopen. Al tezamen schijnen ze op een linie of rijd te liggen. Bij het Reen -Veld loopt een rivier landwaarts in; wordt genoemd de Halve-Maan-Bay omdat het als een halve maan in de kromte ligt. Aan de ene zijde van deze rivier ziet men een berg van boven plat met vele scheuren en vol witte sneeuw.

Daarop komt de Liefde-Bay. De twee nevens elkaar staande bergen vergelijken zich zeer goed met de twee spitse bergen aan de Magdalena-Bay. Ook zijn deze twee havens niet opmerkelijk uit elkaar te kennen.

Daarna volgt gedurig lager land achter de Mossel-Bay. Daarop groeit gras zo ver als men het kon zien en zo hoog zodat het onze enkels bedekte.

Verder komt men bij het Waaigat of de Straat van Hindelopen. De naam Waaigat heeft men het gegeven omdat er een harde Zuidenwind uit waait. Voorts de Beren-Haven. Op ‘t land leggen rode stenen.

Aan gene zijde van het Waaigat volgt het Zuid-Oosten-land. ‘t Is ook vlak en laag. ‘t Schijnt met kleine bergen versierd te zijn. Daarna komen de Zeven Eilanden die we zien konden.

Verder opwaarts vernamen we geen schepen meer. Konden ook niet bemerken dat er enige in dit jaar verder gekomen waren. Men kan niet in elk jaar zo ver naar het Oosten zeilen vanwege het gevaar van het ijs wat door de stroom en de winden hierheen wordt gedreven in grote menigte.

In mei en juni is ‘t de beste tijd der visserij in ‘t ijs tussen Jan Mayen-Eiland en Spitsbergen. In juli en augustus lopen de walvissen naar ‘t Oosten bij de gedachte Spitsbergen. Op ‘t laatst zagen we vele van deze vissen die naar Waaigat heen schoten. Of nu deze Waaigat-Haven door ‘t land heen gaat is noch onbekend. Doch dit is niet ‘t Waaigat waarvan zoveel is geschreven.

Iets verder weet men van dit gewest niets. Steen en ijsbergen vonden we in menigte. Wat daarop leeft en zweeft zal hierna beschreven wonden. [188]

Toevoeging.

In ‘t jaar 1652 heeft de Engelsman Richard Nicolson in de Engelse taal uitgegeven een bericht van Spitsbergen en Nova Zembla waaruit we enige niet te onpas komende dingen zullen aantekenen op dat de lezers die mogen vergelijken met ‘t geen onze Noordvaarders van dit gewest hebben geschreven.

Spitsbergen, zegt hij, is een gedeelte van Groenland; gelijk ook Nova Zembla. De naam Spitsbergen heeft het van de Hollanders bekomen omdat zich op het land veel hoge spitse bergen vertonen. Toen ze in het jaar 1596 voor de derde maal waren uitgevaren om door ‘t Noorden een weg naar China te vinden ontstond onderweg een geschil tussen de hoofden der twee schepen. Ze bevonden zich te veel Westelijk: Derhalve wilden die van ‘t ene schip Oostelijk op; maar de andere Noord-Noord-Oost om niet bij het Waaigat te komen. Deze onenigheid veroorzaakte de ontdekking van dit land. Wat hierna in ‘t jaar 1608 van de Engelsen werd bevaren tot op de hoogte van 82 graden daar ze een vaste ijs-kust vonden. Van die tijd af aan zonden ze elke zomer enige schepen derwaarts, zo om walrussen-tanden te bekomen als om traan te branden. Dit genot trokken ze gans alleen tot op ‘t jaar 1612 wanneer de Hollanders, die niet gewoon zijn enig voordeel, daar ze ‘t maar weten te vinden te verzuimen, zich ook derwaarts begaven en hetzelfde werk verrichten. De fransen deden desgelijks.

Dit gewest, voor zo ver de Engelsen het hebben bevaren, strekt zich uit in de lengte van den zes-en-zeventigsten tot bij den twee-en-tachtigste graad (want zo ver is Henrick Hudson geweest) dat makt bij de negentig Duitse mijlen. Hoe veel verder is noch onbekend. Indien men het recht kon onderzoeken zou men zonder twijfel ergens land en volk vinden waarin en waarbij groot voordeel zou te doen staan. Gans sta ik ook in dit vermoeden dat er genoeg rijke mijnen van velerlei metalen zouden ontdekt worden. Wie weet wat voor andere bekwaamheden zich daar zouden openen.

De zon klimt hier nooit tot vier-en-dertig graden boven de gezichtseinder: Derhalve de stralen nooit recht neervallen, maar schuin over de aarde heen schieten zodat die nauwelijks daarvan verwarmd wordt. Dit is de oorzaak der grote koude. Echter heeft men hier een gedurige dag van achttien weken in de zomer. Zelfs in de winter, ofschoon dan de zon nooit boven de kim komt, maar ruim twaalf graden beneden die blijft is men nimmermeer zonder schemering of dageraad te zien. Ook zijn er twee wintermaanden waarin de dagen twaalf, elf, tien, negen uren en zo voorts tot een uur toe lang zijn.

Langs de kust ziet men niets anders dan bergen met sneeuw bedekt. Zoveel ‘t gezicht van ‘t strand af zien kan wordt men niets anders [189] dan diergelijke bergen gewaar: Waardoor gemeend werd dat ‘t gehele land inwendig niets anders dan gebergte is. Maar misschien zou men ‘t anders bevinden indien men ‘t eens gans in de breedte en dwars-lengte kon door wandelen.

De waarschijnlijkheid van mijn vermoeden blijkt ook hieruit dat er een betuigd onder de negen-en-zeventigste graad op een hoge berg heeft gestaan in het eind van juli bij tamelijk helder weer zodat hij vrij ver van hem kon zien en aangemerkt heeft, dat, ver van de plaats daar hij stond, groene velden waren, zeer lieflijk met gras bekleed.

Geweldig grote witte beren, sommige niet kleiner dan een gewoon paard; reen, zwarte, witte en grauwe vossen en voorts velerlei gevogelte is er in overvloed. Ofschoon zeven Hollandse waaghalzen hier overwinterd hebben en andere ook, door ongeval, hier een gehele winter hebben moeten blijven zo heeft men echter geen grotere kennis van dit gewest bekomen aangaande het inwendige staat van dit land.

Nova Zembla is allereerst van Steven Berroveus, een Engelsman, in ‘t jaar 1556 gevonden. Het ligt ver achter Moskou. Het begint bij de zeventigste graad Pool-hoogte en gaat voort naar de Noordpool tot op de zeven-en-zeventigste; is een lengte van honderdenvijf gewone Duitse mijlen.

‘t Is een bovenmate koud land en gans onbegaanbaar door de menigte der sneeuw dat hier zo wel in de zomer als in de winter valt, doch dan smelt waardoor ‘t land op vele plaatsen als een moeras is. Geen andere dan vlees etende dieren worden er gevonden omdat er geen gras groeit.

Tussen Nova Zembla en ‘t land der Samojeden is een enge zee, genoemd Waaigat of Voygat, anders ook de engte van Nassau wiens naam van de Hollanders is gegeven die in ‘t jaar 1596 daardoor meenden te varen, doch door ‘t ijs verhinderd werden. Men ziet hier vissen zo wit als sneeuw. Veel zalm wordt er gevangen.

