Itinerario voyage ofte schipvaert naer Oost ofte Portugaels Indien

[1] Dat 33. capittel.
Vande heydenen, Indianen ende andere vreemdelingen, binnen Goa woonachtigh.

Binnen de stadt ende 'teylandt van Goa resideren oock veel heydenen, Mooren, 'twelck zijn Machometisten, Joden, ende allerhande vreemde natien van Indianen ende omliggende landen, die alle zijn van verscheyden leven, usantien ende superstitien in hare ‖ religien. Die Mooren onderhouden de wet van Machomet, die Joden hare Mosaische wet. Daer zijn veel Persianer, Arabyer, Abexijns, sommige Christenen ende sommighe Mooren. Daer woonen in Goa veel Armenyes, die Christenen zijn, ende ander, die gaen en komen met hare coophandelinghen, ghelijck oock die Persianen, Arabyers, Banianes van Cambaja, Gusarattes, Decanijns &c. Die Mooren eeten alle dinck, uytghenomen verkens vleijsch, ende stervende worden begraven ghelijck oock die Joden, maer die heydenen, als Decanijns, Gusarattes ende Canaras en ander Indianen, doodt zijnde, worden verbrant tot asschen toe, ende sommige vrouwen levendigh met haer, te weten die vanden adel zijn ende die vrouwen vande Bramenes, dat zijn hare afgodische menistren, oock wel van sommighe cooplieden. Sommighe onder haer eeten alle dingh, uytgenomen koyen ende buffels vleeijsch, 'twelck zy voor heyligh houden; andere en eeten geen dinck, dat bloet noch leven gehadt heeft, gelijck als die Gusaratten ende Banianes van Cambajen, die de wet van Pitagoras onderhouden. Den meesten hoop aenbidden de son ende maen, doch bekennen al, datter eenen godt is, die't al geschapen heeft ende regiert, ende na dit leven een ander is, aldaermen loon na zijn wercken ontfangen sal; maer hebben afgoden, diese pagodes [2] noemen, met die allerleelickste en duyvelsche figuren uytghehouwen, diemen soude moghen versieren. Dese doen zy haer die dagelijcksche offerande, ende segghen, dat dese heylighe persoonen onder haer gheweest hebben, daer zy soo veel mirakelen af vertellen, dat het niet om seggen en is; houden, dat dese hare advocaten tusschen haer ende God zijn. Die duyvel geeft haer dicwils uyt dese afgoden andtwoordt, diese oock wel kennen, en groote eere bewysen met dagelicksche offerhande, om hem te vrient te hebben, en dat hy haer niet beschadigen soude.

Hebben oock voor een gebruijck, dat wanneer eenige dochter de bruijt is, ende haren pagode daer met grootelijcks willen eeren, tot een verheffinghe vanden bruydegom, soo brengense de bruijt met groote triumphe ende geselschap van instrumenten ende musijcke op hare manier voor de pagode ofte afgodt, den welcken is gemaect met een penne van yvooren been, waer mede die naeste vrienden met die bruijt daer by comen, ende hare ‖ maeghdom met gewelt doen nemen, so dat het bloet aenden afgodt tot een lickteecken blijft hangen, ende als dan nae ander duyvelsche superstiten ende ceremonien met hare offeranden voleyndt hebbende, brengen de bruijt naer huijs, al waerse den bruydegom ghelevert wert, die hem grootelijcks daer in verblijt ende in estimatie houdt, dat de pagode hem so veel eere ghedaen heeft en so groote moeyte afghenomen.

Zy hebben oock meestendeel voor een manier, te aenbidden het eerste, datse smorghens (uyt het huijs siende) in't gesicht krygen, 'twelc zy dien geheelen dagh aenbidden, het zy wat het mach wesen, al waert een vercken oft yet anders. Ooc geschiedende, dat zy des smorgens in 't uyt gaen het eerste gesicht een kraey sagen, die daer by groote menighten in Indien zijn, en sullen dien dagh uyt den huyse niet gaan, om alle 'tgoet vande werelt, want houden dat voor een quaet teecken ende ongeluckigen dagh. Zy aenbidden oock die nieuwe maen; d'eerste reyse, dat zy die in 't ghesicht kryghen, so vallense op die aerde neder, en groeten die met groote cerimonien. Daer zijnder onder haer ghenaemt iogos, ende is als by ons die cluysenaren ende hermytanen; die houdense [3] voor heylighe mannen; dese doen een seer strengh leven met grooter abstinentie, en maken het ghemeen volck veel grillen wijs. Hebben onder haer uytermaten veel toovenaers, die met guychelerye om gaen, die het gheheele landt door loopen, ende hebben altoos by haer veelderley levende slanghen, die zy weten te betooveren, ende in cleyne korfkens besloten, halense uyt ende doense dansen, wenden ende keeren op 't geluijt van een instrument, datse spelen; sprekender toe, doense om hare halsen, armen en beenen, cussense, met ander duysent perten, datser met bedryven, en dit alles om 'tvolck 'tgelt uyt die borse te locken. Zy zijn in 'tgemeen groote meesters van fenijn ende vergift te bereyden, daerse wonder met weten om te gaen, ende vergheven lichtelijck malkanderen.

Haer wooninge ende huysen zijn seer leegh ende cleijn, met stroey bedeckt, sonder eenighe vensters, met cleyne leeghe ende smalle dueren, so dat men daer by nae al kruypende op zijn knien moet in ende uyt comen. Haren huijsraet zijn stroye matten op die aerde voor hare bedden ende sitplaetsen. Hare tafels, tafelakens, dwalen en servietten zijn ‖ vande groote Indiaensche vijgh-bladeren; dese en dienen haer niet alleenlijck voor tafels, ammelaken en dwaelen, maer ooc voor schotels, daerse hare spyse ende composten met aen brenghen, diemen ooc inde winckels van hare cruydeniers ende aptekers, om alle wat zy vercoopen daer in te winden (ghelijck by ons met 'tpampier) ghebruijcken. Zy wetent te samen te voeghen, datser ooc botter, olye ende diergelijcke vette waren in doen, en al watter voor de handt comt. Om haer eeten te bereyden hebben sommighe aerde potten, daerse rijs in koken, ende hebben inde aerde ofte vloer putten gemaect, daerse het rijs in stampen ofte stooten met een houten stamper, daer toe gemaeckt, overmidts dat zy duer hare groote miserabelheyt rijs met die bolsters coopen, gelijck alst wast, ofte sommighe hebbent rijs achter haer dueren ende huysen selfs gesaeyt, datse voor haer familie ende huijs van doen hebben. Gebruijcken om te drincken een copere kanne met een tuijt, om daer also water met om hoogh, sonder de mont te raken, te gieten. Hebben ghemeenlijck [4] hare huysen bestreken met koymest, 'twelck zy seggen: verjaecht die vloyen. Zijn seer reijn aen hare lichamen, want wassen haer daghelijcks het gheheele lijf ende soo dickwils alse haer ghevoech doen ende water maken, 'twelck die mans so wel als die vrouwen altoos huckende doen, ghelijck die Mooren ende Machometisten. Wasschen haer altijt met die lincker handt, om datse met die rechter handt eeten, gheen lepelen ghebruijckende.

Onderhouden seer scherpelijck hare superstitien ende ceremonien, want sullen nimmermeer uyt gaen sonder hare ghebeden te doen. Wanneer zy langhs die weghen gaen, hebben aen alle berghen, clippen, holen ofte speloncken hare pagodes ende afgoden in duyvelsche en afgryselijcke figueren uytghehouwen vande selfde steen-rootsen ende clippen, met hare forneysen daer beneffens, alwaer altoos eenen water-back by staet; ende alle, die daer passeren, wassen hare voeten daer in, ende gaen eenen voetval doen voor haren afgodt, ende sommighe setten hem voor eenighe offerande van fruyten, rys, eyeren, hoenderen, etc., nae haer die devotie in gheeft, ende daer nae compt den bramenes, hare ministre, die neemt het al wegh ende eetet, ende maeckt het ghemeen volck dienst, dat het die pagode verteert heeft. ‖ Soo wanneerse eenighe reysen te scheep over zee willen beginnen, sullen wel vierthien daghen te voren alsulcken regement maken op trompetten te blasen ende beckens te slaen, datmen hooren noch sien en magh, nacht ende dagh, ende alle het schip wordt rondtom met vaentgiens besteken, waer mede zy segghen hare pagode te festeren ende om goede reyse bidden; desghelijcks weder ghecomen zijnde, tot een danck-segghinghe bedryven weder 'tselfde spel by de 14. daghen lanck, 'twelck zy ghebruijcken in alle hare feesten, affairen, bruyloften, gheboorten ende andere ghetyden des jaers, als sayen, mayen, etc.

Die heydensche Indianen, die binnen Goa woonen, zijn veel rijcke ende treffelijcke cooplieden en dryven groote handelinghe. Daer is een straet, die alleenlijck vol winckels staet van dese heydensche Indianen, die niet alleen en vercoopen alle zyden, satynen, damasten ende curieusheyt van porseleynen van Chinen en [5] ander weghen, maer alle waren van fluweelen ende zyde, satynen en diergelijcken van Portugael, dat zy alles op coopen door hare makelaren int gros, en weder int cleijn en byde ellen vercoopen, daer zy wonder behendigh in zijn en uyter natueren subtijl toe. Daer zijnder ander inde selfde straet aen d'ander zyde, die hebben veijl alderley soorte van lywaet ende ghemaeckte hemden ende cleeren, een yeghelijck zijn gadinghe, so voor slaven als voor die Portugesen, in summa van alle snuijsterye, datmen mach versieren. Daer is een ander straet, daer woonen die heydenen, die vercoopen allerhande soorten van vrouwen doecken ende ander dierghelijcke waren, en duysentderley manieren van doecken ende cotonyen ghenaemt; is ghelijck canifas; dient om seylen en sacken af te maken. Noch isser een straet, daer die Benjanes van Cambajen woonen, en hebben alle waren ende coopmanschappen van Cambajen en alle soorten van edele ghesteenten, en weten seer subtylijck alle ghesteenten, peerlen ende coralen en dierghelijcken te booren. Ander straten zijnder, daer woonen anders niet dan heydenen, die allerhande bedtsteden, stoelen ende dierghelijcke tuijch draeyen, ende seer konstigh bedecken met lack van alle coleuren, dat seer schoon om sien is; oock bereyden het lack met alle colueren, alsmen't begheert. Daer is oock een geheele straet vol gout ende silver smeden van heydenen, die allerhande wercken maken; diesghelijcks veel ander ambachten ende handt-wercken, als coper-smeden, timmerlieden ende ander dierghelijcke, die al ‖ heydenen zijn ende elck haer straeten op haer selven hebben. Nu zijnder ander cooplieden, die in't gros handelen met allerhande greynen, rijs, andere Indiaensche waren ende coopmanschappen, ende met hout ende diergelijcke. Sommighe pachten des coninghs domeynen ende incomsten, in somma, weten haer in als te behelpen. Daer zijn oock wonder veel heydensche makelaren, seer gedienstigh ende subtijl in't koopen, verkoopen, ende met de tonghe te hangen aen beyde zyden. De heydenen hebben oock hare winckels van alle kruyden ende speceryen in't kleijn, die het by de maetgens ende penningen vercoopen, als by ons die kruydeniers ende aptekers, dat onder haer alleen is. Hebben al veijl, watmen mach dencken, maer met minder curieusheydt als by ons; gaet [6] wat morsich ende vuylichlick toe. Dese kremers zijn gemeenlick bramenes, die ooc voor menistren vande afgoden dienen, ende hebben hare winckels die gheheele stadt duer op alle hoecken vande straten inde mueren vande huysen ghehouwen, tot een groot gherief voor alle man. Oock zijnder wonder veel barbiers, die op alle hoecken vande straten krielen, voor diese van doen heeft. Zy houden gheen winckels, dan comen een jegelijck in zijn huijs, om cleijn gelt het hayr af snyden, ende reynigen ooc die nagelen, so wel vande voeten als vande handen, ooc binnen die ooren ende tanden, ende wryven die beenen ende 'tlijf; zijn so importuijn om te dienen, datmense qualick uyt ten huijs can weren, in somma, men heefter eenen grooten dienst ende gherief af om cleijn gelt, en cryghen noch dickwils vande Portugesen slagen toe, sonder datser yet tegen doen dan die schouderen in halen en patientie hebben. Men heeft oock in Goa veel heydensche medecynen, welcke houden haer graviteijt, met hare hoeden voor de son, als die Portugesen doen, dat gheen vande ander heydenen doen dan die ambassaduers ende sommighe treffelijcke cooplieden. Dese heydensche medecynen en cureren niet alleenlijck die ander heydenen, maer die Portugesen selfs, jae den selfden viçorey ende aerdts-bisschop ende alle monicken ende papen betrouwen haer op dese medecynen beter als op haer eyghen Portugesen, waer door zy groot gelt winnen ende seer gheacht ende gheert worden. Die boeren ende die haer met het landt gheneren in't eylandt van Goa ende plaetsen rondt om, zijn al meest Christenen ghedoopt, maer hebben weynigh onderscheyt vande ander heydenen, om datse qualick hare heydensche manieren ende superstitien connen achter laten, diemen haer eensdeels toe laet en wat toe gheeft om d'ander heydenen daer toe te locken, ende oock datment haer qualijck anders can ‖ dienst maken. Die stadt heeft ooc op alle hoecken vande straten ende veel ander plaetsen wisselaers sitten, die zy xaraffos noemen, welck alle Indiaensche Christenen zijn; zijn wonder correct ende vast in hare rekeninghe ende 'tghelt t'onderscheyden en te kennen, sonder wien men gheen somme van gelt derf ontfangen, om datter veel valsch onder loopt, dat niet moghelijck en is, van't goet te onderscheyden, ten waer met dese xaraffos, die't met een half oogh weten te kennen.[7]

Die Indiaensche heydenen hebben een ghebruijck, dat niemandt zijn neringhe mach veranderen, dan volghen altoos het hand-werck van haer ouders, ende trouwen onder haer met dochters vande selfde hand-wercken, neringhe ofte ambachten, ende wordt so seer onderhouden, dat zy onder malkanderen verscheyden zijn ghelijck gheslachten ende natien op haer selven, want alsoo noemense malkander; als zy yemandt vraghen, soo segghense: Van wat geslacht zijt ghy? Vanden geslachte vande goud-smede, barbiers, cooplieden, cramers, visschers, etc. Men en geeft met die dochters geen houwelicks goet, dan alleenlijck sommighe juweelen ende die costen vande bruyloft, ende die sonen erven alle het goet, waer mede ghenoech is, wat die Indiaensche heydenen in't generael aen gaet van die van Goa ende haer omliggende quartieren.

[1] Dat 33^ste kapittel.
Van de heidenen, Indianen en andere vreemdelingen binnen Goa woonachtig.

Binnen de stad en ‘t eiland van Goa resideren ook veel heidenen, Moren, wat zijn Mohammedanen, Joden, en allerhande vreemde naties van Indianen en omliggende landen, de alle zijn van verschillend leven, gewoontes en bijgeloof in hun religies. De Moren onderhouden de wet van Mohammed, de Joden hun Mozaïsche wet. Daar zijn veel Perzen, Arabieren, van Abessinië, sommige Christenen en sommige Moren. Daar wonen in Goa veel Armeniërs, de Christenen zijn, en anderen de gaan en komen met hare koophandel, gelijk ook de Perzen, Arabieren, Banjanen van Cambodja, Gujarati, van Decam &c. De Moren eten alle ding, uitgezonderd varkensvlees en stervend worden begraven gelijk ook de Joden, maar de heidenen, als van Decam, Gujarati en Canaria’ s en andere Indianen als ze dood zijn worden verbrand tot as toe en sommige vrouwen levend met hen, te weten de van de adel zijn en de vrouwen van de Brahmanen dat zijn hun afgodische meesters, ook wel van sommige kooplieden. Sommige onder hen eten alle ding, uitgezonderd koeien en buffels vlees, wat zij voor heilig houden; andere eten geen ding dat bloed noch leven gehad heeft, gelijk als de Van Gujarati en Banjanen van Cambodja die de wet van Pythagoras onderhouden (1). De grootste hoop aanbidden de zon en maan, doch bekennen al dat er een god is de 't al geschapen heeft en regeert en na dit leven een ander is aldaar men loon naar zijn werken ontvangen zal; maar hebben afgoden de ze pagodes [2] noemen met de aller lelijkste en duivelse figuren uitgehouwen de men zou mogen versieren. Deze doen zij hun de dagelijkse offerande en zeggen, dat deze heilige personen onder hen geweest zijn daar zij zo veel mirakels van vertellen dat het niet om zeggen en is; houden, dat deze hun advocaten tussen hen en God zijn. De duivel geeft hen dikwijls uit deze afgoden antwoordt, de ze ook wel kennen en grote eer bewijzen met dagelijkse offerande om hem te vriend te hebben en dat hij hen niet beschadigen zou.

Hebben ook voor een gebruik dat wanneer enige dochter de bruid is en hun pagode daarmee zeer willen eren tot een verheffing van de bruidegom, zo brengen ze de bruid met grote triomf en gezelschap van instrumenten en muziek op hun manier voor de pagode (2) of afgod de is gemaakt met een pen van ivoor waarmee de naaste vrienden met de bruid daarbij komen en haar maagdelijkheid met geweld laten nemen zodat het bloed aan de afgod tot een litteken blijft hangen en als dan na ander duivelse bijgeloof en ceremoniën met hun offeranden geëindigd hebben brengen ze de bruid naar huis alwaar ze de bruidegom geleverd wordt de hem zeer daarin verblijd en in waarde houdt dat de pagode hem zo veel eer gedaan heeft en zo’n grote moeite afgenomen.

Ze hebben ook meestendeel voor een manier te aanbidden het eerste dat ze ‘s morgens (uit het huis zien) in 't gezicht krijgen, wat zij de gehele dag aanbidden, hetzij wat het mag wezen, alwaar het een varken of iets anders. Ook geschiedde het dat zij des ‘s morgens in 't uitgaan het eerste gezicht een kraai zagen, de daarbij grote menigte in Indien zijn, zullen de dag niet uit huis gaan om alle 't goed van de wereld, want houden dat voor een kwaad teken en ongelukkige dag. Zij aanbidden ook de nieuwe maan; de eerste keer dat zij de in 't gezicht krijgen zo vallen ze op de aarde neer en groeten de met grote ceremoniën. Daar zijn er onder hen genaamd iogos (3) en dat is als bij ons de kluizenaars en heremieten; de houden ze voor heilige mannen; deze doen een zeer streng leven met grote onthouding en maken het gewone volk veel grillen wijs. Hebben onder hen uitermate veel tovenaars de met gegoochel omgaan de het gehele land doorlopen en hebben altijd bij hen velerlei levende slangen de zij weten te betoveren en in kleine korfjes besloten, halen ze eruit en laten ze dansen, wenden en keren op 't geluid van een instrument dat ze spelen; spreken ertoe, doen ze om hun halzen, armen en benen, kussens ze met ander duizend parten, dat ze ermee bedrijven en dit alles om het volk 't geld uit de beurs te lokken. Zij zijn in 'in het algemeen grote meesters van venijn en vergif te bereiden, daar ze wonder met weten om te gaan en verheven licht elkaar.

Hun woningen en huizen zijn zeer laag en klein, met stro bedekt, zonder enige vensters, met kleine lage en smalle deuren zo dat men daarbij al kruipende op zijn knieën moet in en uit komen. Hun huisraad zijn strooien matten op de aarde voor hun bedden en zitplaatsen. Hun tafels, tafellakens, doeken en servieten zijn van de grote Indiaanse bananenbladeren; deze dienen hen niet alleen voor tafels, servetten en doeken, maar ook voor schotels daar ze hun spijs en compote mee aan brengen de men ook in de winkels van hun kruideniers en apothekers om alle wat zij verkopen daarin te winden (gelijk bij ons met ' papier) gebruiken. Zij weten het tezamen te voegen zodat ze er ook boter, olie en diergelijke vette waren in doen en alles wat er voor de hand komt. Om hun eten te bereiden hebben ze sommige aarden potten daar ze rijst in koken en hebben in de aarde of vloer putten gemaakt, daar ze de rijst in stampen of stoten met een houten stamper, daartoe gemaakt, overmits dat zij door hun grote miserabele rijst met de bolsters kopen, gelijk als het groeit of sommige hebben de rijst achter hun deuren en huizen zelf gezaaid dat ze voor hun familie en huis van doen hebben. Gebruiken om te drinken een koperen kan met een tuit om daar alzo water mee omhoog, zonder de mond te raken, te gieten. Hebben gewoonlijk [4] hun huizen bestreken met koeienmest want zij zeggen: het verjaagt de vlooien. Zijn zeer rein aan hune lichamen want wassen zich dagelijks het gehele lijf en zo dikwijls als ze hun gevoeg doen en water maken, wat de mannen zo wel als de vrouwen altijd hurkend doen, gelijk de Moren en Mohammedanen. Wassen zich altijd met de linkerhand omdat ze met de rechterhand eten, geen lepels gebruiken.

Onderhouden zeer scherpe hun hare bijgeloof en ceremoniën, want zullen nimmermeer uitgaan zonder hun gebeden te doen. Wanneer zij langs de wegen gaan hebben ze aan alle bergen, klippen, holen of spelonken hun pagodes en afgoden in duivelse en afgrijselijke figuren uitgehouwen van dezelfde steenrotsen en klippen, met hun fornuizen (4) daar neffens, alwaar altijd een waterbak bij staat; en allen de daar passeren wassen hun voeten daarin, gaan een voetval doen voor hun afgod en sommige zetten hem voor enige offerande van fruiten, rijst, eieren, hoenderen, etc., nadat hen de devotie ingeeft en daarna komt den Brahmaan, hun meester, de neemt het al weg en eet het en maakt het gewone volk wijs dat het de pagode verteerd heeft. Zo wanneer ze enige reizen te scheep over zee willen beginnen zullen wel veertien dagen tevoren al zulk regiment maken op trompetten te blazen en bekkens te slaan zodat horen noch zien mag, nacht en dag, en het hele schip wordt rondom met vaantjes bestoken waarmee zij zeggen hun pagode te fêteren en om goede reis bidden; desgelijks als ze terug gekomen zij, tot een dankzegging bedrijven weer hetzelfde spel bij de 14 dagen lang, wat zij gebruiken in al hun feesten, affaires, bruiloften, geboorten en andere getijden van het jaar als zaaien, maaien etc.

De heidense Indianen de binnen Goa wonen zijn veel rijke en voortreffelijke kooplieden en drijven grote handel. Daar is een straat de alleen vol winkels staat van deze heidense Indianen, de niet alleen verkopen alle zijde, satijn, damast en bijzonderheid van porselein van China en [5] andere wegen, maar alle waren van fluweel en zijde, satijn en diergelijke van Portugal, dat zij alles opkopen door hun makelaren in het gros en weer in het klein en bij de ellen verkopen, daar zij wonder handig in zijn en uit de natuur subtiel toe. Daar zijn er anderen in dezelfde straat aan de andere zijde en de hebben veil allerlei soorten van lijnwaad en gemaakte hemden en kleren, iedereen zijn gading, zo voor slaven als voor de Portugezen, in summa van alle snuisterijen, dat men mag versieren. Daar is een andere straat, daar wonen de heidenen, de verkopen allerhande soorten van vrouwen doeken en ander diergelijke waren en duizenderlei manieren van doeken en katoenen genaamd; is gelijk canvas; dient om verzegelen en zakken van te maken. Noch is er een straat, daar de Benjanen van Cambodja wonen en hebben alle waren en koopmanschappen van Cambodja en alle soorten van edele gesteenten en weten zeer subtiel alle gesteenten, parels en koraal en diergelijke te boren. Andere straten zijn er, daar wonen niets anders dan heidenen de allerhande bedsteden, stoelen en diergelijke tuig draaien en zeer kunstig bedekken met lak van alle kleuren dat zeer mooi om te zien is; ook bereiden de lak met alle kleuren zoals men het begeert. Daar is ook een gehele straat vol goud en zilver smeden van heidenen de allerhande werken maken; diergelijks veel andere ambachten en handwerken als kopersmeden, timmerlieden en ander diergelijke, de al heidenen zijn en elk hun straten op zichzelf hebben. Nu zijn er andere kooplieden de in 't gros handelen met allerhande greinen, rijst, andere Indiaanse waren en koopmanschappen en met hout en diergelijke. Sommige pachten de konings domeinen en inkomsten, in somma, weten zich in alles te behelpen. Daar zijn ook wonder veel heidense makelaren, zeer gedienstig en subtiel in 't kopen, verkopen en met de tong te hangen aan beide zijden. (5) De heidenen hebben ook hare winkels van alle krulden en specerijen in 't klein, de het bij de maatjes en penningen verkopen zoals bij ons de kruideniers en apothekers, dat onder hen alleen is. Hebben al veil wat men mag denken, maar met minder curieus als bij ons; gaat [6] wat morsig en vuil toe. Deze kramers zijn gewoonlijk Brahmanen, de ook voor meesters van de afgoden dienen en hebben hun winkels de gehele stad door op alle hoeken van de straten, in de muren van de huizen gehouwen tot een groot gerief voor alle man. Ook zijn er wonder veel barbiers de op alle hoeken van de straten krioelen voor de ze van doen heeft. Zij houden geen winkels, dan komt iedereen in zijn huis om voor klein geld het haar af snijden en reinigen ook de nagel, zo wel van de voeten als van de handen, ook binnen de oren en tanden en wrijven de benen en 't lijf; zijn zo begerig om te dienen dat men ze kwalijk uit het huis kan weren, in somma, men heeft er een grote dienst en gerief van om klein geld, en krijgen noch dikwijls van de Portugezen slagen toe, zonder dat ze er iets tegen doen dan de schouders op te halen en geduld hebben. Men heeft ook in Goa veel heidense dokters die houden hun zwaarte met hun hoeden voor de zon, zoals de Portugezen doen, dat geen van de ander heidenen doen dan de ambassadeurs en sommige voortreffelijke kooplieden. Deze heidense dokters genezen niet alleen de ander heidenen, maar de Portugezen zelfs, ja, dezelfde onderkoning en aardsbisschop en alle monniken en papen vertrouwen zich op deze dokters beter dan op hun eigen Portugese waardoor zij groot geld winnen en zeer geacht en geëerd worden. De boeren en die hen met het landt generen in 't eiland van Goa en plaatsen rondom zijn al meest Christen gedoopt, maar hebben weinig onderscheid van de ander heidenen omdat ze kwalijk hun heidense manieren en bijgeloof kunnen achterlaten, die men hen eensdeels toe laat en wat toe geeft om d' ander heidenen daartoe te lokken en ook dat men het hen kwalijk anders aan het verstand brengen. De stad heeft ook op alle hoeken van de straten en veel ander plaatsen wisselaars zitten die zij xaraffos noemen, wat alle Indiaanse Christenen zijn; zijn wonder correct en vast in hun rekening en 't geld te onderscheiden en te kennen, zonder wie men geen som van geld durft te ontvangen omdat er veel vals onder loopt dat niet mogelijk is van 't goede te onderscheiden, tenzij met deze xaraffos, die 't met een half oog weten te kennen.[7]

De Indiaanse heidenen hebben een gebruik dat niemand zijn nering mag veranderen, dan altijd volgen het handwerk van hun ouders en trouwen onder hun met dochters van dezelfde handwerken, nering of ambachten en wordt zo zeer onderhouden dat zij onder elkaar verschillend zijn gelijk geslachten en naties op zichzelf want alzo noemen ze elkaar; als zij iemand vragen zo zeggen ze: Van wat geslacht zijt gij? (6) Van het geslacht van de goudsmeden, barbiers, kooplieden, kramers, vissers, etc. Men en geeft met de dochters geen huwelijksgoed, dan alleen sommige juwelen en de kosten van de bruiloft en de zonen erven al het goed waarmee het genoeg is wat de Indiaanse heidenen in het algemeen aangaat van Goa en zijn omliggende kwartieren.

Dat 34. capittel.

Vande ghetyden des jaers in Indien ende die kranckheden, &c.

Die getyden des jaers zijn als volcht. De winter begint in't leste van April, te weten die gheheele Custe langhs, diemen heet Indien, van Cambajen tot die C. de Comorijn, ende aenvanght met eenen westen wint, die uyt de zee teghen die custe comt. Het beghinsel is altoos met donder, blixem, ende daer na eenen ghestadighen reghen, de welcke duert nacht ende dagh, tot die maent van September; alsdan eyndight den winter oock met donder ende blixem; ende om desen ghedurigen reghen wordt het ghenaemt winter, oock om datmen alsdan die zee-vaert niet ghebruijcken en mach. Maer inde hette ende saysoen vande fruyten is het recht somer, want ‖ den tijt, diemen in Indien somer heet, om die clarigheyt ende drooghte van't weder, is het coelder en ghesonder, en waeyen ghemeen ooste winden, so dat die nachten als dan recht coel en koutachtigh zijn, ende men en heeft dan sonderlingen gheen saysoen van fruyten dan die het gheheele jaer duer zijn. Teghen dat die winter comt, soo versiet hem een jegelijck in zijn huijs van victualie ende noodtdruft, ghelijck in een schip, dat eenige reijs van 5. ofte 6. maenden sal beghinnen. Desghelijcks alle die schepen worden inde revier voor de stadt ghebracht ende worden gantsch ontakelt ende alle dingen afghenomen, [8] ende bedect met stroye daecken, want souden verrotten vanden ghedurighen regen, welck is so ghestadich alle desen tijt vanden winter, datter dickwils veel huysen van vochtigheyt omvallen, ende so haest als die winter begint, so comender voor de mont vande revier geheele bancken van sandt, die gheheel toestoppende, datter schip noch schuijt uyt noch in mach varen; ende die zee maeckt aldaer ende aen de gheheele custe alsulcken ghetier ende remoer, datmen hooren noch sien en mach. Oock so wordt die revier van Goa, die om't eylandt loopt, des swinters vande opwateren, die met die ghestadigen regen vande gheberghten comen afloopen, gantsch soet water, ende van roode coleur, 'twelc des somers gheheel contrarie is, want is dan geheel sout ende zeewater, gelijck om de toeloopinge van die zee. Inde maent Sept., wanneer die winter voleynd, gaen die bancken weder uyt die mont vande revier schoon wech, so datter niet alleenlijck cleyne schuyten en schepen mogen uyt ende in varen, maer oock die groote Portugaelsche kraken van seven, acht 100. last, comende vry ende sonder vreesen in sonder lootsman, wanter diepten ghenoech is, sonder eenigh perijckel. Des winters ist een droevigh wesen, want daer en is anders gheen exercitie als te sitten in 't hembdt ende linnen bocxens aen, ende byde ghebueren te gaen den tijt passeren met spelen ende dierghelijcke neringhe, om dat duer de geheele stadt anders niet veel te doen en is. Die vrouwen ende mestisen nemen een groot playsier inden winter door den reghen te gaen met haer mans ende slavinnen in't velt oft eenighen hof met goet eeten ende drincken, ende hebben veel cisternen ofte vijvers, fray van gehouwen steen inde lusthoven, al waer zy haer genuecht nemen met swemmen ende baden. In desen tijdt heeftmen die meeste Indiaensche fruyten in haer saysoen, als boven. Die somer begint in September ende duert tot het leste van April, is al toos eenen claren hemel ende weder, sonder eens ofte seer selden te reghenen; als dan beginnen weder alle schepen toe te takelen ende ghereetschap te maken om hier en daer te varen, als ooc des conings armaden om die custe te bevryen ende die coopvaerders te convoyeren. Beginnen ooc alsdan die ooste winden te wayen van't land na de zee toe, waer van mense noemt terreinhos; wayen seer lieflijck ende koelachtigh, doch zijn in 'teerste door de veranderinghe dangereus ende causeren menighmael groote sieckten, die in Indien ghemeenlijck comen met die veranderinghe vande tyden. Dese winden wayen altoos inden somer, beghinnende des middernachts, en dueren tot des middaegs, maer en comen nimmermeer boven die 10. mylen in zee vande custe af, en terstont nae den noen vanden een ure tot de middernacht wayen die weste winden, welcke comen uyt de zee naer het landt; worden ghenaemt dirason. Dese winden zijn so ghewis ende seker op hare tyden, als gheseyt is, als oftmense inde hand hadde, waer mede zy het landt seer getempert maken; anders soude de hitte onlijdtbaer wesen.

Ooc so ist een wonder dinck te verstaen, dat wanneer ’t alhier op dese custe van Indien winter is, te weten van Diu af tot die C. de Comorijn, so ist aend'ander zyde van C. de Coromijn, aende custe, diemen heet van Choramandel, in contrarie, alwaert alsdan somer is, ende ligghen nochtans op een hooghde van graden, ende is tusschen beyde die custe maer 70. mylen van landt, ende op sommighe plaetsen maer 20. mylen; ende dat meer is, so reijstmen dickwils van Cochin naer S. Thome (welck leyt aende selfde custe van Choromandel) ouer landt; ende comende by de gheberghte van Ballagatte, daermen over moet, om van d'eene custe naer d'ander te comen, soo ist aen d'een zyde vanden bergh tot den top ende opperste schoon claer ende helder weder met een lieflijck sonneschijn, dat een lust om sien is; ende den bergh afdalende aen d'ander zyde vintmen so een weer van reghen, wint, donder en blixem, dat het schijnt, dat die werelt vergaet, 'twelck is te verstaen, dat het verandert van d'een zyde aen d'ander naer die tyden, dat het altoos aen d'een zyde winter is, alst aen d'ander zyde somer is, en so wederom in contrarie. Dit en is niet alleenelijck op dese plaets ende contreye, maer ooc by Ormus aende custe van Arabia Felix, by de cabo ghenaemt de Rosalgatte, daer die schepen ligghen, aende zyde vande cabo ofte hoec met stil water, klaer ende helder weder, ende gantselick so ‖ mer, ende keerende den hoeck om aen d'ander zyde, regen en wint met storm en onweder, dat hem oock also verandert met die getyden van't jaer van d'een [10] zyde aen d'ander, op welcke manier ist ooc op veel ander plaetsen van Orienten.

Die sieckten ende kranckheden van Goa ende Indien, dieder ghemeen regneren, comen meest met die veranderinghe vande ghetyden ende van 't weer, als gheseyt is. Daer regneert veel een sieckte, diese noemen mordexijn welcke comt onversiens, subytelijck, ende overstulpt een mensch, ende comt met een qualickheyt ende verduyselickm so dat men al wraeckt ende overgheeft, watmen in 't lijf heeft, ende dickwils het leven daer onder. Dese sieckte is seer ghemeen ende brenghter menigh om den hals, ofte staen altoos in doodts perijckel, soo het haer overcomt ende ontgaen. De bloedt ganck is een seer gemeyne sieckte ende periculeus, ghelijck by ons de pest. Noch hebben vele febres continuas, dat zijn hitte cortsen, ofte ghestadige hitte, die de menschen van binnen consumeren ende gants verdwijnen, so dat zy binnen vier ofte vijf daghen gesont ofte doot zijn. Dese siecte is daer seer ghemeen ende dangereus, ende heeft anders gheen remedie als laten, wat die Portugesen belanght, maer die Indianen en heydenen cureren haer met kruyderen, sandalen ende ander diergelijcke smeersels, daer zy haer met helpen. Dese sieckten consumeren jaerlicks veel Portugesen, eensdeels om datse weynigh t'eeten hebben ende minder te drincken eenighe costen ofte dranck van sustantien, ende begheven haer veel tot die vrouwen, om dat die occasien ende 'tlandt die persoonen daer veel toe verweckende zijn, ende oock, dat die meeste soldaten duer sulcke middelen haer onderhout ende voetsel moeten hebben, welck dickwils haer lijf ende leven costen; want al waren de mans van yser ende stael, so waer die onkuijsheyt vande vrouwen ende haer onversadelijcke begeerten genoech om die tot stof ende tot niet uyt te suypen ende om te brenghen, 'twelck menigh goet hals moet becoopen, ghelijck [11] alst coninghs gast-huijs wel mach betuygen, dat haer logement is, eenige sieckten ofte suchten overcomende, daerder jaerlics wel vier ofte 500. levent in gaen ende ghebracht werden, maer doodt weer ‖ uyt ghedraghen, alleenlijck Portugesen, want anders gheen krancken daer in moghen comen, te weten, diemen noemt wit volck, om dat voor die ander Indianen een gast-huijs op zijn selven is. In dit gast-huijs wert het volck seer wel ghetracteert ende waer ghenomen, so vande Jesuiten als vande edelmannen, die daer alle maent een vande beste ende vermoghenste toe ghecoren wert, die in persoon selfs eenen gheheelen dagh daer by is, ende gheven die siecken al watse van doen hebben en eysschen, ende despenderen dickwils vier oft vijf 100. ducaten uyt haer borse, behalven des coninghs renten, ende dit meer uyt ydele glorie dan uyt medelyden, om die eere te hebben, wie dat het beter sal doen, om daer van loff en prijs naer te dragen. Ten is daer gants geen schande, in dit gast-huijs te liggen, want menich gaender al willens, al ist schoon, dat zy't wel vermogen, in huijs te blyven, ende wijf en kinderen hebben. Dese gast-huysen in Indien zijn een groot gherief ende toeverlaet vande Portugesen, want anders souden zy vergaen als arme menschen, waer door zy ooc te drijster ende vermetender zijn; want yet hebbende, het zy van wat ghebreken dat het soude moghen wesen, soo van sieckten, van wonden, heymelijcke gebreken, pocken en lempten ende dierghelijcke, worden hier al ghecureert, ende dickwils vande selfde viçorey ofte gouvernuer ghevisiteert, oftet oock recht in zijn werck gaet. Die daer niet en begheert te ligghen, ende eenighe wonden ofte heymelijcke ghebreecken heeft, macher tweemael sdaeghs comen hem laten verbinden, ende gaen weder zynen wegh, sonder dat hem daer yet af gheeyscht wordt noch verboden. Alser sterven, werden met twee slaven ghedragen op 't kerck-hof, sonder meer mentie van gheluy ofte ghesangh, dan een, die daer achter aen gaet, en wat wywaters op't graf werpt, ten waer dat den overleden eenigh goet naer liet, ende die papen wat bespraken om hem tot het graf te gheleyden ende missen te lesen voor zijn siel, soo comense terstont by hoopen ende begraven hem eerlick yewers in de kerck ofte [12] capel, naer uytwysen zijn testament, ende heeft alsdan singhens ende luyens ghenoegh. Keerende weder tot onse materie vande sieckten, pocken ende lempten ende dierghelijcke heymelicke ghebreken, zijnder seer ghemeen ende openbaer, sonder eenige schande, niet meer als eenige ‖ andere sieckten. Zy ghenesen die met wortel China; daer zijnder, diese drie ofte viermael ghehadt hebben, en worden daerom niet gheschout noch mispresen, en dorven haer daer noch wel van beroemen; is weynigh periculeus van't leven, soo dat zyse veel liever hebben ofte minder vreesen als een van d'ander bovengenoemde sieckten. De pest is in Indien noyt gheweest, noch vande Indianen niet bekent. Vergiften, tooveryen ende dierghelijcke handelinghen, waer mede menigh zijn leven ende ghesontheyt laet, is haer daghelicks broodt ende seer gemeen. Het ghebreck vande steen, graveel, ende schuersel ofte gebrokenheyt regneert daer veel, principalijcken onder die getroude mans, om het veel waters, datse drincken, ende haer tot alle wellusten ende leckernye begheven, genietende al wat hare herten lusten.Sitten altoos metten buijck bloodt in't hemdt in haer gallerye, nemende hare recreatie met die wint, die haer vercoelt, ende alsdan een slaef, die haer die voeten ende teenen wrijft ende kraut, een ander aen't hooft, die derde met een wayer, die de vliegen af keert. Dit is hare ghemeene usantie een paer uren na den middagh, alwaerse also een namiddagh slaepken nemen, ende telcken als haer dorst worden haer ghebracht schotelen vol conserven, waer van dat hem maer lust, oft andere confecturen, om dat hem het water niet qualicken soude becomen, ende te beter smaeck hebben. Met sulcke ende diergelijcke exercitie verdryven zy die dagen ende brenghen die nachten over, so datse alle in't ghemeen geswollen buijcken hebben, Baccho ghelijck, waer van ghemeenlijck vande soldaten ende ander Indianen barrigois ghenaemt worden, dat is, die buijcken, ofte groote buijcken.

Die dagen vanden somer ende winter, 'tgheheele jaer duer zijn by naest even lanck, het schilt weynigh; hebben inde veranderinghe een ure luttel min oft meer van discrepatie. De son te 6. [13] uren op ende te 6. uren onder, nae't loopen van de son. Alst middagh is, heeft men ghemeenlijck de son boven'thooft, sonder eenighe schaduwe te maken, hoe wel dat het altemets een weynigh uyt steeckt nae de coerse van de son. Men siet binnen Goa beyde de polen vande werelt; de Noord ende Zuydsterre staen niet verre boven den horizont, waer mede ghenoech is vande tyden vanden jare, sieckten ende ander kranckheden van Indien, nae de cortigheyt van desen is eysschende.

Dat 34ste kapittel.

Van de getijden van het jaar in Indien en de ziektes, &c.

De getijden van het jaar zijn als volgt. De winter begint in ’t laatste van april, te weten de gehele kust lang die men Indien noemt, van Cambodia tot de Cape Comorin en vangt aan met een westenwind die uit de zee tegen de kust komt. Het begin is altijd met donder, bliksem en daarna een gestadige regen, die duurt nacht en dag tot de maand september; alsdan eindigt de winter ook met donder en bliksem; en om deze gedurige regen wordt het genaamd winter, ook omdat men alsdan de zeevaart niet gebruiken mag. Maar in dit hete seizoen van de fruiten is het recht zomer, want de tijd de men in Indien zomer heet vanwege de helderheid en droogte van het weer, is het koeler en gezonder en waaien algemeen oostenwinden zodat de nachten als dan recht koel en wat koud zijn en men en heeft dan vooral geen seizoen van fruiten dan die het gehele jaar duur zijn. Tegen dat de winter komt zo voorziet zich hem iedereen in zijn huis van victualie en nooddruft, gelijk in een schip, dat enige reis van 5 of 6 maanden zal beginnen. Desgelijks alle schepen worden in de rivier voor de stad gebracht en worden gans onttakelt en alle dingen afgenomen, [8] en bedekt met strooien daken, want ze zouden verrotten van de gedurige regen welke is zo gestadig al deze tijd van de winter zodat er dikwijls veel huizen van vochtigheid omvallen en zo gauw als de winter begint zo komen er voor de mond van de rivier gehele banken van zand die het geheel toestoppen zodat er schip noch schuit uit noch in mag varen; en de zee maakt aldaar aan de gehele kust al zulk getier en rumoer, dat men horen noch zien mag. Ook zo wordt de rivier van Goa, die om 't eiland loopt, ‘s winters van het op-waters die met de gestadige regen van de gebergten komen aflopen gans zoet water en van rode kleur wat zomers geheel contrarie is want is dan geheel zout en zeewater, gelijk vanwege de toelopen van de zee. In de maand september, wanneer de winter eindigt, gaan de banken weer uit de mond van de rivier schoon weg zodat er niet alleen kleine schuiten en schepen mogen uit en in varen, maar ook de grote Portugese kraken van zeven, acht 100 last komen er vrij en zonder vrees in zonder loods want het er diep genoeg is zonder enig perikel. ‘s Winters is het een droevig wezen want daar is anders geen exercitie dan te zitten in 'de hemd en linnen broeken aan en bij de buren te gaan de tijd passeren met spelen en diergelijke nering omdat door de gehele stad anders niet veel te doen is. De vrouwen en mesties nemen een groot plezier in de winter door in de regen te gaan met hun mannen en slavinnen in 't veld of enigen houden hof met goed eten en drinken en hebben veel cisternen of vijvers, fraai van gehouwen steen in de lusthoven alwaar zij hun genoegen nemen met zwemmen en baden. In deze tijd heeft men de meeste Indiaanse fruiten in het seizoen als boven. De zomer begint in september en duurt tot het laatste van april, is altijd een heldere hemel en weer, zonder eens of zeer zelden te regenen; als dan beginnen weer alle schepen toe te takelen en gereedschap te maken om hier en daar te varen, als ook de konings armada om de kust te bevrijden en de koopvaarders te begeleiden. Beginnen ook alsdan de oostenwinden te waaien van 't land naar de zee toe, waarom men ze noemt terreinhos; (1) waaien zeer lieflijk en koelachtig, doch zijn in 'teerste door de verandering gevaarlijk en veroorzaken menigmaal grote ziekten die in Indien gewoonlijk komen met de verandering van de tijden. Deze winden waaien altijd in de zomer en beginnen in de middernacht en duren tot des middag, maar komen nimmermeer boven de 10 mijlen in zee van de kust af en terstond na den noen van het ene uur tot de middernacht waaien de westenwinden die uit de zee komen naar het land; worden genaamd dirason. (2) Deze winden zijn zo gewis en zeker op hun tijden, als gezegd is, alsof men ze in de hand had, waarmee zij het landt zeer getemperd maken; anders zou de hitte onlijdbaar wezen.

Ook zo is het een wonder ding te verstaan dat wanneer ’t alhier op deze kust van Indien winter is, te weten van Diu af tot de Kaap de Comorin, zo is het aan de andere zijde van Kaap de Coromijn, aan de kust die men heet Coromandel, contrarie, alwaar het alsdan zomer is en liggen nochtans op een hoogte van graden en is tussen beide de kust maar 70 mijlen van land, en op sommige plaatsen maar 20 mijlen; en dat meer is, zo reist men dikwijls van Cochin naar S. Thome (wat aan dezelfde kust van Coromandel ligt) over land; en komen bij het gebergte van Ballagatte, daar men over moet om van de ene kust naar de ander te komen, zo is het aan de ene zijde van de berg tot de top en opperste schoon helder en helder weer met een lieflijke zonneschijn zodat het een lust om te zien is; en de berg afdalen aan de andere zijde vindt zo een weer van regen, wind, donder en bliksem dat het schijnt dat de wereld vergaat, wat is te verstaan dat het verandert van de ene zijde aan de ander naar de tijden dat het altijd aan de ene zijde winter is als het aan de andere zijde zomer is en zo wederom in contrarie. Dit en is niet alleen op deze plaats en gebied, maar ook bij Ormus aan de kust van Arabië Felix, bij de kaap genaamd de Rosalgatte, daar de schepen liggen aan de zijde van de kaap of hoek met stil water, klaar en helder weer en gans zomer en keren de hoek om aan de andere zijde regen en wind met storm en onweer, dat zich ook alzo verandert met de getijden van’ t jaar van de ene [10] zijde aan de andere en op die manier is het ook op veel ander plaatsen van Oriënt.

De ziekten en ziektes van Goa en Indien die er algemeen regeren komen meest met de verandering van de getijden en van 't weer, als gezegd is. Daar regeert veel een ziekte de ze noemen mordexijn (3) die komt onvoorziens, subiet en overstelpt een mens en komt met een kwalijkheid en duizeling zodat men al braakt en overgeeft wat men in 't lijf heeft en dikwijls het leven daarmee. Deze ziekte is zeer algemeen en brengt er menig om dn hals of staan altijd in doods perikel, zo het hen overkomt en ontgaan. De bloedgang is een zeer algemene ziekte en gevaarlijk gelijk bij ons de pest. Noch hebben vele febres continuas, dat zijn hitte koortsen, of gestadige hitte die de mensen van binnen consumeren en doen verdwijnen zodat zij binnen vier of vijf dagen gezond of dood zijn. Deze ziekte is daar zeer algemeen en gevaarlijk en heeft anders geen remedie als laten, wat de Portugezen aangaat, maar de Indianen en heidenen cureren zich met kruiden, sandelhout en ander diergelijke smeersels daar zij zich mee behelpen. Deze ziekten consumeren jaarlijks veel Portugezen, eensdeels om dat ze weinig te eten hebben en minder te drinken enige spijs of drank waar wat in zit en begeven zich veel tot de vrouwen, vanwege de gelegenheid en het land de personen daartoe veel verwekken, en ook, dat de meeste soldaten door zulke middelen hun onderhoudt en voedsel moeten hebben, wat vaak hun lijf en leven kost; want al waren de mannen van ijzer en staal, zo was de onkuisheid van de vrouwen en hun onverzadigbare begeerten genoeg om tot stof en tot niet uit te drinken en om te brengen, wat menige goede hals moet bekopen, gelijk [11] als het konings gast huis (4) wel mag getuigen dat hun logement is enige ziekten of zuchten overkomen daar er jaarlijks wel vier of 500 leven ingaan en gebracht worden, maar dood weer uitgedragen, alleen Portugezen, want anders geen zieken daarin mogen komen, te weten die men noemt wit volk omdat voor de andere Indianen een gasthuis op zijn zelf is. In dit gast huis wordt het volk zeer goed onthaald en waar genomen, zo van de Jezuïeten als van de edelen die daar alle maand een van de beste en vermogendste toe gekozen wordt en de persoon zelf een gehele dag daarbij is en geven de zieken alles wat ze van doen hebben en eisen en spenderen dikwijls vier of vijf 100 dukaten uit hun beurs, behalve de konings renten en dit meer uit ijdele glorie dan uit medelijden om de eer te hebben wie dat het beter zal doen om daarvan lof en prijs na te dragen. Het is daar gans geen schand, in dit gasthuis te liggen, want menige gaan er al willens al is het ofschoon, dat ze 't wel vermogen in huis te blijven en wijf en kinderen hebben. Deze gasthuizen in Indien zijn een groot gerief en toeverlaat van de Portugezen, want anders zouden zij vergaan als arme mensen waardoor zij ook te driester en vermeteler zijn; want als ze iets hebben, hetzij van wat gebreken dat het zou mogen wesen, zo van ziekten, van wonden, heimelijke gebreken, pokken en lichaamsgebreken en diergelijke worden hier alle gecureerd en dikwijls van dezelfde onderkoning of gouverneur gevisiteerd of het ook recht in zijn werk gaat. Die daar niet begeert te liggen en enige wonden of heimelijke gebreken heeft mag er tweemaal daags komen hem laten verbinden en gaat weer zijn weg zonder dat hem daar iets van geëist wordt noch verboden. Als ze sterven worden ze met twee slaven gedragen op 't kerkhof, zonder meer mentie van geluid of gezang, dan de ene daar achteraangaat en wat wijwater op 't graf werpt, tenzij dat de overleden enig goed naliet en de papen wat bespraken om hem tot het graf te geleden en missen te lezen voor zijn ziel, zo komen ze terstond bij hopen en begraven hem fatsoenlijk ergens in de kerk of [12] kapel, naar het uitwijzen van zijn testament en heeft alsdan zingen en luiden genoeg. Keren weer tot onze materie van de ziekten, pokken en lichaamsgebreken en diergelijke heimelijke gebreken, zijn er zeer algemeen en openbaar, zonder enige schande, niet meer dan enige andere ziekten. Zij genezen die met wortel Smilax china; daar zijn er de het drie of viermaal gehad hebben en worden daarom niet geschuwd noch mispresen en durven zich daar noch wel van beroemen; is weinig gevaarlijk van 't leven zodat ze die veel liever hebben of minder vrezen dan een van de ander bovengenoemde ziekten. De pest is in Indien nooit geweest, noch van de Indianen niet bekent. Vergiften, toverijen en diergelijke handelingen waarmee menig zijn leven en gezondheid laat is hun dagelijks brood en zeer algemeen. Het gebrek van de steen, graveel, en scheuring of gebroken regeert daar veel, voornamelijk onder de getrouwde mannen om het vele water dat ze drinken en zich tot alle wellusten en lekkernijen begeven, genieten al wat hun harten lusten. Zitten altijd met de buik bloot in hun hemd in de galerij en nemen hun recreatie met de wind die hen verkoelt en alsdan een slaaf die hen de voeten en tenen wrijft en krauwt, een ander aan het hoofd, de derde met een waaier die de vliegen af keert. Dit is hun algemene gewoonte een paar uren na de middag alwaar ze alzo een namiddag slaapje nemen en telkens als ze dorst krijgen worden hen schotels vol conserven gebracht waarvan dat het hem maar lust of andere confituren om dat hem het water niet kwalijk zou bekomen en te betere smaak heeft. Met zulke en diergelijke exercitie verdrijven zij de dagen en brengen de nachten door zodat ze alle in 't algemeen gezwollen buiken hebben, Bacchus gelijk, waarom ze gewoonlijk van de soldaten en ander Indianen barrigois genaamd worden, dat is de buiken of grote buiken.

De dagen van de zomer en winter het gehele jaar door zijn bijna even lang, het verschilt weinig; hebben in de verandering een uur luttel min of meer van afwijking. De zon te 6 [13] uur op en te 6 uur onder, naar 't lopen van de zon. Als het middag is heeft men gewoonlijk de zon boven ’t hoofd zonder enige schaduw te maken, hoe wel dat het altemets een weinig uitsteekt naar de koers van de zon. Men ziet binnen Goa beide polen van de wereld; de Noord en Zuidster staan niet ver boven de horizon, waarmee het genoeg is van de tijden van het jaar, ziekten en ander ziektes van Indien, naar de kortheid hiervan eist.

Dat 35. capittel.
Vande munte, ghewichte ende mate van Indien ende Goa.

Het principaelste ende ghemeenste gelt is genaemt pardaus xeraphijns, is van silver, maer van quade alloy; wordt geslaghen in Goa; hebben een S. Sebastiaen aen d'een zyde en 3. oft 4. aen een gebonde pylen aen d'ander zyde, en doet so veel als 3. Testoenen ofte 300. reijs Portugaelsche munte, ende slaet op ende af, luttel min ofte meer, nae de wissel gaet. Nu isser noch een rekeninge van gelt, diemen noemt tangas niet datter sodanige in specie zijn, maer worden alleen so genoemt inde tellinge. Vijf tangas doen een pardau ofte xeraphijn, te weten quade munte; want hebben twee manieren van tellen, quade ende goede munte; want 4. tangasen goede munte doen soo veel als 5. tangas quade munte, waerom altoos in't coopen ende vercoopen bedingen quade ofte goede munte. Nu isser noch een rekeninghe, diemen heet vintijns, en is ooc niet in specie, dan alleen inde tellinghe. Dese 4. goede ende 5. quade munte doen een tanga. Het leeghste ende'tminste gelt is ghenaemt bazaruco, dese doen 15. quade ende 18. goede munte. Een vintijn en 3. basarucos doen so veel [14] als 2. reijs Portugaelsche munte; is gegoten munte van quaet tin; somma, dat die 375. basarucos doen een pardau ofte xeraphijn. Nu isser noch een munte uyt Persten, ghenaemt larrijns, zijn lancwerpigh, seer goet fijn silver, sonder eenighe alloy; dese gelden 'tstuck 105. 108. basarucos, nae dat de wissel gaet, luttel min ofte meer. Noch hebben zy een geldt, ghenaemt pagodes, zijn van gout, van 2. ofte 3 soorten; doen altoos over die acht tangas; zijn gemunt vande Indianen ende heydenen, met een afgod in duyvelsche figuere, waer om worden ghenaemt pagodes. Daer zijn ander goude munte, genaemt venetianders, sommighe in Venetien ghemunt, andere in turckyen; doen ghemeenlijck twee pardauwen xeraphins. Hebben noch een goude munte, genaemt S. Thomas, om datse eenen S. Thomas gefigureert hebben; ‖ doen altoos over die 7. ende somtijts 8. tangas. Men heeftter oock realen van achten, dieder van Portugael ghebracht werden, dese noemense pardauwen de reales; oock anders geen munte en isser gangbaer van Portugael; dese doen daer ghemeenlijck, alser eerst comen met die Portugaelsche schepen, 436. reijs van Portugael, ende daer nae verhooghense inde wissel, alsmense soeckt om naer China te voeren; maer en gelden noyt minder noch leegher.

Men useert in Goa in't coopen ende vercoopen een sekere maniere van rekeninge ofte tellen. Daer zijn pardauwen xeraphijns; dese zijn in specie gemunt van silver; noemen ooc pardauwen van goudt, waar van geen munte in specie en is, maer also in tellinghe ende rekeninghe genoemt wert; want alsmen coopt ende vercoopt peerlen, gesteenten, goudt, silver ende peerden, noemen maer so veel pardauwen, ende is dan te verstaen, dat elck pardau is van 6. tangas, maer van ander waren, alsment niet te voren bedinght, noement slechtelijck pardauwen; zijn pardauwen xeraphijns van 5. tangen 'tstuck. Zy ghebruijcken oock te segghen een pardau van larrijns, dat zijn vijf larrijns elcke pardau. Dit zijn die munte ende rekeninge van Goa, daer zy haren handel met dryven, ende oock menigh wel met weet te winnen met die wisselinghen van dien, op zynen tijt te coopen ende weder te vercoopen.

Daer is groote valsigheyt onder die pardauwen xerafijns, welcke [15] die principaelste ende gangbaerste munte is, waerom ghestelt zijn op alle hoecken vande straten ende ander weghen Indianen, die Christenen zijn, diemen heet xaraffes; dese besien 'tgelt om een cleijn profijt, ende zijnder so correct op, dat zy't al tellende deur de handt laten passeeren, ende wetent op een haer te sien sonder yet inde hant op te nemen, datter een valsch is, al lachse onder duysenden, ende al nemen wyse inde hant ende keerense duysent mael om, en connense vande goede niet onderscheyden, maer op smytende vintmer die valsigheyt in. Dese worden op't vaste landt vande Indiaensche heydenen gheslaghen om de Portugesen daer met te bedrieghen, waerom niemant gelt derf ontfanghen, ja al waert maer een halve pardau, sonder dese xaraffes te thoonen; dese tellent gelt met sulcke rassigheyt, ende al tellende besient oft goedt is, soo datse haer verobligeeren, soo daer yet te cort ofte valsch onder ghevonden wort, naer dat zy't ghetelt ende gesien hebben, zijn ghehouwen, het selfde goet te doen ende te betalen; doch selden gebeurt het, datter falicant aen ghevonden wort. Zijn oock seer ghedienstigh om 'tgelt op te loopen wisse ‖ len, ende al watmender van doen heeft; sitten aende hoecken ende voor de huysen op die straten met een tafel met gelt op hoopkens, elcke hoopken van een tanga, welcke zijn 75. basaruco; ende als jemand een pardau wil wisselen, gheven altoos twee ofte drie, somtijts acht ofte thien basarucos boven die 375. basarucos, waer mede zy haer weten te gheneren, ende soo van alle ander munte naer advenant.

Die gewighte van Goa zijn oock in veel dingen als in Portugael, met quintalen, arrobas ende ponden, maer hebben noch een ander ghewight, ghenaemt mao, dat is een hand, welcke zijn 12. pont, met welcke ghewighte men weeght die botter, honigh, suycker ende alderhande weeghbare waren. Hebben oock een ghewight, daermen gemeenlijck die peper en ander speceryen met vercoopt ende weeght, ghenaemt bhar, is soo veel als drie quintalen ende een halve Portugaelsche ghewighte.

Hebben een maet, diese noemen medida, dat is eyghentlijcke maet te seggen, is by nae een span hoogh ende een halve vinger [16] langh breet; dese 24. maten doen een hand, ende twintich handen doen een candijl; een candijl is by naer luttel min ofte meer als 14. schepelen, waermede men meet ende vercoopt het rijs, coorn ende alle greynen ende metende waren, ende die schepen naer bevracht, als te segghen een schip ofte schuijt van soo veel candylen ofte soo veel bharen. Daer is oock rijs, datmen vercoopt met farden; comt ghemaeckt ghelijck ronde schyven, met stroy ende coorden te samen ghebonden; heeft elcke fardo gemeenlijck drie ende een halve handen rijs; dit rijs is beter als dat buyten ende sonder farden comt; is ghenaemt rijs girasal, 'twelcke 'tbest ende 'thoogste inde prijs is; een ander, dat wat minder ende slechter, is ghenaemt chambasal. Daer zijn noch ander ‖ veel soorten van rijs, die minder gelden; als het rijs noch in zijn doppen is, gelijckt wast, wort het ghenaemt Batte, ende is bynaest gelijc die gerst, heeft weynigh scheel. Dit is gemeenlijck die dagelijckse cost vande boeren Canarijns ende arm ghemeen volck, diet dan selven stooten ende reynighen; dient ooc voorde hoenderen en duyven t'eeten, inde plaets van gerst. Daer zijn noch ander ende veel particulaer munten op ander plaetsen van Indien ende te landewaerts binnen, onder de heydenen, die alleenlick onder haer en elck op zijn plaets gangbaer zijn, want by Bengalen heeftmen inde plaets van basarucos ende 'tcleijnste gelt amandelen, daerse hare neringhe met doen ende alle dinghen om coopen, en ander dierghelijcke diversche munte op besondere plaetsen ende provintien van Orienten, maer dese ghenoemde munte, ghewighte ende mate is [17] die ordinarische, daermen met int generael ende int gros ende deur den banck handelt deur gheheel Indien, ende principaellijck in Goa als 'thooft ende stapel vande Orientaelsche plaetsen.

Dat 35ste kapittel.
Van de munten, gewichten en maten van Indien en Goa. (1)

Het belangrijkste en algemeenste geld is genaamd pardaus xeraphijns, is van zilver, maar van kwaad allooi; wordt geslagen in Goa; hebben een S. Sebastiaan aan de ene zijde en 3 of 4 aaneengebonden pijlen aan de andere zijde en doet zo veel als 3 Testoenen of 300 reijs Portugese munt en slaat op en af, luttel min of meer, naar de wissel gaat. Nu is er noch een rekening van geld die men noemt tangas (2) niet dat er zodanige in specie zijn, maar worden alleen zo genoemd in de telling. Vijf tangas doen een pardau of xeraphijn, te weten kwade munt; want ze hebben twee manieren van tellen, kwade en goede munt; want 4 tangas een goede munt doen zo veel als 5 tangas kwade munt, waarom altijd in 't kopen en verkopen bedingen kwade of goede munt. Nu is er noch een rekening die men heet vintijns en is ook niet in specie, dan alleen in de telling. Deze 4 goede en 5 kwade munt doen een tanga. Het laagste en het minste geld is genaamd bazaruco, deze doen 15 kwade en 18 goede munt. Een vintijn en 3 basarucos doen zo veel [14] als 2 reijs Portugese munt; is gegoten munt van kwaad tin; somma, dat de 375 basarucos doen een pardau of xeraphijn. Nu is er noch een munt uit Persten, genaamd larrijns, zijn langwerpig, zeer goed fijn zilver zonder enig allooi; deze gelden 't stuk 105, 108 basarucos, naar dat de wissel gaat, luttel min of meer. Noch hebben zij een geld, genaamd pagodes, zijn van goud, van 2 of 3 soorten; doen altijd over de acht tangas; zijn gemunt van de Indianen en heidenen, met een afgod in duivelse figuur waarom ze worden genaamd pagodes. Daar zijn andere gouden munten, genaamd venetianders, sommige in Venetie gemunt, andere in Turkije; doen gewoonlijk twee pardauwen xeraphins. Hebben noch een gouden munt, genaamd S. Thomas omdat ze een S. Thomas gefigureerd hebben; doen altijd over de 7 en soms 8 tangas. Men heeft er ook realen van achten die er van Portugal gebracht worden, deze noemen ze pardauwen de reales; ook anders geen munt is er gangbaar van Portugal; deze doen daar gewoonlijk als ze eerst komen met de Portugese schepen, 436 reijs van Portugal en daarna verhogen ze in de wissel als men ze zoekt om naar China te voeren; maar gelden nooit minder noch lager.

Men gebruikt in Goa in 't kopen en verkopen een zekere manier van rekening of tellen. Daar zijn pardauwen xeraphijns; deze zijn in specie gemunt van zilver; noemen ook pardauwen van goud waarvan geen munt in specie is, maar alzo in telling en rekening genoemd wordt; want als men koopt en verkoopt parels, gesteenten, goud, zilver en paarden noemen ze maar zoveel pardauwen en is dan te verstaan, dat elke pardau is van 6 tangas, maar van ander waren, als men het tevoren niet bedingt, noemen het slechts pardauwen; zijn pardauwen xeraphijns van 5 tangen 't stuk. Zij gebruiken ook te zeggen een pardau van larrijns, dat zijn vijf larrijns elke pardau. Dit zijn de munten en rekening van Go, daar zij hun handel mee drijven en ook menig wel met weten te winnen met de wisselen van die op zijn tijd te kopen en weer te verkopen.

Daar is grote valsheid onder de pardauwen xerafijns, welke [15] de belangrijkste en gangbaarste munt is, waarom gesteld zijn op alle hoeken van de straten en andere wegen Indianen die Christenen zijn die men heet xaraffes; deze bezien ’t geld om een kleine profijt en zijn er zo correct op dat zij 't al tellende door de hand laten passeren en weten het op een haar te zien zonder iets in de hand op te nemen dat er een vals is al lag die onder duizenden en al nemen wij ze in de hand en keren ze duizend maal om en kunnen ze van de goede niet onderscheiden, maar opgooien dan vindt men er valsheid in. Deze worden op 't vaste land van de Indiaanse heidenen geslagen om de Portugezen daarmee te bedriegen, waarom niemand geld durft te ontvangen, ja, al was het maar een halve pardau, zonder deze xaraffes te tonen; deze tellen het geld met zulke snelheid en al tellende bezien ze of het goed is en zo dat ze zich verontschuldigen zo daar iets te kort of vals onder gevonden wordt nadat zij het geteld en gezien hebben, zijn gehouden dat goed te doen en te betalen; doch zelden gebeurt het, dat er iets mis aan gevonden wordt. Zijn ook zeer gedienstig om ’t geld op te lopen wisselen en al wat men er van doen heeft; zitten aan de hoeken en voor de huizen op de straten met een tafel met geld op hoopjes, elk hoopje van een tanga, wat zijn 75 basaruco; en als iemand een pardau wil wisselen geven altijd ze twee of drie, soms acht of tien basarucos boven de 375 basarucos waarmee zij zich weten te generen en zo van alle andere munten naar advenant.

De gewichten van Goa zijn ook in veel dingen als in Portugal met quintalen, arrobas (2) en ponden, maar hebben noch een ander gewicht, genaamd mao, dat is een hand, (4) en die zijn 12 pont, met welk gewicht men weegt de boter, honing, suiker en allerhande weegbare waren. Hebben ook een gewicht waarmee men gewoonlijk de peper en andere specerijen mee verkoopt en weegt, genaamd bhar, is zoveel als drie quintalen en een half Portugees gewicht.

Hebben een maat die ze noemen medida, dat is eigenlijk maat te zeggen, is bijna een span hoog en een halve vinger [16] lang breed; deze 24 maten doen een hand, en twintig handen doen een candijl; een candijl is bij naar luttel min of meer als 14 schepels waarmee men meet en verkoopt de rijst, koren en alle korrels en metende waren en de schepen naar bevracht, als te zeggen een schip of schuit van zo veel candylen (5) of zo veel bharen. Daar is ook rijst dat men verkoopt met farden (6); wordt gemaakt gelijk ronde schijven met stro en koorden tezamen gebonden; heeft elke fardo gewoonlijk drie en een halve handen rijst; dit rijst is beter dan dat buiten en zonder farden komt; is genaamd rijst girasal, (7) wat het beste en hoogste in de rijst is; een ander dat wat minder en slechter is wordt genaamd chambasal. (8) Daar zijn noch ander veel soorten van rijst die minder gelden; als de rijst noch in zijn doppen is, gelijk het groeit wordt het genaamd Batte (9) en is bijna gelijk de gerst, heeft weinig schalen. Dit is gewoonlijk de dagelijkse kost van de boeren Canaria ’s’ en arm gewoonvolk die het dan zelf stoten en reinigen; dient ook voor de hoenderen en duiven t' eten in de plaats van gerst. Daar zijn noch andere en veel particuliere munten op ander plaatsen van Indien en te landwaarts binnen onder de heidenen die alleen en elk op zijn plaats gangbaar zijn, want bij Bengalen heeft men in de plaats van basarucos en 't kleinste geldamandelen (9) daar ze hun nering mee doen en alle dingen om te kopen en andere diergelijke diverse munten op bijzondere plaatsen en provincies van de Oriënt, maar deze genoemde munten, gewichten en maten is [17] de ordinairste, waarmee men in het algemeen en in het gros en door de bank handelt door geheel Indien en voornamelijk in Goa als 't hoofd en stapel van de Oriëntaalse plaatsen.

Dat 36. capittel.
Van de Indianen, genaemt bramenes, welcke zijn eensdeels die menistren vande pagodes ende Indiaensche afgoden, van hare maniere ende leven.

Die bramenes zijn die eerlijckste ende geachtste natie onder die Indiaensche heydenen, want bedienen altoos de opperste offitien byde coningh, als rentmeesters, hoofmeesters, ambassadeurs ende dierghelijcke ampten; desghelijcks zijn oock die menistren vande pagoden der Indiaensche duyvelsche afgoden. Hebben groote auctoriteijt ende aensien onder't volc, want de coningen gantsch niet uyt en rechten sonder haren raet ende goetduncken; ende om datmense mach kennen ende vande andere onderscheyden, hebben over het naeckte lijf, te weten: van de schouders dwers over 'tlijf nederwaerts tot beneden aende gordel ofte doeck, onder die arme drie ofte ‖ vier koordekens ghelijck seghel garen, waermede men haer kendt, ende sullen dat nemmermeer afdoen, al soudent haer leven costen, want haer professie ende beloften also hout. Zy gaen naeckt, uytghenomen rondtom tlijf eenen doeck gewonden, die haer schamelheyt bedeckt; hebben oock somwijlen, alsse uyt gaen, eenen enckelen lynen catoenen rock, diese cabaja heeten, slecht aen't lijf van boven tot beneden, ghelijck sommige ander Indianen, als Banianen, Gusaretten ende Decanijns. Zy dragen op't hooft eenen witten doeck, sommighe reysen om't hooft gewonden, daer mede zy't hayr bedecken, 'twelck zy nemmermeer afscheeren, dan langh ende opghevlucht dragen als die vrouwen; hebben gemeenlijck aen hare ooren goude ghedrayde ringhen hangen, als oock het meestendeel vande ander Indianen.

Zy en eeten gheen dingh, dat leven heeft, dan alleenlijck onderhouden haer met cruyden ende rijs, noch in geen cranckheyden en [18]

sullen haer om gheenen waerom doen ter aderlaten, maer cureren haer met cruyden ende smeringh ende bestrijcken met sandalen en dierghelijcke welriekende houten. In Goa, ende aen die zee custen zijn veel bramenes, die haer gemeenlijck geneeren met cramerye, cruyden ende aptekeryen int cleijn, maer met weynigh curieusheyt, en vuylichlic. Zijn seer subtijl op hare rekeninge ende schryven, ende scherpsinnich, waerom maecken die ander slechte Indianen ende 'tghemeen volck wondere beuselingen ende grillen diest van dat hare religie ende superstitien aengaet, ende die ghemeene man gheloven haer als propheten. Het gheene dat haer des morghens eerst int gesichte comt, dat aenbidden zy dien gheheelen dach.

Die vrouwen hebben maer een doeck om't lijf, als zy uyt gaen, die haer bedeckt van boven 'thooft tot die knien toe ende voorts naeckt; hebben ringhen deur de neus, om de beenen ende teenen ende den hals, aen elcken arm, beyde handen seven ofte acht ringhen ofte manilias, sommighe van silver ende vergult, diet vermogen, maer 'tghemeene volck van glas, welcke is ghemeenlijck de dracht van alle Indiaensche vrouwen. Als die vrouwe is van seven ende die man van negen jaren, so trouwense, maer en spreken malcander niet toe, tot dat de vrouwe is om te baren. Ende als die bramenes sterft, so vergaderen alle die vrienden ende maken eenen put inde eerde, daer zy veel hout ende goet in smyten, ende wesende jemand van machten, welriecken ‖ de sandalen ende ander cruyderen, rijs, koorn ende ander spijsen, met veel olye, om dat het vier te beter branden soude, ende alsoo smytense den dooden bramenes daer in, ende alsdan comt zijn vrouwe, gheleijt met veel speel-lieden ende hare naeste vrienden, al singhende eenighe liedekens, ofte lofsanghen van hare mans leven, ende die vrienden geven haer eenen moet ende versterckinge, datse haer man ghetrouwelijck wil volghen, ende met hem gaen leven inde ander werelt; so neemt zy dan hare juweelen af, ende deeltse met haer maechschap, ende springt al blydelijc ende lachende int vier, ende wort terstont vande omstaende met hout ende olye verstopt ende versmoort ende also met het lichaem van haren man tot asschen verbrant. Ende soo 't sake ware, dat selden ghebeurt, datse haer niet met haren man en wil verbranden, soo snijtmense het haer tot [19] die gront toe af, ende en mach haer leuen dagen gheen juweelen ende cleynodien meer dragen, ende wort voortaen seer verschoven ende van alle man veracht als een oneerlijcke vrouwe. Dese usantie van branden ghebruycken oock die eedelen ende principaelste van't landt, ende oock sommighe cooplieden, niet jeghenstaende worden alle die doode lichamen (het zy van wie dat is) tot asschen verbrant, ende die vrouwen naer haer mans doot het haer cort afghesneden, en gaen sonder juweelen, waer aen mense kent, dat het weduwen zijn.

D'oorsake ende den eersten opcomst van die vrouwen met hare doode mans levendigh te branden is naer der Indianer selfs vertellen, als dat in lange voorleden tyden die vrouwen (gelijck zy seer luxurieus ende onkuijs van natueren ende complexien zijn) hare mans veel om den hals brachten met fenijn, als zy die moede waren, gelijck zy daer seer behendigh in zijn, om alsoo beter te moghen altemets een verversinghe cryghen, hare onkuijsche begheerten ende lust te versaden, 'twelcke siende den coningh, dat hy zijn principale heeren, capiteynen ende soldaten, waermede hy zijn staet en coninghrijck moest onderhouden ende beschermen, dat die soo haest consumeerden ende te niet ghinghen door die boosheyt van die vrouwen, heeft het selfde soo veel het moghelijck waer willen beletten, waerom een expresselijcke wet heeft gemaeckt ende gestatueert, als dat, soo haest als die mans gestorven ende verbrant soude werden, datmender die vrouwe levendigh met soude verbranden, om haer daer door een vreese aen ‖ te jaghen, datse also souden cesseeren, die mans te vergeven, 'twelcke int eerste seer scherpelijc onderhouden is gheweest, welverstaende, dat het alleen geboden was beroerende die edelluyden, regierders ende bramenes, want het ghemeene volck geen gheweer noch wapenen mogen handelen, en zijn bynaer gelijck slaven; in somma, dat het metter tijt een gewoonheyt ende costuyme is gebleven ende houdent hedensdaeghs voor een punct van haer wet ende ceremonien van hare duyvelsche religie, ende doent althans uyt vrye ende goede wille, door haer aenporringhe van hare vrienden ende maechschap. Dese bramenes onderhouwen oock sekere [20] vastendaghen int jaer, en dat met soo groote abstinentien, dat zy vande gheheele daghen, ja somtijts drie ofte vier daghen zijn sonder eeten. Hebben hare pagodes ende afgoden, wiens dienaers ende menistren zy zijn, daer zy wondere historien ende mirakelen af vertellen, en seggen, dat dese pagodes by haer menschen zijn geweest, ende door hare heylich leven ende goede wercken, in dese werelt gedaen, zijn door hare verdiensten int ander leven heylighen gheworden, alsse met hare mirakelen deur den duyvel gheopenbaert hebben, ende door haer bevel hare figueren afghemaeckt, inde leelickste ende grouwelickste forme, diemen soude mogen versieren. Dese bidden zy aen ende doen haer offerhande met veel duyvelsche superstitien, ende ghelooven vastelijck, dat het hare advocaten ende voorspraken by Godt zijn. Ghelooven oock alles, datter eenen oppersten godt is, diet al regiert, ende dat die ziele onsterffelijck is, maer datse van d'een lijf int ander loopt, so wel van beesten als van menschen, naer hare verdiensten, naer die wet van Pitagoras, wiens discipulen zy seggen te wesen.

Dat 36^ste kapittel.
Van de Indianen, genaamd Brahmanen, wat zijn eensdeels de meesters van de pagodes en Indiaanse afgoden, van hun manieren en leven.

De Brahmanen zijn de eerlijkste en geachte natie onder de Indiaanse heidenen, want bedienen altijd de opperste officies bij de koning als rentmeesters, hofmeesters, ambassadeurs en diergelijke ambten; desgelijks zijn ook de meesters van de pagoden der Indiaanse duivelse afgoden. Hebben grote autoriteit en aanzien onder 't volk, want de koningen richten gans niets uit zonder hun raad en goeddunken; en omdat men ze mag kennen en van de andere onderscheiden, hebben over het naakte lijf, te weten: van de schouders dwars over 't lijf nederwaarts tot beneden aan de gordel of doek onder de armen drie of vier koordjes (1) gelijk zegel garen, waarmede men ze kent en zullen dat nimmermeer afdoen al zou het hen hun leven kosten, want ze hun professie en beloften alzo houden. Zij gaan naakt, uitgezonderd rondom het lijf een doek gewonden die hun schamelheid bedekt; hebben ook soms, als ze uitgaan, een enkel linnen katoenen rok die ze cabaja heten, slecht aan 't lijf van boven tot beneden, gelijk sommige ander Indianen, als Banianen, Van Gujarati en Decanijns. Zij dragen op ‘t hooft een witte doek sommige keren om 't hoofd gewonden waarmee ze het haar bedekken wat zij nimmermeer afscheren, dan lang en in een vlecht samengebonden zoals de vrouwen; hebben gewoonlijk aan hun oren gouden gedraaide ringen hangen, als ook het meestendeel van de ander Indianen.

Ze eten geen ding, dat leven heeft, dan alleen onderhouden zich met kruiden en rijst, noch in geen ziektes [18] zullen ze zich om geen waarom doen ter aderlaten, maar cureren zich met kruiden en smeren en bestrijken met sandelhout en diergelijke welriekende houten. In Goa en aan de zee kust zijn veel Brahmanen die zich gewoonlijk generen met kramerijen, krulden en apothekeres in het klein, maar met weinig zeldzaamheid en vuilheid. Zijn zeer subtiel op hun rekening en schrijven en scherpzinnig, daarom maken de ander slechte Indianen en 't gewone volk wondere beuzelingen en grillen werk van dat hun religie en bijgeloof aangaat en de gewone man geloven hen als profeten. Hetgeen dat hen ’s morgens het eerste in het gezicht komt dat aanbidden zij die gehele dag.

De vrouwen hebben maar een doek om 't lijf als zij uitgaan die hen bedekt van boven 't hoofd tot de knieën toe en voorts naakt; hebben ringen door de neus, om de benen en tenen en de hals, aan elke arm, beide handen zeven of acht ringen of manilias, sommige van zilver en verguld die het vermogen, maar 't gewone volk van glas wat is gewoonlijk de dracht van alle Indiaanse vrouwen. Als de vrouwe is van zeven en de man van negen jaren zo trouwen ze, maar spreken elkaar niet toe, totdat de vrouwe is om te baren. En als de Brahmaan sterft zo verzamelen alle vrienden en maken een put in de aarde daar zij veel hout en goed in smijten en is het iemand van mach dan welriekende sandelhout en andere kruiden, rijst, koren en ander spijzen met veel olie, omdat het vuur te beter branden zou, en alzo smijten ze de dode Brahmaan daarin en alsdan komt zijn vrouwe, begeleid met veel speellieden en haar naaste vrienden al zingend enige liedje of lofzangen van haar man zijn leven en de vrienden geven haar een moed en versterking dat ze haar man getrouw wil volgen en met hem gaan leven in de andere wereld; zo neemt zij dan haar juwelen af en verdeelt die onder haar verwanten en springt al blijde en lachend in het vuur en wordt terstond van de omstanders met hout en olie verstopt en versmoord en alzo met het lichaam van haar man tot as verbrand. En zo ’t zaak was, dat zelden gebeurt, dat ze zich niet met haar man en wil verbranden, zo snijdt men haar het haar tot [19] de grond toe af en ze mag haar leven dagen geen juwelen en kleinodiën meer dragen en wordt voortaan zeer verschoven en van alle man veracht als een oneerlijke vrouwe. Deze gewoonte van branden gebruiken ook de edelen en belangrijkste van ‘'t land en ook sommige kooplieden, niet tegenstaande worden alle dode lichamen (hetzij van wie dat is) tot as verbrand en de vrouwen na de dood van hun mannen het haar kort afgesneden en gaan zonder juwelen waaraan men ze kent dat het weduwen zijn.

De oorzaak en de eersten opkomst van de vrouwen met hun dode mannen levend te branden (3) is naar de Indianen zelf vertellen als dat in lange voorleden tijden de vrouwen (gelijk zij zeer wulps en onkuis van naturen en complexie zijn) hun mannen veel om de hals brachten met venijn als zij er moe van waren, gelijk zij daar zeer handig in zijn om alzo beter te mogen altemets een verversing te krijgen om hun onkuise begeerten en lust te verzadigen, wat zag de koning dat hij zijn belangrijkste heren, kapiteins en soldaten, waarmee hij zijn staat en koninkrijk moest onderhouden en beschermen dat die zo gauw consumeerden en te niet gingen door de boosheid van de vrouwen, heeft het zelf zo veel het mogelijk als het was willen beletten, waarom hij expres een wet heeft gemaakt en verordend als dat, zo gauw als de man gestorven en verbrand zou worden dat men er de vrouw levend mee zou verbranden om hen daardoor een vrees aan te jagen dat ze alzo zouden verminderen de mannen te vergeven, wat in het eerste zeer scherp onderhouden is geweest, wel te verstaan dat het alleen geboden was behorende de edellieden, regeerders en Brahmanen, want het gewone volk mag geen geweer noch wapens handelen en zijn bijna gelijk slaven; in somma, dat het mettertijd een gewoonte en gebruik is gebleven en houden het hedendaags voor een punt van hun wet en ceremonie van hun duivelse religie en doen het althans uit vrije en goede wil door het aansporen van hun vrienden en verwanten. Deze Brahmanen onderhouden ook zekere [20] vastendagen in het jaar en dat met zo grote onthouding dat zij van de gehele dagen, ja somtijds drie of vier dagen, zijn zonder eten. Hebben hun pagodes en afgoden wiens dienaars en meesters zij zijn daar zij wondere historiën en mirakelen van vertellen en zeggen dat deze pagodes bij hen mensen zijn geweest en door hun heilig leven en goede werken in deze wereld gedaan zijn door hun verdiensten in het andere leven heiligen geworden, als ze met hun mirakelen door de duivel geopenbaard hebben en door hun bevel hun figuren gemaakt in de lelijkste en gruwelijkste vorm die men zou mogen versieren. Deze aanbidden ze en doen hun offerande met veel duivelse bijgeloof en geloven vast dat het hun advocaten en voorspraken bij God zijn. Geloven ook allen dat er een oppersten god is die het al regeert en dat de ziele onsterfelijk is, maar dat het van het ene lijf in het ander loopt, zo wel van beesten als van mensen, naar hune verdiensten naar de wet van Pythagoras wiens discipelen zij zeggen te wesen. (4)

Dat 37. capittel.
Vande Gusuratten ende Banjanen van Cambajen.

Die Gusuratten ende Banjanen zijn van 'tlandt van Cambajen, ende hebben veel hare residentie in Goa, Dieu, Chaul, Cochijn ende ander plaetsen van Indien, oorsake hare handelinghe ende traffijcke, die zy seer sterck dryven in alle coopmanschappen, als coorn, catoenen lywaet, anil, rijs ende andere waren, principalijck in alle edele ghesteenten, daerse wonder op geslepen zijn; zy zijn uyter maten ‖ subtijl ende scherpsinnigh op alle rekeninghe ende schryven, soo datse hier in niet alleen alle ander Indianen ende omligghende natien te boven gaen, maer ooc die Portugesen, in dieshalven veel avontagien hebben. Verstaen haer wonder wel op alle coopmanschappen, en zijn seer loos om jemand te bedrieghen. Dese en eeten oock niet, dat leven ofte bloet heeft, noch en sullen gheen dinck ter werelt, het zy hoe cleijn ende onnut [21] dat soude moghen wesen, dat leven heeft, dooden, want gheloven vastelijck, dat alle dingen sielen hebben ende hare even naesten zy, naer die wet van Pitagoras, ende onderhouwen dat straffelijck, datse dickwils vande Christenen ofte Portugesen sullen coopen eenighe vogels ofte ander ghedierten, diese int sin hebben te dooden, en laetse weder vlieghen ofte loopen. Zy hebben voor een manier in Cambajen, op die weghen ende wildernissen te setten backen met water, ende worpender coorn en andere greynen, om die voghels ende ghedierten te spysen, ende hebben door gheheel Cambajen gast-huysen, van 't land daer toe geordineert, daermen alle voghels ende alle ghedierten in cureert ende van alle cranckheyden gheneest met grooten opsicht ende neerstigheyt, ende nemense in als waer, gelijck oftet menschen waren; ende alsse ghesont zijn, latense weder vliegen ende loopen, welcke onder haer is een werck van groote caritaten; seggen, dat zy't doen aen haer even naesten. Ende soo zy een luys ofte vloy vangen, en sullense niet dooden, dan nemense en settense op een lapken yewers in eenigh gaetgien inde muer en latense alsoo loopen. Men en mach haer gheen meerder quellagie aen doen als yet te willen dooden in haer presentie; zy en sullen niet aflaten te bidden en te smeeken met alle ootmoedigheyt, datmen so grooten sonde niet en wil doen, te benemen het leven, dat Godt met ziel ende lijf geschapen heeft; sullen ooc wel gelt offreceren, datmen 't wil laten leven en vrijdom gheven. Zy en eeten oock gheen radijs, ajuijn, loock, noch eenighe cruyderen, die eenige coleur van root hebben, noch eyeren, want gelooven, datter bloet onder is; en drincken oock gants geenen wijn, noch en ghenutten gheen azijn, dan alleenlijck water.

Zijn soo schou van met ander menschen buyten hare natie te eeten ofte aen te roeren, datse eer souden van hongher ende dorst sterven, dan eenige spyse van ander volck slechts aen te raken. Het gheschiet dickwils, datse altemet met die Portugesen schepen van Goa nae Cochijn varen om haer waren te slyten, ende met die Portugesen te handelen, ende alsdan maken hare facit van ‖ soo veel daghen onder weghen te blyven als haer by naer dunckt moghelijck te wesen, waer naer hare provisie met nemen van water ende hare cruyderen, daerse haer met onderhouden; [22] ende geschiedende, den tijt langher te vallen als hare rekeninghe geweest is, en dat hare provisie ende water op is, ghelijck het gheschiede, als ick van Goa naer Cochijn voer, soo soudense veel liever van hongher ende dorst vergaen ende versmachten als yet te smaecken en te ghenutten vande spyse en water vande Christenen ofte van jemand anders. Zy sullen haer altoos wasschen aleer zy eeten, gelijck oock de bramenes, oock t'elcken, alsse haer ghevoegh doen ofte water maken.

Zijn van coleur ghelijck die bramenes geelachtich, ende sommighe wat witter, ende men vint vrouwen onder haer, die in witheyt ende schoonheydt die Portugesen vrouwen te boven gaen; zijn ghefatsoneert van aensicht, lijf ende leden in als ghelijck die van Europa, uytghenomen die coleur. Hare cleedinge is eenen witten enckelen rock op't bloote lijf vanden hals af slechts ende enckel om 't lijf tot beneden toe, ende inde zyde onder den arm toeghebonden; die schoenen van root leer, voor scherp ende omgecromt; den baert afgeschoren als die Turcken; behouden alleen die knevels; draghen op't hooft ghelijck die bramenes eenen witten doeck drie ofte viermaels om gewonden ende recht onder t' hayr aende sterre van't voorhooft; strijcken alle morgens een weynigh wit sandalo, met water ghemalen, en daer vier oft vijf greijntgiens rijs opgheclapt, 'twelcke die bramenes ooc veel voor een gebruijck hebben; is een sekere superstitie van hare wet; hebben ghemeenlijck het naecte lijf besmeert met sandalo en ander welrieckende cruyden, daerse wonder goede vrienden af zijn, ghelijck oock alle Indianen, diese veel in alle dinghen ghebruijcken. Hare vrouwen gaen ghelijck die vrouwen vande bramenes. Zij eeten ghelijck de Machometisten ende alle ander Indianen op d'aerde neer. In hare huysen ofte vergaderinghe sitten op d'aerde neder op eenighe matten ofte tapyten, ende laten altoos hare schoenen voor die deur staen, soo datse altoos barvoets in hare huysen gaen, waerom ghemeenlijck die schoenen die hielen neer cacken om de moyten te sparen van't elcken uyt en aen te doen. Sy hebben noch ander duysent ceremonien en heydensche superstitien, die niet veel beduyden, waerom alleen die principaelste hebben vertelt, waer aen men ghenoegh can verstaen, wat haerder belanghende is. [23]

Dat 37^ste kapittel.
Van de Guzaraten en Banjanen van Cambodja.

de Guzaraten en Banjanen zijn van 't landt van Cambodja en hebben veel hun residentie in Goa, Dieu, Chaul, Cochin en ander plaatsen van Indien, oorzaak hun handeling en verkeer die zij zeer sterk drijven in alle koopmanschappen als koren, katoen, lijnwaad, anil, rijst en andere waren, voornamelijk in alle edele gesteenten daar ze wonder op geslepen zijn; zij zijn uitermate subtiel en scherpzinnig op alle rekening en schrijven zodat ze hierin niet alleen alle ander Indianen en omliggende naties te boven gaan, maar ook de Portugezen, waarin ze veel voordeel hebben. Verstaan zich wonder wel op alle koopmanschappen en zijn zeer loos om iemand te bedriegen. Deze eten ook niet dat leven of bloed heeft, noch zullen geen ding ter wereld, hetzij hoe klein en onnut [21] dat zou mogen wezen, dat leven heeft doden want ze geloven vaste dat alle dingen zielen hebben en hun evennaasten zijn, naar de wet van Pythagoras, en onderhouden dat straf dat ze dikwijls van de Christenen of Portugezen zullen kopen enige vogels of ander gedierten de ze in de zin hebben te doden en laten ze weer vliegen of lopen. (1) Zij hebben voor een manier in Cambodja op de wegen en wildernissen te zetten bakken met water en werpen er koren en andere korrel in om de vogels en gedierten te spijzen en hebben door geheel Cambodja gasthuizen van 't land daartoe geordineerd waarmee alle vogels en alle gedierten in cureert en van alle ziekten genezen met groot opzicht en vlijt en nemen ze in alles waar gelijk of het mensen waren; en als ze gezond zijn laten ze weer vliegen en lopen, wat onder hen is een werk van grote liefdadigheid; zeggen, dat ze 't doen aan hun evennaasten. En zo zij een luis of vlo vangen zullen ze niet doden, dan nemen ze en zetten ze op een lapje ergens in enig gaatje in de muur en laten ze alzo lopen. Men en mag hen geen meerdere kwelling aandoen als iets te willen doden in hun presentie; zij zullen niet aflaten te bidden en te smeken met alle ootmoed dat men zo’n grote zonde niet wil doen te benemen het leven dat God met ziel en lijf geschapen heeft; zullen ook wel geld offreren dat men 't wil laten leven en vrijdom geven. Zij eten ook heen radijs, ui, look, noch enige kruiden die enige kleur van rood hebben, noch eieren, want geloven dat er bloed onder is; en drinken ook gans geen wijn, noch nuttigen geen azijn, dan alleen water.