De winter is hier in ‘t ene jaar langer en feller dan in ‘t andere. ‘t Gat van de Straat bevriest wel gans toe; gelijk ook alle bochten doen en de zee aan die kant heen, maar nooit in de ruimte. In de zomer onthoudt zich enig volk op het eiland van het Waaigat, doch in de winter vertrekken ze naar de Zuidzijde van ‘t vaste land. Enige Russen die in de zomer op het Waaigat komen, hebben de Hollander Jan Huygen van Linschoten verhaald dat binnen ‘t land bossen genoeg gevonden worden. Hier vond hij menigte van drijfhout aan de oevers der waterkanten,

Ofschoon men ook aan de oever van Waaigat niets anders dan dor gras en bieslook ziet zo zal zonder twijfel in ‘t binnenland goed gras genoeg zijn etc. [190]

II. Hoofdstuk.

Van de Noordzee in ‘t algemeen. Van de zee en zeegolven tussen Shetland en Spitsbergen in ‘t bijzonder. Braken of zeeziekte en middel daartegen. Eb en vloed.

De baren of golven, beginnen zich eerst te verheffen van een kleine wind blazen gelijk men in tijd van kalmte op de wateren kan gewaar worden. Doch daarna ontstaan door de beweging hoe langer hoe grotere baren. De zee baren verheffen zich niet zo terstond in de aanvang van een harde wind; maar geleidelijk aan rijzen ze hoger en hoger totdat ze de grootte van bergen bekomen. Dan spreiden ze met een bijzondere gezwindheid zich achter van elkaar in de rondte en diepte en verdelen zich sierlijk vaneen en vallen rond neer met veel opritsen en schuim. Zie de figuur D bij de letter K.

Dan haalt de zee van achteren de neer gevallene golven weer naar zich met vele kronkelingen en draaiingen door ‘t schuim zeer sierlijk geaderd; bijna op zodanige wijze als marmer.

Deze zee-bloem verheft zich dan als tevoren en spritst ook weer even zodanig op. Dus rijst de zee gedurig opnieuw en maakt voorwaarts uit lange streken. Vanwege de kortheid van de er op volgende baren spatten die gewoonlijk over de schepen heen. Veel gezwinder gaan ze als een schip zou kunnen zeilen.

Op de grote golven in een storm schieten kleinere baren en noch kleiner, gelijk een wind op de stille zee daarheen strijkt.

Voor deze baren wijken de schepen niet; maar wel voor de grote golven die men zee-bergen noemt. Gelijk deze zich houden zo bewegen ook de schepen. Echter hebben ze altijd een rechte weg op deze baanloze golven zodat de mensen zich daarin durven wagen en behouden blijven. [191]

In een harde storm stuift de zee en schijnt in het aanschouwen gelijk de sneeuw die op het ijs van de wind wordt voortgejaagd en van verre in de lucht gelijk als het stuiven van het zand.

Allerwegen ziet men de zee gelijk gerimpeld ijs wat onder ‘t vriezen door de wind verhinderd wordt zich even gelijk te zetten en alles met een wit schuim bedekt. De ene zee (of golf) valt recht rond over de andere die voorheen gaat met een groot geruis gelijk men in de water-molens-vlieten gewaar wordt. Even zodanig een geruis maken ook de schepen in ‘t doorsnijden der baren.

Staat ook aan te merken dat de zee-baren, bij verandering van winden, tegen elkaar aan stoten en ongelijk door elkaar trekken met vele spattingen over de schepen eer ze zo ver komen dat ze enerlei weg voortschieten.

‘t Zeewater heb ik hier niet zo helder gezien en ook niet zo streng zout als bij het ijs. [Aldus staat het in de druk van mijn exemplaar; maar daar terzijde is met de hand geschreven van wie of door wiens last is me onbekend: Voor, hier niet, lees nergens. Dus zouden de woorden moeten luiden: ‘t Zeewater heb ik nergens zo helder gezien etc.]. Zulks kan zijn vanwege de vlakke grond en de velerlei verse rivieren die daarin vloeien of omdat de koude ‘t water meer reinigt.

Wat de beweging der schepen op de zee betreft, ze varen in die op allerlei wijze met verwisseling der zeilen. Wanneer ‘t winderig wordt met alle zeilen gevaren. Wanneer er een storm ontstaat met de twee onderste grote zeilen waarvan ‘t voorste de fok; ‘t middelste ‘t schoverzeil en dan ‘t derde ‘t bezaan zeil wordt geheten.

Wanneer ‘t harder stormt zo laat men ‘t voorste grote zeil neer zodat men alleen het middelste grote zeil en de bezaan gebruikt.

In de hardste storm voert men het bezaan zeil half opgewonden, half uitgespannen. Dit wordt gedaan opdat ‘t schip [192] van de wind vastigheid zou vatten; want anders slingert het al te zeer in de zee zodat aan beide zijden van het schip het water daarover slaat.

Gedurig staat een man bij het roer om ‘t schip te regeren. In een harde storm, wanneer zelfs tien mannen de stuurstok niet voldoende kunnen houden zo maken ze die met touwen vast en laten ‘t af en toegaan gelijk men anders gewoon is te sturen naar de streekwijzer of kompas.

In en na zodanige zeestormen bekomt men somtijds vreemde gasten op de schepen; te weten, allerlei slag van klein gevogelte die door ‘t onweer van ‘t land verdwaald zijn. Deze begeven zich naar de schepen en masten om hun leven te behouden. De andere vallen in de zee en flodderen daar zo lang totdat ze sterven.

De lomben (zeekoet?) en andere watervogels blijven ver van ons. Dit heb ik hier willen stellen om weg te nemen de waan van sommige die menen dat de gedachte vogels op de schepen komen vliegen om een aanstaande kwaad weer te voorspellen.

Ondertussen evenwel kan men gewoonlijk uit de volgende dingen afnemen dat er een storm op handen is; te weten, wanneer zich vele tonijnen en andere grote vissen omtrent de schepen laten zien en als ze met een groot getier uit het water opwaarts springen; wat niet altijd spel met hen is. Mogelijk dat ze dan enige smart aan hun lichaam lijden. We zagen sommige walvissen in de Zee die zich zodanig aanstelden alsof ze met de dood hadden geworsteld.

Wanneer men zegt dat de zee gans onrustig is zo moet men weten dat zulks niet alleen van de zee voortkomt. Maar daar volgt een harde wind na die, om zo te spreken, de zee-baren als bodem vooruit zendt totdat het met een felle storm aankomt. Doch dit is niet te verstaan van de Noordzee, maar van de zee tussen Shetland en Spitsbergen.

Wanneer de lucht zodanig gesteld is dat de sterren groter schijnen, meer blikkeren en meer in getal gezien worden dan anders, zo wordt daaruit een grote wind vermoed en deze inbeelding [193] wordt menigmaal waarachtig bevonden. Dan zweeft de lucht vol dauw die bij verandering der koude veel nevel veroorzaakt; waarop de wind niet lang plag achter te blijven.

Wanneer bij nacht de baren veel op spritsen zo schijnt de zee gelijk als vuur wat de zeevarende branden noemen. Deze schijn is een heldere glans die weinig weerschijn van zich geeft; even gelijk de diamant. Wanneer nu de zee hevig schijnt of glinstert bij donkere nacht zo volgt op dit zo genoemde branden een Zuiden of Westenwind.

Achter aan ‘t schip daar het water zich als doorsneden vertoont ziet men bij nacht zeer diep onder ‘t gedachte water. De blaasjes begeven zich opwaarts en springen in stukken. Dan wordt men de schijn of ‘t branden niet gewaar.

Tot nog toe hebben we vooral gesproken van de Noordzee. Voortaan zullen we handelen van de zee-baren tussen Shetland en Spitsbergen. Bij ‘t gedachte Shetland loopt de stroom snel Noorden en het wordt van dag tot dag kouder.

Hier staat aan te merken dat hier de zeegolven langer heen lopen op zoլ wijze zoals zee doen voor ‘t enge Kanaal tussen Engelland en Frankrijk en schiet in de Spaanse Zee (hier nu behoort het tweede Merkteken van de onrust der zee), met een gedurige beweging der schepen zodat men er zeeziek van wordt.

‘t Zeewater heeft wel de schuld van het braken; doch ‘t wordt vooral veroorzaakt door de harde en gedurige beweging van het menselijke lichaam en is zodanig dat men vaak op handen en voeten moet gaan.

Die hiermee behept is vindt geen smaak in eten noch drinken. Hij voelt hoofdpijn en bezwijming. Gedurig is hij zodanig gesteld alsof hij zou moeten overgeven. Bij deze ongelegenheid gaat gewoonlijk een verstopping der lichaam. Als men zijn water maakt zo ziet men die rood gekleurd.

Deze ziekte is van zo’n aard gelijk de ongesteldheid [194] die komt uit de ongewoonte van op een wagen te rijden waarbij men altijd verandering in eten en rust gewaar wordt.

‘t Beste middel tegens deze onpasselijkheid acht ik te zijn in de mond te kauwen enige sterke specerijen als, kaneel, kruidnagels, gember, muskaatnoten en diergelijke.

Vele menen deze ongesteldheid door vasten te verdrijven; doch dit is een tevergeefs middel. Enige drinken zeewater om daardoor aan ‘t braken te komen. Doch dit veroorzaakt niet ‘t zeewater zelf, maar de tegenstand die men daartegen heeft.

Om deze walging te verdrijven is mijn oordeel de beste raad dat men dapper eet en drinkt; zo zal men gauw geholpen zijn. Men moet ook niet al te veel slapen, maar fris in de wind zien. ‘t Kan daarboven niet schaden wat op het schip te gaan wandelen.

Maar we keren nu weer tot de baren: Die wanneer ‘t al niet winderig is voortrollen en trekken als bergen, maar gans slecht en lopen gedurig voort zo ver men die kan bekennen. Doch dit moet men verstaan van de onrustige zee wanneer een harde wind zal volgen.

In een zeestorm trekken de baren, gelijk alreeds gezegd is, op een gelijke wijze doch met vele schuimige wervels of kronkelingen; gelijk we verhaald hebben dat ten tijde van storm in de Noordzee geschiedt.

Deze baren lopen ver heen zodat men zeer ver daartussen kan zien. Doch ‘t ene schip kan vaak van de andere dicht daar omtrent varende schepen geheel niets gewaar worden.

Veel groter zijn deze baren dan diegene die in de Noordzee daar heen schieten. Hebben ook een grotere kracht wanneer ze over storten. Maar spatten niet zo ligt zoals in de Noordzee over de schepen.

De Noordzee gaat zo gauw de storm over is liggen. Maar duurt de beweging der baren wel tot aan of in de derde dag en hoe stil ‘t ook is, echter schudden der schepen zo geweldig zodat men noch gaan, noch zitten, [195] noch liggen kan. In ‘t midden van het schip is het allerbeste te zijn; vermits het voor en achter zeer hevig in de zee stoot of van de zee gestoten wordt.

De zeilen slaan tegen de mast aan en hebben geen vastheid van de wind. Wanneer bij een windige lucht de zeilen goed rond gespannen staan en die allen trekken en vooral als ‘t meest voor de wind gaat dan is ‘t allerbest op zee te zijn.

Met een rechte voorwind staan de voorste zeilen blind zonder uit te waaien. Dan dringt het schip hard door de zee en beweegt zich hevig van de ene zijde naar de andere.

Een groter onderscheid is er tussen de schepen in ‘t snel zeilen dan tussen de paarden waarvan de ene de andere voorbij loopt. Desgelijks is ook vrij verschillend het bewegen der schepen en het stoten in de zee.

Zeer veel kan ‘t in ‘t voortvaren helpen dat men stil is zonder veel gebolder te maken of heen en weer te gaan.

In de zee gaan de schepen hoger dan in verse wateren. ‘t Verschil is voor het grootste deel bijna een voet in de hoogte op een geladen schip dat het lichter daarheen zeilt.

Men houdt het daarvoor dat men ter lengte van drie of drie en een halve Duitse mijl weg de schepen zien kan. Niet verder; want dan verliest het zich de in de lucht en de lucht in de zee.

Een mijl weg ver kan men een schip ten vollen zien op de hoogte der zee. Op anderhalve mijl geraakt men het schip uit het gezicht kwijt. Op twee mijl ziet men de bovenste mast, genoemd de stang. Op drie mijlen verneemt men alleen de scheeps-vaan of vlag. Maar dan voorts kan men geheel niets meer van het schip gewaar worden.

Landen en bergen kunnen op zee zeer ver worden gezien. Ons gezicht bereikte Spitsbergen toen we noch twaalf mijlen in zee waren. ‘t Land scheen ons even als een zwarte wolk met veel witte strepen. Zie de figuur D getekend met de letters a.b.c.g.h.i.

Aan het ijs op deze zee daar de baren rustiger geruster en stiller zijn voelt men een strenge koude. [196] ‘t Zeewater is zo gans helder zodat men twaalf en meer vademen diepte onder ‘t water kan zien.

Bij het ijs is geen grond te vinden zodat men het anker zou kunnen uitwerpen.

Hier staat ook noch aan te merken dat de zee zich in kleur verandert naar de gesteltenis der lucht. Indien de hemel helder is zo schijnt die blauw als een saffier. Indien een weinig met wolken bedekt zo vertoont het zich als een smaragd (Esmeraude). Bij een droeve zonneschijn ziet men het geel of lijm-kleurig. Bij een geheel donkere lucht is het aanschouwen gelijk de indigo. Bij een storm en dik bewolkte hemel schijnt het als een zwarte streep of beter gelijk het potlood waarmee men schrijft. Wanneer er gans geen wind en stil is kan men het slaan of kloppen zeer ver op de zee horen gelijk ook het geblaas der walvissen; waarvan we hierna op zijn plaats zullen spreken.

In ‘t ijs loopt de stroom Zuiden wat we daaraan bemerken konden dat we ver terugdreven. Maar bij de Mossel-Bay liep die Noorden.

Diegene die jaarlijks aan deze plaatsen komen berichten ons niets zekers van eb en vloed; dan alleen dat bij vermeerdering der winden ‘t water aan het land hoger werd gezien dan anders. Even hetzelfde heb ik ook opgemerkt. Indien hier een gedurige eb en voed was zo zouden door het opvloeien de eieren van de vogels in de lage eilanden bederven.

Enige zekerder kennis van eb en vloed in dit gewest zou men niet licht kunnen bekomen. Voor mij, ik weet er niets anders van dan ik hier beschreven heb.

Toevoeging.