Zijn zo schuw van met ander mensen buiten hun natie te eten of aan te roeren dat ze eerder zouden van honger en dorst sterven dan enige spijs van ander volk slechts aan te raken. Het geschiedt dikwijls dat ze altemet met de Portugese schepen van Goa nae Cochin varen om hun waren te slijten en met de Portugezen te handelen en alsdan maken hun uitkomst van zo veel dagen onderweg te blijven als ze bijna denken mogelijk te wezen, waarna ze hun provisie met nemen van water en hun kruiden, daar ze zich mee onderhouden; [22] en geschiedt de tijd langer te vallen als hun rekening geweest is en dat hun provisie en water op is, gelijk het geschiede toen ik van Goa naar Cochin voer, zo zouden ze veel liever van honger en dorst vergaan en versmachten als iets te smaken en te nutten van de spijzen en water van de Christenen of van iemand anders. Zij zullen zich altijd wassen aleer zij eten, gelijk ook de Brahmanen ook telkens als ze hun gevoeg doen of water maken.

Zijn van kleur gelijk de Brahmanen geelachtig en sommige wat witter en men vindt vrouwen onder hen dit in witheid en schoonheid de Portugese vrouwen te boven gaan (1); zijn gevormd van aanzicht, lijf en leden als gelijk die van Europa, uitgezonderd de kleur. Hun kleding is een witte enkele rok op 't blote lijf van de hals af slechts en enkel om 't lijf tot beneden toe en in de zijde onder de arm toegebonden; de schoenen van rood leer, voor scherp en omgekruld; de baard afgeschoren als de Tucken; behouden alleen de knevels; dragen op 't hoofd gelijk de Brahmanen een witten doek drie of viermaal omgewonden en recht onder t' haar aan de ster van het voorhoofd; strijken alle morgens een weinig wit sandelhout, met water gemalen, en daar vier of vijf korreltjes rijst opgeklapt, wat de Brahmanen ook veel voor een gebruik hebben; is een zeker bijgeloof van hun wet; hebben gewoonlijk het naakte lijf besmeert met sandelhout en andere welriekende kruiden daar ze wonder goede vrienden van zijn, gelijk ook alle Indianen die ze veel in alle dingen gebruiken. Hun vrouwen gaan gelijk de vrouwen van de Brahmanen. Zij eten gelijk de Mohammedanen en alle ander Indianen op de aarde neer. In hun huizen of vergadering zitten ze op de aarde neer op enige matten of tapijten en laten altijd hune schoenen voor de deur staan zodat ze altijd barrevoets in hun huizen gaan, waarom gewoonlijk de schoenen der hielen neerlopen om de moeite te besparen van elk aan en uit te doen. Ze hebben noch ander duizend ceremonieën en heidense bijgeloof wat niet veel betekent, waarom we alleen de belangrijkste hebben verteld waaraan men genoeg kan verstaan wat hun aangaat. [23]

Dat 38. capittel.
Vande Canaras ende Decanijns.

Die Canaras ende Decanijns zijn van 'tland van Decam, datmen ghemeenlijck Ballagate noemt, gheleghen achter Goa. Dese woonen veel in Goa, alwaerse hare woonplaetsen ende winckels hebben van allerhande fluweel, zyde, satynen, damasten, dat zy vande Portugesen int gros op coopen, desghelijcks allerhande catoenen lywaet, porseleynen ende alle waren van Cambajen, China, Bengallen, &c., dat zy ghelijck die voorcoopers op coopen vande Portugesen ende ander natien ende vercoopent ende slytent weder int cleijn, waer toe hebben hare makelaers van haer eyghen volck, die alle dinghen op loopen; dese brengen oock alle victualien ende lijftochten van't vaste landt inde stadt ende 'teyland van Goa. Hebben hare Indiaensche schepen, daerse met handelen naer Cambaja, Sunda ende het Roode Meyr.

Zijn veel van hare gout ende silver smeden, ende die in coper wercken, en seer goede wercluyden; hebben oock ander veel ambachten ende handtwercken, als barbiers, medecynen, timmerlieden en dierghelijcken, die alles in Goa woonen, soo dat zy by naest soo veel in 't ghetal zijn als die Portugesen, mestisen, ende Christenen.

Haer cledinghe is ghelijck die Gusuratten ende Benjanen, uytghenomen die schoenen, diese draghen op zijn antijcks, met deurghesteken teenen, ende boven toegeregen op die naeckte voeten, diese alparcas noemen; desghelijcks draghen die baerden ende thayr gelijck alst wast, sonder te scheeren, dan alleenlijck 'thaer opghevlucht ende metten doeck bedeckt, als die Benjanen ende Bramenes; ooc zijn dese gelijck in coleur ende fatsoen van lijf en leden. Eeten alle dinghen, uytgenomen koyen, varckes ende buffels vleijsch ende visch. Houden den os, koe ofte buffel voor heyligh, diese gemeenlijck by haer over 't huijs hebben loopen, welcke zy besmeeren, bestrijcken ende alle vrientschap vande werelt bewysen, ende voeden hen met het gheene, dat zy selfs eeten; ende alsse haer ghevoegh willen doen, comen hare handen daeronder houwen, en smytent alsoo wech; slaepen des nachts onder haer in [24] huijs, in somma houden hen in als ghelijck oft eenigh verstandigh mensch waer, waermede zy meenen, Godt eenen grooten dienste aen te doen.

In haer eeten ende in huijs te sitten, wasschen, reynighen ende ander ceremonien ende super ‖ stitien zijn in als gelijc die bramenes, Gusuratten ende Benjanen. In hare houwelijcken beloven malcanderen van seven ofte acht jaeren, ende comen tot elf ende twaelf jaeren houden hare bruyloften ende vergaren by een. Alsse bruyloften sullen houden, soo beginnense vierthien daghen te voren, alle daegh tot den dach vande bruyloft, een groot ghelaet van trompetten, trommelen, ende beckens, ende duert wel vierthien daghen daer naer nacht ende dach, met soo grooten gheluijt van ghesangh ende hare instrumenten, datmen hooren noch sien en mach. Den dach van te trouwen soo vergaren die vrienden van beyde zyden ende sitten op die vloer in huijs rontom een vier, ende keeren dat sevenmael om, met sommige woorden, waermede het houwelijck bevestight is, en is te verstaen, datmen met die dochters gheen huwelijcks goet en geeft dan alleenlijck sommige juweelen, als braseletten, oor-ringhen ende diergelijcken van cleijnen valeur, waermede haer die mans moeten laten ghenoeghen, want die dochters en zijn gheen erfgenamen; die soonen ervent al; maer onderhouden altoos hare dochters ende susters, tot dat zy trouwen. Doot zijnde worden oock verbrant en somtijts de vrouwen levendigh met haer, maer niet soo veel als vande bramenes.

Een yegelijck van haer volght het ambacht ende neeringhe van zijn ouders, en trouwen mede die dochteren van dien, welcke zy noemen geslachten. Zy hebben hare vasteldaghen ende ceremonien ghelijck als de bramenes, want dese zijn ghelijck die leecken, en die bramenes als die gheestelijckheyt, menistren, ende hare afgoden, propheten. Zy pachten oock die tollen ende renten van de Portugesen ende des coninghs vande landen van Bardes, Salsette ende 't eyland van Goa, die onder de jurisdictie van Goa zijn, so datse dickwils door eenige geschillen ende questien in alle rechten moeten compareren, alwaer zy altoos persoonelijck gaen sonder voorspraeck ofte advocaet, ende weten soo wel hare woordt te doen ende te allegieren met die ordinantien ende loyen van Porttugael, jae tot int gheestelijck toe, dat zy tot een punct weten te seggen, waert geschreven staet, beter als eenige licentiaet inde rechten, en maken hare supplicatie ofte requesten sonder jemandt daer toe te beroepen, dat die Portugesen dickwils verwondert zijn van haer scherpsinnigheyt, gelijck ik menichmael aen haer geexperimenteert hebbe. Wanneer het noodigh is, haren eedt af te nemen om getuijghe te wesen, soo setmen haer in een cirkel ofte eenen ronden ringh, ghemaeckt op de vloer van assche, alwaerse binnen in staen, leggen haer een weynigh asschen op 't bloote hooft, ende houden de een handt aen 't hooft, ende de andere op de borst, ‖ ende als dan sweeren by haren pagode op hare tael, waer mede sullen die waerheyt segghen van datmen haer vraecht sonder eenige faulten; want gelooven vastelijck, datse eeuwigh verdoemt soude wesen, soo zy dan eenighe leughens seyden ende die waerheyt verborgen hielden. Dit zijn haer principaelste usantien ende ceremonien, hoewel zy noch veel ander hebben, die wy alwillens voor by passeren om die lanckheyt te schuwen.

Dat 38ste kapittel.
Van de Canaria en Van Decam.

De Canaries en die van Decam zijn van 't land van Decam dat men gewoonlijk Ballagate noemt, gelegen achter Goa. Deze wonen veel in Goa alwaar ze hun woonplaatsen en winkels hebben van allerhande fluweel, zijde, satijnen, damasten dat zij van de Portugese in het gros opkopen, desgelijks allerhande katoenen lijnwaad, porseleinen en alle waren van Cambodja, China, Bengalen, &c., dat zij gelijk de voorkopers opkopen van de Portugezen en ander naties en verkopen het en slijten het weer in het klein waartoe ze hebben hun makelaars van hun eigen volk die alle dingen oplopen; deze brengen ook alle victualie en lijftochten van 't vaste land in de stad en 't eiland van Goa. Hebben hun Indiaanse schepen daar ze mee handelen naar Cambodja, Sunda (1) en de Rode Zee.

Zijn veel van hen goud en zilver smeden en de in koper werken en zeer goede werklieden; hebben ook andere vele ambachten en handwerken als barbiers, dokters, timmerlieden en diergelijke die allen in Goa wonen zodat zij bijna zo veel in 't getal zijn als de Portugezen, mesties en Christenen.

Hun kleding is gelijk de Guzaraten en Benjanen, uitgezonderd de schoenen die ze dragen op zijn antieks, met doorgestoken tenen en boven dicht geregen op de naakte voeten die ze alparcas (2) noemen; desgelijks dragen ze baarden en het haar gelijk zoals het groeit zonder te scheren, dan alleen het haar gevlochten en met een doek bedekt zoals de Benjanen en Brahmanen; ook zijn deze gelijk in kleur en vorm van lijf en leden. Eten alle dingen, uitgezonderd koeien, varkens en buffels vlees en vis. Houden de os, koe of buffel voor heilig die ze gewoonlijk bij hun huis hebben lopen die zij besmeren, bestrijken en alle vriendschap van de wereld bewijzen en voeden hen met hetgeen, dat zij zelf eten; en als ze hun gevoeg willen doen komen hun handen daaronder houdt en smijten het alzo weg; slapen ’s nachts onder in hun [24] huis, in somma houden hen als gelijk alsof het enig verstandig mens was waarmee zij menen God een grote dienste aan te doen.

In hun eten en in huis te zitten, wassen, reinigen en ander ceremonieën en bijgeloof zijn ze gelijk de Brahmanen, Guzaraten en Benjanen. In hun huwelijken beloven ze elkaar van zeven of acht jaren en komen ze tot elf en twaalf jaren houden hun bruiloften en verzamelen bijeen. Als ze bruiloften zullen houden zo beginnen ze veertien dagen tevoren, alle dagen tot de dag van de bruiloft, een groot geluid van trompetten, trommels en bekken en duurt wel veertien dagen daarna nacht en dat met zo’ n groot geluid van gezang en hun instrumenten zodat men horen noch zien mag. De dag van te trouwen zo verzamelen de vrienden van beide zijden en zitten op de vloer in huis rondom een vuur en keren dat zevenmaal om met sommige woorden, waarmee het huwelijk bevestigd is en is te verstaan dat men met de dochters geen huwelijksgoed geeft dan alleen sommige juwelen, als braceletten, oorringen en diergelijke van kleinen waarde waarmee zich de mannen moeten laten vergenoegen, want de dochters zijn geen erfgenamen; de zonen erven alles; maar onderhouden altijd hun dochters en zusters totdat zij trouwen. Als ze dood zijn worden ze ook verbrand en somtijds de vrouwen levend met hen, maar niet zo veel als van de Brahmanen.

Iedereen van hen volgt het ambacht en nering van zijn ouders en trouwen mede de dochteren van die, wat zij noemen geslachten. Zij hebben hun vastendagen en ceremonieën gelijk als de Brahmanen, want deze zijn gelijk de leken en de Brahmanen als de geestelijkheid, meesters en hun afgoden, profeten. Zij pachten ook de tollen en renten van de Portugezen en de koning van de landen van Bardes, Salsette en 't eland van Goa, die onder de jurisdictie van Goa zijn, zodat ze dikwijls door enige geschillen en kwesties in alle rechten moeten compareren, alwaar zij altijd persoonlijk gaan zonder voorspraak of advocaat en weten zo goed hun woord te doen en aan te brengen met de ordinanties en wetten van Portugal, ja, tot in het geestelijke toe, dat zij tot een punt weten te zeggen waar het geschreven staat en beter dan enige licentiaat in de recht, en maken hun supplicatie of rekwesten zonder iemand daartoe te beroepen zodat de Portugezen dikwijls verwonderd zijn van hun scherpzinnigheid gelijk ik menigmaal aan hen geëxperimenteerd heb. Wanneer het nodig is hun eed af te nemen om getuige te wezen zo zet men hen in een cirkel of een ronde ring, gemaakt op de vloer van as alwaar ze binnenin staan, leggen zich een weinig as op 't blote hoofd en houden de ene hand aan 't hoofd en de andere op de borst en als dan zweren ze bij hun pagode in hun taal, waarmee ze de waarheid zullen zeggen van dat men hen vraagt zonder enige fouten; want geloven vast dat ze eeuwig verdoemd zouden wezen zo zij dan enige leugens zeiden en de waarheid verborgen hielden. Dit zijn hun belangrijkste gewoontes en ceremonieën, hoewel zij noch veel andere hebben die wij al willens voor bij passeren om de lengte te schuwen.

Dat 39. capittel.
Van die Canarijns ende corumbijns van Indien.

Die Canarijns ende corumbijns zijn die boeren, ende die gheen, die haer met land-bouwinghe, visscherye ende dierghelijcke neeringhe gheneeren, en die Indiaensche palmboomen (daer die cocus aen wassen) waernemen. Daer zijnder onder haer, die anders niet en doen als die cleederen wassen, 't welck aldaer ghelijck een handwerck ende neeringhe gheuseert wert; dese worden ghenaemt maynattos, Daer zijn ander, diemen [26] heet patamares, welcke dienen alleenlijck voor boden om brieven ende boodschappen van d'een plaets op d'ander te bestellen over landt, des winters, alsmen de zee niet en mach gebruijcken. Dese Canarijns ende corumbijns zijn die verachtste ende miserabelste vande Indianen, ende leven seer armelijck, ende onderhouden haer met cleyne kosten; eeten alle dingen, uytghenomen koyen, ossen, buffels, verckens ende hoenderen vleijs; hebben hare religie ghelijck die Decanijns ende Canaras; want zijn alle van een landt ende manieren, met weynighe differentie. Gaen ‖ gants naeckt, uytghenomen die schamelheyt met een lapken bedect. Die vrouwen gaen met een doeck om 't lijf gebonden, beneden den navel tot die halve dyen toecomende, ende slaet dan d'ander eynd over die eene schouder, soo dat die halve borsten bedeckt zijn. Zijn van coleur swartachtigh ofte doncker bruijn. Veel van dese zijnder Christenen ghedoopt, overmidts dat hare meeste habitatie is aende zee-cant ende naestghelegen landen aen Goa, oorsake dat de palm-boomen wassen aende zee-cant ende oeveren vande rivieren ende wateren. Ende het rijs wort ghesaijt op leegh land, dat swinters met water bedeckt is, waermede dese Canarijns haer onderhouden. Dese brengen hoenderen, fruijt, melck, eyeren ende ander dierghelijcke waren van 't landt inde standt te coop.

Woonen in cleyne stroye huyskens, en hebben so cleyne deuren, datmender al cruypende moet in oft uyt comen. Hare huysraet is een mat op d'eerde om te slapen, een put ofte cuijl inde vloer om 't rijs te stampen, ende een pot ofte twee om 't rijs te koken, ende alsoo levense; ende genereren soo veel, dat wonder is, want hebben gemeenlijck het huijs vol kinderen, dattet crielt, en loopen al naeckt, tot datse seven oft acht jaren oudt zijn; dan bedeckense haer schamelheydt. Wanneer die vrouwen baren, gheschiedt dickwils, datse alleen in huijs zijn, terwyle die man int veldt is, ghelijckt my eens ghebeurt is, gaende met andere goede vrienden wandelen in 't velt deur de dorpen ende wooninghen van dese Canarijns, ende om dat ons dorste, gingen by een van dese Canarijns huyskens om water te eysschen om ons dorst te laven, dat zy ghemeenlijck drincken uyt eenen cooperen tuijt kan, om alsoo sonder [27] den mont te raken van hoogh in te storten, welcke is alle het metael, datse in huijs hebben. So gheschiedent, om dat my den dorst meest quelden, booghde my ter neder ende stac mijn hooft inde deur, eyschende wat waters; so worden ic gewaer een vrouwe, die alleen in huijs was, en bant vast haren doec om haer middel, hebbende voorhaer staen eenen bac van hout (die de Portugesen gamello noemen) vol waters, ende stont en wiesch een kindeken, dat zy op die stont sonder yemants hulpe noch by wesen gebaert hadde, ende gewasschen zijnde, leyden zy 't naect op d'eerde neder, op een groot vygen blat van Indien, en badt my, dat ic wat vertoeven wilde, zy soude my terstont water geven. Als ick van haer verstondt, dat zy 't kindt ter stont sonder jemands hulpe ghebaert hadde, verginck my den lust ‖ van drincken van haer handt, en ginck op een ander water eysschen, en saghen die selfde vrouwe een weynigh daer naer achter en voor haer huijs loopen, gelijck oft haer niet gheschiet en waer, en van gheen kints-baren en wist; en die kinderen werden alsoo opgevoet, geheel naeckt, sonder dat zyse yet meer doen als reynighen ende havenen in cout water, en wassen alsoo op met soo goeder ghesontheyt ende gerascheyt van lijf en leden als die kinderen in dese landen met alle diensten, bewaringe ende opsicht, en comen dickwils tot haer hondert jaren, sonder dat haer hooft noch tant wee en doet, noch een tant uyt den mont faelgeert. Dese dragen alleenlijck een vlock hayrs ofte top op de cruyn van 't hooft; dat latense lanck wassen, die rest van 't hayr snydense cort af.

Zijn seer expert op 't swemmen en duycken; varen inde rivieren in schuytgiens, genaemt almadias die sommighe van een hout zijn uyt-gheholt, en soo cleyn, dat een man qualijck ghenoegh daer in can sitten; en 'tgheschiet dickwils, datse omtuymelen, somtijts drie ofte viermaels, eerse over die rivier comen, en zy springender uyt int water en keerense weder om hoogh ende hoosent water uyt, ende gaender weder in sitten.

Zijn soo miserabel, datser souden laten om een penningh geesselen. Eeten soo weynigh, dat het schijnt, datse byde wint leven; zijn oock meest magher ende swack van leden, van luttel cracht [28] en seer cleijn hertigh, waerom haer die Portugeesen groote villenye ende ultragie aen doen, en tracteren haer als honden en beesten.In haer trouwen ende sterven hebben die manieren ende usantien vande Decanijns en Canaras, desghelijcks oock in haer religien ende ceremonien. Als die man doodt is, wert verbrandt, ende die vrouwe snijt haer hayr af ende breeckt alle juwelen, die zy, doch weynigh van cleijnder weerden, hebben, want zijn meest van glas.

By dese naervolghende figueren machmen sien naer 't leven die Decanijns ofte Canaras, ofte die coopman van Goa, desgelijcks die Banjane ofte Gusuratten van Cambajen, met die bramenes ende zijn vrouwe, op welcke manier gaen alle die vrouwen, soo vande Benjanen, Decanijns, Mooren ende Indianen, die in Indien woonen; hoe die van Goa ende Ballagate haer bruyloften houden onder die Decanijns ende Canaras; oock mede die maniere, hoe de vrouwen haer levent met haren dooden man verbranden; hoe den ambassadeur vanden Hidalcam binnen Goa zijnen staet hout ‖ en lancks de strate ghedraghen wert; oock waerachtige afbeeldinge vanden Canarijn met zijn vrouwe, ende die manier, hoe die Indiaensche heydenen kinderen opghevoet werden, ende die soldaet in Ballagate, diese lascarijn noemen, met die heydensche lichte vrouwen, geheeten balliadera, dat is dantstersche, om datmense daer toe ghemeenlijck ghebruijckt in eenighe feesten ende openbaer speelen, ende oock een yeghelijck gherijffelijck om een cleijn gelt; woonen veel binnen Goa; desgelijcks die dorpen ende wooninghen vande Decanijns, en ooc die Canarijns en corumbijns, hare manieren van huysen, en hoe datse inde rivieren varen met haer schuytkens, waer by ick ghevoeght hebbe die maniere vande schuyten van die Malabaren van Cochijn, om daer naer gheen capittel op zijn selven te maken.

Dat 39^ste kapittel.
Van de Canaria ‘s (1) en Corumbijn’ s (2) van Indien.

De Canaria ‘s en Corumbijn ‘s zijn de boeren en degene die zich met landbouw, visserij en diergelijke nering generen en de Indiaanse palmbomen (daar de Cocos aangroeien) waarnemen. Daar zijn er onder hen die niets anders doen dan de kleren wassen wat aldaar gelijk een handwerk en nering gebruikt wordt; deze worden genaamd maynattos, (3) Daar zijn ander, de men [26] heet patamares, (4) welke alleen dienen voor boden om brieven en boodschappen van de ene plaats op de ander te bestellen over land in de winter als men de zee niet mag gebruiken. Deze Canaria’ s en corumbijn ‘s zijn de verachtste en miserabelste van de Indianen en leven zeer armoedig en onderhouden zich met kleine kosten; eten alle dingen, uitgezonderd koeien, ossen, buffels, varkens en hoenderen vlees; hebben hun religie gelijk die van Decam en Canariea ‘s; want ze zijn alle van een land en manieren, met weinig verschil. Gaan gans naakt, uitgezonderd de schamelheid met een lapje bedekt. De vrouwen gaan met een doek om 't lijf gebonden, beneden de navel dat tot de halve dijen toekomt en slaat aan het andere einde over de ene schouder zodat de halve borsten bedekt zijn. Zijn van kleur zwartachtig of donkerbruin. Veel van deze zijn er Christen gedoopt, overmits dat hun meeste woonplaats aan de zeekant is en naastgelegen landen aan Goa, oorzaak dat de palmbomen groeien aan de zeekant en oevers van de rivieren en wateren. De rijst wordt gezaaid op laag land, dat in de winter met water bedekt is waarmee de Canaria’ s zich onderhouden. Deze brengen hoenderen, fruit, melk, eieren en ander diergelijke waren van 't land in de stad te koop.

Wonen in kleine strooien huisjes en hebben zulke kleine deuren zodat men er al kruipende moet in of uit komen. Hun huisraad is een mat op de aarde om te slapen, een put of kuil in de vloer om de rijst te stampen en een pot of twee om de rijst te koken, n alzo leven ze; en genereren zo veel dat het wonder is, want hebben gewoonlijk het huis vol kinderen zodat het krioelt en lopen allen naakt totdat ze zeven of acht jaren oud zijn; dan bedekken ze hun schamelheid. Wanneer de vrouwen baren, geschiedt dikwijls, dat ze alleen in huis zijn terwijl de man in het veld is, gelijk mij eens gebeurd is en ging met andere goede vrienden wandelen in 't veld door de dorpen en woningen van deze Canaria ‘s en omdat we dorst hadden gingen bij een van deze Canaria ‘s huisje om water te eisen om onze dorst te laven, dat zij gewoonlijk drinken uit een koperen tuit kan om alzo zonder [27] den mond te raken van hoog in te storten wat is al het metaal dat ze in huis hebben. Zo geschiedde het omdat mij de dorst meest kwelde boog ik me neer en stak mijn hoofd in de deur en eiste wat water; zo wordt ik gewaar een vrouwe die alleen in huis was en bond vast haar doek toen om haar middel, had voor haar staan en houten bak ( die de Portugezen gamello (5) noemen) vol water en stond en waste een kindje dat zij op die stond zonder iemands hulp noch bij deze gebaard had en toen het gewassen was legde zij het naakt op de aarde neer op een groot bananen blad van Indien en bad mij, dat ik wat vertoeven wilde, zij zou me terstond water geven. Toen ik van haar verstond dat zij het kind zonder iemand hulp gebaard had verging mij de lust van drinken van haar hand en ging bij een ander water eisen en zag dezelfde een weinig daarna achter en voor haar huis lopen, gelijk of haar niets geschied was en van geen kind-baren wist; en de kinderen werden alzo opgevoed, geheel naakt zonder dat ze iets meer doen als reinigen en baden in koud water en groeien alzo op met zo’n goede gezondheid en sneller van lijf en leden dan de kinderen in deze landen met alle diensten, bewaring en opzicht en komen dikwijls tot hun honderd jaren zonder dat hun hoofd noch tandpijn wee doet, noch een tand uit de mond faalt. Deze dragen alleen een vlok haar of top op de kruin van 't hoofd dat laten ze lang groeien, de rest van ’t haar snijden ze kort af.

Zijn zeer expert op 't zwemmen en duiken; varen in de rivieren in schuitjes, genaamd almadias waarvan sommige van een hout zijn uitgehold en zo klein dat een man kwalijk genoeg daarin kan zitten; en 't geschiedt dikwijls dat ze omtuimelen, somtijds drie of viermaal eer ze over de rivier komen en zij springen eruit in het water en keren ze weer omhoog en hozen het water uit en gaan er weer in zitten.

Zijn zo miserabel, dat ze zich zouden laten om een penning geselen, eten zo weinig dat het schijnt dat ze van de wind leven; zijn ook meest mager en zwak van leden, van luttel kracht [28] en zeer kleinhartig waarom hen de Portugezen grote vernedering en kwaadheid aan doen en behandelen hen als honden en beesten. In hun trouwen en sterven hebben ze de manieren en gewoontes van die van Decam en Canaria’ s, desgelijks ook in hun religiën en ceremonieën. Als de man dood is en wordt verbrand snijdt de vrouw zich het haar af en breekt alle juwelen die zij doch weinig van kleine waarde hebben, want zijn meest van glas.

Bij deze navolgende figuren mag men zien naar 't leven de Van Decam of Canaria ‘s of de koopman van Goa, desgelijks de Banjane of Guzaraten van Cambodja, met de Brahmanen en zijn vrouwe, op welke manier gaan alle vrouwen, zo van de Benjanen, Van Decam, Moren en Indianen die in Indien wonen; hoe de van Goa en Ballagate hun bruiloften houden onder die van Decam en Canaria’ s; ook mede de manier hoe de vrouwen zich levend met hun dode man verbranden; hoe de ambassadeur van de Hidalcam binnen Goa zijn staat houdt en langs de straat gedagen wordt; ook waarachtige afbeelding van de Canaria met zijn vrouwe en de manier hoe de Indiaanse heidenen kinderen opgevoed worden en de soldaat in Ballagate die ze lascarijn noemen, met de heidense lichte vrouwen, geheten balliadera, (6) dat is danseres omdat men ze daar toe gewoonlijk gebruikt in enige feesten en openbare spelen en ook iedereen gerieft om een klein geld; wonen veel binnen Goa; desgelijks de dorpen en woningen van die van Decam en ook de Canaria’ s en corumbijn’ s, hun manieren van huizen en hoe dat ze in de rivieren varen met hun schuitjes, waarbij ik gevoegd de manier van schuiten van Malabar en van Cochin om daarna geen kapittel op zichzelf te maken. [29]

Dat 40. capittel.
Vande Arabyers ende Abexijns, die in Indien resideren.

Arabyers ende Habassijns zijnder veel in Indien, waer van die Arabyen volgen die wet van Mahomet, ende de Abexijns zijn sommighe Machometisten ende etlijcke Christenen, op haer manier, want zijn uyt Paep-jans land, 'twelcke streckt achter Mosambique in AEthiopiae, tot by't Roode Meyr, ende rivier Nilus in AEgipten, ende door die ghemeenschap vande Mooren ende Machometisten zijnder veel met die secte besmet; daer zijnder in Indien veel, die captyven ende slaven zijn, soo mans als vrouwen, die daer uyt AEthiopia ghebracht worden ende vercocht als ander natien van Orienten. Die Abexijns, die Christenen zijn, hebben in haer aengesicht vier ghebrande tekenen in cruijs-wijs, te weten: boven haeren nuese tusschen die ooghen tot het halve voorhooft, ende aen beyde zyden vande ooghen dwers tot naer die ooren toe, ende vande onderste lippe tot over die kin, welck haren doop is, alsse Christen gemaeckt worden, inde plaets datmen by ons het water ghebruyckt. Dese Abexijns ende Arabyers (te weten die vry zijn) dienen in gheheel Indien voor bootsghesellen en zee-varent volck op die coopvaerders, die van Goa naer China, Iapon, Bengala, Malacca, Ormus ‖ ende alle weghen van Orienten varen, wantmen aldaer anders gheen bootsgesellen en gebruijckt, noch oock anders gheen en zijn, om dat die Portugesen (al ist datse voor bootsghesellen naer Indien gecomen zijn, ende in Portugael al haer leven schuijtvoerders gheweest hebben) sulcks haer souden schamen te doen, ende een groote oneere ende verachtinghe van haerder persoonen wesen, ende groote verminderinge van haerder estimatie ende autoriteijt, daer voor zy in Indien zijn gehouden, ende haer selven voor uytgheven, dan alleenlijck varen wel voor schippers, maer doen haer capiteynen noemen, oock voor stuerluyden ende hooghbootsman, maer minder niet; want soo't een trap leeger quam, souden al haer leven een groot verwijt ende schande wesen, 'twelcke die Portugesen natie om gheenen waerom en stont te lyden.

Dese Abexijns en Arabyers dienen om cleijn gelt, en zijn seer onderdanigh, alsse haer verhuert hebben, soo datse altemets ghesmeten [30] worden niet als slaven maer als honden, 'twelcke zy met groote pacientie verdragen, sonder tegensprekinghe. Hebben ghemeenlijck hare vrouwen ende kinderen mede by haer int schip, daerse op verhuert zijn, die altoos op die reijs, waer datse varen, met haer zijn, en koken haer eyghen eeten, welcke is rijs in water gesoden, met ghesouten visch ghegeten; ende d'oorsake, datse die vrouwen int schip wel lyden mogen, is daerom, dat die schepen maer somers die zee ghebruijcken, die dan altoos stil water ende seer vaerbaer is met deurgaende winden. Hebben ghemeenlijck maer een Portugees oft twee, die capiteijn, schipper en stuerman is, ende alsdan isser een ghelijck hooghbootsman, 'twelcke ghemeenlijck een Arabyer is; dese noemense mocadon, ende is regierder vande Abexijns ende Arabissche bootsghesellen, diese onder zijn ghewelt ende bevel heeft, ghelijck oft zijn slaven ende eyghenen waren. Dese mocadon is die gheene, die met die heerschap van 't schip contracteert voor soo veel bootsghesellen te leveren, ende men doet hem alleenlijck betalinghe ende rekeninghe van't maent gelt, ende alsdan heeft hy met die bootsghesellen zijn particulier rekeninghe, daer hem 'theerschap van 't schip niet met en moijt, noch te doen en heeft.

Die schepen en gebruijcken gheen vaten met water, alsse varen, om datter in gheheel Indien gheen en zijn noch ghemaeckt worden, dan die van Portugael aldaer gebracht worden, en van die ‖ Portugaelsche schepen overschieten, ende inde plaets vande vaten ghebruijcken eenen grooten vierkanten houten back, byde groote mast, op de gront vande kiel van 't schip, welcke is wel bepeckt ende ghesloten, waer inne voeren soo veel waters als haer dunckt (op de reijs, diese doen willen) noodigh te wesen. Die capiteijn, schipper ofte stuerman ende die cooplieden ende passagiers hebben elck hare victualie voor haer selven, ende haer water in die Indiaensche groote potten, diemen martavanas heet, waer van ick op een ander inde beschryvinghe van Pegu ghetracteert hebbe.

Dit volck is soo ghedienstigh ende gewilligh, dat, sooder maer een hoet jemand van 't hooft int water, ja inde opebaer zee wayde, oft yet anders, dat van 't schip over boort viel, sullender terstont [31] naer springen met cleeren met al, tot datset weer hebben; want swemmen ghelijck visschen. Ende als het schip inde haven ofte rivier leijdt, ende datse alle ghelijck aen landt willen gaen, soo varense int boot te samen aen landt, ende alsdan soo isser een, die brengt het boot weder aen 't schip en bindt het vast, en comt dan al swemmende aen land, desghelijcks alsser weder willen aen varen; en soo zyder onwilligh toe waren van over boort te springhen om een cleyne oorsake oft yet anders te doen, wordender van haren mocadon ofte schipper toe ghedwonghen met slagen, 'twelck zy weynigh daer toe laten comen, want zy't meest uyt haer selven doen, en d'een wil altoos de eerst voor d'ander wesen om hare ghewilligheyt te bewysen. Alsse yet doen ofte trecken, is al singhende, den eenen voor aen ende daer naer die ander gelijckelijck antwoordende met een voijs ende accoort, dat het schijnt een musijcke te wesen. Haer exercitien op 't landt is den gheheelen dagh te drincken ende inde kroeghen te sitten met die vrouwen ende kinderen altemets ghelijckelijck, ende alsdan loopense hand aen hand lancks de straten, al vallende gints en weer, en bedryven een wonder ghelaet met singhen en ander figueren en grimmagie, diese maken. Hare vrouwen dragen oock boxsens aen, naer die usantie vande Arabyers ende Machometisten.

Dat 40^ste kapittel.
Van de Arabieren en Abessiniërs die in Indien resideren.

Arabieren en Abessiniërs zijn er veel in Indien, waarvan de Arabieren volgen de wet van Mohammed en de Abessiniërs zijn sommige Mohammedanen en ettelijke Christenen op hun manier, want zijn uit Paap-Jans land wat strekt achter Mozambique in Ethiopië tot bij de Rode Zee en de rivier Nijl in Egypte en door de gemeenschap van de Moren en Mohammedanen zijn er veel met de sekte besmet; daar zijn er in Indien veel die gevangenen en slaven zijn, zo mannen als vrouwen die daar uit Ethiopië gebracht worden en verkocht aan ander naties van Oriënt. De Abessiniërs die Christenen zijn, hebben in hun aangezicht vier gebrande tekens kruisvormig, te weten: boven hun neus tussen de ogen tot het halve voorhoofd en aan beide zijden van de ogen dwars tot naar de oren toe en van de onderste lip tot over de kin, wat hun doop is (1) als ze Christen gemaakt worden in plaats dat men bij ons het water gebruikt. Deze Abessiniërs en Arabieren (te weten de vrij zijn) dienen in geheel Indien voor bootsgezellen en zeevarend volk op de koopvaarders die van Goa naar China, Japan, Bengalen, Malakka, Ormus en alle wegen van Oriënt varen, want men aldaar anders geen bootsgezellen gebruikt, noch ook anders er geen zijn omdat de Portugezen (al is het dat ze voor bootsgezellen naar Indien gekomen zijn, en in Portugal al hun leven schuitvoerders geweest zijn) zulks zich zouden schamen te doen en een grote oneer en verachting van hun personen wezen en grote vermindering van hun waardering en autoriteit waarvoor zij in Indien zijn gehouden en zichzelf er voor uitgeven, dan alleen varen wel voor schippers, maar laten zich kapiteins noemen, ook voor stuurlieden en hoog-bootsman, maar niet minder; want zo 't een trap lege kwam zouden ze al hun leven een groot verwijt en schande wezen wat de Portugese natie om geen waarom stond te lijden.

Deze Abessiniërs en Arabieren dienen om klein geld en zijn zeer onderdanig, als ze zich verhuurd hebben zodat ze altemets gesmeten [30] worden en niet als slaven maar als honden wat zij met groot geduld verdragen zonder tegen te spreken, Hebben gewoonlijk hune vrouwen en kinderen mede bij hen in het schip daar ze op verhuurd zijn die altijd op de reis waar dat ze varen met hen zijn en koken hun eigen eten wat is rijst in water gekookt met gezouten vis gegeten; en de oorzaak dat ze de vrouwen in het schip wel lijden mogen is daarom dat de schepen maar zomers de zee gebruiken, die dan altijd stil water en zeer vaarbaar is met doorgaande winden. Hebben gewoonlijk maar een Portugees of twee die kapitein, schipper en stuurman is en alsdan is er een gelijk hoog-bootsman, wat gewoonlijk een Arabier is; deze noemen ze mocadon (2), en is regeerder van de Abessiniërs en Arabische bootsgezellen die ze onder zijn geweld en bevel heeft, gelijk of het zijn slaven en eigenen waren. Deze mocadon is diegene die met het heerschap van 't schip contracteert voor zo veel bootsgezellen te leveren en men doet hem alleen betaling en rekening van' het maandgeld en alsdan heeft hij met de bootsgezellen zijn particulier rekening daar hem het heerschap van 't schip niet mee bemoeit, noch te doen heeft.

De schepen gebruiken geen vaten met water als ze varen omdat er in geheel Indien geen zijn noch gemaakt worden dan die van Portugal aldaar gebracht worden en van de Portugese schepen overschieten en in plaats van de vaten gebruiken een grote vierkante houten bak bij de grote mast op de grond van de kiel van 't schip, die is goed bepekt en gesloten waarin ze voeren zoveel water als ze denken (op de reis die ze doen willen) nodig te wesen. De kapitein, schipper of stuurman en de kooplieden en passagiers hebben elk hun victualie voor zichzelf en hun water in de Indiaanse grote potten die men martavanas noemt waarvan ik op een ander in de beschrijving van Pegu gehandeld heb.

Dit volk is zo gedienstig en gewillig, dat zo er maar een hoed iemand van 't hoofd in het water, ja in de openbare zee waait of iets anders dat van 't schip over boord valt zullen er terstond [31] (3) naar springen met kleren met al totdat ze het weer hebben; want ze zwemmen gelijk vissen en als het schip in de haven of rivier vaart en dat ze alle gelijk aan land willen gaan, zo varen ze in de boot tezamen aan land, en alsdan zo is er een die brengt het boot weer aan 't schip en bindt het vast en komt dan al zwemmend aan land, desgelijks als ze weer willen aanvaren; en zo zij er onwillig toe waren van over boord te springen om een kleine oorzaak of iets anders te doen worden ze er van hun mocadon of schipper toe gedwongen met slagen, wat zij weinig daartoe laten komen want ze doen het meest uit zichzelf en de ene wil altijd de eerste voor de ander wezen om zijn gewilligheid te bewijzen . Als ze iets doen of toeleggen is het al zingend en de ene vooraan en daarna de ander gelijk antwoordt met een voois en akkoord zodat het schijnt een muziek te wezen. Haer exercities op 't landt is de gehele dag te drinken en in de kroegen te zitten met de vrouwen en kinderen altemets gelijk en alsdan lopen ze hand aan hand langs de straten al vallend heen en weer en bedrijven een wonder gelat met zingen en andere figuren en grimmagie die ze maken. Hun vrouwen dragen ook broeken aan naar de gewoonte van de Arabieren en Mohammedanen.

Dat 42. capittel.

Vande Malabaren ende nayros in Indien, hare manieren ende costumen.

De Malabaren zijn die gene, die bewoonen het land ende zeecusten tusschen Goa ende die C. de Comorijn, van Goa zuydwaert, al waer die peper wast. Hebben een tael op haer selven, ende 'tlandt is ghedeelt in veel coninghrijcken, als wy inde beschryvinge vande custen verclaert hebben. Dese zijn die meeste ende schadelijckste vyanden vande Portugesen, ende doen haer groote quellagie ende wreede oorloghe te water; zijn wreet en seer stout van natueren; gaen naeckt, behalven die schamelheyt bedect, die vrouwen desgelijcks; hebben maer eenen doeck beneden den navel tot die halve dyen toe, en voorts gantsch naeckt; zijn sterck van leden; seer vermeten en opgeblasen; van coluer geheel swart, doch seer glat en reijn van huijt ende hayr, 'twelck zy gemeenlijck bestrijcken met olye, om dat te doen blincken. Dragen het hayr so lanck alst wast, boven op den top ofte cruijn van 'thooft met eenen knoop opgebonden, so wel mans als vrouwen. Hebben die lellen vande ooren open, en so groot, datse tot op die schouderen hangen, ende hoe zy langer en wyder open zijn, hoe 't onder haer meer geacht is en voor een schoonheyt ghehouwen. Van aenghesicht, lijf ende leden zijn in als ghefatsoneert als die van Europa sonder eenighe differentie dan alleenlijck inde coluer. Die mans zijn ghemeenlijck seer hayrachtigh ende ruijch op de borste ende 'tgeheele lijf. Zijn die luxurieuste ende onkuyste natie diemen in gheheel Orienten mach vinden, soo datmen weynigh meyskens over die 7. oft 8. jaren vint, die haer maeghdom noch hebben, en terstont gemeen ende gherieffelijck aen een jegelijck zijn om eenen kleynen penninc, waer van zy weynigh schande maken. In haer huijs houwen zijn weynigh curieus; hebben die huysen ende huijs-raet verscheyden vande Canarijns ende corumbijns van Goa. Hare afgoderye, cerimonien ende superstitien zijn ghelijck die andere Indianen.

Dese Malabaren zijn tweederley soorten van volck, te weten [37] den adel, diemen noemt nayros, dat zijn soldaten, die alleenelijck die wapenen draghen en ‖ handelen; d'ander ghemeen volck worden ghenoemt polias; deze en moghen gheen geweer dragen noch gebruijcken. Die nayros moeten altoos, waerse gaen ofte staen, hare wapenen, daerse op gheset zijn, by haer draghen en altoos bereyt wesen tot des coninghs dienste ende ghelieven. Daer zijn sommighe, die dragen altoos een bloodt rappier ofte cortelas in hare rechter handt ende een groote rondasse inde linckerhandt. Dese rondasse zijn seer groot en van licht hout gemaeckt, so datse, alse willen, het geheele lijf onder connen berghen en bedecken; zijnder seer op bedreven ende lichtveerdigh met, ende alse langs de wegh gaen, machmense van verre hooren comen, want maken altoos groot gherucht te slaen met het ghevest van 't rappier tegen die rondassen, om datmense hooren soude. Daer zijn ander, die dragen altoos een boghe ende een bos pylen op haren rugh, waer op zy wonder expert zijn; ander dragen lange spiessen, sommige roers, met die lont altoos ontsteecken om den arm ghewonden, en zijn de beste loopen, diemen haers ghelijcke in Europa niet en soude beter mogen vinden, en wetender ooc soo wel met om te gaen, datse die Portugesen geen avontagie en gheven. Alwaerse gaen, moeten altoos haer geweer by haer dragen, nacht ende dagh.

Gheen van haer en is getrout, noch en mogen niet trouwen van alle haer leven, dan haer is vry ende geoorloft te slapen by de dochters vande nayros ofte by wien dat haer lust en gelieft, van wat vrouwen dattet soude moghen wesen; al zijnse schoon ghetrout, als den nayro maer lust heeft, gaet yewers in een huijs, daer 't hem ghelieft, set zijn geweer aenden inganck van 't huijs aende straet, ende gaet en beschickt zijn dingen met die vrouwe ofte dochter vanden huyse, met open duere, sonder dat hy vreese heeft, dat hem yemandt sal verstueren ofte beletten, want wie datter voorby gaet, jae al waert de selfde man van 't huijs, siende die wapenen [38] vanden nayro voor de duere staen, sal voorby gaen, en laet hem zijn dinghen beschicken, ende als hy zijn besoingne volbracht heeft, neemt zijn wapenen ende gaet zynen wegh, en alsdan mach den man in huijs comen, ‖ sonder datter yet af geseyt wort ofte eenige verwonderinge is. Op dese manier gaense waert haer lust ende gelieft, sonder dat haer yemant mach weygeren. Dese nayros langhs de wegh ofte straet gaende, loopen al roepende Po, po, dat is soo veel als wacht u, ick come, staet uyt de wegh; want dat ander volck, diemen polyas noemt en geen nayros en zijn, en mogen haer niet aen roeren noch raken aen 't lijf; daerom ist, datse altoos roepen, om datmen haer soude plaets geven en geadverteert wesen, datse comen; want so yemandt vanden polyas bleef staen en haer geen plaets en gaf, so datse hem quamen te roeren, mogense vryelijcken duersteken, sonder daer yet aen te verbueren; ende als zy van eenige polyas aengeroert zijn ofte van eenige ander natien, uytgenomen nayros, moeten haer (eer zy met die ander nayros weder mogen converseren ofte eeten) geheel wassen ende reynigen met groote cerimonien ende superstitien. Desgelijcks en mogen van geen Christenen oft yemandt geroert worden. Ende als die Portugesen eerst in Indien quamen, ende met den coningh van Cochin verdragh ende aliance maeckte, begeerden die nayros, datmen haer plaets soude gheven ende wijcken op de wegen en straten, alse malkanderen ghemoeten, gelijck die polyas en ander Indianen, 'twelck die Portugesen niet en begeerden te consenteren, want meenden, dat het oock haer eere te nae gingh, datmen haer byde polias ende onnut volck wilde gelijcken, daer zy meenden, die nayros te boven te gaen in krijghs-handelingen ende vromigheyt; daerom begeerden zy, dat die nayros haer souden wijcken ende plaets gheven, waer mede zy aen beyde zyden niet wel accorderen en konsten, in somma worden gesloten, om alle vrede t'onderhouden, als datmen soude kiesen twee persoonen, een van wegen die Portugesen en een ander van wegen die nayros; die souden lijf om lijf tegen malcanderen campen, ende so wie dat van haer beyde verwonnen bleef, diens natie soude die ander plaets geven, ende op die wegen wijcken. Dese camp geschieden in 't openbaer ende in presentie van beyde natien, en den Portugees verwon den nayro, dien hy 'tleven benam, waer van ghebleven is, dat die nayros de Portugesen wijcken ende uyt den [39] wegh gaen, alse malkanderen gemoeten, tot dat die Portugesen voor by gepasseert zijn.

Die nayros dragen aende handen seer lange nagels, waer mede zy te verstaen gheven, datse vanden adel zijn, om dat die lanckheyt vande naghels die persoonen het wercken be ‖ let van eenigh handtwerck te useren; segghen ooc, datset doen om also te meer kracht inde handt ende 'tvatten te hebben, om het rappier vast te houwen, 'twelc sommighe Portugesen ende mestisen oock nae spelen ende die selfde opinie vande nayros geerft, dieder veel in Indien zijn, ende die de naghelen laten wassen om die selfde oorsake. Die principaelste van dese nayros, welcke zijn als hoofden ende capiteynen van so veel, die onder haer ghebiet staen, dese draghen een gouden ofte silvere braseletten ofte ringhen om den arm, boven den ellenboogh, desghelijcks hare regierders, ambassaduers ende coninghen, waer by men haer kan van d'ander onderscheyden, want alle, gelijck als gheseyt is, naeckt gaen. Ooc so zijn die coningen, regierders ende andere hare hoofden ende capiteynen, als zy uyt gaen, wel gheaccompaengiert ende bewaert van d'ander nayros. Zijn seer goede ende stoute soldaten; vallen seer wel aenden man; zijn seer wraeckgierigh, soo dat, wanneerse in eenighe fusten ofte yewers anders comen tegens hare vyanden te vechten, ende soo 't gheschiede, datse met een spiese door het lijff ghesteken worden, en sullen terstont niet beswijcken, dan die spies, soo zy hem niet weder metter haest conne uyt kryghen, met beyde handen na haer halen, en duer 't lijf trecken, om als te ghenaken den geenen, die 't ghedaen heeft, om haer te wreken. De coningh mach dese nayros niet doen rechten noch dooden met openbare justitie, dan so zy de doot verdient hebben, doet se met ander nayros ombrenghen.

Die dochters vande nayros en moghen met niemant converseren noch te doen hebben dan met nayros, hoewel datse in't heymelick genoech converseren met die Portugesen ende Christenen; maer so't die nayros quamen te mercken en haer op't feyt bevonden, moghense dooden, zonder yet te verbueren. Zy hebben aen alle plecken, daerse woonen, een ghegraven water, gelijck een graft, dat aende wegh in't openbaer staet, daer alle man voor by passeert, al waerse haer alle morghens, alse op staen, wassen, eerst beginnende van onderen, ende daer nae het hooft ende het aensicht, [40] so wel mans als vrouwen, sonder beschaemt te wesen van die over den wegh daer voor by passeren ofte naer staen en sien, jae den coningh selfs in persoon, welck water is so groen, vol slijm ende stinckachtigh, datmen zijn nuese moet toe houwen vanden stanck, alsmender by comt, en ghelooven vastelick, dat, wanneerse haer alle daghe in dit water niet gewassen en hebben, datse dan gants onreijn ende vol sonden zijn; ende dese wassinghe ende reyninghe en mach in geen loopent water, daer stroom gaet, wesen, dan moet daer toe ghegraven ende stil ‖ wesen, ende van hare bramenes met veel woorden, superstitien ende cerimonien belesen; anders en waert van gheender weerden noch nut. In hare afgodendiensten ende ander bueselingen zijn ghelijck die andere heydensche Indianen, en worden oock verbrant, alse doot zijn; en die sonen en moghen van hare ouders gheen erfghenamen wesen, uyt oorsake, datse die vrouwen gemeen hebben; twyfelen, wie dat haer rechte sonen zijn; want die bramenes hebben ooc des coninghs vrouwen ghemeen, en doen hem een groote eere aen, als zyse willen beslapen. Hare erfgenamen zijn hare susters sonen; want seggen, al twyfelen zy aende vader, nochtans weten voorseker, dat haer susters die moeders zijn.

Dit is wat die nayros ende den adel en soldaten is belangende; het ander gemeene volck vande Malabaren, diemen polyas noemt, zijn die boeren, ambachts-luyden, visschers en dierghelijcke. Dese werden seer veracht ende mispresen; leven seer miserabelijcken, en moghen gheen gheweer noch wapenen hebben noch ghebruijcken, noch met die nayros converceren ofte aen raecken; want als die nayros over wegh oft op die straten gaen ende datse dese pelyas van vers sien comen en hooren roepen, loopen terstont aen d'een zyde, met ghebooghen hoofden ende ghevouwen armen, siende nae die aerde toe, sonder datse eens om hoogh derven kyken, tot dat den nayro voor by is. Volghen in de rest die costumen van de ander Indianen, want een jeghelijck volght die neringhe ende het handt-werck van zijn ouders sonder dat te mogen veranderen om gheenderley manier, etc. [41]

Dat 42^ste kapittel.

Van die van ~Malabar en nayros (1) in Indien, hun manieren en gebruiken.

Die van Malabar zijn diegene die bewonen het land en zeekusten tussen Goa en de C. de Comorin, van Goa zuidwaarts, alwaar de peper groeit. Hebben een taal (2) op zichzelf en ’t land is verdeeld in veel koninkrijken zoals wij in de beschrijving van de kusten verklaard hebben. Deze zijn de meeste en schadelijkste vijanden van de Portugezen, en doen hen grote kwellingen en wrede oorlog te water; zijn wreed en zeer dapper van naturen; gaan naakt, behalve de schamelheid bedekt, de vrouwen desgelijks; hebben maar een doek beneden de navel tot de halve dijen toe en voorts gans naakt; zijn sterk van leden; zeer vermetel en opgeblazen; van kleur geheel zwart, doch zeer glad en rein van huid en haar, wat zij gewoonlijk bestrijken met olie om dat te laten blinken. Dragen het haar zo lang als het groeit, boven op de top of kruin van 't hoofd met een knoop opgebonden, zo wel mannen als vrouwen. Hebben de lellen van de oren open en zo groot dat ze tot op de schouders hangen en hoe zij langer en wijder open zijn hoe 't onder hen meer geacht is en voor een schoonheid gehouden. Van apengezicht, lijf en leden zijn ze gevormd als die van Europa zonder enig verschil, dan alleen in de kleur. De mannen zijn gewoonlijk zeer haarachtig en ruig op de borst en 't gehele lijf. Zijn de wulpse en onkuise natie die men in geheel Oriënt mag vinden, zodat men weinig meisjes over de 7 of 8. jaren vindt die hun maagdelijkheid noch hebben en terstond algemeen en geriefelijk aan iedereen zijn om een kleine penning, waarvan zij weinig schande maken. In hun huishouden zijn ze weinig curieus; hebben de huizen en huisraad verschillend van de Canaria ‘s en corumbijn ‘s van Goa. Hun afgoderij, ceremoniën en bijgeloof zijn gelijk de andere Indianen.

Deze van Malabar zijn tweeërlei soorten van volk, te weten [37] de adel die men noemt nayros, dat zijn soldaten die alleen de wapens dragen en handelen; de 'andere gewoon volk worden genoemd polias; deze mogen geen geweer dragen noch gebruiken (3). De nayros moeten altijd, waar ze gaan of staan, hune wapens daar ze op gezet zijn bij hen dragen en altijd bereid wezen tot de konings dienst en gelieven. Daar zijn sommige die dragen altijd een bloedrood rapier of kortelas in hun rechterhand en een grote rondas in de linkerhand. Deze rondassen zijn zeer groot en van licht hout gemaakt zodat ze, al ze willen, het gehele lijf onder kunnen bergen en bedekken; zijn er zeer op bedreven en lichtvaardig mee en al ze langs de weg gaar mag men ze van verre horen komen, want maken altijd groot gerucht te slaan met het gevest van 't rapier tegen de rondassen omdat men ze horen zou. Daar zijn anderen die dragen altijd een boog en een bos pijlen op hun rug, waarop zij wonder expert zijn; andere dragen lange spiesen, sommige roers, met de lont altijd ontstoken om den arm gewonden en zijn de beste lopers die men hun gelijke in Europa niet zou beter mogen vinden en weten er ook zo goed mee om te gaan dat ze de Portugezen geen voordeel geven. Al waar ze gaan moeten altijd hun geweer bij hen dragen, nacht en dag.

Geen van hen en is getrouwd, noch mogen niet trouwen al hun leven, dan hen is vrij en geoorloofd te slapen bij de dochters van de nayros (4) of bij wie dat het hen lust en gelieft, van wat vrouwen dat het zou mogen wezen; al zijns z schoon getrouwd, als de nayro maar lust heeft gaat ergens in een huis daar 't hem gelieft, zet zijn geweer aan de ingang van 't huis aan de straat en gaat en beschikt zijn dingen met de vrouwe of dochter van het huis, met open deur zonder dat hij vrees heeft dat hem iemand zal verstoren of beletten want wie dat er voorbij gaat, ja al was het de man van ’t huis en ziet de wapens [38] van de nayro voor de deur staan, hij zal voorbij gaan en laat hem zijn dingen beschikken en als hij zijn besogne volbracht heeft neemt zijn wapen en gaat zijn weg en alsdan mag de man in huis komen zonder dat er iets van gezegd wordt of enige verwondering is. Op deze manier gaan ze waar het hen lust en gelieft zonder dat hen iemand mag weigeren. Deze nayros die langs de weg of straat aan lopen al roepend Po, po, (5) dat is zo veel als wacht u, ik kom, ga uit de weg; want dat andere volk die men polyas noemt en geen nayros zijn, mogen hen niet aanroeren noch raken aan 't lijf; daarom is het dat ze altijd roepen omdat men hen zou plaats geven en bericht zijn dat ze komen; want zo iemand van de polyas bleef staan en hen geen plaats gaf zodat ze hem kwamen aanraken, mogen ze vrij doorsteken zonder daar iets aan te verbeuren; en als zij van enige polyas aangeroerd zijn of van enige ander naties, uitgezonderd nayros, moeten ze (eer zij met de ander nayros weer mogen converseren of eten) geheel wassen en reinigen met grote ceremonies en bijgeloof. Desgelijks mogen van geen Christenen of iemand aangeraakt worden en toen de Portugezen eerst in Indien kwamen en met de koning van Cochin verdrag en alliance maakte begeerden de nayros dat men hen plaats zou geven en wijken op de wegen en straten als ze elkaar ontmoeten, gelijk de polyas en andere Indianen, wat de Portugezen niet begeerden toe te staan want meenden dat het ook hun eer te na ging dat men hen bij de polias en onnut volk wilde vergelijken, daar zij meenden de nayros te boven te gaan in krijgshandelingen en dapperheid; daarom begeerden zij dat de nayros hen zouden wijken en plaats geven, waarmee zij aan beide zijden niet goed overeen konden komen, in somma werd besloten om alle vrede t' onderhouden dat men zou kiezen twee personen, een vanwege de Portugezen en een ander vanwege de nayros; die zouden lijf om lijf tegen elkaar kampen en zo wie dat van hen beide overwonnen bleef diens natie zou de ander plaats geven en op de wegen wijken. Deze kamp geschiede in 't openbaar en in presentie van beide natie, en de Portugees overwon den nayro die hij 't leven benam, waarvan gebleven is dat de nayros de Portugezen wijken en uit de [39] weggaan al ze elkaar ontmoeten tot dat de Portugezen voorbij gepasseerd zijn.

De nayros dragen aan de handen zeer lange nagels, waarmee zij te verstaan geven dat ze van de adel (6) zijn omdat de lengte van de nagels de personen het wecken belet van enig handwerk te doen; zeggen ook, dat ze het doen om alzo te meer kracht in de hand en te vatten te hebben om het rapier vast te houwen wat sommige Portugezen en mesties ook na spelen en dezelfde opinie van de nayros geërfd, die er veel in Indien zijn, en de nagels laten groeien om dezelfde oorzaak. De belangrijkste van deze nayros, die zijn als hoofden en kapiteins van zo veel die onder hun gebod staan, deze dragen een gouden of zilveren braceletten of ringen om de arm boven de ellenboog, desgelijks hun regeerders, ambassadeurs en koningen waarbij men die van de andere kan onderscheiden want alle, gelijk als gezegd is, naakt gaan. Ook zo zijn de koningen, regeerders en andere hun hoofden en kapiteins als zij uit gaan goed begeleid en bewaard van de andere nayros. Zijn zeer goede en dappere soldaten; vallen zeer goed aan de man; zijn zeer wraakgierig zodat wanneer ze in enige fusten of ergens anders komen tegen hun vijanden te vechten en zo 't geschiede, dat ze met een spies door het lijf gestoken worden zullen ze terstond niet bezwijken, dan de spies, zo zij die niet weer met een haast uit kunnen krijgen met beide handen naar hen halen en door 't lijf trekken om als te genaken diegene die 't gedaan heeft om zich te wreken. De koning mag deze nayros niet laten berechten noch doden met openbare justitie, dan zo zij de dood verdiend hebben laat men ze met andere nayros ombrengen.

De dochters van de nayros mogen met niemand converseren noch te doen hebben dan met nayros, hoewel dat ze in 't heimelijke genoeg converseren met de Portugezen en Christenen; maar zo het de nayros kwamen te merken en hen op het feit bevonden mogen ze doden zonder iets te verbeuren. Zij hebben aan alle plekken, daar ze wonen, een gegraven water, gelijk een gracht, dat aan de weg in 't openbaar staat daar alle man voorbij passeert, alwaar ze zich alle morgens als ze opstaan wassen, eerst beginnen van onderen en daarna het hoofd en het aanzicht, [40] zo wel mannen als vrouwen zonder beschaamd te wezen van die over de weg daar voorbij passeren of naar staan en zien, ja de koning zelf in persoon, dat water is zo groen, vol slijm en stinkend dat men zijn neus moet dicht houden van de stank als men er bij komt en geloven vast dat, wanneer ze zich alle dagen in dit water niet gewassen hebbe, dat ze dan gans onrein en vol zonden zijn; en dit wassen en reiniging mag in geen lopend water daar stroom gaat wezen, dan moet daartoe gegraven en stil wezen en van hune Brahmanen met veel woorden, bijgeloof en ceremoniën belezen; anders was het van geen waarde noch nut. In hun afgodendiensten en ander beuzelingen zijn ze gelijk de andere heidense Indianen en worden ook verbrand als ze dood; en de zonen en mogen van hun ouders geen erfgenamen wezen uit oorzaak dat ze de vrouwen algemeen hebben; twijfelen wie dat hun rechte zonen zijn; want de Brahmanen hebben ook de konings vrouwen algemeen en doen hem een grote eer aan als ze die willen beslapen. (7) Hun erfgenamen zijn hun zusters zonen; want ze zeggen, al twijfelen zij aan de vader, nochtans weten voorzeker dat hun zusters de moeders zijn.

Dit is wat de nayros en de adel en soldaten aangaat; het andere gewone volk van die van Malabar die men polyas noemt, zijn de boeren, ambachtslieden, vissers en diergelijke. Deze worden zeer veracht en mispresen; leven zeer miserabel, en mogen geen geweer noch wapens hebben noch gebruiken, noch met de nayros converseren of aanraken; want als de nayros over weg of op de straten gaan en dat ze deze polyas van verre zien komen en horen roepen lopen ze terstond aan de ene zijde met gebogen hoofden en gevouwen armen kijken naar de aarde zonder dat ze eens omhoog durven kijken totdat de nayro voorbij is. Volgen in de rest de gebruiken van de andere Indianen, want iedereen volgt de nering en het handwerk van zijn ouders zonder dat te mogen veranderen om geen manier, etc. [41]

Dat 43. capittel.
Van de Mooren ende Ioden in Indien.

Die Mooren ende Joden zijn in grooter menighte op alle plaetsen van Indien, als Goa, Cochijn ende binnen in't landt. Zijn eensdeels van ander weghen daer gecomen, ende sommighe vanden afcomste Indianen, die in voorleden tyden duer die gemeenschap vande selfde Joden ende Mooren aen die secten ende opinien gebracht ‖ zijn. In hare huijshouwen ende cleedinghen volghen die manier van't landt, daerse resideren. Zy hebben onder die Indianen haer kercken, sinagogen ende mesquiten, al waer zy hare cerimonien gebruijcken nae haer wet ende wille. Inde Portugesen steden ende plaetsen en wort het haer in't openbaer niet toeghelaten, noch gheen vande Indianen, hoe wel zy met hare huysen ende familie haer woonplaetse hebben en haer daghelicksche neringhe ende handelinghen onder een dryven. In't heymelick in hare huysen doen, watse willen, alse niemandt eenighe schandale ofte verarghernisse aen en doen, maer buyten de stadt, op de plaetse, daer de Portugesen geen jurisdictie en hebben, mogen vryelijck hare cerimonien ende superstitien gebruijcken, een jegelijck naer zijn welbehagen, sonder datter yemandt tegen seggen sal, noch sulcks beletten; maer so sulcks bevonden worde inde Portugesen steden in't openbaer, oft datse eenige vermenginghe hebben met de Christenen, so wel van mans als vrouwen, worden metten lijf gestraft, ten waer datse haer bekeerden tot het Christen gheloof, ghelijckt aldaer dickwils gheschiet. Buyten de stadt Cochin, aldaer de coningh zijn hof hout, hebben die Joden ende Mooren haren vrye wille om hare secten ende cerimonien in't openbaer te gebruijcken, want de Joden hebben daer seer schoone steene huysen gebout, ende zijn treffelijcke coopluyden, ende van des coninghs van Cochijn naesten raet. Hebben aldaer hare sinagogen, met hare Hebreeusche bybels ende wet van Moses, gelijck ic selver in mijn handt ghehadt hebbe. Zijn meest wit van coluer, gelijck die van Europa; hebben onder haer schoone vrouwen. Daer zijnder veel onder, die daer gecomen zijn uyt het landt van Palestina [42] ende Jerusalem, en spreken duer de banck goet Spaensch. Onderhouden den Saboth, ende andere Jodtsche cerimonien, en hopen noch op de comste vanden Messias.

De Mooren van gelijcken hebben hare meskytas, daerse haer gebet doen, en boven de kerke veel solders ende galleryen, daerse de kinderen hare cathagismus leeren. Eerse in de kerck gaen, wassen hare voeten, waer toe altoos eenen back met water besyden de kercke staet, en laten altoos hare alparcos ofte schoenen buyten de kerck duer, eerse in gaen, ende binnen comende vallen op haer aensicht plat neder, en maken met opstaende armen ende handen veel visvasen. Zy worden ooc besneden als die Joden; eeten geen verckenvleeijsch. Doodt wesende worden begraven, en hebben in hare kercken ‖ gants geen beelden noch figueren dan sommige opgerichte steenen ofte sercken met uytgehouwen Chaldeeusche letteren uyt haren alcoran. Als ick eens bygevalle daer voorby passeerde met een Portugees, kregen sonderlinge lust om die Machometiste kercke te sien, en haer manier van bidden, 'twelc ons belet worde vande duerwachter, die ons beval, ons schoenen uyt te trecken, maer omdat wy't weygerden, seyde, dattet ons niet gheoorloft en was, alsoo inde kercke te gaen; maer om die te besien liet ons tot inde duer comen, en dede van binnen sommige vensters open, so dat wy claerlick mochten sien, watter in was. Doen vraeghden hem den Portugees, waer haren god ende heyligen waren, diese aenbaden, om dat hy de kercke, als geseyt is, ydel sagh. Doen antwoorden den Moor, dat zy gheen ghebet voor hout en steen deden, dan aenden levenden god, die inden hemel is, ende seyde: ghy luyden Portugeesche Christenen ende heydenen zijt alleens, want aenbidt die ghemaeckte beelden ende ghy gheeft haer die eere, die alleen den levenden god almachtigh toe comt, met welcke antwoort die Portugees soo quaet wert, dat hy hem begost te schelden met vele harde woorden, so datter een groote vergaderinghe werde van Mooren ende Indianen, ende souder een groote haperinghe ghekregen hebben, had ick het niet verschoont ende hem uyt de weegh ghetrocken, en ginghen onsen wegh, so dattet daer by bleef. Dese Mooren doen ooc grooten handel in alle speceryen na't Roode-meyr ende ander wegen, so te water als te lande. En hoe wel dat sommighe onder die Portugesen woonen en met haer handelen, doen nochtans onder den duijm groot quaet, en zijn hare doot vyanden. Dese zijn die principaelste oorsake, datter niet meer Indianen tot het Christen geloove bekeert en worde, want doen haer uyterste beste om die Indianen daer van te trecken, waer mede van die Indianen haer leven ende usantien concluderende.

By dese naevolghende conterfeytsels machmen sien den staet vanden coningh van Cochin, op den olyphant gheseten, als hy uyt rijdt met zijn nayres ofte edelen en soldaten, die hem bewaren ende gheleyden, desghelijcks daer nae die ander Malabaren, man ende vrouwe, diemen polyas noemt, met die Mooren ofte Machometisten, die in Cananor en onder die Malabaren zijn woonende, als gheseyt is. Noch so suldy ‖ afghemaelt vinden die Christenen, diemen noemt van S. Thomas, welcke veel onder die Malabaren woonen, met een dick been, ghelijckse gheboren worden, als wy inde beschryvinghe vande custe verhaelt hebben, met die figueren van die van Pegu ende d'eylanden Molucos, &c.

Dat 43^ste kapittel.
Van de Moren en Joden in Indien.

De Moren en Joden zijn in grote menigte op alle plaatsen van Indien als Goa, Cochin en binnen in 't land. Zijn eensdeels van andere wegen daar gekomen en sommige van de afkomst der Indianen die in voorleden tijden door de gemeenschap van die Joden en Moren aan de sekten en opinies gebracht zijn. In hun huis ouden en kleding volgen ze de manier van 't land daar ze resideren. Zij hebben onder de Indianen hun kerken, synagogen en moskeeën alwaar zij hun ceremoniën gebruiken naar hun wet en wil. In de Portugese steden en plaatsen wordt het hen in het openbaar niet toegelaten, noch geen van de Indianen, hoewel zij met hun huizen en familie hun woonplaatse hebben en hun dagelijkse nering en handelingen ondereen drijven. In 't heimelijk in hun huizen doen ze wat ze willen als ze niemand enige schandaal of ergernis aan doen, maar buiten de stad op de plaats daar de Portugezen geen jurisdictie hebbe, mogen ze vrij hun ceremoniën en bijgeloof gebruiken, iedereen naar zijn welbehagen, zonder dat er iemand tegen zeggen zal, noch zulks beletten; maar zo zulks bevonden wordt in de Portugese steden in ’t openbaar of dat ze enige vermenging hebben met de Christenen, zo wel van mannen als vrouwen, worden met het lijf gestraft, tenzij dat ze zich bekeerden tot het Christen geloof, gelijk het aldaar dikwijls geschiedt. Buiten de stad Cochin, aldaar de koning zijn hof houdt, hebben de Joden en Moren hun vrije wil om hun sekten en ceremoniën in 't openbaar te gebruiken, want de Joden hebben daar zeer mooie stenen huizen gebouwd en zijn voortreffelijke kooplieden en van de koning van Cochin naaste raadt. Hebben aldaar hun synagogen met hun Hebreeuwse bijbels en wet van Moses, gelijk ik zelf in mijn hand gehad heb. Zijn meest wit van kleur gelijk die van Europa; hebben onder hen mooie vrouwen. Daar zijn er veel onder die daar gekomen zijn uit het land van Palestina [42] en Jerusalem en spreken door de bank genomen goed Spaans. (1) Onderhouden de Sabbat en andere Joodse ceremoniën en hopen noch op de komst van de Messias.

De Moren van dergelijke hebben hun moskeeën daar ze hun gebed doen en boven de kerke veel zolders en galerijen daar ze de kinderen hun catechismus leren. Eer ze in de kerk gaan wassen ze hun voeten waartoe altijd een bak met water bezijden de kerk staat en laten altijd hun sandalen of alparcos (2) buiten de kerkdeur eer ze erin gaan en als ze binnen komen vallen op hun aanzicht plat neer en maken met opstaande armen en handen veel wissewasjes. Zij worden ook besneden zoals de Joden; eten geen varkensvlees. Als ze dood zijn worden ze begraven en hebben in hun kerken gans geen beelden noch figuren dan sommige opgerichte stenen of zerken met uitgehouwen Arabische letter uit hun alcoran. Toen ik daar eens bij toeval daar voorbij passeerde met een Portugees kregen we zonderlinge lust om de Mohammedaanse kerk te zien en hun manier van bidden, wat ons belet werd van de deurwachter die ons beval onze schoenen uit te trekken, maar omdat wij het weigerden zei dat het ons niet geoorloofd was alzo in de kerk te gaan; maar om toen te bezien liet ons tot in de deur komen en deed van binnen sommige vensters open zodat wij het duidelijk mochten zien wat erin was. Toen vroeg hem de Portugees waar hun god en heiligen waren die ze aanbaden omdat hij de kerk, als gezegd is, leeg zag. Toen antwoorden de Moor dat zij heen gebed voor hout en steen deden, dan aan de levenden god die in de hemel is en zei: gij lieden Portugese Christenen en heidenen zijt alle gelijk, want aanbidt de gemaakte beelden en gij geeft hen de eer die alleen de levende god almachtig toekomt, met welk antwoord de Portugees zo kwaad werd dat hij hem begon te schelden met vele harde woorden zodat er een grote verzameling kwam van Moren en Indianen en zou er een grote hapering gekregen hebben had ik hem niet verschoont en hem uit de weg getrokken, en gingen onze weg zodat het daarbij bleef. Deze Moren doen ook grote handel in alle specerijen naar de Rode Zee en andere wegen, zo te water als te land. En hoewel dat sommige onder de Portugezen wonen en met hen handelen doen nochtans onder den duim groot kwaad en zijn hun doodsvijanden. Deze zijn de belangrijkste oorzaak dat er niet meer Indianen tot het Christen geloof bekeerd worden want doen hun uiterste beste om de Indianen daarvan te trekken, waarmee van de Indianen hun leven en gewoontes concluderen.

Bij deze navolgende afbeeldingen mag men zien de staat van de koning van Cochin op den olifant gezeten als hij uitrijdt met zijn nayres of edelen en soldaten die hem bewaren en geleiden, desgelijks daarna de anderen van Malabar man en vrouw die men polyas noemt, met de Moren of Mohammedanen die in Cananor en onder die van Malabar wonen, als gezegd is. Noch zo zaal je afgebeeld vinden de Christenen die men noemt van S. Thomas, welke veel onder die van Malabar wonen met een dik been, gelijk ze geboren worden zoals wij in de beschrijving van de kust verhaald hebben met de figuren van de van Pegu en de Molukse eilanden, &c.

Dat 44. capittel.
Vande pagoden ofte Indiaensche afgoden, aflaten, bevaerden, cerimonien ende ander superstitien, in 't generael ende in 't corte verhaelt.

Die pagoden ofte afgoden zijn veel ende menigerley op alle plaetse van Orienten, waer van sommige in groote reverentie ende eer ghehouden werden, meer als de ghemeene, die van alle wegen besocht worden van die Indianen ende heydenen, in manier van bevaerdt ende aflaet te winnen, welcke zijn boven alle d'ander seer costelijck toe ghemaeckt ende met rijckdomme verciert. Van dese meene ic alleenlijck te tracteren so veel alst noodigh is, om daer duer te moghen verstaen van alle d'ander in 'tgemeen ende particulier. By de stadt van Bassaym, welcke leyt noordwaerts van Goa, op de custe van Indien, is vande Portugese [44] bewoont, daer leyt een eylandeken dicht aende custe, genaemt Salsette, alwaer zijn 2. vande vernaemste pagoden (ofte tempels, doch eer speloncken, daer die pagodes in staen) van geheel Indien. Dese eene speloncke is gegraven ofte uytgehouwen onder eenen grooten bergh van louter steen, ende heeft van binnen in 't begrijp die groote van een goet dorp van 400. heertsteden; ende comende voor aen in den bergh, stater een pagoden huijs met afgoden gehouwen inde steenrootsen vanden selfden bergh, van grousame ende vreeselijcke figueren, al waer hedens-daegs die grau monicken een kercke hebben gesticht, genaemt S. Michiel, ende den bergh onder in gaende vintmen inden eersten omganc veelderley pagoden, ende climmende wat hooger, heeft een ander ommeganck van camers ende pagoden; ende dan noch hooger heeft een ander regel ofte ommeloop van camers ende pagoden, al uyt die loutere rotsen gehouwen, ende by dese camers staet eenen grooten steenen back met water, ende heeft sekere goten van boven, waer door het regen-water in comt; en wat hoogher heeft noch een regel ofte omganck van huysen ofte ‖ camers, in somma dat alle die huysen ofte camers in dese 4. omgangen zijn over die 300., en zijn altemael vol uytghehouwen afgoden, van so grausame, vreeselijcke ende duyvelsche figueren, dat het een grouwel is t'aensien. Den anderen tempel ofte spelonck vande pagoden op 't selfde eylandeken is op een ander plaets, ooc uyt steenrootsen gehouwen, seer groot ende spacieus, altemael vol afgoden, uyt steen-clippen gehouwen, van so bysteren en leelijcke figueren, dat een mensch het hayr te bergh staet, dieder in comt. Daer is noch een ander pagode, diese voor de hooghste ende vernaemste van allen houwen, welcke staet op een eylandeken, genaemt Pory; dese pagode wort vande Portugesen genoemt die pagode vanden olyphant. Op dit eylandeken staet eenen hoogen bergh, ende op 't opperste binnen inden bergh is een inganck ende uytholinghe gehouwen uyt die enckele steen-rootsen, vande groote van een goet convent ofte clooster; heeft van binnen zijn plaetsen ende waterbacken, seer curieus ghemaeckt ende uytghehouwen, ende rondtsom die mueren ist vol uytghehouwen beelden ende figueren van [45] olyphanten, leuwen, tygren en ander duysent dierghelijcke wreede beesten, desghelijcks amasonen ende sommighe andere, wel gefigureert van veelderley soorten ende differentien; zijn altemael van so goede schulptura, dat het een verwonderinge is te sien. Men wil vermoeden, dat die Chinen (die seer jngenieus zijn) dat eertijts soude ghebout hebben inde tyden, als zy op dese custe van Indien hare handelinge dreven, welcke pagoden ende edifitien nu gants vernielt, verwoest ende geheel bedorven zijn, naer dat de Portugesen dit onder haer gewelt hebben gekregen. By dese edificien machmen presumeren, hoe datse noch hedens daeghs binnen in 't landt zijn, principalijck daer haer die coningen, regierders ende het hof onthoudende is, en noch gheheel in essen zijn.

In 't eylandt van seylon, daer ick op een ander van getracteert hebbe, staet eenen hoogen bergh, diemen noemt Pico Dadam, ofte van Adam; op het hooghste vanden bergh staet een huijs, so groot als een clooster; daer in staet een pagode van grooten aensien ende estimatie. Op dese plaets was ‖ in voorleden tyden eenen tant van een aep ofte simme, ende was in gout ende kostelijcke gesteenten beslagen, 'twelc was zijn custodie ofte ciborie. Desen tant worde ghehouwen voor 't costelijckste ende waerdighste heylighdom van geheel Indien ende hadde die grootste bevaerde van alle omligghende quartieren, so dat zy hier in S. Jacob van Gallissia ende den bergh van S. Michiel in Vranckrijck te boven ginghen, om die groote aflaten, die daer te winnen waren, uyt welcke oorsake besocht worde met groote devotie van alle Indianen van 4. ofte 500. mylen af by groote menighte. Nu geschiedent in 'tjaer1554. dat die Portugesen uyt Indien een tocht deden op 't selfde eylandt van Seylon, ende beliepent eylandt tot boven op desen bergh toe, al waer zy meynden grooten schat te vinden, door die [46] fame, dieder van was, om die groote bevaerden, als geseyt is, waerom ruineerde het selfde clooster tot die gront toe, ende vonden anders niet als een cofferken, met costelicke gesteenten toegemaect, al waer desen apen-tant in bewaert lagh. Desen buijt namenzy met haer nae Goa toe. Als nu die omligghende coninghen dese droeve mare hoorden, die van Pegu, Sion, Bengala, Bisnagar &c., waren seer in't lyden, dat also haer costelijcke heylighdom berooft was, waer om hebben met ghemeen accoordt hare ambassadueren ghesonden aenden viçorey van Indien, hem biddende op alle vrientschap, haer dien selfden apen-tant te willen vergunnen ende weder geven, ende offreceerden voor een rantsoen behalven alle andere presenten, diese sonden, te gheven 700. duysent ducaten in goudt, ende den viçorey, door gierigheyt van 't gelt, was beweecht om die te geven, maer worden belet door den artsbisschop Don Gaspar, welcke was den antecessor ofte voorsaet van mynen heere, seggende dat zy, die Christenen waren, ‖ niet en behoorden yet te gunnen, noch oorsake te gheven, waer door den afgoden dienst een voortganck hadde ende den duyvel door gheeert worde, maer veel eer hare professie hielt, sulcks in alle manieren moghelijck zijnde te beletten ende uyt te roeyen, waer mede de viçorey beweecht worde, sulcx te weygeren, ende die ambassaduers gants ontseyde, hebbende eerst in hare presentie den apen-tant tot asschen verbrant ende d'asschen inde lucht verspreyt en inde zee gheworpen, waer van die ambassaduers seer mistroostich naer huijs zijn gekeert, ende noch meer verwondert, datse soo groote somme gelts veracht hadde van 'tghene, datse tot asschen verbrandt ende inde zee geworpen hadden. Corts daer na so isser gheweest een Baniane, die alle listigheyt vol zijn. Dese heeft ghekregen eenen anderen apen-tant, ende heeft die andere Indianen ende heydenen dienst ghemaect, dat hy den selfden miraculeuselijck ghevonden hadde, ende dat het hem van een pagode in een vision gheopenbaert was, dat het den selfden apen-tandt was, die de Portugesen meenden verbrandt te hebben, maer dat [47] hy haer onsichtbaer hadde gheweest, ende eenen anderen tant inde plaets ghebrant, 'twelck terstont het volck also gheloofden, ende is ter ooren vanden coningh van Bisnagar ghecomen, die hem terstondt heeft doen ontbieden, ende met grooter blyschap den tant ontfanghen, en gaf den Baniane een groote somme goudts daer voor, al waer hy weder ghehouden wert inde selfde eere als te voren den anderen, die verbrandt was.

In't coninghrijck van Narsinga ofte custe diemen heet van Choramandel, staet een pagode, die seer groot ende uytermaten rijck ende verciert is, en in grooten aensien ende weerde gehouden wert, want heeft wonder veel toeloops ende bevaerden van alle die omligghende quartieren. Hebbender in 't jaer veel feesten, ende besondere processien ofte kermissen. Daer is een karre ofte waghen so groot ende swaer, datter drie ofte vier olyphanten genoech aen voorts te trecken hebben; dese haeltmen alleenlijck voort op die kermissen, feesten ofte processien. Dese carre heeft noch veel cabels ofte coorden, welcke ghetrocken worden van veel persoonen, so mans als vrouwen, uyt puere devotie. Boven in't allerhooghste van dese carre staet gemaect een tabernakel ofte verhemelt, onder welck sit den ‖ afgodt, ende onder dese tabernakel sitten des coninghs vrouwen, die spelen op allerley instrumenten op hare manier, ende maken een soet accoord ende melodye van musijck. Aldus wordt die carre voorts getrocken, als geseyt is, met grooter devotie ende processie. Daer zijnder veel, die uyt yvericheyt ende enckel devotie haer selven stucken uyt het lijf snyden ende werpent voor den pagode; ander zijnder, die haer onder de raden vanden waghen ofte carre worpen, ende laten de carre alsoo over haer passeren, so datse in stucken ghemorselt ende doot gheperst werden, ende die aldus sterven, houtmen voor groote heylighen ende martelaers, ende worden daer nae voor groote reliquias ende heylighdom ghehouden, ende noch ander duysent dierghelijcke beestelijcke dinghen ende superstitien, diese aenrichten, als een van mijn cameraden my mondelick vertrocken heeft, die't alles in persoon gesien heeft, en duer geheel Indien ghenoech openbaer ende oorkondt is [48]

Op eenen tijt was ick met sommige vrienden, Portugesen, op een speelreijs ende vermakinghe op't vaste landt, 5. ofte 6. mylen te landewaerts binnen, met oorlof vande viçorey, ende hadden in ons gheselschap sommighe bekenden van Decanijns ende naturalen van't landt, ende onse principale reyse was om te sien haer maniere vande doode bramene met die levende vrouwe te verbranden, om dat wy daer van geadverteert waren, datmen sulcks soude doen. Onder ander dinghen ende vreemdigheden, die wy sagen, quamen op sommige dorpen ende woonplaetsen vande Indianen, ende vonden op de wegen en tegen alle geberghten, steen-rootsen, clippen ende speloncken alle pater noster gaents een uytghehouwen pagode, die eer duyvels ende monstren en helsche dieren gelijck waren als anders.

In't eynde quamen in een dorp, daer stont een groote steene kerck, al waer wy in ginghen, daer wy anders niet en saghen dan een geschildert tafereel, 't welc hinck in't midden vande kercke, van soo leelijcken figuere, datment niet leelijcker noch mismaecter en konst versieren; want hadde veel hoornen ende langhe tanden, die hem uyt de mont over de kin heen quamen, ende onder den navel aenden buijc een diergelijcke aensicht met veel hoornen ende darmen, ende hadde eenen myter op't hooft, die niet seer ongelijck en was eenen drie ghecroonden pausen hoedt; in somma scheen een monster uyt den Apoclipse te wesen. Dit hingh ‖ voor een muer, welcke een afscheyt maeckte van een ander camer, ghelijck by naer een choor, doch was over al besloten sonder vensters ofte licht-gaten, ende hadde in't midden een cleyne enge duere, die ghesloten was, ende aen elcke zyde vande duere stont een cleijn forneys inde muere gemetselt, waer in quamen tralien, om daer duer den roock in't voorsz. gesloten huijs oft spelonc te trecken, alsmender eenige offerande in leyde, ghelijck als wyder sommige in vonden liggen, als rijs, coorn, hoenderen, fruyten en ander diergelijcke snuysterye, datter die Indianen dagelicx offerden, ende daer quam eenen so quaden rueck ende stanck uyt, datmen wel bangh ende qualick geworden soude hebben, alsmender dicht by quam, en was seer swart, smeerigh ende besmet van vuylicheyt. [49]

Voor dese voorsz. gesloten duere midden inde kercke stont een steenen kalf, en een van ons geselschap spronck daer op al schryende, en begost daer zynen spot met te houden, dat welcke siende de bramene, die de kerck bewaerde, begost te roepen ende te bleyten, so datter terstont veel vande bywoonders quamen inde kerck geloopen, om te besien, watter schuijlde; maer aleer 'tghedrangh van volck quam, deden wy so veel met den bramene, dat hy te vrede worden, ons onschult doende so wy best mochten, ende dat sulcks door onwetentheyt gheschiet was, waer mede alle dingen te niet was, ende 'tvolck wederom wech ginck. Doen baden wy den bramene, dat hy ons die ghesloten duere eens wilde openen, om te sien, watter in was, 'twelck wy door langh bidden ende smeecken verworven, ende openende de duere, willende ons eerst met asschen voor't voorhooft bestrijcken, dat wy weygerden, en al eer hy die duere openden, hadden wy hem moeten beloven, dat wy niet verder als tot inde duere en soude comen om te besien. Die duer van 't sancta sanctorum ofte duvelorium op wesende, wast in te sien ghelijck als een moort-cuijl; het verhemelt was een ront verwelfsel sonder eenige venster noch licht-gaten, dan alleenlijck die duer; oock en was inde geheele kercke anders geen licht, dan dat duer die dueren quam. Binnen dit voorseyde verwelfsel hingen wel hondert kleyne ontsteken olye lampen ende in't midden stondt een cleijn tabernakel, altemael bewonden ende bedeckt met catoene wronghen gemaeckt, ende met klater goudt bedect ende omgewon ‖ den, waer onder (so ons den bramene seyde) den pagode sat, van goudt ghemaeckt; mocht vande groote van een cleijn kermis pop wesen. Dicht by de kercke, buyten die groote poort, stondt, inde aerde ghemaect, eenen grooten ende vierkanten water-back van uytgehouwen steenen, rondtomme met afgaende trappen, en was vol groen vuijl stinckende water, al waerse haer altesamen in wassen, alse haer gebedt inde kercke willen doen.

Van daer ginghen wy noch verder, ende vonden al om end' om alle 20. ofte 30. schreden aende clippe ende steen-rootsen en speloncken afgoden van uytgehouwen steen, van sulcke lieffelijcke figueren, als gheseyt is. Dese, die aldus aende wegen sonder kercke ofte overdecksel staen, hebben altoos eenen cleynen water-back met water bezyden haer staen, daerse ten minsten hare voeten [50] met wasschen, met een halve Indiaensche noot, die ghemaeckt is met een steel en daer by hangt om water met te scheppen, ende is voor den reysenden ende voor by passerenden man, die ghemeenlijck telcken, alser voor by gaen, eenen voetval ende haer ghebedt gaen doen, ende daer staen gemeenlijck twee forneijskens by, ende ooc een steenen calf ofte koeye, daerse hare offeranden voor setten van eetbare spysen ende fruyten, een jeghelijck naer zy den pagode ende 'tcalf goetgunstigh zijn, en haer devotie daer toe bewegende is, 'twelck zy meynen dat het den pagode des snachts verteert, maer wordt vande bramenes wegh ghenoemen. Wy vonden over al van alsucken offerande staen, maer haddender een afgrysen af om aen te tasten, om dattet so morsich ende vuylicken uytsach.