Toen Jan Huygen van Linschoten de 21^ste van juli van het jaar 1594 omtrent het Waaigat kwam zag hij het water zo zwart zoals dat in de Hollandse binnen-sloten. Ook had hij van Swetenoes af tot hiertoe al ‘t water wel brak, maar niet zout gevonden. Zonder twijfel werd dit veroorzaakt door de menigte van ‘t ijs en de gedurige afwatering van de sneeuw. De zeekant van de Westkust en ‘t land van Waaigat zag hij voor het grootste deel met klippen en alles tezamen van loutere, zee mooie grauwe arduin dat [197] een bijzondere oudheid vertoonde. Hier vond hij een grote inham of Bay en werd gewaar dat de stromen daar met een voor-vloed liepen zeer dwars op ‘t land en met de vooreb zeer dwars van de wal af en schoot daarna langs het land heen. Met een Zuidoosten en Noordwesten maan maakt het hoog water. In de straat van Waaigat, door hem de engte van Nassau genoemd groeide het water met de stromen die uit ‘t Oosten kwamen waaruit hij een sterk vermoeden nam dat dit Gat moest doorgaan tot in een andere zee daar de vloed vandaan schoot. ‘t Water was toen hij dieper invoer van een blauwe kleur en bij donker en sneeuwachtig weer zeer als de rechte zee of oceaan en verschilde van het water dat ze aan de zijde van het land hadden wat teerachtig, zwart en brak was. Dit versterkte hem in de mening dat dit een doorgaande straat moest zijn tot aan een ruime zee. Toen hij de kruishoek omvoer vond hij helder blauw water wat pekelzout begon te worden en derhalve hem als verzekerde dat hij voortaan een ruime zee of oceaan zou vinden. Ook berichte enige Samojeden hem dat als men door deze kleine zee gekomen was in een grote en wijde kwam. De ruime Tartaarse of nieuwe Noordzee vond hij in kleur, water, breedte en schijnsel de Spaanse Zee ten enenmale gelijk waaruit hij besloot dat die zich uitstrekte naar China, Japan en de omgelegen gewesten. Langs de kust zeilde hij Oostwaarts en kwam hem zoveel ijs tegemoet zodat hij het weer zeewaarts in moest zetten. Peilde anderhalf mijl weg van het land tachtig vademen diepte met lazuurblauw water; doch ‘t was mistig weer. ‘t Gedachte water toen hij op zes en zeven vademen diepte zandgrond liep langs de kust was hier zo gans helder zodat hij zelfs op acht vademen goed de grond en de krabben die erover liepen kon zien. De hoeveelheid van het aankomende ijs dwong hem weer terug te keren. Op ‘t Staten Eiland vond zijn volk zo tussen de steenrotsen in als boven op die onder de stenen en aarde zeker slag van bergkristal in menigte waarvan sommige stukjes geslepen diamanten schenen te zijn; doch waren bros vermoedelijk (meende hij) vanwege de felle koude. Toen hij van Mauritius eiland afzeilde en de streek zeewaarts zetten vond hij zo’n wit en bleek water dat hij geen diergelijk ooit in enige zeen gezien had; was even gelijk ‘t water der Zuidzee bij Enkhuizen. Daags daaraan kreeg hij weer water zo blauw als lazuur en zo diep dat hij geen grond kon peilen. Toen hij bij het kanaal van Werdhusz kwam verstond hij van de inwoners van dit land dat dit nimmermeer dicht vroor ofschoon ‘t op een grotere hoogte lag dan het Waaigat. En vermits hier door ‘t gehele jaar volk woont zo meende Linschoten dat ‘t eiland Waaigat met veel meer gemak zou kunnen bewoond worden als heeft veel meer bekwaamheid en een beter naar alle schijnt vruchtbaar aardrijk. Als dit geschiedde zou men door middel der scheepvaart in vriendschap kunnen geraken met de Lappen en Finnen: Die wel met de Noorwegers beide in de winter en zomer bewonen enige landen der Noordkaap en vooral een dorp bijna zo groot als Werdhusz ofschoon ‘t meer dan anderhalve graad Noordelijker ligt dan de straat van Nassau of Waaigat. Vermits nu de stromen in deze straat tegen elkaar worden aangejaagd even als in de Straat van Magellaan zo nam Linschoten dit weer voor een zeker teken dat er een doorvaart moest zijn en dat de gedachte twee tegen een stotende stromen noodzakelijk moesten komen uit twee openbare grote zeen. Waarbij noch kwam dat hij op ‘t Staten Eiland, na nauwe opmerking, bevond dat de vloed uit ‘t Oosten kwam en gaf hem hierdoor een nieuwe verzekering van zijn mening. Echter heeft hij noch in de eerste noch in de tweede reis derwaarts van hem gedaan tot zijn voornemen kunnen geraken en werd gedurig verhinderd door de menigte van ‘t ijs. Van de menigerlei en zeer bijzondere eigenschappen en ook wonderen der zeen, handelen we uitvoerig in een historische, onderzoekende en reden gevende wijze in een van ons onder handen genomen zijnde groot werk.

III. Hoofdstuk.

Verhandeling van het ijs en velerlei opmerkelijke waarnemingen daar omtrent.

In april en mei breekt het West-ijs (zo genoemd, omdat het tegen ‘t Westen ligt) wat bij Jan Mayen Eiland verstrooid door de zee drijft zich strekt tot aan Spitsbergen waar het toenmaals noch vast lag. Zie figuur A., bij de letter c.

‘t Onderscheid tussen ‘t ijs bij Spitsbergen en ‘t ijs van deze landen bestaat daarin dat gins niet gezien wordt enig glad ijs waarover men zou kunnen glijden. Daarboven is ‘t niet zo helder en doorzichtig; niet zo scherp en snijdend; doch veel harder. ‘t Laat zich niet licht kloven of vaneen spuwen. ‘t Komt aller naast overeen met het grondijs der rivieren van deze landen in gedaante of met de broodsuiker zo we die noemen; doch ergens anders houd-suiker wordt genoemd.

Ter plaatse daar ‘t vaste ijs op de zee ligt ziet men een sneeuwwitte helderheid aan de hemel even alsof ‘t zonneschijn was. Want de sneeuw verft de lucht gelijk de weerschijn van vuur bij nacht aan de hemel wordt gezien. Zie figuur A bij de letter f; en figuur B bij de letter d. Maar van verre ziet men de lucht blauw of zwartachtig. Zie figuur A [199] bij de letter o daar veel kleine ijsvelden (die gelijk zijn als de beemden der zeehonden) worden gezien. Deze geven geen schijn aan de hemel omdat er de sneeuw van afgesmolten is.

Tegen deze ijsvelden spritst de zee aan en veroorzaakt daardoor allerlei mooie afbeeldingen. Echter van de natuur niet alzo geschilderd gelijk het bloem-ijs aan bevroren glazen velerlei sierlijke bloem en loof-gedaanten vertonen; maar grover naar de grofheid der sprenkelingen en verbeelden bergen, torens, tafels, kapellen en allerlei slag van dieren. Zie figuur A bij de letter h.

Deze ijsvelden liggen veel dieper onder ‘t water dan ze erboven uitsteken. Worden ook onder ‘t water van een blekere kleur gezien dan daarboven. ‘t Opperste zou men mogen noemen de rechte kern of het merg van het ijs omdat de kleur daar veel dieper trekt dan de anders. Zie de figuur A bij de letter h.

De diepste kleur is mooi blauw gelijk de blauwste vitriool en enigszins doorschijnend; doch niet zo helder als het ijs in onze landen waar men doorheen kan zien hoe dik het ook zijn mag. ‘t Is zo hard als steen en laat zich (gelijk alreeds is gezegd) niet zo ligt kloven als andere rijs omdat het vol gaatjes is gelijk het puimsteen.

Om dit ijs zeilen de schepen heen en weer totdat ze grotere ijsvelden in ‘t gezicht krijgen omdat de kleine de zee onrein (onklaar) maken. Licht ook kunnen de schepen daartegen varen en alzo vergaan. Zie de figuur A bij de letter i.

Maar wanneer zich de wind verheft zo slaan de golven tegen de ijsschollen aan gelijk als tegen de steen-klippen en het ijs breekt de schepen.

Als men nu de kleine ijsvelden voorbij is ziet men een witte helderheid onder (of aan) de hemel: En men vindt grotere ijsvelden tamelijk ver vaneen gedreven. Daarop zeilen we dan in het ijs en hebben een klein ijsveld (of schol) achter aan het schip vastgemaakt zodat die, wanneer men de zeilen moet innemen, terstond in zijn snelle loop gestuit wordt. Anders zou het licht tegen een ijsveld komen aan te stoten. Zie de figuur A bij de letter b. [200]

մ Staat aan de wil van elke schipper in ‘t ijs te mogen varen vermits in de vroeg-tijd de walvissen hier gezien worden in ‘t West-ijs, gelijk ze dat noemen.