Als wy ghenoech onse lust gheboet hadde met hare duyvelerye te besien, keerden weder nae 't dorp, daer de voorseyde steene kerck stondt, om dat ons die bramene geadverteert hadde die ure vanden avont, datmen den pagode souden in processie, spanceren in't velt, eens ront om leyde om een loechtgien te nemen, waer om daer op pasten om sulcks te sien. Die ure ghecomen wesende, luyden een cleijn clocxken, dat zy yewers vande Christenen ghecreghen hadde, waermede begoste alle 'tvolc te vergaderen, ende namen den pagode uyt zijn lueren ende cribbe ofte tabernakel demoniorum met groote reverentie, ende setten hem op een pallankijn, ende worden vande eerlickste van't dorp gedragen ende van alle d'ander met grooter devotie geleijt, met hare ghewoonlijcke getier ende gebeer van trompetten, trommelen ende beckens te slaen, ende gingender also met een stuck weeghs in't velt om end' om, ende brachten hem daer nae by den ghenoemden steenen water-back, daer zy hem wel schoon, meene vuijl ende stinckende, wiesen, ende brach ‖ ten hem also weder in zijn cluyse ofte hock, en lieten hem daer alsoo met ghesloten duere, met al zijn lampen, goet cier maken vanden roock ende offerhande, dat hem dapper vermaeckt moet hebben; ende een jeghelijck zijn offerhande ende ghebet ghedaen hebbende, ginghen nae hare huysen, en lieten daer voorts den bramene met gewerden, die inde plaetse vande pagode daer goet cier met maeckten, met zijn familie.

Dit zijn hare ceremonien ende daghelijcksche superstitien en valsche godtsdiensten, daer haer den duyvel so in verblint heeft, dat zy daer met sonder twyfel gelooven, het eeuwighe leven te verdienen, ende vertellen veel mirakelen van alle hare afgoden, [51] waer mede wy moghen aenmercken, wat dat wy Godt te dancken en te loven hebben, dat hy ons met zijn heyligh evangelium ende waerheyt verlicht heeft, en niet geboren zijn onder dese en diergelijcke heydenen en satans bedroch, die God door zijn ghenade wil verlichten met de kennisse van zijnder waerheyt, onse eenige ende warachtighe troost ende heylandt, waer voor wy oock ghenoech schuldigh ende gheobligeert zijn eenparigh te bidden, want het ons even naesten zijn, ende Gods beelden ende schepsels, dat hy haer alle daer uyt wil verlossen en haer ende ons geven, dat ons saligh is. Amen.

Ende om datmen te beter soude mogen verstaen hare duyvelsche afgoden figueren, hebbe hier by ghevoecht het conterfeytsel van diergelijcke, alse openbaer aende wegen, berghen, steenrootsen ende speloncken staen, met een steenen kop ofte kalf daer by, desgelijcks die kercke, diese meskyta noemen, vande Machometisten ende Mooren, die onder die Malabaren woonen, met den water-back, daerse in wassen, bezyden.

Dat 44^ste kapittel.
Van de pagoden of Indiaanse afgoden, aflaten, bedevaarten, ceremoniën en ander bijgeloof, in 't algemeen en in 't kort verhaalt.

De pagoden of afgoden zijn veel en menigerlei op alle plaatsen van Oriënt waarvan sommige in grote reverentie en eer gehouden worden, meer als de algemene, die van alle wegen bezocht worden van de Indianen en heidenen in manier van bedevaart en aflaat te winnen die zijn boven alle de anderen zeer kostbaar toegemaakt en met rijkdommen versierd. Van deze meen ik alleen te handelen zoveel als het nodig is om daardoor te mogen verstaan van alle anderen in 'in het algemeen en particulier. Bij de stad van Bassaym, die ligt noordwaarts van Goa op de kust van Indien en is van de Portugezen [44] bewoond, daar ligt een eilandje dicht aan de kust genaamd Salsette alwaar zijn 2 van de voornaamste pagoden (of tempels, doch eerder spelonken daar de pagodes in staan) van geheel Indien. Deze ene spelonk is gegraven of uitgehouwen onder een grote berg van louter steen en heeft van binnen in 'de omvang de grootte van een goed dorp van 400 haardsteden; en als je komt vooraan in de berg staat er een pagoden huis met afgoden gehouwen in de steenrotsen van dezelfde berg van gruwzame en vreselijke figuren, alwaar hedendaags de Franciscaner monniken een kerk hebben gesticht, genaamd S. Michiel, en als je de berg ingaat vindt men in de eersten omgang velerlei pagoden en klim je wat hoger heeft een andere omgang van kamers en pagoden; en dan noch hoger heeft een ander regel of omloop van kamers en pagoden, al uit de loutere rotsen gehouwen, en bij deze kamers staat een grote stenen bak met water en heeft zekere goten van boven waardoor het regenwater in komt; en wat hoger heeft noch een regel of omgang van huizen of kamers, in somma dat alle huizen of kamers in deze 4 omgangen zijn over de 300, en zijn allemaal vol uitgehouwen afgoden van zo’n gruwzame, vreselijke en duivelse figuren dat het een gruwel is te aanzien. De andere tempel of spelonk van de pagoden op hetzelfde eilandje is op een andere plaats, ook uit steenrotsen gehouwen, zeer groot en ruim, allemaal vol afgoden uit steenklippen gehouwen, van zulke bijster en lelijke figuren dat een mens het haar te berge staat die erin komt. Daar is noch een ander pagode dei ze voor de hoogste en voornaamste van allen houwen, die staat op een eilandje genaamd Pory; (1) deze pagode wordt van de Portugezen genoemd de pagode van de olifant. Op dit eilandje staat een hoge berg en op 't opperste binnen in de berg is een ingang en uitholling gehouwen uit de enkele steenrotsen, van de grootte van een goed convent of klooster; heeft van binnen zijn plaatsen en waterbakken, zeer curieus gemaakt en uitgehouwen en rondom de muren is hst vol uitgehouwen beelden en figuren van [45] olifanten, leeuwen, tijgers en ander duizend diergelijke wrede beesten, desgelijks amazonen en sommige andere, goed gefigureerd van velerlei soorten en verschillen; zijn allemaal van zo’n goede sculpturaal dat het een verwondering is te zien. Men wil vermoeden dat de Chinezen ( ie zeer ingenieus zijn) dat eertijds zouden gebouwd hebben in de tijden toen ze op deze kust van Indien hun handel dreven, welke pagoden en gebouwen nu gans vernield, verwoest en geheel bedorven zijn, nadat de Portugezen dit onder hun geweld hebben gekregen. Bij deze gebouwen mag men aannemen hoe dat ze noch hedendaags binnen in 't land zijn, voornamelijk daar zich de koningen, regeerders en het hof zich onthoudt, en noch geheel in orde zijn.

In 't eiland van Sri-Lanka, daar ik op een andere plaats van gehandeld heb, staat een hoge berg die men noemt Pico Dadam, of van Adam; op het hoogste van de berg staat een huis zo groot als een klooster; daarin staat een pagode van groot aanzien waardering. Op deze plaats was in voorleden tijden een tand van een aap of simme (2) en was in goud in kostbare gesteenten beslagen, wat was zijn custo de of ciborie. Deze tand wordt gehouden voor ’t kostbaarste en waardigste heiligdom van geheel Indien en had de grootste bedevaart van alle omliggende kwartieren, zodat zij hier in S. Jacob van Galicië en de berg van S. Michiel in Frankrijk te boven gingen om de grote aflaten die daar te winnen waren, uit die oorzaak het bezocht wordt met grote devotie van alle Indianen van 4 of 500.mijlen af bij grote menigte. Nu geschiede het in 't jaer1554 (3) dat de Portugezen uit Indien een tocht deden op dat eiland van Sri-Lanka en beliepen het eiland tot boven op deze berg toe (4) alwaar zij meenden grote schat te vinden door de [46] faam die ervan was om de grote bedevaarten, als gezegd is, daarom ruïneerde ze dat klooster tot de grond toe en vonden niets anders dan een koffertje met kostbare gesteenten toegemaakt, alwaar deze apen-tand in bewaard lag. Deze buit namen ze met hen naar Goa toe. Toen nu de omliggende koningen dit droevige bericht hoorden, die van Pegu, (5) Sion, Bengalen, Visnagar &c., waren zeer in 't lijden dat alzo hun kostbare heiligdom beroofd was, daarom hebben ze met algemene overeenstemming hun ambassadeurs gezonden aan de onderkoning van Indien en hem baden op alle vriendschap hen diezelfde apen-tand te willen vergunnen en terug te geven en offreerden voor een losgeld, behalve alle andere presenten die ze zouden geven 700 duizend dukaten in goud en de onderkoning, door gierigheid van 't geld, was bewogen om de te geven, maar werd belet door de aartsbisschop Don Gaspar, die was den voorganger of voorzaat van mijn heer, zei dat ze de Christenen waren en niets behoorden iets te gunnen, noch oorzaak te geven waardoor de afgoden dienst een voortgang had en de duivel door geëerd wordt, maar veel eerder hun professie hielden, zulks dat het in alle manieren mogelijk was te beletten en uit te roeien, waarmee de onderkoning bewogen werd zulks te weigeren en de ambassadeurs gans ontzei, heeft eerst in hun presentie de apen-tand tot as verbrand en de as in de lucht verspreid en in de zee geworpen, waarvan de ambassadeurs zeer mistroostig naar huis zijn gekeerd en noch meer verwondert dat ze zo’n grote som geld veracht hadden van hetgeen dat ze tot as verbrand en in de zee geworpen hadden. Kort daarna zo is er geweest een Banjane, die van alle listigheid vol zijn. Deze heeft gekregen een andere apen-tand en heeft de andere Indianen en heidenen wijs gemaakt dat die dezelfde miraculeus gevonden had en dat het hem van een pagode in een visioen geopenbaard was dat het dezelfde apen-tand was die de Portugezen meenden verbrand te hebben, maar dat [47] hij voor hen onzichtbaar was geweest en een andere tand in de plaats verbrand, wat terstond het volk alzo geloofde en is ter ore van de koning van Visnagar gekomen die hem terstond heeft laten ontbieden en met grote blijdschap de tand ontvangen heeft en gaf de Banjane een grote som goud daarvoor, alwaar het weer gehouden werd in dezelfde eer als tevoren de andere die verbrand was.

In 't koninkrijk van Narsinga of kust die men noemt van Coromandel staat een pagode die zeer groot en uitermate rijk en versierd is en in groot aanzien en waarde gehouden wordt, want heeft wonder veel toeloop en bedevaarten van alle omliggende kwartieren. Hebben er in 't jaar veel feesten en bijzondere processies of kermissen. Daar is een kar of wagen zo groot en zwaar dat er drie of vier olifanten genoeg aan voorts te trekken hebben; deze haalt men alleen voort op de kermissen, feesten of processies. Deze kar heeft noch veel kabels of koorden die getrokken worden van veel personen, zo mannen als vrouwen, uit pure devotie. Boven in 't allerhoogste van deze kat staat gemaakt een tabernakel of verhemelte waaronder zit de afgod en onder deze tabernakel zitten de konings vrouwen en die spelen op allerlei instrumenten op hun manier en maken een zoet akkoord en melodie van muziek. Aldus wordt de kar voortgetrokken, als gezegd is, met grote devotie en processie. Daar zijn er veel die vanwege vurigheid en enkel devotie zichzelf stukken uit het lijf snijden en werpen het voor de pagode; anderen zijn er die zich onder de raden van de wagen of kar werpen en laten de kar alzo over hen passeren zo dat ze in stukken vermorzeld en dood geperst worden en de aldus sterven, houdt men voor grote heiligen en martelares en worden daarna voor grote relikwieën (6) en heiligdom gehouden, en noch ander duizend diergelijke beestachtige dingen en bijgeloof die ze aanrichten zoals een van mijn kameraden mij mondeling verhaald heeft die 't alles in persoon gezien heeft en door geheel Indien genoeg openbaar en verkondigd is. [48]

Op een tijd was ic met sommige vrienden, Portugezen, op een speelreis en vermaking op 't vaste landt, 5 of 6 mijlen te landwaarts binnen met verlof van de onderkoning, en hadden in ons gezelschap sommige bekenden van Decam en natuurlijke van 't landt en onze belangrijkste reis was om te zien hun manier van de dode Brahmanen met de levende vrouwe te verbranden, om dat we daarvan bericht waren dat men zulks zou doen. Onder ander dingen en vreemdigheden die we zagen kwamen op sommige dorpen en woonplaatsen van de Indianen en vonden op de wegen en tegen alle gebergten, steenrotsen, klippen en spelonken alle paternoster gans een uitgehouwen pagode die eerder duivels en monsters en helse dieren gelijk waren als anders.

In 't einde kwamen we in een dorp, daar stond een grote stenen kerk alwaar wij in gingen waar we niets anders zagen dan een geschilderd tafereel wat hing in 't midden van de kerk en van zo’ n lelijk figuur zodat men het niet lelijker noch mismaakter kon versieren; want het had veel horens en lange tanden die hem uit de mond over de kin heen kwamen, en onder de navel aan de buik een diergelijk aanzicht met veel horens en darmen en had een mijter op ’t hoofd die niet zeer ongelijk was een drie gekroonde pausen hoed; in somma, het scheen een monster uit de Apocalyps te wezen. Dit hing voor een muur die een afscheiding maakte van een andere kamer, gelijk bij naar een koor, doch was over al besloten zonder vensters of licht-gaten, en had in 't midden een kleine enge deur die gesloten was en aan elke zijde van de deur stond een klein fornuis (7) in de muur gemetseld waarin kwamen tralies om daardoor de rook in ’t voor genoemde gesloten huis of spelonk te trekken als men er enige offerande in legde, gelijk als wij er sommige in vonden liggen als rijst, koren, hoenderen, fruiten en ander diergelijke snuisterij dat er de Indianen dagelijks offerden en daar kwam zo’ n kwade reuk en stank uit dat men wel bang en kwalijk geworden zou hebben als men er dicht bij kwam en was zeer zwart, smerig en besmet met vuilheid. [49]

Voor deze voor genoemde gesloten deur midden in de kerk stond een stenen kalf (8) en een van ons gezelschap sprong daarop al schreeuwend en begon daar zijn spot mee te houden, dat zagen de Brahmanen die de kerk bewaarden en begonnen te roepen en te blèren zodat er terstond veel van de bijwoners in de kerk kwamen gelopen, om te bezien wat er scheelde; maar aleer 't gedrang van volk kwam deden wij zo veel met den Brahmaan dat hij tevreden wordt en deden onze onschuld zo goed we mochten en dat zulks door onwetendheid geschiedt was waarmee alle dingen te niet was en het volk wederom weg ging. Toen baden wij de Brahmaan dat hij ons de gesloten deur eens wilde openen om te zien, wat erin was, wat wij door lang bidden en smeken verworven en openende de deur, wilde ons eerst met as voor 't voorhoofd bestrijken, dat wij weigerden, en al eer hij de deur openden hadden wij hem moeten beloven dat wij niet verder dan tot in de deur zouden komen om te bezien. De deur van 't sancta sanctorum of duvelorium die open was en werd gezien dat het gelijk als een moordkuil; het verhemelte was een rond verwelfsel zonder enige venster noch licht-gaten, dan alleen de deur; ook was in de gehele kerk anders geen licht dan dat door de deur kwam. Binnen dit voorgenoemde verwelfsel hingen wel honderd kleine ontstoken olielampen en in 't midden stond een klein tabernakel, allemaal omwonden en bedekt met katoenen wrongen gemaakt en met klatergoud bedekt en omwonden, waaronder (zo ons de Brahmaan zei) den pagode zat, van goud gemaakt; mocht van de grootte van een kleine kermispop wezen. Dicht bij de kerk, buiten de grote poort, stond in de aarde gemaakt een groten en vierkanten waterbak van uitgehouwen stenen, rondom met afgaande trappen en was vol groen vuil stinkend water alwaar ze zich alle tezamen in wassen al ze hun gebed in de kerk willen doen.

Van daar gingen wij noch verder en vonden al om en om alle 20 of 30 schreden aan de klippen en steenrotsen en spelonken afgoden van uitgehouwen steen, van zulke liefelijke figuren, als gezegd is. Deze die aldus aan de wegen zonder kerk of bedekking staan hebben altijd een kleine waterbak met water bezijden hen staan daar ze ten minsten hun voeten [50] mee wassen met een halve Indiaanse noot die gemaakt is met een steel en daarbij hangt om water met te scheppen en is voor de reizende en voorbij passerende man het gewoonlijk teken als ze er voorbij gaan, een voetval en hun gebed te gaan doen en daar staan gewoonlijk twee fornuisjes bij en ook een stenen kalf of koe daar ze hun offeranden voor zetten van eetbare spijzen en fruiten, iedereen naar zijn pagode en ' kalf goedgunstig zijn en hun devotie daar toe beweegt wat zij menen dat het de pagode ‘s nachts verteert, maar wordt van de Brahmanen weg genomen. Wij vonden overal van al zulke offerande staan, maar hadden er een afgrijzen van om aan te tasten omdat het zo morsig en vuil eruitzag.

Toen wij genoeg onze lust geboet hadden met hun duivelarij te bezien keerden weer naar 't dorp daar de voorgenoemde stenen kerk stond omdat ons de Brahmaan bericht had het uur van de avond dat men den pagode zou in processie, wandelen in 't veld, eens rondom leidde om een luchtje te nemen, waarom we daar op pasten om zulks te zien. Toen het uur gekomen was luidde een klein klokje dat ze ergens van de Christenen gekregen hadden waarmee al het volk begon te verzamelen en namen de pagode uit zijn luren en krib of tabernakel demoniorum met grote reverentie en zetten het op een palankijn en wordt van de eerlijkste van 't dorp gedragen en van alle de anderen met grote devotie begeleid met hun gewoonlijke getier en geluid van trompetten, trommels en bekken te slaan en gingen er alzo met een stuk weg in 't veld om en om en brachten het daarna bij de genoemde stenen waterbak daar ze het goed schoon, gemeen vuil en stinkend, wasten en brachten het alzo weder in zijn kluis of hok en lieten het daar alzo met gesloten deur met al zijn lampen goede sier maken van de rook en offerande dat hem dapper vermaakt moet hebben; toen iedereen zijn offerande en gebed gedaan had gingen ze naar hun huizen en lieten daar voorts de Brahmaan mee geworden die in plaatse van de pagode daar goede sier mee maakten met zijn familie.

Dit zijn hun ceremonieën en dagelijkse bijgeloof en valse godsdiensten daar hen de duivel zo in verblind heeft dat zij daar mee zonder twijfel geloven het eeuwige leven te verdienen en vertellen veel mirakels van al hun afgoden, [51] waarmee wij mogen aanmerken wat dat wij God te danken en te loven hebben dat hij ons met zijn heilig evangelie en waarheid verlicht heeft en niet geboren zijn onder deze en diergelijke heidenen en satans bedrog die God door zijn genade wil verlichten met de kennis van zijn waarheid, onze enige en waarachtige troost en heiland waarvoor we ook genoeg schuldig en verplicht zijn eenparig te bidden want het ons even naasten zijn en Gods beelden en schepsels dat hij hen alle daaruit wil verlossen en hen en ons geven dat ons zalig is. Amen.

En om dat men te beter zou mogen verstaan hun duivelse afgoden figuren hebben hier ij gevoegd de afbeelding van diergelijke zoals ze openbaar aan de wegen, bergen, steenrotsen en spelonken staan met een stenen kop of kalf daarbij, desgelijks de kerk die ze moskee noemen, van de Mohammedanen en Moren die onder die van Malabar wonen, met de waterbak, daar ze in wassen bezijden.

Dat 45. capittel.
Van allerley ghedierten, vee ende voghelen van Indien.

Men vint duer geheel Indien veel vee, als ossen, koyen, schapen, verckens, geyten, bocken en diergelijcke, en seer goet coop, in grooter menighten, doch het vleijsch enheeft so goeden smaeck niet als in Europa, welcke comt deur die hette van't lant, waer van 't niet seer geestimeert enwert. Men mach binnen Goa de beste koe coopen om vijf ende ses pardauwen; ossen worden weynigh geslagen om te eeten, diemen meest hout om't lant met te bouwen; alle ander dingen als verckens, schapen en geyten naer advenant. Het schapen-vleijs wort luttel geacht, en niet seer ghebruyct om t'eeten, want wort die crancken verboden, ende het vercken-vleijs ‖ is nae advenant beter ende gesonder, 'twelckmen eer sal toelaten de siecken t'eeten als schapen-vleijs. Men vinter oock schapen van vijf quartieren, want de steert is soo groot en heeft soo veel vleijsch als een van d'ander quartieren. Daer zijn grousaem veel buffels, doch worden weynich gedoot om te eeten, oft ten is voort arm volck; dan de melc is seer goet en wort veel vercoft en gegeten. Men siet eenen geheelen [52] dach de stadt vol slavinnen ende Canarijns lopen met melc van buffelen, geyten ende ooc excellenten room ende versche ongesouten botter, maer kompt in kleyne stuckskens te koop. Maken oock sommige kleyne witte keeskens, maer zijn seer sout ende drooch.

Wilde verckens, sommighe hasen, konynen, herten en hinnen wordender oock gevonden, maer niet veel. Hoenderen, kapuynen, velt-hoenderen, duyven zijnder wonder veel en goeden coop. In't eylandt van Goa ende rontsom zijn veel mussen ende sommighe ander vincken, doch weynich en niet besonders; maer in Cochijn ende de custe van Malabaren zijn gants gheen mussen noch diergelijcke kleyne vogeltgiens, noch vincken. Daer zijn in Indien wonder veel vleermuysen, en sommighe soo groot, dat het ongelooflijck te vertellen is. Doen groote schade inde boomen, fruyten ende kruyderen, soo dat die Canarijns moegten des snachts volck inde boomen doen waken, en noch konnen zyder haer qualijck uyt weeren. Die Indianen etense en seggen, dat het so goeden cost is als patrysen.

Daer zijn uyter maten veel swarte crayen, dat het een wonder is, en doen groote schade, en zijn so stout, datse dickwils comen vliegen deur de vensters ende halent eten uyt die schotelen, die opt tafel staen, daer't volck by sitten. 'Tis my selfs gebeurt, dat ic sat en schreef boven in huijs op een camerken met open vensters, en dat die crayen quamen en namen die boomwol uyt den int-pot, en beslabden alle die pampieren, die op tafel laghen, sonder dat ick het konste beletten. Sy sitten ghemeenelijck op de buffels en picken haer alle het hayr uyt, soo datmen uyt die oorsake weynich buffels met haer vindt; ende om haer daer van te bevryen so loopense gemeenlijck inde mo‖rassen ende modderachtighen plaetsen tot den hals toe, want anders en kunnense haer niet beweeren.

Daer zijn oock groote menichte van ratten, en sommige so [53] groot als jonge braetverckskens, soo datter geen catten en derven tegen aen komen; graven die huysen dickwils om, want ondergrauen die mueren ende 'tfondament deur ende weer deur, soo datse de huysen daer met doen vallen ende bederven. Daer is noch een ander soorte van ratten, die zijn cleijn ende rosachtigh van hayr; dese noemptmen welrieckende ratten, want hebben eenen rueck ofse vol mosseliaet staken.

Die mieren zijnder soo veel door gheheel Indien en so schadeloos, dat het schijnt onghelooffelijck te wesen voor die't niet gesien en heeft, want men en mach geen dinck, wat het oock sy van eetbare spysen en vette waren, ja oock kleeren ende lywaet bewaren, ofte 'tis terstont vol duysenden, dattet crielt; hebben in een ogenblick een gheheel broot uyt gheholt, waer om is deur gheheel Indien het gebruyck, alle tresooren en kisten, daermen die eetbare spysen ofte eenige andere vette waren ende oock cleeren en lywaet in bewaert, te maken met vier voeten ofte pylaren, en daer onder elcken voet ofte stijl eenen steenen ofte houten back vol waters, ende setten die tresooren of kisten, datse nieuwers aen en roeren en vande muere afstaen, want anders waert al verlooren en gants bedorven, watter in is vande mieren, en soomen een pater-noster vergheet, inde voeten water te gieten, alst verdroocht is, soo komender in een ommesien so veel mieren in, dattet over al vol crielt, soo dat het schijnt een maledixie ofte plaech te wesen. Daer zijnder oock veel, die de selfde waterbacken gebruycken onder die voeten vande betsteden om daer niet af ghequelt te wesen int slapen, oock onder die tafels. Somender eenige canary vogeltgiens ofte diergelijcke vincken (dieder altemet uyt Portugael ofte uyt Persien ende Turckyen gebracht worden om voor een playsier te hebben) begheert te bewaren om levent te blyven, soo moeten die staen op eenen stock ofte knaep, daer toe ghemaeckt, met eenen back vol waters onder de voet; sonder dat ist terstont vande mieren doot ghebeten, ja al hanghtet inde lucht, zy wetender by te comen, alsser maer een coordeken aen en is. Die soldaten ende arm volck, die so geen macht hebben om tresooren met backen te coopen, doen't broot ofte eten, ‖ dat haer over schiet (dat weynich ofte seer selden ghebuert) in eenen [54] oeck gheknoopt ende hangent aen eenen naghel aende muer, ende maeckender een circul oft ringhe om van houtcool, so en konnender die mieren niet over noch by komen. Daer is een ander soorte van mieren, die zijn by naer een vinger langh en rootachtigh van coleur; dese loopen int velt en doen groote schade aen alle kruyderen, planten ende fruyten. Die motten ende wormen, die de kleederen duer booren en bederven, zijnder wonder veel, waerom men daer gheen kleeren noch lywaet hebben mach, dan alsmen daghelijcks van doen heeft ende aen't lijf draecht, want anders is terstont deurbeten ende bedorven. Men kan qualijcken eenighe pampieren ofte boecken bewaren vande wormen; zijn gelijck oorwormen, soo datse dickwils menighe pampieren ende hanteyckenen van importantien bederven ende vernielen. Men heefter seer veel want-luysen. Daer is noch een soorte van gedierten, die vlieghen, zijn wel tweemaels grooter als honichbyen, worden ghenaempt barattas; dese doen oock wonder veel quaets en sitten gemeenlijck inde suijcker, honich, botter, olye en alle vette waren ende soeticheydt; komen oock veel inde kisten onder die cleeren ende lywaet, welcke sy bederven ende beplacken; zijn in grooter menichten en seer schadeloos; men en kan geen dinck so vast toe doen oft zy komender in en becladden al waerse by komen, want besmettent over al met haer eyeren, die aen-kleven ghelijck als syroop, so datmense wel mogen rekenen gelijck die mieren als een plaech.

Binnen in't lant zijn oock tygren, maer andere wrede beesten als leeuwen, beeren en diergelijcken gants gheen; maer van fenynighe beesten als slanghen, ackdissen ende dierghelijcken soorten zijnder wonder veel, want die ackdissen klimmen inde huysen over al by de mueren op, en vallen dickwils 'tvolck, die op de bedden ligghen en slapen, op't lijf, waerom veel al die de macht hebben pavellionen gebruycken om over die bedden te hangen. Die camellionen, diemen seijt van de wint ende lucht te leven, zijnder oock seer veel, maer en doen gants gheen quaet. [55]

Annotatio D. Paludanus.
Chameleon, seyt Plinius, is als eenen kleynen leeu, van groote ghelijck een egedisse; zijn lengte van hooft af tot de steerts beginsel is seven oft acht dwers vingheren, de hooghte des lichaems bycans vijf vingeren, die lengte der beenen voor haer selven vierde-halve vingher, gants rou, vol knoopkens, met een scherpe ruggraet; hare verwe veranderen zy nae die gestaltenisse der saken, die omtrent haer zijn; die meestendeel zijn bleeck ofte swartachtigh, ende hebben een dun ende doorschynende huyt, welcke lichtelicken in alle verwen verandert, uytghenomen root. Die oogen keert ende draeijt het met groote beweeghnisse hier ende daer op alle zyden, sonder oogenleden. Onder allen gedierten gebruyckt dit alleen gheen spijse ofte dranck, dan erhout hem door die lucht ende daw, &c.

Daer zijn wonder veel meer-katten, die groote schade doen inde palmboomen, daer die Indiaensche noten ofte cocus aen wassen. In dese boomen loopen gemeenelijck beestgiens, diemen heet bichos depalmeyras, dat is palm boom beestgiens, zijn bynaest gelijck de beestgiens ofte fretten, daermen die konynen met uyt die holen jaecht en vanght. Hebben een steert als een eenkhoorntgien, en fray graeu gesprenckelt hayr. Zijn seer lieffelijck te hebben voor een playsier ende tijt verdrijf. Papegayen zijnder wonder veel ende vlieghender by menighten int wilde. Daer komen in Indien vande eylanden van Molucas over Malacca een soorte van voghels, ghenaempt noyras; zijn ghelijck papegayen, maer hebben veel roode pluymen; spreecken oock ghelijck papegayen. Gelden in Indien wel 20. oft 30. pardauwen; zijn seer schoon t'aensien en clappen seer soet, kraeuwen ofte troetelen die luyden met haer tonghe op't hooft ende baert, ende reynigen dat op de gront, desghelijcks die ooren ende tanden; in somma zijn seer lieffelijck om in huijs te hebben, want gaen in schoonicheyt ende koleur van veeren alle ander voghelen ende papegayen te boven. Men en heeftse noijt in Portugael konnen brengen le‖vent, hoewel daer veel om gedaen is om de coningen van Portugael tot een present te brenghen, diese grootelijcks begeerden; maer sterven al op de [56] wegh, want zijn seer delicaet en willen seer nau waer ghenomen en ghehavent wesen.

Dat 45ste kapittel.
Van allerlei gedierten, vee en vogels van Indien.

Men vindt door geheel Indien veel vee als ossen, koeien, schapen, varkens, geiten, bokken en diergelijke en zeer goedkoop, in grote menigte, doch het vlees heeft niet zo’ n goede smaak als in Europa, wat komt van de hitte van 't land waardoor het niet zeer gewaardeerd wordt. Men mag binnen Goa de beste koe kopen om vijf en zes pardauwen; ossen worden weinig geslagen om te eten die men meest houdt om ’t land mee te bouwen; alle ander dingen als varkens, schapen en geiten naar advenant. Het schapenvlees wordt luttel geacht en niet zeer gebruikt om t' eten want het wordt de zwakken verboden en het varkensvlees is naar advenant beter en gezonder wat men eerder zal toelaten de zieken te eten dan schapenvlees. Men vindt er ook schapen van vijf kwartieren, want de staart is zo groot en heeft zo veel vlees als een van de andere kwartieren. Daar zijn gruwelijk veel buffels, doch worden weinig gedood om te eten of het is voor het arme volk; dan de melk is zeer goed en wordt veel verkocht en gegeten. Men ziet een gehele [52] dag de stad vol slavinnen en Canaria’ s lopen met melk van buffels, geiten en ook excellente room en verse ongezouten boter, maar komt in kleine stukjes te koop. Maken ook sommige kleine witte kaasjes, maar zijn zeer zout en droog.

Wilde varkens, sommige hazen, konijnen, (1) herten en hinden worden er ook gevonden, maar niet veel. Hoenderen, kapoenen, veldhoenders, duiven zijn er wonder veel en goedkoop. In het eiland van Goa en rondom zijn veel mussen (2) en sommige andere vinken, doch weinig en niets bijzonders; maar in Cochin en de kust van Malabar zijn gans geen mussen noch diergelijke kleine vogeltjes, noch vinken. Daar zijn in Indien wonder veel vleermuizen en sommige zo groot dat het ongelooflijk te vertellen is. Doen grote schade in de bomen, fruiten en kruiden zodat de Canaria’ s mochten ‘s nachts volk in de bomen doen waken en noch kunnen zij die er kwalijk uit weren. De Indianen eten ze en zeggen dat het zo’n goede kost is als patrijzen.

Daar zijn uitermate veel zwarte kraaien dat het een wonder is en doen grote schade en zijn zo stout dat ze dikwijls komen vliegen door de vensters en halen het eten uit de schotels die op tafel staan daar het volk bij zit. Het is mij zelf gebeurd dat ik zat en schreef boven in huis op een kamertje met open vensters en dat de kraaien kwamen en namen de katoen uit de inktpot en bekladden alle papieren die op tafel lagen, zonder dat ik het kon beletten. (3) Ze zitten gewoonlijk op de buffels en pikken hen alle het haar uit zodat men uit die oorzaak weinig buffels met haar vindt; en om ze daarvan te bevrijden zo lopen ze gewoonlijk in de moerassen en modderachtige plaatsen tot de hals toe, want anders kunnen ze die van hen niet weren.

Daar zijn ook grote menigte van ratten (4), en sommige zo [53] groot als jonge braatvarkens zodat er geen katten durven tegen aan komen; graven de huizen dikwijls om want ondergraven de muren en 't fundament door en weer door zodat ze de huizen daarmee doen vallen en bederven. Daar is noch een andere soort van ratten die zijn klein en rosachtig van haar; deze noemt men welriekende ratten want hebben een reuk of ze vol muskus staken. (6)

De mieren zijn er zo veel door geheel Indien en zo schadelijk dat het schijnt ongelofelijk te wezen voor die 't niet gezien heeft, want men mag geen ding wat het ook is van eetbare spijzen en vette waren, ja ook kleren en lijnwaad bewaren of het is terstond vol duizenden zodat het krioelt; hebben in een ogenblik een geheel brood uitgehold waarom is door geheel Indien het gebruik alle kasten en kisten daar men de eetbare spijzen of enige andere vette waren en ook kleren en lijnwaad in bewaart te maken met vier voeten of pilaren en daaronder elke voet of stijl een stenen of houten bak vol water en zetten de kasten of kisten dat ze nergens aanroeren en van de muur afstaan, want anders was het al verloren en gans bedorven wat er in is van de mieren en zo men een paternoster vergeet in de voeten water te gieten en als het verdroogd is zo komen er in een ommezien zo veel mieren in dat het overal vol krioelt zodat het schijnt een vloek of plaag te wezen. Daar zijn er ook veel die de waterbakken gebruiken onder de voeten van de bedsteden om daarvan niet gekweld te wezen in het slapen, ook onder de tafels. Zo men er enige kanarie vogeltjes of diergelijke vinken (die er altemet uit Portugal of uit Perzië en Turkije gebracht worden om voor een plezier te hebben) begeert te bewaren om levend te blijven, zo moeten die staan op een stok of knaap, daartoe gemaakt, met een bak vol water onder de voet; zonder dat is het terstond van de mieren dood gebeten, ja, al hangt het in de lucht, zij weten er bij te komen als er maar een koordje aan is. De soldaten en arm volk die zo geen macht hebben om kasten met bakken te kopen doen 't brood of eten dat hen overschiet (dat weinig of zeer zelden gebeurt) in een [54] doek geknoopt en hangen het aan een nagel aan de muur (7) en maken er een cirkel of ring om van houtskool, zo kunnen de mieren niet over noch bij komen. Daar is een andere soort van mieren, de zijn bijna een vinger lang en roodachtig van kleur; deze lopen in het veld en doen grote schade aan alle kruiden, planten en fruiten. De motten en wormen die de kleren doorboren en bederven zijn er wonder veel, waarom men daar geen kleren noch lijnwaad hebben mag dan als men dagelijks van doen heeft en aan 't lijf draagt, want anders is het terstond doorbeten en bedorven. Men kan kwalijk enige papieren of boeken bewaren van de wormen; zijn gelijk oorwormen (8) zodat ze dikwijls menige papieren en handtekeningen van belang bederven en vernielen. Men heef er zeer veel wandluizen. Daar is noch een soort van gedierten, de vliegen die zijn wel tweemaal groter als honingbijen, worden genaamd barattas; (9) deze doen ook wonder veel kwaads en zitten gewoonlijk in suiker, honing, boter, olie en alle vette waren en zoetigheid; komen ook veel in de kisten onder de kleren en lijnwaad die ze bederven en beplakken; zijn in grote menigten en zeer schadelijk; men kan geen ding zo vast toe doen of zij komen er in en bekladden alwaar ze bij komen, want besmetten het overal met hun eieren die eraan kleven gelijk als siroop zo dat men ze wel mag rekenen gelijk de mieren als een plaag.

Binnen in 't land zijn ook tijgers, maar andere wrede beesten als leeuwen, beren en diergelijke gans geen; maar van venijnige beesten als slangen, hagedissen en diergelijke soorten zijn er wonder veel, want de hagedissen klimmen in de huizen overal bij de muren op en vallen dikwijls het volk die op de bedden liggen en slapen op 't lijf, waarom veel al die macht hebben paviljoenen gebruiken om over de bedden te hangen. De kameleons die men zegt van de wind en lucht te leven zijn er ook zeer veel, maar doen gans geen kwaad. [55]

Commentaar D. Paludanus.
Chamaeleon, zegt Plinius, is als een kleine leeuw, van grote gelijk met een hagedis; zijn lengte van hoofd af tot de staart begin is zeven of acht dwarse vingers, de hoogte van het lichaam bijna vijf vingers, de lengte der benen op zichzelf vier en een halve vinger, gans ruw, vol knoopjes met een scherpe ruggengraat; hun kleur veranderen zij naar de gestalte der schaken die omtrent hen zijn; de meestal zijn ze bleek of zwartachtig en hebben een dunne en doorschijnende huid die licht in alle kleuren verandert, uitgezonderd rood. De ogen keert en draait het met grote bewegingen hier en daar op alle zijden, zonder oogleden. Onder allen gedierten gebruikt dit alleen geen spijs of drank, dan onthoudt zich door de lucht en dauw, &c. (10)

Daar zijn wonder veel meerkatten die grote schade doen in de palmbomen daar de Indiaanse noten of Cocos aangroeien. In deze bomen lopen gewoonlijk beestjes die men heet bichos de palmeyras, (11) dat is palmboom beestjes, zijn bijna gelijk de beestjes of fretten waarmee men de konijnen uit de holen jaagt en vangt. Hebben een staart als een eekhoorntjes en fraai grauw gespikkeld haar. Zijn zeer liefelijk te hebben voor een plezier en tijdverdrijf. Papegaaien zijn er wonder veel en vliegen er bij menigte in het wild. Daar komen in Indien van de eilanden van Molukken over Malakka een soort van vogels, genaamd noyras (12) zijn gelijk papegaaien, maar hebben veel rode pluimen; spreken ook gelijk papegaaien. Gelden in Indien wel 20 of 30 pardauwen; zijn zeer mooi in het aanzien en klappen zeer aardig, krauwen of troetelen de lieden met hun tong op 't hoofd en baard en reinigen dat tot op de grond, desgelijks de oren en tanden; in somma, zijn zeer liefelijk om in huis te hebben, want gaan in schoonheid en kleur van veren alle ander vogels en papegaaien te boven. Men heef ze nooit levend in Portugal kunnen brengen, hoewel daar veel om gedaan is om de koningen van Portugal tot een present te brengen die ze zeer begeerde; maar sterven al op de [56] weg want zijn zeer delicaat en willen zeer nauw waar genomen en opgepast wezen.

Dat 46. capittel.
Vanden olyphant.

Die olyphanten zijn in veel plaetsen van Indien, ende meestendeel zijn in't lant van Ethiopia achter Mossambique, onder die swarten ofte Caffres, al waermense ghemeenlijck eet ende doot smijt, om hare tanden aende Portugesen te vercoopen. Men vintse oock duer gheheel Indien, oock in Bengalen en principalijck in Pegu zijnder grousaem veel, al waermense jaeght met een groote menichte van volck en ander tamme olyphanten, en omringen altemet een duysent ofte twee, waer van nemen een hondert oft meer, diese begeeren en van doen hebben, en laten d'ander loopen om 't lant altoos vol te hebben. Dese leerense dan metter tij met dreygen, hongher en dorst en ander jnventien soo langhe, datse beginnen die spraeck te verstaen, en alsdan smeerense met olye en wassense, ende doense groote dueght en ghemack aen, waermede zy haer so tam ende onderdanigh maken gelijck als menschen, en haer en gebreeckt niet meer als spreken. Int coninghrijck van Sion zijnder oock seer veel, al waermen seijdt was eenen witten olyphant, welcke die van Pegu aenbidden en heeten hem coningh vande olyphanten en houden hem in aller eere ende estimatie, ghelick eenen godt. Om den selfden olyphant te cryghen soo reeser een groote oorloge op tusschen Pegu ende Sion, als wy inde beschryvinge vande selfde landen verhaelt hebben. In het eylant van Seylon zijnder oock veel, diemen estimeert te wesen die beste ende verstandighste vande werelt, want al waer dese komen by olyphanten van ander wegen, so affirmeren die Indianen voor warachtigh sulcks by experientie ghevonden te hebben, dat alle ander olyphanten dese van Seylon eer ‖ biedinge ende reverentie doen.

Den meesten dienst, diemen in Indien heeft vande pypen, [57] vaten, packen en ander goet te draghen ende te schepen, is al met den olyphant. Zy worden onderhouden op des coninghs costen, en diese van doen heeft, die gaet met hare meesters ofte regierders spreken en maeckt met haer prijs, ende alsdan gater den meester op sitten boven op den hals, en steect die voeten onder die ooren, en heeft een hake inde hant, waermede hy hem steect op't hooft, al waer zijn testiculos liggen, tusschen beyde die ooren, te weten boven op, welcke is d'oorsake, datmen hem so seer can bedwingen. Ende comende by't ghene, dat hy sal draghen, soo bintmen't vat ofte 'tpack met een koorde vast, soo dat het hem in gewighte mach hanghen, en alsdan spreeckt hem zijn meester toe, soo neemt hy de koorde met zynen snuijt ende wintse om zijn tanden, en steeckt het eijnde in zynen mont, ende soo draecht hijt al hangende al waerment begeert. Ist in een schuijt te setten, soo brenghtmen die schuijt aende wal oft kay, ende den olyphant settet daer selver in, ende haelt steenen met zynen snuijt; die leijt hy onder't vat, ende alsdan stooter met zijn tanden aen om te besien oft noch waggelt oft vast leyt; het geschut ofte ander yser-werck oft metael gebonden wesende, sleypt dat, al ist noch soo swaren goteling. Die fusten oft kleyne halve galeyen ofte andere groote schuyten als carveelen en dierghelijcken die schuyvense alleen uyt het water op de strant, soo lichtelijck oft niemant daer en waer; in somma dienen in als by ons als die sleden ende wagens met peerden.

Haer eeten is rijs ende water. Zy slapen ghelijck die koeyen, ossen en peerden en alle viervoetige beesten, en buyghen haer knien en alle leden als d'ander beesten. Des swinters, alst begint te reghenen, so wordense tochtigh ende gants dul en rasende, soo datmense gants niet dwinghen en kan. En alsdan sluytmense buyten de stadt yewers aen eenen dicken boom, met een groote dicke ysere keten aen zijn beenen, en gheven hem aldaer t'eeten, alwaer hy blijft onder den blaeuwen hemel so lang als hy dul is, welck is van April tot September, den tijt vanden winter en dattet reghent, en alsdan komt hy weder tot zijn selven en begint weder [58] te dienen met so grooten tammicheyt, datmen hem mach onder den buijck door cruypen, alsmen hem geen quaet en doet; maer die hem yet misdoet, die macher hem af wachten, want zy en vergheten nimmermeer soo haer yemandt ‖ eenich quaet ghedaen heeft, tot dat zijt gewroken hebben. Hare tanden, welck is het yvoren been, wort in Indien veel ghesleten, principalijck in Cambajen, want makender veel curieuse dinghen af, en die vrouwen draghender manillias ofte arm-ringen, thien of twaelf aen elcken arm, waer door het aldaer veel ghesleten wordt, en worter noch by menichten ghebracht uyt Ethiopia, Mossambique en ander weghen. Int eylandt van Seylon ende Pegu doen alle hare oorlogen meest met olyphanten, ende bindense sweerden aende tanden; oock hebben houte casteelen op den rugge, daer 5. of 6. mannen in staen, om uyt te schieten met bogen ofte roers, ende oock met vier-pannen uyt te worpen; sy en doen anders gheen quaet dan om't volck ende die vyanden in disordre te stellen ende hare ordinantie te breken. Maer so daer een den rug keert, so loopense altesamen en overtreden haer eyghen volck, soo dat zijt al in oproer stellen. Zijn seer vervaert van een rat ofte muys, en ooc vande mieren, om datse vreesen, datser inde snuijt sullen kruypen, van het gheschut ende 'tvier desghelijcks, ten sy datser van langhen tijt toe ghewent zijn. Alsse accessie ofte vergaderinge met malkanderen hebben, soo staet het manneken op eenen huevel ende 'twijfken wat leeger. Alsse gaen langhs de weghen, soo machmense van veer hooren comen, al en sietmense niet, want het donderen vande voeten ende 'tclappen vande ooren, die altoos op ende toe gaen, machmen een goet stuck weechs hooren. Sy zijn soo ras int loopen, alst pas gheeft, by naer als een peert. Zijn seer glorieus ende eergierigh. Alsmen in Goa sacraments dagh ofte eenighe groote heyligh-daghen hout ende viert, met grooter processien, so gaen gemeenlijck die olyphanten inde processien, die jonghen voor aen ende die ouden achter naer, en zijn al beschildert met die wapens ende cruysen van Portugael over't geheele lijf ende 'thooft, ende hebben elck vijf ofte ses trompetters en die op schalmeyen spelen, die op haer sitten, waermede so wel te vreden zijn, en gaen met sulcken graviteijdt ende oorden, alleens of het menschen waren.

Het is gebuert binnen Goa, dat eenen olyphant soude een groote fuste uyt het water op't landt schuyven, en die fuste was so swaer ende groot, dat hy't alleen niet doen en konste, in somma [59] datmen moest een ander te hulpe halen, waerom hem die meesters veel schandelijcke woorden toe spraken, hem verwytende, dat hy slap was en van weynigh kracht, en dat het hem een eeuwighe schande was, datmen een ander te hulpe moeste halen, waermede den olyphant soo desperaet worde, dat hy die compaengie van hulpe verwierp, ende alleen weder op een nieu begost te schuyven, met sulcken kracht en‖de uytsinnigheyt, douwende boven al zijn vermoghen, dat hy berste, en daer op de staende voet doot bleef. Ten tyden dat ick mijn reijse soude beghinnen van Cochijn naer Portugael, soo was ons roer van't schip ontstelt, so datment moest aen't lant brengen om dat te conserteren, ende brachtent tot aen die strant vande revier achter aen't boodt in't water, ende den olyphant souden 't voort op droogh schuyven op twee houten, om daer op voort te glyen, ende om dat het swaer was, ghelijck een roer van seven en acht hondert last eysschende is, ende om dat den olyphant noch jonck ende niet vol wassen en was, en konst het alleen niet schuyven, waerom niet teghenstaende doude met alle zijn macht, ende siende, dat het hem niet moghelijck en was, viel op zijn voorste knien en begost te kryten en te schreuwen, dat hem die tranen over zijn oogen liepen, ende om dat onser veel op die strant stonden, aensiende dit spectacle, so begost hem zynen meester te verfoeyen ende met schandelicken woorden te lasteren, dat hy hem vande toesienders soude schamen; eijntlijcken, hoe veel dat hy arbeyde, en constet niet alleen op kryghen, ende komende een ander olyphant om te helpen, so schovenset beyde tot half uyt 'twater, dat het begost uyt 'twater op de houten te glyen, 'twelcke gevoelende den eersten olyphant, heeft den ander, zijn hulper, met die tanden ende 'thooft wegh gestooten en geen hulpe meer begeert, en heeftet alsoo voorts alleen opghebracht, waer uyt men magh concidereren, dat haer verstant ende eergierigheyt den menschen gelijck is.

Zy zijn ooc seer danckbaer ende gedachtigh van die haer eenighe weldaedt doet. Alst Nieu jaers-dach is, hebben hare meesters voor een usancie, haer Nieuwe jaer te eysschen tot den viçorey ende aerts-bisschop ende d'ander regierders en heeren; alsdan komense aen die duer ofte inde plaets, ende buygen haer neer, ende alsmen haer wat geeft, vallense op haer knien, met een groote eerbiedinghe, voor die kleyne weldaet, die hare meesters (die zy [60]

meenen voor haer) gedaen wert. Sullen altoos, als zy voorby sulcken huysen gaen, met den hoofde buyghen en eerbiedinghe aende duere doen van sodanighe huysen, desgelijcks voor de kerck-duere ende cruycen, door onderwysinghe van hare meesters. Zy hebben voor een manier, dat zy dickwils op die mercten gaen, daermen alle groenigheyt verkoopt, als radijs, slay, cool en dierghelijcke tuijch, ende die dan den olyphant goetgunstich is, werpt hem wat voor. Onder andere wasser een van dese vercoopsters ende warmoes-wijfs, ‖ die altoos den olyphant wat voor wierp van't geen datse hadde. Nu comende den tijt, dat den olyphant dol ende rasende wert, als wy boven gheseijt hebben, so loopenser een weeck ofte halve te vooren eermense bint, alsse noch half en half wel zijn, met duer die stadt, een jeghelijck biddende, yet te gheven voor't onderhoudt vanden dullen olyphant voor den tijt vande winter. In dit om-loopen en kan de meester den olyphant niet bestieren, dan loopter met koppen int hondert en waerschout het volck met roepen, datser af wachten; want en siet niemandt aen, loopt al onder de voeten, wat hem voor ende tegen comt, waermede zy een groote feest ende apenspel aenrechten, by nae gelijckse in Spaengien met het loopen vande stieren, daert nimmermeer volmaect is dan alsser een, twee ofte meer doot blyven, even dierghelijcken regiment houdense in Indien met den dullen olyphant. Nu geschiedent in dit loopen, dat den olyphant quam al runnende duer die straten ende metter haest onversiens op dese merckt quam, al om verre stootende, watter by ende nae was, waer door een jegelijck verbaest wesende al verlieten, wat zy te koop hadden en een goet heen komen sochten om't lijf te verbergen om vanden olyphant niet overtreden te werden, ende met dit rumoer ende ghedrangh vallende d'een over den anderen, alsmen in dierghelijcke oproeren altoos siet gheschieden. Onder dese allen was oock die vrouwe, die den olyphant altoos plach goetgunstigh te wesen, ende van datse had, met te deelen. Dese hadde een kleyn kindeken op de merckt in een mande by haer ligghen, ende door desen haestighen oploop ende gedrangh van volck was die selfde vrouwe oock in een huijs [61] ghedronghen, sonder datse plaets hadde om't kint op ende met haer te nemen. Ende als den olyphant de plaets alleen hadde, dien hy om end' om roeyde, ende al om stiet, ende ginder heen wierp, watter omtrent was, ende komende by't voorseyde kint, dat, als gheseijt is, daer blyven ligghen was, soo meenden een jeghelijck, ende princepalijck die moeder, die dapper weenden, dat het kint om den hals was, ende vanden olyphant vernielt soude werden, gelijck hy alle ander dinghen dede. Maer int contrarie met alle die dulligheijt ghedachtigh wesende ende kennisse dragende vande weldaet, die't kints moeder hem altoos gedaen hadden, nam't kindeken properlijckskens met zyne snuijt op ende leydent seer sachtelijck boven ‖ op een luyffe, die daer by stont over een winckel; dat ghedaen hebbende is weder zynen gangh ghegaen met stoten, beyren en tieren als te vooren, tot een groote verwonderinge van alle, diet aen sagen en princepalijck tot een vreuchde ende blyschap vande moeder, die haer kint gesont en wel te vreden weder kreegh. Dese en dierghelijcken exempelen geschiedender dagelijcks in Indien, dat al soude te langhe vallen om te verhalen, waerom alleen dese drie ofte vier hebbe willen aen-teeckenen als een dingh seer weerdigh om inde memorie te hebben om ons daer by te leeren en te verwecken, alle weldaet te loonen ende gedachtich te wesen met danckbaerheyt, aenghesien wy hier klaerlijck sien by dese stomme beesten, ons sulcks tot een spieghel voor-stellen, die sulcks niet alleen en ghedencken, alsse met hare volle wetenschap zijn; maer, dat meer te verwonderen is, in tyden, datse van haer sinnen half oft gheheel berooft zijn, 'twelcke dickwils de menschen met alle haer verstant ende vijf sinnen gantschelijck achter den rugghe stellen, en alle weldaden huyden daeghs (Godt betert) met ondanckbaerheyt geloont worden.

Dat 46^ste kapittel.
Van de olifant.

De olifanten zijn in veel plaatsen van Indien en meestendeel zijn in 't land van Ethiopië achter Mozambique onder de zwarten of Kaffers alwaar men ze gewoonlijk eet en dood smijt om hun tanden aan de Portugezen te verkopen. Men vindt ze ook door geheel Indien, ook in Bengalen (1) en voornamelijk in Pegu zijn er gruwelijk veel alwaar men ze jaagt met een grote menigte van volk en andere tamme olifanten en omringen altemet een duizend of twee waarvan ze nemen een honderd of meer die ze begeren en van doen hebben en laten de andere lopen om 't land altijd vol te hebben. Deze leren ze dan mettertijd met dreigen, honger en dorst en ander uitvingen zo lang dat ze beginnen de spraak te verstaan en alsdan smeren ze met olie en wassen ze en doen ze grote deugd en gemak aan waarmee zij hen zo tam en onderdanig maken gelijk als mensen en hen ontbreekt niet meer dan te spreken. In het koninkrijk van Sion zijn er ook zeer veel alwaar men zegt was een witte olifant, welke die van Pegu aanbidden en noemen die koning van de olifanten en houden hem in alle eer en waardigheid gelijk een god. Om die olifant te krijgen zo rees er een grote oorlog op tussen Pegu en Sion zoals we in de beschrijving van die verhaald hebben. In het eiland van Sri-Lanka zijn er ook veel de men beschouwd te wezen de beste en verstandigste van de wereld, want alwaar deze komen bij olifanten van andere wege, zo bevestigen de Indianen voor waarachtig zulks bij ervaring gevonden te hebben dat alle andere olifanten deze van Sri-Lanka eerbied en reverentie doen. (2)

De meeste dienst die men in Indien heeft van de pijpen, [57] vaten, pakken en ander goed te dragen en te schepen is al met de olifant. Zij worden onderhouden op de konings kosten en die ze van doen heeft die gaat met hun meesters of regeerders spreken en maakt met hen een prijs en alsdan gaat er de meester op zitten boven op de hals en steekt de voeten onder de oren en heeft een haak in de hand waarmee hij hem steekt op 't hoofd, alwaar zijn testikels (3) liggen tussen beide oren, te weten bovenop, wat is de oorzaak dat men het zo zeer kan bedwingen. Als ze komen bij hetgeen dat hij zal dragen zo bindt men 't vat of ' t pak met een koord vast zodat het hem in gewicht mag hangen en alsdan spreekt hem zijn meester toe, zo neemt hij het koord met zijn snuit en windt het om zijn tanden en steekt het einde in zijn mond en zo draagt hij he al hangend alwaar men het begeert. Is het in een schuit te zetten, zo brengt men de schuit aan de wal of kade en de olifant zet het daar zelf in en haalt stenen met zijn snuit; de legt hij onder 't vat en alsdan stoot er met zijn tanden aan om te bezien of het noch waggelt of vast ligt; het geschut of ander ijzerwerk of metaal dat gebonden is sleept dat, al is het noch zo’n zware goteling. De fusten of kleine halve galeien of andere grote schuiten als karvelen en diergelijke die schuiven ze alleen uit het water op het strand, zo licht of er niemand in was; in somma, dienen zoals bij ons als de sleden en wagens met paarden.

Hun eten is rijst en water. Zij slapen gelijk de koeien, ossen en paarden en alle viervoetige beesten en buigen hun knieën en alle leden als de andere beesten. ’s Winters als het begint te regenen zo worden ze tochtig en gans dol en razend zodat men ze gans niet dwingen kan. En alsdan sluit men ze buiten de stad ergens aan een dikke boom met een grote dikke ijzeren ketting aan zijn benen en geven hem aldaar te eten, alwaar hij blijft onder de blauwe hemel zo lang als hij dol is, wat is van april tot september, de tijd van de winter en dat het regent, en alsdan komt hij weer tot zichzelf en begint weer [58] te dienen met zo’ n grote tamheid dat men hem mag onder de buik door krulpen als men hem geen kwaad doet; maar die hem iets misdoet die mag er zich van wachten want zij vergeten nimmermeer zo hen iemand enig kwaad gedaan heeft totdat zij het gewroken hebben. Hun tanden, dat is het ivoren been, word in Indien veel gesleten, voornamelijk in Cambodja, want ze maken er veel curieuze dingen van en de vrouwen dragen er manillias of armringen, tien of twaalf aan elke arm, waardoor het aldaar veel gesleten wordt en wordt er noch bij menigten gebracht uit Ethiopië, Mozambique en andere wegen. In het eiland van Sri-Lanka en Pegu doen ze al hun oorlogen meest met olifanten en binden ze zwaarden aan de tanden; ook hebben ze houten kastelen op de rug daar 5 of 6 mannen in staan om uit te schieten met bogen of roers en ook met vuurpannen uit te werpen; ze doen anders geen kwaad dan om 't volk en de vijanden in wanorde te stellen en hun ordinantie te breken. Maar zo daar een de rug keert zo lopen ze alle tezamen en overtreden hun eigen volk zodat zij het al in oproer stellen. Zijn zeer bang van een rat of muis en ook van de mieren omdat ze vrezen, dat ze in de snuit zullen kruipen, van het geschut en 't vuur desgelijks, tenzij dat ze er van langen tijd toe aan gewend zijn. Als ze vermeerdering of vergadering met elkaar hebben zo staat het mannetje op een heuvel en 't wijfie wat lager. Als ze gaan langs de wegen zo mag men ze van verre horen komen al ziet men ze niet, want het donderen van de voeten en 't klappen van de oren, die altijd op en toe gaan, mag men een goed stuk weegs horen. Ze zijn zo ras in het lopen als het pas geeft, bijna als een paard. Zijn zeer glorieus en eergierig. Als men in Goa sacrament ‘s dag of enige grote heiligdag houdt en viert met grote processies zo gaan gewoonlijk de olifanten in de processie, de jongen vooraan en de ouden achteraan en zijn al beschilderd met de wapens en kruisen van Portugal over 't gehele lijf en 't hoofd en hebben elk vijf of zes trompetters en die op schalmeien spelen die op hen zitten waarmee ze zo goed tevreden zijn en gaan met zulke graviteit en orden alle eens of het mensen waren.

Het is gebeurt binnen Goa dat een olifant zou een grote fust uit het water op 't landt schuiven en de fust was zo zwaar en groot dat hij 't alleen niet doen kon, in somma, [59] dat men moest een ander te hulp halen, waarom hem de meesters veel schandelijke woorden toe sprak en hem verweet dat hij slap was en van weinig kracht en dat het hem een eeuwige schande was dat men een ander te hulp moest halen, waarmee de olifant zo desperaat wordt dat hij de compagnie van hulp verwierp en alleen weer opnieuw begon te schuiven met zo’n kracht en uitzinnigheid en duwde boven al zijn vermogen zodat hij barste en daar op de staande voet dood bleef. Ten tijden dat ik mijn reis zou beginnen van Cochin naar Portugal zo was ons roer van het schip ontsteld zodat me het aan land moest brengen omdat te herstellen en brachten het tot aan het strand van de rivier achter aan het boord in 't water en de olifant zou 't voort op het droge schuiven op twee houten om daar op voort te glijden en om dat het zwaar was, gelijk een roer van zeven en acht honderd last eiste, en o dat den olifant noch jong en niet vol wassen was kon het alleen niet schuiven, waarom niet tegenstaande de oude met al zijn macht zag dat het hem niet mogelijk was viel op zijn voorste knieën en begon te krijsen en te schreeuwen dat hem de tranen over zijn ogen liepen en omdat er van ons veel op het strand stonden en dat spektakel aan zagen zo begon hem zijn meester te verfoeien en met schandelijke woorden te belasteren dat hij zich van de toeschouwers zou schamen; eindelijk, hoe veel dat hij arbeidde kon hij niet alleen op krijgen en kwam een andere olifant om te helpen, zo schoven ze het beide tot half uit ’t water zodat het begon uit het water op de houten te glijden wat voelde de eersten olifant en heeft de ander, zijn helper, met de tanden en 't hoofd weg gestoten en geen hulp meer begeert en heeft het alzo voorts alleen opgebracht, waaruit men mag besluiten dat hun verstand en eergierigheid de mensen gelijk is.

Ze zijn ook zeer dankbaar en gedachtig van het die hen enige weldaad doet. Als het Nieuwjaarsdag is hebben hun meesters voor een gewoonte hun Nieuwjaar te eisen tot de onderkoning en aartsbisschop en de andere regeerders en heren; alsdan komen ze aan de deur of in de plaats en buigen zich neer en als men hen wat geeft vallen ze op hun knieën met een grote eerbied voor de kleine weldaad die hun meesters ( de zij [60] menen voor hen gedaan is en zullen altijd, als zij voorbij zulke huizen gaan, met het hoofd buigen en eerbied doen aan de deur van zodanige huizen, desgelijks voor de kerkdeuren en kruisen door het onderwijzen van hun meesters. Zij hebben voor een manier dat zij dikwijls op de marken gaan daar men alle groenheid verkoopt als radijs, sla, kool en diergelijke tuig en de dan de olifant goedgunstig is werpen hem wat voor. Onder andere was er een van deze verkoopsters en warmoes-wijf die altijd de olifant wat voor wierp van hetgeen dat ze had. Nu in de komende tijd dat dn olifant dol en razend (4) wordt, zoals we boven gezegd hebben, zo lopen ze een week of halve tevoren eer me ze bindt als ze noch half en half goed zijn, mee door de stad, en iedereen bidden iets te geven voor het onderhoudt van de dolle olifant voor de tijd van de winter. In dit omlopen kan de meester de olifant niet besturen, dan loopt het met de kop in het honderd en waarschuwt het volk met roepen dat ze zich ervan wachten; want het ziet niemand aan en loopt alles onder de voeten wat hem voor en tegen komt waarmee zij een groot feest en apenspel aanrichten, bijna gelijk in Spanje met het lopen van de stieren daar het nimmermeer volmaakt is dan als er een, twee of meer dood blijven, even diergelijk regiment houden ze in Indien met de dolle olifant. Nu geschiedde het in dit lopen dat de olifant kwam al rennend door de straten en met een haast onvoorziens kwam het op deze markt en stootte alles omver wat erbij en na was waardoor iedereen van s alles verlieten wat zij te koop hadden en een goed heen komen zochten om 't lijf te verbergen om van de olifant niet overtreden te worden en met dit rumoer en gedrang van de een over de andere te vallen zoals men in diergelijke oproeren altijd ziet geschieden. Onder deze allen was ook de vrouwe die de olifant altijd plag goedgunstig te wezen en van wat ze had mee te delen. Deze had een klein kindje op de markt in een mand bij zich liggen en door deze haastige oploop en gedrang van volk was die vrouwe ook in een huis [61] gedrongen zonder dat ze plaats had om het kind op en met haar te nemen. En toen de olifant de plaats alleen had die hij al om en om roeide en omstootte en ginder heen wierp wat er omtrent was en toen hij bij dat kind kwam dat zoals gezegd is daar was blijven liggen zo meende iedereen en voornamelijk de moeder die dapper weende dat het kind om hals was en van de olifant vernield zou worden, gelijk hij alle ander dingen deed. Maar in contrarie met alle dolheid en indachtig was en droeg kennis van de weldaad die de moeder van het kind hem altijd gedaan hadden nam 't kindje proper met zijn snuit op en legde het zeer zacht bovenop een luifel die daarbij stond over een winkel; toen dat gedaan was is weer zijn gang gegaan met stoten, beren en tieren als tevoren, tot een grote verwondering van allen die het aanzagen n voornamelijk tot een vreugde en blijdschap van de moeder die haar kind gezond en goed tevreden weer kreeg. Deze en diergelijks voorbeelden geschieden er dagelijks in Indien dat alles zou te lange vallen om te verhalen waarom ik alleen deze drie of vier heb willen aantekenen als een ding zeer waard om in de memorie te hebben om ons daarbij te leren en te verwekken alle weldaad te belonen en gedachtig te wezen met dankbaarheid aangezien we hier duidelijk zien bij deze stomme beesten om ons zulks tot een spiegel voor te stellen en zulks niet alleen te gedenken als ze met hun volle verstand zijn; maar dat meer te verwonderen is in tijden, dat ze van hun zinnen half of geheel beroofd zijn, wat dikwijls de mensen met al hun verstand en vijf zinnen gans gelijk achter de rug stellen en alle weldaden hedendaags (God betert het) met ondankbaarheid beloond worden.

Dat 47. capittel.
Vanden abada ofte reynossero.

Die abada ofte reynossero en is in Indien niet dan in Bengalen ende Patane; zijn kleijnder ende legher dan den olyphant, heeft eenen korten hooren op den nues, achter dickachtich ende voor scherper, van doncker, blaeuwe ende witachtige [62] verwe; heeft een muijl gelijck een vercken ende het vel over't lijf is over al gefronst ende staet of het ghewapendt waer met schilden; is groot vyant vanden olyphant. Sommige meenen, dat het den rechten eenhoren is, overmidts datmen anders gheen tot noch toe gevonden en heeft, dan alleenlijck van hooren seggen ofte geschildert. Die Portugesen en oock die van Bengalen affirmeren, dat byde revier Ganges int coningh-rijck van Bengalen zijn veel van dees reynosseros, ende alsse willen drincken, soo staender d'ander dieren na en wachten, ‖ tot dat die reynossero gedroncken heeft; ende steeckt zynen hoorn in't water, want en kan anders niet drincken ofte den hoorn moet onder water komen, omdat hy soo dicht op den nues aende muijl kompt; ende naer hem drincken alle d'ander dieren.

Die hoornen werden in Indien seer gheestimeert, ende gebruyckt teghen alle fenijn ende vergift en veel ander siecten; desgelijcks zijn tanden, claeuwen, vlees, vet ende bloet, jae tot zijn dreck ende water toe, ende al wat hy aen ende in't lijf heeft wort in Indien in grooter weerden gehouden ende ghebruyckt tot veellerley sieckten ende ghebreecken, en is goet ende warachtigh, als ick selver in sommighe dingen by experientie gevonden hebbe. Ooc is te verstaen, dat alle reynosseros niet even goet en zijn, want daer zijnder, die de hoornen vercocht werden tot 100. 2. ende 300. pardauwen 'tstuck, ende daer zijn ander vande selfde coluer ende groote, diemen voor 3. ende 4. pardauwen koopt, welcke die Indianen weten te onderscheyden ende te kennen. D'oorsake is, dat die reynosseros, die op een sekere plaets in Bengalen gevonden worden, hebben dese weerdye, en dat door virtuyt vande kruyden, die dat selfde lant gheeft ende produceert, 'twelcke op ander plaetsen niet en is; en dese estimatie en is niet alleen inde horen maer in alle ander dinghen van zijn gheheele lijf, als voorseijdt is.

Daer worden oock by Malacca, Sion ende Bengala ghevonden sommighe bocken ofte geyten, die int wilde loopen, wiens hoornen geestimeert werden voorde beste teghen fenijn en voor alle vergift, [63] diemen mach vinden; worden ghenaemt cabras demato, dat is wilde geyten. Dese hoornen worden dapper in Indien gheestimeert ende in weerde gehouden en zijn dickwils by experientie goet gevonden, daer ick selfs goede getuyghe af ben, en sulcks gheprobeert hebbe. Int Jaer 1581., als die coningh Philippus van Spaengien tot Lisbonen was, soo worden hem ghebracht uyt Indien voor een present een reynossero ende olyphant, welcke hy beyde mede nam naer Madrid, 'thof van Spaengien; waermede ghenoegh is van dat die ghedierten van't lant ende voghels zijn belangende, hoewel daer noch veel ander zijn, daermen soo in't ghemeen geen notitie af en heeft; daerom hebbe alleenlijc verhaelt diemen daghelijcks voor oogen siet ende kennisse af heeft, om alle onsekerheydt te schouwen.

Dat 47^ste kapittel.
Van de abada of Rhinoceros.

De abada of Rhinoceros is er in Indien niet dan in Bengalen en Patane; (1) zijn kleiner en lager dan de olifant, heeft een korte horen op de neus, achter dikachtig en voor scherper, van donkerblauwe en witachtige [62] kleur; heeft een muil gelijk een varken en het vel over 't lijf is overal gefronst en staat of het gewapend was met schilden; is geen grote vijand van de olifant. Sommige menen dat het de rechte eenhoren is, overmits dat men anders geen tot nog toe gevonden heeft dan alleen van horen zeggen of geschilderd. De Portugezen en ook die van Bengalen bevestigen dat het bij de rivier Ganges in het koninkrijk van Bengalen veel zijn van deze Rhinoceros en als ze willen drinken zo staan er andere dieren na en wachten totdat de Rhinoceros gedronken heeft; en steekt zijn hoorn in 't water, want het kan anders niet drinken of de hoorn moet onder water komen, omdat het zo dicht op den neus aan de muil komt; en na hem drinken alle de andere dieren.

De horens worden in Indien zeer gewaardeerd en gebruikt tegen alle venijn en vergif en veel andere ziekten; desgelijks zijn tanden, klauwen, vlees, vet en bloed, ja, tot zijn drek en water toe en al wat hij aan en in 't lijf heeft wordt in Indien in grote waarde gehouden en gebruikt tot velerlei ziekten en gebreken en is goed en waarachtig zoals ik zelf in sommige dingen bij ondervinding gevonden heb. Ook is te verstaan dat alle Rhinoceros niet even goed zijn, want daar zijn er die de horens verkocht werden tot 100, 2. en 300. pardauwen 't stuk en daar zijn andere van dezelfde kleur en grootte die men voor 3 en 4 pardauwen koopt, welke de Indianen weten te onderscheiden en te kennen. De oorzaak is, dat de Rhinoceros die op een zekere plaats in Bengalen gevonden worden hebben deze waarde en dat door kracht van de kruiden die dat land geeft en produceert, wat op ander plaatsen niet is; en deze waardering is niet alleen in de horen maar in alle ander dingen van zijn gehele lijf, als gezegd is.

Daar worden ook bij Malakka, Sion en Bengalen gevonden sommige bokken of geiten die in het wild lopen wiens horens gewaardeerd worden voor de beste tegen venijn en voor alle vergif, [63] die men mag vinden; worden genaamd cabras demato, (2) dat is wilde geiten. Deze horens worden dapper in Indien gewaardeerd en in waarde gehouden en zijn dikwijls bij ondervinding goed gevonden, daar ik zelf een goede getuige van ben en zulks geprobeerd heb. In het jaar 1581 toen de koning Philippus van Spanje te Lissabon was zo worden hem gebracht uit Indien voor een present een Rhinoceros en olifant, welke hij beide mede nam naar Madrid, de hof van Spanje; waarmee genoeg is van dat de gedierten van 't land en vogels aangaande, hoewel daar noch veel ander zijn daar men zo in het algemeen geen notitie van heeft; daarom heb ik alleen verhaald die men dagelijks voor oen ziet en kennis van af heeft om alle onzekerheid te schuwen.

Dat 48. capittel.
Van de visschen ende allerley zee-ghedierten van Indien.

Die visch is in Indien seer veel ende sommighe oock seer smakelijck ende goet. Die beste visch is genaemt mordexijn, pampano en tatijngo. Daer is eenen visch genaemt peixe serra, diemen in ronde schyven snijt als die salm en soutense, is seer excellent, ende mach langhe dueren om over zee voor victualie met te dragen. Die meeste visch wort ghegeten met rijs, welck zy koken met sop, dat zy over 'trijs gieten, ende is wat suerachtigh, ghelijck oftet met kruys-besien ofte onrype druyven gekoockt waer; is seer smakelijck, wort ghenaempt carrijl, 'twelcke is hare dagelijcksche kost ende onder-hout, ende het rijs dient haer inde plaets van broodt. Daer is oock goeden elft ende tonghen ende veel anderen visch van veel soorten. Die garnaet is de beste ende grootste, dien ick oyt ghesien hebbe, want met een dozijn granaten kanmen wel een goet avontmael doen. Die creeften ende crabben zijn seer goet ende wonderlijcke groot, dat het [64] een wonder is om vertellen, ende dat noch meer is: dat wanneer die maen vol is, datmen in dese landen voor een teecken hout, dat alle crabben en creeften vol, goet ende tydigh zijn, het welcke al daer het contrarie is, want met een volle zijnse leegh ende ontydigh, ende met een nieuw maen tydigh, goet vol. Men heefter oock mosselen en ander dierghelijcke visch in schulpen, van veellerley soorten; oesteren bijster veel, by namen in Cochijn en naer die Cabo de Comorijn toe: maer werdender weynigh gheacht. Die visch in Indien seer goet koop, want met een paer stuyvers te rekenen machmen wel soo veel visch met rijs daer toe koopen, dat daer 5. oft 6. persoonen een goet mael met konnen doen op zijn Spaensch, 'twelcke seer goeden koop is naer die dierte ende merct van Spaengien ende Portugael.

Daer is inde revieren ende oock inde zee ende vaert van alle die custe van Indien veel visch, die de Portugesen noemen tubaron ofte hayen; dese doet byster veel quaets, ende eet menigh peerelduijcker op, waerom men niet veel en derf ‖ swemmen inde revieren door vreesen van desen visch; hierom useren veel haer te baden inde backen op't landt daer toe ghemaeckt, als op een ander gheseyt is. Het gebuerden ons, als ons schip inde revier van Cochijn lagh om onse reijs herwaerts naer Portugael te doen, dat, als wy ons roer, 'twelcke wy vermaeckt hadden, souden weder inde klammen op zijn behoorlijcke plaetse hanghen, soo was die schipper met vier oft vijf bootsghesellen int boodt achter aen't schip, ende een vande bootsgesellen was met een koorde aen't schip vast ghemaeckt ende hingh alsoo aen't roer tot zijn middel toe in't water om aen 't roer te helpen, so quam daer een van dese hayen ende vatten hem met eenen beet het geheele been tot boven die halve dye knap af, niet jegenstaende dat hem die schipper met eenen riem smeet, ende willende den goeden gesel daer naer tasten met die hant, heeft hem ten tweeden de handt ende halven arm, ende een stuck uyt zynen bil af gebeten, so dat die schipper noch alle, die in't boodt waren, het selfde konsten beletten, hoe seer datse met stocken ende riemen smeten; den armen pacient worden alsoo miserabel gebracht in 't gasthuys, alwaer wy hem lieten met weynigh hoope noch begeerten van't leven, want wy sanderen-daechs 'tseijl ginghen. Dese en dierghelijcke gheschiedenisse [65] van dese visschen gebueren dagelijcks in Indien, soo wel inde zee als inde revieren, principalijcken onder die visschers ende peerelduyckers, dieder menigh alsoo haer leven verliesen.

Inde revier van Goa, op eenen winter, als de mont vande revier ghesloten was, ghelijck het voor een manier heeft, soo namen sekere visschers eenen visch ghevangen van wondere ende seltsame gestaltenisse, sulcks noijt in Indien noch op gheen ander plaetsen gheloove gesien en is; worden om zijn vreemdigheyt aen mijn heere den aerts-bisschop ghepresenteert, ende moestese door zijn begeerten af conterfeyten, om tot een verwonderinge aen zijn majesteyt van Spaengien te senden. Was vande groote van eenen middelbaren hondt ende hadde eenen muijl ghelijck een vercken, kleyne ooghen, gheen ooren, dan twee gaten inde plaets; hadde vier voeten gants en gelijck eenen olyphant; den steert vande rugge afgaende breet, ende also voleyndende plat af, aende punt wat ront en scharpachtigh af. Liep over de sael ende vloer van 't huys al snoffende ghe ‖ lijck een vercken. Hadde het geheele lijf, hooft, steert ende beenen bedeckt met schammen vande groote van 't voorste lidt van eenen duijm, die in hardigheyt yser en stael te boven gingen. Wy hieuwender op oftmen op een aenbeelt gehouwen hadde, ende soo haest alsment aenroerde, roldent hem in malkanderen ende sloot hem met hooft, steert onder een, in somma dat hy in als eenen ronden cloot ghelijck was, sonder datmen eenighsins konst onderscheyden, waer die scheijtselen ofte tsamenvoeginge was, ende men en konst hem met gheene instrumenten noch cracht weer openen, dan alsmen hem liet ligghen en niet meer een roerden, opende hem weder van hem selven, en liep daer weder heen als gheseyt is.

Ende overmidts dat ick zy tracterende vande visschen van Indien, so wil hier verhalen een korte historie ende warachtighe geschiedenisse van eenen visch, hoe wel het selfde sommighe sal onghelooflijck luyden, maer het selfde staet afghemaelt int palleijs vande viçorey in Indien, ende is ondersocht met gheloofwaerdighe ende warachtighe ghetuygen, alsoo gheschiet te wesen, [66] waerom ghenoteert staet voor een wonder, met naem ende toenaem van't schip, capiteijn, jaer ende dagh, daer noch hedens daeghs veel persoonen af in't leven zijn, die in't selfde schip ende gheschiedenisse waren, om dat het onlancks gheleden is. Nu so is die historie als dat, komende een schip van Portugael den wegh van Mossambique naer Indien, hebbende eenen goeden ende deurgaende wint ende weder, soo veel als die seylen trecken moghten, voor wint, hebben alsoo geseijlt 14. daghen hare cours naer die linie toe, ende alle daeghs die hooghte vande son nemende, inde plaetse van te deminueren, ofte die graden te verminderen, naer die wint ende cours, die zy hadden, soo vondense haer in't contrarie alle daghen achterwaerts, tegen alle natuerlijcke redenen ende menschen verstant, soo datse alle gelijck niet alleen verwondert maer ooc verbaest waren, meenende ende geloovende voor seeckerlick betoovert te wesen; want wisten wel duer die experientie, dat den loop ofte stroomen van't water haer in die contreyen niet en deden achterwaerts deysen, noch tegen konste houden, waerom alle te samen seer perplex en bevreest waren, siende den eenen op den anderen, sonder te konnen versinnen, wat dat die oorsake daer van was. Ten langhen lesten is by geval den hoogh-bootsman, diese onder schipper noemen, ghecomen by alle geluck ende besagh onder den voorstengh van't schip by't water neder, soo worden hy gewaer eenen breeden ende grooten steert van eenen visch, die welcke was omghekromt teghens het schip ofte voorsteven om, ende met het lijf onder die ‖ kiel ende met het hooft achter onder 't roer, swemmende also en treckende het schip achterwaerts tegens alle die wint ende cours van't schip, waer by terstont verstonden d'oorsaecke van haer achter deysen; in somma hebben soo langh gestooten met stocken en staven en ander instrumenten, datser hem den steert af kreghen, en dat hy't schip verliet, naer dat hy daer 14. daghen onder gheleghen hadde, het schip teghens alle wint ende weder te rugge treckende, waerom het den viçorey in Goa heeft in zijn pallaijs doen af schilderen tot een eeuwighe ghedachtenisse, alwaer ickt menighmael ghelesen hebbe met den dagh ende datum ende den naem van't schip ende capiteijn daer by, welcke my niet indachtigh en is, doch daer weynigh aen gheleghen is. [67]

Men vindt veel ander visschen inde zee ende revieren; inde revier van Bengala, ghenaempt Ganges, ende by Malacca vintmen cocodrillios en ander zee slangen, van onuytsprekelijcke grootheyt, so datse dick die kleyne visschers ende andere schuytgens om werpen ende 'tvolck op eeten, ende kruypen wel uyt het water op't lant en verrasschen 'tvolck, diese achter halen en verslinden, alsmen daer daghelijcks ghenoegh siet gheschieden. Men vint by Malacca vischschelpen; zijn vant fatsoen ende ghelijckenisse als die Sint Jacobs schulpen, ende van sulcke groote ende swaerte, dat twee stercke mannen genoegh met eenen boom aen elcke schulpe te draghen hebben hebben van binnen visch, dat die van Malacca eeten. Van dese schulpen quamen sommighe int ballast van 't schip, dat van Malacca quam, en met ons in geselschap van't eylant Sancta Helena tot het eylant Tersera, aldaert selfde schip voor't eylant bleef, ende sommighe van dese schulpen uyt gehaelt werden, die de Jesuyten van Malacca gesonden hadde om tot Lisbonen te setten inde gevel van hare kercke ende klooster, datse daer bouwen van onuytsprekelijcke costelijckheyt. Desghelijcks is gheschiet, dat een schip, ghenaemt San Pedro, 'tseijl gaende van Cochijn uyt Indien naer Portugael, is verseijlt op een drooghte, diemen noch heden noemt naer't selfde schip die drooghten van Sint Pedro; ligghen van Goa zuyt zuytwest aen op 6. graden aende zyde van't zuyden, alwaer het selfde schip bleef, maer het volck berghden haer altesamen ende maeckten van het houdt ende stucken van't ghebleven schip een kleijn carveel, waermede quamen altesamen weder naer Indien; ende den tijdt, datse haer hier in occupeerden, soo vondense op de selfde ‖ drooghten so groote crabben ende in so groote menighten, datse ghedwonghen waren een schanse te maken ende met scherpe wacht haer daer van te beschermen; want waren van een so afgryselijcke groote, dat wie datse kregen onder haer klaeuwen, die was om den hals ende verslonden. Dit selfde is warachtigh en is noch onlancx gheleden, want in't schip, daer ick met uyt Indien naer Portugael quam, waren twee bootsghesellen, die in't selfde schip San Pedro met waren, ende daer warachtighe ghetuygenisse af gaven, gelijck het selfde oock in Goa op veel plaetsen afghemaelt is tot een eeuwighe memorie, alle 'twelcke hebbe willen verhalen om die vreemdigheden vande gheschiedenisse ende [68] visschen, ende is te gelooven, datter noch veel ander visschen ende zee-monstren zijn, 'twelcke tot onse notitie niet gekomen is, gelijckmen oock dagelijcks blijckelijck siet, die haer op de zee geneeren, sulcks somtijts gemoeten, waermede ghenoegh geseyt is, wat die visschen ende zee-monstren van Indien is belanghende.

Dat 48^ste kapittel.
Van de vissen en allerlei zee-gedierten van Indien.

De vis is in Indien zeer veel en sommige ook zeer smakelijk en goed. De beste vis is genaamd mordexijn, pampano en tatijngo. (1) Daar is een vis genaamd peixe serra, (2) die men in ronde schijven snijdt zoals de zalm en zouten ze, is zeer excellent, en mag lang duren om over zee voor victualie mee te dragen. De meeste vis wordt gegeten met rijst wat zij koken met sop dat zij over de rijst gieten en is wat zuurachtig gelijk of het met kruisbessen of onrijpe druiven gekookt was; is zeer smakelijk, wordt genaamd kerrie wat is hun dagelijkse kost en onderhout en de rijst dient hen in plaats van brood. Daar is ook goede elft en tong en veel anderen vis van veel soorten. De garnaal de beste en grootste die ik ooi gezien heb, want met een dozijn garnalen kan men wel een goed avondmaal doen. De kreeften en krabben zijn zeer goed en wonderlijk groot zodat het [64] een wonder is om te vertellen en dat noch meer is: dat wanneer de maan vol is dat men in deze landen voor een teken houdt dat alle krabben en kreeften vol, goed en tijdig zijn, wat het al daar het contrarie is, want met een volle maan zijn ze leeg en ontijdig en met een nieuw maan tijdig en goed vol. Men heeft er ook mossels en ander diergelijke vis in schalen, van velerlei soorten; oesters bijster veel, bij namen in Cochin en naar de Cabo de Comorin toe: maar worden er weinig geacht. De vis in Indien zis eer goedkoop, want met een paar stuivers te rekenen mag men wel zo veel vis met rijst daartoe kopen dat daar 5 of 6. personen een goed maal mee kunne doen op zijn Spaans, wat zeer goedkoop is naar de duurte en markt van Spanje en Portugal.

Daar is in de rivieren en ook in de zee en vaart van alle de kust van Indien veel vis die de Portugezen noemen tubaron (4) of haaien; deze doen bijster veel kwaads en eten menige parelduiker op, waarom men niet veel durft te zwemmen in de rivieren door vrees van deze vis; hierom gebruiken zich veel te baden in de bakken op 't land daartoe gemaakt, als op een andere plaats gezegd is. Het gebeurde ons toen ons schip in de rivier van Cochin lag om onze reis herwaarts naar Portugal te doen dat toen we ons roer, wat we vermaakt hadden, zouden weer in de klemmen op zijn behoorlijke plaatse hangen, zo was de schipper met vier of vijf bootsgezellen in het boord achteraan 't schip en een van de bootsgezellen was met een koord aan 't schip vast gemaakt en hing alzo aan 't roer tot zijn middel toe in 't water om aan 't roer te helpen, zo kwam daar een van deze haaien en vatten hem met een beet het gehele been tot boven de halve dij knap af, niettegenstaande dat hem de schipper met een riem smeet en wilde de goede gesel daarnaar tasten met de hand, heeft hem te tweede keer de hand en halve arm en een stuk uit zijn bil afgebeten zodat de schipper noch alle, de in de boot waren dat kunnen beletten, hoe zeer dat ze met stokken en riemen smeten; den armen patiënt wordt alzo miserabel gebracht in 't gasthuis alwaar wij hem lieten met weinig hoop noch begeerten van 't leven, want we gingen de volgende dag te zeil. Deze en diergelijke geschiedenissen [65] van deze vissen gebeuren dagelijks in Indien, zo wel in de zee als in de rivieren, voornamelijk onder de vissers en parelduikers waarvan er menige alzo hun leven verliezen.

In de rivier van Goa, op een winter toen de mond van de rivier gesloten was gelijk het voor een manier heeft, zo namen zekere vissers een vis gevangen van wondere en zeldzame gestalte dat zulks nooit in Indien noch op geen ander plaatsen geloof ik gezien is; wordt om zijn vreemdigheid aan mijn heer de aartsbisschop gepresenteerd en moest het door zijn begeerten afbeelden, om tot een verwondering aan zijn majesteit van Spanje te zenden. (5) Was van de grootte van een middelbare hond en had een muil gelijk een varken, kleine ogen, geen oren, dan twee gaten in de plaats; had vier voeten gans en gelijk een olifant; de staart van de rug afgaande breed en alzo tot het eind plat af, aan de punt wat rond en scherp af. Liep over de zaal en vloer van 't huis al snuffelend gelijk een varken. Had het gehele lijf, hoofd, staart en benen bedekt met hoornachtige uitwassen van de grootte van 't voorste lid van een duim die in hardheid ijzer en staal te boven gingen. Wij hieuwen erop of men op een aambeeld gehouwen had en zo gauw als men het aanroerde rolde het zich in elkaar en sloot zich met hoofd, staart ondereen, in somma, dat hij als een ronden kloot gelijk was, zonder dat men enigszins kon onderscheiden waar de scheidingen of tezamen voeging was en men kont het met geen instrumenten noch kracht weer openen, dan als men het liet liggen en niet meer aanroerde opende het zich weer van zichzelf en liep daar weer heen als gezegd is.

En overmits dat ik verhaal van de vissen van Indien, zo wil hier verhalen een korte historie en waarachtige geschiedenis van een vis, hoewel het sommige ongelooflijk zal luiden, maar die staat afgebeeld in het paleis van de onderkoning in Indien en is onderzocht met geloofwaardige en waarachtige getuigen alzo geschied te wezen, [66] waarom het genoteerd staat voor een wonder, met naam en toenaam van 't schip, kapitein, jaar en dag daar noch hedendaags veel personen van in 't leven zijn die in dat schip en geschiedenis waren omdat het onlangs geleden is. Nu zo is de historie als dat kwam een schip van Portugal de weh van Mozambique naar Indien, had een goede en doorgaande wind en weer, zo veel als de zeilen trekken mochten voor wind, hebben alzo gezeild 14 dagen hun koers naar de linie toe en alle dagen namen ze de hoogte van de zon, in plaats van te deminutivum of de graden te verminderen, naar de wind en koers die zij hadden, zo vonden ze zich in contrarie alle dagen achteruit tegen alle natuurlijke redenen en mensen verstand, zodat ze alle gelijk niet alleen verwonderd maar ook verbaasd waren en meeneden en geloofden voor zeker betoverd te wezen; want wisten wel door ervaring dat de loop of stromen van 't water hen in die contreien niet achteruit lieten varen, noch tegen kon houden, waarom alle tezamen zeer perplex en bevreesd waren en keken elkaar aan zonder te kunnen verzinnen wat de oorzaak daarvan was. Ten lange lesten is bij toeval de hoog-bootsman, die ze onder schipper noemen, gekomen bij alle geluk en bezag onder de voorsteng van 't schip bij 't water neer, zo wordt hij gewaar een brede en grote staart van een vis, (6) die was omgekruld tegen het schip of voorsteven om en met het lijf onder de kiel en met het hoofd achter onder 't roer, en zwom alzo en trok het schip achterwaarts tegen alle wind en koers van 't schip, waarbij hij terstond verstond de oorzaak van hun achteruit varen; in somma, hebben zo lang gestoten met stokken en staven en andere instrumenten, dat ze hem de staart af kregen en dat hij 't schip verliet nadat hij daar 14 dagen onder gelegen had en het schip tegen alle wind en weer terug trok waarom het de onderkoning van Goa het heeft in zijn paleis laten af schilderen tot een eeuwige gedachtenis alwaar ik het menigmaal gelezen heb met de dag en datum en de naam van 't schip en kapitein daarbij die me niet indachtig is, doch daar weinig aan gelegen is. [67]

Men vindt veel andere vissen in de zee en rivieren; in de rivier van Bengalen genaamd Ganges en bij Malakka vindt men krokodillen en andere zeeslangen, van onuitsprekelijke grootte zodat ze vaak de kleine vissers en andere schuitjes om werpen en het volk opeten en kruipen wel uit het water op 't land en verrassen het volk die ze achter halen en verslinden zoals men daar dagelijks genoeg ziet geschieden. Men vindt bij Malakka vis schelpen; (7) zijn van de vorm en gelijkenis als de Sint Jacobs schelpen en van zulke grootte en zwaarte dat twee sterke mannen genoeg met een boom aan elke schelp te dragen hebben, zijn van binnen vis dat die van Malakka eten. Van deze schelpen kwamen sommige in de ballast van 't schip dat van Malakka kwam en met ons in gezelschap van 't eiland Sancta Helena tot het eiland Tersera, aldaar dat schip voor 't eiland bleef en sommige van deze schelpen eruit gehaald werden die de Jezuïeten van Malakka gezonden hebben om te Lissabon te zetten in de gevel van hun kerk en klooster dat ze daar bouwen van onuitsprekelijke kostbaarheid. Desgelijks is geschied dat een schip, genaamd San Pedro ,te zeil ging van Cochin uit Indien naar Portugal, is verzeild op een droogte die men noch heden noemt naar hetzelfde schip de droogte van Sint Pedro; ligt van Goa zuidzuidwest aan op 6 graden aan de zijde van het zuiden alwaar dat schip bleef, maar het volk borg het alle tezamen en maakten van het hout en stukken van 't gebleven schip een kleine karveel, waarmede ze alle tezamen kwamen weer naar Indien; en de tijd dat ze zich hier bezig hielden zo vonden ze op die droogte zulke grote krabben en in zo grote menigte dat ze gedwongen waren een schans te maken en met scherpe wacht hen daarvan te beschermen; want waren van een zo afgrijselijke grootte, dat wie dat ze kregen onder hun klauwen die was om de hals en verslonden. Ditzelfde is waarachtig en is noch onlangs geleden, want in 't schip, daar ik mee uit Indien naar Portugal kwam waren twee bootsgezellen die in hetzelfde schip San Pedro mee waren en daar waarachtige getuigenissen van gaven, gelijk hetzelfde ook in Goa op veel plaatsen afgemaald is tot een eeuwige memorie, alle wat ik heb willen verhalen om de vreemdigheden van de geschiedenissen en [68] vissen en het is te geloven dat er noch veel ander vissen en zeemonsters zijn, wat tot onze notitie niet gekomen is, gelijk men ook dagelijks blijkbaar ziet die zich op zee generen zulks soms ontmoeten, waarmee genoeg gezegd is wat de vissen en zeemonsters van Indien aangaat.