Niet graag zeilen ze in het ijs wanneer ‘t of duister door nevel of stormig is wat hier in ‘t voorjaar te verwachten staat. De kleine ijsschollen drijven heen en weer in de zee die ze vermijden moeten opdat hun schepen niet beschadigd worden of verloren gaan: Welke vermijding bij donker weer niet goed geschieden kan.

Voor iemand die ‘t niet weet schijnt het grote dwaasheid te zijn dat men nu van ‘t ijs af; dan weer daaraan en in vaart. Doch dit moet men zeggen dat het hiermee gelegen is als met de andere jacht op dieren waarin men nu hier en dan gins draaft. Vindt men op de ene plaats geen walvissen, zo moet men ze op een andere zoeken. ‘t Geluk der walvisvangst is als dat der dobbelstenen. Daar wordt geen grote wetenschap vereist om die te bekomen. Die ‘t geluk dienen wil vaart het beste. De ene ziet er en krijgt er meer dan hij begeert. Een ander die maar een halve mijl van hem afligt vangt, ja ziet er niet een gelijk diegene, die hier geweest zijn genoeg bekend is.

Wanneer ze in het ijs varen staan er mannen met grote ijs-haken gereed om te verhinderen dat ‘t schip niet tegen een ijsveld kwam te stoten.

Hoe verder men in ‘t ijs zeilt hoe grotere ijsvelden men verneemt; ja, zulke die men niet overzien kan. Want hier om de West (gelijk ‘t zo geheten wordt) ziet men veel grotere ijsvelden dan bij Spitsbergen; alle tezamen boven wit vanwege de sneeuw daar ze mee bedekt zijn. Zeer bezwaarlijk kan men op die gaan omdat men diep in de sneeuw zinkt. Zie de figuur A bij de letter l en figuur B bij de letter c.

Aan de kanten van ‘t ijs zagen we de voetstappen der beren. Want hun voedsel zoeken ze in het water, aan ‘t aas der walvissen. Tot gezelschap wandelt Reintje de vos mee. Doch hier vindt het een slechte roof van vogels dan bij Spitsbergen omdat ze daar met menigte en hierbij enkele vliegen.

Als de schippers enige mijlen in ‘t ijs zeilen waar middelmatige, alhoewel noch grote ijsvelden gezien worden, zo [201] maken ze de schepen daaraan vast met grote ijs-haken goed voorzien met dikke touwen. Hier liggen ze gelijk als op anker met verschillende schepen aan een ijsveld (of schol): Doch veel liever zien ze zich daar alleen omdat anders de ene de ander in de walvisvangst verhindert. Want die worden door het jagen heen en weer schuw gemaakt.

In ‘t ijs verneemt men grote baren uit de zee; maar het is er tamelijk stil, ook ofschoon ‘t stormen mocht. Maar dit gevaar is er bij: Vermits het ene ijsveld groter is dan ‘t ander en dat de kleine veel gezwinder drijven dan de grote zo dringen deze schollen zich op een hoop tezamen tot groot kwaad van de schepen die door deze drang licht in stukken komen te barsten. Zie figuur B bij de letter a.

‘t Volk in de schepen daartoe gesteld weren met grote ijs-haken de aandringende schollen wel naar alle vermogen af; doch hoe weinig voordeel hiervan menigmaal genoten wordt verneemt men jaarlijks uit het vergaan van een deel kielen.

Bij goed weer kan men even zo licht in gevaar geraken als in storm of onweer: Vermits ‘t ijs in de zee drijft, hetzij met de stroom of met de wind; welke van beide de sterkste is. Door de beweging breekt vaak een ijsveld of geweldig-grote schol in stukken die dan schichtig voortschieten en een gelijk gevaar voor de schepen veroorzaken op welke wijze veel op deze wijze te niet gemaakt worden. Zie figuur B.

De beste afwering van ‘t aandringend ijs is dat men een dode walvis bij ‘t schip houdt. Andere hangen rondom de schepen staarten en vinnen der walvissen. Ook is dit middel niet te verwerpen omdat een schip daardoor merkelijk voordeel tegen het ijs ontvangt. Men heeft gezien dat in dit aandrijven en kruien der schollen een dode walvis op ‘t ijs gedrongen is geworden.

մ IJs stijgt uit het water gelijk als bergen en maakt zodanig geruis zodat men nauwelijks daarvan horen kan. Van deze aandringen en opkruien der schollen komen de hoge ijsbergen die men hier en ginds in de zee ziet drijven. Zie de figuur B.

De andere grote ijsvelden liggen niet zo hoog als deze [202] ijsbergen. Echter worden ze ook zeer zelden gans recht en zonder heuvels gezien. Onder ‘t water verneemt men ‘t ijs zo diep te liggen als men afzien kan. Zie figuur B bij de letter e.

Alles is blauwkleurig; doch hoe dieper men in een holte van het ijs kijkt hoe sierlijker blauw men daar ziet. Welke mooie kleur zich komt te veranderen met de lucht. Want als ‘t regenachtig weer is zo versterft deze diepe blauwheid en wordt bleker. Vaak heb ik ook het ijs onder ‘t water groen gezien. De oorzaak daarvan was de droeve lucht waarna ook de zee zijn kleur verandert.

ԫ Ben verwonderd dat op de grootste ijsvelden niet zulke hoge ijsbergen staan gelijk men wel aan het land gewaar wordt. Ik hoe het daarvoor dat ze van onder op smelten wat men zien kan aan het ijs met gaten. Anders, wanneer men ‘t van den aanvang af wilde rekenen zou men hier ijs moeten vinden wat in ‘t midden der zee de grond zou bereiken.

In Spitsbergen heb ik wit en helder ijs gezien, gans ruig bevroren zodat het recht de gedaante der kandijsuiker vertoonde. ‘t Was zeer hard en dik en dreef even-gelijk met ‘t water.

Niet altijd liggen de schepen in de drang van ‘t ijs; omdat vaak weinig schollen worden gezien; ofschoon men al ver in het ijs is gevaren. Maar zo gauw zich enige winden verheffen kan men zich niet genoeg verwonderen vanwaar zo’n menigte schollen in minder dan een uur tijd komen aandrijven.

Aan de allergrootste ijsvelden liggen de schepen niet ten besten verzekerd vermits die vanwege hun grootte en de kracht van de stroom, mogelijk ook vanwege de rondte der zee, vaak komen te breken tot geen klein gevaar der gedachte schepen.

Wanneer deze ijsvelden vaneenscheuren schieten de stukken van elkaar. Dit veroorzaakt een wervel of draaiing in het water gelijk men ziet wanneer men een steen erin werpt zodat er rondom een grote beweging en oprijzen ontstaat. Door deze verwarring der zee [203] verheffen zich de ijsvelden en schollen daarop. Komen ook veeltijds met een krachtig geweld op de schepen aanstoten en breken de masten en voorts alles wat eraan is. Zie figuur B.

In mei vernamen we op de een-en-zeventigste graad allereerst ijs en kruisten ( dat is heen en weer varen) er bij totdat de eerste maand verlopen was. Want zo vroeg in het jaar durft zich niemand wagen in ‘t ijs te zeilen ter oorzaak van de stormwinden. Somtijds ook ligt het ijs noch vast en dan worden weinige of gans geen walvissen gezien vermits ze onder het ijs geen lucht of adem kunnen scheppen.