Dat 49. capittel.
Van alle vruchten, boomen, planten ende gemeen kruyden in Indien, inden eersten van een fruyt ghenaempt ananas.

Annotatio D. Paludanus.
Ananas, van die Canarijns ananasa geheeten, van die Brasilianen nana ende van anderen in Hispaniola, iaiama, van die Spaengiaerden in Brasyl pinas, om eenighe ghelijckenisse, die dese vrucht heeft met die pijnappel, is uyt die prouincie van Santa Croce eerst in Brasilien, van daer in Spaensch Indien ende volgens in Oost Indien gebracht, al waer zy nu overvloedigh wassen, van die groote vande citroenen ofte van een gemeene meloen, seer schoon van koluer, wt den groenen geel, welcke groenigheyt rijp werdende vergaet; lieflijck van smaeck ende aengenaem van rueck, ghelijck als een abricot, datmen oock duer den rueck erkennen mach die huysen, daer dese vruchten in zijn. Van verre dese vruchten aenschouwende gelijcken wel artisocken, dan hebben sulcke scherpe steecsels niet. Die planten daerop dese vruchten wassen, zijn van die groote eenes cardons ende hebben oock wortelen ghelijck den cardon, daerop eene vrucht alleen groeyt, ende dat int midden des stams, ende rontsomme seeckere kleyne, daer van ooc sommighe vruchten brenghen. Ick hebbe sommige planten hier af gehadt in mynen hof, die my ghebracht waren uyt Brasilien, dan konde onse koude niet dragen. Dese vrucht is warm ende vocht, ende wort uyt wijn gegheten ghelijck een persick, ende is licht om te verteeren, nochtans te vele genuttight zijnde maken inflammatie ende hitte ende verseeren oock het tantvleysch, omme die kleyne draeykens, die daer door loopen. Dese vruchten zijn menigerley by die Brasilianen, die nae het onderscheyt der talen oock verscheyden namen hebben, ende insonderheyt werden beschreven driederley specien, waer van die eerste wort geheeten iaiama, die wel die langhste is ende de lieflickste van smaeck, geel van vleysche, die tweede boniama, die wit zijn van binnen ende mal [69] soet van smaeck, die derde iaiagna, die oock inwendigh wit zijn met een rijnsche wynnige smaeck. Soo groeyen dese vruchten oock ofte van selven, ongheplant, ende worden wilde ananassen gheheeten, ofte gheplant in hoven, daer af tot nu toe ghesproken. Die wilde wassen op stammen eender spiessen hoogh, ront, ende van die groote eender orangie-appel, vol doornen; die bladeren hebben oock scherpe spitsen ende ronts omme vol sachte doornkens; die vrucht wort van weynighe ghegheten, hoe wel zy tamelijck lieffelijck van smaeck is; die gheheele plante met die wortelen zijn vol sops, welcke, seven oft acht uren des morghens met suycker ghedroncken, ghehouden wort voor een seker remedie tegens de hitte der lever en de nieren, teghens sweerende nieren, etterigh water ende excoriatie van die roede; die Arabers prysen dit sop ooc teghens roose, ende noement queura. Die meer hier af wil weten, lese Costam in die eygen capittelen van ananas, ende Oviedium int 8. boeck int 18. capittel, ende Thevetium in zijn obseruatie van America int 46. capittel; ananas gheconfytet in suycker zijnde gelijck comcommeren in groote; ick hebber veele ghehadt.

Ananas is wel een vande beste fruyten ende smakelijckste van geheel Indien, en is niet eygen van Indien, dan vreemt, want isser eerst gebracht vande Portugesen uyt Brasilien, soo datse int eerste voor een nieuwigheyt vercoft werden, voor een pardau ende meer 'tstuck; maer zijnder als nu so veel aenghegroeyt, dat het over al vol af is, ende zijn altoos seer goeden koop. Haer saysoen, datse rijp zijn, is inde vasten, want dan zijnse op haer beste ende smaeckelijckste. Zijn van die groote van een meloen ende hebben het fatsoen ghelijck het hooft van een spinrocke, van buyten gelijck een pijn-appel, maer saecht om te snyden, van koluer root ende groenachtigh; wassen langhs der aerde die hooghte van een halve vaem, luttel min ofte meer. Die bladeren van dit fruyt zijn bynaest gelijck het kruyt, datmen van Spaengien brengt, genaempt aloe ofte semper viva, om dat het altoos groen is, daerom men't aen de balcken in de huysen hanct, doch zijn wat smalder ende aende kanten wat scherpachtigh, als uytghehackelt. Int eeten soo schiltmense ende snydmense in schyven ofte somen wil. Hebben van binnen sommighe kleyne ‖ keerngiens ghelijck van appelen ofte peeren. Zijn van binnen van koluer ghelijck een opghesneden pers die rijp is, [70] ende oock bynaest van die selfde smaeck, maer hebben in leckerheyt over alle fruyten voordeel; het sop daer van is ghelijck soeten most; men en kander hem niet sat af eeten. Is seer heet van naetueren, want soomen daer een mes een half ure laet in steken, sal half op ghegheten wesen in't uyt trecken; even wel en doet sonderlinge gheen quaet, ten waer datmen daer in so groote overvloedighz af aet, dat het hem qualicken bequaem, ghelijcker menighe ongheregelde menschen zijn, in alle dingen sonder mate ghebruijckende; evenwel wort die krancken verboden het gemeen toebereyden vande annanassen om te eeten, is te snyden, nae datse gheschilt zijn, in ronde schyven, ende dan met wijn overgoten, en is seer lieffelijck om eeten.

Dat 49^ste kapittel.
Van alle vruchten, bomen, planten en gewone kruiden in Indien, als eerste van een fruit genaamd ananas.

Commentaar D. Paludanus.
Ananas, van de Canaria’ s ananasa geheten, van de Brazilianen nana (1) en van anderen in Hispaniola iaiama, van de Spanjaarden in Brazilië pinas vanwege enige gelijkenis die deze vrucht heeft met de pijnappel, (2) is uit de provincie van Santa Croce (3) eerst in Brazilië en vandaar In Spaans Indien en vervolgens in Oost Indien gebracht, alwaar zij nu overvloedig groeien, van de grootte van de citroenen of van een gewone meloen, zeer mooi van kleur, uit het groene geel, en die groenheid vergaat bij rijp worden; lieflijk van smaak en aangenaam van reuk, gelijk als een abrikoos dat men ook door de reuk herkennen mag de huizen daar deze vruchten in zijn. Als je van verre deze vruchten aanschouwt lijken ze wel artisjokken, dan hebben zulke scherpe stekels niet. De planten waarop deze vruchten groeien zijn van de grootte een kardoen en hebben ook wortels gelijk de kardoen, daarop een vrucht alleen groeit en dat in het midden van de stam en rondom zekere kleine waarvan ook sommige vruchten brengen. Ik heb sommige planten hiervan gehad in mijn hof die me gebracht waren uit Brazilië, dan ko onze koude niet verdragen. Deze vrucht is warm en vochtig en word uit wijn gegeten gelijk een perzik en is licht om te verteren, nochtans te veel genuttigd maken ze ontstekingen en hitte en bezeren ook het tandvlees vanwege de kleine draadjes die daardoor lopen. Deze vruchten zijn menigerlei bij de Brazilianen die naar het onderscheid der talen ook verschillende namen hebben en vooral worden beschreven drievormige species waarvan de eerste wordt geheten iaiama (4) die wel de langste is en de lieflijkste van smaak, geel van vlees, de tweede boniama die wit zijn van binnen en mal [69] zoet van smaak, de derde iaiagna die ook inwendig wit zijn met een zurige wijnachtige smaak. Zo groeien deze vruchten ook of van zelf zonder te planten en worden wilde ananassen geheten of geplant in hoven, waarvan tot nu toe gesproken. De wilde groeien op stammen van een spies hoog, rond en van de grootte van een oranjeappel, vol doornen; de bladeren hebben ook scherpe spitsen en rondom vol zachte doorntjes; de vrucht wordt van weinige gegeten, hoe wel het tamelijk liefelijk van smaak is; de gehele plant met de wortels zijn vol zap en als die om zeven of acht uren ‘s morgens met suiker gedronken wordt het gehouden voor een zekere remedie tegen de hitte der lever en de nieren, tegen zwerende nieren, etterig water en krabeffect van de roede; de Arabieren prijzen dit sap ook tegen de roos en noemen het queura. Die meer hiervan wil weten leest Costa in de eigen kapittelen van ananas en Oviedio (5) in het 8ste boek in het 18^de kapittel en Thevet (6) in zijn observatie van America in het 46^ste kapittel; ananas gekonfijt in suiker is gelijk komkommers in het groot; ik heb er vele gehad.

Ananas is wel een van de beste fruiten en smakelijkste van geheel Indien en is niet eigen van Indien, dan vreemd, want is er eerst gebracht van de Portugezen uit Brazilië zo dat ze in het eerste voor een nieuwigheid verkocht werden voor een pardau en meer 't stuk; maar zijn er als nu zo veel gegroeid zodat het overal vol van is en zijn altijd zeer goedkoop. Hun seizoen dat ze rijp zijn is in de vasten, want dan zijn ze op hun beste en smakelijkste. Zijn van de grootte van een meloen en hebben de vorm gelijk het hoofd van een spinrok, van buiten gelijk een pijnappel, maar zacht om te snijden, van kleur rood en groenachtig; groeien langs de aarde met de hoogte van een halve vadem, luttel min of meer. De bladeren van dit fruit zijn bijna gelijk het kruid dat men van Spanje brengt, genaamd Aloë of Semper-viva omdat het altijd groen is, waarom men het aan de balken in de huizen hangt, doch zijn wat smaller en aan de kanten wat scherpachtig, als uitgehakt. In het eten zo schilt en snijdt men ze in schijven of zo men wil. Hebben van binnen sommige kleine kerntjes gelijk van appels of peren. Zijn van binnen van kleur gelijk een opgesneden perzik die rijp is, [70] en ook bijna van dezelfde smaak, maar hebben in lekkerste over alle fruiten voordeel; het sap daarvan is gelijk zoete most; men kan er zich niet zat van eten. Is zeer heet van naturen, want zo men daar een mes een half uur in laat in steken zal het half opgegeten wezen in het uittrekken; evenwel doet het geen bijzonder kwaad, tenzij dat men daarin zo’n grote overvloed van eet zodat het hem kwalijk bekomt, gelijk er menige ongeregelde mensen zijn in alle dingen zonder maat te gebruiken; evenwel wordt het de zieken verboden het algemeen toebereiden van de ananassen om te eten is te snijden nadat ze geschild zijn in ronde schijven en dan met wijn overgoten is zeer liefelijk om te eten.

Dat 50. capittel.
Van de iaqua ofte iaacca.

Annotatio D. Paludanus.
Het wast in Calecut ende sommige ander plaetsen van Indien neffens die Zee, op die wateren, een sekere vrucht, die in Malavar Iaca geheeten wordt, in Canara ende Guzaratte panar ende panasu, van die Arabiens panax, van die Persianen fanax. Dese vrucht wast aen groote boomen, niet uyt die tacken, gelijck andere vruchten, maer uyt die stam ofte tronck, boven der aerden, onder die bladeren, welcke booms bladeren zijn van die groote van een handt, groenachtigh, met een dicke harde draet, in die lenghte doorgaende. Die cleijnste van dese vrucht, insonderheyt die in Malavar wassen, welcke die beste zijn, zijn grooter dan onse grootste flesschen ofte pompoenen (wel verstaende die Portugesche). Zijn van buyten met een harde huijt overtrocken, groen van verwe, in anderen vast die pijn-appel gelijck, uyt besondert, dat die huijt schijnt te wesen vol diamant puntkens, die groene korte angelkens hebben, die welcke endight in swarte puntkens, die doch niet scherp ofte stekende zijn, hoe wel zy also schynen. Dese vruchten dan zijn gelijck meloenen, ende somtijts grooter, uytwendigh groen, inwendigh geel, met vele sachte doornkens ofte graetkens gelijck een eegel becleedet. Die in Goa wassen, zijn so goet niet, noch ooc so smackelick als die in Malavar. Dese vrucht, rijp wesende, 'twelck gemeenlick is in Decembri, ruect seer lieffelijck [71] en is van tweederley geslachte, daer van den besten barca gheheeten worden, die andere papa, die niet so goet en int aentasten ooc vveeck zijn ‖ als die eerste. Die beste kosten ontrent 40. Malvadisen, dat is een vveynigh meer dan een reael. Rijp vvordende soo kryghen zy een svvarte coluer ende harde basten. Het buytenste, dat om die note is, heeft menigherley smaeck; somtijts smaeckt het gelijck een meloen, somtijts ghelijck een persijcke ende lieflijcker, met vvelcke het in die smaeck die meeste eenlickheyt heeft, somtijts smaeckt het als honigh-graet, somtijts als een lieflijck citroen, dan zijn hart om te verteren, gaen gemeenlicken weder af onverteert, gelijck zy gegeten vvorden. Dese vruchten in die lenghte ghesneden ende gheopent zijn van binnen vvit ende gedrongen van vleijsch, en dat met ladekens onderscheyden vol lange noten, dicker ende grooter als onse dayen, met een grau velleken overtrocken, ende met een vvitte note, ghelijck onse castanien, groen gegeten zijnde, aertachtigh ende scherp van smaec, en vele vvinden genererende, maer ghebraden ofte gesoden vvesende als onse castanien zijn seer smakelick en vervvecken onkuijscheyt, vvaerom zy meest gegeten vvorden; stoppen ooc buijcloop. Die pulpe, die buyten om is, besvvaert die mage seer, ende daer in corrumperende brenght by boose ende vergifte humueren, ende daeromme die altoos vele van dese vruchten eeten, lichtelicken gheraken in die pestilentiale siecte, vvelcke die Indianen morxi noemen. Die meer hier af begeert te vveten, lese Ludovicum Romanum in 't 5. boec, in't 15. cap. zijnder navigatie, ende Christophorum a Costa, in't cap. van iaca, ende Garcia ab Horto int 2. boec in't 4. Cappittel.

De iaacas wassen aen groote boomen ghelijck note-boomen, ende dat alleenlick aen die zee-cant, te weten die contreyen aende zee. Groeyen gants contrarie van alle vruchten, want wassen recht boven die aerde, aenden trunck vanden boom, ende aende knuijsten dicke tacken; maer daer die tacken hem verspreyen en dun en vol bladeren zijn, en wassen gheen. Zijn vande groote van een groote meloen ende by naer sulcken fatsoen, doch zijnder sommighe so groot alsmen goelijckskens kan opheffen. Zijn van buyten van fatsoen ghelijck die annanas, doch gladder, en van coluer doncker groen. 'tFruijt van binnen [72] is in huijskens, ghelijck die kastanien, maer heeft een ander fatsoen, en elck huijsken heeft een fruijt, 'twelck is half wit, en voorts geelachtigh, ende kleeft aen die handen by naest ghelijck honigh, die noch in de bye-corven by't was is. Is ooc van die tayigheyt ende in die smaeck van soetigheyt weynigh ongelijck. Dit fruijt is het buytenste, dat om die castanie is, welck is van het fatsoen van een aker bynaest, alsser het achterste groen dopken af is, ende ooc van dier groote, ende sommige wat grooter; het fruijt, ‖ datter om is, afgegheten, zijn die castanien goet om te braden ofte sieden, en zijn weynigh onghelijck in smaec die castanien van Europa. Dese huijskens zijnder somtijts in elcke iaacca een hondert ende meer, na die groote vande iaacca. Daer zijnder tweederley, die beste worden ghenaemt girasal, ende die ghemeenste en van minder estimatie heetmen chambasal, doch in 't fatsoen ende boomen en hebben gheen onderscheyt, dan alleenlick dat die girasals hebben soeter smaec. Met dese namen girasal ende chambasal onderscheyden die Indianen ooc het rijs ende ander dingen; heeten het beste altoos girasal, ende dat minder is chambasal, waer na zy hare prysen hebben. Die iaaccas zijn het gheheele jaer duer.

Dat 50^ste kapittel.
Van de iaqua of jaca.

Commentaar D. Paludanus.
Er groeit in Calcutta en sommige ander plaatsen van Indien neffens de zee, op de wateren, een zekere vrucht die in Malabar Iaca (1) geheten wordt, (Artocarpus heterophyllus) in Canaria en Guzarate panar en panasu, (2) van de Arabieren panax, van de Perzen fanax. Deze vrucht groeit aan grote bomen, niet uit de takken gelijk andere vruchten, maar uit de stam of tronk, boven de aarde onder de bladeren, welke booms bladeren zijn van de grootte van een hand, groenachtig, met een dikke harde draad die in de lengte doorgaat. De kleinste van deze vrucht, en vooral die in Malabar groeien en die de beste zijn die zijn groter dan onze grootste flessen of pompoenen (Lagenaria siceraria) (wel verstaande de Portugese). Zijn van buiten met een harde huid overtrokken, groen van kleur, in anderen vast de pijnappel gelijk, uitgezonderd dat de huid schijnt te wezen vol diamant puntjes die groene korte angeltjes hebben die eindigt in zwarte puntjes die toch niet scherp of stekend zijn, hoewel zij alzo schijnen. Deze vruchten dan zijn gelijk meloenen en soms groter, uitwendig groen, inwendig geel met vele zachte doorntjes of graadjes gelijk een egel bekleedt. Die in Goa groeien zijn niet zo goed, noch ook zo smakelijk als die in Malabar. Deze vrucht, als die rijp is wat gewoonlijk is in december, ruikt zeer liefelijk [71] en is van tweevormig geslacht waarvan de besten barca geheten worden, de andere papa die niet zo goed en in het aantasten en ook weker zijn dan de eerste. De beste kosten omtrent 40 Malvadisen, (4) dat is een weinig meer dan een reaal. Als ze rijp worden zo krijgen zij een zwarte kleur en harde basten. Het buitenste, dat om de noot is, heeft menigerlei smaak; somtijds smaakt het gelijk een meloen, somtijds gelijk een perzik en lieflijker waarmee het in de smaak de meeste gelijkheid heeft, somtijds smaakt het als honingraat, somtijds als een lieflijk citroen, dan zijn hart om te verteren, gaan gewoonlijk weer af onverteerd, gelijk zij gegeten worden. Deze vruchten in de lengte gesneden en geopend zijn van binnen wit en gedrongen van vlees en dat met laadjes onderscheiden vol lange noten, dikker en groter dan onze dadels met een grauw velletje overtrokken en met een witte noot, gelijk onze kastanjes, groen gegeten zijn ze aardachtig en scherp van smaak en generen vele winden, maar als ze gebraden of gekookt zijn zoals onze kastanjes zijn ze zeer smakelijk en verwekken onkuisheid, waarom zij meest gegeten worden; stoppen ook buikloop. De pulp die buiten om is, bezwaart de maag zeer en daarin bederft en brengt bij boze en vergiftige humeuren en daarom die veel van deze vruchten eten licht geraken in de pest achtige ziekte die de Indianen morxi noemen. Die meer hiervan begeert te weten die leest Ludovicum Romanum in 't 5^de boek, in 't 15^de kapittel van zijn navigati, en Christophorum a Costa, in 't kapittel van iaca, en Garcia ab Horto in het 2^de boek in 't 4^de kapittel.

De Jaca groeit aan grote bomen gelijk notenbomen en dat alleen aan de zeekant, te weten de contreien aan de zee. Groeien gans contrarie van alle vruchten, want groeien recht boven de aarde aan de tronk van de boom en aan de knotten van dikke takken; maar daar de takken zich verspreiden en dun en vol bladeren zijn daar groeien er geen. Zijn van de grootte van een grote meloen en bijna zo’ n vorm, doch zijn er sommige zo groot zat men ze moeilijk kan opheffen. Zijn van buiten van fatsoen gelijk de ananas, doch gladder, en van kleur donkergroen. Het fruit van binnen [72] is in huisjes gelijk de kastanjes, maar heeft een andere vorm en elk huisje heeft een fruit wat is half wit en voorts geelachtig en kleeft aan de handen bijna gelijk honing die noch in de bijenkorven bij de was is. Is ook van de taaiigheid en in de smaak van zoetheid weinig ongelijk. Dit fruit is het buitenste dat om de kastanje is wat is van de vorm van een eikel bijna als er het achterste groene dopje af is en ook van die grootte en sommige wat groter; het fruit dat er om is afgegeten zijn de kastanjes goed om te braden of koken en zijn weinig ongelijk in smaak de kastanjes van Europa. Deze huisjes zijn er somtijds in elke jaca een honderd en meer, naar de grootte van de jaca. Daar zijn er twee, de beste worden genaamd girasal en de gewoonste en van minder aardering noemt chambasal, doch in de vorm en bomen geen onderscheid, dan alleen dat de girasals hebben zoetere smaak. Met deze namen girasal en chambasal onderscheiden de Indianen ooknde rijst en andere dingen; heten de beste altijd girasal en dat minder is chambasal, waarnaar zij hun prijzen hebben. De jaca’ s zijn her et gehele jaar door.

Dat 51. capittel.
Vande mangas.

Annotatio D. Paludanus.
Mangas vvassen aen groote boomen, gelijck die boomen van iaca, hebbende veele tacken, ende zijn van groote ghelijc een groot gansen ey, ende op sommige plaetsen in Indien 2. pont ofte meer vveghende, een menigmael op eenen boom onderscheydelijcken van colueren, vvant sommige zijn bleec groen, andere geel, andere vvt den groenen root, lieflijcken, ende aengenaem van smaec ende ruec, ja niet bedorven vvesende smaeclijcker als die aller beste persiken. Belangende die name vvorden gemeenlijcken geheeten mangas, in Canarijn ambo, van die Turcken ende Persen amba. Worden ghevonden op die boomen vanden April tot November, nae der plaetsen gelegentheyt ende situatien. Wassen in veele provintien, dan die beste in Ormus [73] daer dese voor alle andere vruchten worden gesocht. Daer na volgen die in Gusaratte wassen, die van wegen haer waerdie Gusaratten geheeten werden, hoe wel cleijnder dan die andere, nochtans smakelicker ende lieffelicker van rueck, inwendigh met een kleijn nootken. Ten derden volghen die in Balagate wassen; die zijn de aldergrootste, want daer gesien zijn die 2. pont ende een vierendeel weghen. Ooc zijnse lieffelicken van smaeck, die in Charanna, Quindor, Madanagor ende Dultabado, die voornaemste steden des coninghs Nizamoxa, groeyen, ghelijck oock die van Bengala, Pegu ende Malacca. Die bast van dese vrucht afgedaen zijnde wordt gegeten in schijfkens gesneden, met oft sonder wijn, ghelijck wy luyden hier te landt die persicken doen. Zy worden ooc geconfytet ofte inghemaect, om dese beter te behouden, oft in suycker ofte in azijn, olye ende sout, ghelijck in Spaengien die olyven, met een mes een weynigh gheopent zijnde, ende daer in gesteken groene gengber, knufloock, mostaert ofte diergelijcke dingen; werden ten tyden alleen met sout ghegheten ende somwylen ghekockt met rijs, gelijckmen hier te lande olyven doet, ende aldus geconfytet ende ghecockt zijnde, worden te merct ghebracht. Dese vrucht is cout ende voecht, hoe wel die ghemeene man die achtet heet te zijn, ende seggen, dat hy pyne ende nypinghe in die magen genereert van die sulcke eeten; dat meer is, ooc die heydensche medecijns seggen dese vrucht heet te wesen ende verachten die, als die wilt vuer, roose, brandende heete cortsen ende geswellen, met schorftheyt maect, 'twelck ic achte dat gheschiet in sodanighe persoonen, daer dese vrucht in die magen verderft, maer om die groote hitte dezes tijts; als dese vruchte in saysoen is, vallen ooc wel vele in die voorgenoemde siecten, hoe wel zy gheen deser vruchten eeten.
Al eer dese vrucht gheheel rijp wert, is zy wat treckende van smaec, insonderheyt het binnenste, dat naest die note is, maer rijp wesende soet ende smakelick. Die note, die daer in is, heeft een harde bast, met harde draykens op ende omgaende, daer in een langhachtigh nootken van die groote als een aker, van binnen wit, ooc uytwendigh met een wit vliesken bedect, bitter van smaeck raw zijnde, daeromme zy voorderlicken is teghens wormen ende den buijck loop, teghens wormen raw ghegheten ende teghens buijck loop die nootkens ghebraden, die alsdan smaken als gebraden akers. Men vindt oock een ander soorte deser vruchten, sonder steenen, die welcke seer lieffelicken sien. Noch so isser een derde geslachte, welcke wilt zijn, en worden gheheeten mangas brauas, is een sterc fenijn, daer mede [74] zy elckanderen vergheven, want die een weynigh daer af eetet, sterven terstont. Zy vermenghen ten tyden olye tot dese vrucht om zijn kracht te stercken, dan genomen zijnde, hoe het wesen mochte, doodet seer snel ende is tot noch toe gheen middel ghevonden om dit vergift te ghenesen. Dese vrucht is licht groen ende een vveynigh blinckende, vol vvit melck sops, ende vveynigh vleijsch ofte pulpe hebbende, als dat het nootken meest met een harde bast overtrocken is, van die groote eenens queappels.

Die mangas wassen aen boomen ghelijc die iaacca boomen; zijn vande groote van een groote persick, maer wat lanckwerpende, en een weynighsken omghekromt, van coluer claer groen, treckende wat nae't geele, ende somtijts nae't roodt. Heeft van binnen eenen steen, grooter als een persen steen, maer en duecht niet om te eeten. Die manga is van binnen geelachtigh, ende valt in't snyen vlasachtigh, doch sommige zijnder wat glader; hebben een seer ‖ lieffelijcken smaeck, beter als die persen. Zijn met die annanas die beste fruyten van Indien, ende profytelickste, want gheven groot voetsel ende onderhout, als in Portugael ende Spaengien die olyven. Men plucktse ooc, als zy noch groen zijn ende makender concerven af, ende meestendeel ghesouten in potten, en ghebruijckense in't ghemeen om te eeten met het rijs, welck zy sieden in enckel water, dat die greynen heel blyven, en dan eetent met dese ghesouten mangas, dat den dagelijcksche cost is vande slaven en oock vande ghemeene man, ofte gesouten droogen visch inde plaets van mangas, sonder broodt; want het rijs is in die plaets van broodt. Dese gesoute mangas zijn in't opsnyden van coluer ghelijck die Spaensche witte olyven, ende by nae vande selfde smaeck, maer zijn wat renscher, en soo bitter niet; trecken wat nae't suer. Zijn in soo groote abondantie, dat te verwonderen is. Daer zijnder andere, die worden ooc ghesouten ende van binnen ghevult met stucxkens van groene genghber ende loock ghesoden; dese heetense mangas recheadas, ofte in achar. Dese worden oock veel ghebruijckt, maer also ghemeen niet als d'ander, want zijn costelijck ende meer gheestimeert. [75]

Dese worden bewaert in potten met olye ende azijn ghesouten. Die saisoen vande mangas, datse rijp zijn, begint inde vasten ende duert tot die maent van August. toe.

Dat 51^ste kapittel.
Van de mango’ s.

Commentaar D. Paludanus.
Mango’ s (1) (Mangifera indica) groeien aan grote bomen, gelijk de bomen van jaca, hebben vele takken en zijn van grootte gelijk een groot ganzenei en op sommige plaatsen in Indien wegen ze 2 pond of meer, menigmaal op een boom verschillend van kleur want sommige zijn bleekgroen, andere geel, andere uit het groene rood, lieflijk en aangenaam van smaak en reuk, ja als ze niet bedorven zin smaken ze als de aller beste perziken. Aangaande de naam worden ze gewoonlijk geheten mangas, in Canaria ambo, van de Turken en Perzen amba. (2) Worden gevonden op de bomen van april tot november, naar de gelegenheid en situatie van de plaatsen. Groeien in vele provinciën, dan de beste in Ormus [73] daar deze voor alle andere vruchten worden gezocht. Daarna volgen de in Gujarati groeien die vanwege hun waarde van Gujarati geheten worden, hoe wel kleiner dan de andere, nochtans smakelijker en liefelijker van reuk, inwendig met een klein nootje. Ten derden volgen die in Balagate groeien; die zijn de allergrootste, want daar zijn ze gezien die 2 pond en een vierendeel wegen. Ook zijn ze liefelijke van smaak die groeien in Charanna, Quindor, Madanagor en Dultabado, (3) de voornaamste steden van koning Nizamoxa, (4) gelijk ook die van Bengalen, Pegu en Malakka. Als bast van deze vrucht afgedaan is wordt het gegeten in schijfjes gesneden, met of zonder wijn, gelijk wij lieden hier te lande de perziken doen. Zij worden ook gekonfijt of ingemaakt om deze beter te behouden of in suiker of in azijn, olie en zout, gelijk in Spanje de olijven, die met een mes een weinig geopend worden en daarin wordt gestoken groene gember, knoflook, mosterd of diergelijke dingen; worden ten tijden alleen met zout gegeten en soms gekookt met rijst, gelijk men hier te lande olijven doet, en als ze aldus gekonfijt en gekookt zijn worden te markt gebracht. Deze vrucht is koud en vochtig, hoewel de gewone man het acht heet te zijn en zeggen dat het pijn en knijpen in de magen genereert van de zulk eten; dat meer is, ook de heidense medecijns zeggen deze vrucht heet te wezen en verachten die als de wild vuur, roos, brandende hete koortsen en gezwellen, met schurft maakt, wat ik acht dat het geschiedt in zodanige personen daar deze vrucht in de magen bederft, maar vanwege de grote hitte van deze tijd; als deze vrucht in het seizoen is, vallen ook wel velen in de voorgenoemde ziekten, hoewel zij geen van deze vruchten eten.
Aleer deze vrucht geheel rijp wordt is het wat trekkend van smaak vooral het binnenste dat naast de noot is, maar als ze rijp zij en zoet en smakelijk. De noot die daarin is heeft een harde bast, met harde draadjes op en omgaande waarin een langachtig nootje van de grootte als een eikel, van binnen wit, ook uitwendig met een wit vliesje bedekt, bitter van smaak en rauw zijn, daarom is het bevorderlijk tegen wormen en de buikloop, tegen wormen rauw gegeten en tegen buikloop de nootjes gebraden die alsdan smaken als gebraden eikels. Men vindt ook een andere soort van deze vruchten, zonder stenen, die zeer liefelijke uitzien. Noch zo is er een derde geslachte die wild zijn en worden geheten mangas brauas, (7) is een sterk venijn waarmee [74] zij elkaar vergeven, want als er een weinig daarvan eet sterft die terstond. Zij vermengen ten tijden olie tot deze vrucht om zijn kracht te versterken, dan als het genomen is, hoe het wezen mocht, doodt het zeer snel en is tot nog toe geen middel gevonden om dit vergift te genezen. Deze vrucht is licht groen en blinkt een weinig, vol wit melksap die een weinig vlees of pulp heeft als dat het nootje meest met een harde bast overtrokken is, van de grootte van een kweeappel.

Mango’ s groeien aan bomen gelijk de jaca bomen; zijn van de grootte van een grote perzik, maar wat langwerpiger en wat omgekruld, van kleur helder en trekt wat naar het gele en soms naar het rode. Heeft van binnen een steen, groter dan een perzik steen, maar deugt niet om te eten. De mango is van binnen geelachtig en valt in het snijden vlasachtig, doch sommige zijn er wat gladder; hebben een zeer liefelijke smaak, beter dan de perzik. Zijn met de ananas de beste fruiten van Indien en profijtelijkste, want geven groot voedsel en onderhoud als in Portugal en Spanje de olijven. Men plukt ze ook als ze noch groen zijn en maken er conserven (6) van en meestendeel gezouten in potten en gebruiken ze in het algemeen om te eten met de rijst die ze zieden in enkel water zodat de korrels heel blijven en eten het dan met deze gezouten mango’s dat de dagelijkse kost is van de slaven en ook van de gewone man of gezouten droge vis in de plaats van mango’s, zonder brood; want de rijst is in de plaats van brood. Deze gezouten mango’ s zijn in 't opsnijden van kleur gelijk de Spaanse witte olijven en bijna van dezelfde smaak, maar zijn wat zuurder en niet zo bitter; trekken wat naar het zure. Zijn in zo grote overvloed dat het te verwonderen is. Daar zijn er andere die worden ook gezouten en van binnen gevuld met stukjes van groene gember en look gekookt; deze noemen ze mangas recheadas of in achar. (8) Deze worden ook veel gebruikt, maar niet alzo algemeen zoals de andere, want ze kostbaar en meer gewaardeerd. [75]

Deze worden bewaard in potten met olie en azijn gezouten. Het seizoen van de mango’ s dat ze rijp zijn begint in de vasten en duurt tot de maand augustus toe.

Dat 52. capittel.
Vande cajons.

Annotatio D. Paludanus.

Dese vruchten wassen aen groote boomen, den appelboom niet ongelijc (maer die jonge boomkens hebben bladeren gelijc lauriren); sien wat bleeck groen, ende dick met wit bloysel, gelijc die oraengie boomen, maer meerder bladerkens hebbende, ende niet so wel riekende. Die vruchten zijn van die groote ende forme gelijck een gansen ey ofte als eenen grooten appel, seer geel, ende goet van ruec, inwendigh spongieus ende vol sops, gelijck limoenen, ende zijn sonder koreltkens, soet van smaeck, hoe wel die keel een weynigh t'samen treckende. Schynen niet gemeen ‖ gheweest te hebben in Oost Indien, dan uyt Brasilien aldaer gebracht, alwaer die nootkens veel ghegheten worden, hoe wel Thevet in die beschryvinge van America in't 61. cap. anders schrijft. In't eynde van dese vrucht wast een note, van gedaente ghelijck een niere van eenen haes, die icker vele tot mynent hebbe, gebracht door eenen Portugesche stuer-man, asverwigh, ende ten tyden asverwigh rosch. Dese nootkens hebben 2. bolsters, tusschen welcke tween een spongieuse vette materie, gelijc olye, heet ende scherp; maer int binnenste een witte kerle, bequaem ende lieffelic om te eeten, gelijc pistachien, met een grau velleken overtrocken, datmen af doet. Dese nootkens, weynig gebraden zijnde, worden gegeten, ende zijn so aengenaem, ende vervvecken tot oncuijsheyt. Die vrucht als oock die nootkens vvorden voor eenbancket aengherecht, ende die vruchten worden met vvijn ofte sonder vvijn ghegheten, vvant behalven die goede smaeck, die zy hebben, zijn zy ooc bevonden dienstelick in svvacheyt der maghen, int braken, ende onlust tot spyse; andere, die zy hier toe niet willen ghebruijcken, eeten die selfde een weynigh in water gheweijckt.
Die scherpe olye tusschen beyde de basten is zeer goedt om wilt vuer ende vleckheyt te ghenesen. Die Brasilianen gebruijckense teghens schorftheyt. Dese boomen worden voort geplant door die noten, die eerste, ende een groote vrucht, noch saedt noch korelgiens hebbbende.

Daer zijn sommighe, die meenen, dat dit een specie van anacardi zy, om die ghelijckenisse des scherpen sops, so tusschen beyde de basten. Leest hier af breeder Caroli Clusij observatie in Garciam, in't I. boeck, het 3. capittel.

De cajus wassen aen boomen ghelijck appel-boomen; zijn vande groote van een peer, achter wat scherpachtigh ende voor wat dicker; van coluer geelachtigh, ende als zy rijp zijn, zijnse sacht in't aentasten; wassen recht anders als die appelen, want daer alhier die appelen den steel hebben, daer hebben dese cajus een castanie, vande groote van't voorste lidt van een duijm, hebbende een ander coluer ende fatsoen als die castanien vande iaqua, ende zijn ooc beter ende smakelijcker om te eeten, maer moeten ghebraden wesen. Zijn van binnen wit gelijck die castanien van Europa, dan hebben dicker basten ofte doppen, welcke zijn van coluer blauachtigh ende doncker groen. Als zy ongebraden ofte rau zijn, en machmense met die mont niet op doen, want alsmense met die lippe ofte tonghe raeckt, salder het vel terstont af byten en seer smerten, waermede menigh bedroghen werden, die 't niet en weten; daerom moetmense met een mes op doen ofte braden, wiltmen daer deech af hebben. Het fruijt, te weten de caju, is ghelijck daermen 'tvoorste van eenen appel af soude ‖ maken, daer staet den steel, daer zy aen wast. In 't eeten worght zy seer inde keel in 't swelgen, niet teghenstaende heeft eenen renschen smaeck, want is seer vochtigh ende vol nats. Men snijtse ghemeenlijck in ronde schyven ende legghense in een schotel met water ofte wijn, ende dan met sout daer op ghewreven, so en worgense so seer niet, en zijn seer goet ende smakelick om te eeten. Haer saysoen, datse rijp zijn, is inde vasten ende inden winter, ghelijck die mangas, maer en zijn so goet niet als die mangas ende ananas, en oock van minder estimatie; men heeftse oock in grooter menighte duer geheel Indien. [77]

Dat 52^ste kapittel.
Van de cashew.

Commentaar van D. Paludanus.

Deze vruchten groeien aan grote bomen, de appelboom niet ongelijk (maar de jonge boompjes hebben bladeren gelijk laurieren); zien wat bleekgroen en dik met witte bloemen gelijk de oranjebomen maar hebben meerder bladertjes en ruiken niet zo goed. De vruchten zijn van de grootte en vorm gelijk een ganzenei of als een grote appel, zeer geel en goed van reuk, inwendig spongieus en vol sap gelijk limoenen en zijn zonder korreltjes, zoet van smaak, hoewel het de keel een weinig tezamen trekt. Schijnen niet algemeen geweest te zijn in Oost-Indien, dan uit Brazilië aldaar gebracht alwaar de nootjes veel gegeten worden, hoewel Thevet in de beschrijving van America in het 61^ste kapittel anders schrijft. In het einde van deze vrucht groeit een noot, van gedaante gelijk een nier van een haas waarvan ik er veel bij me heb gebracht door een Portugese stuurman, askleurig en ten tijden askleurig roze. Deze nootjes hebben 2 bolsters waartussen twee een spongieuze vette materie, gelijk olie, heet en scherp; maar in het binnenste een witte kern, bekwaam en liefelijk om te eten, gelijk pistache, met een grauw velletje overtrokken dat men afdoet. Als deze nootjes wat gebraden zijn worden ze gegeten en zijn zo aangenaam en verwekken tot onkuisheid. De vrucht als ook de nootjes worden voor een banket aangericht en de vruchten worden met wijn of zonder wijn gegeten, want behalve de goede smaak die zij hebben zijn zij ook bevonden dienstig in de zwakte van de maag, in het braken en onlust tot spijs; anderen die zij hiertoe niet willen gebruiken eten die een weinig in water geweekt.
De scherpe olie tussen beide de basten is zeer goed om wild vuur (2) en vlekken te genezen. De Brazilianen gebruiken ze tegen schurft. Deze bomen worden voortgeplant door de noten, de eerste en een grote vrucht heeft noch zaad noch korreltjes.

Daar zijn sommige die menen dat dit een specie van Anacardium (3) is vanwege de gelijkenis van het scherpe sap zo tussen beide de basten. (4) Lees hiervan uitvoerige Carolus Clusius observatie in Garcia, in' het 1^ste boek, het 3^de kapittel.

De cashew groeit aan bomen gelijk appelbomen; zijn van de grootte van een peer, achter wat scherpachtig en voor wat dikker; van kleur geelachtig en als zij rijp zijn dan zijn ze zacht in het aantasten, groeien recht anders als de appelen want daar alhier de appelen de steel hebben, daar hebben deze cashew een kastanje van de grootte van 't voorste lid van een duim, hebben een andere kleur en vorm dan de kastanjes van de jaca en zijn ook beter en smakelijker om te eten, maar moeten gebraden worden. Zijn van binnen wit gelijk de kastanjes van Europa, dan hebben dikkere basten of doppen, die zijn van kleur blauwachtig en donkergroen. Als zij niet gebraden of rauw zijn mag men ze met de mond niet op doen, want als men ze met de lippen of tong raakt zal het vel er terstond afbijten en zeer smarten, waarmee menig bedrogen werden die 't niet weten; daarom moet men ze met een mes op doen of braden wil men daar deeg van hebben. Het fruit, te weten de cashew is gelijk daar men 't voorste van een appel af zou maken, daar staat de steel daar zij aan groeit. In 't eten wurgt het zeer in de keel in 't zwelgen, niet tegenstaande heeft een rinse smaak want het is zeer vochtig en vol nats. Men snijdt ze gewoonlijk in ronde schijven en legt ze in een schotel met water of wijn en dan met zout daarop gewreven, zo wurgen ze zeer niet en zijn zeer goed en smakelijk om te eten. Hun seizoen dat ze rijp zijn is in de vasten en in de winter, gelijk de mango’ s, maar zijn zo goed niet als de mango’s en ananas en ook van minder waardering; men heef ze ook in grote menigte door geheel Indien. [77]

Dat 53. capittel.
Van de iambos.

Annotatio D. Palud.

In Indien is noch een ander vrucht, die om die schoonheyt ende lieflicheyt in smaeck ende rueck en om zijn medicinale cracht weerdigh is om beschreven te worden, ende is ooc by die Indianen in grooter estime, eerst uyt Malacca in Indien ghebracht.
Die boom, daer op dese vruchten wassen, zijn so groot als die alder grootste Spaensche oraengie boomen, met veele tacken in die breede vvtgespreydet ende veele schaduwe gevende, schoon int aenschouwen. Die trunck ende groote tacken hebben een aschverwige graeuwe bast. Die bladeren zijn schoon ende sacht, langer als een breede van een hant, hebbende eenige gelijckenisse van het yser eender spiessen, met een dicke draet in die lenghte ende veele aderkens doorloopende, uytvvendigh seer groen, inwendigh bleker, met bloemkens uyt den rooden purpere verwigh, levendig van coluer, met veele vadenkens int midden, die oock lieffelijck om sien, ende van smake ghelijck clavierkens vanden wijngaert. Die vrucht is van die groote eender pere ofte na sommighe opinie vande groote ende coluer ghelijck een groote spaensche galnote hebbende die naem ontfanghen vanden coningh. Dese vruchten zijnder tweederley specien, eene, die duncker root, schynende oft zy swart waer, ende is meestendeel sonder steen, en smakelicker als d'ander, die welcke is bleeck root, ofte uyt den bleecken purper verwigh, met een lieffelicke roosen ruec, ende heeft in sich een wit ende hert steenken, niet seer ront, van die groote gelijck een perse steen, wit, met een rouw vliesken bedect; dese oft zy wel soo groot niet en is als die vorighe, is nochtans weerdigh voor lecker luyden mont beyderley riecken gelijck lieffelijcke ‖ roosen, zijn kout ende voecht, en gheheel saeft, met een dun vliesken bedect, datmen met een mes niet af mach nemen. Die boom van iambos wortelt seer diep, ende is in 't vierde jaer vruchtbaer, ende heeft menighmael vruchten in't jaer, ende wordt nimmermeer sonder vruchten ofte bloeysel ghesien, want ghemeenlijcken eenderley tacken vol bloeysels, onrijpe ende rijpe vruchten bevonden worden, boven natueren van alle andere boomen, ende daghelijcks die bloemkens afvallende (also dat het aertrijcke schijnt met roode verwe gemaelt [78] te wesen), wassen weder nieuw aen, ende also sommighe vruchten eerst aen vanghen te groeyen, andere, die rijp worden, ende andere, die rijp zijn, afgetrocken; die boom gheschuddet zijnde, vallen die rype lichtelijcken af, ende die tacken, neder ghetrocken om die vruchten af te plucken, schueren lichtelijcken. Men eet dese vruchten voor andere spysen aen die tafelen gaende ende door den dagh. Die Malabaren ende Canarijns noemen dese fruyten iamboli, die Portugesen, daer woonachtigh, iambos, die Arabiers tupha Indi, die Persianen tuphat, die Turcken alma; die boom wort van die Portugesen iambeiro gheheeten. Het bloeysel ende vruchten worden in suycker gheconfytet, welck zy gebruijcken in heete kortsen om den dorst te verdryven.

Die boomen, daer die iambos aen wassen, zijn vande groote ende by naer gelijck die pruijmboomen. Is een seer excellent fruijt en lieffelick in't ghesicht, vande groote van eenen appel; heeft een coluer root ende witachtigh, so claer ende schoon, datse schynen geschildert te wesen ofte van was gemaect, seer lieflic om te eeten; heeft eenen rueck gelijc of het rooswater waer. Is wit van binnen, ende in 't eeten vochtigh ofte waterachtigh. Is een heerlijc fruijt so wel in die schoonigheyt van 't ghesicht als ooc die lieffelijcken rueck ende smaeck; 'tis een fruijt datmen die krancken niet en verbiet, ghelijck men alle d'ander doet, maer men gheeftse die vryelijcken t'eeten, daer lust toe hebbende, want en kan geen quaet doen. Die bloesemen zijn oock seer lustigh t'aenschouwen, ende hebben eenen schoonen rueck, zijn roodt ende witachtigh. Dese boomen hebben 3. ofte viermaels 'tsjaers vruchten, ende, dat te verwonderen is, so hebbense ghemeenlijck aen d'een zyde ofte die helft vanden boom rype iambos, ende die bladen afghevallen, ende op d'ander zijde ofte helft heeft alle zijn bladeren, ende begint te bloyen, ende als dese zyde fruijt krijght, en die bladeren afvallen, so beghint d'ander zyde weer te bloyen, ende bladen te krijghen, 'twelck duert het gheheele jaer duer. Zy hebben van binnen eenen steen soo groot ende by nae van 't selfde fatsoen als het fruijt van een cypressen boom. [79]

Dat 53^ste kapittel.
Van de jambos.

Commentaar D. Paludanus

In Indien is noch een andere vrucht die vanwege de schoonheid en lieflijkheid in smaak en reuk en om zijn medicinale kracht het waard is om beschreven te worden en is ook bij de Indianen in grote waardigheid, eerst uit Malakka in Indien gebracht. (2)
De boom daar op deze vruchten op groeien zijn zo groot als de allergrootste Spaanse oranjebomen, met vele takken in de breedte uitgespreid die veel schaduw geven, mooi in het aanschouwen. De tronk en grote takken hebben een askleurige grauwe bast. De bladeren zijn mooi en zacht, langer dan een breedte van een hand, hebben enige gelijkenis van het ijzer van een spies met een dikke draad in de lengte en lopen er vele adertjes door in de lengte, uitwendig zeer groen, inwendig bleker, met bloempjes uit het rode purperkleurig, levendig van kleur, met vele vaantjes in het midden die ook liefelijk om te zien zijn en van smaak gelijk hechtrankjes van de wijngaard. De vrucht is van de grootte van een peer of naar sommige opinie van de grote en kleur gelijk een grote Spaanse galnoot. (3) Hebben de naam ontvangen van de koning. Deze vruchten zijn er in twee soorten, de ene donkerrood en schijnt of ze zwart waren en is meestendeel zonder steen en smakelijker dan de ander, die is bleek rood, of uit de bleke purperkleurig met een liefelijke rozen reuk en heeft in zich een wit en hard steentje, niet zeer rond, van de grote gelijkenis een perziksteen, wit met een ruw vliesje bedekt; deze of zijn wel zo groot niet en is als de vorige, is nochtans waardig voor lekkere lieden mond. Beide ruiken gelijk lieflijk naar rozen, zijn koud en vochtig en geheel zacht met een dun vliesje bedekt, dat men het met een mes niet af mag nemen. De boom van iambos wortelt zeer diep en is in 't vierde jaar vruchtbaar en heeft menigmaal vruchten in 't jaar, en wordt nimmermeer zonder vruchten of bloemen gezien, want gewoonlijk wordt een tak vol bloemen, onrijpe en rijpe vruchten bevonden wordt boven naturen van alle andere bomen en dagelijks vallen de bloempjes af (alzo dat het aardrijk schijnt met rode kleur geverfd [78] te wezen), en groeien er weer nieuwe aan en alzo sommige vruchten eerst aanvangen te groeien en andere die rijp worden en andere die rijp zijn afgetrokken; als de boom geschud wordt vallen de rijpe er licht af en de takken neer getrokken om de vruchten af te plukken, scheuren lichte. Men eet deze vruchten voor andere spijzen als men aan de tafel gaat en door de dag. Die van Malabar en Canaria’ s noemen deze fruit iamboli, (4) de Portugezen daar woonachtig iambos, de Arabieren tupha Indi, de Perzen tuphat, de Turken alma; (6) de boom wordt van de Portugezen iambeiro geheten. De bloemen en vruchten worden in suiker gekonfijt wat zij gebruiken in hete koortsen om den dorst te verdrijven.

De bomen, daar de iambos aangroeien zijn van de grootte en bijna gelijk de pruimenbomen. Is een zeer excellent fruit en liefelijk in 't gezicht, van de grootte van een appel; heeft een kleur rood en witachtig en zo helder en mooi dat ze schijnen geschilderd te wezen of van was gemaakt, zeer liefelijk om te eten; heeft een reuk gelijk of het rooswater was. Is wit van binnen en in 't eten vochtig of waterachtig. Is een heerlijk fruit zo wel in de schoonheid van 't gezicht als ook de liefelijke reuk en smaak; ' t is een fruit dat men de zwakke niet verbiedt gelijk men alle d' ander doet, maar men geeft ze vrij te eten die daar lust toe hebben want het kan geen kwaad doen. De bloesemen zijn ook zeer lustig te aanschouwen en hebben een mooie reuk, zijn rood en witachtig. Deze bomen hebben 3 of viermaal per jaar vruchten en, dat te verwonderen is, zo hebben ze gewoonlijk aan de ene zijde of de helft van de boom rijpe iambos en als de bladen afvallen en op de ander zijde of helft heeft het al zijn bladeren en begint te bloeien en als deze zijde fruit krijgt en de bladeren afvallen zo begint de andere zijde weer te bloeien en bladen te krijgen, wat duurt het gehele jaar door. Zij hebben van binnen een steen zo groot en bijna van dezelfde vorm als het fruit van de cipressenboom. [79]

Dat 54. capittel.
Van ander fruyten in Indien.

Daer is een fruijt genaemt iangomas, welcke wassen aen boomen ghelijck kersse-boomen; zijn van die groote ghelijck kleyne ende ronde pruymen, van coluer doncker root, maer en hebben van binnen geenen steen, dan sommige cleyne keerelgiens; zijn van smaec by naest ghelijck pruymen; zijnder seer veel, maer weynigh geacht.

Annotatio D. Palud.

Het fruijt iangomas wast aen boomen, onse pruijm-boomen in grootte ende fatsoen niet ongelijck, als ooc in bladeren ende witte bloemen, alleen dat dese boomen vol doornen zijn. Wassen veel in't wilde van haer selven, ende ooc in hoven van Bacaim, Chaul ende Balequala. Die vruchten zijn ghelijck sorben, ront ende cleijn; zijn t'samen treckende, gelijck steen ofte onrype pruymen, ende hebben van binnen geen steenen, maer sommige cleyne saeykens,, eerst uyt comende, ghelijcken die pistachen. Die vruchten al rijp wesende, moeten eerstelicken met die vingheren ghedruckt ende verweeckt zijn, al eer men die eeten mach, en verliesen ooc hier door hare adstrictie niet, daeromme zy gheacht worden goet te zijn, als men stoppen wil, hoe wel weynigh van die Indianen gheacht worden.

Men wil seggen, dat dese vrucht, van een sekere voghel ghegheten wesende, ende weder afgaende, gesaeyt met des voghels mest, eer wasse ende vruchtbaer worde.

Daer is een ander fruijt, ghenaemt carambolas is acht-cantigh, vande groote van eenen cleynen appel, suerachtigh in 't eeten als onrype pruymen; worden meest ghebruijckt om concerven af te maken.

Annotatio D. Palud.

Die vrucht, welcke die Malabaren ende Portugesen carambolas heeten, wort ghenoemt in Decan camarix, in Canar camarix ende [80] carabeli, in Malayo bolunba ende van die Persianen chamaroch. Wast op ‖ boomen gelijck queappel-boomen; die bladeren wat grooter ende langer hebbende als onse appel-boomen; seer groen ende bitter van smaeck, met cleyne bloemkens, uyt vijf bladerkens bestaende, uyt den witten roodtachtigh, van gheen sonderlinghe ruecke, maer lieflijcken om 't aenschouwen, ende van smaeck ghelijck zurckel. Die vrucht is gelijck een groote hondts-bey langhachtigh, geel ende ghelijck in 4. deelen verscheyden, die groefkens wat diep ingaende ende die vruchten vercierende, in 't midden hebbende eenighe cleyne saykens, die om der suerigheyts wille lieffelick zijn om te eeten. Dese vrucht wordt in suyker gheconfytet ende vele in die medicynen ende in spyse ghebruijckt. Die rype worden ghegheven in heete cortsen, in de plaetse daer wy hier gebruijcken syroop van azijn. Die Canarijns ghebruijcken het sop met andere medecynen, daer wassende, vermengt, om colueren daer af te maken, plecken van die ooghen daer mede af te doen. Costa schrijft, dat hy een vroevrouwe in Indien ghekent heeft, welcke dese vrucht, ghedrooght ende ghestooten tot een poyer, met bladeren van betele ghebruijct om den volger ende doode vrucht af te dryven. Dese vruchten worden oock in peeckel ghemaeckt, om datse aenghenaem van smaeck zijn en lust tot eeten verwecken.

Daer zijn noch ander fruyten, als brindoijns, durindois, iamboloens, mangestains ende ander dierghelijcke fruyten, maer om datse van weynighe estimatie zijn, so en dunckt my niet noodigh, daer van in 't besonders te schryven, dan van dese twee.

Annotatio D. Palud.
Brindoins.

Het worden oock in Oost Indien ghevonden vruchten, gheheeten brindoins, die uytwendigh een weynigh root ende inwendig bloet root zijn, seer suer van smaeck. Daer wordender oock ghevonden, die uytwendigh swartachtigh zijn, 'twelck comt door die rijpheyt, en zijn oock niet so suer ghelijck die eerste, hoe wel even root van binnen.

Vele Indianen smaeckt dese vrucht wel, dan is om die surigheyt niet also aengenaem. Dese ghebruijcken de verwers. De basten deser vruchten worden bewaert en over zee ghevoert om azijn daer af te maken, 'twelcke oock sommige Portugesen ghedaen hebben. [81]

Annotatio D. Palud.

Vande vruchten, gheheeten iambolijns.
De boomen, die dese vruchten voorts brenghen, hebben een schorse ghelijck lentinscus, vande ghedaente ghelijck een mirthus, maer van bladeren ghelijck arbutus. Wast van selfs in't wilde velt. Die vruchten ‖ zijn ghelijck groote rype olyven van Cordoua, seer treckbeckende ende die keel t'samen halende. Dese vruchten worden weynigh ghenuttight vande medecijns, dan worden wel in pekel gheconfytet, ende met ghesoden rijs ghegheeten, want zy maken lust tot spyse, maer dese vrucht, ghelijck oock iaka, worden vande Indianen niet gherekent onder die ghesonde vruchten.

Daer is ooc een fruijt gecomen uyt Spaensch Indien, gebracht over die Philippinas ofte Lusons nae Malacca, en van daer na Indien; is ghenaempt papaios. Heeft by naest het fatsoen van een meloen, vande groote van een vuijst, ende en wil niet wassen dan twee boomen by malkanderen, te weten manneken en wijfken, ende het manneken vande boomen en gheeft gheen vrucht, dan alleenlijck het wrjfken; ende als zy van malkanderen ghescheyden zijn, so en heeftmen daer geen vruchten met allen af. Is eenen boom van een mans lenghte hoogh, met groote bladen. Dit fruijt worde in't eerste veel geestimeert om die vreemdigheyt, maer en makender althans geen werck af. Men heeft ooc in Indien sommige vijghboomen van Portugael, doch en gheven sonderlinghen gheen vruchten, die tot volcomenheyt comen. Oraengieappelen, limoenen, lymen, cidroenen en cydren en diergelijcke fruyten zijnder duer geheel Indien met groote menichten, ende gaen in goetheyt ende smaeck die van Spaengien verre te boven. Die druyven en zijnder sonderlinghen niet, dan aen sommighe huysen, ghelijck in Nederlandt; niet jeghenstaende tegen Kersmis ende die vasten so comender in Goa druyven van’t vastelandt ende van Ballagatte; worden ghebracht vande Decanijns ende ander Indianen, dan en zijn so goet niet als in Spaengien zijn, ooc weynigh en dier naervenant de goede coop van alle d'ander fruyten. Men vindt ooc in Indien veel meloenen, maer en [82] zijn soo goet niet als in Spaengien, want men eetse ghemeenlijck met suyker, wilmender eenighe soetigheyt af hebben; maer daer is een ander soorte ghelijck meloenen, diemen heet patecas oft angurien ofte meloen van Indien; zijn doncker groen van buyten, ende wit van binnen, met ‖ swarte kereltgiens; zijn seer waterachtigh, doch hart in 't byten, ende so voechtigh, datmen in 't eeten de mont terstont vol waters krijght, ende is seer soet; zijn uytermaten coel ende ververschen seer, waerom veel gegeten worden nae den noen om te vercoelen.

Comcommeren, radysen zijnder veel in grooter menighten, ende koolen, maer soo goet niet als in Europa, want die kool en comt nimmermeer in volcomen wasdom en toeghesloten, maer alleenlijck die bladeren open. Men heefter ooc sommigh salaet, maer weynigh. Allerhande kruyderen, te weten daermen hier te lande groen warmoes af maeckt, en isser sonderlinghen niet, oock seer weynighe welrieckende kruyderen ende bloemen, ghelijck als roosen, lelien, rosemareijn en dierghelijcke soorten van bloemen en planten en zijnder geen, doch hebbender sommighe roosen ende roosemarijn, maer van weynigh rueck. Die velden en hebben gants gheen bloemen altoos, dan anders niet als louter gras, te weten inden winter, alst reghent; want des somers ist al afgebrant vande hitte vande son. Daer zijn alleenelick sommige bloesemen van boomen, diese het gheheele jaer duer hebben, met naeme fulle; dese ruecken seer wel, ende die vrouwen smytense ghemeenlijck onder het lywaet ende kleeren om goeden rueck te gheven; makender oock snoeren af ende draghense om den hals, ende stroyense inde bedden, want zijn uytermaten vriendinnen van welrieckende dinghen. Ander soorten van welrieckende bloemen ende kruyderen, diemen in Europa in duysent soorten ende manieren vint, en zijn in Indien sonderlinghen gants gheen, ende maeckt haer dickwijls begheerigh ende oock verwondert, alsmen [83] haer vertelt vande welrieckende kruyden ende bloemen van dese landen.

By dese naervolgende conterfeytsels machmen sien het fatsoen ende ghelijckenisse van die vruchten, te weten van iaacka, annanas, mangas, cagius, iambos, welcke zijn die vijf principaelste ende geachtste fruyten van Indien, want d'ander zijn van kleijnder estimatie; desghelijcks de gember, ghelijck als zy wast, waer van wy op een ander plaets sullen mentie maken onder die speceryen ende drooghe waren van Indien, alle die welcke zijn nae 'tleven uytgheworpen, hoe wel dat die bladeren niet effen ghelijck en zijn met die aderen ende venen gheproportioneert, ghelijck die inder daet zijn ende vande medecynen ende herbaristen ghedaen worden, maer ‖ hebbe alleenlijck willen bethoonen die figueren ende wasdom van fruyten, gelijck ick die ghesien ende ghenuttight hebbe.

Dat 54^ste kapittel.
Van ander fruiten in Indien.

Daar is een fruit genaamd iangomas (1) die groeien aan bomen gelijk kersenbomen; zijn van de grootte gelijk kleine en ronde pruimen, van kleur donkerrood, maar hebben van binnen geen steen, dan sommige kleine korreltjes en zijn van smaak bijna gelijk pruimen; zijn er zeer veel, maar weinig geacht.

Commentaar D. Paludanus

Het fruit iangomas groeit aan bomen onze pruimenbomen in grootte en vorm niet ongelijk, als ook in bladeren en witte bloemen, alleen dat deze bomen vol doornen zijn. Groeien veel in het wild van zichzelf en ook in de hoven van Bacaim, Chaul en Balequala (2). De vruchten zijn gelijk sorben, rond en klein; zijn tezamen trekkend gelijk steen of onrijpe pruimen en hebben van binnen geen stenen, maar sommige kleine zaadjes. Als ze net uitkomen gelijken ze de pistache. De vruchten als ze rijp zijn moeten eerst met de vingers gedrukt en geweekt zijn al eer men ze eten mag en verliezen ook hierdoor hun staving niet waarom zij geacht worden goed te zijn als men stoppen wil, hoewel weinig van de Indianen geacht worden.

Men wil zeggen dat deze vrucht als ze, van een zekere vogel gegeten wordt en weer afgaat gezaaid wordt met de vogels mest en groeien en vruchtbaar worden.

Daar is een ander fruit genaamd carambola (3) is achtkantig, van de grootte van een kleine appel, zuurachtig in 't eten als onrijpe pruimen; worden meest gebruikt om conserven van te maken.

Commentaar D. Paludanus

De vrucht die van de Malabar en Portugezen carambolas heten wordt genoemd in Decan camarix, in Canaria camarix en (4) [80] carabeli, in Maleis bolunba (5) en van de Perzen chamaroch. Groeit op bomen gelijk kweeappelbomen; hebben de bladeren wat groter en langer dan onze appelbomen; zeer groen en bitter van smaak met kleine bloempjes die uit vijf bladeren bestaan uit het witte roodachtig, van geen zonderlinge reuk, maar lieflijke om 't aanschouwen en van smaak gelijk zurkel (Oxalis). De vrucht is gelijk een grote hondenbes (wel Cornus) slangachtig, geel en gelijk in 4 delen verschillend, de groefjes gaan wat diep in en versieren de vruchten, in 't midden hebben ze enige kleine zaadjes die vanwege de zurigheid lieflijk zijn om te eten. Deze vrucht wordt in suiker gekonfijt en veel in de medicijnen en in spijzen gebruikt. De rijpe worden gegeven in hete koortsen in plaats daar wij hier gebruiken siroop van azijn. De Canaria ‘s gebruiken het sap met andere medicijnen, daarmee wassende vermengt om kleuren daarvan te maken, plekken van de ogen daarmee af te doen. Costa schrijft dat hij een vroedvrouw in Indien gekend heeft die deze vrucht, gedoogt en gestoten tot een poeder, met bladeren van betel gebruikt om de nageboorte en dode vrucht af te drijven. Deze vruchten worden ook in pekel gemaakt omdat ze aangenaam van smaak zijn en lust tot eten verwekken.

Daar zijn noch ander fruiten als brindoins, durindois, (6) jambola’ s, mangostan en ander diergelijke fruiten, maar omdat ze van weinig waardering zijn zo lijkt het me niet nodig daarvan apart te schrijven, dan van deze twee.

Commentaar D. Paludanus
Brindoins. (7)

Er worden ook in Oost Indien gevonden vruchten geheten brindoins die uitwendig een weinig rood en inwendig bloedrood zijn, zeer zuur van smaak. Daar worden er ook gevonden die uitwendig zwartachtig zijn wat komt door de rijpheid en zijn ook niet zo zuur gelijk de eerste, hoewel even rood vanbinnen.

Vele Indianen smaken deze vrucht goed, dan is vanwege de zurigheid niet alzo aangenaam. Deze gebruiken de ververs. De basten van deze vruchten worden bewaard en over zee gevoerd om azijn daarvan te maken, wat ook sommige Portugezen gedaan hebben. [81]

Commentaar D. Paludanus

Van de vruchten geheten iambolijns. (8)
De bomen die deze vruchten voortbrengen hebben een schor gelijk lentiscus, van de gedaan te gelijk een mirte, maar van bladeren gelijk Arbutus. Groeit vanzelf in het wilde veld. De vruchten zijn gelijk grote rijpe olijven van Cordoba die zeer trekke bekend de keel tezamen halen. Deze vruchten worden weinig gebruikt van de medecijns, dan worden wel in pekel gekonfijt, en met gekookte rijst gegeten, want zij maken lust tot spijs maar deze vrucht, gelijk ook de jaka (Artocarpus) worden van de Indianen niet gerekend onder de gezonde vruchten.

Daar is ook een frujt gekomen uit Spaans Indien, gebracht over de Filippijnen of Luzon naar Malakka en vandaar naar Indien; is genaamd papaios. (9) (Carica papaya) Heeft bijna de vorm van een meloen, van de grootte van een vuist en wil niet groeien dan twee bomen bij elkaar, te weten mannetje en wijfje, en het mannetje van de bomen geeft geen vrucht, dan alleen het wijfje; en als zij van elkaar gescheiden zijn zo heeft men daar geheel geen vruchten van. Is een boom van een manslengte hoog met grote bladen. Dit fruit werd in het eerste veel gewaardeerd vanwege de vreemdigheid, maar maken er althans geen werk van. Men heeft ook in Indien sommige vijgenbomen van Portugal, doch geven geen bijzondere vruchten die tot volkomenheid komen. Oranjeappels, limoenen, limen, (10) citroenen en cydren (11) en diergelijke fruiten zijn er door geheel Indien met grote menigten en gaan in godheid en smaak die van Spanje verre te boven. De druiven zijn er niet zo bijzonder, dan aan sommige huizen, gelijk in Nederland; niettegenstaande tegen Kerstmis en de vasten zo komen er in Goa druiven van ’t vasteland en van Ballagatte; worden gebracht van die Van Decam en ander Indianen, dan zijn zo goed niet als ze in Spanje zijn, ook weinig en duur navenant het goedkoop zijn van alle de andere fruiten. Men vindt ook in Indien veel meloenen, maar en [82] zijn zo goed niet als in Spanje, want men eet ze gewoonlijk met suiker wil men er enige zoetigheid van hebben; maar daar is een andere soort gelijk meloenen die men heet patecas of angurien (12) of meloen van Indien; zijn donker groen van buiten, en wit van binnen, met zwarte korreltjes; zijn zeer waterachtig, doch hard in 't bijten en zo vochtig dat men in 't eten de mond terstond vol water krijgt en is zeer zoet; zijn uitermate koel en verversen zeer waarom ze veel gegeten worden na den noen om te verkoelen.

Komkommers, radijzen zijn er veel in grote menigte en kolen, maar zo goed niet als in Europa, want de kool komt nimmermeer in volkomen wasdom en toegesloten, maar alleen de bladeren open. Men heeft er ook sommige sla, maar weinig. Allerhande kruiden, te weten daar men hier te lande groene warmoes van maakt is er zo bijzonder niet, ook zeer weinig welriekende kruiden en bloemen, gelijk als rozen, lelies, rozemarijn en diergelijke soorten van bloemen en planten zijn er geen, doch hebben er sommige rozen en rozemarijn, maar van weinig reuk. De velden hebben gans geen bloemen altijd, dan anders niets dan louter gras, te weten in de winter al het regent; want des zomers is het al afgebrand van de hitte van de zon. Daar zijn alleen sommige bloesems van bomen die ze het gehele jaar door hebben, met name fulle (13); deze ruiken zeer goed en de vrouwen smijten ze gewoonlijk onder het lijnwaad en kleren om goeden reuk te geven; maken er ook snoeren van en dragen ze om de hals en strooien ze in de bedden, want zijn uitermate vriendinnen van welriekende dingen. Andere soorten van welriekende bloemen en kruiden die men in Europa in duizend soorten en manieren vindt zijn in Indien bijzonder gans geen en maakt hen dikwijls begerig en ook verwondert als men [83] hen vertelt van de welriekende kruiden en bloemen van deze landen.

Bij deze navolgende afbeeldingen mag men zien de vorm en gelijkenis van de vruchten, te weten van jaca, ananas, mango’s, cashew, jamba’ s, wat zijn de vijf belangrijkste en geachte fruiten van Indien, want de anderen zijn van kleine waardering; desgelijks de gember, gelijk als het groeit, waarvan wij op een andere plaats melding zullen maken onder de specerijen en droge waren van Indien die allen zijn naar het leven getekend, hoewel dat de bladeren niet effen gelijk zijn met de aderen en venen geproportioneerd, gelijk die inderdaad zijn en van de dokters en herbaristen gedaan worden, maar heb alleen willen aantonen de figuren en wasdom van fruiten, gelijk ik die gezien en genuttigd heb.

Dat 55. capittel.
Van die vyghen van Indien.

De Indiaensche vygen zijn menigerhande ende veel soorten, d'een beter als d'ander, ende sommige cleijn en andere groot, so dun, so dick, etc., maer al in't generael zijn van een fatsoen ende coluer, luttel min oft meer, en den boom op een manier; is vande hooghte van een man, heeft bladeren van een vadem lanck ende by de drie spannen breedt, die de Turcken ghebruijcken in plaetse van grau pampier om peper-huijskens af te maken. Aen den boom en is gheen houdt, ende mach eer een rietplant heeten als boom; die struijck is by naest een manier (daer het buytenste mede ghedect is, als zy wat out begint te werden) ghelijck het binnenste van eenen teemst, dat van haer ghemaect is, in't aensien, doch wat dicker, 't welc die curck ofte bast is; maer van binnen op doende, is gestelt vande selfde bladeren, die in't ront gerolt ende ghesloten zijn; de hooghte van een halve mans lenghte ende wat hoogher soo openenhem die bladeren ende spreyen van malkanderen, te weten recht over eyndt, ende als die binnenste metter tijt voorts comen dringen, altoos in’t midden [84] uyt, alsdan beginnen die buytenste te verdrooghen ende af te vallen, tot dat den boom op zynen vollen wasdom ende het fruijt tot volcomenheyt gecomen is. Den struijck mach wesen een spanne dick op't meeste. Die bladeren hebben in 't midden een seer dicke ende groote ader, die't bladt alsoo deelt. In't midden van die bladeren van't binnenste vanden struijc in't opgaen comt een bloem vande groote van een struijs ey, ende is van coluer paersachtigh, 'twelck metter tijt lanck uyt wast ende groeyt eenen langhen tack; 'tis gheen hout maer ghelijck eenen kool-stock, 't welck wast vol vyghen, dicht aen malkanderen. Zijn in't eerste van't fatsoen van groote boonen, als zy noch in de huijskens zijn, maer worden daer na een halve span lanck ende drie ofte vier duymen breedt, dick ghelijck comcommeren. Desen tack heeft altoos by de twee hondert vyghen, luttel min oft meer, ende wasschen soo dicht aen malkanderen ghelijck die druyven doen. Daer zijn wel soo groote bosschen als twee mans op eenen stock draghen moghen. Men snijtse half rijp af, te weten als zy noch half groen en half geel zijn, en ‖ hanghense alsoo met bos met al yewers aen eenen balck in huijs, ende alsdan wordense binnen 4. oft 5. daghen gheheel rijp ende geel.

Den boom ofte plant en gheeft maer eenen bos vyghen seffens, ende alsdan snijtmen den geheelen boom af totter aerden toe, latende alleen den wortel, so wast hy terstont weder op een nieu als boven, ende heeft binnen een maent tijts al weer zijn volle ghewas ende vyghen het gheheele jaer duer, gheenen tijt uytgesondert, ende zijnder over al in so grooter abondantien en so ghemeen op alle plaetsen van Indien, dat het een wonder is, ende is die meeste spijs ende onderhout van't landt. Zijn van wonder goeden smaeck; men schiltse, hebben schillen, sommighe ghelijck die huijskens van boonen, en ander wat dunder; maer zijn sachter, van binnen van coluer witachtich, ende in't byten sacht, ghelijck of het meel ende botter te samen waer; is soetachtigh, in somma, zijn van seer goede ende leckeren smaeck. Zy moghen verstrecken voor suyvel ende broot, ende men souder hem machtigh wel met onderhouden sonder ander spyse van doen te hebben, noodigh wesende, ghelijcker in Indien menigh met passeren en is den ghemeynen onbijt.

Die meeste ende gemeenste heeten die Portugesen figos dorta, [85] dat is, hof-vyghen; dese zijn wat dickachtigh. Daer zijn ander, die zijn cleijnder ende slecht van buyten, ghenaemt senorijns, welcke wel vande beste soorten zijn; hebben seer schoonen rueck ende uytermaten goeden smaeck. Daer is een ander soorte, ghenaemt cadolijns, die oock veel gheacht worden; maer die beste van allen heeten chincapoloyns, zijn meest in't landt van Malabar; dese worden weynigh geel, blyven meest van buyten groen, zijn smal ende lanck, hebben eenen sonderlingen schoonen rueck, alleens of zy vol roos-waters waren. Daer zijn noch ander veel soorten, onder andere die seer groot zijn, wel een span lanck, en dick nae advenant; dese zijn besonder veel in Cananor, aen die custe van Malabar, waerom vande Portugesen ghenoemt worden vyghen van Cananor, ende om die menighten, dieder zijn, worden aldaer ghedrooght, die schillen afgetrocken wesende, ende alsoo droogh ghevoert duer gheheel Indien voor coopmanschappe. Dese, als zy rijp zijn, werden meest ghebraden, want men eetse weynigh rauw als d'ander; zijn wat straffer in't swelghen, ende van binnen van een roodt coluer; ghebraden zijnde, soo scheltmense als d'ander, ende snydense in schyven, en gietender wijn over en wat ghestooten caneel; is een seer goet eeten, en ‖ smaeckt beter als ghebraden queappelen. Dese worden, als oock alle d'ander, ghegheten ghesneden in't langhs over midden, ende alsoo ghefrijt in suyker, 'twelck een seer leckeren kost is ende oock seer ghemeen in Indien, in somma, 'tis een vande beste ende nootdruftighste fruyten van gheheel Indien ende van het principaelste onderhout van't gemeen volck.

Zijn op alle plaetsen van Indien ende Orienten, desghelijcks in Mossambique, Ormus, op die custe van Abex, Malabar, Malacca, Bengala, &c. Die Gusaratten, Decanijns, Canarijns ende die Bengales heetense quelli, die Malabaren palan ende die Mallayen van Malacca pysan. Men vinter oock in Arabien, diese noemen musa. Men heeftse oock in Jerusalem, Damasco ende Cayro, ghelijck ick van gheloofwaerdighe personen onderricht ben, die in Indien (van die weghen) hare daghelijcksche handel dryven; [86] en sommighe meynen ende ghelooven, dat dit het fruijt is gheweest, daer Adam in ghesondicht heeft; maer soude veel eer ghelooven, dat dese vijgh-bosschen een is gheweest van diemen in't Oude Testament inde boecken van Moses leest, die de bespieders uyt die kinderen van Israel van't landt van beloften brachten op eenen stock gheladen, die twee mans droeghen, ende voor druyven verstaen wort, 'twelcke my menighmael in ghedachtenis ghecomen is, als ick daer op die selfde manier menigh ten huyse van mijn heere hebbe sien brenghen voor een present; want in het fatsoen een bos druyven ghelijck is, 'twelcke ick niet en beghere te oordeelen, maer 'tselfde wil laeten aen andere van meerder ervarentheyt.

Annotatio D. Palud.

Indiaensche vygen worden van die Arabiers moris, niet musa gheheeten ofte amusa, ende den boom daracht moris, van die Brasilianen pacona, ende den boom paquouer, van Brocardo in die beschryvinghe van't heylighe landt paradijs appelen, van Ouiedo in die historie van Indien in 't 8. boeck in't eerste capittel platanus, in Guinea bananas, in Malauar patan, in Malayen pican, in Canara, Decan, Gusarate ende Bengala quelli. Avicenna, Serapio ende Rhases hebben ooc hier af ‖ gheschreven sekere capittelen. Avicenna, van deser vruchten eyghenschappen ende faculteyten schryvende in't 2. boeck in't 491. capittel, seyt die te gheven weynigh voetsel, ende dat zy galle ende pituite genereren, de maghen verstooren, daeromme hy radet, datmen heete menschen nae't ghebruijck van dese vygen gheven sal honigh met azijn, met vercoelende saden ghesoden. Zy zijn dienstelijck teghens hitte der borst, loos ende der nieren, ende dryven die urine. Rhasis van ghelijcken in't 3. boeck van die Medicynen in't 20. capittel seyt oock, dat zy die mage schadelijcken zijn, 'twelck ick mede bevonde in Syrien wesende ende soodanighe nuttighende. Zy doen ooc die lust tot spyse vergaen, ende maken camerganck doch versaecht rauwigheyt van die keel.
Serapio in zijn boeck van die Medicynen in't 84. capittel seyt, dat [87] dese vrucht zy in't eynde deses eersten graets verwarmende ende vervoechtende, en dat zy goet zijn teghens hitte van die borst ende longhe, maer die daer te vele af eeten, dat zy dien zijn maghe beswaren, maer doen die vrucht inde vrouwen groeyen; zijn dienstelijck der nieren, dryven die urine ende verwecken tot onkuyscheyt. Die Indiaensche medecijns ordineren dese vruchten in koortsen ende andere sieckten. Die opinie nae mijn beduncken, waeromme dese vruchten paradijs appelen geheeten worden, is eensdeels om die lieffelijckheyt des smaecks, ruecks ende der verwen, want die smaeck is uyt den soeten suer, die rueck van sommighe ghelijck roosen, die verwe schoon geel ende groen, eensdeels oock om dat dese vruchten dwers doorghesneden zijnde altoos aderen hebben gelijck een cruyce, daer in die Christenen in Syrien veele speculatie in hebben ende dit ons vreemdelinghen verthonen. Die meer hier af weten wil, lese die heerlijcke commentarien des ervaernen ende seer gheleerden Caroli Clusij op Garsia ab Horto daer hy goet contentement krygen sal.

Daer wassen in Indien oock veel iniamos ende batatas. Dese iniamos zijn vande groote van een geele wortel, doch wat dicker ende knobachtigher, ende over al even dick; wassen onder die aerde ghelijck die aerdtnoten; zijn van koluer muijs-vael ende van binnen wit gelijck die aerdtnoten, maer zijn so soet niet.

Annotatio D. Palud.

Iniamos zijn ons ghebracht dit iaer uyt Guinea; waren van die dicte een mans been, over al even gelijc, die buytenste bast muysvael, van binnen seer wit. Ghebraden ende gesoden zijnse lieffelijc van smaeck, ende der swarten haer principaelste spyse.

Die batatas zijn wat rosachtiger van koluer en van fatsoen, bynaest ghelijck die iniamos; zijn soeter als die iniamos, van smaeck gelijc die aert-noten. Dese 2 fruyten zijnder ooc seer abondant, principalick die iniamos, ende is so ghemeen ende nootdruftighen kost ‖ ghelijck de vyghen; eetense meest gebraden, ende gebruyckent int ghemeen voor't leste gherechte op tafel; oock kokense op ander manieren voor potagie, ende siedense by't vleesch inde plaets van kool ofte rapen; desghelijcks vande batatas. [88]

Dat 55^ste kapittel.
Van de vijgen van Indien. (Pisang of bananen)

De Indiaanse vijgen zijn menigerhande en veel soorten, de een beter als de ander en sommige klein en andere groot, zo dun, zo dik, etc., maar al in het algemeen van een vorm en kleur, luttel min of meer, en dn boom op een manier is van de hoogte van een man, heeft bladeren van een vadem lang en bij de drie spannen breed die de Turken gebruiken in plaats van grauw papier om peper- huisjes va te maken. Aan de boom is geen hout en mag eerder een rietplant heten dan boom; de struik is bijna een manier (daar het buitenste mee bedekt is als het wat oud begint te worden) gelijk het binnenste van een zeef dat van haar gemaakt is, in 't aanzien, doch wat dikker wat de kurk of bast is; maar van binnen te openen is het gesteld van dezelfde bladeren, die in de ronde gerold en gesloten zijn; de hoogte van een halve manslengte en wat hoger zo openen zich de bladeren en spreiden van elkaar, te weten recht overeind en als de binnenste mettertijd voort komen dringen, altijd in ’t midden [84] uit, alsdan beginnen de buitenste te verdrogen en af te vallen totdat den boom op zijn volle wasdom en het fruit tot volkomenheid gekomen is. De struik mag wezen een span dik op 't meeste. De bladeren hebben in 't midden een zeer dikke en grote ader die 't blad alzo verdeelt. In 't midden van de bladeren van 't binnenste van de struik in ’t opgaan komt een bloem van de grootte van een struisvogelei en is van kleur paarsachtig wat mettertijd lang uit groeit en groeit als een lange tak; ' tis geen hout maar gelijk een koolstok, wat vol vijgen groeit dicht aan elkaar. Zijn in 't eerste van de vorm van grote bonen, als zij noch in de huisjes zijn, maar worden daarna een halve span lang en drie of vier duimen breed, dik gelijk komkommers. Deze tak heeft altijd bij de twee honderd vijgen, luttel min of meer, en groeien zo dicht aan elkaar gelijk de druiven doen. Daar zijn wel zo grote bossen als twee mans op een stok dragen mogen. Men snijdt ze halfrijp af, te weten als zij noch half groen en half geel zijn, en hangen ze alzo met bos met al ergens aan een balk in huis en alsdan worden ze binnen 4 of 5 dagen geheel rijp en geel.

Den boom of plant geeft maar een bos vijgen tegelijk en alsdan snijdt men de gehele boom af tot de aarde toe en laat alleen de wortel, zo groeit het terstond weer opnieuw als boven en heeft binnen een mand tijd alweer zijn volle gewas en vijgen het gehele jaar door, geen tijd uitgezonderd, en zijn er overal in zo grote overvloed en zo algemeen op alle plaatsen van Indien dat het een wonder is en is de meeste spijs en onderhoud van 't land. Zijn van wonder goede smaak; men schilt ze, hebben schillen, sommige gelijk de huisjes van bonen en ander wat dunner; maar zijn zachter, van binnen van kleur witachtig en in 't bijten zacht, gelijk of het meel en boter tezamen was; is zoetachtig, in somma, zijn van zeer goede en lekkere smaak. Zij mogen verstrekken voor zuivel en brood en men zou er zich machtig goed mee onderhouden kunnen zonder andere spijs van doen te hebben, is nodig gelijk er in Indien menigeen door de tijd het gewone ontbijt is.

De meeste en gewoonste noemen de Portugezen figos dorta, [85] dat is hof-vijgen; deze zijn wat dikachtig. Daar zijn anderen die zijn kleiner en slecht van buiten, genaamd senorijns, die wel van de beste soorten zijn; hebben zeer mooie reuk en uitermate goede smaak. Daar is een andere soort, genaamd cadolijns (1) die ook veel geacht worden; maar de beste van allen heten chincapoloyns (2), zijn meest in 't landt van Malabar; deze worden weinig geel, blijven meest van buiten groen, zijn smal en lang en hebben een bijzondere goede reuk gelijk of zij vol rozenwater waren. Daar zijn noch ander veel soorten, onder andere die zeer groot zijn en wel een span lang en dik naar advenant; deze zijn er bijzonder veel in Cananor, aan de kust van Malabar, waarom ze van de Portugezen genoemd worden vijgen van Cananor en om de menigte die er zijn worden aldaar gedroogd en de schillen afgetrokken en alzo droog gevoerd door geheel Indien voor koopmanschap. Deze, als zij rijp zijn, worden meest gebraden want men eet ze weinig rauw zoals de ander; zijn wat straffer in het zwelgen en van binnen van een rode kleur; als ze gebraden zijn zo schilt men ze zoals de ander en snijdt ze in schijven en gieten er wijn over en wat gestoten kaneel; is een zeer goed eten, en smaakt beter dan gebraden kweeappelen. Deze worden, als ook alle de anderen, gegeten gesneden in de lengte over het midden en alzo gefruit in suiker, wat een zeer lekkere kost is en ook zeer algemeen in Indien, in somma, ' tis een van de beste en nooddruftigste fruiten van geheel Indien en van het principieelste onderhoudt van ’t gewone volk.

Zijn op alle plaatsen van Indien en Oriënt, desgelijks in Mozambique, Ormus, op de kust van Abex, Malabar, Malakka, Bengalen, &c. die van Gujarati, van Decam, Canaraa’ s en de Bengalen heten ze quelli, (3) in Malabar palan en de Maleisiërs Malakka pysan. Men vindt er ook in Arabië die ze noemen Musa (5). Men heeft ze ook in Jerusalem, Damascus en Cairo, gelijk ik van geloofwaardige personen onderricht ben die in Indien (van de wegen) hun dagelijkse handel drijven; [86] en sommige menen en geloven, dat dit het fruit is geweest daar Adam in gezondigd heeft; maar zou veel eerder geloven dat deze vijgenbossen er een is geweest van die men in 't Oude Testament in de boeken van Mozes leest die de bespieders uit de kinderen van Israël van 't landt van beloften brachten op een stok geladen die twee mannen droegen en voor druiven verstaan wordt, wat me menigmaal in gedachten gekomen is toen ik daar op dezelfde manier menige ten huize van mijn heer heb zien brengen voor een present; want ze zijn in de vorm een bos druiven gelijk, wat ik niet begeer te oordelen, maar dat wil laten aan andere van meer ervaring.

Commentaar D. Paludanus

Indiaanse vijgen worden van de Arabieren moris, onjuist Musa geheten of amusa, en de boom daracht moris, (6) van de Brazilianen pacona en de boom paquouer, van Brochard in de beschrijving van 't heilige land paradijsappelen, van Oviedo in de historie van Indien in 't 8^ste boek in 't eerste kapittel platanus, in Guinea bananas, in Malabar patan, in Maleis pican, in Canaria, Decan, Gusarate en Bengala quelli. Avicenna, (7) Serapio en Rhases hebben ook hiervan geschreven zekere kapittels. Avicenna die van deze vruchten eigenschappen en faculteiten schrijft in het 2^de boek in het 491^ste kapittel zet dat het geeft weinig voedsel en dat het gal en slijmerigheid genereren, de magen verstoren waarom hij aanraadt dat men hete mensen na 't gebruik van deze vijgen geven zal honing met azijn met verkoelende zaden gekookt. Zij zijn dienstig tegen hitte der borst, longen, de nieren, en drijven de urine. Rhasis van gelijken i n 't 3^de boek van de Medicijnen in 't 20^ste kapittel zegt ook dat zij de maag schadelijk zijn, wat ik mede bevond toen ik in Syrië was en zulke nuttigde. Zij doen ook de lust tot spijzen vergaan en maken kamergang, doch verzachten de ruwheid van de keel.
Serapio in zijn boek van de Medicijnen in 't 84^ste kapittel zegt dat [87] deze vrucht is in het einde van de eerste graad, verwarmend en bevochtigend en dat ze goed zijn tegen de hitte van de borst en longen, maar daar te veel van eten dat zij de maag bezwaren, maar doen de vrucht in de vrouwen groeien; zijn dienstig de nieren, drijven de urine en verwekken tot onkuisheid. De Indiaanse medecijns ordineren deze vruchten in koortsen en andere ziekten. De opinie naar mijn denken waarom deze vruchten paradijsappelen geheten worden is eensdeels om de liefelijkheid van de smaak, reuk en de kleur, want de smaak is uit het zoete zuur, de reuk van sommige gelijk rozen, de kleur mooi geel en groen, eensdeels ook omdat als deze vruchten dwars doorgesneden zijn altijd aderen hebben gelijk een kruis waarin de Christenen in Syrië vele speculatie in hebben en dit ons vreemdelingen vertonen. Die meer hiervan weten wil leest de heerlijke commentaren van de ervaren en zeergeleerde Carolus Clusius op Garsia ab Horto daar hij goede tevredenheid krijgen zal.

Daar groeien in Indien ook veel iniamos (Yam, Dioscorea sativa) en batatas. (Ipomoea batatas) Deze iniamos zijn van de grootte van een gele wortel, doch wat dikker en knobbeliger en overal even dik; groeien onder de aarde lijk de aardnoten; zijn van kleur muis vaal en van binnen wit gelijk de aardnoten, maar zijn zo zoet niet.

Commentaar D. Paludanus

Iniamos zijn ons gebracht dit jaar uit Guinea; waren van de dikte een mannenbeen, overal even gelijk, de buitenste bast muis vaal, van binnen zeer wit. Gebraden en gekookt zijn ze lieflijk van smaak en van de zwarten hun belangrijkste spijs.

De batatas zijn wat rosachtiger van kleur en van vorm, bijna gelijk de yam; zijn zoeter dan de yam, van smaak gelijk de aardnoten. Deze 2 fruiten zijn er ook zeer overdadig en voornamelijk de yam en is zo algemeen en nooddruftige kost gelijk de bananen; eten ze meest gebraden en gebruiken ze in het algemeen voor het laatste gerecht op tafel; ook koken ze op ander manieren voor stamppot en koken het bij het vlees in de plaats van kool of rapen; desgelijks van de batatas. [88]

Dat 56. Capittel.

Vanden palmboom, daer die Indiaensche noten, diemen coquos noemt, aen vvassen.

Desen boom wert ghenoempt int ghemeen vande meeste Indianen, Persien, ende Arabien maro ende die noten narel. Die Malabaren heeten den boom tenga maran, ende het fruyt, rijp zijnde, tenga, maer onrijp ende noch groen elevi, in Goa lanha. De Portugesen noemen dese vruchten coquo, om die drie gaetkens, die daer in zijn, ghelijckheyt hebbende met een meer-katten kop. Avicenna heet dese lausial indi, dat is: Indiaensche noten. Die Malayen van Malacca heeten den boom trican ende het fruyt nihor. Dit is den profytelijcksten boom van gheheel Indien, gelijck wy by oorden verklaren sullen die profyten, die daer van komen. Wassen meest op die eylanden van Maldiua ende in Goa ende hare landen rontom, ooc op die geheele custe van Malabar, waermede datse groote traffique dryven naer ander weghen, als naer Cambajen, Ormus &c. Den boom wast seer hoogh ende steijl, heeft die dickte van een kleyne span luttel min ofte meer, heeft gheen tacken dan in't alderhooghste op den top wassen die bladen, ende spreyen hem ghelijck die datylen boomen, ende onder die bladen, te weten dicht aende boom, wassen die coquos dicht by malkanderen, altemet thien ofte twaelf by den anderen ghekoppelt; wassen weynigh ‖ alleen. Den bloesem van dit fruyt is bynaest gelijck den bloesem vande castanien. Het houdt vanden boom is seer sponsachtigh ende heeft weynigh vastigheyt.[89]

Zy en wassen niet dan by die zee-kanten ofte revieren, te weten dicht by de stranden, ende in plaetsen van louter sant; want binnen in't lant en wassender geen. Hebben weynigh beslagh van wortel, soo datmen soude segghen onmoghelijck te wesen, eenighe vastigheyt inde eerde te hebben; niet tegenstaende staen seer vast en wassen soo hoogh, datmen vrees heeft, alsmen daer yemant op siet klimmen; en die Canarijns klimmen daer met soo grooten rassigheyt op, dat het apen schynen te wesen; maken kleyne kerven inde boom, op de manier van een trappe, in welcke klimmen den boom seer lichtelijck op, 'twelcke haer geen Portugees naer en derf doen. Hare plantinge is op dese manier: zy planten die coquos ofte noten, van welcke komen die boomen, ende alsse omtrent een mans lenghte hoogh zijn, verplantense ende mestense met assche des winters ende begietense inde somer met water; wassen willich omtrent die huysen, om dat zy schynen goede aert te hebben in't slijck. Geven binnen luttel jaren vruchten, alsse wel ghehavent zijn, welcke neeringe is vande Canarijns, die hare wooninghen onder dese boomen hebben hier en daer, en hebben anders gheen handelingh dan die boomen te havenen, welcke zy vande eyghenaers pachten, ende met die profyten leven ende onderhouden haer. Dese boomen zijnder in so grooten menighten, meer als in Portugael ende Spaengien die olijf-boomen, ende die wilgen boomen in Hollant.

Die profyten ende waren, die daer van komen, zijn dese naer volgende, te weten: inden eersten so is het hout van dese boom nut tot veel dingen, hoe wel dat het sponsachtigh is, ende dat om die hoogheyt; want maeckender in die eylanden van Maldiua gheheele schepen af, sonder eenen yseren naghel daer aen te wesen, want nayent aen malkanderen met die koorden, die vande selfde coquos komen, ende die touwen ende cabels zijn vande selfde boom, als oock die seylen, die sy van die bladen maken, welcke bladen men olas heet; dienen oock om die huysen vande Canarijns met te decken ende hoeden af te maken, diemen voor den reghen ende son over't hooft doet draghen; men maeckter oock matten ende tenten af, diemen over die pallankijns hanckt om de vrouwen te bedecken, alsse gedraghen worden, en ander diergelijcke dingen; desghelijcks makender kostelijcke hoeden af, die seer fijn ende seer gheestimeert zijn, want kosten wel [90] 'tstuck 3. oft 4. pardauwen, des somers te draghen om die lichtigheyt. Men hout dese boomen op twee manieren, sommighe om coquos ofte fruyt te gheven, anderen om wijn uyt te trecken. Die coquos ofte noten wassen vande groote van een struys ey, 't welcke de noot van binnen is, sommighe cleijnder en sommige grooter, en zijn van buyten bedeckt met eenen bolster, die, alsse noch aende boom staet, van buyten groen is, ghelijck een ockernoot metten bolster.

Annotatio D. Palud.

Die Indische noten zijn becleedet met tweederley bolsters, waer van die buytenste hayrachtigh is, daer van zy cairo maecken, namelijcken alle hare cabels ende touwen. Hier mede stoppen zy oock hare schepen inde plaetse van werc ofte most, want het hout die schepen int soute water dichter als eenighe van onse materialen, om dat sulcks int soute water hem op gheeft ende dichter 'tsamen bint. Van die tweede bolster maectmen niet alleen in Indien drinckbekers, maer oock by ons, want die ghemeene man ghelooft, dat sulcke bekers eenighe cracht hebben teghens beroeringe,, 'twelck nochtans niet waer en is.

Dese bolster droogh en afgedaen is harigh ghelijck kennip, waer van men maect alle die koorden ende kabels, diemen in geheel Indien ghebruyckt, soo wel op't lant als op die schepen; is van koluer by naest ghelijck die koorden van sparta in Spaengien; zijn seer goet, dan moeten geconserveert werden in sout water, waermede sy lange tijt dueren; maer met soet ofte reghen water verrottense haest, om datse niet bepect oft beteert zijn. Het schip, daer ick met uyt Indien naer Portugael quam, hadde anders gheen koorden, kabels, noch touwerck dan van dese coquos, datmen cayro noempt, en bleven seer goet, dan moesten ons kabels alle veerthien daghen eens door die zee passeren, waermede ons so wel dienden als koorden van kennip. Het fruyt, alst bynaer rijp is, soo heetment lanha, ende is van binnen vol waters, ende dan is het wit van binnen noch dun ende morwe, want het water, hoe die coquos langer aen den boom hanct, wast ende verandert in wit, welck het fruijt van binnen is; heeft een smaeck bynaest [91] ghelijck haesnooten, doch soeter. Die lanhos hebben eenen goeden dranck van water, dat seer klaer, soetachtigh ende koel in't drincken is; hebben wel een halve kan waters in. Alsmen yewers wandelt, dorst hebbende, soo gaetmen by de Canarijns, die metter vaert inde boomen klimmen met een groot mes op haer gat, en snyden terstont soo veel lanhos af alsmen begheert, het stuck ‖ voor een basaruco ofte twee, ende bereijtse seer net om te drincken, ende die eerste schelle over't binnenste fruyt (die daer naer hout wort, als die noot zijn volle wasdom heeft) is dan noch dun ende weeck, en seer lieffelijck t'eeten met sout; smaeckt bynaer ghelijck die artichauts. Men mach so veel van dit water drincken alsmen wil, ten sal geen quaet doen; is seer lieffelijcken dranck. Daer naer, als het fruijt rijp is, so wort het water minder, ende 'tbinnenste wit ofte 'tfruyt dicker ende meerder, ende oock het water en is soo goet niet als te voren vande lanhos, want 'tis dan een weynigh suerachtigh. Dese coquos, alsse noch inden bolster zijn, machmense wel over die gheheele werelt voeren sonder bederven, ende gebuert dickwils door langheyt van tyden, dat het water binnen inden coquos converteert ende verandert in eenen geelachtighen appel, die seer smakelijck ende soet is. Den bolster af wesende so dient die buytenste schulp voor veel dinghen, te weten: maken daer pol-lepels af met eenen houten steel daer aen, desgelijcks een manier van potgiens, ende steecken daer eenen houten steel in om 't water met uyt de groote potten te scheppen; maecken daer napkens af om wijn in te dragen, alsmen yewers in't velt gaet wandelen, en dient voor ander duysent dingen. Dese schulpen werden oock gebrant, ende dient voor kolen voor die gout-smeden, die seer goet ende excellent zijn. Het wit vande noot maken in Indien hare pottagiens af ende koken daer met, want stootent ende douwender de melck uyt, waermede het rijs koken met andere menghelinghen; in somma en koken nimmermeer rijs (met dat zy carrijl noemen, welcke die sause ofte toespyse ofte daer moet dese melc van coquos by wesen. Anders worden die coquos weynigh gheten, want is daer niet gheacht, en is een kost voor de slaven ende arm volck. Men breect ooc dese coquos en doet daer die schulpen af, ende alsdan drooghtmen het fruyt ofte wit van binnen, en wort also by groote menighten vervoert uyt Malabar naer Cambajen ende Ormus ende op die [92] noorder quartieren ende custe voor by Goa, ende oock naer't landt van Ballagatte, en dryven eenen grooten handel daer met; van dit wit maectmen die olye, want stootet in backen ghelijck die olyven; gheeft seer goede olye, soo wel om te eeten als om te branden, en oock seer medecinael.

Annotatio D. Palud.

Tweederley oly maectmen uyt dese noten; eenderley uyt die versche ‖ noten, die stootende ende warm water daer toe gietende, uytgheperst zijnde, so drijft die oly boven op; dese oly wert ghebruyckt om de maegh te purgeren ende die darmen, want purgeert seer saght ende sonder schade; sommighe vermenghen hier toe die expressie van thamarinden ende maken also een seer bequame medecyne. De ander oly wert gheperst uyt copra ofte die ghedrooghde pitten; dese, behalven datzy dienstlijck is om te purgeren die magen, is oock seer goet in opkrimpinghe van zenuwen ende in veroude pynen der leden.

Dese ghedrooghde coquos, diemen aldus vervoert, werden genaempt copra. Alsse geen coquos ofte fruijt en begeeren, so snydense de bloesem vande coquos af ende binden daer eenen ronden pot met een engen mont, diese callao noemen, vast aen, ende stoppent met potaerde soo vast toe, datter geen wint noch asem kan uyt komen, ende also vloeijt den pot binnen weynigh daghen vol waters, 'twelcke zy noemen sura; is seer lieffelijck ende soet om drincken, ghelijck soete wey ofte beter.

Annotatio D. Palud.

Dit water is seer goet gedroncken tegens hitte der lever ende der nieren, ende het suyvert die roede van etter ende vuyle materie.

Dit selfde water, een ure ofte half inde son gestelt, is seer goeden azijn, so datmen in Indien anders gheen en heeft noch en gebruyct. Dusdanighe azijn machmen oock vinden by Paludanum. Dese sura, gedistileert, wert genaempt fula ofte nype [93] ende is soo excellenten brandewijn ende so goet als den besten, diemen te Dordrecht mach maken van rijnschen wijn; dit is van 't fijnste ghedistileert; d'ander distilatie vanden selfde sura wert genaempt vraca, welcke seer goeden wijn is, en is den wijn van Indien, wantse anders geen en hebben; is seer heet ende sterck, doch die Indianen drinckense oftet water waer; is wit van koluer. Die Portugesen ghebruijckense ‖ op dese manier: doense in vaten ende alsdan doen in elcke pijp van dese vraca 3. Handen ofte weynigh meer blaeuwe razynen, die in Indien ghebracht werden voor coopmanschap van Ormus; elcke hant is 12. pont; dese schoon gemaect stortense inde pijp ende laten het bomgat open staen, en die pijp en is oock niet vol, want soude bersten door de hette, om datse staet en siet ghelijck heet water. Men roert het alle daghen om tot 14. oft 15. daghen toe, ende alsdan soo krijght die vraca een soo schoonen rooden coluer gelijck Portugaelschen wijn, ende is weynigh different inde smaeck, doch is yet soeter ende heeter in zijn selven, maer is altemets soo schoon ende goet van coluer ende smaeck als Portugaelschen wijn, datmense qualijc kan onderscheyden. Dese wijn wort genaempt wijn van passa ofte razynen. Met dese wynen drijftmen groote handelingh, soo naer Bengalen, Malacca, Chyna ende ander weghen; kosten ghemeenlijck binnen Goa elck pype 30. pardauwen luttel min ofte meer. Vande selfde boven-ghenoemde sura maectmen oock suijcker, diemen heet iagra; sieden het water ende settent inde son, waer van kompt die suijcker; wort weynigh gheacht, om datse bruijnachtigh van koluer is ende datmen duer geheel Indien abondantie van witte suijcker heeft. Het binnenste vande boom ofte struijck is ghenaempt palmito; is die pit ofte 't herte vande struijck; wordt seer gheacht ende voor presenten ghesonden aende rijcke ende machtighen; is soo dun als pampier, ende oock wit, ende is ghewassen ghelijck oft het gevouwen of gheperst waer, ghelijck [94] men die huijcken vout ende perst, langhwerpigh ende smal, en heeft somtijts vijftigh ende tsestigh ende meer vouwen, ghelijck eenen boeck pampier. Hier van gebruycken die Indianen voor haer pampier ende boecken, 'twelcke blijft met die selfde vouwen, ende schryven daer in alst noch groen is, ende latent also droogen, ende dan en kanmen die letteren niet meer uyt doen, want wort met een yserken daer in gheteeckent. Die Indianen heetent olla ende hebben daer al hare boec ‖ ken, gheschriften ende memorialen af, ende weten die te segelen ende te sluyten, gelijck wy onse brieven doen. Van dit pampier met het Indiaens gheschrift daer op machmen sien by Paludanus, waer mede ick hem vereert hebbe. Dese boomen zijn meestendeel op die eylanden van Maldiua, al waermen vint vande coquos, die grootelijcks geacht zijn tegen alle fenijn.

Annotatio D. Palud.
Garcias ende Costa houden dit voor een fabel; Costa schrijft, dat hy dit menighmael ondersocht heeft ende contrarie bevonden, als ick oock ghedaen hebbe, ende niet konnen sulcken grooten effect sporen.

Ende dese eylanden en hebben anders genen handel als met cayro, daermen die koorden af maeckt, ende die copra ofte 'twit vande coquos, daermen die olye af maeckt, soo datse dickwils komen in Indien, dat het schip ende alle zijn ghereetschap, victualye ende coopmanschappe is altemael van dese palmboom, waer door wel te verstaen is, dat het een vande principaelsten handel ende onderhout vande Indianen is, waermede ghenoegh int particulier verklaert is van dat dese boom uytbrengt, wiens conterfeijtsel naer 't leven men hier naer mach sien, soo met die coquos ofte noten als met die potten daer aen hanghende om 't water uyt te trecken; desgelijcks die uytworpinghe vande vijghboomen, so met vyghen als met den bloesem, alles naer de warachtigheyt afghebeelt.

Dat 56. Kapittel.

Van de palmboom daar de Indiaanse noten die men coquos noemt aangroeien. (1)

Deze boom werd genoemd in het algemeen van de meeste Indianen, Perzen en Arabieren maro (2) en de noten narel. (3) Die van Malabar heten de boom tenga maran (4), en het fruit als het rijp is tenga (5), maar onrijp en noch groen elen (6)i, in Goa lanha. De Portugezen noemen deze vruchten coquo, om de drie gaatjes die daarin zijn gelijkenis hebbende met een meerkatten kop. Avicenna heet deze lausial indi (7), dat is: Indiaanse noten. De Maleisiërs van Malakka heten de boom trican (8) en het fruit nihor. Dit is den profijtelijkste boom van geheel Indien, gelijk wij bij woorden verklaren zullen de profijten die daarvan komen. Groeien meest op de eilanden van Maldiven en in Goa en hun landen rondom, ook op de gehele kust van Malabar, waarmee dat ze grot verkeer drijven naar andere wegen als naar Cambodja, Ormus &c. De boom groeit zeer hoog en steil, heeft de dikte van een kleine span luttel min of meer, heeft geen takken dan in 't allerhoogste op de top groeien de bladen en verspreiden zich gelijk de dadelbomen (9) en onder de bladen, te weten dicht aan de boom, groeien de Cocos dicht bij elkaar, altemet tien of twaalf bij de anderen gekoppeld; groeien weinig alleen. De bloesem van dit fruit is bijna gelijk de bloesem van de kastanjes. Het hout van de boom is zeer sponsachtig en heeft weinig vastigheid.[89]

Ze groeien niet dan bij de zeekanten of rivieren, te weten dicht bij de stranden en in plaatsen van louter zand; want binnen in ’t land groeit er geen. Hebben weinig beslag van wortel zodat men zou zeggen onmogelijk te wezen enige vastigheid in de aarde te hebben; niettegenstaande staan zeer vast en groeien zo hoog dat men vrees heeft als men daar iemand op ziet klimmen; en de Canaria’ s klimmen daar met zo’n grote snelheid op dat het apen schijnen te wezen; maken kleine kerven in de boom, op de manier van een trap, waarop ze de boom zeer licht opklimmen wat hen geen Portugees na durft te doen. Hun planting is op deze manier: zij planten de kokos of noten waarvan de bomen komen en als ze omtrent een manslengte hoog zijn verplanten ze die en mesten ze met as en in de winter begieten ze in de zomer met water; groeien gewillig omtrent de huizen omdat zij schijnen goede aard te hebben in 't slijk. Geven binnen luttel jaren vruchten als ze goed onderhouden zijn, wat nering is van de Canaria’ s die hun woningen onder deze bomen hebben hier en daar en hebben anders geen handeling dan de boom te verzorgen die zij van de eigenaars pachten en met de profijten leven en onderhouden ze zich. Deze bomen zijn er in zo grote menigte, meer dan in Portugal en Spanje de olijfbomen en de wilgenbomen in Holland.

De profijten en waren die daarvan komen zijn deze navolgende, te weten: in het eerste zo is het hout van deze boom nut tot veel dingen, hoewel dat het sponsachtig is, en dat om de hoogte; want maken er in de eilanden van Maldiven gehele schepen af, zonder een ijzeren nagel daarin te doen, want ze naaien het aan elkaar met de koorden die van dezelfde kokos komen en de touwen en kabels zijn van dezelfde boom als ook de zeilen die ze van de bladen maken, welke bladen men olas (10) heet; dienen ook om de huizen van de Canaria ‘s mee te dekken en hoeden van te maken die men voor de regen en zon over het hoofd doet dragen; men maakt er ook matten en tenten die men over de draagstoelen hangt om de vrouwen te bedekken al ze gedragen worden en ander diergelijke dingen; desgelijks maken er kostbare hoeden van die zeer fijn en zeer gewaardeerd zijn, want kosten wel [90] 't stuk 3 of 4 pardauwen die ze zomers dragen vanwege het lichte gewicht. Men houdt deze bomen op twee manieren, sommige om kokos of fruit te geven, anderen om wijn uit te trekken. De kokos of noten groeien van de grootte van een struisvogelei wat de noot van binnen is, sommige kleiner en sommige groter, en zijn van buiten bedekt met een bolster die, als ze noch aan de boom staat van buiten groen is, gelijk een walnoot met de bolster.

Commentaar D. Paludanus

De Indische noten zijn bekleed met tweeërlei bolsters waarvan de buitenste haarachtig is daar van zij cairo van maken, namelijk al hun kabels en touwen. Hiermee stoppen zij ook hune schepen in de plaatse van werk of mos, want het houdt de schepen in het zoute water dichter dan enige van onze materialen omdat zulks zich in het zoute water opgeeft en dichter tezamen bindt. Van de tweede bolster maakt men niet alleen in Indien drinkbekers, maar ook bij ons, want de gewone man gelooft dat zulke bekers enige kracht hebben tegen beroerte, wat nochtans niet waar is.

Deze bolster droog en afgedaan is harig gelijk hennep waarvan men maakt alle koorden en kabels die men in geheel Indien gebruikt en zo wel op 't land als op de schepen; is kleur bijna gelijke de koorden van sparta (11) in Spanje, zijn zeer goed, dan moeten geconserveerd worden in zout water waarmee ze lange tijd goed blijven; maar met zoet of regenwater verrotten ze gauw omdat ze niet bepekt of beteerd zijn. Het schip daar ik mee uit Indien naar Portugal kwam had geen andere koorden, kabels, noch touwwerk dan van deze kokos, dat men cayro noemt, en bleven zeer goed dan moesten onze kabels alle veertien dagen eens door de zee passeren waarmee het ons wel zo goed dienden als koorden van hennep. Het fruit al het bijna rijp is zo heet men het lanha en is van binnen vol water en dan is het wit van binnen noch dun en murw want het water hoe de kokos langer aan den boom hangt groeit en verandert in wit, wat het fruit van binnen is; heeft een smaak bijna [91] gelijk hazelnoten, doch zoeter. De lanhos hebben een goede drank van water dat zeer helder, zoetachtig en koel in 't drinken is; hebben wel een halve kan water in. Als men ergens wandelt en dorst hebt zo gaat men bij de Canaria’s die met een vaart in de bomen klimmen met een groot mes op hun gat en snijden terstond zoveel lanhos af als men begeert, het stuk voor een basaruco of twee en bereidt ze zeer net om te drinken en de eerste schil over 't binnenste fruit ( die daarna hout wordt als de noot zijn volle wasdom heeft) is dan noch dun en week en zeer liefelijk t' eten met zout; smaakt bijna gelijk de artisjok. Men mag zo veel van dit water drinken als men wil, het zal geen kwaad doen; is zeer liefelijke drank. Daarna als het fruit rijp is zo wordt het water minder en 't binnenste wit of het fruit dikker en meerder, en ook het water en is zo goed niet als tevoren van de lanhos, want ‘t is dan een weinig zuurachtig. Deze kokos als ze noch in de bolster zijn mag men ze wel over de gehele wereld voeren zonder bederven en gebeurt vaak door de lengte van tijden dat het water binnen in de kokos converteert en verandert in een geelachtige appel die zeer smakelijk en zoet is. Als de bolster er af is zo dient de buitenste schil voor veel dingen, te weten: maken daar pollepels van met een houten steel daaraan, desgelijks een manier van potjes en steken daar een houten steel in om 't water mee uit de grote potten te scheppen; maken daar napjes van om wijn in te dragen als men ergens in 't veld gaat wandelen en dient voor ander duizend dingen. Deze schillen worden ook gebrand en dienen voor kolen voor de goudsmeden die zeer goed en excellent zijn. Het wit van de noot maken in Indien hun potten van af en koken daarmee want stotende en duwende er de melk uit waarmee ze rijst koken met andere mengsels; in somma, ze koken nimmermeer rijst met (dat zij carrijl noemen), welke saus of toespijs daar moet deze melk van kokos bij wezen. Anders wordt de kokos weinig gegeten want is daar niet geacht en is een kost voor de slaven en arm volk. Men breekt ook deze kokos en doet daar de schil af en alsdan droogt men het fruit of wit van binnen en wordt alzo bij grote menigte vervoert uit Malabar naar Cambodja en Ormus en op de [92] noorderkwartieren en kust voorbij Goa en ook naar 't land van Ballagatte en drijven een grote handel daarmee; van dit wit maakt men de olie, want ze stoten het in bakken gelijk de olijven; heeft zeer goede olie, zo wel om te eten als om te branden en ook zeer medicinaal.

Commentaar D. Paludanus

Tweede soorten olie maakt men uit deze noten; een uit de verse noten, die worden egstoten en wordt er warm water bij gegoten en als het uitgeperst is zo drijft de olie bovenop; deze olie wordt gebruikt om de maag te purgeren en de darmen, want het purgeert zeer zacht en schade; sommige vermengen hiertoe de expressie van tamarinden en maken alzo een zeer bekwame medicijn. De andere olie wordt geperst uit kopra of de gedroogde pitten; deze, behalve dat ze dienstig zijn om de maag te purgeren, is ook zeer goed in het inkrimpen van zenuwen en in verouderde pijnen der leden.

Deze gedroogde kokos die men aldus vervoer, worden genaamd kopra. Als ze geen kokos of fruit begeren zo snijden ze de bloesem van de kokos af en binden daar een ronde pot met een enge mond, de ze callao (12) noemen er vast aan en stoppen het met potaarde zo vast toe dat er geen wind noch asem kan uit komen en alzo vloeit de pot binnen weinig dagen vol water water zij noemen sura (13); is zeer liefelijk en zoet om te drinken, gelijk zoete wei of beter.

Commentaar D. Paludanus

Dit water is zeer goed gedronken tegen hitte der lever en der nieren en het zuivert de roede van etter en vuile materie.

Ditzelfde water, een uur of half in de zon gesteld, is zeer goede azijn zodat men in Indien anders geen heeft noch gebruikt. Dusdanige azijn mag men ook vinden bij Paludanum. Deze sura, gedistilleerd wordt genaamd fula of nype (14) [93] en is zo’ n excellente brandewijn en zo goed als de beste die men te Dordrecht mag maken van rijnse wijn; dit is van 't fijnste gedistilleerd; d' andere distillatie van dezelfde sura wordt genaamd vraca, (15) wat zeer goede wijn is en is de wijn van Indien want anders hebben ze er geen; is zeer heet en sterk, doch de Indianen drinken of het was; is wit van kleur. De Portugezen gebruiken het op deze manier: doen ze in vaten en alsdan doen in elke pijp van deze vraca 3 handen of weinig meer blauwe rozijnen die in Indien gebracht worden voor koopmanschap van Ormus; elke hand is 12 pond; als deze schoon gemaakt zijn storten ze het in de pijp en laten het bomgat open staan en de pijp is oo niet vol, want zou barsten door de hitte omdat het staat en ziet gelijk heet water. Men roert het alle dagen om tot 14 of 15. dagen toe en alsdan zo krijgt de vraca een zo’n mooie rode kleur gelijk Portugese en verschil weinig in smaak, doch is iets zoeter en heter op zichzelf, maar is altemets zo mooi en goed van kleur als Portugese zodat men ze kwalijk kan onderscheiden. Deze wijn wordt genaamd wijn van passa (16) of rozijnen. Met deze wijnen drijft men grote handel, zo naar Bengalen, Malakka, China en andere wegen; kosten gewoonlijk binnen Goa elke pijp 30 pardauwen luttel min of meer. Van dezelfde bovengenoemde sura maak men ook suiker die men heet iagra; (17) zieden het water en zetten het in de zon waarvan komt de suiker; wordt weinig geacht omdat het bruinachtig van kleur is en dat men door geheel Indien overvloed van witte suiker heeft. Het binnenste van de boom of struik is genaamd palmito; is de pit of 't hart van de struik; wordt zeer geacht en voor presenten gezonden aan de rijken en machtigen; is zo dun als papier en ook wit, en is gewassen gelijk of het gevouwen of geperst war, gelijk [94] men de huiken vouwt en perst, langwerpig en smal en heeft somtijds vijftig en zestig en meer vouwen, gelijk een boekpapier. Hiervan gebruiken de Indianen het voor hun papier en boeken wat blijft met dezelfde vouwen en schrijven daarin al het noch groen is en laten het alzo drogen en dan kan men de letters er niet meer uit doen, want het wordt met een ijzertje daarin getekend. De Indianen heten het olla (18) en hebben daar al hun boeken, geschriften en memorialen van en weten het te zegelen en te sluiten gelijk wij onze brieven doen. Van dit papier met het Indiaanse geschrift daarop mag men zien bij Paludanus waarmee ik hem vereerd heb. Deze bomen zijn meestendeel op de eilanden van Maldiven, alwaar men vindt van de kokos die zeer geacht zijn tegen alle venijn.

Commentaar D. Paludanus
Garcias en Costa houden dit voor een fabel; Costa schrijft, dat hij dit menigmaal onderzocht heeft en contrarie bevonden, zoals ik ook gedaan heb en niet zulk groot effect kunnen bespeuren.

En deze eilanden hebben anders geen handel dan met cayro daar men de koorden van maakt en de kopra of 't wit van de kokos daar men olie van maakt zodat het dikwijls komt in Indien dat het schip en al zijn gereedschap, victualie en koopmanschap is allemaal van deze palmboom, waardoor wel te verstaan is dat het een van de belangrijkste handel en onderhoud van de Indianen is waarmee genoeg in het particulier verklaard is van dat deze boom opbrengt wiens afbeelding naar 't leven men hier naar mag zien, zo met de kokos of noten als met de potten die daaraan hangen om 't water uit te trekken; desgelijks het uitwerpen van de vijgenbomen, zo met bananen als met de bloesem, alles naar de waarheid afgebeeld.

Dat 57. capittel.
Van 't fruyt duryoens van Malacca.

Dvryoen is een fruijt, dat alleenlijck wast in Malacca; wort so seer gepresen van een yeghelijck, diet gheproeft heeft, datment niet en kan compareren met geenderley fruyten vande werelt, want in smaeck ende goetheydt affirmeren, dat het alle fruyten te boven gaet; maer eerst alsmense op doet, riecken gelijck oft het verrotten ayun waer, maer inden smaeck heeftmen die leckerheyt; is vande ‖ groote van een meloen, van buyten gelijck het fruijt iaaka, daer van verhaelt is, maer wat scherpachtigher ofte distelachtigher, van buyten bynaest gelijck die huijskens, daer die castanien in wassen. Heeft van binnen huijskens gelijck de iaaka, daert fruijt in wast, welcke is vande groote van een kleijn hennen-ey, waer in zijn die castanien, soo groot als steenen van persen. 'tFruijt is van coluer ende smaeck gelijc een seeckere heerlijcke spyse, diemen in Spaengien veel ghebruijckt inde bancketten, ghenaempt mangiar blanco, 'twelcke wort ghemaeckt van hennen-vleesch, gedistileert met suijcker. Die boomen zijn ghelijck die iaaka boomen; den bloesem is wit, treckende naert geel; de bladeren zijn van de groote van een halve span, uyt gaende scherpachtigh, van binnen licht groen en van buyten doncker groen, etc.

Annotatio D. Palud.
In Malacca is een vrucht soo lieflijck van smaeck ende ruec, datse alle andere vruchten van Indien ende van Malacca, hoe vvel die daer veellerley ende goet zijn, te boven gaet. Dese vrucht wort geheeten in Malayo, 'twelck die provintie is, daer zij wast, duriaoen, ende die bloem buaa; die boom batan is een seer groote boom, van vast ende dicht hout, met een graeuwe schorsse becleedet, veele tacken hebbende, ende overdadigh veele vruchten; dat bloeysel is uyten witten wat geel, die bladeren een halve palme langh, tvvee ofte drie vingeren breet, rontsomme een weynigh inghekerft, van buyten bleeck groen, [96] ende inwendigh seer groen ende bykans tot roscheyt streckende; brengt een vrucht van die groote eender meloenen, met een dichte bast becleedet, met veele cleyne ende dicke scherpe staechelkens, wtwendigh groen, ende met linien, inde lengte als die meloenen gefigureert, hebbende van binnen vier holen nae die lenghte, in welcke noch drie oft vier kaskens zijn, ende in een jeghelijck kasken een vruchtken so wit als melck, so groot als hennen eyeren, lieffelijcker van smaeck ende rueck als dat witte eeten, dat die Spaengiaerden van rijs, capoenen borsten ende roose water maecken ende mangier blanco noemen, nochtans niet soo saght ofte slymerigh, want die andere soo geel, ende niet wit binnen, zijn bedorven ofte verrot door quade lucht ende reghen. Men hout voor goet die vvelck alleene drie vruchten in haer kamerkens hebben, daer nae die viere, maer die van vijf zijn quaet, als oock die, vvelcke bersten ofte kloven hebben. Daer zijn oock selden meer dan 20. fruyten in eenen appel, ende in een yeghelijck fruijt is een steen, den persick steen gelijc, niet ront, maer langhvvorpigh, niet te soet van smaec ende die keel verseerende als onrype mispelen; vvorden daeromme oock niet ghegheten.
Dese vrucht is heet ende vocht, ende die dese eeten vvillen, moetense voor eerst een vveynigh met die voeten sachtkens treden ende breken die staechelen, die daer omme zijn. Die nimmermeer dusdanighe vruchten ghegheten hebben, eerst die rieckende, ontfanghen een lucht oft zy ‖ verrotte ayun roken, maer geproeft hebbende achten zy die boven andere spysen vvel te riecken ende te smaken.

Dit fruijt is oock in sulcken vvaerdye by die lesers, dat zy meenen, men moght daer niet af versadighen; gheven daeromme dit fruijt heerlicke namen, ende schryven epigrammen daer af, hoewel daer menichte in Malacca zijn, ende dat het stuck niet boven vier maluadisen costet, insonderheyt in die maenden van Iunio, Iulio ende Augusto; op andere tyden vvert haren prijs vermeerdert. Hier staet oock te mercken een vvonderbare teghenheyt, die daer is tusschen die duryoens ende die bladeren bettele, vvelcke voorvvaer soo groot is, dat indien daer vvare een geheel schip vol duryoens ofte eenigh huys ofte ghevvelfsel, daer oock eenige bladeren van bettele laghen, sullen die duryoens alle verrotten ende bederven, ende gelijc door 't overvloedigh eeten van dese duryoens die magen verhittet ende besvvaert wort, alsoo een bladt van bettele weder op 't hert colck leggende, sal terstont die inflammatie ende verhevinghe ofte ghesvvel der magen naelaten; ende inghevalle men nae 't eeten van die duryoens eenighe bladeren van bettele neemt, machmen van die duryoens gheen hinder cryghen, hoe veele men daer af ghegheten heeft. Hier door ende oock om dat zy so aengenaem van smaec zijn, comt het, datmen gemeenlijck seijt, datmen van die duryoens niet mach versadight vverden. [97]

Dat 57^ste kapittel.
Van 't fruit doerian van Malakka.

Doerian is een fruit dat alleen groeit in Malakka; wordt zo zeer geprezen van iedereen die het geproefd heeft dat men het niet kan vergelijke met geen fruit van de wereld, want in smaak en goedheid bevestigen ze, dat het alle fruiten te boven gaat; maar eerst als men ze op doet ruiken ze gelijk of het verrotte ui was, maar in de smaak heeft men het lekkere; is van de grootte van een meloen, van buiten gelijk het fruit jaca waarvan verhaald is, maar wat scherper of distelachtiger, van buiten bijna gelijk de huisjes daar de kastanjes in groeien. Heeft van binnen huisjes gelijk de jaca daar het fruit in groeit wat is van de grootte van een klein hennenei waarin zijn de kastanjes, zo groot als stenen van persen. Het fruit is van kleur en smaak gelijk een zekere heerlijke spijs die men in Spanje veel gebruikt in de banketten, genaamd mangiar blanco, wat wordt gemaakt van hennen-vlees, gedistilleerd met suiker. De bomen zijn gelijk de jaca bomen; de bloesem is wit, trekt naar het geel; de bladeren zijn van de grootte van een halve span, uiteinde scherpachtig, van binnen licht groen en van buiten donkergroen, etc.

Commentaar D. Paludanus
In Malakka is een vrucht zo lieflijk van smack en reuk, dat ze alle andere vruchten van Indien en van Malakka, hoewel er daar velerlei en goed zijn, te boven gaat. Deze vrucht wordt geheten in Malayo, wat de provincie is daar het groeit, duriaoen en de bloem buaa (3) ; de boom batan (4) en is een zeer grote boom van vast en dicht hout met een grauwe schors bekleed die vele takken heeft en overdadig vele vruchten; de bloemen zijn uit het witte wat geel, de bladeren een halve palm lang, twee of drie vingers breed en rondom een weinig ingekerfd, van buiten bleek groen [96] en inwendig zeer groen en bijna tot roze strekken; brengt een vrucht van de grootte van een meloenen, met een dichte bast bekleed met vele kleine en dikke scherpe stekeltjes, uitwendig groen en met lijnen in de lengte zoals de meloenen gefigureerd, hebben van binnen vier holen naar de lengte waarin noch drie of vier kastjes zijn en in elk kastje een vruchtje zo wit als melk, zo groot als henneneieren, liefelijker van smaak en reuk dan dat witte eten dat de Spanjaarden van rijst, kapoenen borsten en rozenwater maken en mangier blanco noemen, nochtans niet zo zacht of slijmerig, want de andere die zo geel en niet wit binnen zijn die zijn bedorven of verrot door kwade lucht en regen. Men houdt voor goed welke alleen drie vruchten in hun kamertjes hebben, daarna de vier, maar die van vijf zijn kwaad, als ook die, welke barsten of kloven hebben. Daar zijn ook zelden meer dan 20 fruiten in een appel en in elke fruit is een steen, de perzik steen gelijk, niet rond, maar langwerpig, niet te zoet van smaak en de keel bezeren zoals onrijpe mispelen; worden daarom ook niet gegeten.
Deze vrucht is heet en vochtig en die deze eten willen moet ze voor eerst een weinig met de voeten achtjes treden en breken de stekels die daarom zijn. Die nimmermeer dusdanige vruchten gegeten hebben en eerst die ruiken ontvangen een lucht of zij verrotte uien roken, maar als ze die geproefd hebben achten zij die boven andere spijzen goed te ruiken en te smaken.

Dit fruit is ook in zulke waarde bij de plukkers dat zij menen men mocht zich daarvan niet verzadigen; geven daarom dit fruit heerlijke namen en schrijven epigrammen daarvan, hoewel daar menigte in Malakka zijn en dat het stuk niet boven vier maluadisen kost, vooral in de maand juni, juli en augustus; op andere tijden wordt hun prijs vermeerderd. Hier staat ook aan te merken een wonderbare tegenheid die daar is tussen de doerian ‘s en de bladeren betel welke voorwaar zo groot is dat indien daar was een geheel schip vol doerians of enig huis of gewelf daar ook enige bladeren van betel lagen zullen de doerians allen verrotten en bederven en gelijk door 't overvloedig eten van deze doerians de magen verhitten en bezwaren, alzo een blad van betel weer op het harte putje leggen zal terstond de inflammatie en verheffing of gezwel der maag nalaten; en ingeval men na 't eten van de doerians enige bladeren van betel neemt mag men van de doerians geen hinder krijgen, hoeveel men daarvan gegeten heeft. Hierdoor en ook om dat zij zo aangenaam van smaak zijn komt het, dat men gewoonlijk zegt, dat men van de doerians nit verzadigd mag worden. [97]

Dat 58. capittel.
Vanden boom arvore derays, dat is: wortelboom, ende die bambus ofte 'triet van Indien.

Daer is in Indien eenen boom, genaemt arvore derays, dat is soo veel als eenen boom met wortelen. Dese boom is seer wonderlijcken int sien, want wassende eerst van onderen op als alle boomen ende spreyende zijn tacken, so groeyen die tacken vol wortelen, ende wassen weder nederwaerts aen naer die aerde toe, al waerse weder vast worden, ende met lancheyt van tyden hoe den boom breeder wert ende die tacken hen uytspreyen wijt en breet, hoe dat altoos die tacken vol wortelen hangen, ende schynen van veers koorden ende kennip te wesen; in somma dat den boom int eijnde beslaet een groote plaets, ende maeckt eenen struijck ofte struijcken duer malkanderen gheweven, ghelijck eenen doolhof. Ick hebber gesien, die wel dertich oft veertigh schreden int ront beslaghen hadden vande wortelen, die van boven vande tacken af komende weder in de aerde vast waren, en worden metter tijt dick, so datmen niet en can onderscheyden, wat den rechten struijck is, ende men macher op sommighe plaetsen tusschen beyden duer kruypen, ende hoe den boom ouwer wert, hoe dat die tacken meer ende meer ‖ verspreyen ende wyder uyt reijcken ende altoos so vol wortelen hanghen, dat het wonder is. Dese boom en heeft geen fruijt, die dueght ofte eetbaer is, dan heeft een fruijt gelijck olyven, en is niewers toe nut dan die voghels eetense. [98]

Annotatio D. Palud.

Carolus Clusius, die seer neerstigh desen boom beschreven heeft, noemt die selfde uyt die authoriteyt Plinij, Indische vijghboom, ende seyt, dat desen boom seer hoogh vvast, eerst uyt een eenige dicke trunck, die welcke daer na veele dunne veselkens van haer geeft, die jonck en de cleyn vvesende golt vervvigh zijn; dese nedervvaert dalende ende die aerde rakende, zijn gelijck ionckskens eenes nieuwen booms, ende werden met der tijt soo dick ghelijck die eerste trunck, datmen nauvvelijcken die eene van d'ander onderscheyden mach, uytghenomen door die dicte, die ten tyden tot drie mans vamen comt, uyt vvelcke rontsomme aen alle zyden weder andere groeyen, ende also tot ontellijcke toe, dat dusdanige boomen ten tyden een cleyne Italiaensche myle becleeden, ende niet alleen schiet die benedenste tacken dusdanighe veselinghen nedervvaert, maer ooc die bovenste, also dat een eenige boom een dicht bosch maect. Die Indianen om dat zy onder dese boomen mochten gaen, houwen sommighe van die tacken vvegh, ende maken alsoo gelijc galeryen, omme die hitte der sonnen te schouwen, om dat dese boom soo dicht van tacken is, dat die sonne daer niet door schynen mach, jae om die veelvoudighe cromten ende weghen, die onder dese boomen zijn, hoort veele gheluyts van een weerclanck ofte echo, op veele plaetse drie ofte vier mael die menschen vvoorden hoorende. Ende die so dit den heeren Clusio heeft vertelt, seyt gesien te hebben eenen van dese boomen, daer onder 800. en oock 1000. menschen (onder vvelken hy eene vvas) haer moghten berghen, stellende daer by, datter oock vvaren, daer vvel 3000. onder mochten schuylen. Die bladeren, soo die nieuvve tacken voortbrengen, zijn ghelijc que-boomen bladeren, die buytenste zyde groen zijnde, die binnenste vvit ende rouachtigh, als met vvolle overtrocken, vvelcke bladen seer begeert vvorden van die olyphanten, die hier van onderhouden worden. Die vrucht is gelijck het voorste lidt van een duym, die ghedaente hebbende gelijck cleyne vijghskens, bloetvervvigh, invvendigh ende uytwendigh, ende vol greynkens ghelijck gemeene vygen, soet van smaeck ende eetbaer, maer niet soo lieffelijck als onse ghemeene vyghen. Wassen oock tusschen die bladeren aen die nieuvve tacxkens, gelijck onse gemeene vyghen. Wast in Goa ende inde omliggende plaetsen. Voorder so bevvijst Clusius uyt Curtio Plinio ende Strabone, dat dese boom oock vanden ouden bekent is ghevveest. Die meer hier af begheert te vveten, lese Clusium int capittel vande Indische vyghen.

Daer zijn in Indien ander wondere ende dicke boomen, daermen men die schepen af maect. Men vint boomen by Cochijn, diemen heet angelina, van welcke maecktmen schuyten, diese tones noemen. ‖ Daer zijn van dese tones, die wel twintigh ende dertigh pypen waters mogen laden, altemael van een hout uytgheholt, [99] sonder eenigen las ofte naet te hebben noch 't samenvoeginghe, waer uyt men mach concidereren die dickte vande boomen; ende is so stercken herden hout, dat het yser met lancheyt van tyden daer van opgegeten wort, door die hardigheyt van 't hout. Men heeft oock door gheheel Indien veel suijcker riet op alle plaetsen in grooter menighten, maer is weynigh gheestimeert. Oock is op alle de custe van Malabar veel dick riet, en principalijck aende custe van Choramandel, welck riet wordt vande Indianen mambu genaempt ende vande Portugesen bambu. Dese mambus heeft een seeckere materie binnen in, welck is het morw ofte pit op die manier als de pennen hebben, datmen uyt trect, alsmense bereijt om met te schryven, 'twelcke die Indianen noemen sacar mambu, dat is soo veel als suijcker van mambu, ende is een materie seer medicinael ende gheestimeert, ende wort veel gesocht vande Arabyen, Persianen ende Mooren, die't tabaxijr noemen.

Annotatio D. Palud.

Tabaxijr is een Persiaens woort ende beteeckent niet anders dan een witte ofte melcachtighe vochtigheyt ofte eenigh t'samen geloopen sop ofte vochtigheyt; vvort geheeten sacar mambu om dat die rieden ofte tacken, die sulcks voorts brengen, mambu ghenoemt vvorden. Die boomen, daer op tabaxijr wassen, zijn sommighe groot ghelijck een populier, andere cleynder, gemeenlijcken oprechte tacken hebbende (behalven dat sommige van die schoonste omgeboogen werden tot galeryen, prieelkens ende wandelinghen) met veele leden, een palme lancte van een, hebbende bladeren een weynigh langher als de olijfboom; tusschen alle voeghsels genereert een soete vochtigheyt, wit ende t'samen ghedrongen gelijck stijfsel, somwylen veel, somwylen weynigh; maer niet alle boomen ofte tacken brengen voort smeken soeten vochtigheyt, maer alleen die van Bisnagar ende eenighe provincien van Malabar.

Want wort ghemeenlijck in Persien ende Arabyen teghen silver opghewoghen. Is een coopmanschappe, daer groote handel met gedreven wert vande boven genoemde natien. Dit binnenste wast aende knuijsten van't riet, ende is meest van koluer wit, ende oock altemet swart, ende somtijts asverwigh. [100]

Annotatio D. Palud.

Wort daeromme niet verworpen ofte veracht, want dese swartigheyt vercrijght zy ofte door die overdaet van die vochtigheyt ofte dat zy te langhe inden boom besloten is gebleven, niet om verberninghe van die boomen, als sommige meenen. Rhases vermaent hier af in zijn derde boeck int 36. ende Serapio in zijn boeck van die medicynen int 342. ende Avicenna int 2. boec int 617. capittel, die van meeninghe is, dat tabaxijr ghemaeckt wort uyt verbrande wortelen, dan zijn opinie wort hier bewesen vals te wesen.

Die Indianen ghebruijckent tegen eenige schade vande roede vande manlijckheyt ofte ander dierghelijcke heymelijcke ghebreecken, desghelijcks tegen die heete coortsen colerica passio ende'troode melisoen ende camerganck ende andere diergelijcke sieckten. Dese rieden wassen meest op de custe van Choramandel in Bisnagar ende Malacca op veel plaetsen in grooter abondantien; wassen seer hoogh ende zijn van elcke verscheydinge van den eenen knuijst tot den anderen van anderhalve spanne lanck ende meer, ende so dick als eens mans been boven die knie; wassen ghemeenlijck recht over eynt ende meestendeel wel so hoogh alst hoochste huijs van dese landen. Zy buygense oock crom in't wassen, datse daer naer een forme kryghen om voor die pallankijns te dienen, daerse die Portugesen ende oock der Indianen heeren met draghen, als op een ander gheseyt is. Die bladeren van dit riet ofte bambus zijn wijt van malkanderen, hebben bynaer het fatsoen van olijf-bladeren.

Annotatio D. Palud.
Wt den boom ofte 'triet mambu maken sommighe Indianen scheepkens, daer in 2. persoonen sitten mogen, die niet uytholende, maer twee knuijsten latende ende die uytgravende. In dese schuytkens sitten die Indianen naeckt, op elck eynt een, die beenen t'samen voeghende ende in elck handt een riemken voerende, daer mede zy dese schuytkens oock tegens stroom snel voortrecken, insonderheyt op die riviere Cranganor, ende hebben ooc die opinie, dat dese schuytkens nimmermeer van cocodrillen bespronghen worden, al zijn zyder omtrent, dat zy doch lichtelijcken andere doen, dan van dese noyt ghesien is worden. [101]

Dat 58^ste kapittel.
Van de boom arvore derays, dat is: wortelboom (1), en de bamboe of 't riet van Indien.

Daar is in Indien een boom, genaamd arvore derays, dat is zo veel als een boom met wortels. Deze boom is zeer wonderlijk in het zien want het groeit eerst van onderen op zoals alle bomen en verspreidt zijn takken, zo groeien de takken vol wortels en groeien weer nederwaarts naar de aarde toe, alwaar ze weer vast worden en in de loop der rijden hoe de boom breder wordt en de takken zich uitspreiden wijd en breed, hoe dat altijd de takken vol wortels hangen en schijnen van vers koorden en hennep te wezen; in somma, dat de boom int einde beslaat een grote plaats en maakt een struik of struiken door elkaar geweven, gelijk een doolhof. Ik heb er gezien die wel dertig of veertig schreden inde rondte besloegen hadden van de wortels die van boven van de takken af kwamen weer in de aarde vast waren en worden mettertijd dik zodat men niet kan onderscheiden wat de rechte struik is en men mag er op sommige plaatsen tussen beiden door kruipen en hoe den boom ouder wordt hoe dat de takken meer en meer verspreiden en wijder uitreiken en altijd zo vol wortels hangen dat het wonder is. Deze boom heeft geen fruit die deugt of eetbaar is, dan heeft een fruit gelijk olijven en is nergens toe nut dan de vogels eten ze. [98]

Commentaar D. Paludanus

Carolus Clusius die zeer vlijtig deze boom beschreven heeft noemt die uit de autoriteit van Plinius Indische vijgenboom en zegt dat deze boom zeer hoog groeit, eerst uit een enige dikke tronk die daarna vele dunne vezeltjes van zich geeft die als ze jong en klein zijn goudkleurig zijn; deze die nederwaarts dalen en de aarde rake, zijn gelijk jongetjes van een nieuwe boom en worden met de tijd zo dik gelijk de eerste tronk zodat men nauwelijks de ene van de ander onderscheiden mag, uitgezonderd door de dikte die ten tijden tot drie mannen vademen komt waaruit rondom aan alle zijden weer andere groeien en alzo tot ontelbare toe zodat dusdanige bomen ten tijden een kleine Italiaanse mijl bekleden en niet alleen schieten de benedenste takken dusdanige vezeltjes nederwaarts, maar ook de bovenste, alzo dat een enige boom een dicht bos maakt. De Indianen omdat zij onder deze bomen mochten gaan houwen sommige van de takken weg en maken het alzo gelijk galerijen om de hitte van de zon te schuwen omdat deze boom zo dicht van takken is dat de zon daar niet door schijnen mag, ja om de veelvoudige kromten en wegen die onder deze bomen zijn hoort men veel geluid van een weerklank of echo en op vele plaatsen drie of viermaal hoor je de mensen woorden. En zo dit den heer Clusius heeft verteld en zegt gezien te hebben een van deze bomen waaronder 800 en ook 1000 mensen (waaronder hij een was) zich mogen bergen en stelde daarbij dat er ook waren daar wel 3000 onder mochten schuilen. De bladeren, zo de nieuwe takken voortbrengen, zijn gelijk kweebomen bladeren, de buitenste zijde groen, de binnenste wit en ruwachtig als met wol overtrokken, welke bladen zeer begeerd worden van de olifanten die hiervan onderhouden worden. De vrucht is gelijk het voorste lid van een duim heeft de gedaante gelijk kleine vijgen, bloedkleurig inwendig en uitwendig en vol korreltjes gelijk gewone vijgen, zoet van smaak en eetbaar, maar niet zo liefelijk als onze gewone vijgen. Groeien ook tussen de bladeren aan de nieuwe takjes gelijk onze gewone vijgen. Groeit in Goa en in de omliggende plaatsen. Verder zo bewijst Clusius uit Curtius, Plinius en Strabo dat deze boom ook van de ouden bekend is geweest. Die meer hiervan begeert te weten leest Clusius in het kapittel van de Indische vijgen.

Daar zijn in Indien ander wondere en dikke bomen daar men de schepen van maakt. Men vindt bomen bij Cochin die men heet angelina (2) waarvan men maakt schuiten die ze tones (3) noemen. Daar zijn van deze tones die wel twintig en dertig pijpen water mogen laden, allemaal van een hout uitgehold [99] zonder enige las of naad te hebben noch tezamen voeging waaruit men mag besluiten de dikte van de bomen; en is zo’n sterk hard hout, dat het ijzer met lengte der tijden daarvan opgegeten wordt door de hardheid van 't hout. Men heeft ook door geheel Indien veel suikerriet op alle plaatsen in grote menigte, maar is weinig gewaardeerd. Ook is op alle kust van Malabar veel dik riet en voornamelijk aan de kust van Coromandel en dat riet wordt van de Indianen mambu (4)genaamd en van de Portugezen bambu. Deze bamboe heeft een zekere materie binnen in wat is murw of pit op de manier als de pennen hebben, dat men uittrekt als men ze bereidt om mee te schrijven wat de Indianen noemen sacar mambu, dat is zoveel als suiker van mambu en is een materie zeer medicinaal en gewaardeerd en wordt veel gezocht van de Arabieren, Perzen en Moren, die 't tabaxijr noemen. (5)

Commentaar D. Paludanus

Tabaxijr is een Perzisch woord en betekent niets anders dan een witte of melkachtige vochtigheid of enige tezamen gelopen sap of vochtigheid; wordt geheten sacar mambu omdat de rieten of takken die zulks voortbrengen mambu genoemd worden. de bomen waarop tabaxijr groeien zijn sommige groot gelijk een populier, andere kleiner en gewoonlijk opgerichte takken hebbende (behalve dat sommige van de mooiste omgebogen worden tot galerijen, prieeltjes en wandelingen) met vele leden, een palm lengte vaneen, hebben bladeren een weinig langer dan de olijfboom; tussen alle voegsels genereert een zoete vochtigheid, wit en tezamen gedrongen gelijk stijfsel, soms veel, soms weinig; maar niet alle bomen of takken brengen voort deze zoete vochtigheid, maar alleen die van Visnagar en enige provincies van Malabar.

Want het wordt gewoonlijk in Perzië en Arabië tegen zilver opgewogen. Is een koopmanschap daar grote handel mee gedreven wordt van de boven genoemde naties. Dit binnenste groeit aan de knotten van het riet en is meest van kleur wit en ook altemet zwart en soms askleurig. [100] (7)

Commentaar D. Paludanus

Wordt daarom niet verworpen of veracht, want deze zwartigheid krijgt het of door de overdaad van de vochtigheid of dat het te lang in de boom besloten is gebleven, niet om verbranden van de bomen als sommige menen. Rhases vermaant hiervan in zijn derde boek in het 36^ste en Serapio in zijn boek van de medicijnen in het 342ste en Avicenna in het 2^de boek in het 617ste kapittel die van mening is dat tabaxijr gemaakt wordt uit verbrande wortels, dan zijn opinie wordt hier bewezen als te wezen.

De Indianen gebruiken het tegen enige schade van de roede van de mannelijkheid of ander diergelijke heimelijke gebreken, desgelijks tegen de hete koortsen van colerica passio (8) en rodeloop, dysenterie en kamergang en andere diergelijke ziekten. Deze rieten groeien meest op de kust van Coromandel in Visnagar en Malakka op veel plaatsen in grote overvloed; groeien zeer hoog en zijn van elke scheiding van den een knot tot de anderen van anderhalve spanne lang en meer en zo dik als een mannenbeen boven de knie; groeien gewoonlijk recht overeind en meestendeel wel zo hoog als het hoogste huis van deze landen. Zij buigen ze ook krom in ’t groeien zodat ze daarna een vorm krijgen om voor draagstoel te dienen daar ze de Portugezen en ook de Indianen heren mee dragen, als op een ander stuk gezegd is. De bladeren van dit riet of bamboe staan wijdt van elkaar, hebben bijna de vorm van olijf-bladeren.

Commentaar D. Paludanus
Uit de boom of 't riet bamboe maken sommige Indianen scheepjes waarin 2 personen zitten mogen die ze niet uithollen, maar twee knotten laten en die uitgraven. In deze schuitjes zitten de Indianen naakt op elk eind een en voegen de benen tezamen en in elke hand voeren ze een riempje waarmee zij deze schuitjes ook tegens stroom snel voortrekken, vooral op de rivier Cranganor, en hebben ook de opinie dat deze schuitjes nimmermeer van krokodillen besprongen worden al zijn zij er omtrent, dat zij doch licht andere doen dan van deze nooit gezien is. [101]

Dat 59. capittel.
Vanden boom arbore triste.

Den boom genaemt arbore triste, dat is droevigen boom, om oorsaeck, dat hy nimmermeer en bloeyt dan snachts, ende dat het geheele jaer duer, ende is een wonder dinck om sien, dat, so haest als de son onder gaet, sietmen niet een bloesem, ende terstont een half ure daer naer isse so vol alsse staen mach, dat een lust te aensien is, ende heeft seer schoonen rueck, ende so haest als den dach ende de son aen kompt, terstont so vallen alle die bloesemen af ende bedecken het aertrijck sonder datter eenen aenden boom blijft, ende die bladen sluyten half toe, soo dat het schijnt, dat hy uytgegaen is tot dat den avont aenkompt; als dan begint hy weder te bloeyen als vooren. Den boom is vande groote van eenen pruymboom, ende hebbense ghemeenlijck op die plaetsen vande huysen voor een playsier ende schoonen rueck. Groeyt seer haest, want wast ooc veel byde wortel uyt, ende al zijn die tacken maer een half vadem hoogh, heeft terstont soo veel bloesemen als die tacken, die aende boom staen, ende al houtmen den boom geheel af, soo heeft hy terstont vande wortel weder tacken ende bloesemen, minder als een half jaer, ende al trecktmen maer een tack vande boom ende stekense yewers inde aerde, wast terstondt ende heeft binnen weynighe daghen bloesemen. Die bloesemen zijn bynaest gelijck bloesemen van oraengie boomen; die bloem is wit ende die voet geel en rootachtigh, en ghebruyckense in Indien voor saffraen om met te koken ende verwen soo wel als desen saffraen, maer en is soo goet noch soo smakelijck niet, doch voldoet door ghebreck van andere.

Annotatio D. Palud.

Sommighe segghen oock, dat het water van dese bloemen, ghedistileert, goet zy voor die oogen, linnen doeckskens, daer in nat ghemaect ende op d'ooghe gheleyt. Dese boomen en vintmen nieuwers dan in Goa ende Malacca [102] ende sommige ander plaetsen, daerse die Portugesen ghebrocht ende herplant hebben by hare wooninghen, want zijn eerst uyt Ma ‖ lacca in Indien ghecomen, maer binnen in't lant en zijnder geen. Men heetse op Malayse tale singady ende op Decanijn parisatico, in Decan pul, van die Arabiers guart, vande Persianen ende Turcken gul. D'oorsaecke van dese naem is gelijck die Indianen dese fabel daer af vertellen, als dat een edelman, genaemt Parisatico, hadde een schoone dochter, op wien de son amoreus wert; in somma hy creegh zijn wil van haer, ende daer naer verliefde de son op een ander ende verliet dese dochter, waerom zy haer van desperaetheyt selven ombracht, ende worden naer de manier van't lant tot asschen verbrant, waer van is geprocedeert desen boom, ende heeft daerom behouden den naem van parisatico; ende seggen, dat daeromme die bloesemen ofte bloemen door haet ende nijt, die zy tot de son noch hebben, anders niet komen dan snachts, ende daerom des daeghs van droefheydt, als zy de son sien, afvallen.

Annotatio D. Palud.
Die beschryvinge van desen boom heeft Christophorus a Costa aldus gestelt, dat die zy van die groote ende ghedaente ghelijck een pruym boom, met veele cleyne tacxkens, onderscheyden met veele knoopkens ofte ledekens, vvaer aen tegens den anderen twee bladeren groeyen van die groote ghelijck pruym booms bladeren, sacht ende rou aen die buytenste zyde, vast gelijck savie bladeren, ende van binnen groen ende een vveynigh scherp, int ronde niet soo ghehackelt als pruym booms bladeren noch niet so vol aderkens; int midden tusschen elcke twee bladeren vvast een steelken met vijf hoofdekens, die uyt vier cleyne rontachtighe bladeren bestaen, waer uyt int midden vijf witte schoone bloemkens groeyen van die groote ende ghedaente ghelijck orangie bloeysel, hoevvel cleynder, schoonder ende rieckender, het steelken meer nae't roode dan nae't geele streckende, waermede die Indianen hare spysen verwen, gelijck men by ons met saffraen. Die groene vrucht is vandie groote als een lupijn, van ghedaente ghelijck een hartken; int midden lancwerpigh doorgesneden, heeft ten beyden zyden een custodiken daer in het [103] saet verborgen, ghelijck zijnde oock een hertken, van groote als die saeykens van S. Iannis broodt, met een groen vliesken bedeckt, ende een weynigh bitter.

Onder alle bloemen zijn dit wel die alderlieflijcste van rueck, insonderheyt niet met handen aengheroert zijnde, om dat zy anders stracx haren rueck verliesen ende verwelcken. Die Indianen houden t daer voor, dat dese bloemen het herte verquicken, maer zijn een weynigh bitter. Die heydenen stellen het saet oock onder die medicynen, die het ‖ herte stercken. Men mach die bloemen nuttighen in die spyse. Het saet is menighmael in Portugael gesonden ende gesaeyt, dan heeft noyt willen wassen, vvat moeyte zy oock daer toe gedaen hebben. Vallen af int opgaen der sonnen, ghelijck Clusius seydt, ofte om eenighe verborghen tegenheyt ofte om des saps subtijlheydt, 'twelck de sonne stralen verteeren, vvant welcke die sonne niet raect, blyven langer aen de boomen. Dese bloemen vverden neerstigh vergaert, daer uyt een seer lieffelijc ende vvelrieckende vvater gedistilleert vvort, datmen vvater de mogli heet. Het saet hier af heeft my Ian Huygen mede gebracht uyt Indien, 'tvvelck ick ghesteken hebbe inde aerde, dan quam niet voort.

Dat 59^ste kapittel.
Van de boom arbor-tristis.

De boom genaamd arbor-tristis, dat is droevige boom om de oorzaak dat het nimmermeer bloeit dan ‘s nachts en dat het gehele jaar door en is een wonder ding om te zien dat zo gauw als de zon onder gaat ziet men niet een bloesem en terstond een half uur daarna is het zo vol als het staan mag zodat het een lust is te aanzien en heeft zeer mooie reuk en zo gauw als de dag en de zon aankomt terstond zo vallen alle bloesemen af en bedekken het aardrijk zonder dat er een aan de boom blijft en de bladen sluiten half toe zodat het schijnt dat het over is totdat de avond aankomt; als dan begint het weer te bloeien als tevoren. De boom is van de grootte van een pruimenboom en hebben ze gewoonlijk op de plaatsen van de huizen voor een plezier en mooie reuk. Groeit zeer snel, want groeit ook veel vanuit de wortels en al zijn de takken maar een half vadem hoog het heeft terstond zo veel bloesemen als er takken aan de boom staan en al houwt men den boom geheel af zo heeft het terstond van de wortel weer takken en bloesems in minder dan een half jaar en al trekt men maar een tak van de boom en steekt die ergens in de aarde het groeit terstond en heeft binnen weinige dagen bloesemen. De bloesemen zijn bijna gelijk bloesems van oranjebomen; de bloem is wit en de voet geel en roodachtig en gebruiken ze in Indien voor saffraan om mee te koken en verwen zo wel als deze saffraan, maar is zo goed noch zo smakelijk niet, doch voldoet door gebrek van andere.

Commentaar D. Paludanus

Sommige zeggen ook dat het water van deze bloemen gedistilleerd goed is voor de ogen, linnen doekjes daarin nat gemaakt en op de ogen gelegd. Deze bomen vindt men nergens dan in Goa en Malakka (2) [102] en sommige ander plaatsen daar de Portugezen ze gebracht en verplant hebben bij hun woningen, want ze zijn eerst uit Malakka in Indien gekomen, maar binnen in 't land zijn er geen. Men noemt ze in de Maleise taal singady (3) en op Decaaans (4) parisatico, in Decan (5) pul, van de Arabisch guart, (6) van de Perzen en Turken gul. De oorzaak van deze naam is gelijk de Indianen deze fabel daarvan vertellen, als dat een edelman, genaamd Parisatico, had een schone dochter op wie de zon verlief werd; in somma hij kreeg zijn wil van haar en daarna verliefde de zon op een ander en verliet deze dochter waarom zij zich uit wanhoop zelf ombracht en werd naar de manier van 't land tot as verbrand waar deze boom kwam en heeft daarom behouden de naam van parisatico; en zeggen dat daarom de bloesemen of bloemen door haat en nijd die zij tot de zon mocht hebben niet anders komen dan ‘s nachts en daarom des daags van droefheid als zij de zon ziet afvallen.

Commentaar D. Paludanus
De beschrijving van deze boom heeft Christophorus a Costa aldus gesteld dat de zij van de grootte en gedaante gelijk een pruimenboom met vele kleine takjes en onderscheiden met vele knoopjes met kleine leden waaraan tegen de anderen twee bladeren groeien van de grootte gelijk de pruimenbladeren, zacht en ruw aan de buitenste zijde, vast gelijk salie bladeren en van binnen groen en een weinig scherp, in het ronde niet zo gehakkeld als pruimenboom bladeren noch niet zo vol adertjes; in het midden tussen elke twee bladeren groeit een steeltje met vijf hoofdjes die uit vier kleine rondachtige bladeren bestaan waaruit in het midden vijf witte mooie bloempjes groeien van de grootte en gedaante gelijk oranjebloemen, hoewel kleiner en mooier ruiken, het steeltje trekt meer naar het rode dan naar het gele waarmee de Indianen hun spijzen verwen, gelijk men bij ons met saffraan. De groene vrucht is van de grote als een lupine van gedaante gelijk een hartje en in het midden langwerpig doorgesneden, heeft aan beide zijden een doosje waarin het [103] zaad verborgen is gelijk ook een hartje van grootte als de zaadjes van Sint Johannes brood en met een groen vliesje bedekt en een weinig bitter.

Onder alle bloemen zijn dit wel de aller lieflijkste van reuk vooral als ze niet met handen aangeroerd zijn omdat ze anders hun reuk verliezen en verwelken. De Indianen houden het daarvoor dat deze bloemen het hart verkwikken, maar zijn een weinig bitter. De heidenen stellen het zaad ook onder de medicijnen die het hart versterken. Men mag de bloemen nuttigen in de spijs. Het zaad is menigmaal in Portugal gezonden en gezaaid, dan heeft nooit groeien wat moeite zij ook daartoe gedaan hebben. Vallen af in het opgaan der zon, gelijk Clusius zegt, of om enige verborgen tegenheid of vanwege het subtiele sap wat de zonnestralen want welke de zon niet raakt die blijven langer aan de bomen. Deze bloemen worden vlijtig verzameld en wordt daaruit een welriekend water gedistilleerd dat men water de mogli (8) heet. Het zaad hiervan heeft mij Ian Huygen meegebracht uit Indien wat ik in de aarde egstoken heb, dan kwam niet voort.

Dat 60. capittel.

Van die bladen bettele ende 'tfruyt arecca.

Het bladt ghenaempt bettele ofte bettre, 'twelcke ghemeen is in Indien, ende een daghelijcksche eeten vande Indianen, wassen in alle plaetsen van Indien, den Portugesen bekent, niet binnen in't landt, maer alleen aen die zee, ten ware seer weynigh. Het wil niet groeyen in koude plaetsen als China, noch seer heete als Mossambique ende Sofala. Om dat het so seer gebruyct wort, soo hebbe ick hier af perticulier mentie willen maecken, oock om dat wy daer in veel plaetsen van gheroert hebben. Soo is te weten, dat die bettele zijn bladen wat grooter ende scherper uyt als oraengie bladen, ende worden gheplant aen stocken, daer't by op klimpt, gelijck clif ofte peper, ja peper in allen so ghelijck, datmen van verre, daer zy by een staen, nauwelijcken 'teene van't ander onderscheyden mach. Heeft anders gheen vruchten als alleen die enckele bladen. Worden [104] seer gehavent ende onderhouwen, want is het daghelijcks broot van Indien. Dese bladen, ghepluckt wesende, dueren langen tijt sonder te bederven, altoos in haer wesen ende versicheyt. Worden vercoft met dozynen, ende daer en is niet een vrouwe in Indien ofte Indiaensche mannen, ofte zy eetender daechs een dozijn ofte twee ende meer; niet dat zy haer maeltijt daer met houwen, dan nae den eeten, ende van smorghens den geheelen dagh duer, ende oock des snachs. In huijs, ende op die straten, al waerse gaen ende staen, hebben gemeenlijck van dese bladen inde hant, ende gaen al knaeuwende. Oock worden dese bladen niet alleen ghebruyct, dan t'samen geknaut om haerder bitterheydt met een fruyt, 'twelcke die Malabren ende Por ‖ tugesen heeten arecca; die Gusaratten ende Decanijns noement suparij, ende die Arabiens fauffel. Dit fruijt wast op boomen als die palm-boomen vande Indiaensche noten ofte coquos boomen, maer zijn wat dunder ende hebben die bladeren smalder ende cleynder. Het fruijt is bynaer een fatsoen ghelijck het fruijt van sypressen boomen en note muscate, doch sommighe aen die eene zyde plat, aen d'ander verheven, maer sommighe zijn wat grooter, ende zijn seer hart; snydense met een scheer overmidts, ende alsoo kauwense met die bettele; zijn van binnen vol aderen wit ende rosachtigh. Daer iis een soorte van arecca, diemen heet checanijn die zijn cleynder ende swartachtigh ende seer hert, doch worden altemael gebruyct om met die bettele t'eeten, ende hebben sonderlinghen gheenen smaeck, dan smaect houtachtigh, doch maeckt de mont seer vochtigh, ende verwet den mont root ende swart, dat het schijnt, dat die tanden ende lippen met swart bloet bestreken zijn, als dese arecca noch niet recht droogh en is. Ende daar is een seeckere soorte, die in't eeten ofte kauwen een soo droncken maeckt ghelijck oftmen den gheheelen dagh wijn gedronken hadde, ende souden wel ginder heen duyselen, maer gaet haest over. Ghebruijcken oock ghemeenlijck noch een mengelinge ofte datser met eeten, te weten een koecxken ofte bolleken, dat ghemaeckt wert van een hout ofte boom, diemen heet kaate, ende alsdan [105] smeeren die bladen vande bettele met kalck, welke ghebrant is van oesterschulpen, ende gheen schade mach doen in't lichaem, om zijn weynigheyt. Alle dit te samen geknaut ende het sop daer van ingeswelcht (want die rest spouwense uyt), affirmeren, dat het seer goet is voor die maegh ende stinckenden asem ende voor die tanden ende vasigheyt van't tantvleijs en remedie tegens 'tschuerbuijck, gelijck oock warachtelijck bevonden wort, datmen seer selden ofte nimmer en vint Indianen met stinckende asemen, tant-pijn ofte schuerbuyck ofte dierghelijcke crancheden, en al zijnse noch so oudt, hebben altoos hare tanden vol ende gheheel, maer hebben altoos den mont ende tanden oft die met ‖ swart bloet bestreken waren, als gheseyt is, ende gaen altoos spouwen ghelijck oft bloet waer.

Die Portugesche vrouwen hebben oock de selfde usantie van dese bettele t'eten, want so zy eenen dach waren sonder bettele te kauwen, souden meenen, dat zy niet leven en konsten, ja hebben het des snachts by haer hooft-eynde van't bed staen, ende als zy niet slapen connen, so ist alle oogenblic het bettele te kauwen ende uyt te spouwen, des daeghs waer dat zy sitten, gaen ofte staen, altoos met bettele inde hant ende mont, ende kauwen en spouwen ghelijck die koeyen ende ossen sitten en eerkauwen; want der vrouwen exercitie en is den gheheelen dagh anders niet veel dan haer te wassen en te plassen, ende alsdan met haer bettele te kauwen. Daer zijn sommighe Portugesen, die het ooc wel eeten door de ghewoonheyt van haer vrouwen. Als de vrouwen ofte Indianen malcanderen gaen visiteren ende besoecken, so moet de bettele altoos met, ende die meeste playsier ende tractement, diese malcanderen doen ofte konnen bewysen, is terstont te nooden met bettele ende een arecca ende wat kalcs op een schotel van hout, die zy daer alleenlijc toe ghebruycken en houden. Dese bettele vintmen op alle hoecken vande straten ende winckels te coop ende oock op alle weghen voor den reysenden ende passerenden man, ende is al toebereyt, te weten: so veel bladen bettele, een arecca ende wat kalcks, en somtijts van diet begeert wat cate daer by, 'twelcke zy gemeenlijc in huys hebben ofte inde hant dragen in een houte geschilderde schotelken, als geseyt is; [106] daer liggen die bladen, arecca, kalck ende cate op, ende also kauwen zy't altesamen ghelijck, van elcks wat. Zy nemen eerst een stuc arecca ende cate en kauwen dat, en daer naer een bladt bettele, ende met den nagel vande duym, diese daer toe scherp ende lanck laten wassen, niet in't ronde als wy, trecken die aderen uyt het bladt, ende alsdan besmeren zy't met wat kalck ende rollent in malcanderen, ende also steken zy't inde mont ende kauwent, ende spouwen het eerste sop uyt, waer mede seggen: purgeren t'hooft ende maghe van alle quade humoren ende flegmatijck, ende al datse uytspouwen is ghelijck swart bloet, welck coluer comt vande arecca; het ander sop swelgense in. Die Indianen gaen ghemeenlick langhs der straten ende weghen, altoos met bettele ende zijn toebehoorten inde handen, al kauwende, ende principalijck als zy met jemant gaen spreken ofte by groote heeren comen, om een goeden rueck te hebben ende den asem reyn ende suyver te houden, soo gaen zy al kauwende, ende 'tsoude een groote schande wesen, jemant van qualiteyt te spreken sonder die bettele by hem te hebben. ‖

Annotatio D. Palud.
Oock die vrouwen, als zy met haer mans die echtelicke plicht hanteren, eeten te vorens bettele; meenen, dat sulcks vele voordert tot dertelheyt.
Alle de Indianen eeten sulcs na de maeltijdt; segghen, dat die spyse haer anders een walginge soude maken, ende die ghewoon zijn sulcks te eeten, daer van af latende, dat die eenen stinckenden asem verkryghen. Sy laten af, het bettele te eeten voor een sekere tijdt, als jemant van haer naeste vrienden ghestorven zijn, ende op sekere vasten daghen, ghelijck ooc doen sommige Arabyers ende die navolgers van Ali, den swagher van Machomet, in hare vastendaghen. In Malabar worden dese bladen bettele geheeten, in Decam, Gusaratte ende Canam noemt men die pam, in Malajen Siri, van Avicenna tembul, van andere ende beter tambul. Avicenna verhaelt, dat bettele het tant-vleys bevestight ende de mage sterct, waer toe het oock die Indianen ghebruycken, maer dat hy stelt, dese bladen cout inden eersten graet ende verdrooghende inden tweeden, is niet soo; zijn boeck moet qualick overgheset zijn ofte hy is bedroghen gheweest, want dese bladen zijn heet ende droogh in't eynde des tweeden graets, als Garcius ab Horto selfs ondervonden heeft, ende ooc smaeck ende reuck daer af ghetuygen. So is dan bettele een bladt ghelijc die bladeren zijn van een citroen boom, doch langher, ende ten eynde scherper, langs door eenige aderen hebbende. Die wel rype zijn, worden gehouden voor die beste, geel van verwe, hoe wel daer eenighe vrouwen zijn, welcke die onrype kiesen, om dat sulcke in't kauwen meer gheluyts gheven; dese bladeren bederven door't vele aenroeren met die handen. Het bettele draegt in Malacca een vrucht ghelijc een steert van een egedisse, die, om dat zy wel smaect, daer werdt ghegheten. Het wort opgebracht gelijc die wijngaert, by stelen, als by ons clif. Sommighe om meerder profijts hier af te hebben plantent neffens die peper ofte neffens die arecca, ende maken also een aenghename galerie. Men moet die bettele met groote neerstigheyt versorghen ende dickmaels begieten. Die meer hier af begheert te weten, lese die heerlijcke commentarien des seer ervaernen Clusij op't capittel Garciae van bettele.

Die groote heeren ofte coningen hebben altoos, waer zy gaen, staen ofte sitten, haer dienaers met eenen silveren ketel, alwaer de bettele ende zijn toebehoort in leyt, ende gheven hem een bladt al toegemaect, ende wanneer eenige ambassaduers den coningh comt spreken, al ist schoon, dat de coningh die spraeck wel can ende verstaet, so is hare usantie, om hare auctoriteyt t'onderhouden, dat den ambassaduer doet zijn woort aen een taelman in zijn presentie, ‖ ende die seyt hem dat weder over, ende also antwoort hy weder deur den taelman, ende daerentusschen soo leyt de coningh op een bedde ofte sit op d'aerde op een tapet, ende zijn dienaer, die hem het bettele toebereyt en ghereet maect, 'twelcke hy al staech deur sit en kaut, ende spout het sop ende t'overblijfsel in een silveren becken, dat daer toe bezyden hem staet, ofte eenighe van zijn slavinnen ofte vrouwen inde hant houdt, welcke is een groote eere, die hy den ambassaduer doet, en principalicken als hy hem doet nooden ende schencken van die selfde bettele, dien hy eet, in somma is hare ghemeene usantie, die te ghebruycken. Ende om dat hare dagelijcsche ende ordinarische ghebruyck is en daer soo veel af houwen, so hebbe het selve een weynigh breed willen verhalen om beter te verstaen, want op sommige plaetsen ende dickwils daer van mentie gemaect wert. Die groote heeren ende Indiaensche coninghen ghebruycken ghemaecte pillen van arecca, cate ende camphora ende gestooten linaloes ende een weynigh ambar, twelcke zy te samen eten met die bettele ende kalck inde plaets van arecca.

Annotatio D. Palud.

Andere vermengen het bettele met lyciun, sommige, die rijcker ende machtiger, met campher, ander met aloes hout, mosseliaet ende ambar grijs; ende aldus bereyt wesende, ist lieflic van smaeck ende maect eenen goede adem. Daer zijn oock sommighe, die de areccas kauwen, ofte met cardamomum ofte met naghelen. Binnen in't landt verre van die zee worden dese bladeren seer duer vercocht: men seyt, dat die coningh van Decan Nizamoxa alle iaers hier aen spillet over die dertigh duysent mileresen. Dit zijn haer bancquetten. Dese schencken zy den reysenden luyden, ende die coningen gevent de lieden, den rijcken, dese compost met haer eygen handen, andere schencken zy die door hare knechten. Als yemant reysen sal, so worden hem zyden buydelkens gegeven met bereyde betele, ende niemant mach vertrecken ten zy dat hen sulcks gegeven zy, twelck een teecken is van zijn paspoort.

By dese naervolgende conterfeytsels mach men sien de figuren vande fruyten van Malacca, ghenaemt duryoens ende den boom arbore derays ofte wortel-boom, desgelijcx dat dicke riet, ghenaemt vande Portugesen bambu ende vande Indianen mambu, ooc den boom arbore triste oft droevigen boom, so als die by daghe ende by nachte is, met den boom, daer die arecca aen wast, ende die bettele; ende om dat die peper oock veeltijts gheplant werdt aende voet vande arecken-boom, alwaer zy in't wassen teghen ende rondom op climt, hebbe hem inde manier als hy wast, daer by gestelt, waer van ‖ de verclaringe op een ander sal volghen by de speceryen ende drooghen van Indien ende die cruyden, tot der medecynen en apotekerye dienende, etc.

Dat 60^ste kapittel.

Van de bladen betel en de vrucht Areca

Het blad genaamd betel of bettre, (1) wat algemeen is in Indien en een dagelijks eten van de Indianen, groeit in alle plaatsen van Indien, de Portugezen bekend, niet binnen in 't landt, maar alleen aan de zee, tenzij zeer weinig. Het wil niet groeien in koude plaatsen als China, noch zeer hete als Mozambique en Sofala. Omdat het zo zeer gebruikt wordt zo heb ik hiervan apart mentie willen maken, ook omdat wij daar in veel plaatsen van aangeroerd hebben. Zo is te weten dat de betel zijn bladen wat groter en scherper zijn dan oranje bladen en worden geplant aan stokken daar het opklimt, gelijk klimop of peper, ja peper in alles zo gelijk zodat men van verre, daar zij bijeen staan, nauwelijks de ene van de ander onderscheiden kan. Heeft anders geen vruchten dan alleen de enkele bladen. Worden [104] zeer geteeld en onderhouden want is het dagelijks brood van Indien. Deze bladen als ze geplukt zijn duren lange tijd zonder te bederven, altijd zijn ze in hun wezen vers. Worden verkocht met dozijnen en daar is niet een vrouwe in Indien of Indiaanse mannen of zij etend er daags een dozijn of twee en meer; niet dat zij hun maaltijd daar mee houden, dan na het eten en van ‘s morgens de gehele dag door en ook ‘s nachts. In huis en op de straten, alwaar ze gaan en staan, hebben ze gewoonlijk van deze bladen in de hand en gaan al kauwende. Ook worden deze bladen niet alleen gebruikt, dan tezamen gekauwd vanwege hun bitterheid met een fruit wat de Malabren en Portugezen heten arecca; die van Gujarati en van Decam noemen het suparij en de Arabieren fauffel. (2) Dit fruit groeit op bomen als de palmbomen van de Indiaanse noten of kokosbomen, maar zijn wat dunner en hebben de bladeren smaller en kleiner. Het fruit is bijna een vorm gelijk het fruit van cipressenbomen en notenmuskaat, doch sommige aan de ene zijde plat, aan de andere verheven, maar sommige zijn wat groter en zijn zeer hard; snijden ze met een schaar doormidden en alzo kauwen ze met de betel; zijn van binnen vol aderen wit en rosachtig. Daar is een soort van Areca die men heet checanijn (3) en die zijn kleiner en zwartachtig en zeer hard, doch worden allemaal gebruikt om met de betel te eten, en hebben geen bijzondere smaak, dan smaakt houtachtig, doch maakt de mond zeer vochtig en kleurt de mond rood en zwart zodat het schijnt dat de tanden en lippen met zwart bloed bestreken zijn als deze Areca noch niet recht droog is. Daar is een zekere soort die in het eten of kauwen een zo dronken maakt gelijk of men de gehele dag wijn gedronken had en zouden wel heen en weer duizelen, maar gaat gauw over. Gebruiken ook gewoonlijk noch een mengelingen of dat ze ermee eten, te weten een koekje of bolletje dat gemaakt wordt van een hout of boom die men heet kaate, (4) en alsdan [105] smeren ze de bladen van de betel met kalk wat gebrand is van oesterschelpen en geen schade mag doen in ’t lichaam vanwege het weinige. Alle dit tezamen gekauwd en het sap daarvan ingezwolgen (want de rest spuwen ze uit) bevestigen ze dat het zeer goed is voor de maag en stinkende asem en voor de tanden en vastigheid van het tandvlees en remedie tegen scheurbuik, gelijk ook waarachtig bevonden wordt dat men zeer zelden of nimmer vind Indianen met stinkende asem, tandpijn of scheurbuik of diergelijke ziektes al zijn ze noch zo oud hebben altijd hun tanden vol en geheel, maar hebben altijd de mond en tanden of die met zwart bloed bestreken waren, als gezegd is, en gaan altijd spuwend gelijk of het bloed was.

De Portugese vrouwen hebben ook dezelfde gewoonte van deze betel te eten want zo zij een dag waren zonder betel te kauwen zouden menen, dat zij niet leven konden, ja hebben het ‘s nachts bij het hoofdeinde van' t bed staan en als zij niet slapen kunnen zo is het alle ogenblik het betel te kauwen en uit te spuwen,, op de dag waar ze zitten, gaan of staan, altijd met betel in de hand en mond en kauwen en spuwen gelijk de koeien en ossen zitten en herkauwen; want de vrouwen exercitie is de gehele dag niet veel anders dan zich te wassen en te plassen en alsdan met hun betel te kauwen. Daar zijn sommige Portugezen die het ook wel eten door de gewoonte van hun vrouwen. Als de vrouwen of Indianen elkaar gaan visiteren en bezoeken zo moet de betel altijd mee en het meeste plezier en onthaal dat ze elkaar doen of kunnen bewijzen, is terstond te nodigen met betel en een Areca en wat kalk op een schotel van hout die zij daar alleen toe gebruiken en houden. Deze betel vindt men op alle hoeken van de straten en winkels te koop en ook op alle wegen voor de reizende en passerende man en is geheel toebereid, te weten: zo veel bladen betel, een Areca en wat kalk en somtijds van die het begeert wat kaate daarbij, wat zij gewoonlijk in huis hebben of in de hand dragen in een houten geschilderd schoteltje, als gezegd is; [106] daar liggen de bladen, Areca, kalk en kaate op en alzo kauwen ze het alle tezamen gelijk, van elk nemen ze een stuk, eerst een stuc Areca en kaate en kauwen dat, en daarna een blad betelen met de nagel van de duim die ze daartoe scherp en lang laten groeien, niet in 't ronde zoals wij, trekken de aderen uit het blad en alsdan besmeren zij 't met wat kalk en rollen het in elkaar en alzo steken ze 't in de mond en kauwen het en spuwen het eerste sap uit waarmee ze zeggen: purgeren het hoofd en maag van alle kwade levenssappen en flegma’ s en al dat ze uitspuwen is gelijk zwart bloed welke kleur komt van de Areca; het andere sap zwelgen ze in. De Indianen gaan gewoonlijk langs de straten en wegen altijd met betel en zijn toebehoren in de handen, al kauwende en voornamelijk als zij met iemand gaan spreken of bij grote heren komen om een goede reuk te hebben en de asem rein en zuiver te houden, zo gaan zij al kauwend en het zou een grote schande wezen om iemand van kwaliteit aan te spreken zonder de betel bij hem te hebben.

Commentaar D. Paludanus
Ook de vrouwen als zij met hun mannen de echtelijke plicht hanteren eten tevoren betel; menen dat zulks veel bevordert tot dartelheid.
Alle Indianen eten zulks na de maaltijd; zeggen dat de spijs hen anders een walging zou maken en gewoon zijn zulks te eten, daarvan af te laten dan dat een stinkende asem verkrijgen. Ze laten af de betel te eten voor een zekere tijd als iemand van hun naaste vrienden gestorven zijn en op zekere vasten dagen, gelijk ook doen sommige Arabieren en de navolgers van Ali, (5) de zwager van Mohammed, in hun vastendagen. In Malabar worden deze bladen bettele geheten, in Decam, Guzarate en Canaria noemt men die pam,(6) in Maleisië Siri, van Avicenna tembul, (7) van andere en beter tambul. Avicenna verhaalt dat betel het tandvlees bevestigt en de maag sterkt, waartoe het ook de Indianen gebruiken, maar dat hij stelt dat deze bladen koud zijn in de eerste graad en verdrogen in de tweede, dat is niet zo; zijn boek moet kwalijk overgezet zijn of hij is bedrogen geweest, want deze bladen zijn heet en droog in ’t einde van de tweede graad zoals Garcius ab Horto zelf ondervonden heeft en ook smaak en reuk daarvan getuigen. Zo is dan betel een blad gelijk de bladeren zijn als die van een citroenboom, doch langer en ten einde scherper, hebben langs door enige aderen. Die goed rijp zijn, worden gehouden voor de beste, geel van kleur, hoewel daar enige vrouwen zijn welke de onrijpe kiezen omdat zulke in het kauwen meer geluid geven; deze bladeren bederven door ’t veel aanroeren met de handen. De betel draagt in Malakka een vrucht gelijk een staart van een hagedis, die omdat zij goed smaakt, daar wordt gegeten. Het wordt opgebracht gelijk de wijngaard bij de stelen als bij ons klimop. Sommige om meerder profijt hiervan te hebben planten het neffens de peper of neffens de Areca en maken alzo een aangename galerie. Men moet de betel met grote vlijt verzorgen en vaak begieten. Diem eer hiervan begeert te weten leest de heerlijke commentaren van de zeer ervaren Clusius op het kapittel Garcius van betel.

De grote heren of koningen hebben altijd waar zij gaan, staan of zitten hun dienaars met een zilveren ketel alwaar de betel en zijn toebehoren in ligt en geven hem een blad al toegemaakt en wanneer enige ambassadeurs de koning komt spreken, al is het ofschoon dat de koning de taal wel kan verstaan, zo is hun gewoonte om hun autoriteit te onderhouden dat de ambassadeur doet zijn woord aan een tolk in zijn presentie die zegt het hem dat weer over en alzo antwoord hij weer door de tolk en ondertussen zo ligt de koning op een bed of zit op de aarde op een tapijt en zijn dienaar die hem het betel toebereid en gereed maakt wat hij gestadig door eet en kauwt en spuwt het sap en t' overblijfsel in een zilveren bekken dat daartoe bezijden hem staat of enige van zijn slavinnen of vrouwen in de hand houdt, dat is een grote eer die hij de ambassadeur doet en voornamelijk als hij hem nodigt en schenkt van dezelfde betel die hij eet, in somma, is hun algemene gewoonte die te gebruiken. En om dat hun dagelijkse en ordinaire gebruik is en daar zo veel van houden zo heb ik dat een weinig uitvoerig willen verhalen om het beter te verstaan, want op sommige plaatsen en dikwijls daarvan mentie gemaakt wordt. De grote heren en Indiaanse koningen gebruiken gemaakte pillen van Areca, kaate en kamfer en gestoten lignum aloes (6) en een weinig amber wat zij tezamen eten met de betel en kalk in de plaats van Areca.

Commentaar D. Paludanus

Andere vermengen de betel met Lycium, sommige die rijker en machtiger met kamfer, andere met lignum aloes hout, mosseliaet en ambergrijs; en aldus bereid is het lieflijk van smaak en maakt een goede adem. Daar zijn ook sommige die de Areca kauwen of met cardamomum of met kruidnagels. Binnen in 't landt en ver van de zee worden deze bladeren zeer duur verkocht: men zegt dat de koning van Decan Nizamoxa alle jaren hieraan verspilt over de dertig duizend mileresen. Dit zijn hun banketten. Deze schenken zij de reizende lieden en de koningen geven het de lieden, de rijken, deze stellen ze samen met hun eigen handen, andere schenken zij de door hun knechten. Als iemand reizen zal, zo worden hem zijden buideltjes gegeven met bereide betel en niemand mag vertrekken tenzij dat hen zulks gegeven is wat een teken is van zijn paspoort.