In ‘t ijs zeilden we tot op de zeven-en-zeventig graden en vier-en-twintig minuten en dreven met de grote ijsschollen Zuiden aan. In deze mei en ook gelijk in de volgende juni maand worden hier de meeste walvissen gezien die lopen naar het Oosten. Derwaarts volgden we hen gedurig nevens het ijs heen tot aan Spitsbergen. Zie de figuur A.

Bij het land verneemt men kleinere ijsvelden vermits ‘t ijs daar niet wijken kan vanwege het land. Dit veroorzaakt grotere breken en kleine rijs dan in de open zee. Echter worden daar de grootste ijsbergen gezien dan die tussen de bergen staan die nooit van onder smelten, maar elk jaar groter worden door de daarop vallende sneeuw, regen, glad-ijs en weer sneeuw. Op deze manier nemen deze ijsbergen jaarlijks toe zonder ooit door de zonnen warmte van boven te smelten. Zie figuur C bij de letters c.d.

Na lengte van tijd veranderen deze ijsbergen hun sneeuw-kleur door de lucht, regen en wolken. In de kloven of reten ervan ziet men het diepste blauw wat men op de ganse wereld zou mogen aanschouwen.

Van deze ijsbergen breken grote stukken af die in de zee drijven en die in dikte ‘t ander ijs ver overtreffen. Ik hen een van deze ijsbergen gezien die door het aanslaan van de zee zo sierlijke waren uitgehold als een kapel; met welfsels, vensters en pilaren versierd. De deuren en de door gegate stukken die gelijk als vensters schenen hingen vol ijskegels. Inwendig aanschouwde men de aller- [204] mooiste blauwe kleur. Deze ijs-kapel was groter dan ons schip en wat hoger als achter de opperste schipbodem. Hoe diep deze ijsschol onder water lag kan ik niet eigenlijk niet weten.

Bij de Mossel-haven kwam een grote ijsberg op ons schip aandrijven. Die was zo hoog als ‘t voorste deel van ons schip genoemd de bak en lag zo diep onder water dat die het anker oplichtte. We hadden toen op vijftien vademen grond.

Verschillende andere figuren of gedaante-beelden heb ik in ‘t ijs gezien als ronde en vierkante tafels, ondersteund met ronde, blauwe pilaren. Zie figuur B bij de letter f. Bovenop was deze tafel gans recht-wit van sneeuw. De zijden hingen vol ijskegels even als een afhangend tafellaken. De grootte was zodanig dat er veertig mensen rondom hadden kunnen zitten. Doch in ‘t opstaan zouden ze mogelijk met de aard aan de stoelen vast zijn gebleven. Van deze tafels heb ik er gezien met een voet; ook ondersteund van twee en van drie pilaren. De zeehonden bevonden zich met hopen daar omtrent.

De gerechten die op deze dis staan waren stukken ijs en hadden recht de gedaante van een paardenkop en van een zwaan. Deze kost is wat zout van smaak en van weinig voedsel. Hier staat aan te merken dat dit ijs gans met gaten wordt door het aanstuiven of sprenkelingen der zee en dit veroorzaakt een zoutheid daarin zodat het smaakt als ander zeewater.

Door ‘t zeewater en ‘t daar tussen komende regenwater verandert ook het ijs zijn kleur: Gelijk zoals men in het algemeen het water geel en blauw ziet wanneer men daaronder wandelt en met open ogen naar boven kijkt.

Zo ver het andere ijs boven het water ligt is het van smaak gelijk gewoon ijs; doch daaronder is het zout gelijk zeewater.

Toen we bij Spitsbergen aankwamen laag het ijs bij Reen-veld noch vast. Doch weinige dagen daarna was ‘t van de winden gans weg gedreven.

‘Het ijs bezet dit land aan alle zijden naar de gelegenheid der [205] winden; dat van Jan Mayen-Eiland, van Oud-Groenland en van Nova Zembla af komt.

Toenmaals bevonden we dat het ijs vanaf de ene zijde tot aan de andere van Spitsbergen lag. De schepen zeilden tussen dit ijs en het land gelijk als in een rivier.

Zo gauw dit ijs van de wind werd aangejaagd wordt moeten de schepen wijken of zich naar de haven begeven; ter tijd toe dat ‘t gedachte ijs door andere winden weer wordt verdreven. Indien niet zo moeten ze hier vergaan. Doch zo andere schepen daar omtrent en buiten ‘t gevaar van ‘t ijs zijn zo kunnen de mensen noch hun lijf bergen door zich naar de andere te begeven.

Op dit ijs verneemt men niet veel zeehonden of robben; doch daartegen ziet men hier een groot getal walrussen; maar noch veel meer vogels. Toen we nu al verder voeren zagen we de zeven eilanden, doch konden boven die niet geraken.

Toevoeging.

Toen Linschoten in ‘t jaar 1594 zijn tocht naar ‘t Noorden deed zag hij in juli ijsschollen die niet alleen zo hoog boven water lagen als het schip ten halve zeilen, maar ook zo groot als steenrotsen en eilanden: Ja, zulke die op de diepte van zeven vademen niet vlotten konden. Sommige waren meer dan een halve mijl weg lang. Somtijds werden ze gemeten vijf halve vadem onder en twee vademen boven water. Echter is dit noch weinig. In de derde scheepvaart van Willem Barentsz. om ‘t Noorden naar China staat aangetekend dat op de 6^de van augustus bij Capo de Troost gezien werd een ijsschol die zes-en-dertig vademen onder water vast lag en zestien vademen daarboven uitstak; dat maakt tezamen 52 vademen of 312 voeten. In mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde beschrijving van oud en nieuw-Groenland pagina 85 spreek ik van ijs wat somtijds 70, ja 80 vademen dik is. ‘t Geen deze vaart te gevaarlijker maakt is dat in sommige streken verschillende stromen gaan waarin het ijs smelt en dan terstond weer bevriest. Toen het volk van de gedachte Willem Barentsz. op zijn derde tocht in het jaar 1596 op de vijfde van juni ‘t eerste ijs zagen kwam het hen zeer wonderlijk voor. Eerst meenden ze dat er witte zwanen heen dreven. Derhalve een van hen die boven op ‘t schip ging wandelen luidkeels riep dat hij zwanen zag zwemmen. Diegene, die beneden waren en dit hoorden [206] kwamen terstond naar boven lopen; maar weerden wel gauw gewaar dat de bedoelden zwanen stukken ijs waren die van de grote schollen waren afgedreven. En vermits ‘t tegen de avond ging zo schenen ze de witte zwanen niet ongelijk. In ‘t jaar 1271 kwam een groot deel ijs, waarop veel witte beren waren, door een sterke Noordoostenwind bij IJsland aandrijven: Waaruit men besloot dat ‘t geen men toen van Groenland naar ‘t Westen had ontdekt noch niet geheel Groenland was; maar dat zich dit land naar het Noordoosten noch veel verder moest uitstrekken. Hoedanig de Perzen ijs maken en dan de gehele zomer bewaren, aangezien de zeer grote hitte van dit gewest verhalen we in onze curieuze aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderen-waardige dingen, tweede deel, pagina1252. Van de ijs groeven in Turkije; en wat voor koophandel de sultan daarmee drijft, derde deel, pagina 227.

VI. Hoofdstuk.

Bericht van de lucht bij Spitsbergen. Verandering van ‘t weer en de tekens daarvan. Wolken. Rijp. Zeldzaamheden van de sneeuw en velerlei andere dingen.

Gelijk in onze landen de koude niet altijd bestendig is, alzo ook in Spitsbergen. In grasmaand (april) was ‘t op de een-en-zeventigste graad zo koud zodat men zich nauwelijks wist te bergen.

In deze maand, gelijk ook in de volgende juni zou ‘t in Spitsbergen elk jaar de strengste koude zijn.