Bij deze navolgende afbeeldingen mag men zien de figuren van de fruiten van Malakka, genaamd doerian en de boom arbore derays of wortelboom, desgelijks dat dikke riet, genaamd van de Portugezen bambu en van de Indianen mambu, ook de boom arbor-triste of droevige boom zoals het bij dag en bij nacht is, met de boom daar de Areca aan groeit en de betel; en omdat de peper ook veeltijds geplant wordt aan de voet van de Areca-boom, alwaar die in het groeien tegen en rondom opklimt, heb het in de manier als het groeit daarbij gesteld waarvan de verklaring op een andere plaats zal volgen bij de specerijen en drogen van Indien en de kruiden die tot de dokters en apothekers dienen, etc.

Dat 61. capittel.
Van't cruydt dutroa ende een plante, ghenaemt herba sentida ofte gevoel cruyt.

Het cruyt ghenaemt dutroa is seer ghemeen in Indien, ende wast over al int velt. Die bladeren van dit cruydt gaen scherpachtigh uyt, ghelijck het scherp ofte yser van een spies, ende is in't ront gehackelt gelijc de bladeren van berenclau, ende vast van dier groote, in die lengte vele lange draden hebbende, vast sonder smaec ende vochtigh, ooc een weynigh bitter, rieckende als radijs. Den bloem ofte bloesem van dese plante is bynaest ghelijc de bloesem van rosemareyn inde coleur. Uyt dese bloemen wort een bolle, bynaest ghelijc een bolle van slaep-cruydt, daer in sekere keerlkens gelijc die keerlen van meloenen. Dese, gestooten ende dan ghedaen in rijs ofte eenige spijs, wijn, water ofte eenige andere dranc of compost ende ghedroncken ofte ghegheten maect die persoon gelijc oft hy sot waer, en doet niet dan lacchen, sonder kennisse noch ghevoelen te hebben van yet ter werelt, datmen in zijn presentie doet, ende doetse somtijts slapen ghelijck oftse doodt waren, 'twelcke also soude dueren 24. uren langh, ten waer sake, datmen hem zijn voeten met coudt water wies, soo comt hy weder tot hem selven, aleer die 24. uren om zijn. Dit cruyt ghebruycken die Indiaensche ende oock Portugesche vrouwen veel om haer mans in te gheven, ende geschiet dicwils, als zy haer ghenoecht willen nemen met haer boelen ende byslapers, dat zijt den man ghegeven hebben, ende gaen in zijn presentie en bedryven hare luxurie, en trecken den man by den baerdt, hem cornudo heetende, en andere dierghelijcke spotterie aendoende, sonder dat die man daer eenige wetenschap ofte kennisse af heeft, ende sit met zijn oogen open sonder anders daer toe te doen ofte segghen dan lacchen ende grijnsen, gelijck een sot ende uytsinnigh mensch, ende alst zynen tijt gepasseert heeft ende weder tot zijn selven comt, weet nieuwers af, dan meent, dat hy gheslapen heeft. Dit cruijdt ghebruycken de slaven ooc wel om haer vrouwen ende heeren in te geven, om also haer te ‖ berooven ende coffers en kisten open te doen, dat altemet wel gheschiet. Dit [110]

dutroa moet met maten gebruyct werden, om dattet een aert van fenijn is, want so ment te veel ende overvloedigh jemant in gaf, souder met om den hals raken, ten waer datmen daer terstont stercke ende crachtige remedie teghens dede van eenighe teghen fenijn ofte purgatien.

Annotatio D. Palud.
Die ghenesinghe gheschiet met medicynen, die doen braken, op dat alles met de spyse mochte uyt comen, wat in die maghe ghebleven is, daer nae met purgatie ende diversie door stercke clysteringen ende met scherpe wryvinghe ende banden van de handen ende voeten, ten tyden oock met aderlatinghe op die groote teen.

Dit cruydt isser over al in grooter menichten, en hoewel dat het verboden wert te plucken en te gebruycken, niet tegenstaende de principaelste, die sulcks verbieden, zijn de ghene, diet meest daghelijcks in 't lijf krygen van hare eyghen vrouwen, om hare luxurie met een ander te boeten, 't welcke hare ghemeene neeringhe is, weynigh uytgesondert. Sommige mans zijn so ghewent, het dutroa te eten of te drincken sonder haer weten, datse alleenlick met het sop vande bladen terstont het spec wech hebben, ende die vrouwe seker is, hare oncuysheydt te pleghen naer hare lust. Dese en dierghelijcke cruyderen en planten zijnder veel door gheheel Indien, ende worden seer ghepleegt, want alle die studeringe vande vrouwen ende Indianen is nacht en dach om de oncuysheydt te ghebruycken en die te verstercken met alle wat zy weten te gebruycken en te versieren om die t'onderhouden ende bequaemheyt daer toe te hebben, waer op zy wondere practijcken ende duyvelsche inventie weten ende doen, als de experientie ende ervarentheyt dagelijcks uytwijst ende vertoont van die in Indien verkeeren, ghelijck ic eensdeels wel bevonden hebbe.

Daer is noch een cruyt in Indien, wordt vande Portugesen ghenoemt herba sentida, dat is soo veel als ghevoel-cruyt, oorsake, dat wanneer daer jemant by comt ende aentast, sant oft jet anders daer maer op werpt, terstont wert het slap ende sluyt zijn bladeren toe, ende en sullen niet weder in zijn effect comen noch [111] open gaen so langhe als men daer by staet, maer so haest alsmen de rugge keert ende wech gaet, so gaen die bladen weder open ende werden weder ‖ stijf ende fray, oftse nieu ghewassen waren, ende weder aenroerende verslappen ende sluyten terstont weder, so dat het een playsier om sien is, ende vreemt om te noteren.

Oock is te verwonderen ende schijnt ongelooflijc van die het niet gesien en heeft, als dat binnen die stadt ende 't eyland van Goa, op een eynde van de stadt, aldaermen die koeyen, ossen, schapen ende alle vee slaet ende doodt, tot spyse vande inwoonders, genaemt matavaquas, op welcke plaetse liggen die hoornen vande beesten over al gheworpen ende verstroyt als onnutte ware, want behalven datse die Portugesen noch Indianen niet en gebruycken, so ist ooc voor die Portugesen ende Spaengiaerden een groote injurie, jet van hoornen te hebben, ofte malcander een hoorn te wysen ofte voor de duere te smyten, waerom zy den anderen souden dooden en ombrengen; ende daer wort oock scherpe justitie over gedaen, so daer jemant den anderen eenigh spijt met wysinge van een hooren, ja alleenlic te noemen, gedaen heeft, want daerby te verstaen geven een man, die zijn wijf afgesoent wert. Keerende weder op onse materie, so is te weten, dat dese hoornen, als zy daer een wijl ghelegen hebben, worden inde aerde vast, namelijc het binnenste vande hooren, ende crijght wortelen, gelijc oft het een boom waer, als ickse menighmael selfs uyt ghetrocken hebbe met wortelen van 2. ende 3. spannen lanck, 't welcke op geen plaetsen ter werelt en geschiet, datmen weet. D'oorsake daervan heeft menigh curieus ondersoecker van vremdigheden verwondert ghemaeckt, maer noyt en hebben connen gevinden; nochtans is die aerde meest steenachtigh, waer van die van Goa moeten dicwils in spotreden het verwijt hooren, dat zij de principaelste cornudos ofte hoorn-dragers zijn, om datmen die hoornen op ander plaatsen can afsnyden teenemael, maer die van Goa, als wortelen hebbende, daerom niet moghelijcken en zijn geheelijcken af te snyden, want om die wortelens wille terstont weder aengroeyen, so dat zy die alle haer leven met geduldigheyt moeten dragen, waermede wil voleynden vande gemeen cruyden, [112] boomen ende planten van Indien, hoewel datter noch veel ende duysenderley, die in differentie ende wonderlickheden de cruyden van dese landen seer verscheyden zijn, doch de namen my sonderlinghe so niet bekent, ende oock om alle overvloedige redenen te schouwen, hebbe alleene mentie willen maken vande ghemeene ende meest bekende.

[109]

Dat 61^ste kapittel.
Van ’t kruid dutroa (1) en een plant genaamd herba sentida of gevoel kruid.

Het kruid genaamd dutroa is zeer algemeen in Indien en groeit overal in het veld. De bladeren van dit kruid gaan scherpachtig uit, gelijk het scherpe of ijzer van een spies en is in het ronde gehakkeld gelijk de bladeren van berenklauw en vast van die grootte, in de lengte hebben ze vele lange draden, vast zonder smaak en vochtig, ook een weinig bitter, ruiken als radijs. De bloem of bloesem van deze plant is bijna gelijk de bloesem van rozemarijn in de kleur. Uit deze bloemen wordt een bol, bijna gelijk een bol van slaapkruid (Papaver) waarin zekere korreltjes gelijk de korrels van meloenen. Deze gestoten en dan gedaan in rijst of enige spijs, wijn, water of enige andere drank of compositie en gedronken of gegeten maakt de persoon gelijk of hij zot was en laat hem niets dan lachen, zonder kennis noch gevoel te hebben van iets ter wereld dat men in zijn presentie doet en doet ze somtijds slapen gelijk of ze dood waren, wat alzo zou duren 24 uren lang, tenzij het zaak was dat men hem zijn voeten met koud water waste, zo komt hij weer tot zichzelf aleer de 24 uren om zijn. Dit kruid gebruiken de Indiaanse en ook Portugese vrouwen veel om hun mannen in te geven en geschiedt dikwijls als zij hun genoegen willen nemen met hun boelen en bijslapers dat zij het de man gegeven hebben en gaan in zijn presentie en bedrijven hun wulpsheid en trekken de man bij de baard en noemen hem cornudo (hoorndrager) en doen hem andere diergelijke spotternij aan zonder dat de man daar enige wetenschap of kennis van heeft en zit met zijn ogen open zonder er iets anders toe te doen of te zeggen dan lachen en grijnzen, gelijk een zot en uitzinnig mens en als het zijn tijd gepasseerd heeft en weer tot zichzelf komt weet hij nergens van, dan meent dat hij geslapen heeft. Dit kruid gebruiken de slaven ook wel om hun vrouwen en heren in te geven om alzo hen te beroven en koffers en kisten open te doen, dat altemet wel geschiedt. [110]

Datura moet met maten gebruikt worden omdat het een aard van venijn is, want zo men het te veel en overvloedig iemand in gaf die zou er mee om de hals raken, tenzij dat men daar terstond sterke en krachtige remedie tegen deed van enige tegenvenijn of purgatie.

Commentaar D. Paludanus
De genezing geschiedt met medicijnen die laten braken op dat alles met de spijs mocht uitkomen wat in de maag gebleven is, daarna met purgatie en diversie door sterke klysma’ s en met scherp wrijven en banden van de handen en voeten, ten tijden ook met aderlaten op de grote teen.

Dit kruid is er overal in grote menigte en hoewel dat het verboden is te plukken en te gebruiken, niettegenstaande het belangrijkste is die zulks verbieden zijn diegene die het meest dagelijks in 't lijf krijgen van hun eigen vrouwen om hun wulpsheid met een ander te boeten, 'wat hun gewone nering is, weinigen uitgezonderd. Sommige mannen zijn het zo gewend het Datura te eten of te drinken zonder hun weten dat ze alleen met het sap van de bladen terstond het spek weg (2) hebben en de vrouwe zeker is hare onkuisheid te plegen naar haar lust. Deze en diergelijke kruiden en planten zijn er veel door geheel Indien en worden zeer gebruikt, want alle bestudering van de vrouwen en Indianen is nacht en dag om de onkuisheid te gebruiken en de te versterken met alles wat zij weten te gebruiken en te versieren om de te onderhouden en bekwaamheid daartoe te hebben waarop zij wondere praktijken en duivelse inventie weten te doen zoals de ondervinding en ervaring dagelijks uitwijst en vertoont van die in Indien verkeren, gelijk ik eensdeels wel gevonden heb.

Daar is noch een kruid in Indien, wordt van de Portugezen genoemd herba sentida, (3) dat is zoveel als gevoels-kruid, oorzaak dat wanneer daar iemand bijkomt en aantast, zand of iets anders daar maar op werpt, terstond wordt het slap en sluit zijn bladeren toe en zullen niet weer in zijn effect komen noch [111] open gaan zo lang als men daarbij staat, maar zo gauw als men de rug keert en weg gaat zo gaan de bladen weer open en worden weer stijf en fraai of ze nieuw gegroeid waren en weer aangeroerd verslappen en sluiten terstond weer, zodat het een plezier om te zien is en vreemd om te noteren.

Ook is te verwonderen en schijnt ongelooflijk van die het niet gezien heeft als dat binnen de stad en 't eiland van Goa, op een einde van de stad aldaar men de koeien, ossen, schapen en alle vee slaat en doodt tot spijs van de inwoners, genaamd matavaquas, op welke plaatse liggen de hoornen van de beesten overal geworpen en verstrooit als onnutte waar, want behalve dat ze de Portugezen noch Indianen niet gebruiken zo is het ook voor de Portugezen en Spanjaarden een grote belediging iets van hoornen te hebben of elkaar een hoorn te wijzen of voor de deur te smijten, waarom zij de anderen zouden doden en ombrengen; en daar wordt ook scherpe justitie over gedaan zo daar iemand de anderen enig spijt met wijzen van een horen, ja alleen te noemen, gedaan heeft, want ze daarbij te verstaan geven een man die zijn wijf afgezoend wordt. Keren weer op onze materie, zo is te weten dat deze hoornen als zij daar een tijdje gelegen hebben worden in de aarde vast, namelijk het binnenste van de horen krijgt wortels, gelijk of het een boom was (4) zoals ik ze menigmaal zelf uitgetrokken heb met wortels van 2 en 3 spannen lang wat op geen plaatsen ter wereld geschiedt dat men weet. De oorzaak daarvan heeft menige curieus onderzoeker van vreemdigheden verwonderd gemaakt, maar nooit hebben kunnen vinden; nochtans is de aarde meest steenachtig waarvan die van Goa moeten dikwijls in spotreden het verwijt horen dat zij de belangrijkste cornudos of hoorndragers zijn, omdat men de hoornen op ander plaatsen kan afsnijden ten enenmale, maar die van Goa als wortels hebben daarom niet mogelijk zijn geheel af te snijden want vanwege de wortels wil het terstond weer aangroeien zodat zij al hun leven met geduld moeten dragen, waarmee ik wil eindigen van de gewone kruiden, [112] bomen en planten van Indien, hoewel dat er noch veel en duizenden die in verschil en wonderlijkheden zeer verschillend zijn van de kruiden van deze landen doch de namen me zo bijzonder bekend en ook om alle overvloedige redenen te schuwen heb alleen mentie willen maken van de algemene en meest bekende.

Dat 62. capittel.
Van speceryen, droogisteryen, planten ende materialen, die de medicyne ende aptekerye aengaen, te weten, van die gemeenste ende die dagelijcx in Indien verhandelt worden; van hare wassinge, hoe ende op wat manier ende op wat plaetsen. Inden eersten vande peper.

De peper is veelderley, te weten swerte, witte, lange, ende peper, die genaemt wort Canarijn. Die swerte is de ghemeenste, die herwaerts ende over al meest vervoert wert; die witte ende lange wert ooc wel vervoert, maer weynigh; die peper Canarijn wort nimmermeer uyt Indien gebracht, want is van cleynder estimatie. Die swerte peper, welck is die ghemeenste ende de beste, wast meestendeel inde custe ende op 't lant van Malabar, welcke custe begint van Goa 12. mylen zuydwaerts, ende strect tot die Cabo de Comorijn, ende is het landt ghelegen aende zee-custe tusschen het hooge land van Ballagatte ende de zee; binnen in 't land en wast geen. Alhier is die plaets, alwaer de peper alle jaren gheladen wort, diemen naer Portugael brenght ende also verspreyt door geheel Christenrijck; van hier wertse ooc veel gescheept vande Machometisten naert Roode Meer ende te landewaerts binnen over Ballagatte, ende naer Persien, Arabyen ende alle de omliggende contreyen; ende hoe wel dat het scherpelic verboden wert vande Portugesen, ende daer alle opsicht op hebben, ende daerom die zee ende custe bewaren met alle neerstigheyt, niet tegenstaende wert heymelijcken by grooter menichten vervoert, ende ooc somtijts met salvo conduto ofte paspoort vande Portugesen. Daer wast ooc veel swerte pepers by Malacca ende op 't eyland van Sumatra, Iava, Sunda ende ander wegen, als ic inde beschryvinge vande custe ende eylanden verclaert hebbe, [113] alwaer ooc wast de witte peper; is gelijc die swerte, alleenlijc is het eerste buytenste schelleken wit ende effen, sonder rompken, doch heeft die selfde virtuijt ende smaec gelijc die swerte peper; comt veeltijts byde peper van Malacca onder een gemenght. De peper, die inde omliggende contreyen van Malacca wast, wort altemets ooc wel naer Portugael gevoert, maer weynigh, want ten tyden in 2. jaren vaerter een schip van Portugael, twelc daer sommige peper, maer meest nagelen ende muscaten bloemen ende ander Chijnsche waren layt; ende den meesten hoop van dese peper wort gesleten inde selfde landen, als Pegu, Syon, ende meest in Chyna ende die ander omlig ‖ gende plaetsen, die met malcanderen hare dagelijcsche handel dryven. Die peper wert genaemt vande Malabaren molanga ende inde landen by Malacca lada, in Arabyen filfil; die Gusuratten van Cambayen ende Dekanijns van Ballagatte noemense meriche ende die van Bengala moroys, ende die lange peper, die alleenlijc wast in Bengalen ende Java, pepilini. Die peper wast ofte wert geplant aende voet van een ander boom, ende meestendeel aende boomen, daer die arecca aen wast ofte andere diergelijcken, ende climt daer teghen op, ghelijc die bettele ofte clif. Die bladeren vande peper zijn gelijck orangien bladen, maer wat cleynder; zijn groen ende scherpachtigh aende punten, ende in 't kauwen so bijt het wat, smakende bynaest gelijc bettele. Zij wassen gelijc de druyven in boskens, maer zijn veel cleynder ende dunder, wat dichter als die aelbesien, ende zijn altoos groen so lange tot datse beginnen te droogen ende rijp te werden, welcke is in December ende Januarius, dat den tijt is datmense pluct. Die lange peper wast in Bengalen ende ooc sommige int eylant Iava; is gants een ander fatsoen van boom. Die lange peper is vande lenghte van een naelde ofte punt van een nasteling, maer wat dicker, ende is overal even dick, is van buyten [114] berompelt ende asverwigh ende van binnen wat witachtiger, met cleyne saetgiens, doch inde smaec ende ghebruyc is gelijc die ander swerte ende witte peper. Die witte peper is, als geseyt is, gelijck die swerte in't fatsoen ende smaec, hoewel datmense voor beter ende crachtigher hout, ende en isser ooc in so grooter menighten niet als de swerte. Die peper genaemt Canarijn is by de contreyen van Goa ende Malabar, bynaest van fatsoen gelijc die boeckweyt, maer is asverwigh ende van binnen hol, met sommighe cleyne keerlkens, die welcke in't eeten, smaeck ende hitte gelijc ander peper is, doch wort alleenlijck ghebruyckt van't arme volck, waerom peper Canarijn genaemt wert, als te seggen boeren peper ofte arme ende slechte lieden peper; daerom en wortse nimmermeer vervoert, want is seer slecht ende van cleyne valeur, en soude de vracht niet mogen beta ‖ len, waerom datse aldaer ghelaten wordt. Die ander peper wert in Indien ende alle orientaelsche plaetsen vande selfde Indianen veel gesleten ende ghebruyct, ende dat in meerder menichten als dieder jaerlics naer alle plaetsen gevoert wert, want en eeten geen spyse ofte doender handen vol peper in, al ongestooten, so dat zy die in grooter abondantien verslinden. Inde beschryvinge vande custe van Malabar hebbe ick mentie ghemaect, waer die peper meest wast ende gheladen wert, die plaetsen ende havens aentekenende vande custe van Malabar, daer de Portugesche schepen hare ladinghe nemen; willen dat voorby passeren. Die peper wert oock veel (als zy noch groen is) in potten geleyt, met sout ende azijn, ende wort so langhen tijt bewaert, ende oock wel naer Portugael gevoert, maer meestendeel in Indien ghebruyckt. Wordt ghenaemt peper in achar op welcke manier ghebruycken ooc alle andere speceryen ende fruyten van Indien, ende etent gemeenlic om apetijt te crygen, gelijckmen by ons die cappers, olyven, lymoenen ende diergelijcke in pekel ghebruyct.

Annotatio D. Palud.
Die peper wort ghebruyct in die kueken ende in die apoteke, doch ten beyden plaetsen niet als voetsel, maer als een medicijn. Zy verwarmt de maghe ende verteert het coude slijm desselvighen. In pyne der maghen uyt rauheyt ende winden is seer goet alle morgens vijf peper korlen doorgesloct. Die een duncker ghesicht hebben, sullen [115] nuttigen peperkorlen met anijs, venckel ende nagelen, dan hier van die swalmen die het ghesicht verduysteren, verdryven ende verteert worde. Van dryderley peper maect men in die apoteke een confectie, op dese manier: neemt witte, swarte ende lange peper, van een jegelic 25. draghmen, wilde tijm, gengber, anijs, van elcs 1. loot, met honich, so vele als nootwendigh tot een confectie gemaect, welcke goet is voor de ghene, die een coude maghe hebben, die nucken, die vande lever cranck zijn, die watersuchtighe, &c.

Dat 62^ste kapittel.
Van specerijen, drogisterijen, planten en materialen die de dokters en apothekers aangaan, te weten van de algemeenste en die dagelijks Indien verhandeld worden; van hun groeien en hoe en op wat manier en op wat plaatsen. Als eerste van de peper. (Piper nigrum)

De peper is velerlei, te weten zwarte, witte, lange en peper de genaamd wordt Canarijn. De zwarte is de algemeenste die herwaarts en overal meest vervoerd wordt; de witte en lange (Piper longum) wordt ook wel vervoerd, maar weinig; de peper Canarijn wordt nimmermeer uit Indien gebracht, want is van kleine waardering. De zwarte peper die de algemeenste is en de beste groeit meestendeel in de kust en op 't land van Malabar, welke kust begint van Goa 12 mijlen zuidwaarts en strekt tot de Cabo de Comorin en is het land gelegen aan de zeekust tussen het hoge land van Ballagatte en de zee; binnen in 't land groeit er geen. Alhier is de plaats alwaar de peper alle jaren geladen wordt die men naar Portugal brengt en alzo verspreidt door geheel Christen Rijck; van hier wordt het ook veel verscheept van de Mohammedanen naar de Rode Zee en te landwaarts binnen over Ballagatte en naar Perzië, Arabië en alle de omliggende contreien; en hoe wel dat het scherp verboden wordt van de Portugezen en daar alle opzicht op hebben en daarom de zee en kust bewaren met alle vlijt, niettegenstaande wordt het heimelijk met een grote menigte vervoert en ook somtijds met salvo conduto of paspoort van de Portugezen. Daar groeit ook veel zwarte pepers bij Malakka en op 't eiland van Sumatra, Java, Sunda en andere wegen zoals ik in de beschrijving van de kust en eilanden verklaard heb [113] alwaar ook de witte peper groeit; is gelijk de zwarte, alleen is het eerste buitenste schilletje wit en effen, zonder rimpel, doch heeft dezelfde kracht en smaak gelijk de zwarte peper; komt veeltijds bij de peper van Malakka ondereen gemengd. De peper die in de omliggende contreien van Malakka groeit wordt altemets ook wel naar Portugal gevoerd, maar weinig, want ten tijde van 2 jaren vaart er een schip van Portugal wat daar sommige peper, maar meest kruidnagels en notenmuskaten bloemen en ander Chinese waren laadt; en de meesten hoop van deze peper wordt gesleten in dezelfde landen als Pegu, Sion en meest in China en de andere omliggende plaatsen die met elkaar hun dagelijkse handel drijven. De peper wordt genoemd door die van Malabar molanga (1) en in de landen bij Malakka lada (2), in Arabië filfil; de Guzaraten van Cambodja en van Deken en van Ballagatte noemen het meriche en die van Bengalen moroys (3) en de lange peper die alleen groeit in Bengalen en Java, pepilini. (4) De peper groeit of wordt geplant aan de voet van een andere boom en meestendeel aan de bomen daar de Areca aan groeit of andere diergelijke en klimt daar tegenop gelijk de betel of klimop. De bladeren van de peper zijn gelijk oranjebladen, maar wat kleiner; zijn groen en scherpachtig aan de punten en in 't kauwen zo bijt het wat, smaakt bijna gelijk betel. Zij groeien gelijk druiven in bosjes, maar zijn veel kleiner en dunner, wat dichter dan de aalbessen en zijn altijd groen zo lang tot dat ze beginnen te drogen en rijp te worden, wat is in december en januari dat de tijd is dat men ze plukt. De lange peper groeit in Bengalen en ook sommige in het eiland Java; is gans een andere vorm van boom. De lange peper is van de lengte van een naald of punt van een nesteling, maar wat dikker en is overal even dik, is van buiten [114] gerimpeld en askleurig en van binnen wat witachtiger, met kleine zaadjes, doch in de smaak en gebruik is het gelijk de zwarte en witte peper. De witte peper is, als gezegd is, gelijk de zwarte in de vorm en smaak, hoewel dat men ze voor beter en krachtiger houdt en is er ook niet in zo’ n grote menigte als de zwarte. De peper genaamd Canarijn is bij de contreien van Goa en Malabar, bijna van vorm gelijk de boekweit, maar is askleurig en van binnen hol met sommige kleine keorreltjes die in 't eten, smaak en hitte gelijk ander peper is, doch wort alleen gebruikt van 't arme volk waarom het peper Canarijn genaamd wordt, als te zeggen boeren peper of arme en slechte lieden peper; daarom wordt het nimmermeer vervoerd want is zeer slecht en van kleine waarde en zou de vracht niet mogen betalen, waarom dat ze aldaar gelaten wordt. De anderepeper wordt in Indien en alle oriëntaalse plaatsen van dezelfde Indianen veel gesleten en gebruikt en dat in meerder menigten als die er jaarlijks naar alle plaatsen gevoerd wordt, want ze eten geen spijs of doen er handen vol peper in al ongestoten zodat zij die in grot overvloed verslinden. In de beschrijving van de kust van Malabar heb ik mentie gemaakt waar de peper meest groeit en geladen wordt, de plaatsen en havens aangetekend van de kust van Malabar daar de Portugese schepen hun lading nemen; willen dat voorbij passeren. De peper wordt ook veel (als zij noch groen is) in potten gelegd met zout en azijn en wordt zo lange tijd bewaard en ook wel naar Portugal gevoerd, maar meestendeel in Indien gebruikt. Wordt genaamd peper in achar op welke manier ze gebruiken ook alle andere specerijen en fruiten van Indien en eten het gewoonlijk om appetijt te krijgen, gelijk men bij ons de kappers, olijven, limoenen en diergelijke in pekel gebruikt.

Commentaar D. Paludanus
De peper wordt gebruikt in de keuken en in de apotheek, doch te beide plaatsen niet als voedsel, maar als een medicijn. Het verwarmt de maag en verteert de koude slijm ervan. In pijn van de maag uit ruwheid en winden is zeer goed alle morgens vijf peperkorrels door te slikken. De en donker gezicht hebben zullen [115] nuttigen peperkorrels met anijs, venkel en kruidnagels, dan hiervan de dikke damp die het gezicht verduisteren, verdrijven en verteerd wordt. Van drie vormen van peper maakt men in de apotheek een confectie op deze manier: neem witte, zwarte en lange peper, van elk 2 drachme, wilde tijm, gember, anijs, van elk 1 lood met honing zo veel als nodig is tot een confectie te maken die goed is voor diegene die een koude maag hebben, de hik, die van de lever ziek zijn, de waterzuchtige, &c.

Dat 63. capittel.
Vande caneel.

Die caneel, in Latijn cynnamomun genaemt ende van die Arabyen quirsa, vande Persianer darchyna, van die van Seylon, al waer zy meest was, curdo die van Malacca heetense cays ‖ man ende die Malabaren camea. Die boomen zijn vande groote ghelijck die olijf-boomen, ende sommighe wat cleynder, met bladeren van colmi, ghelijc laurier bladeren, maer van gedaente gelijc die citroenen, doch wat smalder, hebbende witte bloesemen ende een fruijt vande groote ghelijck swerte Portugaelsche olyven, waer van men oock olie maect, die men tot veel dingen besight. Den boom heeft twee basten; den tweeden bast is de caneel; wort afgesneden in viercante stucken ende also te droogen geleyt. Is int eerste asverwigh ende daernaer roltet hem in malcanderen van zijn selfs, alst droogh begint te werden, ende crijcht die coleur ghelijc als zy hier comt, welcke is vande hitte vande son, die het cureert. Den boom, diemen den bast af doet, laetmen soo staen, ende heeft over dry jaren weder ander basten ghelijck als te voren. Dese boomen zijnder in grooter menighten, want wassen sonder geplant te worden in 't wilde, gelijc die bossen. [116] De wortel van dese boomen geeft een water, welcke riect als champhora. Het is verboden, datmense niet uyt en mach trecken, om die boomen niet te beschadighen. De caneel, die qualick gecureert is, is asverwigh, ende die te veel gecureert is swertachtich, maer die wel gecureert is rootachtigh.

Men distileert ooc veel ende excellente water vande caneel, ter wyle datse noch half groen is, ende wert seer gebruyct in Indien ende ooc somtijts naer Portugael ende ander weghen ghevoert; is seer lieflijc om te drincken ende te riecken, maer is seer heet ende craghtigh. Wort ghebruyct tegen colique ende ander crancheden, die van coude geprocedeert zijn; is ooc goet teghen stinckende asemen ende quade reucke des monts. Men distileert ooc wateren vande bloesemen van desen boom, maer is so goet niet noch so geacht als vande selfde caneel.

Die plaetsen, daer de caneel wast, zijn de meeste ende de beste in't eylandt van Seylon, alwaer gheheele bosschen vol af zijn; inde custe van Malabar wast ooc veel, ende heeft sommige caneel bosschen, maer is op de helft naer so goet niet, ende de boomen zijn oock cleynder, ende is inde bast ende schillen veel grover ende dicker ende van weynige virtuijt. Die van 't eylandt Seylon is de fijnste ende beste, want scheelt ooc wel drydubbelt inden prijs; die caneel vande Malabar wort ge ‖ naemt cannella de mato ofte wilde caneel, ende is verboden naer Portugael te voeren; niet tegenstaende wert veel in grooter abondantien gescheept, maer is op den naem van caneel van Seylon, waer mede passeert, om dat de coningh zijn volle tolle soude hebben, so veel vande quade als vande goede. Als die caneel van Seylon in Indien gelt het quintal tot 50. ende 60. perdouwen, so ghelt die wilde caneel maer 10. ofte 12. pardouwen, doch wort al gheregistreert in Indien voor Seylonsche caneel, ende moet betalen in Lisbon van tol aende coningh elc quintal 15. 16. milrees, so wel de quade als de goede, ende alle ander speceryen naer advenant; ende men mach in Indien niet ter werelt schepen, ja tot die slaven toe, oft het moet al in Cochijn geregistreert worden; ende somen in Portugael yet vondt, dat buyten die register comt, dat is verbuert voor de coningh.

Daer wast ooc caneel inde eylanden van Iavas ende by Malacca [117] doch weynigh, en is so goet niet als die van Seylon. Die bomen, daer men in Indien bernhout af maect, zijn sommige int branden ende ruec gelijc caneel hout.

Annotatio D. Palud.

Caneel verwermt, opent ende sterct alle inwendighe deelen, zy treckt een weynigh te samen, sterckt die maghe ende helpt die spyse verteeren, wort ooc met voordeel gebruyct tegens allerley vergift, dat het herte schade mach doen. Caneel met poley ende byvoet vater ghedroncken drijft die volgher, opent die verstopte moeder ende brengt die vrouwen haer tijdt. Caneel is oock goet teghens fuesten ende catharren, soo van't hooft nedersincken op die benedenste partyen, item teghens die watersucht ende ghebreken ofte verstoptheden der nieren, &c.
Het water ende die oly van caneel stercken seer alle inwendige partyen, het hooft, dat hert, de maghe, lever &c.

Dat 63^ste kapittel.
Van de kaneel.

De kaneel, (1) in Latijn Cinnamomum genaamd en van de Arabieren quirsa (2) , van de Perzen darchyna (3) , van die van Sri-Lanka, waar ze het meest groeit curdo (4) , die van Malakka heten ze caysman (5) en die van Malabar camea (6). De bomen zijn van de grootte gelijk de olijfbomen en sommige wat kleiner met bladeren van colmi, (iep?) gelijk laurierbladeren, maar van gedaante gelijk de citroenen, doch wat smaller, hebben witte bloesemen en een fruit van de grootte gelijk zwarte Portugese olijven waarvan men ook olie maakt die men tot veel dingen gebruikt. De boom heeft twee basten; de tweede bast is de kaneel; wordt afgesneden in vierkante stukken en alzo te drogen gelegd. Is in het eerste askleurig en daarna rolt het zich in elkaar van zichzelf en als het droog begint te worden krijgt het de kleur gelijk zoals hier komt wat is van de hitte van de zon die het cultiveert. De boom die men den bast af doet laat men zo staan en heeft over drie jaren weer ander basten gelijk als tevoren. Deze bomen zijn erin grote menigte, want groeien zonder geplant te worden in 't wild, gelijk de bossen. [116] De wortel van deze boom geeft een water die als kamfer ruikt. Het is verboden dat men ze niet uit mag trekken om de bomen niet te beschadigen. De kaneel de kwalijk gecultiveerd is, die is askleurig en die te veel gecultiveerd is die is zwartachtig, maar de goed gecultiveerd is die is roodachtig.

Men distilleert ook veel en excellente water van de kaneel terwijl dat het noch half groen is en wordt zeer gebruikt in Indien en ook somtijds naar Portugal en andere wegen gevoerd; is zeer lieflijk om te drinken en te ruiken, maar is zeer heet en krachtig. Wordt gebruikt tegen koliek en andere ziektes die van koude gekomen zijn; is ook goed tegen stinkende asem en kwade reuk van de mond. Men distilleert ook wateren van de bloesems van deze boom, maar is zo goed niet noch zo geacht als van dezelfde kaneel.

De plaatsen daar de kaneel groeit zijn de meeste en de beste in 't eiland van Sri-Lanka alwaar gehele bossen er vol van zijn; in de kust van Malabar groeit het ook veel en heeft sommige kaneel bossen, maar is op de helft na zo goed niet en de bomen zijn ook kleiner en is in de bast en schillen veel grover en dikker en van weinig kracht. Die van 't eiland Sri-Lanka is de fijnste en beste, want scheelt ook wel driedubbel in de prijs; de kaneel van Malabar wordt genaamd cannella de mato (=bos) of wilde kaneel en is verboden naar Portugal te voeren; niettegenstaande wordt het veel in grote hoeveelheid verscheept, maar dat is op de naam van kaneel van Sri-Lanka waarmee het passeert, omdat de koning zijn volle tol zou hebbenen zo veel van de kwade als van de goede. Als de kaneel van Sri-Lanka in Indien geld het gewicht tot 50 en 60 perdouwen, zogg eld de wilde kaneel maar 10 of 11 pardouwen, doch wordt al geregistreerd in Indien voor kaneel van Sri-Lanka en moet betalen in Lissabon van tol aan de koning elk gewicht15, 16 milrees, zo wel de kwade als de goede en alle ander specerijen naar advenant; en men mag in Indien niets ter wereld verschepen, ja tot de slaven toe, of het moet al in Cochin geregistreerd worden; en zo men in Portugal iets vond dat buiten de register om komt dat is verbeurd voor de koning.

Daar groeit ook kaneel in de eilanden van Java en bij Malakka [117] doch weinig en is zo goed niet als die van Sri-Lanka. De bomen daar men in Indien brandhout van maakt zijn sommige in het branden en reuk gelijk kaneelhout.

Commentaar D. Paludanus

Kaneel verwarmt, opent en versterkt alle inwendige delen, het trekt een weinig tezamen, sterkt de maag en helpt de spijs verteren, wordt ook met voordeel gebruikt tegen allerlei vergift dat het hart schade mag doen. Kaneel met polei en bijvoet water gedronken drijft de nageboorte, opent de verstopte moeder en brengt de vrouwen hun tijd. Kaneel is ook goed tegen kwade reuk en catarre, zo van het hoofd neerzinken op de benedenste partijen, item tegen de waterzucht en gebreken of verstoppingen der nieren, &c.
Het water en de olie van kaneel versterken zeer alle inwendige partijen, het hoofd, dat hart, de maag, lever &c.

Dat 64. capittel.
Vanden gengber.

Die gengber wast meest door geheel Indien op veel plaetsen, doch die beste ende die meest vervoert werdt is vande custe ende 't lant van Malabar. Wast ghelijck dun ende jonck Neerlants riet van twee ofte drie spannen hoogh, ende de wortel is die gengber. ‖ Wort in Indien veel groen ghegeten, in salaet, ende oock ghesouten in azijn, dat zy achar noemen, ghelijck gheseyt is vande peper ende ander fruyten, diemen ghemeenlick in Indien also ghebruyct. Die tijdt, datmense meest pluct ende begint te drooghen, is in December ende Januarius; drooghense op dese manier: bedeckense met potaerde, welcke zy doen om die gaten te stoppen ende te vullen ende also verscher te blyven, want de potaerde beschermt die vande wormen, sonder welcke zy terstont is deurbeten.

Men estimeertse weynigh in Indien, niet teghenstaende wert veel vervoert, so naer het Roode Meer als Ormus, Arabyen ende Persien, maer naer Portugael weynigh, overmidts dat zy die vracht ende tol niet en mach afwerpen; dan alleenlick die busschieters [118] vande Indiaensche schepen mogen sekere quintalen brengen sonder tol te betalen, het welcke haer ghegunt is vande coninghen van Portugael in voorighen tyden, ende wort noch onderhouden, 'twelcke zy mogen vercoopen aende cooplieden. Op dese manier wert sommighe ghebracht, maer anders sonderlinge niet, overmidts dat die meeste gengber in Spaengien ghebracht wort van Cabo Verde ende 't eyland San Thome, Bresilien, vande eylanden van Santo Domingos ende Spaens Indien, die in Spangien veel verhandelt wort, waerom die van Portugaels Indien luttel gebracht wert, om die verdichz vande wech ende groote oncosten, doch gaet in goetheyt alle ander gengber te boven, ghelijck oock alle specerien, metalen ende ghesteenten, diemen heet rientaelsche, namelicken uyt die contreyen van Portugaels Indien, gaen in goetheyt ende virtuyt alle ander te boven, die daghelijcksche ervarentheydt ghenoegh kennelick ghemaect heeft. Men maect oock veel gengber in conserven met suycker in Bengalen, maer die beste comt van Chyna; is seer goet om te eten, wordt veel in Indien ghegasteert ende oock verhandelt en naer Portugael ende herwaerts over gebracht, etc.

Annotatio D. Palud.
Gengber wort van die Arabiers, Persianen ende Turcken gheheeten gengibil, in Guzaratten, Decan en Bengala, als zy noch versch ende groen is, adrac, ende ghedrooght sucte, in Malabar, ghedrooght ofte groen, imgi, in Malayo aliaa.
Die gengber wast ghelijck water liesen ofte ghelijck sweertkens ‖ cruydt, doch wat swarter, met een steel, twee ofte drie palmen hoogh, ende met een wortel ghelijck lies, niet voort cruypende, als Antonius Musa, gheschreven heeft, ende is oock niet soo scherp, insonderheydt die in Bacaim wast, om die overtollighe vochtigheyt.
Dese wortelen snijt men cleyn ende vermenght die onder andere cruyden, ende eetse voor salaet, met olie, sout ende azijn; men kooct die oock by visch ende vleys.
Gengber wast in alle plaetsen van Indien. Wordt ghesaeyt oft [119] gheplantet, want die van selven voort comt, is niet soo goet. Die beste ende overvloedighste comt uyt Malabar, wordt van die Arabiers ende Persianen seer ghesocht; daernae volght die van Bengala; die derde plaetse heeft die van Dabul ende Bacaim ende die gheheele zeecuste langhs. In die woestyne ende binnen in 't landt vvorter vveynigh ghevonden. Men heefter oock in't eylandt van S. Laurenço ende Comaro. Van die cracht ende eyghenschap vande gengber is te weten, dat zy soetelicken camerganck maect, die verteerende cracht sterckende. Ter contrarie is oock andere auctoren ghevoelen, dat gengber stopt, want vorderende volcomen verteeringhe van die spyse, worden buyckloopinghen, die van rauwe vochtigheden comen, ghestempt. Die gengber verwarmt die coude mage, is goet tegens opdracht, die de oogen verduystert, ende wort ghedaen in groote medicynen.

Dat 64^ste kapittel.
Van de gember.

De gember (Zingiber officinale) groeit meest door geheel Indien op veel plaatsen, doch die het beste en de meest vervoerd wordt is van de kust en 't land van Malabar. Groeit gelijk dun en jong Nederlands riet van twee of drie spannen hoog en de wortel is de gember. Wordt in Indien veel groen gegeten, in salade en ook gezouten in azijn dat zij achar noemen, gelijk gezegd is van de peper en andere fruiten, die men gewoonlijk in Indien alzo gebruikt. De tijd dat men ze meest plukt en begint te drogen is in december en januari; drogen ze op deze manier: bedekken ze met potaarde wat zij doen om de gaten te stoppen en te vullen en alzo verser te blijven, want de potaarde beschermt die van de wormen zonder die worden ze terstond doorgebeten.

Men waardeert ze weinig in Indien, niettegenstaande wordt het veel vervoer zo naar de Rode Zee als Ormus, Arabië en Perzië, maar naar Portugal weinig overmits dat zij de vracht en tol niet mag verdienen; dan alleen de bus schieters [118] van de Indiaanse schepen mogen zekere vracht brengen zonder tol te betalen wat hen gegund is van de koningen van Portugal in vorige tijden en wordt noch onderhouden wat zij mogen verkopen aan de kooplieden. Op deze manier worden er sommige gebracht, maar anders niets bijzonder overmits dat de meeste gember in Spanje gebracht wordt van Cabo Verde en 't eiland San Thome, Brazilië, van de eilanden van Santo Domingo en Spaans Indien die in Spanje veel verhandeld wordt, waarom die van Portugees Indien luttel gebracht wordt vanwege de verre weg en grote onkosten, doch gaat in goedheid alle andere gember te boven, gelijk ook alle specerijen, metalen en gesteenten die men heet oriëntaalse, namelijk uit de contreien van Portugees Indien, gaan in goedheid en kracht alle andere te boven, dat de dagelijkse ervaring genoeg kenbaar gemaakt heeft. Men maakt ook veel gember in conserven met suiker in Bengalen, maar de beste komt van China (1); is zeer goed om te eten, wordt veel in Indien geacht en ook verhandelt en naar Portugal en herwaarts overgebracht, etc.

Commentaar D. Paludanus
Gember worst van de Arabieren, Perzen en Turken geheten gengibil, (2) in Guzarate, Decan en Bengalen, als zij noch vers en groen is adrac, (3) en gedroogd sucte (4), in Malabar gedroogd of groen imgi (5), in Maleis aliaa. (6)
De gember groei gelijk water lies of gelijk zwaardenkruid (G;adiolus) doch wat zwarter met een steel van twee of drie palmen hoog en met een wortel gelijk lis, niet voort kruipend zoals Antonius Musa (7) geschreven heeft en is ook niet zo scherp, vooral die in Bacaim groeit vanwege de overtollige vochtigheid.
Deze wortels snijdt men klein en vermengt die onder andere kruiden en eet ze voor salade met olie, zout en azijn; men kookt de ook bij vis en vlees.
Gember groei in alle plaatsen van Indien. Wordt gezaaid of [119] geplant, want wat van zichzelf voortkomt is niet zo goed. De beste en overvloedigste komt uit Malabar, wordt van de Arabieren en Perzen zeer gezocht; daarna volgt die van Bengalen; de derde plaatse heeft die van Dabul en Bacaim en de gehele zeekust langs. In de woestijnen en binnen in ’t land wordt het weinig gevonden. Men heeft er ook in 't eiland van S. Laurenço en Comaro (8). Van de kracht en eigenschap van de gember is te weten dat het zachtjes kamergang maakt, de verterende kracht versterkt. Ter contrarie is ook andere auteurs mening dat gember stopt, want het bevordert de volkomen vertering van de spijs, worden buikloop die van rauwe vochtigheden komen, gestelpt. De gember verwarmt de koude maag, is goed tegens opdracht die de ogen verduistert en wordt gedaan in grote medicijnen.

Dat 65. capittel.
Vande gyroffel-naghelen.

Die gyroffel-naghelen, die vande Turcken, Persianers, Arabyers ende van 'tmeestendeel vande Indianen ghenoemt worden calafur ende inde eylanden van Maluco, alwaer zy alleen ghevonden werden ende wassen, chamke. Deze eylanden zijn vijf; ligghen onder die linie AEquinoctiael, ghelijck inde beschrijvinghen van dien verhaelt is; hebben anders niet dan nagelen, van waerse vervoert werden door de gheheele werelt. Die boomen, daerse aen wassen, zijn ghelijck die laurier-boomen, ende de bloesemen zijn in 't eerste wit, daer naer groen, op't lest root ende hartachtigh, welcke worden die nagelen, ende wanneer dese bloesemen groen zijn, hebben die lieffelijckste rueck vande werelt. Die naghelen wassen ‖ seer dicht by malcanderen in grooter menichten. Men pluctse ende alsdan droogtmense. Haer rechte coluer, als zy droogh zijn, is doncker geelachtigh, ende om die een swerte coleur te gheven, so wordense ghemeenlijck gherooct. De nagelen, die aende boomen blyven om te plucken [120] worden dick, ende blyven teghent toecomende jaer, welcke zijn, diemen heet die moeder vande naghelen, ende op die plaetsen, daer die boomen staen, en wast gants gheen gras ofte eenige groenigheyt, dan is gants dorre, want die boomen trecken alle vochtigheydt naer haer. Het ghene, dat die Portugesen heeten baston ofte by ons die romp vande nagelen, dat zijn die steelen, daer die naghelen aende boom aen hanghen, wordt also te samen opgheraept ende onder een ghemenght, want in Maluco en makense die naghelen niet schoon, dan in Indien onderscheydense altemet, maer weynigh; wert meest vercocht ende gesleten met stof, moeder, romp en al onder malcanderen, dan diemen naer Portugael wil senden, worden onderscheyden.

Die nagelen zijn so heet van natuer, dat wanneermense in Indien schoon maect ende onderscheyt van het gruys, soo inde kamer, daermense schoon maeckt, eenigh tobbe ofte eemer met water stont, ofte eenigh ander back met wijn ofte nat, souden binnen een paer daghen gants uytghesogen ende verdrooght wesen, al stonder al schoon daer verre af, door de groote hitte vande nagelen, die alle vochtigheyt naer haer trecken, ghelijck ick by experientie dickwils ghesien hebbe. Dese selfde natuere heeft die onghesponnen zyde van Chyna, dat wanneer die zyde leyt jewers in een huijs ofte vloer, te weten, op delen, een voet ofte twee hoogh vande eerde, ende datmen die vloer begiet ende bedect van water, sonder nochtans de zyde te raken, des smorgens sal al dat water inde zyde wesen, diet naer haer getrocken heeft, het welcke de Indianen dickwils doen, om also de zyde meerder gewight te geven in't vercoopen, want men het aende zyde niet sien noch mercken en can.

Keerende weder tot die naghel-boomen, zy wassen ontrent een schuet van een bas vande zee, ongheplant en ongepoet, en doen anders niet, dan wanneerse die nagelen willen plucken ende vergaren, soo makense het aertrijck daer onder schoon. Die boomen en willen niet seer dicht byde zee ‖ wassen, noch oock verre [121] daer van, want dese eylanden zijn altemael met die zee omcingelt. Wanneer het een vruchtbaer jaer is, soo zijn die naghelen veel meer dan de bladen. Alsmense pluckt, so en pluctmense niet met de handen, dan met coorden, diese om de tacken doen ende alsoo met cracht af rucken, door welcke oorsake die boomen soo ghequest worden, datse het eerste naestvolgende jaer daer naer weynigh vruchten geven dan het tweede jaer daer aenvolgende. Die boomen wassen vande nagelen, die daer by heen vallen, ghelijck die castanien boomen, ende zy groeyen seer haest, overmidts die overvloedigheydt vande reghen, om dat dese eylanden onder die linie ligghen, soo datse binnen acht jaren vruchten gheven, ende dueren over die hondert jaren. Haer saysoen, datmense pluckt ende drooght, is van September tot Januarius toe. Men maect oock vande nagelen, als zy noch groen zijn, goede ghesuyckerde conserven, ende worden oock ghesouten in azijn, in potten bewaert, ende achâr afgemaect, ende also naer Malacca ende Indien ghebracht. Maken ooc vande groene nagelen gedistileert water, dat seer cordiael is, ende tot veel medicynen ghebruyct wert. Die Indiaensche vrouwen hebben veel voor een manier, die nagelen te kauwen om also eenen goeden aessem te hebben, 't welcke die Portugesche vrouwen, die daer woonen, ooc beghinnen naer te doen. Die bladeren van deze naghel-boomen zijn alleens als die laurier bladen.

Annotatio D. Palud.

Die naghelen wassen aen boomen ghelijck die laurier boomen van groote ende gedaente, alleen dat die bladeren wat smalder zijn, ghelijck amandelen ofte wilghe bladeren. Hebben veel tacxkens ende overvloedigh vele bloemen, welcke veranderen in dese vruchtkens, diemen nagelkens heet, om die figure willen, die zy hebben met die nagelen ghelijck wassen als myrthus besikens aen die uyterste tacxkens. Nagelkens worden vele ghebruyct soo in spyse als in medicyne. Die van Iava hebben liever die grove nagelen, die een jaer [122] over op die boom ghestaen ‖ hebben ende geen mannekens zijn, als Avia qualijck meent, ende wy luyden soecken die dunne; dese, noch groen zijnde, worden in Maluca ingesouten, met azijn ende sout ende sommighe in suyker, welcke seer aengenaem zijn om te eten. Het water van groene nagelen ghedistileert is seer lieflijc van rueck ende sterct dat herte. Item men voordert den sweet in pockige luyden met nagelen, noten muscaet, foelie, langhe ende swarte peper. Sommige stroyen nagel poyer op 't hooft tegens hooft pyne van vercoutheyt. Zy verstercken die lever, die mage ende dat herte; zy helpen oock tot verdouwinge der spysen, voorderen die urine ende stempen die buyckloop; in die ooghen ghedaen verstercken zy dat ghesichte ende verdryven welcken; vier drachmen uyt melck ghedroncken voorderen Venushandel.

Dat 65^ste kapittel.
Van de kruidnagels. (Syzygium aromaticum)

De kruidnagels die van de Turken, Perzen, Arabieren en van 't meestendeel van de Indianen genoemd worden calafur (1) en in de eilanden van Molukken, alwaar het alleen gevonden wordt en groeit, chamke. (2) Deze eilanden zijn vijf; (3) liggen onder de linie Equinoctiaal, gelijk in de beschrijvingen van die verhaald is; hebben anders niet dan kruidnagels vanwaar ze vervoerd worden door de gehele wereld. De bomen daar ze aan groeien zijn gelijk de laurierbomen en de bloesems zijn in 't eerste wit, daarna groen, op ’t laatste rood en hardachtig wat de kruidnagels worden en wanneer deze bloesemen groen zijn hebben ze de liefelijkste reuk van de wereld. De kruidnagels groeien zeer dicht bij elkaar in grote menigte. Men plukt ze en alsdan droogt men ze. Hun rechte kleur als zij droog zijn is donker geelachtig en om die een zwarte kleur te geven zo worden ze gewoonlijk gerookt. De kruidnagels die aan de bomen blijven om te plukken [120] worden dik en blijven tegen het toekomende jaar, welke zijn die men heet de moeder van de kruidnagels en op de plaatsen daar de bomen staan groeit gans gras of enige groenigheid, dan is gans dor want de bomen trekken alle vochtigheid naar zich. Hetgeen dat de Portugezen heten baston (4) of bij ons de romp van de kruidnagels, dat zijn de stelen daar de kruidnagels aan de boom aan hangen wordt alzo tezamen opgeraapt en ondereen gemengd, want in de Molukken maken ze de kruidnagels niet schoon, dan in Indien onderscheiden ze altemet, maar weinig; wordt meest verkocht en versleten met stof, modder, romp en al onder elkaar dan die men naar Portugal wil zenden worden onderscheiden.

De kruidnagels zijn zo heet van natuur dat wanneer men ze in Indien schoon maakt en onderscheidt van het gruis, zo in de kamer daar men ze schoon maakt, enige tobbe of emmer met water stond of enige andere bak met wijn of nat zou dat binnen een paar dagen gans uitgezogen en verdroogd wezen, al stond het er al schoon daar ver van, door de grote hitte van de kruidnagels die alle vochtigheid naar zich trekken, gelijk ik bij ervaring vaak gezien heb. Dezelfde natuur heeft de ongesponnen zijde van China dat wanneer de zijde ergens ligt in een huis of vloer, te weten op delen een voet of tweehoog van de aarde, en dat men de vloer begiet en bedekt van water, zonder nochtans de zijde te raken, ‘s morgen zal al dat water in de zijde wezen die het naar getrokken heeft, wat de Indianen dikwijls doen om alzo de zijde meerder gewicht te geven in 't verkopen, want men het aan de zijde niet zien noch merken kan.

Keren weer tot de kruidnagels-bomen, zij groeien omrent een schot van een licht kanonnetje van de zee, zonder te planten of te poten, en doen anders niet dan wanneer ze de kruidnagels willen plukken en vergaren zo maken ze het aardrijk daaronder schoon. De bomen willen niet zeer dicht bij de zee groeien, noch ook ver [121] daarvan, want deze eilanden zijn allemaal met de zee omsingeld. Wanneer het een vruchtbaar jaar is zo zijn de kruidnagels veel meer dan de bladen. Als men ze plukt zo plukt men ze niet met de handen, dan met koorden die ze om de takken doen en alzo met kracht afrukken, door welke oorzaak de bomen zo gekwetst worden dat ze het eerste natvolgende jaar daar naar weinig vruchten geven dan het tweede jaar daarop volgend. De bomen groeien van de kruidnagels die daarbij heen vallen, gelijk de kastanjes bomen en zij groeien zeer snel, overmits de overvloed van de regen omdat deze eilanden onder de linie liggen zodat ze binnen acht jaren vruchten geven en duren over de honderd jaren. Hun seizoen dat men ze plukt en droogt is van september tot januari toe. Men maakt ook van de kruidnagels, als zij noch groen zijn, goede gesuikerde conserven en worden ook gezouten in azijn in potten bewaar en achâr van gemaakt en alzo naar Malakka en Indien gebracht. Maken ook van de groene kruidnagels gedistilleerd water dat zeer hartversterkend is en tot veel medicijnen gebruikt wordt. De Indiaanse vrouwen hebben veel voor een manier de kruidnagels te kauwen om alzo een goeden asem te hebben, wat de Portugese vrouwen die daar wonen ook beginnen na te doen. De bladeren van deze kruidnagels-bomen zijn gelijk als de laurierbladen.

Commentaar D. Paludanus

De kruidnagels groeien aan bomen gelijk de laurierbomen van grootte en gedaante, alleen dat de bladeren wat smaller zijn, gelijk amandelen of wilgenbladeren. Hebben veel takjes en overvloedig vele bloemen die veranderen in deze vruchtjes die men nageltjes heet vanwege de vorm die ze zij hebben met de kruidnagels en gelijk groeien als mirte besjes (5) aan de uiterste takjes. Nageltjes worden veel gebruikt zo in spijs als in medicijn. Die van Java hebben liever de grove kruidnagels die een jaar [122] over op de boom gestaan hebben en geen mannetjes zijn zoals Avia (Avicenna?) kwalijk meent en wij zoeken de dunne; deze als ze noch groen zijn worden in Molukken ingezouten met azijn en zout en sommige in suiker die zeer aangenaam zijn om te eten. Het water van groene kruidnagels gedistilleerd is zeer lieflijk van reuk en versterk het hart. Item, het bevordert het zweten in pokkige lieden met kruidnagels, notenmuskaat, foelie, lange en zwarte peper. Sommige strooien kruidnagel poeder op 't hoofd tegen hoofdpijn van verkoudheid. Ze versterken de lever, de maag en het hart; ze helpen ook tot vertering der spijzen, bevorderen de urine en stelpen de buikloop; in de ogen gedaan versterken zij dat gezicht en verdrijven vlekken; vier drachmen met melk gedronken bevorderen Venushandel.

Dat 66. Capittel.
Vande massa, foelie ofte muscaten bloemen, ende note muscaten.

Den boom vande note muscaet is ghelijck een peerboom ofte persick boom, alleen dat zy smalder zijn; heeft ronde bladen. Dese boomen wassen int eyland van Banda, niet verre van Maluco, ende oock inde eylanden van lavas ende Sunda; van daer werden zy vervoert naer Chyna ende Malacca ende alsoo voorts naer Indien ende ander weghen. Het fruyt is alleens ghelijck groote ronde persen, ende het allerbinnenste is die note muscaet. Dese noot heeft om hem een harde schulp gelijc hout, so dat die noot daer los in leyt, ende dese houte schille ofte schulpe is bedect ende becleet met muscaten bloemen, diemen massa heet, ende alsdan soo comter het fruijt, welcke is ghelijc het fruijt vande persen van buyten om, ende is een seer costelic eten ende lieffelicken rueck, alst rijp is. Men maect dese gheheele fruijt ofte appelen veel in ghesuyckerde conserven, ende worden alsoo vervoert door gheheel Indien, ende zijn seer geestimeert, want is inder waerheyt die beste conserven, die in geheel Indien gemaect [123] wort, ende wort oock dickwils naer Portugael ende herwaerts over gebracht; men maecter oock ghesouten in azijn, die oock veel in Indien ghesleten werden.

Wanneer die noten beginnen rijp te werden, so beginnense te swellen ende die eerste schulpe ofte schelle berst aen stucken, ende die muscate bloemen blyven seer rootachtigh, ghelijck root schaerlaken, 't welcke seer schoon om sien is, als die boomen vol fruyten zijn, ende oock somtijts soo berst die foelie ‖ ofte massa, welcke is de oorsake, dat altemet die noten sonder massa comen, ende wanneermen die note muscaten drooght, so gaeter die massa af, ende die coleur van root verandert in orangien coleur, ghelijc men mach sien aen de massa, die herwaerts over gebracht wort. Die eylanden, daerse wassen, principalic Banda, is een ongesont lant, gelijck ooc die eylanden van Maluco zijn; daer sterven veel, die daer handelen, ende passeren groote perijckelen van siecten ende leven; niet tegenstaende die groote winst doet haer die reyse aenveerden. Die note muscaet is ghenaemt vande inwoonders van Banda, daerse meest wast, palla ende die massa ofte muscate bloemen buna palla; die Decanijns ende Indianen heeten die note iapatry ende die massa iayfol, &c.

Annotatio D. Palud.

Die boomen, daer die noten muscaten ende folye aen wassen, zijn die peere-boomen niet onghelijck, doch corter ende ronder van bladeren; zijn dienstelijck in sieckte des hoofts, der moeder ende der zenuwen &c.
Die muscaten zijn met driederley basten bedeckt; die buytenste is van ghedaente gelijck die groene basten van oker noten; als dese rijp wordt, so spoudet zy haer open; als dan sietmen een dunne schorse ofte bast gelijc een netken, 'twelck om die vrucht gaet, ende van den onsen folye ofte muscaten bloem ghenoemt wort, in die spyse ende medicynen seer dienstelijcken; die derde bolster ofte schelle is harder ende houtachtiger dan die voorghenoemde, gelijck die oker noten, alleen dat die swartachtigh is, ende als men die open doet, soo vintmen daer in die note muscaet.
Als die vrucht rijp geworden is ende die buytenste schelle op berstet, soo schijnt die folye gantsch schoon root; als daer nae die [124] vrucht oock droogh wordt, soo schuert die folye oock, ende bekomt een goudt geele verwe.
Men vint daer tweederley muscaten, langhe, die men mannekens noemt, ende ronde, die beter zijn ende stercker.
Die muscaten stercken die hersenen, scherpen die memorie, verwermen ende stercken die maghe, verdryven winden, maken een goede asem, dryven die uryne, stempen buyckloop ende kooren, in somma zijn goet tegens allerley koude gebreken des hoofts ende der harsenen, der maghen, der lever ende der lijf-moeder.
Die oly is tot allen voor-ghenoemden ghebreken beter ende stercker.
Die folye is sonderlinghe goet tot een verkoude swacke maghe, zy voordert die kokinghe der spysen, verterende alle boose vochtigheyt, ende winden verdryvende.

Dat 66^ste Kapittel.
Van de massa, foelie of notenmuskaat bloemen en notenmuskaat. (Myristica fragrans)

De boom van de notenmuskaat is gelijk een perenboom of perzikboom, alleen dat zij smaller zijn; heeft ronde bladen. Deze bomen groeien in het eiland van Banda, niet ver van de Molukken, en ook in de eilanden van Java en Sunda; vandaar worden zij vervoerd naar China en Malakka en alzo voorts naar Indien en andere wegen. (1) Het fruit is geheel gelijk grote ronde persen en het allerbinnenste is de notenmuskaat. Deze noot heeft om zich een harde schil gelijk hout, zodat de noot daar los in ligt en deze houten schil of schelp is bedekt en bekleed met notenmuskaat bloemen die men massa (2) heet en alsdan zo komt het fruit, wat is gelijk het fruit van de perzik van buiten om en is een zeer kostbaar eten en liefelijke reuk als het rijp is. Men maakt van deze gehele fruit of appels veel in gesuikerde conserven en worden alzo vervoerd door geheel Indien en zijn zeer gewaardeerd want het is in de waarheid de beste conserven die in geheel Indien gemaakt [123] wordt en wordt ook dikwijls naar Portugal en herwaarts overgebracht; men maakt het ook in gezouten in azijn die ook veel in Indien versleten worden.

Wanneer de noten beginnen rijp te werden zo beginnen ze te zwellen en de eerste schil of schel barst in stukken en de muskaatbloemen blijven zeer roodachtig, gelijk rood scharlaken wat zeer mooi om te zien is als de bomen vol fruiten zijn en ook somtijds zo barst de foelie of massa, wat is de oorzaak dat altemet de noten zonder foelie komen en wanneer men de notenmuskaat droog, zo gaat er de foelie af en de kleur van rood verandert in oranje kleur, gelijk men mag zien aan de foelie die herwaarts over gebracht wordt. De eilanden daar ze groeien, voornamelijk Banda, is een ongezond land, gelijk ook de eilanden van Molukken zijn; daar sterven er veel die daar handelen en passeren grote perikelen van ziekten en leven; niettegenstaande de grote winst doet hen de reis aanvaarden. De notenmuskaat is genaamd van de inwoners van Banda, daar ze meest groeit, palla en de foelie of muskaten bloemen buna palla (2); de Van Decam en Indianen heten de noten iapatry (3) en de foelie iayfol, &c.(4)

Commentaar D. Paludanus

De bomen daar de notenmuskaat en foelie aangroeien zijn de perenbomen niet ongelijk, doch korter en ronder van bladeren; zijn dienstig in ziekten van het hoofd, de baarmoeder en de zenuwen &c.
De notenmuskaat zijn met drie soorten basten bedekt; de buitenste is van gedaan gelijk de groene basten van walnoten; als deze rijp wordt zo splijt ze zich open; als dan ziet men een dunne schors of bast gelijk een netje wat om de vrucht gaat en van de onze foelie of notenmuskaat bloem genoemd wordt, in de spijs en medicijnen zeer dienstig; de derde bolster of schil is harder en houtachtiger dan de voorgenoemde, gelijk de walnoten, alleen dat het zwartachtig is en als men die open doet zo vindt men daarin de notenmuskaat.
Als de vrucht rijp geworden is en de buitenste schil openbarst zo schijnt de foelie gans mooi rood; als daarna de [124] vrucht ook droog wordt zo scheurt de foelie ook en bekomt een goudgele kleur.
Men vindt daar twee soorten notenmuskaat, lange die men mannetjes noemt en ronde die beter zijn en sterker.
De notenmuskaat versterken de hersenen, scherpen de memorie, verwarmen en sterken de maag, verdrijven winden, maken een goede asem, drijven de urine, stelpen buikloop en braken, in somma zijn goed tegens allerlei koude gebreken van het hoofd en de hersenen, de maag, de lever en de baarmoeder.
De olie is tot alle voorgenoemde gebreken beter en sterker.
De foelie is vooral goed tot een verkouden zwakke maag, het bevordert het koken van de spijzen en verteert alle boze vochtigheid en verdrijft winden.

Dat 67. capittel.
Vanden cardamomum.

Die cardamomum is een specie, diemen in Indien veel ghebruyckt om met te koken, ende oock die Indianen hebbense ghemeenlijck inde mont om te kauwen. Is seer goet teghen den stinckenden asem ende quade humoren van 't hooft ende dient oock tegen andere dingen van medicynen. Het wast ghelijck als ander greynen, ende is by naer ghelijck boeck-weyte, doch is van coleur witachtigh, treckende naer 't geele; zijn huijskens vande groote van boeck-weyte greynen ofte wel so cleijn, hebben van binnen tot 10. ofte 12. greyntgiens, welcke is die cardamomum. Daer zijn twee soorten van cardamomum, te weten groote ende cleyne, ende wort geheeten vande Malabaren etremilly; die Gusaratten, Decanijns ende Bengalen heetent hil, ende die Mooren, die onder haer woonen, noement helachij. Dese specie wert veel in Indien verhandelt ende ghebruyckt ende is een coopmanschap, die op alle plaetsen van Indien vervoert wert. 't Meestendeel wast in Calecut ende Cananor, plaetsen op de custe van Malabar; is oock op meer ander plaetsen van Malabar [125] ende oock op 't eylandt Iava, maer van dese voorseyde plaetsen wordt het meest verhandelt ende vervoert naer alle weghen, doch wort weynigh naer Portugael gebracht, oorsake die groote onkosten ende verre wegh, doch altemet vande bootsghesellen ende ander zee-volck. Men koockt in Indien geen vleysch ofte daer moet cardamomum by wesen; gheeft het eeten eenen goeden smaeck ende rueck, so wel als een van d'ander specien van Indien.

Annotatio D. Palud.
Avicenna stelt hier van tweederley specien, het eene noemt hy saccolaa quebir, dat is groot cardamomum, dat ander saccolaa seguer, dat is cleijn cardamomum. In Malabar wort dit gheheeten etremelli, in Seylan encal, in Bengala, Gusaratte ende Decan ten tyden hil ende ‖ somwylen elachi, ende dit van die Mooren, want die heydenen door gheheel Indien noement alleen dors. Cardamomum is den ouden Greecken als Galeno, Dioscoride ende anderen onbekent geweest, ende ofte wel Galenus int 7. boeck van die simplicien schrijft, dat cardamomum niet so heet is als nasturtium ofte kers, maer aenghenamer ende lieflijcker van ruecke, met eenighe bitterheyt, so comen nochtans alle dese teeckenen met het cardamomum van Indien niet over een. Dioscorides in zijn eerste boeck int 5. capittel prijst sodanighe cardamomum, dat uyt Comagens. Armenien ende Bosphoro gebracht wort, (hoewel hy oock seyt, dat in Indien ende Arabien oock sulcks wast.) So seyt hy daerby, datmen uytkiesen sal dat vol is ende tay om te breken, scherp, van smaeck bitter, ende dat hooft besvvarende met zynen rueck, soo vvordt nochtans het Indiaensch cardamomum in die plaetsen ghebracht, daer Dioscorides schrijft het zyne van daen te comen, ende is oock niet tay int breken, noch besvvaert oock dat hooft niet, noch bitter, noch soo scherp als naghelen.
Het groote cardamomum heeft een lancvverpigh driekantigh bolsterken ofte huysken, in vvelck bleec-roode koorlkens zijn, met hoecxkens; het cleyne heeft in gelijcken oock een driekantigh bolsterken, doch corter ende met cleijnder kornkens onderscheyden, int midden met een vliesken; ende dit cardamomum is noch driederley, minus, medium, minimum, dat is, cleijn, cleijnder ofte middelbaer, ende alder cleijnst. [126] Cardamomum verwermt die mage, verteert die spyse, verdrijft duyselinghe des hoofts, wert oock met betele ghegeten om het hooft ende die maghe van slijm te suyveren.

Dat 67^ste kapittel.
Van de cardamomum. (Elettaria cardamomum)

De cardamomum is een specerij die men in Indien veel gebruikt om mee te koken en ook de Indianen hebben het gewoonlijk in de mond om te kauwen. Is zeer goed tegen de stinkende asem en kwade levenssappen van 't hoofd en dient ook tegen andere dingen van medicijnen. Het groeit gelijk als ander korrels en is bijna gelijk boekweit, doch is van kleur witachtig, trekt naar 't gele; zijn huisjes van de grootte van boekweit korrels of wel zo klein, hebben van binnen tot 10 of 12 korreltjes wat is de cardamomum. Daar zijn twee soorten van cardamomum, te weten grote en kleine en wordt geheten van die van Malabar etremilly; (1) die van Gujarati, van Decam en Bengalen heten het hil (2) en de Moren die onder hen wonen noemen het helachij. (3) Deze specerij wordt veel in Indien verhandelt en gebruikt en is een koopmanschap die op alle plaatsen van Indien vervoerd wordt. 't Meestendeel groeit in Calcutta en Cananor, plaatsen op de kust van Malabar; is ook op meer ander plaatsen van Malabar [125] en ook op 't eiland Java, maar van deze voorgenoemde plaatsen wordt het meest verhandeld en vervoerd naar alle wegen, doch wordt weinig naar Portugal gebracht, oorzaak de grote onkosten en ver weg, doch altemet van de bootsgezellen en ander zeevolk. Men kookt in Indien geen vlees of daar moet cardamomum bij wesen; geeft het eten een goeden smaak en reuk, zo wel als een van de ander specerijen van Indien.

Commentaar D. Paludanus
Avicenna stelt hier van twee soorten, de ene noemt hij saccolaa quebir, dat is groot cardamomum, de ander saccolaa seguer, (4) dat is klein cardamomum. In Malabar wort dit geheten etremelli, in Sri-Lanka encal, in Bengalen, Guzarate en Decan ten tijden hil en soms elachi en dit van de Moren want de heidenen door geheel Indien noemen het alleen dors. Cardamomum is de oude Grieken als Galenus, Dioscorides en anderen onbekend geweest en of wel Galenus in het 7^de boek van de simplicia schrijf dat cardamomum niet zo heet is als Nasturtium of kers, maar aangenamer en lieflijker van reuk met enige bitterheid, zo komen nochtans al deze tekens met het cardamomum van Indien niet overeen. Dioscorides in zijn eerste boek in het 5^de kapittel prijst zodanige cardamomum dat uit Comagens. (5) Armenië en Bosphorus gebracht wordt, (hoewel hij ook zegt dat in Indien en Arabië ook zulks groeit.) zo egt hij daarbij dat men uitkiezen zal dat vol is en taai om te breken, scherp, van smaak bitter en het hoofd bezwaart met zijn reuk zo wordt nochtans het Indiaans cardamomum in de plaatsen gebracht daar Dioscorides schrijft het zijne vandaan te komen en is ook niet taai in het breken, noch bezwaart ook dat hoofd niet, noch bitter, noch zo scherp als kruidnagels.
Het grote cardamomum heeft een langwerpig driekantig bolstertje of huisje waarin bleekrode korreltjes zijn met hoekjes; het kleine heeft gelik ook een driekantig bolstertje, doch korter en met kleiner korreltjes onderscheiden, in het midden met een vliesje; en dit cardamomum is noch drie vormig, minus, medium, minimum, dat is, klein, kleiner of middelbaar en aller kleinst. [126] Cardamomum verwarmt de maag, verteert de spijs, verdrijft duizeling van het hoofd, wordt ook met betel gegeten om het hoofd en de maag van slijm te zuiveren.

Dat 68. capittel.
Van ’t lack.

Het lack, welck die Malabaren, Bengalen en Decanijns heeten assij, ende die Mooren lac; die van Pegu, alwaer het beste is en den meesten handel met ghedreven wordt, heetent treck, die welcke daer een groote traffijcke met doen (op 't eylandt van Samatra, eertijts Taprobana gheheeten) ende dat in wisselinghe van peper, ende van hier wert het vervoert naer 't Roode Meer, Persien ‖ ende Arabien, waer van die van Arabien, Persien ende oock de Turcken dat noemen loc Sumutri, dat is: lack van Samatra, overmidts dat het van daer inde contreyen gebracht wert. Die manier van dat het gemaect wert, is aldus: in Pegu ende die plaetsen, daert van daen comt, heeftmen op sekere plecken seer groote mieren met vlueghelen. Dese mieren loopen by de boomen op (die ghelijck pruijm-boomen ofte andere diergelijcke zijn), uyt welcke boomen comt een sekere gom, waer an die mieren loopen suygen, ende alsdan makense rontom die tacken vande boomen het lack, gelijck die honich byen het honich ende was maken, ende alst vol is, soo comen die eyghenaers vande boomen ende breken die tacken af en legghense te droogen; soo gaen die tacken uyt, ende het lack blijft ghelijck een riet, ende somtijdts breeckt het hout daer in, ende hoet minder hout heeft, hoet beter is, ende die stucxkens ende cruymelen, die op der aerde vallen, smeltense te samen; maer dat en is soo goet niet, want heeft altoos eenighe vuyligheyt ofte aerde binnen in. Het geschiet dickwils, datmen noch int rauwe lack die vluegelen vande mieren daer onder ghemenckt siet. Wanneert [127] ack rauw is, gelijck het vande boom comt, soo ist doncker rosachtigh; makent in Indien van alle colueren gherefineert ende schoon.

Annotatio D. Palud.

Sy stooten dat lack tot een poeyer ende smeltent; alsdan vermengen zy daer onder allerley verwen, die zy willen, roode, swerte, groene, geele &c., ende maken daer uyt stockskens, alsmen ons hier verkoopt, om brieven toe te seghelen.

Alsdan maken daer oock de betsteden mede, te weten, int draeyen nemen een stuck lacks van wat coluer datse begheren, daer naer alst hout ghedraeyt ende zijn volcomen fatsoen heeft, soo houwense het lack daer aen ende loopen daer also al draeyende met om, het geheele hout over, welcke terstont duer die hitte van 't hout, die't duert wryven ende draeyen crijght, over al aen cleeft, vande dickte van eenen naghel, ende alsdan bruynerenset met breet stroy ofte ander drooghe biesen, waermede blijft het hout gheheel bedeckt ende soo glat als een spieghel, dat een lust om sien is, ende duert soo langhe alst hout, alsment wel waer neemt. Op dese manier maken alle dinghen in Indien, so betsteden, stoelen ende alle andere ghedraeyde houtwercken, waer door het wonder ghemeen is ende seer gesleten wort in gheheel Indien. Die fraeyste wercken hier van comen ‖ van China, ghelijck alsmen aen allen dinghen mach sien, die van daer comen, als schrijftorien, rondassen, tafelen, boffetten, dooskens ende diergelijcke duysent dinghen, die al bedect ende gearbeyt zijn met lack van alle colueren ende figueren, ende ons een verwonderinghe gheeft vande schoonheyt ende gladdigheydt van verwe, twelcke altesamen lack is, dat also gewrocht wort. Desgelijcx gebruyckense het lack om te vullen alle silver ende gout werck, te weten die hechten van de messen ende ander dingen makense van buyten fray van silver ende van binnen vol lack. Desgelijcks zijn die Indianen so subtijl, datse die goude ringen maken int schijnsel fray ende schoon, ende schynen van masijs gout te wesen, maer zijn van binnen hol en vol lacks, sonder dat het yemant soude connen mercken, ten waer dat hy daer af gheadverteert waer. Het lack is oock in Ballagatte ende Malabar, maer weynigh; het meestendeel, ende van daert in Indien ende over al vervoert wert, is uyt het landt ende coningh-rijck van Pegu. [128]

Dat 68^ste kapittel.
Van ’t lak.

Het lak wat die van Malabar, Bengalen en Van Decam heten assij (1) en de Moren lac; die van Pegu, alwaar het beste is en de meeste handel mee gedreven wordt heten het treck die daar een grote handel mee doen (op 't eiland van Sumatra, eertijds Taprobana geheten) en dat in wisseling van peper en van hier wordt het vervoerd naar de Roze Zee, Perzië en Arabië waarvan die van Arabië, Perzië en ook de Turken dat noemen loc Sumutri, dat is: lak van Sumatra, overmits dat het vandaar in die contreien gebracht wordt. De manier van dat het gemaakt wordt is aldus: in Pegu en de plaatsen daar het vandaan komt heeft men op zekere plekken zeer grote mieren met vleugels. Deze mieren lopen bij de bomen op (die gelijk pruimenbomen of andere diergelijke zijn) waaruit die bomen komt een zekere gom waaraan de mieren lopen te zuigen en alsdan maken ze rondom de takken van de bomen het lak, gelijk de honingbijen de honing en was maken, en als het vol is zo komen de eigenaars van de bomen en breken de takken af en leggen die te drogen; zo verdrogen de takken en krimpen en het lak blijft gelijk een riet en soms breekt het hout daarin en hoe het minder hout heeft hoe het beter is en de stukjes en kruimels die op de aarde vallen smelten ze tezamen; maar dat is zo goed niet want heeft altijd enige vuilheid of aarde binnen in. Het geschiedt vaak dat men noch in het rauwe lak de vleugels van de mieren daaronder gemengd ziet. Wanneer het [127] lak rauw is, gelijk het van de boom komt, zo is het donker rosachtig; maken het in Indien van alle kleuren geraffineerd en schoon.

Commentaar D. Paludanus

Ze stoten die lak tot een poeder en smelten het; alsdan vermengen zij daaronder allerlei kleuren die zij willen, rode, zwarte, groene, gele &c., en maken daaruit stokjes zoals men die hier verkoopt om brieven toe te zegelen.

Alsdan maken daar ook de bedsteden mee, te weten, in het draaien nemen ze een stuk lak van wat kleur dat ze begeren, daarna als het hout gedraaid is en zijn volkomen vorm heeft zo houwen ze het lak daaraan en lopen daar alzo al draaiende mee om, het gehele hout over, dat terstond door de hitte van 't hout die ’t door het wrijven en draaien krijgt en overal aankleeft, van de dikte van een kruidnagel en alsdan polijsten ze het met breed stro of ander droge biezen waarmee blijft het hout geheel bedekt en zo glad als een spiegel dat een lust om te zien is en blijft zo lang goed als het hout als me het goed waarneemt. Op deze manier maken ze alle dingen in Indien, zo bedsteden, stoelen en alle andere gedraaide houtwerken waardoor het wonder algemeen is en zeer versleten wordt in geheel Indien. De fraaiste werken hiervan komen van China, gelijk als men aan alle dingen mag zien die vandaar komen als schrijftafels, rondassen, tafels, buffetten, doosjes en diergelijke duizend dingen die alle bedekt en bewerkt zijn met lak van alle kleuren en figuren en ons een verwondering geeft van de schoonheid en gladheid van de verf, wat alle tezamen lak is dat alzo gewrocht wordt. Desgelijks gebruiken ze de lak om te vullen alle zilver en goud werk, te weten de hechten van de messen en ander dingen maken ze van buiten fraai van zilver en van binnen vol lak. Desgelijks zijn de Indianen zo subtiel, dat ze de gouden ringen maken in het schijnsel fraai en mooi en schijnen van massief goud te wezen, maar zijn van binnen hol en vol lal zonder dat het iemand zou kunnen merken, tenzij dat hij daarvan bericht wordt. Het lak is ook in Ballagatte en Malabar, maar weinig; het meestendeel en vandaar het in Indien en overal vervoerd wordt is uit het koninkrijk van Pegu. [128]

Dat 69. capittel.
Van't annil ofte indigo.

Het annil, anders indigo ghenaemt, ende in Gusaratte gali, van andere nil, welcke een costelijcke verwe is en seer in Portugael getrocken ende verhandelt, wast in Indien int coningh-rijck van Cambayen. Het cruijdt is bynaer gelijck rosemarijn, wort gesaeyt gelijc ander cruijt, ende op zijn saysoen ghepluckt en gedrooght ende daer naer nat ghemaeckt en gestooten ende also sekere daghen weder ghedrooght en bereydet; is int eerste fijn groen, maer daer naer wert het fijn blaeu, ghelijck alst blijckt herwaerts over gebracht wesende, ende hoe dat het schoonder van aerde ende stof is, hoet beter is, en om dat te proeven oft goet is soo brantmen met een keerse, ende soo 't hem ontdoet gelijck fijn meel, so ist goet, maer soo't wort gelijck sandt, en dueght niet; desgelijcx geworpen in water, soo 't drijft, ist goet, ende soo 't te gronde gaet, ist quaet. Dese annil wert in grooter estimatie gehouden ende gelt altoos oft gemeenlijck, so in Indien als in Portugael, meer als die gyrofnagelen. De coningh heeftse binnen weynigh jaren herwaerts verpacht, datse niemant in ‖ Indien mach coopen noch nae Portugael brenghen dan die pachters, ghelijck als die peper.

Annotatio D. Palud.
Anil ofte nil, als die hooghgeleerde Doctoor Camerarius betuijght, welcke sodanighen planten in zynen hof ghehadt heeft, heeft hemels blaeuwe bladekens, eenighe ghelijcheyt hebbende met die bladeren des kruijdts, dat men op Latijn noemt barba Iovis, op Nederlants donderbaert, dan een weynigh breeder. [129]

Dat 69^ste kapittel.
Van 't anil of indigo. (Indigofera tinctoria)

Het anil, anders indigo genoemd, en in Guzarate gali, van andere nil, wat een kostbare verf is en zeer in Portugal getrokken en verhandeld wordt groeit in Indien in koninkrijk van Cambodja. Het kruid is bijna gelijk rozemarijn, wordt gezaaid gelijke ander kruid en op zijn seizoen geplukt en gedroogd en daarna nat gemaakt en gestoten en alzo zekere dagen weer gedroogd en bereidt; is in het eerste fijn groen, maar daarna wordt het fijn blauw, gelijk als het blijkt als herwaarts over gebracht is en hoe dat het schoner van aarde en stof i, hoe het beter is, en om dat te beproeven of het goed is zo brandt men met het met een kaars zo 't zich ontdoet gelijk fijn meel, zo is het goed, maar zo 't wort gelijk zand deugt het niet; desgelijks geworpen in water, zo ’t drijft is het goed en zo 't te gronde gaat is het kwaad. Deze anil wordt in grote waarde gehouden en geld altijd of gewoonlijk, zo in Indien als in Portugal, meer dan de kruidnagels. De koning heeft het binnen weinig jaren herwaarts verpacht dat het niemand in Indien mag kopen noch naar Portugal brengen dan de pachters, gelijk als de peper.

Commentaar D. Paludanus
Anil of nil, zoals de hooggeleerde Doctor Camerarius betuig, welke zodanige planten in zijn hof gehad heeft, heeft hemelsblauwe blaadjes die enige gelijkenis hebben met de bladeren van het kruid dat men in Latijn noemt barba Iovis, op Nederlands donderbaard, dan een weinig breder. [129]

Dat 70. capittel.
Van't ambar, mosseliaet ende algallia ofte cyvet.

Het ambar meenen sommige te wesen het schuijm vande walvisch; ander gelooven, dat het is die vuyligheyt ende drec vande walvisch; etlijcke presumeren te wesen een specie van betumen, dat uyt een fonteijn, die op de gront vande zee is, vloeyt, ende also het ambar boven werpt, doch is te gelooven, dat het geenich van 't eerste is, want waert yet van die dingen, men soude desgelijcx wel dagelijcx veel ambar vinden in dese contreyen, namelijcken aende custe ende zee van Boscayen, daer so groote menighten van walvisschen gevangen worden, maer noijt ambar gevonden is; het waer eer te gelooven, dat het bitumen ofte peck is uyt een fonteijn, ofte yet anders, dat vande gront vande zee op vloeyt ende also boven drijft, aengesien op sommige plaetsen gevonden wort ende op ander niet. Daert meest gevonden wert ende dagelijcx van daen comt, is byde custe van Soffala, Moçambique, ende aende custe van Melinde ofte Abex; desgelijcx wort somtijts gevonden byde eylanden van Maldiva ende die C. de Comorijn, maer weynigh, ende so gemeen niet als by Soffala en Moçambique. Daer zijn andere, die meenen, dat het is een spongieuse aerde van eenighe bedeckte eylanden, drooghten ofte verborgen clippen, ende duer die cracht vande zee metter tijt in stucken afghesmeten ende opgheworpen wort, ghelijck drijfsteen ofte diergelijcke materie, want wert dickwils gevonden met stucken al dryvende van 10. 12. ende oock wel van 50. ende 60. spannen groot; affirmeren, datter in Indien ghevonden zijn gheheele eylandekens, twelcke ghemerckt worden vande gheen diese vonden ende ontdeckten, om daer weder te comen ‖ laden, maer weder op de selfde plaetsen comende en vonden zy niet. Int jaer 1555. worde gevonden by de C. de Comorijn een stuck van 30. quintalen groot, ende diet vont, meenden, dat het pec was, en vercocht het om weynigh gelt, maer worden int leste bekent ende geestimeert, ghelijck het inder waerheydt was. Oock so comt dickwils die ambar ghemenckt met schulpen ende vuyligheyt vande zee-voghelen, die daer op nestelen. Daer is ambar van coluer graewachtigh, met witachtighe venen ofte aderen duertogen; [130] dese is de beste en wert genaemt ambar grijs. Men heeft ooc een soorte, die gheheel swart is, maer en is soo veel niet gheestimeert als die graeuwe. Om te proeven, oft die ambar goet is, so steecktmen daer een spelde in, ende daer die meeste olye uyt vloeyt, is de beste.

Wordt onder de Indianen veel ghebruyckt vande coninghen ende groote heeren in hare dagelijcse spysen; gebruyckent oock veel om hare oncuyscheyt te stercken en te vermeeren, desgelijcks in veel fraeye wercken, met mosseliaet, cyvet, benjuin ende ander diergelijcke welrieckende materialen vermengt, waer van zy fraye appelen ende peeren, met silver ende gout beslaghen, af maken, om te draghen ende aen te riecken, oock inde hechten vande messen, hantvatsels van pongiaerden, die seer net van silver duerluchtigh van fray werck gemaeckt zijn, ende also van binnen gevult met de voorseyde materialen duerschynende. Dese en dierghelijcke wercken zijn seer ghemeen in Indien onder die rijcke ende machtighe van't landt, so Indianen als Portugesen.

Annotatio D. Palud.
Ambarium op Latijn, ambar op Arabys, is een specie van een peck, als den auctuer recht seyt, wt sekere fonteynen in die diepte der zee wesende opgheworpen, 'twelck aen die sonne gestelt wesende terstont verherdet, als andere dinghen, die uyt die zee ghetrocken worden, ghelijck bernsteen ende coral, &c. Dese ambar om haer lieflijcke ruecks wille sterckt zy dat hooft ende dat herte; om haer drooghte verteert zy alle overtollighe boose vochtigheden der maghen; is teghens alle onsuyverheydt ende vuylnisse; helpt den ghenen, die aende vallende sieckte liggen; is goet teghens beswymenisse ende opstyginghe der moeder, inghegheven ende onder ghesteken; in somma is goet allen ouden menschen ende in alle koude affectien.

Het almiscar ofte mosseliaet compt van China, ende zijn beestgiens ghelijck vossen ofte cleijn honden, die doot ghesmeten ende ‖ met slaghen vermorselt worden, ende latense alsoo verrotten met bloet en vleesch te samen, ende snydense daer naer also in stucken, met het vel, vleesch ende bloet onder een; maken daer van't vel boerskens, die int rondt toe naeyende, die also vercoft ende vervoert worden. Dese boerskens zijn ghemeenlijck van een once swaer, van Portugesen papos ghenaemt; dan die rechte papos ende goede oprechte mosseliaet zijn die ballen ofte testiculos [131] van dese beestgiens; d'ander, hoewel zy oock voor mosseliaet passeren, en zijn nochtans so goet niet als die testiculos, waerom die Chynen (die in alle hare handelingh lustigh zijn) dese boerskens altemael rondt maken, op de maniere vande testiculos, om also 't volck daermede te bedrieghen ende te ghewilligher te maken om te coopen.

Dit beestgien heeft een wonderlijcke natuere ofte kennisse, te weten wanneert ghejaeght wort, ende siende niet langer te moghen ontloopen, so neemt het zijn testiculos tusschen zijn tanden ende bijtse af ende worptse daer heen, ghelijck oft het wilde segghen: ist u daerom ghegaen, daer zijnse, ende ter wylen dat den jagher besich is om die op te rapen, so ontloopt hy't somtijts ende wint daer het leven met. Die Chynen zijn seer bedrieghelijck om 't mosseliaet te vercoopen, want doen daer veel valsigheydt in, vullense somwylen met ossen ende coeyen lever, ghedrooght ende gestooten, ende dat met mosseliaet ghemenckt, ghelijckmen daer daghelijcx by experientie veel vint, alsmense ondersoect. Als die mosseliaet bynaer verdorven ende haren rueck verloren heeft, soo neemtmense uyt het balleken ende stootse wel cleijn in een mortier, ende daer naer een weynigh nat ghemaeckt met wat pisse van een kindt ofte joncxken, ende also ghedaen in een looden potgien, ende wel toeghestopt, sal terstont weder goet werden, so daer eenige cracht en vigeur in gebleven is.

Annotatio D. Palud.