Wat voor nattigheid in de schepen is bevroren. De masten, touwen en voorts wat om of aan een schip hangt wordt van nevel en ijs als met een harnas overtogen.

Nu worden de schepen niet meer zo vroeg daarheen gezonden zoals wel voor weinige jaren geschiedde en evenwel komen ze nog op tijd genoeg. Want zo vroeg in ‘t jaar kunnen ze daar weinig voordeel doen; vermits ‘t ijs noch niet van elkaar is gedreven: Waarom dan ook ter die tijd niet veel walvissen worden gezien.

In de twee eerste Spitsbergse zomermaanden is ‘t tandklapperen daar zeer algemeen. De begeerte om te eten is hier ook groter dan in andere landen.

Op den derde van juni bemerkten we de zonsondergang niet meer, omdat men bij nacht zo goed kon zien [207] als op de dag. Toenmaals bevonden we ons omtrent op de een en zeventigste graad.

Van de bestendigheid der weer is niet veel te roemen in deze twee eerste maanden omdat men bijna elk uur verandering verneemt. Men zegt ook dat er verandering en onweer voor handen is wanneer men de maan en een droevige, vlammige hemel ziet.

Of nu de maan zodanig onweer voorspelt kan ik niet weten omdat die ook van ons bij heldere dag wordt gezien. Doch dat na een heldere hemel de lucht van een dikke nevel wordt overtogen geschiedt op meer andere tijden; vooral wanneer daarop een andere wind volgt.

Als de bergen vurig schijnen zo is het nevelachtig. Daarop volgt een noch duistere nevel met vermeerdering der koude. Deze nevel schijnt blauw als Indigo; ook wel zwart van kleur. Bij verandering van het weer wordt deze nevel van de wind aangedreven zodat in minder dan een half uur tijd de zee van een duistere mist bedekt is op zo’n manier zodat men nauwelijks een schip lengte van zich kan zien.

Andere merktekens, genomen van de walvissen en zeehonden, zullen in de hoofdstukken waar van we van deze zee-geslachten spreken beschreven worden.

Somtijds was ‘t in juni, (als op de veertiende er van) een zeer heldere en klare lucht; doch tegelijk gans koud: Zodat we verder over ‘t water zien konden dan men anders op zee gewoon is de zee te zien.

Lucht en zee waren niet te onderscheiden. ‘t Scheen alsof de schepen in de lucht zweefden. Die schijnen, als men ze aldus aanschouwt, gelijk verdorde bomen, of palen.

Spitsbergen ziet men van verre alsof het een wolk was. De bergen geven een weerschijn in de zee zodat iemand, die geen kennis van dit land heeft, Ԩet van de lucht niet kan onderscheiden. Even gelijk ook andere landschappen van verre zodanig worden aanschouwd. Zie de figuur O.

De voor gedachte helderheid en stilte hebben we ook gehad in de volgende zomer, juli en augustus.

Wat nu de koude aangaat die schikt zich naar de aard [208] der winden; als: De Noorden en Oostenwind veroorzaken de felste koude zodat men zich menigmaal voor die nauwelijks weet te bergen; voornamelijk wanneer ‘t sterk waait.

De Westen en Zuiden winden wanneer ze maar wat bestendig zijn geven veel sneeuw, ook wel regen met een lijdzame koude.

Wat voor een hitte de zon hiervan zich geeft ziet men vaak aan diegene die de tranen uit de ogen druipen. Evenwel houdt deze strenge koude, gelijk we alreeds hier boven hebben gezegd, niet gedurig aan: Want indien ‘t hier altijd even vinnig was hoe zouden er dan enige kruiden kunnen groeien?

Ook waaien hier niet in elk jaar dezelfde winden in dezelfde maanden; maar daarin is verandering gelijk in andere landen. Nu is ‘t een zachter, dan weer een harde winter.

Zodanige jaren waarin men niet veel donkere, mistige dagen verneemt worden van ervaren schippers en harpoeniers geroemd de beste voor de walvisvangst te zijn.

Of hier, bij de voornaamste verwisselingen der maan, ook springvloeden komen te ontstaan kan men niet weten.

Zo’ n mooie hemel zoals in ons land in zomertijd wordt gezien met sierlijk-getrapte en aardig aaneengehechte wolkjes heb ik in Spitsbergen noch nooit vernomen. Maar hiertegen altijd een droeve lucht of een beneveld Zwerk.

Opstijgende donderwolken ben ik nooit gewaar geworden. Heb ook van niemand gehoord dat hier ooit gezien zou hebben.

Boven ‘t ijs ziet men de lucht wit. Hieruit kan men afnemen waar vast ijs ligt. In ‘t voorgaande hoofdstuk daar we van het ijs hebben gehandeld kan men breder bericht hiervan vinden. Zie de figuur A bij de letter f.: En figuur B, bij de letter d.

In de twee laatste Spitsbergse zomermaanden en vooral in juli scheen de zon voor ‘t Waaigat zo warm [209] zodat de teer aan het schip tussen de gangboorden, daar de wind zo niet in valt, begon te smelten.

Daar is geen onderscheid tussen de koude bij dag of nacht omdat er geen dag en nacht is. Echter schijnt men noch dag en nacht te kunnen onderscheiden wanneer men, na een rechte betrachting voor de nacht neemt de tijd dat de zon schijnt als een heldere maan zodat men zo goed in de zon als in de maan kan zien.

Vermeerdering der koude of afwijking (verwisseling) van ‘t kompas hebben we zo ver weg gekomen zijn niet bemerkt.

Hier staat ook in acht te nemen dat de koude in dit gewest een dood lichaam in de aarde niet licht laat verrotten; gelijk we hierboven in ‘t hoofdstuk der beschrijving van Spitsbergen alreeds hebben gezegd.

Op onze terugreis hebben we de zondondergang voor de eerste maal waargenomen op de tweede dag van augustus.

Wat nu aangaat de dingen die in de lucht worden geteld; ‘Ik heb bemerkt dat de rijp gelijk kleine spiesachtige sneeuw (om zo te spreken) of in zeer kleine subtiele spiesjes op de zee neer valt, en die bedekt even alsof ze van stof bestoven en overtrokken was.

Deze kleine spiesjes worden gedurig meer en meer opgehoopt en liggen zoals ze vallen kruisvormig en ongelijk op elkaar. Allerbest kan men ze vergelijken met een spinnenweb. Ze ontstaan, of komen voort uit de koude der lucht en vermeerderen zich zo zeer zodat de zee daarvan wordt overtrokken als met een dikke huid gelijk ijs. Welk ijs een zoete smaak heeft: Gelijk dan ook ‘t zoute zeewater in de hoogte der lucht opgetrokken wordt en daar veranderd wordt en tot een zoet regenwater neer valt.

t Gebeurt alleen bij heldere zonneschijn en strenge koude dat men ze zien kan. Anders vallen ze onzichtbaar gelijk bij ons de dauw ‘Snachts. Bij droeve lucht al als de zon niet schijnt kan men dit niet gewaar worden.

Vooral kan men het zien wanneer men tegen de zon kijkt aan een schaduwachtige plaats. Dan blinken ze met zoՠn heldere glans als diamanten [210]

Ze worden met menigte gezien gelijk stof vezeltjes in de zon van ‘s morgens af tot op de middag en ‘s avonds toe.

Gans klein vallen ze neer; zodat er gans geen nattigheid van aan de kleren komt te hangen. Recht omtrent de middag wanneer de zon wat warm schijnt smelten deze spiesjes en vallen dan onzichtbare naar beneden gelijk de dauw.

Somtijds wanneer de rijp van de bomen afstuift ziet men bij ons ten naaste bij diergelijke spiesjes. Dit is kleine sneeuw die zo wel in de schaduw als tegen de zon kan gezien worden.

Ook zijn deze spiesjes niet de adem of damp die gelijk de rijp aan de baarden der mannen of haren der paarden of andere dingen blijft hangen.

Hier moet niet vergeten worden dat men in deze spiesjes bij Spitsbergen een boog gewaar wordt gelijk als een regenboog van twee kleuren wit en bleekgeel; bijna gelijk de zon zich vertoont in de duistere schaduw der wolken.

Ik zal nu treden tot de beschrijving van een andere boog die ik de naam van de zee-boog geef. Deze wordt gezien bij heldere zonneschijn; niet in de grote baren, maar in de druppels der water die door de wind daarvan afstuiven en gelijk een nevel schijnen.

Gewoonlijk ziet men deze boog voor de buik van het schip, ook wel achter naar de lee toe (aldus wordt genoemd de zijde van het schip die zich naar ze zee neigt) tegenover de zon daar de schaduw der zeilen heen geworpen wordt. Doch niet de schaduw der zeilen maakt de boog, maar in die aanschouwt men ze.

In deze zoute zee-druppelen ziet men zodanig een mooie schaduw met verschillende kleuren gelijk men gewaar wordt in de regenboog aan de hemel tegenover de duistere wolken.

Hierbij wordt me noch iets anders indachtig; namelijk dat in de bovenste wolken nevens de zon een heldere lucht wordt gezien, even alsof er twee zonnen schenen. De [211] zeevarende noemen die weerschijnen of anders neven-zonnen.

Zo’n helder licht bevinden we in de lage lucht in de duistere schaduw die van de wolken neervalt en schijnt een regenwolk niet ongelijk vermits ‘t vol druppels zweeft waarin de zon blikkert gelijk ‘t een of ‘t ander ding in een spiegel wordt gezien.

Deze helderheid van de zon veroorzaakt een warmte die van zich een boog drijft naar de gestalte der zon. Deze boog zijn de druppelen die van de zonnewarmte in damp of nevel worden veranderd. Bij verandering der koude wordt deze damp in de lucht gezien als rook waarin men de kleuren niet gewaar wordt.

In de gedachte zwevende druppelen blikkert de zon en veroorzaakt de sierlijke kleuren blauw, geel, en rood; schijnen recht juist van elkaar gescheiden te zijn. Dit zijn de hoofdkleuren van de vermelde boog.

Wat de grootte aangaat aan de boog die ik op Spitsbergen zag heb ik waargenomen dat het dag en nacht met de zon omging. Dat he ook Ԡs morgens en ‘s avonds, desgelijks bij nacht veel groter wordt gezien dan bij dag.

Ik wil hier niet spreken van de wind-wervels die in deze koude Landen onbekend zijn als die ‘t water in de lucht omdrijven en breken naar de wijze der watermolens die men gevonden heeft naar de gestalte der slakkenhuisjes.

Doch hier dient niet vergeten de kleine wervel die ontstaan vanwege de voorstaande bergen waartegen een windstoot en alzo omgedreven worden. De andere tussen de huizen of daken zien we op nabijgelegen wegen.

Voorts wordt men in Spitsbergen gewaar dat de zee, even gelijk de andere wateren, bij vermeerdering van koude een damp van zich geeft die in de lucht tot regen of sneeuw wordt. De reuk daarvan is gelijk die van de nevel of van heet water.

Dit is ook een Spitsbergse opmerking dat de koude gewoonlijk vermindert wanneer in de lucht veel damp of [212] nevel wordt gezien en dat die bijna in een ogenblik ontstaat bij heldere zonneschijn zonder wind of andere oorzaken. Doch als van deze dampen de lucht vervuld wordt zo verdelen zich de wolken en houden lang aan met een bestendige wind.

Zoՠn damp zien we in de lucht die gelijk zweet aan de kleren of haren hangt.

Uit zodanige kleine damp-druppeltjes heeft de sneeuw zijn aanvang. Eerst wordt een druppeltje gezien als een zandkorreltje. Zie figuur E bij de letter a.

Door de nevel neemt het toe totdat het de gedaante van een zeshoekig schild bekomt; helder en doorzichtig als glas. Aan deze zes hoeken hangt zich de nevel gelijk druppeltjes. Zie figuur E. Bij de letter B. Daarna vriest het van elkaar zodat men de gedaante van een ster gewaar wordt. Zie figuur E. Bij de letter C: Evenwel noch aaneen gevroren totdat het daarna zich recht van elkaar deelt zodat men verneemt een ster met takken. Zie figuur B bij de letter D. Welke taken noch niet geheel bevroren zijn omdat er noch enige gans natte druppeltjes er zich tussen bevinden totdat het voorts de gedaante van een volkomen ster krijgt met takken aan de ene zijn varen kruid aan wiens einden of spitsen noch kleine druppeltjes hangen als knuppeltjes. Zie figuur E. bij de letter E. Die zich tenslotte verliezen zodat eindelijk een volmaakte ster-vorm ontstaat.

Dit is de oorsprong der sterren-sneeuw die bij de strengste koude zo lang wordt gezien totdat het al zijn takken verloren heeft. Zie figuur F bij de letter F.

Hoe velerlei slag van sneeuw in Spitsbergen valt en bij wat voor een weer heb ik op de volgende wijze aangemerkt en onderscheden.

Figuur E., Num. 1. Heb ik afgetekend bij lijdzame koude toen ‘t ook regenachtig was. Dan valt de sneeuw als roosjes; als spiesjes; als kleine korreltjes. Num. 2. Wanneer de koude aflaat valt er sneeuw als sterren met vele takjes zoals varen kruid. Num. 3. Nevel alleen of grote sneeuw. Num. 4. Aldus valt de sneeuw bij strenge [213] koude en wind. Num. 5. Bij een strenge koude doch niet winderig valt de sneeuw gelijk als sterren en veel in een hoop omdat ze door de wind niet van elkaar worden gedreven. Num. 6. Bij een Noordwesten wind, of bij een dik bewolkte lucht en stormachtig weer viel hagel rond en ook langwerpig overal met takken van zodanige grootte zoals de in de figuur op de gedachte Num. 6. Te zien is.

Noch velerlei ander slag van sterren-sneeuw wordt er gevonden met meerder takken, harten en diergelijke gedaanten; doch alle tezamen worden ze op enerlei wijze voorgebracht bij een Oosten en Noordenwind. Andere spiesvormige sneeuw bij Westen en Zuiden winden.

Wanneer ze van de wind niet vaneen worden gedreven zo vallen ze wel in een hoop tezamen. Doch als ze door de wind van elkaar worden gescheiden zo vallen de sterren of spiesjes alleen; elke sneeuw-vorm afzonderlijk gelijk men de stof-vezeltjes ziet zweven tegen de zon.

Aldus veel heb ik van de sneeuw waargenomen: En bevindt dat ook in deze landen bij een koude lucht en Noordenwind allerlei slag van sterren-sneeuw wordt gezien gelijk in Spitsbergen.

Toevoeging.

Van de geweldige sneeuw die het koninkrijk Tibet ter plaatse daar de vloed Ganges zijn oorsprong neemt een lange tijd in elk jaar bedekt zodat de reizigers ogen door de gedurige glans verblind worden en de inwoners ter die oorzaak sneeuwbrillen gebruiken moeten: Van de sneeuw op de Zwitserse Alpen die enige duizenden jaren daar gelegen heeft en tot ongemeen hard ijs bevroren is: Van het gevaarlijke afrollen der sneeuw van deze bergen. Van een wonderlijke sneeuw-brug over de rivier Ganges etc. Hebben we behandeld in onze meer gedachte curieuze aanmerkingen, tweede deel, pagina 505, 649, 650. [214]

Einde, etc.