Andere zijn van opinie, dat muscus groeyt op sekere tyden des jaers ontrent den navel van een beestken, op maniere als een geswel. Die bleeck geele is die beste; zy sterct het bevende coude herte ende alle ghebreken des selfden, ghedroncken ofte opgheslockt; zy suyvert die witte plecken der oogen; zy verdrooght die vochte catarnen; zy sterckt dat hooft ende gheneest veroude hooftpyne, uyt fluymen oorspronc hebbende.

Die algallia ofte cyvet is oock veel in Indien, te weten in Ben ‖ galen, maer om datse haer valscheyt ende bedriegerye niet en connen laten, so en isse niet seer goet noch gheestimeert, overmidts dat zyse altoos mengen met olye, sandt ende ander vuyligheydt ende stof om veel gewichts te hebben, waerom gantsch [132] onsien is; maer die beste cyvet comt vande Myna ende custe van Guynea, die seer schoon ende goet is. 'tIs het sweet vande catten, diemen heet algallia oft cyvet catten, die dickwils in Spaengien ende ooc herwaerts over levendigh ghebracht werden, ende om dat sulcx genoegh notoir ende openbaer is, so willen wy't hiermede concluderen ende voorts varen in andere specien, cruyden ende materialen van Indien.

Annotatio D. Palud.
Cyvette groeyt in die uyterste borsekens van een beestken, dat hier af zijn name heeft een cyvet-katte, ende is, gelijck Huyghens wel recht seydt, ghelijck sweet, ontrent het eijnde deser dieren groeyende, van heete ende vochte cracht. Dit, ghestreken wesende in die navel der vrouwen, gheneest die opstyginghe van die moeder; het verweckt oock de vrouwen haren lust.

Dat 70^ste kapittel.
Van ’t amber (1), muskus en algallia of civet.

Het amber menen sommige te wezen het schuim van de walvis; andere geloven dat het is de vuilheid en drek van de walvis; ettelijke veronderstellen dat het een soort van bitumen is dat het uit en bron die op de grond van de zee is vloeit en alzo het amber boven werpt, doch is te geloven, dat hetgeen van 't eerste is want was het iets van die dingen, men zou desgelijks wel dagelijks veel amber vinden in deze contreien, namelijk aan kust en zee van Biskaje, daar zo’n grote menigte van walvissen gevangen worden, maar nooit amber gevonden is; het was eerder te geloven dat het bitumen of pek is uit een bron of iets anders dat van de grond van de zee op vloeit en alzo boven drijven, aangezien het pp sommige plaatsen gevonden wordt en op andere niet. Daar het meest gevonden wordt en dagelijks vandaan komt is bij de kust van Soffala, Mozambique, en aan de kust van Mel in de of Abex; desgelijks wordt het somtijds gevonden bij de eilanden van Malediven en de C. de Comorin, maar weinig en zo algemeen niet als bij Soffala en Mozambique. Daar zijn andere die menen dat het is een spongieuze aarde van enige bedekte eilanden, droge of verborgen klippen en door de kracht van de zee mettertijd in stukken afgesmeten en opgeworpen wordt, gelijk drijfsteen of diergelijke materie, want wordt dikwijls gevonden met stukken al drijvend van 10, 12 en ook wel van 50 en 60 spannen groot; bevestigen dat er in Indien gevonden zijn gehele eilandjes die gemerkt worden van diegene die ze vonden en ontdekten om daar weer te komen laden, maar toen ze weer op dezelfde plaatse kwamen vonden zij het niet. In het jaar 1555 wordt gevonden bij de C. de Comorin een stuk van 30 quintalen groot en die het vond, meenden dat het pek was en verkocht het om weinig geld, maar wordt tenslotte bekend en gewaardeerd, gelijk het in de waarheid was. Ook zo komt dikwijls de amber gemengd met schelpen en vuilheid van de zeevogels die daarop nestelen. Daar is amber van kleur grauwachtig, met witachtige venen of aderen doortrokken; [130] deze is de beste en wordt genaamd ambergrijs. Men heeft ook een soort die geheel zwart is, maar wordt niet zo veel gewaardeerd als de grauwe. Om te beproeven of de amber goed is zo steekt men daar een speld in en daar de meeste olie uitvloeit is de beste.

Wordt onder de Indianen veel gebruikt van de koningen en grote heren in hun dagelijkse spijzen; gebruiken het ook veel om hun onkuisheid te versterken en te vermeerderen, desgelijks in veel fraaie werken met muskus, civet, benzoin en andere diergelijke welriekende materialen vermengt waarvan zij fraaie appels en peren, met zilver en goud beslagen, van maken om te dragen en aan te ruiken, ook in de hechten van de messen, handvatten van ponjaarden die zeer net van zilver doorlucht en van fraai werk gemaakt zijn en alzo van binnen gevoelt met de voorzegde materialen doorschijnend. Deze en diergelijke werken zijn zeer algemeen in Indien onder de rijke en machtige van 't land, zo Indianen als Portugezen.

Commentaar D. Paludanus
Ambarium op Latijn, amber op Arabisch is een soort van een pek zoals de auteur recht zegt, uit zekere bronnen die in de diepte der zee zijn opgeworpen, wat aan de zon gesteld wordt terstond verhard zoals andere dingen die uit de zee getrokken worden, gelijk barnsteen en koraal, &c. Deze amber vanwege zijn liefelijke reuk versterkt het hoofd en hart; vanwege zijn droogte verteert het alle overtollige boze vochtigheden der maag; is tegen alle onzuiverheid en vuilnis; helpt diegenen die aan de vallende ziekte liggen; is goed tegens bezwijmen en opstijgen der baarmoeder, ingegeven en ondergestoken; in somma is goed alle oude mensen en in alle koude aandoeningen.

Het almiscar of muskus komt van China en zijn beestjes gelijk vossen of kleine honden (Moschus moschiferus) die dood gesmeten en met slagen vermorzeld worden en laten ze alzo verrotten met bloed en vlees tezamen en snijden ze daarna alzo in stukken met het vel, vlees en bloed ondereen; maken daarvan 't vel beursjes en naaien die in de ronde toe die alzo verkocht en vervoerd worden. Deze beursjes zijn gewoonlijk van een ons zwaar, van Portugezen papos (20 genaamd; dan de rechte papos en goede oprechte muskus zijn de ballen of testikels [131] van deze beestjes; de andere, hoewel zij ook voor muskus passeren, zijn nochtans zo goed niet als de testikels waarom de Chinezen (die in al hun handeling lustig zijn) deze beursjes allemaal rond maken op de manier van de testikels om alzo 't volk daarmede te bedriegen en te gewilliger te maken om te kopen.

Dit beestje heeft een wonderlijke natuur of kennis, te weten wanneer het gejaagd wordt en ziet niet langer te mogen ontlopen zo neemt het zijn testikels tussen zijn tanden en bijt ze af en werpt ze daarheen, gelijk of het wilde zeggen: is het u daarom te doen, daar zijn ze en terwijl dat de jager bezig is om die op te rapen, zo ontloopt hij het somtijds en wint daar het leven mee. De Chinezen zijn zeer bedrieglijk om de muskus te verkopen, want doen daar veel valsheid in, vullen ze soms met ossen en koeien lever, gedroogd en gestoten en dat met muskus gemengd, gelijk men daar dagelijks bij ondervinding veel vindt als men ze onderzoekt. Als de muskus bijna verdorven en zijn reuk verloren heef, zo neemt men ze uit het balletje en stoot ze goed klein in een mortier en daarna een weinig nat gemaakt met wat pis van een kind of jongetje en alzo gedaan in een loden potje, en goed dicht gestopt zal het terstond weer goed worden, zo daar enige kracht en reuk in gebleven is.

Commentaar D. Paludanus

Anderen zijn van opinie dat muskus groeit op zekere tijden van het jaar omtrent de navel van een beestje, op manier als een gezwel. De bleek gele is de beste; die versterkt het bevende koude hart en alle gebreken ervan, gedronken of opgeslokt; het zuivert de witte plekken der ogen; het verdroogt de vochtige catarre het versterkt dat hoofd en geneest verouderde hoofdpijn die uit fluimen hun oorsprong hebben.

De algallia of civet (Viverra zibetha) is ook veel in Indien, te weten in Bengalen, maar omdat ze hun valsheid en bedriegerij niet kunnen laten, zo is het niet zeer goed noch gewaardeerd, overmits dat ze het altijd mengen met olie, zand en andere vuiligheid en stof om veel gewicht te hebben, waarom het gans [132] ontzien is; maar de beste civet komt van de Myna en de kust van Guinea die zeer mooi en goed is. Het is het zweet van katten die men heet algallia of civet katten die dikwijls in Spanje en ook herwaarts over levend gebracht worden en omdat zulks genoeg bekend en openbaar is zo willen wij 't hiermee concluderen en voorts varen in andere specerijen en kruiden en materialen van Indien.

Commentaar D. Paludanus
Civet groeit in de uiterste beursjes van een beestje dat hiervan zijn naam heeft een civetkat en is, gelijk Huyghens wel recht zegt, gelijk zweet dat omtrent het einde van deze dieren groeit, van hete en vochtige kracht. Dit als het gestreken is in de navel der vrouwen geneest het de opstijging van de baarmoeder; het verwekt ook de vrouwen hun lust.

Dat 71. capittel.
Van’t benjuin.

Het benjuin is een materie gelijck als wieroock ende mirre, maer is van meerder estimatie, want dient tot veel dinghen inde medicyne.

(Want de benjuin door haer lieflijcke ruec sterckt dat herte, dat hooft ende die hersenen, zy verdrooght dat hooft van alle overtollighe vochtigheyt, scherpt die sinnen, daer mede gheroockt zijnde, is dienstigh int afgaen van sieckten).

Als tot andere welrieckende materialen, ghelijck om te maken eenighe bollen ofte peeren van ambar ende mosseliaet, moeten altoos benjuin hebben om perfeckt te zijn. Dese benjuin wast veel int coningh-rijc van Sion, int eylandt van Sumatra, in die eylanden Iavas ende die landen by Malacca. Zijn hooge boomen, dick van tacken; hebben bladen ghelijck die lemoen-boomen, met eenen hoogen ende dicken stam ofte struijck, uyt welcke groyt de gom, welcke is die benjuin. Wanneer die boomen noch jonck zijn, so ghevense die beste benjuin, die van coluer swartachtigh is, ende [133] heeft eenen schoonen rueck; wert ghenaemt benjuin de boninas, dat is soo veel als benjuin van bloemen, ende dat om haer welrieckentheyt. Den tweeden benjuin is ghenaemt benjuin amendoado, dat is: benjuin van amandelen, om datse gemenckt is met stucxkens witte benjuin, ende leijt onder een met het swart, alleens oft het amandelen waren, die overmidts ghespleten zijn. Dese benjuin en is soo goet niet, overmidts dat die witte benjuin vande oude boomen is, ende en heeft so goeden rueck en cracht niet als die swarte; alleen daerom wertse met die swart gemenct, om datmense also te beter soude moghen vercoopen. Dese twee soorten benjuin zijn die beste, ende worden veel verhandelt, soo naer Arabien, Persien, het landt van Ballagatte, China ende ander weghen, desghelijcks naer Portugael. Den meestendeel van desen benjuin wast int landt van Sion ende by Malacca. Men vindt noch ander benjuin, die slechter is, welcke wast in de eylanden van Sumatra ende Iavas. Die jnwoonders van daer dese benjuin wast, heetense comingion; die Mooren ende Arabiers heetent lovanjavy; is soo veel geseyt als wieroock van Iava; die Decanijns ende die van Ballagatte noement vdo. Men hout int gemeen die stammen ofte struycken vol kerven, om datter alsoo te beter die benjuin souden uyt vloeyen. Wort in Indien in grooter menighten verhandelt, want is een vande costelijckste specien van Orienten, om dattet in rueck alle andere wieroocken te boven gaet.

Dat 71^ste kapittel.
Van ’t benzoin. (Styrax benzoin)

Het benzoin is een materie gelijk als wierook en mirre, maar is van meerder waardering want dient tot veel dingen in de medicijnen.

(Want de benzoin door zijn liefelijke reuk sterkt het hart, dat hoofd en de hersenen, het verdroogt dat hoofd van alle overtollige vochtigheid, scherpt de zinnen die daarmee gerookt zijn, is dienstig in het afgaan van ziekten).

Als tot andere welriekende materialen, gelijk om te maken enige bollen of peren van amber en muskus, moeten altijd benzoin hebben om perfect te zijn. Deze benzoin groet veel in het koninkrijk van Sion, in het eiland van Sumatra, in de eilanden Java en de landen bij Malakka. Zijn hoge bomen, dik van takken; hebben bladen gelijk de limoenbomen, met een hoge en dikke stam of struik waaruit groeit de gom wat is de benzoin. Wanneer de bomen als ze noch jong zijn, zo geven ze de beste benzoin die van kleur zwartachtig is en [133] heeft een mooie reuk; wordt genaamd benzoin de boninas, (1) dat is zo veel als benzoin van bloemen en dat om zijn zeer goed reuk. De tweede benzoin is genaamd benzoin amendoado dat is: benzoin van amandelen, omdat het gemengd is met stukjes witte benzoin en ligt ondereen met het zwart, al gelijk of het amandelen waren die overmits gespleten zijn. Deze benzoin en is zo goed niet, overmits dat de witte benzoin van de oude bomen is en heeft zo’n goede reuk en kracht niet als de zwarte; alleen daarom wordt het met de zwarte gemengd omdat men het alzo te beter zou mogen verkopen. Deze twee soorten benzoin zijn de beste en worden veel verhandeld, zo naar Arabië, Perzië, het land van Ballagatte, China en andere wegen, desgelijks naar Portugal. Het meestendeel van deze benzoin groeit in het land van Sion en bij Malakka. Men vindt noch ander benzoin die slechter is die groeit in de eilanden van Sumatra en Java. De inwoners van daar deze benzoin groeit noemen het comingion; (2) de Moren en Arabieren noemen het lovanjavy; is zo veel gezegd als wierook van Java; die van Decam en van Ballagatte noemen het vdo. (3) Men houwt in het algemeen de stammen of struiken vol kerven om dat er alzo te beter de benzoin zou uitvloeien. Wordt in Indien in grote menigte verhandeld want het is een van de kostbaarste specerijen van Oriënt omdat het in reuk alle andere wieroken te boven gaat.

Dat 72. Capittel.
Van't wieroock ende mirrhe.

Het wieroock wast in Arabien; wort gheheeten lovan, ende van Avicenna conder, ende is die gom, die uyt den stam van boomen vloeyt, gelijck benjuin. Den besten wieroock [134] groeyt aende boomen, die op de bergen, steen-rootsen ende steenachtigen huevelen wassen, want die op't velt ende 'tplat landt wassen, en gheven soo goeden wieroock niet. 'tIsser in soo grooten abondantien, ‖ datser dickwils hare schepen met pecken, ghelijck of het peck, teer ofte spiegel-hars waer. Wort van daer vervoert naer Indien, China ende ander weghen in groote menighten ende goet coop.

Annotatio D. Palud.
Wieroock is tweederley: witte, die ront ende droppelachtigh, welcke die beste is, ende het manneken gheheeten wort, die ander swart, welcke niet veele weerdigh, dan om te roken. In Indien ende by ons gebruyctmen die wieroock teghens buyckloop, teghens sieckten des hoofts, catarnen, kooren ende braken, ende in die, welcke bloetspyen; vernielt holle sweringhen ende gheneest versche ende bloedighe wonden.

Die mirrhe, op Indiaenschs bola genaemt, groeyt op de selfde manier van benjuin ende wieroock. Comt ooc uyt Arabien Felix, maer meest uyt het landt vande Abexijns te landtwaerts binnen tusschen Moçambique ende 'tRoode Meer, datmen oock Paep-Janslandt heet, ende van daer wert het ghebracht naer Indien ende ander weghen.

Annotatio D. Palud.
Mirrhe is dienstelijc in medecijnen om die stonden te dryven ende die vrucht, item in veroude hoesten ende in buyckloop ende bloetganck.

Dat 72^ste Kapittel.
Van de wierook en mirre.

De wierook groeit in Arabië; wordt geheten lovan en van Avicenna conder (1) en is de gom die uit de stam van bomen vloeit, gelijk benzoin. De beste wierook [134] groeit aan de bomen die op de bergen, steenrotsen en steenachtige heuvels groeien, want die op het veld en platteland groeien geven niet zo’ n goede wierook. ' Het is erin zo’ n grote overvloed zodat ze er dikwijls hun schepen mee bepekken, gelijk of het pek, teer of spiegelhars was. Wordt vandaar vervoerd naar Indien, China en ander wegen in grote menigte en goedkoop.

Commentaar D. Paludanus
Wierook is tweevormig: witte, die rond en druppelachtig is, wat de beste is en het mannetje geheten wordt, het andere zwart, die niet veel waard is, dan om te roken. In Indien en bij ons gebruikt men de wierook tegen buikloop, tegen ziekten van het hoofd, catarre, koren en braken en in die bloedspuwen; vernielt holle zweren en geneest verse en bloedige wonden.

De mirre (Commiphora myrrha) op Indiaanse bola (2) genaamd groeit op dezelfde manier van benzoin en wierook. Komt ook uit Arabië Felix, maar meest uit het landt van die van Abessinië te landwaarts binnen tussen Mozambique en 'de Rode Zee, dat men ook Paap-Jansland heet, en vandaar wordt het gebracht naar Indien en andere wegen.

Commentaar D. Paludanus.
Mirre is dienstig in medicijnen om de stonden te drijven en de vrucht, item in verouderde hoesten en in buikloop en bloedgang,

Dat 73. capittel.
Van't manna ende ruybarbo.

Manna comt uyt Arabien ende Persien, maer meest uyt die provintie van Vsbeke, ghelegen achter Persien in Tartaryen. Die manna, van daer gebracht, comt in glasen phiolen; zijn stucken vande groote als ghecomfyte amandelen, maer van een ander fatsoen, want hebben sonderlinghen gheen ghelijckenis, dan gelijck gebroken stucxkens; is witachtigh, van [135] smaec bynaest als suijcker, maer wat laf soeter gelijck honich. Die Persianen heetent xercast ofte xerkest, dat is te seggen melck van boomen; want is den dauw, die op de boomen valt, ende also blijft hanghen aende bladen, gelijck het water, dat aende goten ofte daken bevriest al druypende; wert alsoo vergadert ende bewaert in glasen phiolen, ende gebracht naer ‖ Indien ende alle weghen; want gebruyckent in Indien veel in alle purgatien. Daer is een ander soorte van manna ghenaemt tiriamjabijn ofte trumgibijn, welcke vergaertmen van andere bladen ende cruyden. Dese comt in cleyne stucxkens vande groote van kennipsaet ende wat grooter; is van coluer root ende rosachtigh. Sommighe meenen, dat dese manna aende stam vande boomen groeyt gelijck die gomme. Wort veel ghebruyckt in Ormus ende Persien in purgatien, maer in Indien so veel niet als d'eerste. Daer is noch een ander soorte, welcke comt in groote stucken, met die bladen onder een ghemenckt; is ghelijck het manna van Calabryen; dit comt over Bassora uyt Persien naer Ormus ende Indien, ende is het dierste van alle d'ander. Daer comt oock altemet manna in leeren sacken ofte flessen, diese in Turckyen ende Persien gebruycken om te reysen, ende is gesmolten gelijck honich, maer van coluer witachtigh en van smaeck gelijck alle d'ander soorten van manna, ende wordt altesamen gebruyckt tot purgatien ende andere medicynen.

Annotatio D. Palud.
Manna purgeert seer saechtkens die galle, versaechtet ende lindert die scherpheyt des keels, des burstes ende der magen; zy lescht den dorst, maer om dat zy swacklijck purgeert, so wort hare cracht vermeerdert met thijm ofte ysop; met stercke purgatien vermengt, doen die selvighe haer operatie perfecter ende volmaecter, om haer lieflijcke soeticheyt, die de natuere aenghenamer is.

Ende om dat het sonderlingh gheen coopmanschappe en is, so wil ick't daer by laten blyven. Ende aengesien dat wy zijn sprekende vande medicynen, tot purgatie dienende, soo willen wy een cleijn vermaninge doen vande wortel, diemen noemt rhabarbo, hoewel datmen daer sonderlingh gheen sekerheyt af en heeft, hoe [136] ofte op wat manieren datse wast, doch is verseker op anders gheen plaetsen te wesen dan in China te landewaert binnen. Wordt meest ghebracht over landt, duer die provincie van Vsbeke, daer ick hier boven af vermaent hebbe, (welcke provintie leijt in Tartaryen, ende confineert ofte paelt aen d'een zyde aen China, ende streckt alsoo achter Indien tot Persien toe). Van dese provintie comtse tot Ormus, ende so naer Indien, hoewel te water oock ghebracht wordt; maer om datse soo goet niet en is ende haester verrot en verderft dan als zy te lande comt, so wortse meest te lande ghebracht, die meest gheacht ende ‖ beter vercocht ende ghewilt wort. Op dese manier, (te weten van China deur Vsbeke ende also deur Turckyen) wertse ghevoert naer Venetien, ende also verspreyt duer dese landen, waer door die rhabarbo van Venetien beter is, om datse over landt comt, als die in Portugael ghebracht wert te water, ende oock alle dinghen ende cruyden, die de medicynen zijn aengaende, om datse haer beter conserveren te lande als te water, waer door weynigh gebracht werden over zee, maer is een handelingh, die meest te lande ghebruyckt wert nae Venetien toe, en oock om dieswille, datter die Portugesen niet seer in bedreven ende weynigh behanghen zijn met eenighe curieusheyt, haer ghenoeghende met die ghemeene waren ende coopmanschappen, die alle man bekent zijn, sonder verder te pretenderen, want met ander dinghen weynigh bekommert zijn.

Dat 73^ste kapittel.
Van 't manna en rabarber.

Manna komt uit Arabië en Perzië, maar meest uit de provincie van Vsbeke, gelegen achter Perzië in Tartarije. Het manna, vandaar gebracht, komt in glazen violen; zijn stukken van de grootte als gekonfijte amandelen, maar van een andere vorm, want hebben vooral geen gelijkenis, dan gelijk gebroken stukjes; is witachtig, van [135] smaak bijna als suiker, maar wat laf zoeter gelijk honing. De Perzen heten het xercast of xerkest, dat is te zeggen melk van bomen; want is dn dauw die op de bomen valt en alzo blijft hangen aan de bladen, gelijk het water dat aan de goten of daken bevriest al druipend; wordt alzo verzameld en bewaard in glazen violen en gebracht naar Indien en alle wegen; want ze gebruiken het in Indien veel in alle purgaties. Daar is een andere soort van manna genaamd tiriamjabijn of trumgibijn (1) en die verzamelt men van andere bladeren en kruiden. Deze komt in kleine stukjes (2) van de grootte van hennepzaad en wat groter; is van kleur rood en rosachtig. Sommige menen dat deze manna aan de stam van de bomen groeit gelijk gom. Wordt veel gebruikt in Ormus en Perzië in purgaties, maar in Indien zo veel niet als de eerste. Daar is noch een andere soort die komt in grote stukken met de bladen ondereen gemengd; is gelijk het manna van Calabrië; dit komt over van Bassora uit Perzië naar Ormus en Indien en is het duurste van alle de ander. Daar komt ook altemet manna in leren zakken of flessen die ze in Turkije en Perzië gebruiken om te reizen en is gesmolten gelijk honig, maar van kleur witachtig en van smaak gelijk alle de andere soorten van manna en worden alle tezamen gebruikt tot purgaties en andere medicijnen.

Commentaar D. Paludanus
Manna purgeert zeer zachtjes, verzacht en vermindert de scherpte van de keel, de borst en de maag het lest de dorst, maar omdat het zwak purgeert zo wort zijn kracht vermeerderd met tijm of hysop; met sterke purgaties vermengt, doen hun werking perfecter en volmaakter vanwege hun liefelijke zoetigheid die de natuur aangenamer is.

En omdat het vooral geen koopmanschap is, zo wil ik 't daarbij laten blijven. En aangezien dat wijn spreken van de medicijnen die tot purgatie dienen zo willen we een klein vermaning doen van de wortel die men noemt rabarber hoewel dat men daar vooral geen zekerheid van heeft hoe [136] of op wat manieren dat het groei, doch is verzekerd op geen andere plaats te wezen dan in China te landwaarts binnen. Wordt meest gebracht over land door de provincie van Vsbeke, daar ik hierboven van vermaand heb, (welke provincie ligt in Tartarije(3) en belendt of paalt aan de ene zijde aan China en strekt alzo achter Indien tot Perzië toe). Van deze provincie komt het tot Ormus, en zo naar Indien, hoewel het te water ook gebracht wordt; maar omdat het zo goed niet en sneller verrot en verderft dan als zij te lande komt zo wordt het meest te lande gebracht die meest geacht en beter verkocht en gewild is. Op deze manier, (te weten van China deur Vsbeke en alzo deur Turkije) wordt het gevoerd naar Venetië en alzo verspreidt door deze landen waardoor de rabarber van Venetië beter is omdat het over landt komt dan die in Portugal gebracht wordt te water en ook alle dingen en kruiden de medicijnen aangaande omdat ze zich beter conserveren te lande dan te water, waardoor er weinig gebracht worden over zee, maar is een handeling die meest te land gebruikt wordt naar Venetië toe en ook om dieswille dat de Portugezen er niet zeer in bedreven en weinig vervuld zijn die wat curieus zijn en nemen hun genoegen met de gewone waren en koopmanschappen die alle man bekend zijn, zonder verder te pretenderen, want met andere dingen zijn ze weinig bekommerd.

Dat 74. Capittel.
Van't hout sandalo.

Daer zijn drie soorten van sandalen, te weten wit, geel ende root. Het wit, geel, en ooc 'tbeste, comt meest uyt het eylandt Tymor, 'twelcke leijdt byde Iavas. Dit eylandt heeft gheheele bosschen ende wildernissen van sandalen, te weten wit ende geel, en van hier wort het vervoert deur gheheel Indien [137] ende naer alle weghen, ende dryven daer eenen grooten handel met. Het root sandalo wast meest op de custe van Choramandel ende Tanassarijn, (welcke is int landt van Pegu). Die boomen van't sandalo zijn ghelijck note-boomen; hebben een seker fruijt ghelijck kerssen ofte criecken; is eerst groen, daer naer swart, doch en is van geender waerden ofte smaeck, want valt terstont af; alleenlijc het hout vande boom, welcke is die sandalo, wort ghenaemt vande inwoonders daer't wast chandanacon. Die Decanijns, Gusaratten, Canarijns ende ander Indianen heetent sercandaa, die Arabiers ende Persianen sandal, ‖ waer van het die Portugesen oock sandalo noemen. Het geel ende wit sandalo wordt in groote menighte ghesleten in geheel Indien vande Indianen, so wel Mooren als heydenen ende Joden, wie dat het zy; malent ofte stotent met water, tot dattet blijft ghelijck pap, alsdan besmerenser met ende latent so aen't lijf droogen, want vercoelt seer het lichaem, ende ooc om dat alle die Indianen groote vrienden zijn van welrieckende dinghen.

Annotatio D. Palud.
Het witte ende geele ofte bleecke sandalen hout ghebruycken wy oock met roose water, teghens hittighe pyne des hoofts, sulcks aenstrijckende. Alle dese houten soo wel het roode als dat witte ende geele, zijn goet in heete kortsen; gestooten ende ingedroncken zijnde doen voordeel die heete maghen, als oock met roose water opgeleyt in brandende kortsen. Boven desen so stercken niet alleen die sandalen maer vervrueghen oock dat herte; worden daeromme met groot voordeel vermengt onder hertsterckende medicynen ende die tegens dese kloppinghe ghemaeckt werden.

Het root sandalo wert in Indien weynigh ghesleten, dan ghebruyckent alleenlijck tegen heete coortsen, daer met besmerende die polsen vande armen ende slaghen van't hooft ende 'tvoorhooft, maer dit root sandalo wert veel vervoert naer ander landen, want is seer medicinael tot veel dinghen, ende die Indianen maken daer oock hare afgoden ende pagodes af, om datse te costelijcker souden wesen. [138]

Dat 74^ste Kapittel.
Van het sandelhout. (Santalum album is de witte, rode van Pterocarpus santalinus, en gele van Santalum pallidum of Santalum odoratum)

Daar zijn drie soorten van sandalen, te weten wit, geel en rood. Het wit, geel en ook de beste komt meest uit het eiland Timor, (1) wat ligt bij Java. Dit eiland heeft gehele bossen en wildernissen van sandelhout, te weten wit en geel, en van hier wordt het vervoerd door geheel Indien [137] en naar alle wegen en drijven daar een grote handel mee. Het rode sandelhout groeit meest op de kust van Coromandel en Tanassarijn, (wat is in het land van Pegu). De sandelbomen zijn gelijk notenbomen; hebben een zeker fruit gelijk kersen of krieken; is eerst groen, daarna zwart, doch is van geen waarde of smaak, want valt terstond af; alleen het hout van de boom, wat is het sandelhout, wordt genaamd van de inwoners daar het groeit chandanacon. (2) Die van Decan, van Gujarati, Canaria’ s en ander Indianen heten het sercandaa, (3) de Arabieren en Perzen sandal, waarvan het de Portugezen ook sandalo noemen. Het geel en wit sandelhout wordt in grote menigte versleten in geheel Indien van de Indianen, zo wel Moren als heidenen en Joden, wie dat het is; malen het of stoten het met water totdat het blijft gelijk pap, alsdan besmeren ze ermee en laten het zo aan 't lijf drogen want het verkoelt zeer het lichaam en ook omdat alle Indianen grote vrienden zijn van welriekende dingen.

Commentaar D. Paludanus
Het witte en gele of bleke sandelhout gebruiken wij ook met rozenwater tegen hete pijnen van het hoofd door zulks eraan te strijken. Al deze houten zo wel het rode als dat witte en gele zijn goed in hete koortsen; als het gestoten en gedronken is doet het voordeel de hete maag, als ook met rozenwater opgelegd in brandende koortsen. Boven deze zo strekt het sandaalhout maar verheugen ook het hart; worden daarom met groot voordeel vermengd onder hartversterkende medicijnen en die tegen hartkloppingen gemaakt worden.

Het rode sandelhout wordt in Indien weinig gebruikt, dan gebruiken het alleen tegen hete koortsen, en besmeren daarmee de polsen van de armen en slaap van het hoofd en 't voorhoofd, maar dit rode sandelhout wordt veel vervoerd naar andere landen, want is zeer medicinaal tot veel dingen en de Indianen maken daar ook hun afgoden en pagodes van om dat ze te kostbarder zouden wesen. [138]

Dat 75. capittel.
Van palo de cebra ofte slanghen hout.

Het slanghen hout is meest in't eylandt van Seylon; is eenen leeghen boom, wesende den wortel van de boom het slanghenhout. 'tIs van coluer wit, treckende een weynigh naer't geele, seer hart, ende int smaken bitter. Wordt seer ghebruyckt in Indien; malent ghelijck sandalen met water ofte wijn ende drinckent alsoo int lijf. Is seer goet ende gheexperimenteert tegen alle heete coortsen, een once ghenomen, ghewreven ende met water vermengt, ende teghen alle fenijn ende andere veele sieckten als colica, ofte bort, wormen, ‖ ende alle vuyligheyt en couwigheyt int lijf, ende is principalijck tegen eenighe beten van slanghen, waer van't den naem heeft. Is eerst in kennisse gecomen door een beestgien, quil ofte quirpele gheheeten, welcke is vande groote ende bynaest ghelijck een fret, daermen alhier die conynen met uyt die holen jaecht ende vanckt, welckmen veel in Indien in die huysen heeft om tijt verdrijf, en oock om die ratten en muysen te vangen en te verjagen. Dit beestgien is uyter natuere groot vyant vande slanghen, soo dat, waert die siet, salder teghen vechten, ende om dat het dickwils vande selfde ghebeten wort, so weet het hem terstont te cureren met dit slangen hout, 'twelcke in Seylon veel is, alwaer veel slangen als oock dese beestgiens zijn; in somma dat, alwaert noch soo ghewont, ende van dit hout ghegheten hebbende, is terstont ghenesen, al of het noyt quaet gehadt hadde. Door dese experientie hebbent die inwoonders leeren kennen ende beginnen te estimeren, ende is gheprobeert en goet ghevonden tot veel cranckheden, als boven, waerom het nu seer getrocken ende voor groote coopmanschappen in alle landen vervoert wert, als oock naer Portugael ende herwaerts over.

Garcius ab Horto beschrijft driederley aert deses houts, diemen daer af lesen mach. [139]

Annotatio D. Palud.
Tweederley slangen hout is by my te sien, eenderley, dat van Huygens alhier beschreven wort, een wortel wesende van een boom, wit ende bitter van smaeck, met een rouwe aschverwighe bast; het ander is my ghesonden uyt Sivilien van den hoogh-geleerden heer doctor Simon van Tonar. welcke van der dickte eens arms is, met een bast bedeckt, eenighsins ghesprenckelt ofte ghemarmelt als een slanghe, oock inwendigh wit, ende bitter van smaeck.

Dat 75^ste kapittel. (Strychnos lucida?)
Van palo de cobra of slangenhout.

Het slangenhout is meest in 't eiland Sri-Lanka; is een lage boom en is de wortel van de boom het slangenhout. 'Het is van kleur wit en trekt weinig naar het gele, zeer hard en in het smaken bitter. Wordt zeer gebruikt in Indien; malen het gelijk sandelhout met water of wijn en drinken het alzo in het lijf. Is zeer goed en geëxperimenteerd tegen alle hete koortsen, een ons genomen, gewreven en met water vermengt en tegen alle venijn en andere vele ziekten als koliek, cholera, wormen en alle vuiligheid en koudheid in het lijf, en is voornamelijk tegen enige beten van slangen waarvan het de naam heeft. Is eerst in kennis gekomen door een beestje, quil of quirpele (1) geheten, wat is van de grootte en bijna gelijk een fret waar men alhier de konijnen mee uit de holen jaagt en vangt die men veel in Indien in de huizen heeft om tijdverdrijf en ook om de ratten en muizen te vangen en te verjagen. Dit beestje is uit de natuur een grote vijand van de slangen zo dat waar het die ziet zal ertegen vechten en omdat het dikwijls van die gebeten wordt zo weet het zich terstond te cureren met dit slangenhout, wat er in Sri-Lanka veel is, alwaar veel slangen als ook deze beestjes zijn; in somma dat al was het noch zo gewond en van dit hout gegeten had is terstond genezen alsof het nooit kwaad gehad had. Door dit experiment hebben het de inwoners leren kennen en beginnen te waarderen en is geprobeerd en goed gevonden tot veel ziektes als boven, waarom het nu zeer getrokken en voor grote koopmanschappen in alle landen vervoerd wordt als ook naar Portugal en herwaarts over.

Garcius ab Horto beschrijft drievormige aard van dit hout die men daar lezen mag. [139]

Commentaar D. Paludanus
Tweeërlei slangenhout is bij mij te zien, een dat van Huygens alhier beschreven wordt dat een wortel is van een boom, wit en bitter van smaak met een ruwe askleurige bast; het ander is me gezonden uit Sivilien van de hooggeleerde heer doctor Simon van Tonar (2) die van de dikte van een arm is met een bast bedekt, enigszins gespikkeld of gemarmerd als een slang, ook inwendig wit en bitter van smaak.

Dat 76. capittel.
Van't hout calamba, alias lignum aloes.

Het lignum aloes, datmen in Indien calamba ende palo d'aguilla heet, is meest in Malacca, in't eylandt van Samatra, in Camboja, Syon ende die omligghende contreyen. Die boomen zijn gelijck olijf-boomen, ende oock wel grooter. Alsmense afhout, soo en rieckt het soo wel niet door de groenigheyt, want hoe't droogher is, hoet beter rieckt. Het beste ende dat meest riect is het binnenste van't hout. Het eene is beter alst ander, 'twelcke die Indianen terstont weten t'onderscheyden. Het beste ende fijnste heetmen calamba ende 'tander palo d'aguilla. Om nu te kennen, welcke 'tbeste is, soo is te weten, dat het gheene, dat swaer weeght, hebbende swarte ende bruyne aderen, ende dat veel olye ofte vochtigheyt van hem geeft, 'twelck men erkent by't vier, is het beste, ende ooc hoe het grooter ende dicker is, hoe beter, ende meerder virtuyt heeft.

Van dit hout maecktmen veel costelijcke dinghen, ende heeft een sonderlingen ende precieusen rueck; wort uyter maten veel gheestimeert, principalijck het calamba; alst goet is, wort dickwils tegen gout ende silver opgewegen. Het palo d'aguilla is naer't calamba in grooter weerden gehouden. Daer is noch een ander palo d'aguilla, 'twelck men noemt aguilla brava ofte wilt aguilla; wort oock seer geestimeert, want die Indianen ghebruyckent om hare bramenes ende heeren met te verbranden, als zy doot zijn; om dat het costelijck is, soo ist een groote eere, die daer met verbrant wordt, ghelijck die by ons in marmorsteenen graven begraven wort; maer en is niet te ghelijcken in estimatie by't ander palo [140] d'aguilla ende calamba. Het wilt aguilla wast meest int eylandt van Seylon ende op de custe van Choramandel, ende 'tbeste palo d'aguilla ende calamba wast byde landen van Malacca. Van dese costelijcke houten ghebruycken zy veel in Indien om pater nosters, vijftighen ende cruyceficxen af te maken, diemen in grooter weerden hout, ende is oock wel om te estimeren, want inder waerheyt een seer schoonen rueck is, die van alle ander houten te boven gaet, dierghelijcke oock nieuwers anders ghevonden wert als op die plaetsen verhaelt.

Annotatio D. Palud.
Lignum aloes, agallochum xylo, alias paradijs hout, op Arabys agalugen ende haud, van die inwoonders van Gusaratte ende Decan Vd, in Malacca garro; ende dat alderbeste calamba.
Van dit hout heb ick veelderley specien, alle seer lieflijck van ruecke, ghesprenckelt ende gepleckt, ende vol vettigheyt, daer by swaer ende dicht. Dit hout, ghebruyckt ende inghenomen, doet een goeden asem maken, is oock seer dienstlijcken teghens een slappe ende voechte maghe, die geen spyse aenneemt ofte behout; oock so ist goet die een swacke lever hebben, die aen't roode melisoen ende aen 't plueris ligghen.

Dat 76^ste kapittel.
Van 't hout calamba, alias lignum aloes. (Aquilaria agallocha of Aquilaria malaccensis)

Het lignum aloes dat men in Indien calamba en palo d 'aguilla heet is meest in Malakka, in 't eiland van Sumatra, in Cambodja, Sion en de omliggende contreien. De bomen zijn gelijk olijfbomen, en ook wel groter. Als men ze afhouwt zo ruikt het zo goed niet door de groenheid, want hoe 't droger is hoe het beter ruikt. Het beste en dat meeste ruikt is het binnenste van 't hout. Het ene is beter dan het ander, wat de Indianen terstond weten t' onderscheiden. Het beste en fijnste heet men calamba en 't ander palo d 'aguilla. Om nu te kennen welke 't beste is zo is te weten dat hetgeen dat zwaar weegt heeft zwarte en bruine aderen en dat veel olie of vochtigheid van zich geeft wat men herkent bij het vuur is het beste en ook hoe het groter en dikker is hoe beter en meerder kracht heeft.

Van dit hout maakt men veel kostbare dingen en heeft een bijzondere en kostbare reuk; wordt uitermate veel gewaardeerd, voornamelijk het calamba; als het goed is wordt het dikwijls tegen goud en zilver opgewogen. Het palo d' aguilla is na 't calamba in grote waarde gehouden. Daar is noch een andere palo d 'aguilla, wat men noemt aguilla brava of wilde aguilla; wordt ook zeer gewaardeerd want de Indianen gebruiken het om hun Brahmanen en heren mee te verbranden als zij dood zijn omdat het kostbaar is, zo is het een grote eer die daarmee verbrand wordt, gelijk die bij ons in marmerstenen graven begraven worden; maar het is niet te vergelijken in waardering bij de andere palo [140] d'aguilla en calamba. Het wilde aguilla groeit meest in het eiland Sri-Lanka en op de kust van Coromandel, en 't beste palo d' aguilla en calamba groeit bij de landen van Malakka. Van deze kostbare houten gebruiken zij veel in Indien om paternosters, vijftigen en crucifixen van te maken die men in grote waarde houdt en is ook wel om te waarderen want het is in de waarheid een zeer mooie reuk die van alle ander houten te boven gaat, diergelijke ook nergens anders gevonden wordt dans op de vermelde plaatsen.

Commentaar D. Paludanus
Lignum aloes, agallochum xylo, alias paradijs hout, op Arabisch agalugen en haud, van de inwoners van Guzarate en Decan Vd, (1) in Malakka garro; (2) en dat allerbeste calamba.
Van dit hout heb ik velerlei soorten, allen zeer lieflijk van reuk, gespikkeld en gevlekt en vol vetheid, daarbij zwaar en dicht. Dit hout gebruikt en ingenomen doet een goede asem maken, is ook zeer dienstig tegen een slappe en vochtige maag die geen spijs aanneemt of behoudt; ook zo is het goed die en zwakke lever hebben, die aan de rodeloop en aan de pleuris liggen.

Dat 77. Capittel.
Van die wortel China.

Die wortel China is eerst in Indien ghecomen ende bekent geworden int jaer 1535., want te voren en wistmen daer niet af, overmidts datmen doen cureerden die pocken ('twelcke in Indien een daghelijckse sieckte is) met het hout, genaemt gwaycan, uyt Spaensch Indien ghebracht, ende worden daer bynaer met gout opghewoghen. Ende ghelijck als het landt van China seer onderworpen is die sieckte vande pocken, so schijnt het, dat Godt haer weder heeft willen gheven dese wortel [141] tot een remedie, ende sint datse in Indien bekent is gheworden, hebben anders gheen remedie willen gebruycken, om dieswille, datser wel met vinden, ende oock die beste vande werelt is, waer door men altans aldaer gants niet eens acht noch werc maect vande pocken, ende wert veel lichtelijcker genesen als eenighe andere sieckten, oock soo en ist aldaer gantsch gheen schande, al heeftmense drie ofte viermaels ghehadt. Dese wortel wert daer nu in so grooter abondantien ghebracht ende ghebruijckt, dat zy seer goet coop is, want gelt ten alderhooghsten niet meer als een halve pardaw 'tpont, welcke is naer Portugaelsche munte te rekenen een testoen ende halve.

Die crancken ghebruijckense op dese naer volghende manier. Nemen die wortel ende snydense in cleyne stuckskens ende schilffertgiens tot het ghewichte van een ‖ once, welcke zy sieden in vier kannen waters, ende laten 'tselfde sieden tot dat die helft gheconsumeert is, ende dit alle dagen versch ghesoden, ende men en moet anders niet drincken dan dit water, ende eeten beschuijt sonder yet anders dan ghebraden cleyne kiekens, sonder eenigh smeer, smout, sout noch eenighe sauce, dan alleenlijck drooch met het beschuijt. Dit is den cost vant middagh-mael. Des avonts wat rozynen ende gheroost broodt, wilmen, met honich ende niet meer, ende alle daeghs tweemaels wel ghedeckt, al doende wat mogelijc is om te sweeten, elcke reyse een ure ofte anderhalf, en dit tot dertigh daghen toe, hem ymmers wel wachtende voor de lucht ende windt, die ooren ende 'thooft altoos wel bedeckt houdende, en blyven altoos in huijs, hem boven al wachtende van ghemeenschap ofte accessie met vrouwen te hebben; onderhoudende dese punten, als gheseydt is, sal sonder twyfel baet vinden, ende soo die wortel eenighe cura doet, soo salment by dese teeckenen verstaen: die pynen in alle leden ende principalijcken inde litmaten vermeerderen, welcke een goet teecken is, dat het zijn operatie doet ende die leden duersoeckt. Dese pynen sullen altoos vermeerderen tot vijfthien ende twintigh daghen toe, jae somtijdts tot 25. daghen, daerom die't wil ghebruijcken en moet niet despereren, want sal alles sonder twyfel gheschieden ghelijck ick u hier segghe, een dagh, twee, drie, min ofte meer; die 25. daghen ten hooghsten ghepasseert wesende, soo sullen die pynen weder beghinnen te verminderen, met so grooten verlichtinge, dat binnen die resterende vijf daghen, waermede die dertigh vol zijn, die gheheele pyne wech wesen sal, soo dat het lijf ende alle leden soo [142] fris ende geras sullen blyven al of het noyt eenighe cranckheydt ghehadt hadde, achtervolghende slechts dese voorseyde ordinantie; ende hoewel dat die wortel van Chyna ende 'twater, daer van ghesoden, een groote appetijt en graghe maegh maeckt, niet teghenstaende moetmen hem in alle manieren wachten, weynigh ende met gheregheltheyt t'eeten, ende dat op die manier boven verhaelt, want soo men een dagh, ja een ure, hem te buyten ginc, soo waert al om niet, watmen ghedaen hadde, ende souden weder op een nieuw moeten beghinnen. Oock is te verstaen, dat, hoe die pocken ouder ende van langher tyden zijn, hoe datse dese wortel beter gheneest, ende oock, hoe die persoon ouder van jaren is, om dat alsdan die humeuren min zijn. Als nu die dertigh daghen om zijn, soo moetmen hem noch wachten van andere dranc te drincken, waer toe moetmen bewaren het snijtsel ende die schilverkens van die wortel, die alsoo ghesoden is gheweest, elcke once op zijn selven, ende nemen ‖ daghelijcks weder een vande voorseyde hoopkens ofte oncen ghesoden wortel ende siedender een pot met soo veel waters als ghy dagelijcs van doen hebt om te drincken; maer dese siedinge en sal niet geschieden als die eerste met eenige consumatien, dan maer slechtelic eens opgesoden. Dit water salmen noch op dese manier drincken 20. ofte 30. dagen, ende wachten hem noch van visch ende grove en sware spysen, als ossen, koeyen, verckens vleysch en diergelijcken; desghelijcks hem noch wachten vande lucht ende wint, waer mede het lichaem weder gheheel tot perfecte ghesontheyt comen sal; ende naer dat die 20. ofte 30. daghen also om zijn, soo machmen weder allencskens beghinnen, alle dinghen t'eeten ende te drincken, doch die eerste 30. dagen om zijnde, machmen altoos wel uyt gaen met goedt regart ende opsicht, ende is niet van noode meer te sweeten dan alleenlick d'eerste dertigh dagen. Ooc so moetmen weten, dat die dese remedie wil gebruycken, goet te wesen, eermen begint, een goede purgatie te nemen, ende als die eerste 15. dagen om zijn een ander, ende die dertigh daghen om zijnde noch een, waer mede te beter zijn operatie doen sal. Hier door sal sonder twyfel met Gods hulpe so cloec ende ghesont werden als oyt te voren, ghelijck alsmen in Indien aen duysenden geexpermenteert heeft.

Dese wortel en is niet alleen goet voor de pocken ende lempten [143] te genesen, maer oock alle gichten, vercoutheden, te weten leden, die verstijft ende vercout zijn, ende 't flerecijn, want den keyser Carolus Quintus heeft die ghebruyct en hem daer wel met ghevonden. Men moet geadverteert wesen, dat hy op alle tyden vanden jare niet goet en is om te ghebruycken, want inde hontsdagen ende oock inde somer ist seer quaet om die hette, als ooc des winters om die coude, maer moet gebruyct werden inde lenten ofte herfst, dan is het den bequaemsten tijt, doch altoos met raet van goede medicynen, om t'aenmercken die persoonen, inclinatie, complexie en den ouderdom van dien, den tijt van't jaer ende oock die ghelegentheyt ende clyme van't landt. Die manier boven verhaelt is ghelijck alsment ghebruyckt in Indien, maer in Chyna, welcke is couder landt, ende heeft bynaest dien clyma van dese landen, userent 'tselfde water stercker ghesoden, want doen wel twee oncen hout in vier kannen, ofte anderhalf once, ende latent sieden tot dat het water tweederdendeel gheconsumeert is, 'twelcke Indien niet en wil ghehenghen door de hitte van't landt. Men moet oock verstaen als datmen eerst wel moet concidereren die persoon ende sieckte, want soo die cranckheydt niet seer groot en waer, moeten weynigher wortel nemen ende minder water laten consumeren in't sieden, ende jonc wesende moet het stercker drincken als een ouden, om dat die meerder humeuren heeft; is oock te verstaen, dat wanneermen die wortel ofte 'twater daer van ghebruyct sonder jet quaets te hebben, soo salt het goet bloedt ende vleys verteeren ende consumeren ende groot quaet doen; daerom moetmen altoos wel goeden raet nemen eerment ghebruyct, ende so men het te heet ende te veel neemt, so verbrant het long ende lever, ende soude een vol bloetsweeren, schurft, rappigh en ander dierghelijcke cranckheden aen jaghende, soo datmen daer naer weder ghenoech te doen soude [144] hebben om 'tselfde weer te verdryven, ende van d'een sieckte in d'ander vallen, ofte meschien ergher als d'eerste; alle 'twelcke alhier hebbe in't corte willen verhalen om alsoo jemant, die't niet en wist, te adverteren het ghebruyck daer van ende die deucht van dese wortel van diet met verstant ende op zynen tijdt ghebruyckt. Want menigh haer welvaert daer aen te kost leggen, ende dat meer is, al haer leven ontrooft blyven van haer ghesontheydt, dat met soo cleyne kosten ende so lichtelick te cureren is. Het schuym van dit voorseyde water is ooc goedt teghen alle wonden ende gheswellen vande selfde morbo Napolitano ofte die Fransoysche maselen. Die beste wortelen zijn die swaertste, met weynigh knuysten en wit van binnen, want die rootachtighe zijn so goet niet.

Dit hout ofte den boom daer van wast ghelijc een haghe, recht boven die aerde, van drie ofte vier spannen hoogh, ende die wortelen daer van is het hout van Chyna ofte pock-hout. Als zy noch groen zijn, soo eetmen die rauw, ende ghesoden smaken bynaer ghelijck suycker-riet, maer soo soet niet. Den boom heeft weynigh bladen; zijn bynaest ghelijck die bladen van een jonghe oraengien boom. Dese planten ofte boomen heetmen in Chyna lampaton, naer informatien vande selfde Chynen, waer mede ghenoegh is vande wortel van Chynen, alsoo ghenaemt, om dat zy nieuwers ghevonden en wert als in Chyna; en wat daer meer van te segghen is, dat laten wy ‖ die medicynen ende andere, die het hare daghelijcksche handel is, en daer beter ervarentheyt in hebben.

Annotatio D. Palud.
Die wortel van Chyna is by die AEgyptenaren gants ghebruyckelick, niet alleen tot pocken, maer oock tot velerley ander siecten, insonderheyt die afgaen ende uytgeteert ofte magher zijn; so koken zy die wortel Chyna in hoender sop, ende geven sulcken decoctie vele daghen, daer door zy gheheel vet worden ende schoon van aenghesicht.
Die wortel Chyna verdroogt seer ende drijft den sweet, wederstaet vuylnisse, bevestight ende sterct die lever, gheneest het water en bose sweeren, schorftheyt ende melaetsheyt; is dienstigh den pockighen luyden; zy sterct die uytdrooghende menschen, ende is bequaem teghens grove ende verharde milten. [145]

Dat 77^ste Kapittel.
Van de wortel China. (Smilax china)

De wortel China is eerst in Indien gekomen en bekend geworden in het jaar 1535, want tevoren wist men daarvan niet, overmits dat men toen cureerden de pokken (1) (wat in Indien een dagelijkse ziekte is) met het hout, genaamd gwaycan, (2) uit Spaans Indien gebracht en wordt daar bijna met goud opgewogen en gelijk als het land van China zeer onderworpen is de ziekte van de pokken zo schijnt het dat God hen weer heeft willen geven deze wortel [141] tot een remedie en sinds dat ze in Indien bekend is geworden hebben ze geen andere remedie willen gebruiken om dieswille dat ze zich er goed mee bevinden, en ook de beste van de wereld is waardoor men althans aldaar gans niet eens acht noch werk maakt van de pokken en wordt veel lichter genezen dan enige andere ziekten, ook zo is het aldaar gans geen schande, al heeft men het drie of viermaal gehad. Deze wortel wordt daar nu in zo grote overvloed gebracht en gebruikt dat het zeer goedkoop is, want gelden allerhoogste niet meer dan een halve pardaw het pond, wat is naar Portugese munt te rekenen een testoen en halve.

De zieken gebruiken het op deze navolgende manier. Nemen de wortel en snij die in kleine stukjes en schilfer ze tot het gewicht van een ons, wat ze zieden in vier kannen waters en laten het zieden tot dat de helft verteerd is en dit alle dagen vers gekookt en men en moet niets anders drinken dan dit water en eten beschuit zonder iets anders dan gebraden kleine kiekens, zonder enig smeer, smout, zout noch enige saus, dan alleen droog met de beschuit. Dit is de kost van het middagmaal. ‘Avonds wat rozijnen en geroosterd brood, wil men, met honing en niet meer, en alle dagen tweemaal goed bedekt en alles doen wat mogelijk is om te zweetten, elke keer een uur of anderhalf en dit tot dertig dagen toe, zich immer goed wachten voor de lucht en wind, de oren en 't hoofd altijd goed bedekt houden en blijven altijd in huis, zich bovenal wachten van gemeenschap of toegang met vrouwen te hebben; onderhoudende deze punten, als gezegd is, zal zonder twijfel baat vinden en zo de wortel enige kuur doet zo zal men het bij deze tekens verstaan: de pijnen in alle leden en belangrijkste ledematen vermeerderen, wat een goed teken is dat het zijn werking doet en de leden doorzoekt. Deze pijnen zullen altijd vermeerderen tot vijftien en twintig dagen toe, ja, soms tot 25 dagen, daarom die het wil gebruiken moet niet wanhopen want het zal alles zonder twijfel geschieden gelijk ik u hier zeg, een dag, twee, drie, min of meer; als de 25 dagen ten hoogste gepasseerd zijn zo zullen de pijnen weer beginnen te verminderen met zo’n grote verlichting dat binnen de resterende vijf dagen, waarmee de dertig vol zijn, de gehele pijn weg wezen zal, zo dat het lijf en alle leden zo [142] fris en gans zullen blijven alsof het nooit enige ziekte gehad had, achtervolgen slechts deze voorgezegde ordinantie; en hoewel dat de wortel van China en ' t water, daarvan gekookt, een grote appetijt en grage maag maakt, niettegenstaande moet men zich in alle manieren wachten en weinig en geregeld te eten en dat op de manier boven verhaalt want zo men een dag, ja een uur, zich te buiten gaat zo was het al om niet wat men gedaan heeft en zou weer opnieuw moeten beginnen. Ook is te verstaan dat hoe de pokken ouder en van langer tijden zijn hoe dat ze deze wortel beter genees, en ook hoe de persoon ouder van jaren is omdat alsdan de humeuren minder zijn. Als nu de dertig dagen om zijn zo moet men zich noch wachten van andere drank te drinken, daartoe moet men bewaren het snijdsel en de schilfertjes van de wortel die alzo gekookt is geweest, elke ons op zichzelf, en nemen dagelijks weer een van de voorzegde hoopjes of ons gekookte wortel en kook er een pot met zoveel water als ge hij dagelijks van doen hebt om te drinken; maar dit koken zal niet geschieden als de eerste met enige consumptie, dan maar slecht eens opgekookt. Dit water zal men noch op deze manier drinken 20 of 30 dagen en wachten zich noch van vis en grove en zware spijzen als ossen, koeien, varkensvlees en diergelijke; desgelijks zich noch wachten van de lucht en wind waarmee het lichaam weer geheel tot perfecte gezondheid komen zal; en nadat de 20 of 30 dagen alzo om zijn zo mag men weer geleidelijk aan beginnen alle dingen te eten en te drinken, doch als de eerste 30 dagen om zijn mag men altijd wel uit gaan met goede acht en opzicht en is niet van node meer te zweten dan alleen de eerste dertig dagen. Ook zo moet men weten dat die deze remedie wil gebruiken goed te wezen eer men begint een goede purgatie te nemen en als de eerste 15 dagen om zijn een ander en als de dertig dagen om zijn noch een, waarmee het te beter zijn werking doen zal. Hierdoor zal zonder twijfel met Gods hulp zo kloek en gezond worden als ooit tevoren, gelijk als men in Indien aan duizenden geëxperimenteerd heeft.

Deze wortel is niet alleen goed voor de pokken en leemten (1) [143] te genezen, maar ook alle jicht, verkoudheden, te weten leden die verstijfd en verkouden zijn, en de reuma, want de keizer Carolus Quintus (3) heeft die gebruikt en zich daar goed mee met bevonden. Men moet bericht wezen dat het op alle tijden van het jaar niet goed is om te gebruiken, want in de hondsdagen en ook in de zomer is het zeer kwaad vanwege de hitte als ook ‘s winters om de koude, maar moet gebruikt worden in de lente of herfst, dan is het de bekwaamste tijd, doch altijd met raad van goede dokters om te aanmerken de personen, inclinatie, complexie en de ouderdom van die, de tijd van 't jaar en ook de gelegenheid en klimaat van 't landt. De manier boven verhaalt is gelijk als men het gebruikt in Indien, maar in China, wat een kouder land is, en heeft bijna het klimaat van onze landen, gebruiken hetzelfde water sterker gekookt, want doen wel twee ons hout in vier kannen of anderhalf ons en laten het zieden totdat het water twee derde deel verteerd is, wat in Indien niet wil toestaan door de hitte van 't landt. Men moet ook verstaan als dat men eerst wel moet considereren de persoon en ziekte, want zo de ziekte niet zeer groot is, moet men minder wortel nemen en minder water laten verbruiken in 't zieden, en die jong zijn moeten het sterker drinken dan een oude omdat die meerder humeuren heeft; is ook te verstaan dat wanneer men de wortel of 't water daarvan gebruikt zonder iets kwaads te hebben, zo zal het dan het goed bloed en vlees verteren en consumeren en groot kwaad doen; daarom moet men altijd wel goede raad nemen eer men het gebruikt en zo men het te heet en te veel neemt zo verbrandt het long en lever en zou een vol bloedzweren, schurft, rappigh (4) en ander diergelijke ziektes aanjagen zodat men daarna weer genoeg te doen zou [144] hebben om die weer te verdrijven en van de ene ziekte in de ander vallen of misschien erger dan de eerste; alle wat we alhier hebben in ’t kort willen verhalen om alzo iemand, die het niet weet te berichten het gebruik daarvan en de deugd van deze wortel van die het met verstand en op zijn tijd gebruikt. Want menigeen zijn welvaart daaraan komt te liggen en dat meer is, al hun leven ontroofd blijven van hun gezondheid dat met zulke kleine kosten en zo licht te cureren is. Het schuim van dit voorzegde water is ook goedt tegen alle wonden en gezwellen van dezelfde morbo Napolitano of de Franse mazelen. (5) De beste wortelen zijn de zwaarste met weinig knotten en wit van binnen, want de roodachtige zijn zo goed niet.

Dit hout of de boom daarvan groeit gelijk een haag, recht boven de aarde van drie of vier spannen hoog en de wortels daarvan is het hout van China of pokhout. Als zij noch groen zijn zo eet men die rauw en gekookt smaken ze bijna gelijk suikerriet, maar niet zo zoet. Den boom heeft weinig bladen; zijn bijna gelijk de bladen van een jonge oranjeboom. Deze planten of bomen noemt men in China lampaton, naar informatie van dezelfde Chinezen waarmee genoeg is van de wortel China, alzo genaamd omdat zij nergens gevonden wordt dan in China; en wat daarvan meer te zeggen is dat laten we de dokters en anderen die het hun dagelijkse handel is en daar betere ervaring in hebben.

Commentaar D. Paludanus
De wortel van China is bij de Egyptenaren gans gebruikelijk en niet alleen tot pokken, maar ook tot velerlei ander ziekten, vooral die afgaan en uitgeteerd of mager zijn; zo koken zij de wortel China in hoender sap en geven zulke decoctie vele dagen waardoor zij geheel vet worden en schoon van aangezicht.
De wortel China verdroogt zeer en drijft de zweet, weerstaat vuilheid, bevestigt en sterkt de lever, geneest het water en boze zweren, schurft en melaatsheid; is dienstig de pokkige lieden; Het versterkt de itdrogende mensen en is bekwaam tegen grove en verharde milten. [145]

Dat 78. Capittel.
Van't amfion, alias opium.

Het amfion, alsoo ghenaemt vande Portugesen, vande Arabyers, Mooren ende Indianen affion, in't Latijn opio ofte opium, comt uyt Cairo in Egypten, uyt Aden, op de custe van Arabyen, den hoec van't Roode Meer, eertijts de Portugesen toebehoort, maer het meestendeel uyt Cambayen ende oock van Decan.. Dat van Cairo is witachtigh, en wort genaemt mecerij; dat van Aden ende die omligghende plaetsen by de mondt van't Roode Meer is swertachtigh ende hart; dat van Cambayen ende Decan comt, is morwer ende rootachtigh. Het amfion wert gemaect vande slaep-bollen, ende is de gom, die daer uyt vloeyt, waer toe men die op snijt ende kerft. De Indianen userent amfion veel te eeten, namelicken die Malabaren, al waert voor een groote coopmanschappe van Cambayen ende ander weghen gebracht wort. Die het gebruyct om te eeten, moet het alle daeghs ghenutten, ofte souden sterven ende gantsch verdroogen; beginnent allencskens t'eeten, ende als zy het in ghewoonte hebben, eetent daghelijcks 20. ende 30. greynen ghewichts ende meer; ende so het geschiede hen vier ofte vijf dagen faelgeerden, souden moeten sterven; van gelijcken die het noyt ghegeten en heeft, willende 'tselfde terstont beginnen t'eeten, so veel als de ghene, die het ghewoon ende in ghebruyc heeft, souden daer oock af sterven, want gheloove wel, een materie van verghift is. Die het eeten, gaen altoos half sla ‖ pende. Eetent veel om niet te ghevoelen eenighen arbeyt ofte onghemack, maer gebruyckent meest om die oncuysheyt, want maect, dat een persoon zijn zaet langh op hout ende verlancsaem komt, twelcke die Indiaensche vrouwen geerne hebben om met den man gelijckelic haren natuer te volbrengen; doch die't veel eet ende useert, worter metter tijt geheel impotent ende onvruchtbaer af, want verdroogt ende vercout geheelic het zaet vande persoon, diet ghebruyct, gelijct de Indianen selfs [146] betuyghen, waerom het van die groote heeren seer weynigh gebruyct wort, dan alleenlick om oorsake boven verhaelt.

Annotatio D. Palud.
Opium ist sop van swerte heulbollen, ende is tweederley, eens soot uyt die bladeren ende bollen te samen gheperst wordt, 'twelck die Griecken meconiun heeten; het ander vloeyt uyt de bollen, een weynigh ghesneden wesende, 'twelck het oprechte opium is. Het beste is swaer, dicht, vast, bitter in smaec, in't ruycken slaep verweckende, ende twelc in't water lichtelicken smeltet, sacht, wit, sonder grofheyt ofte korlen, &c. Die Turcken noement maslac, ende eetent dagelicks een erwitte groot, niet om den slaep daer door te voorderen, maer het ghemoet te stercken; ghebruyckent insonderheydt ten oorloch gaende; meenen, dat zy daer door ghehart worden, ende dat zy vele genoechlicke plaetsen inden slaep sien ende met schoone vrouwen converceren; doch sietmen, dat die gene, welcke het opium daghelicks ghebruycken, dom ende slaperigh worden ende wanckelbaer in woorden ende wercken, dat het met haer qualick te handelen is.

Dat 78^ste Kapittel.
Van 't amfion, alias opium. (Papaver somniferum)

Het amfion, alzo genaamd van de Portugezen, van de Arabieren, Moren en Indianen affion, in 't Latijn opio of opium, komt uit Cairo in Egypten, uit Aden, op de kust van Arabie, de hoek van de Rode Zee dat eertijds aan de Portugezen toebehoorde, maar het meestendeel uit Cambodja en ook van Decan.. Dat van Cairo is witachtig en wordt genaamd mecerij; dat van Aden en de omliggende plaatsen bij de mond van de Rode Zee komt is zwartachtig en hard dat van Cambodja en Decan komt is murwer en roodachtig. Het amfion wordt gemaakt van de slaapbollen en is de gom die daaruit vloeit, waartoe men die op snijdt en kerft. De Indianen gebruiken het amfion veel te eten, namelijk die van Malabar alwaar het voor een grote koopmanschap van Cambodja en andere wegen gebracht wordt. Die het gebruikt om te eten moet het alle dagen nuttigen of zouden sterven en gans verdrogen; beginnen het geleidelijk aan te eten en als zij het in gewoonte hebben eten het dagelijks 20 en 30 greinen gewicht en meer; en zo het geschiedde hen vier of vijf dagen te falen zouden moeten sterven; van dergelijke die het nooit gegeten heeft en willen het terstond beginnen te eten zo veel als diegene de het gewoon en in gebruik heeft zouden daarvan ook sterven, want ik geloof wel dat het een materie van vergif is. Die het eten gaan altijd half slapend. Eten het veel om niet te voelen enige arbeid of ongemak, maar gebruiken het meest om de onkuisheid want het maakt dat een persoon zijn zaad lang ophoudt en langzaam komt,(1) wat de Indiaanse vrouwen graag hebben om met de man geleidelijk hun natuur te volbrengen; doch die 't veel eet en gebruikt wordt er mettertijd geheel impotent en onvruchtbaar van want het verdroogt en verkoelt geheel het zaad van de persoon die het gebruikt, gelijk de Indianen het zelf [146] getuigen waarom het van de grote heren zeer weinig gebruikt wordt, dan alleen om de oorzaak boven verhaalt.

Commentaar D. Paludanus
Opium is het sap van de zwarte heulbollen en is tweevormig, een soort dat uit de bladeren en bollen tezamen geperst wordt, wat de Grieken meconiun heten; het andere vloeit uit de bollen die wat gesneden zijn wat het oprechte opium is. Het beste is zwaar dicht, vast, bitter in smak en in het ruiken verwekt het de slaap wat in 't water licht smelt, zacht, wit, zonder grofheid of korrels, &c. de Turken noemen het maslac en eten het dagelijks een erwt groot, niet om de slaap daardoor te bevorderen, maar het gemoed te sterken; gebruiken het vooral als ze te oorlog gaan en menen, dat zij daardoor gehard worden en dat zij vele genoeglijke plaatsen in de slaap zien en met mooie vrouwen converseren; doch ziet men dat diegene die het opium dagelijks gebruiken dom en slaperig worden en wankelbaar in woorden en werken zodat het met hen kwalijk te handelen is.

Dat 79. capittel.
Van’t bangue.

Bangue is ooc een gemeene cost vande Indianen, dienende tot dieselfde effecten als het amfion. Is een zaet gelijc kennep-zaet, maer wat cleynder ende ooc so wit niet; desghelijcs daert aen wast is ghelijc kennep, dan en heeft geen schillen om jet af te maken. Die Indianen eeten dese zaden ofte die bladen daer van ghestooten; segghen, goet appetijt maect, doch gebruyckent meest om die vrouwen te ghelieven. Soment meest ende ghemeenlic gebruyct, ende inde winckels vercoopt, is te samen ghemengt, te weten, het poeyer van dese bladen ende wat van't zaet; doender oock groene arecca onder, om een droncken ende bynaer uyt zijn selven te maken, ende ‖ somtijts mengent oock by wylen met noten muscaet, folie ofte massa, twelcke haer oock droncken maect. Andere (te weten de rijcken ende machtigen) doender nagelen, camphora, ambar, mosseliaet ende amfion onder; als ooc die Mooren seggen, een vrolijck maeckt, ende vergeeten doet alle arbeyt ende quellagie, sonder eenighe swarigheyt te ghedencken, [147] dan alleen te lacchen, boerden ende gherustelick te slapen. Die lichte vrouwen gebruyckent altemet als zy jewers willen eenigen man geselschap houden om vrolick te wesen, ende alle fantasien ende druck achter den rugge te stellen.

Is eerst geinventeert gheweest vande groote capiteynen ende soldaten; als zy langen tijt in't velt gelegen hadden met waken ende ongemack ende haer eens begeerden te vermaken, alle fantasien uyt het hooft stellende, so gebruycken zy 'tbange op de manier als boven. Doet de gene, die het eet, seer schuymen, ende siender uyt al oft zy gantsch droncken ende bynaer half sot waren, niet doende dan lacchen ende altoos vrolijck te wesen, soo langhe als die operatie duert. Wort seer vande Indianen geuseert ende ooc wel mede van sommighe Portugesen, maer meest vande slaven om altemets haren arbeydt ende slavernye te vergheten; in somme is eenen cleynen troost ende remedie teghens die melancolye.

Annotatio D. Palud.
Bangue wort ooc vele in Turckyen ende AEgypten ghebruyct. Wort op dryerley manieren ghemaect, hebbende oock dryerley onderscheydelicke namen. Het eerste noemen die AEgyptenaren assis, 'twelc is poyer van kennep ofte hennep bladeren, met water tot een pasta ofte deegh ghemaect, daer af zy vijf ofte meer stucxkens eten, so groot als castanien, van 't vvelcke de ghene, die sulcks ghegheten hebben, een ure daernae niet anders worden dan of zy droncken waren, met ontsinnigheyt; worden van selfs gelijc oft zy opgetrocken waren, ende haer verschynen vremde ghesichten, daer in zy groote vermakelickheyt hebben. Dit ghebruyct het ghemeene volck, om dat het van cleyne prijs is. So ist oock gheen wonder, dat sulcs van't hennep gheschiet, vvant na Galeni opinie hennep het hooft boven maten vervult. Het tvvede noemen zy bosa 'tvvelck stercker is dan assis; vvort gemaect uyt het meel van loliun, dat wy oncruyt ofte dronckaert heeten, ende uyt kennep zaet met water op vorighe maniere; ander persen hier uyt dat sop ende gheven dat. Het derde wert genoemt bernavi, 'twelc het oprechte bangue is, dat zy uyt Indien bereyt krygen, op maniere, van Huygens beschreven, daer af zy ontrent een once nemen, ende werden met den eersten vrolijck, spreken vele ende singhen lichtveerdighe liedekens, lacchen ‖ oock boven maten ende bedryven vele vrolijcke sotternyen, welcke sotternye bycans een ure duert; daer nae werden zy [148] verweckt tot toornigheyt ende tot kyven ende vechten, 'twelck ooc weynigh aenhout; alsdan werden zy met droefheyt overvallen ende met vreese, dat zy wel ghestadigh schreyen souden, in't leste van alle dese sotternyen moede gheworden zijnde, vallen zy in slaep, ende vande slaep opwakende, comen weder tot haer selven. Dit wordt vele ghedaen van die sotte personagien ofte guychelaers op gastmalen, om de gasten te vermaken. DieEgyptenaren gebruycken noch een ander soorte, dat zy bers heeten, 'twelc te seggen is ghesontheyt van een ure; wordt ghemaect uyt witte peper, wit bilzen zaet, van elc vijf loot, opium derdehalf loot, spica nardi, euphorbium, bertram, van elcx l. mitchal, safferaen, vijftien scrupelen, alle gestooten in een marmoren mortier ende met honigh vermengt tot een condijt.

Dat 79^ste kapittel.
Van’t bangue.

Bangue (1) is ook een algemene kost van de Indianen dient tot dezelfde effecten als het opium. Is een zaad gelijk hennepzaad, maar wat kleiner en ook zo wit niet; desgelijks daar het aan groeit is gelijk hennep, dan heeft geen schillen om iets van af te maken. De Indianen eten deze zaden of de bladen daarvan gestoten; zeggen dat het goede appetijt maakt, doch gebruiken het meest om de vrouwen te gelieven. Zo men het meest en gewoonlijk gebruikt en in de winkels verkoopt is tezamen gemengd, te weten, het poeder van deze bladen en wat van 't zaad; doen er ook groene Areca onder om een dronken en bijna uit zichzelf te maken en somtijds mengen ze het ook soms met notenmuskaat, foelie of massa, wat hen ook dronken maakt. Andere (te weten de rijken en machtigen) doen er kruidnagels, kamfer, amber, muskus en opium onder; als ook de Moren zeggen die een vrolijk maakt en vergeten doet alle arbeid en kwelling zonder aan enige zwarigheid te denken, [147] dan alleen te lachen, boerden en gerust te slapen. De lichte vrouwen gebruiken het altemet als zij ergens willen enigen man gezelschap houden om vrolijk te wezen en alle fantasie en druk achter de rug stellen.

Is eerst uitgevonden geweest van de grote kapiteins en soldaten; als zij lange tijd in 't velt gelegen hadden met waken en ongemak en zich eens begeerden te vermaken, alle fantasie ui het hooft te stellen, zo gebruiken zij 't bangue op de manier als boven. Doet diegene die het eet zeer schuimen en zien eruit alsof ze gans dronken en bijna half zot waren, niets doen dan lachen en altijd vrolijk te wezen, zo lang als de werking duurt. Wordt zeer van de Indianen gebruikt en ook wel mede van sommige Portugezen, maar meest van de slaven om altemets hun arbeid en slavernij te vergeten; in somma, is een kleine troost en remedie tegen de melancholie.

Commentaar D. Paludanus
Bangue wordt okc vele in Turrkije en Egypten gebruikt. Wordt op drie manieren gemaakt, hebben ook drie onderscheiden namen. Het eerste noemen de Egyptenaren assis, wat is het poeder van hennep of hennep bladeren, met water tot een pasta of deeg gemaakt, waarvan zij vijf of meer stukjes eten, zo groot als kastanjes waarvan diegene die zulks gegeten hebben een uur daarna niet anders worden dan of zij dronken waren met onzinnigheid worden vanzelf gelijk of ze buiten zichzelf waren en hen verschijnen vreemde gezichten waarin ze groot vermaak hebben. Dit gebruikt het gewone volk omdat het van kleine prijs is. Zo is het ook geen wonder dat zulks van 't hennep geschiedt want naar de opinie van Galenus vervult hennep het hoofd boven maten. Het tweede noemen zij bosa wat sterker is dan assis; (2) wordt gemaakt uit het meel van Lolium temulentum, dat wij onkruid of dronkaard heten en ui hennepzaad met water op vorige manier; ander persen hieruit dat sap en geven dat. Het derde wordt genoemd bernavi, (3) wat het oprechte bangue is dat zij uit Indien bereid krijgen op de manier van Huygens beschreven waarvan zij omtrent een ons nemen en worden met het eerste vrolijk, spreken vele en zingen lichtvaardige liedjes, lachen ook boven maten en bedrijven vele vrolijke zotternijen welke sotternie bijna een uur duurt; daarna worden zij [148] verwekt tot toorn en tot kijven en vechten, wat ook niet lang duurt; alsdan worden zij met droefheid overvallen en met vrees dat zij wel gestadige schreien zouden, in 't leste van alle deze zotternijen zijn ze moe geworden en vallen zij in slaap en als ze van de slaap ontwaken komen ze weer tot zichzelf. Dit wordt veel gedaan van de zotte personages of goochelaars op gastmalen om de gasten te vermaken. Die Egyptenaren gebruiken noch een andere soort dat zij bers (4) heten, wat te zeggen is gezondheid van een uur; wordt gemaakt uit witte peper, wit bilzekruid zaad, van elk vijf lood, opium derdehalf lood, Nardostachys jatamansi, Excoecaria agallocha, Anacyclus pyrethrum, van elk l. Mitchal (5), saffraan, vijftien scrupels, alles gestoten in een marmeren mortier en met honig vermengt tot een konfijt.

Dat 80. Capittel.
Van’t camphora.

Daer zijn tweederley soorten van champhora, te weten van Borneo' ('twelck de beste is) ende van Chyna ofte Chincheu, dat op veel naer so goet niet en is. Wast aen boomen so groot als note-boomen ende is de gom, die in't binnenste vande stam ofte boom groeyt ende al sweetende ende dringende met druppelen uyt comt. Dese Champhora van Borneu heeftmen ooc in't eylandt van Sumatra, in Sunda, ende op sommige andere plaetsen daer ontrent. Is vande groote ghelijc een zaet, in Portugael milho ende by ons geers gheheeten, van coluer witachtigh. Men heefter van vier soorten, waer toe de Indianen sekere siften met gaeten, daer toe ghemaect, gebruycken, hebbende d'eerste cleyne gaten, ende dat daer duer gaet is 'tslimste, ende d'ander daer aen volgende wat grooter, ende soo voorts naer advenant, ghelijck vande peerlen geseyt is, waer naer het prijs heeft. [149]

Comt somtijts bevlect, te weten van eenigh nat ofte ander vuyligheyt, welcke die Banjanen van Cambayen daer wel uyt weten te wasschen met heet water, seep en sop van lymoenen, ende settent also te droogen jewers onder die schaduwe, waer mede ‖ weder veel witter als te vooren blijft, houdende zijn voorighe ghewight. Comt oock wel vervalst, te weten met andere gom ofte meel van eenighe wortelen, ghelijck die Indianen dat wel weten te kuyschen in alle hare coopmanschappen. Dit is de rechte ende waerachtige camphora, van Borneo' genaemt, doch gheloof wel weynigh hier van in dese landen comt; maer de camphora, van Chyna ghenaemt, comt van Chincheu; is in grooter menichten, wert ghebracht in koecken ofte bollen, ende in grooter menichten vervoert; is goet coop, want een pont van Borneo' gelt so veel als 100. pont van Chincheu, doch die camphora van Chincheu is gemengt met camphora van Borneo', ende weten dat een coluer te gheven in sulcker voeghen, dat het voor goet ende te goeden wille ghesleten wort; ende om dat dese specie ofte materiael so seer geacht ende gebruyct wert in alle medicynen, hebbe hier van particulier mentie willen maken, als oock om dat het een vande principaelste handelinge vande Indianen is.

Van de kamfer.

Daar zijn twee soorten van kamfer, te weten van Borneo' (wat de beste is) en van China of Chincheu, (1) dat op veel na zo goed niet is. Groeit aan bomen zo groot als notenbomen en is de gom die in 't binnenste van de stam of boom groeit en al zwetend en dringend met druppels eruit komt. Deze kamfer van Borneo heeft men ook in 't eiland van Sumatra, in Sunda, en op sommige andere plaatsen daar omtrent. Is van de grootte gelijk een zaad dat in Portugal milho en bij ons geers of Milium geheten, van kleur witachtig. Men heeft er van vier soorten waartoe de Indianen zekere zeven met gaten daartoe gemaakt gebruiken, heeft de eerste kleine gaten en dat daardoor gaat is 't beste en de ander daarop volgende wat groter, en zo voorts naar advenant, gelijk van de parels gezegd is, waarnaar het de prijs heeft. [149]

Komt somtijds bevlekt, te weten van enig nat of andere vuiligheid wat de Banjanen van Cambodj daar wel uit weten te wassen met heet water, zeep en sap van limoenen en zetten het alzo te drogen ergens onder de schaduw waarmee ze weer veel witter als tevoren blijft, houdt zijn vorige gewicht. Komt ook wel vervalst, te weten met andere gom of meel van enige wortels gelijk de Indianen dat wel weten te zuiveren in alle hun koopmanschappen. Dit is de rechte en ware kamfer van Borneo genaamd, doch geloof wel weinig hiervan in deze landen komt; maar de kamfer van China genaamd komt van Chincheu; is in grote menigten, wordt gebracht in koeken of bollen en in grote menigten vervoerd; is goedkoop want een pond van Borneo geld zoveel als 100 pond van Chincheu, doch de kamfer van Chincheu is gemengd met kamfer van Borneo, en weten dat een kleur te geven in zulke voege dat het voor goed en te goede wille versleten wordt; en omdat deze soort of materiaal zo zeer geacht en gebruikt wordt in alle medicijnen heb ik hier van apart mentie willen maken, als ook om dat het een van de belangrijkste handeling van de Indianen is.

Dat 81. Capittel.
Van’t tamarinio.

Tamarinio wast meest deur gheheel Indien, namelicken in't lant vande Gusaratten ende 'tnoorder quartier voorby Goa. De Malabaren heetent pulij, de Gusaratten ende ander Indianen ambilij, de Arabyers tamarindi, overmidts dat tamaras in Arabyen zijn, diemen by ons daalen heet, ende om datse de tamarinio anders geen beter gelijckenis weten te gheven als naer de datylen ofte daalen, so noemense die tamarindi (dat is: tamaren ofte daalen van Indien,) waerom vande Portugesen ooc tamarinio genaemt wort, als oock de daalen, die veel in Indien uyt Arabyen ende Persien gebracht worden, die mede als de Arabyers tamaras noemende. [150]

De boomen van't tamarinio zijn bynaest ghelijck castanien ofte note-boomen, die tacken vol van bladeren hebbende, met dicht ende sterck hout. Het fruijt vande tamarinio is ghelijck een vinger lanck, booghsgewijs, hebbende groene schillen ofte peulen van buyten; ende droogh wesende, worden grauachtigh, hebbende van binnen corlen vande groote van boonen, dewelcke buyten om bedect zijn met het geen datmen tamarinio heet; cleeft aende handen, want ‖ is lijmachtigh, waer mede alle hare composten in Indien bereyden, want heeft een suerachtighe ende rinschen smaeck; is de beste sause, diemen in Indien mach hebben, ghelijck als by ons verjuijs en koken nimmermeer rijs ofte daer moet tamarinio by wesen, waer met haren compost (die zy carrijl noemen) toe maken, als op veel plaetsen geroert is; doch die het siet koken en sal daer niet veel lust toe kryghen om t'eeten, want douwent door de vingheren, dat het schynen verrotte mispelen te wesen; niet te min geeft het rijs ende kost een schoone rijnsche smaeck.

De tamarinio is oock seer gheexpermenteert, goede purgatie af te maken, want de armen, die van weynigh vermogen zijn, ende de costen ontsien van rhabarbo, manna ende dierghelijcke costelicke apoteecks waren, nemen slechts de tamarinio, met water uytgheperst, ende het selfde water smorgens nochteren gedroncken maect de beste purgatie, diemen soude mogen begeeren, is te verstaen, als die tamarinio rijp ofte noch groen is; men gebruyct het ooc veel in't koken byde potspyse inde plaets van azijn, want lieffelicker suer dan azijn is, bynaest gelijc groene cruijsbesien ofte druyven. De medicynen gebruyckent dicwils in purgatien ende medicynen, met menginge van andere cruyden, ende doender goede operatie mede. Men soutse ooc om naer Portugael, Arabyen, Persien en ander wegen te vervoeren; doch die Indianen bewarense noch wel in hare huyskens, wesende, ghelijc zy vande boomen comen; is aleveneens aenden boom hangende als scheeden van messen, dan gaen wat cromachtigh booghsgewijs om, als gheseyt is. Men maecter oock ghesuyckerde conserven af, die seer goet zijn, ende, dat meer te verwonderen is, in't wassen van dese vruchte, is, dat hem de tamarindo (te weten, die lancwerpende huyskens, daerse in is) des snachts op haelt ende [151] hem selven onder die bladeren schuylt en bedect voor de koelte vande nacht, ende des daeghs ontdect hem weder gheheel bloot ende uytgherect, ghelijck ick by experientie dickwils ghesien ende daer op ghelet hebbe. Alsmense vervoert ende vercoopt, is zy uyt die huyskens ofte peulen, ende plackense aen malcanderen ende maken daer bollen af vande groote van een vuyst, want is lijmachtigh ende cleeft seer aen. Is seer ontijch te aensien ende noch vuylder te handelen; is in gants Indien seer goeden coop door de menichte, die men daer overal van heeft.

Annotatio D. Palud.

Tamarinden worden vande AEgyptenaren gheheeten derelside. Die boomen, daer aen de tamarinden wassen, zijn vande groote eens pruymbooms, met dichte tacken, ende bladerkens ghelijc die mirthus heeft, ende witte bloemkens gants ghelijc het orangie bloeysel, uyt het midden van welcke comen vier dunne witte draetkens, dat uyt die puelen groeyen, in welcke het saet ende de pulpe is, die wy tamarinden heeten. De bladeren deses booms keeren haer altijt na die sonne, welcke, als zy onder gaet, te samen sluyten ende die puelen verbergen ende bedecken. Tot Alcayro in die hoven heb ic sommige van dese boomen ghesien, ende ooc een by S. Macarius clooster in die woestyne ,daer geen ander cruyden ofte gheboomten wassen. De Turcken ende AEgyptenaren ghebruycken dese pulpe vele in heete siecten ende cortsen; doent in schoon water ende drinckent. Ick hebbe my selven daer mede eens ghenesen, in Syrien, van een sware cortse. Het is een ghemeene medicijn onder haer luyden, die zy in't reysen door de drooghe woestyne ghebruycken, item teghens pestcortsen ende andere vuyle cortsen, van bilieuse verbernde humeuren, ende teghens hitte der lever ende nieren zijn zy seer goedt. Men mach noch by my sien die gheheele huyskens ofte puelen van de tamarinden, ghelijck zy daer wassen, als oock de bladeren met die canna fistula van my in AEgypten ghepluct. Die bladeren vande tamarinde boomen worden gebruyct in AEgypten tegens der kinderen wormen, ende de jonge puelen, ghelijc oock die van cassia fistula, worden vele in AEgypten in honigh van S. Ioannis broodt ofte suycker gheconfytet, ghelijc ick daer groote potten vol van over ghebracht hebbe. [152]

De canna fistula, die ooc veel ghebruyct wert tot purgatien ende andere diergelijcke medicynen, is ooc veel in Indien, als ooc in Cambayen, Syon, Malacca ende die omliggende landen; ende om datse van ghelijcken in Spaensch Indien ende meer andere plaetsen is, ende ghenoegh bekent, wil dit over slaen ende andere materien roeren, die minder in kennisse zijn, etc.

Annotatio D. Palud.
Dese boomen heb ic seer vele in AEgypten gesien by duysenden, insonderheyt ontrent damiata, een seer ghenoechlicke stadt van AEgypten, ligghende op de Nylus, vast op gelijcke maniere als Campen op de Isel, een myle weeghs van de zee. De AEgyptenaren noemen die cassia chaiarxambar. De boomen, daer aen die cassia wast, zijn in allen gelijc onse groote note-boomen, van trunc, tacken ende bladeren, uytgenomen dat die bloemkens gout-geel zijn, ende lieflic van ruec, daer uyt dan groeyen die groote puelen, daer in die cassia is. Men confytet ooc dese ‖ puelen, noch cleyn ende sonder hout wesende. Die AEgyptenaren ghebruycken die pulpe van cassia met slic-suycker ende 't sop van calissihout tegens graveel ende alle gebreken der blasen ende nieren, item tegens hoest ende amborstigheyt met agaricus; oock uytwendigh tegens heete inflammatien legghen zy die cassia op. Die meer hier af begheert te weten, lese Mathiolum ende andere medicijns, die op het alder vlytighste de cassia beschreven hebben.

Dat 81. Kapittel.
Van’ de tamarinde. (Tamarindus indicus)

Tamarinde groeit meest door geheel Indien, namelijk in het land van die van Gujarati en 't noorderkwartier voorbij Goa. Die van Malabar heten het pulij, (1) die van Gujarati en ander Indianen ambilij, (2) de Arabieren tamarindi overmits dat tamaras in Arabië zijn die men bij ons dadels heet en omdat ze de tamarinde anders geen betere gelijkenis weten te geven als naar de dadels of dalen en zo noemen ze die tamarindi (dat is: tamaren of dadels van Indien,) waarom ze van de Portugezen ook tamarinio genaamd wordt als ook de dadels die veel in Indien uit Arabië en Perzië gebracht worden die het mede als de Arabieren tamaras noemen. [150]

De bomen van de tamarinde zijn bijna gelijk kastanjes of notenbomen, de takken vol van bladeren met dicht en sterk hout. Het fruit van de tamarinde is gelijk een vinger lang en boogvormig, heeft groene schillen of peulen van buiten; en als ze droog zijn worden ze grauwachtig, hebben van binnen korrels van de grootte van bonen die buiten om bedekt zijn met hetgeen dat men tamarinde heet; kleeft aan ende handen want het is lijmachtig, waarmee ze al hun composities in Indien bereiden, want het heeft een zuurachtige en rinse smaak; is de beste saus die men in Indien mag hebben, gelijk als bij ons verjus, (3) ze koken nimmermeer rijst of daar moet tamarinde bij wezen, dat met hun compositie ( de zij carrijl noemen) toe maken, als op veel plaatsen aangeroerd is; doch die het ziet koken zal daar niet veel lust toe krijgen om t' eten, want ze duwen het door de vingers zodat het schijnen verrotte mispelen te wezen; niettemin geeft het rijst en kost een mooie rinse smaak.

De tamarinde is ook zeer geëxperimenteerd goede purgatie van te maken, want de armen die van weinig vermogen zijn en de kosten ontzien van rabarber, manna en diergelijke kostbare apotheek waren nemen slechts de tamarinde met water uitgeperst, en dat water ’s morgens nuchter gedronken maakt de beste purgatie die men zou mogen begeren, is te verstaan als de tamarinde rijp of noch groen is; men gebruikt het ook veel in 't koken bij de potspijzen in plaats van azijn, want liefelijker zuur dan azijn is en is bijna gelijk de groene kruisbes of druiven. De dokters gebruiken het vaak in purgaties en medicijnen met menging van andere kruiden en doen er goede werking mee. Men zout ze ook in om naar Portugal, Arabië, perzik en andere wegen te vervoeren; doch de Indianen bewaren ze noch wel in hun huisjes en zijn dan gelijk zoals ze van de bomen komen; is al eveneens zoals ze aan de boom hangen als scheden van messen, dan gaan wat kromachtig boogvormig om, als gezegd is. Men maakt er ook gesuikerde conserven van de zeer goed zijn en dat meer te verwonderen is in het groeien van deze vrucht is dat zich de tamarinde (te weten de langwerpige huisjes daar ze in is) ‘s nachts ophaalt en [151] zichzelf onder de bladeren schuilt en bedekt voor de koelte van de nacht en op de dag zich opent zich weer geheel bloot en uitgerekt, gelijk ik bij experiëntie dikwijls gezien en daarop gelet heb. Als men ze vervoert en verkoopt is het uit de huisjes of peulen en plakken ze aan elkaar en maken daar bollen af van de grootte van een vuist, want het slijmachtig en kleeft zeer aan. Is zeer vuil te aanzien en noch vuiler te handelen; is in gans Indien zeer goedkoop door de menigte die men daar overal van heeft.

Commentaar D. Paludanus

Tamarinden worden van de Egyptenaren geheten derelside. (5) De bomen waaraan de tamarinden groeien zijn van de grootte van een pruimeboom met dichte takken en bladertjes gelijk de mirt heeft en witte bloempjes gans gelijk de oranjebomen bloemen waaruit het midden komen vier dunne witte draadjes waaruit de peulen groeien waarin het zaad en de pulp is die wij tamarinden heten. De bladeren van deze booms keren zich altijd naar de zon en als die onder gaat ze tezamen sluiten en de peulen verbergen en bedekken. Tot Cairo in de hoven heb ik sommige van deze bomen gezien en ook een bij S. Macarius klooster in de woestijn daar geen ander kruiden of geboomte groeien. De Turken en Egyptenaren gebruiken deze pulp veel in hete ziekten en koortsen; doen het in schoon water en drinken het. Ik heb mij zelf daarmee eens genezen in Syrië van een zware koorts. Het is een algemene medicijn onder hen die zij in het reizen door de droge woestijnen gebruiken, item tegen pestkoortsen en andere vuile koortsen, van zwartgallige verbrande humeuren en tegen hitte der lever en nieren zijn zij zeer goed. Men mag noch bij mij zien de gehele huisjes of peulen van de tamarinden gelijk zij daar groeien, als ook de bladeren met de Cassia fistula van mij in Egypte geplukt. De bladeren van de tamarindebomen worden gebruikt in Egypte tegen de kinderen wormen en de jonge peulen, gelijk ook die van Cassia fistula worden veel in Egypte in honing van Sint Johannes brood of suiker gekonfijt, gelijk ik daar grote potten vol van over gebracht heb. [152]

De Cassia fistula ie ook veel gebruikt wordt tot purgatie en andere diergelijke medicijnen, is ook veel in Indien, als ook in Cambodja, Sion, Malakka en de omliggende landen; en omdat er dergelijke in Spaans Indien en meer andere plaatsen is en genoeg bekent wil dit overslaan en andere materiën aanroeren die minder in kennis zijn, etc.

Commentaar D. Paludanus
Deze bomen heb ik zeer vele in Egypte gezien bij duizenden en vooral omtrent Damiate, een zeer genoeglijke stad van Egypte, ligt aan de Nijl, vast op gelijke manier al Kampen op de IJsel, een mijl weegs van de zee. De Egyptenaren noemen de Cassia chaiarxambar. (6) De bomen waaraan de Cassia groeit zijn in allen gelijk onze grote notenbomen, van tronk, takken en bladeren, uitgezonderd dat de bloempjes goudgeel zijn en lieflijk van reuk waaruit groeien de grote peulen waarin de Cassia is. Men konfijt ook deze peulen als ze noch klein en zonder hout zijn. De Egyptenaren gebruiken de pulp van Cassia met slik-suiker en 't sap van zoethout tegen graveel en alle gebreken der blaas en nieren, item tegen hoest en aamborstigheid met Agaricus; ook uitwendig tegens hete ontstekingen leggen zij de Cassia op. Die meer hiervan begeert te weten leest Matthiolus en andere dokters die op het aller vlijtigste de Cassia beschreven hebben.

Dat 82. Capittel.
Vande myrabolanen.

De myrabolanen vintmen in Indien op veel plaetsen, te weten in Cambayen, in't landt van Ballagatte, in Goa, in Malabar ende Bengalen. Zijn vijfderley soorten, te weten die eerste, van de medicynen citrinos ghenaemt ende van de Indianen arare; dese zijn ront; ghebruycken die om de colera met te purgeren; de andere, diemen noemt emblicos ende die Indianen [153] amuale; dese ghebruyckense in Indien om 'tleer met te touwen, ghelijc als de smac, , ende eeten die oock wel, als zy noch rijp ende groen zijn, voor apetijt; die derde heeten de Indianen resonualle ende de medicynen indius; dese zijn achtcantigh; de vierde wert vande medicynen genoemt bellericos ende vande Indianen gutij; dese zijn oock ront; de vijfde ende leste worden in Indien geheeten aretcan ende vande medicynen quebulus; dese zijn een weynigh lancwerpigh rontachtigh met hoecken.

De boomen zijn bynaest ghelijck pruymboomen, dan hebben verscheyden bladeren, te weten elcke soorte op zijn selven. Zijn in't ghemeen d'een duer d'ander vande groote ‖ ende fatsoen gelijc pruymen, dan dat sommige cantachtigh en wat ronder zijn, als boven verhaelt. Drie soorten worden alleen in Indien gheacht ende gebruyct vande medicynen, te weten die quebulus, welcke wassen in Cambayen, Bisnagar en Bengalen, die ooc veel in conserva gegeten ende vervoert worden, so naer Portugael als ander wegen, desghelijcks de serrinos ende indius, die men oock confijt; wassen in Malabar, in Batecala ende Bengalen; werden ooc seer vervoert ende ghesleten, en seer gheestimeert. De myrabolanen hebben een smaeck, als zy rijp zijn, by naest ghelijc onrype pruymen; ende om dat dese materie meest die apotekerye ende medicynen aen gaet, so wil ict daer by laten blyven; hebbet alleenlic willen aenteeckenen als een vande gemeen handelingen van Indien, etc.

Annotatio D. Palud.
Alle dese vijf specien van myrabolanen worden ons uyt Indien ghedroogt toe ghebracht, ende oock sommighe gheconfytet in pekel, [154] andere in suycker. Die eerste noemen wij citrinas ofte flavas, dat zijn geele myrabolanen; dese, hoe geeler hoe beter, naet groen streckende, dicht, vast, gummues ende met een dicke schorse omgaende, purgeren die maghe van galle ende van de derden-daeghs ende andere heete biliuese cortsen; zijn dienstigh in heete naturen. Die anderen noemen wy indas; dese, hoe swerter hoe beter, purgeren galle ende insonderheydt die swerte galle, zijn dienstigh teghens bevinghe der leden, maken een schoone verwe ende verdryven truerigheyt. De derde wordt geheeten cepule ofte chebulae; dese, hoe grooter hoe beter, swartachtich, nae 't roode streckende, swaer, ende int water sinckende, purgeren fluymen ende pituite, scherpen het vernuft, ende makent ghesichte claerder; worden tot ons oock ghebracht gheconfijt in suyker ofte honich; stercken ende purgeren also die magen; ghenesen twater ende zijn goet in veroudede kortsen, verwecken oock lust tot eten ende helpen die concoctie. Die vierde noemen wy emblicas ende die vijfste bellericas; hebben vast een ghemeene operatie als die vorige, die men chebulas heetet, want suyveren het lichaem van die pituite, insonderheyt die hersenen, die nieren ende de magen, stercken het herte, maken lust tot eeten ende stillet braken. Die emblicae worden oock gheconfytet ende gegeten tot den selvighe eynde. Alle dese vruchten purgeren, dan op vele een ander manier als cassia ofte manna ofte diergelijcke medecynen, dan doen sulcks door adstrictie ofte tsamenbindinghe, uytpersende, dat in die partyen is, &c. Die meer hier af wil weten, die lese Mathiolum ende Garciam ab Horto ende ander.

Dat 82. Kapittel.
Van de mirobalanen.

De mirobalanen vindt men in Indien op veel plaatsen, te weten in Cambodja, in 't land van Ballagatte, in Goa, in Malabar en Bengalen. Zijn vijf soorten, te weten de eerste, die van de dokters citrinos (1)genaamd en van de Indianen arare (2); deze zijn rond; gebruiken die om de gal mee te purgeren; de andere die men noemt emblicos (3) en de Indianen [153] amuale (6); deze gebruiken ze in Indien om 't leer met te touwen, gelijk als de sumak (4) en eten de ook wel, als zij noch rijp en groen zijn, voor appetijt; de derde heten de Indianen resonualle (7) en de dokters indius (5); deze zijn achtkantig; de vierde wordt van de dokters genoemd bellericos (8) en van de Indianen gutij; deze zijn ook rond; de vijfde en laatste wordt in Indien geheten aretcan en van de dokters quebulus; (9) deze zijn een weinig langwerpig rondachtig met hoeken.

De bomen zijn bijna gelijk pruimenbomen, dan hebben verschillende bladeren, te weten elke soort op zichzelf. Zijn in 't algemeen de een door de ander bam de grootte en vorm gelijk pruimen, dan dat sommige kantachtig en wat ronder zijn, als boven verhaalt. Drie soorten worden alleen in Indien geacht en gebruikt van de dokters, te weten de quebulus die groeien in Cambodja, Visnagar en Bengalen doe ook veel in conserven gegeten en vervoerd worden, zo naar Portugal als andere wegen, desgelijks de serrinos en indius die men ook konfijt; groeien in Malabar, in Batecala en Bengalen; worden ook zeer vervoerd en versleten en zeer gewaardeerd. De mirobalanen hebben een smaak, als zij rijp zijn, bijna gelijk onrijpe pruimen; en omdat deze materie meest de apothekers en dokters aangaat zo wil ik het daarbij laten blijven; heb het alleen willen aantekenen als een van de algemene handelingen van Indien, etc.

Commentaar D. Paludanus
Alle deze vijf soorten van mirobalanen worden ons uit Indien gedroogd toegebracht en ook sommige gekonfijt in pekel, [154] andere in suiker. De eerste noemen wij citrinas of flavas, dat zijn gele mirobalanen; deze hoe geler hoe beter die naar het groene strekken, dicht, vast, gomachtig en gaan met een dikke schor om, purgeren de maag van gal en van de derdedaagse en andere hete galachtige koortsen, zijn dienstig in hete naturen. De andere noemen wij indas; deze hoe zwarter hoe beter, purgeren gal en vooral de zwarte gal, zijn dienstig tegen beving der leden, maken een mooie kleur en verdrijven treurigheid. De derde wordt geheten cepule of chebulae; deze hoe groter hoe beter, zwartachtig dat naar het rode strekt, zwaar en zinkt in het water, purgeren fluimen en slijm, scherpen het vernuft en maken het gezicht helder; worden tot ons ook gebracht gekonfijt in suiker of honing; sterken en purgeren alzo de maag; genezen het water en zijn goed in verouderde koortsen, verwekken ook lust tot eten en helpen de spijsvertering. De vierde noemen we emblicas en de vijfde bellericas; hebben vast een algemene werking als de vorige die men chebulas heet want zuiveren het lichaam van de slijn en vooral de hersenen, de nieren en de maag, sterken het hart, maken lust tot eten en stilt het braken. De emblicae worden ook gekonfijt en gegeten tot hetzelfde doel. Al deze vruchten purgeren, dan op vele en een ander manier dan Cassia of manna of diergelijke medicijnen, dan doen zulks door samentrekken of tezamen binden en persen uit dat in de partijen is, &c. die meer hiervan wil weten die leest Matthiolus en Garcias ab Horto en andere.

Dat 83. capittel.
Van andere speceryen ende kruyderen van Indien.

Die spiconardus wast inde contreyen van Sitor ende Mandor (twelc zijn plecken, die met het landt van Decan ende Dely by Bengalen zijn palende), wort gesaeyt ende wast aen planten van 2. ende 3. spannen hoogh (gelijck alst coorn), op welcke maniere insgelijcks die aderen, 'twelc het spiconardi is, wassen; comen ghemeenlijck terstont dicht by der aerde vande wortel uyt, ende worden also te coop ghebracht in Cambayen ende ander plaetsen, van waer vervoert werden nae alle weghen.

Annotatio D. Palud.
Die Indiaensche spica sterct die magen, inghenomen ende opgeleyt, ende verteert alle coude affectien. [155]

Het aloe 'twelck die Arabiers heeten sebar, ende die Decanijns area, die Canerijns cate, comer, die Portugesen azeure, wert ghemaeckt van't sop van een kruijt, naer dat het droogh is. Dit kruijt wert ghenoemt vande Portugesen herba baboza, dat is quijlcruijt geseyt. Is in grooter menichten in Cambayen, Bengalen ende ander plaetsen; maer in een eilandt ghenaemt Sacotora ('twelck leyt byde mont van't Roode Meer ofte estrecho de Mecca) ist seer veel ende 'tbeste van allen. Is een coopmanschappe, diemen voert na Turkyen, Persien, Arabien ende oock nae Europa, waer door het selfde eyland ooc seer vernaemt is, waer van het aloe gheheeten wort aloes Socotrino, ofte aloes van Sacotora.

Annotatio D. Palud.
Aloe purgeert die maghe van galle ende van taye fluymen, insonderheyt die gewasschen is, neemt wegh alle verstoptheyden, verteert alle rauwe vochtigheyt ende bewaert voor vuylnisse; behalven dit so sterct zy die maghen seer. Hare cracht wert gesterct met toedoeninge van pijpcaneel ofte folie ofte note moscaet; insonderheyt is de aloe dienstigh ‖ tegens dat kooren en die rauwigheyt, ende de personen, die haer maghen vol rauwe vochtigheyt is. Wtwendigh wort zy ooc ghebruyckt, om voortloopende sweren te bedwinghen, ende in ooghen medicynen.

Het fruijt ghenaemt anacardi is in veel plaetsen van Indien, te weten in Cananor, Calecut, in't landt van Decan ende op ander plaetsen. De Arabyers heetent balador, de Indianen bibo, de Portugesen fava de Malacca, dat is: boon van Malacca, om die gelijckenisse, diet heeft van een boon, dan zijn wat grooter als die boonen van dese landen. Men ghebruycktse in Indien in melc, tegens een corten asem, voor de wormen ende tot veel ander dinghen. Alst noch groen is, makender achar af, te weten ghesouten in azijn gheleyt, ghelijc zy meest alle fruyten ende speceryen doen, als ick op veel plaetsen gheroert hebbe [156]

Annotatio D. Palud.

Dese vruchten hebben hare namen becomen van de ghelijckenisse ende de verwe, die zy hebben van't herte, insonderheydt droogh wesende; groen ende aen die boomen noch hanghende, ghelijck ick in Sicilien op den bergh AEthna gesien hebbe, zijn zy ghelijc onse groote boonen; worden inghesouten als die olyven, ende zijn bequaem om te eeten. Sy hebben een sop in haer, dick als honigh ende root als bloedt, 'twelck goedt is teghens vlechten. Wat belangt die bereyde myrabolanen, zy verwermen ende verdrooghen, zy stercken die memorie, hersenen ende zenuwen; scherpen die sinnen ende zijn goet teghens coude affectien des hoofts.

Het calamo aromatico heetmen in Gusarate vaz, die Dekanijns vache, die Malabaren vasabu, die Malayen daringoo in Persien heger, ende in Cuncan, welcke is 'tlandt van Goa ende daer ontrent noordewaerts aen, heetent vaycan, die Arabyers cassab ende aldirira. Wordt ghesayt op veel plaetsen in Indien, als in Goa ende 'tlandt vande Gusarattes in Ballagatte. Daert gesayt is en zijn ‖ wasdom heeft, en heeftet gheenen rueck dan alst uytghetrocken wordt. Die vrouwen ghebruyckent veel in Indien voor de siecte vande moeder, item voor de crancheyt vande nerven, ende oock wert veel verbesicht aende peerden; inden tijdt, alst koel weder is, ghevent die peerden des smorgens teeten, ghestooten ende te samen ghemenght met loock, comijn, sout, suycker ende botter. Dese recepte heetense arata; twelcke altoos in Indien ghebruyckt werdt voor de peerden, daer zyse naer heur seggen groote deucht met doen. Het calamo aromatico is den stam ofte 'triet van't cruydt, waer van het binnenste een sponsachtige materie is van een geelachtighe coluer, ende die wortel van dit cruyt en dient nieuwers toe, dan alleenlijck den stam ofte 'triet met het binnenste. [157]

Annotatio D. Palud.

Wat het oprechte calamus aromaticus zy, beschrijft mijn singulier heere ende vrient Carolus Clusius in zijn gheleerde Annotatien op Garciam ab Horto, int 127. bladt, die ick seker stucxkens daer af ghegeven hadde, uyt AEgypten mede ghebracht, al waert in grooter menichte ghevonden wort, en oock veel ghebruyckt; zy noement cassab elderira. Is een dun riet, noch versch zijnde bleeck golt geel van coluer, met vele knopkens, ende splinterigh int breken, van binnen sponsachtigh, ghelijck spinnewebben, wit, ende tay int kauwen ende tsamen treckende, met eenighe scherpe bitterheyt, alsmen noch by my sien mach, ende veel uyt AEgypten becomen mach, die het in hare driakel doen ende anders oock veel ghebruijcken om't water ende die stonden te dryven, &c.

Die costus, welcke die van Arabien noemen cost ofte cast, die Gusaratten van Cambayen vlpot, die van Malacca pucho, alwaert veel verhandelt wort, als ooc na Chyna ende ander weghen; het comt vande plecken van Sitor ende Mandor, boven verhaelt, daer die spiconardi van daen comt, van daer wert het ghebracht nae Cambayen ende Indien ende also vervoert nae alle weghen. Zijn boomen by na ghelijck vlier-boomen; heeft witte bloesemen van een seer stercke rueck. Het hout ende die wortelen is de costo; is een groote coopmanschappe nae Persien, Arabien ende Turckyen, alwaert in groote menichten verbesicht ende verhandelt wert.

Annotatio D. Palud.
Van costus hebbe ic veelerley specien, die Indische, beschreven van Garcia, met alle hare teeckenen, die Arabische ende Syrische, ooc met hare eygenschappen ende teeckenen, noch daer toe een ander soorte, die de ghedaente van genghber heeft. Die Indische is de beste van allen; verwermt, drijft het water ende die stonden, suyvert die onreyne moeder, ingegeven wesende ofte daer mede ghestooft zijnde, ende maect bequaem, te ontfanghen; is goet tegens beten der slanghen, tegens borst pijn ende wormen, &c.

Die cubeben, also ghenaemt vande Arabien, ofte quabeb [158] ende van alle d'ander Indianen cubachini ofte cubabchini genaemt, door oorsake, datse die Chinen eertijts (eer die Portugesen in Indien waren) plegen te brengen uyt het eylandt Iava, van Sunda, alwaerse wassen, en anders nieuwers; alsdoen hadden de Chynen die navigatie van geheel Indien, haren handel dryvende op alle plaetsen van Orienten met alle coopmanschappen, so wel op't vaste landt als op die eylanden. Die Javen, welcke zijn die inwoonders van daerse wassen, heetense cumuc. Wast, alleens als die peper, teghen eenen boom op, ghelijck clif. Die bladen zijn by naest als die peperbladen. Wassen met boskens, ghelijck die peper, maer elck greijn heeft een steeltgien, daert aen hanght. Die Javen houdent in so grooter estimatie, dat zyse niet en vercoopen sonder eerst eens opghesoden te wesen, om datse de vreemdelinghen, diese vervoeren, niet en souden nae planten. Worden seer ghetrocken ende verhandelt, naemlijcken onder die Mooren, diese in de wijn doen om haer te verstercken in Venus spel, waer toe sy seer goet ghehouden worden. Ende die Javen gebruijckense veel teghens die vercoutheyt vande maegh ende ander sieckten.

Annotatio D. Palud.
Cubeben zijn vruchten ghelijck peper, dan wel so groot; die beste werden ghehouden die dicht, vol, swaer en scherp zijn, doch minder als die peper, een weynigh bitter ende seer aromatijck, nae 't soet strec ‖ kende. Die cubeben verwermen ende stercken die maghen, welck slap is van vuylicheyt ofte winden, suyveren die borst van taye slijm, stercken die milte, verdryven winden ende zijn voorderlijck tegens coude sieckten van die lijf-moeder; langhe met mastic gekaut, suyveren die hersenen van fluymen ende stercken die selfde.

Die bladen, diemen noemt folium Indum, die de Indianen heeten tamalapatra, sijn bladen ghelijck oraengie bladen, dan wat scherper, doncker groen, hebben drie aderen tot het eynde toe, een in't midden ende twee aende zyde, te weten aen elcke zyde een; hebben eenen schoonen rueck, by naest ghelijck giroffel-naghelen. Den boom, daer zy aen wassen, is van goeder grooten; wassen altoos aende cant van eenighe lacken, meeren ofte wateren; zijn op veel plaetsen van Indien, maer meest in Cambayen.[159]

Die Indianen ghebruijcken dese bladen veel, want worden met geheele balen vervoert ende verhandelt. Segghen, datse goet zijn om wel te wateren, ende teghen den stinckenden asem. Oock legghense tusschen die cleeren, lakens ende lywaet, want beschermt het vande wormen. Affirmeren, dat het in als dient als die spiconardi.

Annotatio D. Palud.
Die Latinisten hebben haren naem ghenomen van het Indiaensch woort tama lapatra ende noement malabatrium, die Arabiers cadegi Indi, dat is: Indis blat. Wort oock veel tot ons ghebracht, insonderheyt tot Venetien, ende ghebruijckent om dat water te dryven ende de magen te stercken, alsoock den asem, die stinckt, te verbeteren, &c.

Die galanga, welcke die Arabien noemen calvegian is tweederley, te weten een soorte, die cleijn ende welrieckende is, die in Indien uyt Chyna ghebracht wort, ende van daer na Portugael ende ander wegen vervoert. Dese soorte wert in China gheheeten-lavandou. Die ander soorte, die wat grooter is, wert ghevonden in't eylandt Iava, ende wordt vande Javen gheheeten lanquas. Dese en is van so goeden rueck niet als die eerste van Chyna. Wassen aen ‖ cleyne planten (een span ofte twee hoogh vander aerde) van zijn selfs sonder gheplant te worden ende in Iava is de grootste plant, vande hooghte van vijf spannen. Heeft bladeren ghelijck het scherp ofte yser van een spies, met een witte bloesem, de welcke saet voort brenght, al hoewel men daer niet met en saeyt, dan in Indien hebbent in sommighe hoven geplant voor curieusheyt, ende gebruijckense in salaet ende in sommige medecynen, te weten die vroevrouwen (diemen in Indien dayas heet). Ten wast niet van't saet, dan vande wortel, die gheplant wort, gelijck die genghber. Zijn groot ende lanck, heeft knuijsten ghelijck als riet. Is een medecyne, die in Indien tot veel dinghen ghebesicht wert, ende oock wel vervoert na alle weghen. [160]

Annotatio D. Palud.
Galanga zijn wortelen met vele knopkens, inwendigh ende uytwendigh root, aen die knopkens omgecromt, welrieckende ende scherp van smaec, van rueck ende ghedaente ghelijck die wortelen van cyperus, waeromme zy van sommige voor cyperus van Babylonien ghehouden wort. Zy verwermt ende drooght inden derden graet; daeromme so sterct zy die maghe, ende neemt dese pyne, van winden ofte koude comende, wech; zij verdrijft den stinckenden asem, gheneest cloppinghe des herten, ghedroncken wesende met het sop van weghe-bladeren; zy geneest colique, die van winden oorspronck hebben; is ooc goet teghens windighe ghebreecken van die lijf-moeder, sterckt Venus handel, verwermt de nieren ende daghelijcks een weynigh des morghens ghegheten beneemt hooft-pyne, die langhe gheduert heeft.

Dese en diergelijcke andere cruyden ende specien zijnder noch eel andere in Indien ende op die plaetsen van Orienten, wiens namen ende eygenschappen my onbekent zijn, om datse niet soo ghemeen ende onder den ghemeenen man bekent zijn, dan alleenlijck vande medicynen, apotekers ende herbaristen, waeromme alleenlijck hebbe mentie ghemaect van die onder de gemeene Indianen bekent zijn ende daghelijcks verhandelt worden, waermede dese materie belangende voleyndt, concluderende 'tghene die speceryen, drooghen ende die medicynen aengaende is

Dat 83^ste kapittel.
Van andere specerijen en kruiden van Indien.

De spica-nardus (1) groeit in de contreien van Sitor en Mandor (2) (wat zijn plekken die met het land van Decan en Deli aan Bengalen palen), wordt gezaaid en groeit aan planten van 2 en 3 spannen hoog (gelijk als het koren), op welke manier insgelijks de aderen, wat het spica-nardi is, groeien; komen gewoonlijk terstond dicht bij de aarde van de wortel uit en worden alzo te koop gebracht in Cambodja en andere plaatsen vanwaar ze vervoerd woerden naar alle wegen.

Commentaar D. Paludanus
de Indiaanse spica sterkt de maag, ingenomen en opgelegd, en verteert alle koude aandoeningen. [155]

De Aloë wat de Arabieren heten sebar (3) en die van Decan area, de Canaria s cate, comer, de Portugezen azeure, wordt gemaakt van het sap van een kruid nadat het droog is. Dit kruid wordt genoemd van de Portugezen herba baboza (5) , dat is kwijlkruid gezegd. Is in grote menigte in Cambodja, Bengalen en andere plaatsen; maar in een eiland genaamd Socotra (wat ligt bij de mond van de Roze Zee of estrecho de Mekka) is het zeer veel en 't beste van allen. Is een koopmanschap die men voert naar Turkije, Perzië, Arabië en ook naar Europa waardoor dat eiland ook zeer vermaard en waarvan Aloë geheten wordt Aloë Socotra of Aloë van Sacotora.

Commentaar D. Paludanus
Aloë purgeert de maag van gal en van taaie fluimen en vooral die gegroeid zijn, neemt weg alle verstoppingen, verteert alle rauwe vochtigheid en bewaart voor vervuiling; behalve dit zo sterkt het de maag zeer. Zijn kracht wordt versterkt met toediening van pijpkaneel of foelie of notenmuskaat; vooral is de Aloë dienstig tegens dat braken en de rauwigheid en de personen die hun magen vol rauwe vochtigheid is. Uitwendig wordt het ook gebruik, om voortlopende zweren te bedwingen en in ogen medicijnen.

Het fruit genaamd Semecarpus anacardium (5) is in veel plaatsen van Indien, te weten in Cananor, Calcutta, in 't land van Decan en op andere plaatsen. De Arabieren heten het balador (5), de Indianen bibo (6), de Portugezen fava de Malakka, dat is: boon van Malakka vanwege de gelijkenis die het heeft van een boon, dan zijn wat groter dan de bonen van deze landen. Men gebruikt ze in Indien in melk tegen een korte asem, voor de wormen en tot veel ander dingen. Als het noch groen is maken ze er achar van, te weten gezouten in azijn gelegd gelijk zij meest alle fruiten en specerijen doen, zoals ik op veel plaatsen aangeroerd hebbe [156]

Commentaar D. Paludanus

Deze vruchten hebben hun namen bekomen van de gelijkenis en de kleur die zij hebben van ‘t hart, vooral als ze droog zijn groen en aan de bomen noch hangen, gelijk ik in Sicilië op de berg Etna gezien heb, zijn zij gelijk onze grote bonen; worden ingezouten als de olijven en zijn bekwaam om te eten. Zij hebben een sap in zich, dik als honing en rood als bloed wat goed is tegen dauwworm. Wat aangaat de bereide mirobalanen, zij verwarmen en verdrogen, zij sterken de memorie, hersenen en zenuwen; scherpen de zinnen en zijn goed tegen koude aandoeningen van het hoofd.

Het calamus aromaticus (7) heet men in Guzarate vaz, (8) die van Deka vache (9), die van Malabar vasabu, de Maleisiërs daringoo, (10) in Perzië eger en in Cuncan, wat het land van Goa en daaromtrent noordwaarts aan, heet het vaycan, de Arabieren cassab en aldirira (11). Wordt gezaaid op veel plaatsen in Indien, als in Goa en 't land van de Gujarati in Ballagatte. Daar het gezaaid is en groeit daar heeft het geen reuk dan als het uitgetrokken wordt. De vrouwen gebruiken het veel in Indien voor de ziekte van de baarmoeder, item voor de ziekte van de nerven en ook wordt het veel gebruikt aan de paarden; in de tijd als het koel weer is, geven ze het de paarden ’s morgens te eten en tezamen gemengd met look, komijn, zout, suiker en boter. Dit recept heten ze arata (12); wat altijd in Indien gebruikt wordt voor de paarden daar ze naar hun zeggen grote deugd mee doen. Het calamus aromaticum is de stam of 't riet van ’t kruid waarvan het binnenste een sponsachtige materie is van een geelachtige kleur en de wortel van dit kruid dient nergens toe, dan alleen de stam of 't riet met het binnenste. [157]

Commentaar D. Paludanus

Wat het oprechte calamus aromaticus is beschrijft mijn singulier heer en vriend Carolus Clusius in zijn geleerde Annotatien op Garcias ab Horto in het 127^ste blad die ik er zekere stukjes van gegeven had uit Egypte mee gebracht alwaar het in grote menigte gevonden wordt en ook veel gebruikt; zij noemen het cassab elderira. Is een dun riet en als het nog vers is bleek goudgeel van kleur met vele knoopjes en splinterig int breken, van binnen sponsachtig gelijk spinnenwebben, wit en taai in het kauwen en tezamen trekkend met enige scherpe bitterheid zoals men noch bij mij zien mag en veel uit Egypte bekomen mag die het in hune teriakel doen en anders ook veel gebruiken om 't water en de stonden te drijven, &c.

De costus welke die van Arabië noemen cost of cast (13), die van Gujarati van Cambodja vlpot, (14) die van Malakka pucho, (15) alwaar het veel verhandeld wordt, als ook nar China en andere wegen; het komt van de plekken van Sitor en Mandor, boven verhaalt, daar de spica-nardi vandaan komt, vandaar wordt het gebracht naar Cambodja en Indien en alzo vervoert naar alle wegen. Zijn bomen bijna gelijk vlierbomen; heeft witte bloesems van een zeer sterke reuk. Het hout en de wortels is de costus; is een groot kopmanschap naar Perzië, Arabië en Turkije alwaar het in grote menigten gebruikt en verhandeld wordt.

Commentaar D. Paludanus (Costus speciosus, Costus arabicus en mogelijk Saussurea costus)
Van costus heb ik velerlei soorten, de Indische beschreven van Garcia met al haar tekens de Arabische en Syrische, ook met hun eigenschappen en tekens, noch daartoe een andere soort die de gedaante van gember heeft. De Indische is de beste van allen; verwarmt, drijft het water en de stonden, zuivert de onreine baarmoeder als het ingegeven wordt of daarmee gestoofd en maakt bekwaam te ontvangen is goed tegen beten der slangen, tegens borstpijn en wormen, &c.

De kubeben, (Piper cubeba) alzo genaamd van de Arabieren of quabeb [158] en van alle de andere Indianen cubachini of cubabchini genaamd door de oorzaak dat ze de Chinezen eertijds (eer de Portugezen in Indien waren) plegen te brengen uit het eiland Java van Sunda alwaar ze groeien en anders nergens (16); als toen hadden de Chinezen de navigatie van geheel Indien en dreven hun handel op alle plaatsen van Oriënt met alle koopmanschappen, zowel op 't vaste land als op de eilanden. De Javanen. Wat de inwoners zijn waar ze groeien noemen ze cumuc. (17) Groeit geheel gelijk als de peper tegen een boom op, gelijk klimop. De bladen zijn bijna als de peperbladen. Groeien met bosjes, gelijk de peper, maar elk korrel heeft een steeltje waar er een aanhangt. De Javanen houden het in zo’ n grote waarde zodat ze het niet verkopen zonder eerst eens gekookt te wezen zodat de vreemdelingen die ze vervoeren niet zouden na planten. Worden zeer getrokken en verhandeld, namelijk onder de Moren die ze in de wijn doen om zich te versterken in Venus spel waartoe ze zeer goed ingehouden worden. En de Javanen gebruiken ze veel tegen de verkoudheid van de maag en andere ziekten.

Commentaar D. Paludanus
Kubeben zijn vruchten gelijk peper, dan wel zo groot; de beste worden gehouden die dicht, vol, zwaar en scherp zijn, doch minder dan de peper, een weinig bitter en zeer aromatisch strekt naar het zoete. De kubeben verwarmen en sterken de maag die slap is van vuiligheid of winden, zuiveren de borst van taaie slijm, sterken de milt, verdrijven winden en zijn bevorderlijk tegen koude ziekten van de baarmoeder; lang met mastiek gekauwd zuiveren ze de hersenen van fluimen en sterken die.

De bladen die men noemt folium Indum die de Indiërs heten tamalapatra (18) zijn bladen gelijk oranjebladen, dan wat scherper, donkergroen, hebben drie aderen tot het einde toe, een in 't midden en twee aan de zijde, te weten aan elke zijde een; hebben een mooie reuk bijna gelijk kruidnagels. De boom daar zij aan groeien is van goede grootte en groeien altijd aan de kant van enige leken, meren of wateren; zijn op veel plaatsen van Indien, maar meest in Cambodja.[159]

De Indianen gebruiken deze bladen veel want worden met gehele balen vervoerd en verhandeld. Zeggen dat ze goed zijn om goed te wateren en tegen de stinkende asem. Ook leggen ze die tussen de kleren, lakens en lijnwaad, want beschermt het van de wormen. Bevestigen dat het in als dient als de spica-nardi.

Commentaar D. Paludanus
De Latinisten hebben hun naam genomen van het Indische woord tama lapatra en noemen het malabatrium, de Arabieren cadegi Indi, (19) dat is: Indisch blad. Wordt ook veel tot ons gebracht en vooral tot Venetië en gebruiken het om dat water te drijven en de maag te versterken, alzo ook de asem die stinkt te verbeteren, &c.

De galanga wat de Arabieren noemen calvegian (2) is tweevormig, te weten een soort die klein en welriekende is die in Indien uit China gebracht wordt en vandaar naar Portugal en andere wegen vervoert. Deze soort wordt in China geheten-lavandou. De andere soort die wat groter is wordt gevonden in 't eiland Java en wordt van de Javanen geheten lanquas. (21) Deze is van zo’n goeden reuk niet als de eerste van China. Groeien aan kleine planten (een span of tweehoog van de aarde) groeien van zichzelf zonder geplant te worden en in Java is de grootste plant van de hoogte van vijf spannen. Heeft bladeren gelijk het scherp of ijzer van een spies met een witte bloesem die zaad voortbrengt, al hoewel men daar niet mee zaait, dan in Indien hebben ze het in sommige hoven geplant als iets curieus en gebruiken het in salade in sommige medicijnen, te weten de vroedvrouwen (die men in Indien dayas (22) heet). Het groeit niet van zaad, dan van de wortel die geplant wordt gelijk de gember. Zijn groot en lang, heeft knobbels gelijk als riet. Is een medicijn die in Indien tot veel dingen gebruikt wordt en ook wel vervoert naar alle wegen. [160]

Commentaar D. Paludanus
Alpinia galanga zijn wortelen met vele knopjes, inwendig en uitwendig rood en aan de knopjes omgekruld, welriekend en scherp van smaak, van reuk en gedaante gelijk de wortels van Cyperus, waarom het van sommige voor Cyperus van Babylonië gehouden wordt. Het verwarmt en droogt in de derde graad; daarom zo versterkt het de maag en neemt diens pijn dat van winden of koude komt weg; het verdrijft de stinkende asem, geneest het kloppen van het hart als het gedronken is met sap van weegbree bladeren; het geneest koliek die van winden oorsprong hebben; is ook goed tegen winderige gebreken van de baarmoeder, versterkt de Venus handel, verwarmt de nieren en dagelijks een weinig ‘s morgens gegeten beneemt hoofdpijn die lang geduurd heeft.

Deze en diergelijke andere kruiden en specerijen zijn er noch veel andere in Indien en op de plaatsen van Oriënt wiens namen en eigenschappen mij onbekend zijn omdat ze niet zo algemeen en onder de gewone man bekend zijn, dan alleen van de dokters, apothekers en herbaristen, waarom ik alleen heb mentie gemaakt van die onder de gewone Indianen bekend zijn en dagelijks verhandeld worden ermee dat deze materie aangaat geëindigd is en concludeer hetgeen de specerijen, drogen en medicijnen aangaat.

Dat 84. capittel.
Hier naer volght een verhalinge van alderley peerlen ende aljoffar, alle edele ghesteenten, als diamanten, robynen, topasen, saffyren en andere soorten, van diemen heet orientaelsche; desghelijcks de steenen, diemen noemt besars, dienende teghen fenijn en ander diergelijcke, hoe ende op wat maniere en op wat plaetsen die ghevonden werden, &c.

Die peerlen, diemen op't Portugees noemt perolas, te weten die groote ende die cleyne aljoffar, in Latijn margaritas, in Arabyen lulu; die Persianen ende ander Indianen noemense motij, in Malabar mutu. De principaelste ende de beste [161] die ghevonden worden in gheheel Orienten ende de rechte, diemen heet orientaelsche, zijn tusschen Ormus ende Bassora inde estrecho ofte Synus Persicus, op die plaetsen van Bareyn, Catijffa, Iulfar, Camaron ende ander plaetsen in desen Sino Persico, van waer zy gebracht worden naer Ormus, ende oock den coningh van Portugael heeft zijn factuer in Bareyn, die alleen om de visscherie vande peerlen aldaer resideert; wort een seer grooten handel met ghedreven, so in Ormus als Goa. Daer zijn noch andere visscherien van peerlen, als tusschen 'teylandt van Seylon ende de Cabo de Comorijn, alwaerse in grooter menichten jaerlijcks ghevangen worden; want de coningh van Portugael aldaer een capiteyn heeft met volck, die daer toesicht op hebben, hebbende jaerlijcks over de drie ofte vier duysent duyckers ende meer, die alleenlijc van dese visscherie leven ende haer onderhouden, ende daer blyven jaerlijcks veel van dese duyckers, die verdrincken ofte vande visschen, diemen tubarones ofte hayen noemt, opgegeten werden, waer van wy op een ander getracteert hebben. Dese perolen en zijn soo goedt niet noch en werden so veel niet gheestimeert als die van Ormus, ende ghelden minder inden prijs, ende wetense terstondt t'onderscheyden in't eerste ghesicht. Daer worden ooc perolen gevonden by het eylandt van Borneo ende het eylandt van ‖ Aynon aende custe van Cauchinchyna, maer die bovenghenoemde van Ormus gaense in goetheydt alle te boven, ende werden ghevischt met duyckers, 10. 12. 20. en meer vamen onder water.

Groeyen inde oesteren. Die grootste perolen vindense inde oesteren, die alderbovenste dryven, ende de cleynste, diemen aljoffar noemt, vint men gemeenlijck inde diepte vande zee. De duyckers zijn naect, ende hebben een corf aen haer lijf ghebonden, die zy metter haest, onder comende, vol grabbelen; alsdan brengense boven inde schuyten, die daer toe ghereet liggen met ander volc, diese terstont lossen, ende daer naer brengense op't landt ende leggense inde son te droogen, ende met die hitte ende droogte soo gaense van selfs open, ende alsdan vintmen die perolen ofte [162] aljoffar inde visch ligghen; ende als de visscherie voleynt is van dien dach, so vergaren alle die visschers met de capiteyn, soldaten, mede-hulpers en behoeders van sconinghs weghen, ende alsdan deeltmen alle de perolen, die ghevonden zijn, in sekere deelen ende hoopen, te weten een deel voor de coningh, een ander deel voor de capiteyn ende soldaten ende een ander deel voor de Jesuiten, om dat zy aldaer haer clooster hebben ende die van 'tlant eerst tot het Christen gheloof ghebracht; dat leste deel is voor de duyckers, 'twelck met grooten opsicht ende justitie ghedaen werdt. Dese visscherie gheschiet inde somer, ende daer en is niet een jaer of daer verdrencken groote menichten vande duyckers by de Cabo de Comorijn (welcke werdt gheheeten de visscherie vande coningh), soo verdroncken als vande visschen ghegheten, so datmen daer een groot kermen ende gheschrey hoort, als die visscherie voleynt is, vande vrouwen ende kinderen, dat een jammer om hooren is, doch even wel moeten 'tjaer daer naer wederom, want anders gheen handel en hebben, ende oock eensdeels om datse daer half toe ghedwonghen werden vande Portugesen, maer meest de gierigheyt vande winst, die alle perijckelen achter de rugghe stelt.

Men vindt somtijts veel, somtijts luttel perolen in een oester, altemet 200. ende meer greynen. De oesteren, die de beste perolen gheven, zijn die slecht ende wit zijn, die de Indianen heeten cheripo, daermen die lepelen af maect ende oock schulpen om uyt te drincken. Men vercoopt de perolen met siften, die daer toe ghemaeckt worden van blick, ende hebben ronde gaten; dese siften zijn veelderley, en ‖ d'eerste sift heeft cleyne gaetkens; de perolen, die daer door vallen, hebben haren prijs, ende daer naer een ander sift met wat grooter gaten, ende de perolen, die daer door vallen, hebben wat hooger prijs, ende so voorts opwaerts tot seven ofte acht toe. Het cleyne tuych, die gheen perolen en mogen verstrecken, heetense alioffar; dese vercooptmen met die oncen, ende werden gebesicht inde apotekerye ende medicynen, waer toe veel naer Portugael ende Venetien ghevoert werden, en zijn seer goet coop. Om de perolen schoone coluer te gheven, soo nemense in Indien rijs, qualick ghestooten met sout, waermede [163] wryvense wel, ende worden daer soo schoon met als cristal, en blyven seer goedt ende claer.

Daer is noch een ander soorte van oesteren, die de Indianen heeten chanca ende de Portugesen madre perola ofte peerle-moeder, ende zijn vande schulpen, diemen by ons noemt enckhoorns,, welcke lustigh weten te bereyden ende te reynighen, datse veel ghetrocken ende naer Portugael ghebracht werden om uyt te drincken ende voor een cieraet te houden, principalic die van Chyna en Bengalen comen, sommighe vergult ende met andere colueren ende loofwerck en figuren ghewrocht, als wy daghelijcks wel sien van die altemets herwaerts over ghebracht werden. Men maeckter oock in Indien veel dingen af, als schrijftorien, tafelen, boffetten, ticktac-berden, dooskens, staffen voor de vrouwen inde handt te draghen, en duysent ander diergelijcke dinghen ende curieusheden, die al ingheleyt ende bedect zijn met dese chanco ofte peerle-moeder, dat seer fray om sien is en seer meesterlijck en curieus ghemaect, en zijn in Indien seer gemeen, soo datter nauw woonplaets in Indien en is ofte zy hebben daer jet in, dat met peerle-moeder ghewrocht is, ende wert ooc veel vervoert, soo naer Portugael als naer ander weghen, maer in Indien wertse meer ghegasteert ende ghesleten als in geen weghen, want de Indiaensche vrouwen, principalijc in Bengalen plaeghen manillien oft armrin ‖ ghen om d'armen te dragen, te weten, die eerlicste; ende men en mocht niet een maecht haer maechdom benemen, die van staet ende eerlick was, ofte zy moeste van dese peerle-moeders ringen om d'armen hebben, 'twelc noch veel hedens daeghs onderhouden wort, waer door het veel versleten wordt.

Die schiltpadden zijn in Indien oock in grooter menichten, van [164] wiens schilden maken veel curieusheydt, als kammen, kopkens, schalen om uyt te drincken, schyven om met te ticktacken ende veel ander dierghelijcke dinghen, ende weten het een schoonen ende blinckenden coluer te gheven, dat een lust om sien is, ende wort in Indien in meer weerden ghehouden als die peerle-moeder om zijn schoonigheyt ende fraye coluer, die’t heeft.

Dat 84^ste kapittel.
Hierna volgt een verhaling van allerlei parels en aljoffar (1), alle edele gesteenten als diamanten, robijnen, topazen, saffieren en andere soorten die men heet oriëntaalse; desgelijks de stenen die men noemt bezoar en dienen tegen venijn en ander diergelijke, hoe en op wat manier en op wat plaatsen die gevonden worden, &c.

De parels die men op 't Portugees noemt perolas, te weten de grote en de kleine aljoffar, in Latijn margaritas, in Arabie lulu; de Perzen en ander Indianen noemen ze motij (2), in Malabar mutu (3). De belangrijkste en de beste [161] die gevonden worden in geheel Oriënt en de rechte die men heet oriëntaalse zijn tussen Ormus en Bassora in de estrecho (4) of Synus Persicus, op de plaatsen van Bahrein (5), Catijffa, Iulfar, Camaron en ander plaatsen in deze Sino Persico, vanwaar ze gebracht worden naar Ormus en ook de koning van Portugal heeft zijn factuur in Bahrein die alleen om de visserij van de parels aldaar resideert; wordt een zeer grote handel meegedreven, zo in Ormus als Goa. Daar zijn noch andere visserijen van parels, als tussen 't eiland van Sri-Lanka en de Cabo de Comorin alwaar zee in grote menigten jaarlijks gevangen worden; want de koning van Portugal heeft aldaar een kapitein met volk die daar toezicht op hebben en hebbend er jaarlijks over de drie of vier duizend duikers en meer die alleen van deze visserij leven en zich onderhouden en daar blijven jaarlijks veel van deze duikers die verdrinken of van de vissen die men tubarones of haaien noemt opgegeten worden waarvan we op een andere plaats gehandeld hebben. Deze parels zijn zo goed niet noch en worden zo veel niet gewaardeerd als die van Ormus en gelden minder in de prijs en weten ze terstond te onderscheiden in 't eerste gezicht. Daar worden ook parels gevonden bij het eiland van Borneo en het eiland van Aynon aan de kust van Cauchinchyna, maar de bovengenoemde van Ormus gaan ze in goedheid alle te boven en worden gevist met duikers, 10, 12, 20 en meer vademen onder water.

Groeien in de oesters. De grootste parels vinden ze in de oesters die allerbovenste drijven en de kleinste, die men aljoffar noemt, vindt men gewoonlijk in de diepte van de zee. De duikers zijn naakt en hebben een korf aan hun lijf gebonden die zij me een haast als ze onder komen vol grabbelen; alsdan brengen ze die boven in de schuiten die daartoe gereed liggen met ander volk die ze terstond lossen en daarna brengen zie op het land en leggen ze in de zon te drogen en met de hitte en droogte zo gaan ze vanzelf open en alsdan vindt men de parels of [162] aljoffar in de vis liggen; en als de visserij geëindigd is van die dag zo verzamelen alle vissers met de kapitein, soldaten, medehelpers en behoeders vanwege de koning en alsdan verdeelt men alle parels die gevonden zijn in zekere delen en hopen, te weten een deel voor de koning en een ander deel voor de kapitein en soldaten en een ander deel voor de Jezuïeten omdat zij aldaar hun klooster hebben en de van 't land eerst tot het Christen geloof gebracht; dat laatstee deel is voor de duikkers, wat met groot opzicht en justitie gedaan wordt. Deze visserij geschiedt in de zomer en daar is niet een jaar of daar verdrinken grote menigten van de duikers bij de Cabo de Comorin (die wordt geheten de visserij van de koning), zo verdronken als van de vissen gegeten, zodat men daar een groot kermen en geschrei hoort als de visserij geëindigd is van de vrouwen en kinderen dat een droefheid om te horen is, doch evenwel moeten 't jaar daarna wederom want ze hebben anders geen handel en ook eensdeels omdat ze daar half toe gedwongen worden van de Portugezen, maar meest uit gierigheid van de winst die alle perikels achter de rug stelt.

Men vindt somtijds veel, somtijds luttel parels in een oester, altemet 200 en meer korrels. De oesters die de beste parels geven zijn die effen en wit zijn die de Indianen heten cheripo, daar men de lepels van maakt en ook schelpen om uit te drinken. Men verkoopt de parels met zeven die daartoe gemaakt worden van blik en hebben ronde gaten; deze zeven zijn velerlei en de eerste zeef heeft kleine gaatjes; de parels die daardoor vallen hebben hun prijs en daarna een andere zeef met wat groter gaten en de parels die daardoor vallen hebben wat hogere prijs en zo voorts opwaarts tot zeven of acht toe. Het kleine tuig die geen parels mogen verstrekken heten ze alioffar; deze verkoopt men met de ons en worden gebruikt in de apotheken en medicijnen, waartoe veel naar Portugal en Venetië gevoerd worden en zijn zeer goedkoop. Om de parels een mooie kleur te geven zo nemen ze in Indien rijst, kwalijk gestoten met zout, daarmee [163] wrijven ze het goed en worden daar zo mooi mee als kristal, en blijven zeer goed en helder.

Daar is noch een andere soort van oesters die de Indianen heten chanca (6) en de Portugezen madre perola of parelmoeder en zijn van de schelpen die men bij ons noemt kinkhoorn, welke ze lustig weten te bereiden en te reinigen zodat ze veel getrokken en naar Portugal gebracht worden om uit te drinken en voor een sieraad te houden, voornamelijk die van China en Bengalen komen, sommige verguld en met andere kleuren en loofwerk en figuren gewrocht zoals wij dagelijks wel zien van die altemets herwaarts over gebracht worden. Men maakt er ook in Indien veel dingen van als schrifturen, (7) tafels, buffetten, tiktak-borden, doosjes, staffen (8) voor de vrouwen in de hand te dragen en duizend ander diergelijke dingen en curieusheden, de al ingelegd en bedekt zijn met deze chanco of parelmoeder dat zeer fraai om te zien is en zeer meesterlijk en curieus gemaakt en zijn in Indien zeer algemeen zodat er nauwelijks een woonplaats in Indien is of zij hebben daar iets in dat met de parelmoeder gewrocht is en wordt ook veel vervoerd, zo naar Portugal als naar andere wegen, maar in Indien wordt het meer gewaardeerd (9) en versleten als in geen wegen, want de Indiaanse vrouwen en voornamelijk in Bengalen (10) plegen manillien of armringen om de armen te dragen, te weten de fatsoenlijkste; en men mocht niet een maagd haar maagdelijkheid benemen die van staat en fatsoenlijk was of zij moest van deze parelmoeders ringen om de armen hebben, wat noch veel hedendaags onderhouden word waardoor het veel versleten wordt.

De schildpadden zijn in Indien ook in grote menigten van [164] wiens schilden maken veel curieuze dingen als kammen, kopjes, schalen om uit te drinken, schijven om met te tiktakken en veel ander diergelijke dingen en weten het een mooie en blinkende kleur te geven zodat het een lust om te zien is en wordt in Indien in meer waarde gehouden dan de parelmoeder om zijn mooiheid en fraaie kleur die ’t heeft.

Dat 85. capittel.
Vande diamanten.

De diamanten, die de Arabyers ende Mooren noemen almas ende de Indianen van daer de diamanten groeyen yraa ende die Malayen, al waerse oock ghevonden werden, itam; zy groeyen in 't land van Decam, achter Ballagatte, by de stadt van Bisnagar, al waer zijn twee ofte drie berghen, daermense graeft, welcke de coningh van Bisnaguar groot profijt doen, want doeter scherpe wacht houwen ende heeftse verpacht, midts dien dat alle diamanten, die over de 25. mangelijns weghen, zijn daerenboven voor de coningh; elcke mangelijn zijn 4. greynen in 't gewicht, ende so jemant ghevonden wert, die de selfde verberghen, werden op lijf ende goet gestraft.

Daer is noch een anderen bergh in 't landt van Decam, die genaemt wort Roça Velha, dat is soo veel als die oude rootse. Van hier comen de beste diamanten, ende werden tot den meesten prijs vercocht, en de diamantslypers en juweliers en oock de Indianen wetense seer lichtelijck t'onderscheyden en te kennen. Dese diamanten werden veel ghebracht te coop op een merckt, die ghehouden werdt in een stadt, ghenaemt Lispor, welck leyt in ‖ 't selfde landt van Decan, tusschen Goa ende Cambayen al waer gaen die Banyanen ende Gusaratten van Cambayen en coopense op en brenghense naer Goa ende ander weghen, en zynder seer subtijl op, so dat haer gheen juwelier avantagie en heeft, maer bedrieghen dicwils den besten juwelier vande Christenen. [165]

In dese voorseyde Roça Velha vindtmen diamanten, diemen noemt nayffes, al ghesneden, die also vande nature geprocreert werden. Men houtse in meerder estimatie als d'ander, principalicken vande selfde Indianen.

Inde estreycho ofte enghte diemen heet Tanjapura een landt by Malacca, aen d'een zyde, is ooc een oude rootse, diemen oock Roça Velha noemt, daermen desghelijcks veel diamanten vindt, die seer excellent zijn; zijn cleyn, maer seer goet, doch swaer van ghewichte, 't welcke goet is voor den vercooper, maer niet voor den cooper.

De diamanten werden ghegraven ghelijc het goud inde mynen, en daermen het een jaer graeft de diepte van een mans lenghte, op die selfde plaets vintmen binnen drie ofte vier jaren weder diamanten, die daer telcken weder aen groeyen. Men vindt somtijts diamanten van 100. ende 200. mangelijns en meer, maer seer weynigh.

Daer is noch een ander steen, diemen heet topassio, welcke van coluer by naer den diamant ghelijc is, doch is donckerder, ende is van minder estimatie; men vinter wel, die van groote valeur zijn in hare qualiteyt; werden oock ghegraven als de diamanten, op veel plaetsen van Indien.

Daer zijn oock witte saffyren en robynen, diemen altemets qualijck kan uyt de diamanten onderscheyden, dan die vande goede ende geexpermenteerde juweliers en diamant-slypers ghesien ende gheoordelt werden. Men vint op veel plaetsen van Indien een materiael by naer als bergh cristal, evenwel en is gheen, want men in Indien gheen cristal en heeft, noch op gheen plaetsen van Orienten ghevonden werdt; dese materiael wert ghenaemt berylo; heeft weynigh differentie van't cristal; wort veel ghevonden in Cambayen, Pegu ende Seylon. Zy maken daer veel dinghen af, pater nosters, signetten ende andere duysent curieusheden, die zy aende Christenen vercoopen ende oock selfs ghebruycken. [166]

Dat 85^ste kapittel.
Van de diamanten.

De diamanten, die de Arabieren en Moren noemen almas (1) en de Indianen vandaar de diamanten groeien yraa (2) en de Maleisiërs alwaar ze ook gevonden worden, itam (3); ze groeien in 't land van Decan, achter Ballagatte, bij de stad van Visnagar, alwaar zijn twee of drie bergen daar men ze graaft die de koning van Bisnaguar groot profijt doen, want doet er scherpe wacht houden en heeft ze verpacht mitsdien dat alle diamanten die over de 25 mangelijns wegen zijn daarboven voor de koning; elke mangelijn zijn 4 greinen in 't gewicht en zo er een gevonden wordt die ze verbergt wordt die op lijf en goed gestraft.

Daar is noch een andere berg in 't landt van Decan die genaamd wort Roça Velha (4) dat is zo veel als de oude rots. Van hier komen de beste diamanten en worden tot de hoogste prijs verkocht en de diamantslijpers en juweliers en ook de Indianen weten ze zeer licht te onderscheiden en te kennen. Deze diamanten worden veel gebracht te koop op een markt die gehouden wordt in een stad genaamd Lispor (5) wat ligt in hetzelfde land van Decan, tussen Goa en Cambodja alwaar gaan de Banianen en van Gujarati van Cambodja (6) en kopen ze op en brengen ze naar Goa en andere wegen en zijn er zeer subtiel op zodat van hen geen juwelier voordeel heeft, maar bedriegen dikwijls dn beste juwelier van de Christenen. [165]

In deze voorzegde Roça Velha vindt men diamanten die men noemt nayffes, (7) al gesneden die alzo van de natuur geproduceerd worden. Men houdt ze in meerder waardering als de ander, voornamelijk van dezelfde Indianen.

In de estreycho of engte die men heet Tanjapura, (8) een land bij Malakka aan de ene zijde, is ook een oude rots die men ook Roça Velha noemt daar men desgelijks veel diamanten vindt die zeer excellent zijn; zijn klein, maar zeer goed, doch zwaar van gewicht wat goed is voor de verkoper, maar niet voor de koper.

De diamanten worden gegraven gelijk het goud in de mijnen en daar men het een jaar graaft de diepte van een manslengte op die plaats vindt men binnen drie of vier jaren weer diamanten die daar telkens weer aangroeien. Men vindt somtijds diamanten van 100 en 200 mangelijns en meer, maar zeer weinig.

Daar is noch een andere stee, de men heet topaas wat van kleur bijna de diamant gelijk is, doch is donkerder en is van minder waardering; men vindt er wel die van grote waarde zijn in hune kwaliteit; worden ook gegraven als de diamanten op veel plaatsen van Indien.

Daar zijn ook witte saffieren en robijnen die men altemets kwalijk uit de diamanten kan onderscheiden, dan die van de goede en geëxperimenteerde juweliers en diamantslijpers gezien en beoordeeld worden. Men vindt op veel plaatsen van Indien een materiaal bijna als bergkristal, evenwel is het er geen, (9) want men in Indien geen kristal heeft, noch op geen plaatsen van Oriënt gevonden wordt; dit materiaal wordt genaamd beril; (10) heeft weinig verschil met het kristal; wordt veel gevonden in Cambodja, Pegu en Sri-Lanka. Zij maken daar veel dingen van, paternosters, signetten en andere duizend curieuze dingen die ze aan de Christenen verkopen en ook zelf gebruiken. [166]

Dat 86. capittel
Vande robynen, spynellen, granaden, esmeralden ende andere edele ghesteenten.

De robynen zijn veelderley, ende die beste zijn diemen heet carbunckels, welcke zijn de robynen, die over de 25. Quilaten passeren, welcke weynigh ofte seer selden ghevonden worden. De beste robynen, die de beste coluer ende wateren hebben, heetmen in Indien tockes, welcke zijn ghelijck die carbunckelen. Daer zijn ander, diemen noemt ballax,, welcke zijn wat minder van prijs als die eerste; zijn van coluer rosachtigh. Daer zijn ander, ghenaemt espinellas, die hebben de coluer vierachtigh; dese zijn minder gheestimeert als die twee andere soorten, want en hebben die rechte wateren vande robynen niet. Daer zijn ooc robynen op veel ander manieren; men vinter, die witachtigh zijn, welcke sommighe diamanten ghelijck zijn, als boven gheseyt is; andere zijn van coluer incarnaet ofte bynaer ghelijc witte kriecken, die rijp zijn; men vint robynen half wit half root, sommighe half robijn half saffijr, ende noch andere duysent dusdanige soorten; d'oorsake daer van is, als dat inde steenrootsen ofte bergen, daer zy groeyen, is haer eerste coluer wit, ende daer naer werdense door de hitte vande son ghecureert en tot perfectie en rijpigheydt ghebracht; ende als zy recht volcomen rijp zijn, dan zijnse van coluer root ghelijck die carbunckelen ende tockes, boven verhaelt; ende jet ghebreeckende vande rechte rypigheyt, en datse te vroech werden uyt ghegraven, zijn hare colueren van diversche manieren ende ghelijckenisse, als boven verhaelt; ende al wat zy minder zijn vande rechte roodigheyt vande tockes, zijn minder van prijs en valuer; evenwel naer dat zij schoon en perfect zijn, worden gheacht en gheestimeert een jegelick in zijn qualiteyt. De ghene, die half saffijr en half robijn [167] zijn, die de Indianen noemen nilcandi, welck is te segghen half saffijr en half robijn, is daerom, ‖ dat die robynen ende saffyren groeyen altemael in een rootse, waer van zy dickwils aen malcanderen half een en half ander ghevonden worden. De robynen werden vande Arabyers ende Persianen gheheeten iacut, ende vande Indianen manica,

De saffyren zijn tweederley, te weten van coluer doncker blau en d'ander licht blau; die iacinten, granaden ende robassen zijn oock soorten van robynen, doch seer weynigh gheacht; die Indianen heetense geel ende incarnate robynen, en alsoo voorts, naer datse van coluer zijn. Dese iacinten, granaden ende robassen zijn in soo grooter menichten in Cananor, Calecut ende in Cambayen, so datmen die op alle mercten ende hoecken vande straten te coop heeft by gheheel corgias, elcke corgia zijnde 20. stucks, ende gheven die corgia om een stuyver ofte twee ten hooghsten, soo veel als men begeert, ende is te verstaen vande cleynste soorten. De saffyren en zijn van so grooter estimatie niet als de robynen, doch is oock een vande precieuste steenen naer de diamanten ende robynen. De robynen, saffyren ende die andere ghenoemde steenen groeyen ende worden ghevonden inde rootsen als diamanten; comen uyt Calecut. Cananor ende van veel plaetsen van't landt van Bisnagar, ende die meeste uyt het land van Seylon, welcke wel vande beste zijn; maer die van't landt van Pegu werden voor de fijnste gheacht, al waerder seer veel zijn. De esmeraulten, die de Indianen heeten pache ende de Arabyers samarrut, dese en zijnder gheen in geheel Indien, hoewel men seyt, datter sommige gevonden worden, maar weynigh, en seer selden; werden daer veel ghebracht van Cayro uyt AEgypten, diemen ooc heet orientales; dese werden in Indien veel gheacht, om dat daer weynigh zijn. Van Spaensch Indien wordender oock veel ghebracht, [168] ende veel ghevoert naer het landt van Pegu, al waer zy seer ghesleten werden en veel geestimeert, so datter veel Venetiaenders (die derwaerts getrocken zijn met esmeraulden, ende die ghewisselt aen robynen) rijck met gheworden zijn, om datmen aldaer de esmeraulden liever heeft als de robynen. Alle dese voorseyde ghesteenten werden oock veel ghebruyckt inde apotekerie ‖ ende medicynen.

Die turkoysen worden ghevonden in Persien by groote menichten, ende comen altemet in Indien over Ormus by hondert ponden teffens, te weten met aerde met al; werden in Indien weynigh gheacht, want die Indianen ende Portugesen en draghense niet veel, maken daer weynigh werck af. De jaspe is seer veel in't landt van Cambayen, maer van weynigh estimatie; zy maken daer in Cambayen schottelen ende coppen af; is van coluer groen ghelijck die esmeraulden. De crysolita ende amatisten zijn veel in't eyland van Seylon ende Cambayen, en in Ballaggatte. Den steen ghenaemt alakecca wert ooc genaemt bloet-steen, want stempt metter haest het bloedt, ende ander steenen, diemen noemt melck-steenen, want is goet voor de vrouwen om melck ofte soch te geven. Dese en dierghelijcke steenen zijnder in grooter menichten in Cambayen ende Ballagatte, en brengense tot Goa te coop. Zy maken daer pater-nosters, signetten, ringen en ander duysent curieusheden af; werden veel gheacht, want een singnet van dusdanigen steen ghelden twee ende drie pardauwen 'tstuck. Men vint in Cambayen oock seer veel alambre ofte barnsteen, waer van zy oock veel ringhen ende paternosters en ander dierghelijcke dinghen maken; wordt veel ghesleten. Daer zijn oock steenen, diemen by de Portugesen olhos de gato heet, is soo veel te seggen als catten ooghen (welcke die agato is) om de ghelijckenisse, die zy daer van hebben, en zijn vande selfde coluer ende fatsoen. Comen uyt Cambayen, maer de beste uyt Seylon ende Pegu. Worden weynigh naer Portugael ghebracht, want en zijnder niet seer gheestimeert, ende oock om dat zy meer in Indien ghelden als in Portugael, want de selfde Indianen houdense in grooter weerden, principalick die Chynen, al waer zy veel ghevoert ende beter gheacht en vercocht werden als eenighe ander ghesteenten. De Indianen seggen, dat dese steen een proprieteyt [169] en virtuyt heeft eenen te conserveren inde rijcdomme, dien hy besit ende heeft, ende datse niet sal verminderen, maer wel vermeerderen. De seylsteen, die de Portugesen noemen pedra de cevar, wort in Indien op veel plaetsen ende seer veel ghevonden; die Indianen seggen, so wie datse ghebruyckt dagelijcks een weynigsken in 't eeten, datse een onderhout inde jeucht, sonder wesen van out te krygen, waer door de coningen ende groote heeren van Indien ghebruycken, daer potten ende vaten af te doen maken om haer eeten in te koken om, so zy ghelooven, hare jeucht daer met te onderhouwen.

Dat 86^ste kapittel
Van de robijnen, spinellen, granaten, smaragd en andere edele gesteenten.

De robijnen zijn velerlei en de beste zijn die men heet karbonkels, wat zijn de robijnen die over de 25 Quilaten (1) passeren, welke weinig of zeer zelden gevonden worden. De beste robijnen die de beste kleur en water hebben heet men in Indien tockes en die zijn gelijk de karbonkels. Daar zijn andere die men noemt ballax (2), welke zijn wat minder van prijs dan de eerste; zijn van kleur rosachtig. Daar zijn andere genaamd espinellas, die hebben de kleur vuurachtig; deze zijn minder gewaardeerd dan de twee andere soorten, want ze hebben het rechte water van de robijnen niet. Daar zijn ook robijnen op veel andere manieren; men vindt er die witachtig zijn, welke sommige diamanten gelijk zijn als boven gezegd is; andere zijn van kleur inkarnaat of bijna gelijk witte krieken die rijp zijn; men vindt robijnen half wit half root, sommige half robijn half saffier, en noch andere duizend dusdanige soorten; de oorzaak daarvan is als dat in de steenrotsen of bergen, daar zij groeien, is hun eerste kleur wit en daarna worden ze door de hitte van de zon gecureerd en tot perfectie en rijpheid gebracht; en als zij recht volkomen rijp zijn dan zijn ze van kleur rood gelijk de karbonkels, boven verhaalt; en ontbreekt er iets van de rechte rijpheid en dat ze te vroeg worden uitgegraven zijn hun kleuren van diverse manieren en gelijkenis als boven verhaalt; en al wat zij minder zijn van de rechte roodheid van de tockes, zijn minder van prijs en waarde; evenwel naar dat zij schoon en perfect zijn, worden geacht en gewaardeerd elk in zijn kwaliteit. Diegene, de half saffier en half robijn [167] zijn die de Indianen noemen nilcandi, (3) wat is te zeggen half saffier en half robijn, is daarom dat de robijnen en saffieren groeien allemaal in een rots, waarvan zij dikwijls aan elkaar half een en half de ander gevonden worden. De robijnen worden van de Arabieren en Perzen geheten iacu,(4) en van de Indianen manica,(5)

De saffieren zijn tweevormig, te weten van kleur donkerblauw en de ander licht blauw; de hyacinten, granaten en robassen (6) zijn ook soorten van robijnen, doch zeer weinig geacht; de Indianen heten ze geel en inkarnate robijnen en alzo voorts, naar dat ze van kleur zijn. Deze hyacinten, granaten en robassen zijn in zo grote menigten in Cananor, Calcutta en in Cambodja zodat men die op alle markten en hoeken van de straten te koop heeft bij geheel corgias, (7) elke corgia is 20 stuks en geven de corgia om een stuiver of twee ten hoogste, zoveel als men begeert, en is te verstaan van de kleinste soorten. De saffieren zijn van zo’n grote waardering niet als de robijnen, doch is ook een van de kostbare stenen na de diamanten en robijnen. De robijnen, saffieren en de andere genoemde stenen groeien en worden gevonden in de rotsen als diamanten; komen uit Calcutta. Cananor en van veel plaatsen van 't landt van Visnagar en de meeste uit het land van Sri-Lanka die wel van de beste zijn; maar die van 't landt van Pegu worden voor de fijnste geacht, alwaar er zeer veel zijn. De smaragden die de Indianen heten pache (8) en de Arabieren samarrut, (9) deze zijn er geen in geheel Indien, hoewel men zegt dat er sommige gevonden worden, maar weinig, en zeer zelden; worden daar veel gebracht van Cairo uit Egypte die men ook heet orientalis; deze worden in Indien veel geacht omdat daar weinig zijn. Van Spaans Indien worden er ook veel gebracht, [168] en veel gevoerd naar het land van Pegu, alwaar zij zeer versleten worden en veel gewaardeerd zodat er veel van Venetië (die derwaarts getrokken zijn met smaragden en die wisselen voor robijnen) rijk mee geworden zijn om dat men aldaar de smaragden liever heeft dan de robijnen. Alle deze voorzegde gesteenten worden ook veel gebruikt in de apotheken en medicijnen.

De turkoois worden gevonden in Perzië bij grote menigten en komen altemet in Indien over Ormus bij honderd ponden tegelijk, te weten met aarde met al; worden in Indien weinig geacht want de Indianen en Portugezen dragen ze niet veel, maken daar weinig werk van. De jaspis is zeer veel in 't landt van Cambodja, maar van weinig waardering; zij maken daar in Cambodja schotels en van af; is van kleur groen gelijk de smaragd. De chrysoliet en amethisten zijn veel in het eiland van Sri-Lanka en Cambodja en in Ballaggatte. De steen genaamd alakecca (10) wordt ook genaamd bloedsteen, want het stampt met een haast het bloed uit en ander stenen die men noemt melkstenen, (11] want is goed voor de vrouwen om melk of zog te geven. Deze en diergelijke stenen zijn erin grote menigten in Cambodja en Ballagatte en brengen ze te Goa te koop. Zij maken daar paternosters, signetten, ringen en ander duizend curieuze dingen van; worden veel geacht want een signet van dusdanige steen gelden twee en drie pardauwen 't stuk. Men vindt in Cambodja ook zeer veel alambre of barnsteen, waarvan zij ook veel ringen en paternosters en ander diergelijke dingen maken; wordt veel versleten. Daar zijn ook stenen die men bij de Portugezen olhos de gato (12) heet, is zo veel te zeggen als kattenogen (wat de agato is) om de gelijkenis die zij daarvan hebben en zijn van dezelfde kleur en vorm. Komen uit Cambodja, maar de beste uit Sri-Lanka en Pegu. Worden weinig naar Portugal gebracht want ze zijn er niet zeer gewaardeerd en ook om dat zij meer in Indien gelden dan in Portugal, want de Indianen houden ze in grote waarde en voornamelijk de Chinezen alwaar zij veel gevoerd en beter geacht en verkocht worden dan enige ander gesteenten. De Indianen zeggen dat deze steen een voorspoed [169] en kracht heeft een te conserveren in de rijkdom die hij bezit en heeft en dat ze niet zal verminderen, maar wel vermeerderen. De zeilsteen die de Portugezen noemen pedra de cevar, wordt in Indien op veel plaatsen en zeer veel gevonden; de Indianen zeggen zo wie dat ze gebruikt en dagelijks een weinig in ’t eten doe, dat ze een onderhoudt in de jeugd zonder het wezen van oud te krijgen, waardoor de koningen en grote heren van Indien het gebruiken om daar potten en vaten van te laten maken om hun eten in te koken om, zo zij geloven, hun jeugd daarmee te onderhouden.

Dat 87. Capittel.
Vanden steen bezar ende andere tegenfenijn.

De steenen, diemen noemt bezar, welcke comen uyt Persien, van 't land ofte provintie ghenaemt Carrassone, ende ooc van andere plaetsen van Indien, groeyen binnen inde maegh van een schaep ofte boc, ende is ghewassen op een dun stroyken, 'twelcke in't midden leyt, al waer den steen om groeyt, alsmen dickwils by experientie het stroyken daer in vint. Den steen is seer slecht ende glat van buyten; van coluer doncker groenachtigh. Dese bocken worden vande Persianer ghenoemt pazan, waer om heeten den steen paza, ende de Portugesen ghecorrumpeert bazar ofte besar, ende de Indianen pedra do bazar, welc is so veel als merct-steen, want bazar onder die Indianen is te beduyden merckt ofte plaets, daermen alle eetbare spysen veyl hout ende vercoopt; om die selfde oorsake [170] heetmen aldaer het minste ghelt basarucos, ghelijck oft men wilde segghen merckt-ghelt. Dese steen bezar is seer costelicken, ende wert veel ghebruyckt in Indien teghens alle fenijn ende crancheden, en wert meer gheacht als eenighen eenhoorn in Europa, want is seer geexpermenteert, ende wort tot grooten prijs vercocht; hoe datse grooter ende swaerder van ghewichte zijn, hoe zy beter zijn ende meer virtuyt hebben; die ghemeenen zijn van drie, vier ende vijf octaven ghewichte, som min, ander meer. Werden oock veel naer Portugael ghebracht ende veel gheacht. Die plaetsen, daerse meest gevonden werden, is als boven in Persien, ende oock in't eylandt ghenaemt Insula das Vacas ofte 'teylant vande koeyen; leyt voor aende mont vande inganck van Cambayen, dicht byde custe, alwaer die armaden vande Portugesen dickwils gaen eenighe verversschinghe halen, ende dooden veel vande schapen ofte bocken, ‖ al waer zy dese steen bezar veel in vinden. Desghelijcks in't landt van Pan, by Malacca, worter oock veel ghevonden.

In 'tselfde lant van Pan vintmen een steen binnen inde gal van een vercken, die welcke houden in meerder weerden teghen alle fenijn ende cranckheden als den steen bezar; de Portugesen heeten die pedra do porco, dat is: vercken steen; werdt veel in Malacca verhandelt. Zy is van coluer claer rootachtigh, ende bitter in't smaken, ende in't tasten als Fransche seep. Alsmen die wil gebruycken ende jemant te drincken gheeft, so werptmen die in een cop met water, ende latent also een weynigh staen, ende alsdan treckense weder uyt, soo salt water bitter wesen ende reynighen alle fenijn, datmen in't lijf heeft, als by experientie dickwils ghevonden is gheweest. Den steen bezar is hert als steen, maer van ghewichte licht.

Men presumeert, dat dese steenen groeyen inde maegh vande bocken ende de galle vande verckens door virtuyt vande cruyderen, die dese dieren eeten inde weyden, daer zy gaen, ghelijck wy vande reynossero gheseyt hebben, aenghesien dat zy alleenlick op de bovenghenoemde plaetsen groeyen ende op andere plaetsen niet, daer dese beesten ooc zijn. [171]

Inde stadt van Vltabado, in't lant achter Goa, van Ballagatte, wort ghevonden een steen, die de Arabyers noemen hagerarmini ende vande Portugesen pedra Armenia, ende om datter oock veel ghevonden werden in Armenia, soo wordense in't ghemeen alsoo gheheeten; is blauw ende treckt wat naert claer groen. De Mooren besighen die veel inde purgatien ende teghen andere sieckten. Behalven dese voornoemde steenen soo zijn daer noch veel soorten van ghesteenten, soo eedele als teghen fenijn ende andere cranckheden, ende van veel proprieteyten ende virtuyten, ende om dat zy weynigh bekent ende vervoert worden, hebbe alleenlick mentie ghemaect vande ghene, diemen daghelijcks verhandelt ende overal vervoert werden en bekent zijn.

Dat 87^ste Kapittel.
Van de steen bezoar en andere tegenvenijn.

De stenen die men noemt bezoar, welke komen uit Perzië van 't land of provincie genaamd Chorasan en ook van andere plaatsen van Indien, groeien binnen in de maag van een schaap of bok en is gegroeid op een dun strootje wat in 't midden ligt, alwaar den steen omheen groeit, zoals men dikwijls bij experiëntie het strootje daarin vond. De steen is zeer recht en glad van buiten; van kleur donker groenachtig. Deze bokken worden van de Perzen genoemd pazan waar de steen heet paza en door de Portugezen verbasterd tot bazar of besar en de Indianen pedra do bazar, (2) wat is zo veel als markt-steen, want bazar betekent onder de Indianen markt (3) of plaats daar men alle eetbare spijzen heeft en verkoopt; om dezelfde oorzaak [170] heet men aldaar het minste geld basarucos, gelijk of men wilde zeggen marktgeld. Deze steen bezoar is zeer kostbaar en wordt veel gebruikt in Indien tegen alle venijn en ziektes en wordt meer dan als enige eenhoorn in Europa, want het is zeer onderzocht en wordt voor een hoge prijs verkocht; hoe dat het groter en zwaarder van gewicht is hoe zij beter zijn en meer kracht hebben; de gewone zijn van drie, vier en vijf octaven (4) gewicht, soms minder, andere meer. Worden ook veel naar Portugal gebracht en veel geacht. De plaatsen daar ze meest gevonden worden is als boven in Perzië en ook in 't eiland genaamd Insula das Vacas of het eiland van de koeien; ligt vooraan de mond van de ingang van Cambodja, dicht bij de kust, alwaar de armada van de Portugezen dikwijls gaan enige verversing halen en doden veel van die schapen of bokken alwaar zij deze steen bezoar veel in vinden. Desgelijks in 't landt van Pahang, bij Malakka, worden er ook veel gevonden.

In dat land van Pahang vindt men een steen binnen in de gal van een varken die houden ze in meerder waarden tegen alle venijn en ziektes dan steen bezoar; de Portugezen heten het pedra do porco, dat is: varken steen; wordt veel in Malakka verhandeld. Het is van kleur helder roodachtig en bitter in 't smaken en n het tasten als Franse zeep. Als men die wil gebruiken en iemand te drinken geeft zo werpt men die in een kop met water en laat het alzo een weinig staan en alsdan trekken ze het er weer uit en zo zal het water bitter zijn en reinigen alle venijn dat men in 't lijf heeft, als bij experiëntie dikwijls gevonden is geweest. De steen bezoar is hard als steen, maar licht van gewicht.

Men veronderstelt dat deze steen groeit in de maag van de bokken en de gal van de varkens door de kracht van de kruiden die deze dieren eten in de weiden daar zij gaan, gelijk wij van de Rhinoceros gezegd hebben, aangezien dat zij alleen op de bovengenoemde plaatsen groeien en op andere plaatsen niet daar deze beesten ook zijn. [171]

In de stad van Daulatābād, in 't land achter Goa, van Ballagatte, wordt gevonden een steen die de Arabieren noemen hagerarmini (5) en van de Portugezen pedra Armenia en omdat er ook veel gevonden werden in Armenië, zo worden ze in het algemeen alzo geheten; is blauw en trekt wat naar het heldere groen. De Moren gebruiken die veel in de purgaties en tegen andere ziekten. Behalve deze voornoemde stenen zo zijn daar noch veel soorten van gesteenten, zo edele als tegen venijn en andere ziektes en van veel, en van veel voorspoed en krachten en omdat zij weinig bekend en vervoerd worden heb ik alleen mentie gemaakt van degene die men dagelijks verhandelt en overal vervoerd worden en bekend zijn.

Dat 88. capittel.
Een cort verhael ende instructie vande diamanten, robynen, esmeraulden, peerlen ende andere eedele ghesteenten, hoemen sal verstaen, die selfde te recht te kennen ende rekeninghe maken om die te waerderen op haren rechten prijs ende valeur, &c. Ten eersten vande diamanten.

Inden eersten so is te verstaen, dat den diamant de coningh van alle eedele ghesteenten is, ende dat door oorsake om datmen die vercoopt by het ghewichte, ende heeft sekere dickte, daer zy naer ghewrocht wert, want soo zy meer heeft, en deucht met, ende min hebbende kanmen terstont sien ende bekennen, by welcke dickte, al staet zy inden rinck, kanmen sien ende resolveren, hoe veel dat zy weeght, luttel min of meer; ende uyt den rinck wesende, so weegt men die, om also met sekerheyt te waerderen die valeur vanden selfden diamant. Men vindt oude ende antijcke memorien, waerinne gheschreven staen de prysen vande steenen, te weten, een quilaet tot soo veel, twee quilaten tot so veel, ende drie quilaten, &c., ende so voorts vervolgende van alle prysen ende ghewichten; ende om dat men doen daghelijcks so niet en [172] handelde met coopen ende vercoopen als hedensdaegs, so wast altoos nodigh, zijn memoriael by hem te draghen, en is te verstaen vande prysen vande perfecte ende schoone steenen sonder fauten ofte maculen, want wesende onsuyver ofte hebbende eenighe fauten ofte letsels, so ist qualicken, die te waerderen door oorsake vande letsels ofte fauten, diemen daer in vint. Men vint somtijts groote heeren ende princen, die weten willen d'oorsake van so grooten valeur, als die ghesteenten ghelden, en dit heeft anders geen antwoort dan daerom, datmen die alsoo coopt ende vercoopt, want alle dinghen en is niet meer gheacht dan daermen die om coopt ende vercoopt; ende oock soo is daer rekeninghe ende reden; de reden, die daer toe zijn, dat soo een diamant van een quilaet alleen ghelt vijftigh ducaten, hebbende goede perfectie, dese selfde reden is daer, dat een groote steen ofte diamant mach gelden 30. ende 40. duysent ducaten, hebbende groote ende perfectie naer advenant, ende die ghesteenten, so cleyne als groote, diemen tot noch toe vercocht heeft, en hebben noyt soo leech gheweest, dat zy uyt hare rekeninge ende prijs vercocht zijn gheweest; ende om wel te mogen waerderen die groote diamanten, is nodigh te weten te determineren, wat een diamant ghelt van gewighte van ‖ een quilaet alleen, ende een robijn, dienende om den selfden diamant te accompangeren, desgelijcks een esmerault, noch min noch meer, ende wel ghedetermineert hebbende, hoe veel quaet dat het doet die fauten ende letselen en vuyligheyt, die den selfden diamant soude mogen hebben, ende het selfde afgheslaghen inden prijs, gelijc als reden is, te waerderen diamanten, robynen, esmeraulden, orientaelsche, van wat groote die souden moghen wesen.

Wy sullen eerst stellen vande diamanten, want die ander worden naer den diamant ghewaerdeert, ende sullen verclaren de perfectie, die zy hebben moeten. Den diamant, die in als perfect is, moet van lavuer wesen, dat den bovensten tafel so groot is, dat twee tafelkens van't laveur vande zyde maken een tafel van boven, ende dat het schijnsel van't lavuer van't onderste vande diamant die drie daer van een tafel van boven maken, ende moet in als diep wesen nae advenant, ende die tafelkens van ter zyden moeten hangen naer die tafel so seer als die pavellionen ende tenten [173] hanghen naer den appel, wesende vande geheele diepte, ende moet een weynigh meer lancwerpigh als viercant wesen, en dat niet meer dan datmen effen can kennen, welcke die lencte is ende die breete, ende moet wesen sonder eenige fauten vande hoecken en canten, en alle die vier hoecken scharpachtigh ende suyver, en van goede wateren, cristalynen ende duerluchtigh claer, datmen niet en can mercken, dat hy naer eenighen coluer trect, ende dat zy niet droevigh van water is, dan claer ende suyver; ende zijnde de diamant met alle dese perfectie, ghelt seer wel vijftigh ducaten, wesende van een quilaet.

Maer om datmen dese perfectie weynigh vindt, ende weynigh persoonen verstaent hem, so sullen wy stellen, dat een diamant van goetheyt ende perfectie naer die ghemeene gissinghe van ghewichte van een quilaet ghelt 40. ducaten, ende hier mede sullen onse rekeninge maken, ende hebbende een cleyn ofte groote diamant, ofte van wat gewichte, goetheyt ende quaetheyt dat hy soude mogen wesen, so moetmen eerst concidereren ende weten, watdat hy weeght, ende alsment u niet en can geseggen, so moet ghy by u selven concidereren naert oogh, ende set hem altoos op weyniger ghewicht als u dunckt, dat hy mach weghen, op dat ghy altoos seeckerlic moeght waerderen ende binnen besten blyven ende hebbende ghedacht van dat hy soude moghen weghen, soo hout dat in u memorie, ende sult segghen aldus: so daer een diamant waer, die een quilaet woegh, ende hadde wateren als dese, ende waer soo perfect, ofte hadde die canten minder by respect als dese, ofte dat hy hadde eenige onsuyverheydt by respect als dese, ende alle die duecht ofte onduecht ghelijck als den diamant [174] soude mogen wesen, ende concidereert wel, wat dat soude mogen ghelden een diamant, wesende van qualiteyt als dien ghy wilt waerderen, ende dat hy niet meer en woegh als een quilaet, ende hebbende wel ghedetermineert, wat dat hy soude moghen ghelden, eer op het minste als te veel, want het is beter, dat ghy een dinc stelt op een prijs, die het wel mach ghelden als op een prijs, daer twyfel aen soude vallen, oft het waerdigh is, sult den prijs in u memorie houden als voorseyt is, ende sult wederkeeren tot het ghewicht, die den diamant weeght, 'tzy luttel ofte veel, ende sult het selfde gewichte dupliceren, te weten, doender noch eens so veel by, te weten, soo zy twee weeght, sult nemen ander twee, ende multiplicerent met malcander, ende seggen 2. maels 2. zijn 4; weeght het drie, multiplicerent met andere drie ende maken 9., ende so voorts naer advenant, so suldy alle diamanten multipliceren in't gewicht, van wat ghewicht datse soude moghen weghen, ende nemen altoos noch soo veel daer by ende multiplicerent met malcanderen, ghelijck als gheseyt is; ende dat alsoo daer uyt comt ofte dat die somme van sulcken multiplicatie beloopt, sult ghy multipliceren met den prijs ofte 'tghelt, dat ghy ghewaerdeert hebt dat sulcken diamant weerdigh is, wesende van een quilaet, ende dat alsdan ghevonden wert vande leste multiplicatie, dat is den selfden diamant waert.

Ende wesende, dat in't ghewichte eenighe halve in comen, ghelijc of zy woegh 2½. quilaten, so sult ghy die altemael in halve quilaten maken, welcke zijn vijf halve quilaten, ende sult seggen: vijf maels vijf zijn 25., ende dese 25. sult multipliceren met den prijs, dat een half quilaet ghewaerdeert is, en dat daer van procedeert is de waerdye van alsulcken diamant; ende oft sake waer, dat den diamant soo cleyn waer, dat het ghewicht van een greyn min ofte meer daer in comt, so suldy alle die ghewichten reduceren in greynen ende multipliceren als boven, ende dat vant ghewichte procedeert is de waerdye van alsulcken diamant, als ghy wilt waerderen ofte waerdeert. Exempel: daer is een diamant, die weeght twee quilaten, welcke is van sulcken qualiteyt, dat wesende van een quilaet soude 40. ducaten weert wesen, ende wesende van een half quilaet, 10. ducaten, ende van een greyn 2½. ducaten, nu, om te weten, wat ‖ dese diamant van 2. quilaten weert is, so suldy segghen 2. maels 2. zijn 4.; dese 4. sult multipliceren met 40. ducaten, welcke is die waerdye, wesende van een quilaet, so comter 160. ducaten, welcke is den prijs van dese diamant [175] van 2. quilaten. Als ghy nu hebt een diamant, welcke weeght 2½. quilaten, dat zijn vijf halven, sult segghen: vijf maels vijf zijn 25.; dese 25. sult multipliceren met 10., comt 250. ducaten, om dat den halven quilaet cost 10. ducaten, dat is den valuer van 40. ducaten een quilaet, so comt den diamant van 2½. quilaet te gelden 250. ducaten. Wesende nu, dat een diamant weeght 7. greynen, sult segghen: 7. maels 7. zijn 49.; dese 49. sult multipliceren met den prijs, dat een greyn comt te costen, welcke is 2½. ducaten, soo comt te ghelden een diamant van 7. greynen 127 ducaten. Op dese manier soo kanmen altoos weten, wat een diamant waerdigh is, als ghy de prijs van een quilaet ghedetermineert hebt, ende daer naer het gewicht vande diamant, die ghy waerderen wilt, als by dese exempelen verhaelt is, ende sult alsoo met grooter faciliteyt u rekeninghe maken.

Daer zijn nu somtijts diamanten, die maculen ende fauten hebben en onsuyver en onperfect zijn, ende en ghelden juyst gheen 40. ducaten; zijn van minder prijs naer dat die fauten, letselen ofte onsuyverheyt luttel ofte veel zijn, en moghen ghelden een quilaet 36. 35. 34. ende 30. ducaten ofte eenigen anderen prijs, naer datmen bevindt dat die fauten hem hinderlijck zijn. Op dese manier soo ist qualick ende moeylicken te weten, wat een halve quilaet oft greyn soude weert wesen, ende sult aldus doen: so wanneer ghy ghedetermineert hebt die waerdye van een quilaet naer dat u dunct, dat den diamant soude moghen ghelden, ende dat in't ghewichte vande selfde eenige halve quilaten ofte greynen in quamen, soo moet ghy eerst weten de valuer, wat hy soude mogen gelden, wesende van een quilaet, ende maken dan u rekeninghe, dat het vierendeel van sulcken prijs is de waerdye van een halve quilaet, soo is dat, wanneer een quilaet ghelt 40. ducaten, soo ghelt een halve quilaet 10. ducaten, ende een greyn derdehalf ducaet, want vier greynen is een quilaet; ghelt het quilaet 36. ducaten, soo ghelt een half 9. ducaten, ende een greyn 2. ducaten, ende een testoen, en soo voorts naer advenant kanmen weten van alle diamanten, van wat qualiteyt die souden moghen wesen.

Dese selfde rekeninghe maeckt men ooc met die dunne diamanten, robynen ende esmeraulden, die van meerder prijs zijn, als wy [176] naemaels sullen seggen. Soo is te weten, so een robyn is van sulcken qualiteyt, dat hy mach acompangeren een diamant van een quilaet, ghelt ‖ 70. ducaten, ofte datter zijn, die in’t ghewicht acompangeren van een halve quilaet ofte greynen, so moetmen zijn rekeninge maken met halve quilaten ofte greynen, ende is u altoos noodigh den prijs van een quilaet, ende sult weten, dat het vierendeel van 70. ducaten ghelt een halve quilaet, ende het vierendeel van dat een halve quilaet comt te kosten, dat is den prijs van een greyn, ende sult also u rekeninghe maken naer den prijs op dese selfde manier vande esmeraulden, elck naer zijn prijs ende ghewicht.

Daer zijn nu sommighe diamanten, die dun zijn ende hebben een groote schijnsel, dewelcke ghelden meer dan zy weghen ende minder dan zy schijnsel hebben, hebbende een diamant een gantsche dunne tafel ende wat leech, hebbende boven zijn perfectie in 't lavuer ghelijc als wy segghen vande dicke diamanten, die perfect van tafel, zyden ende hoecken zijn. Dese sulcken diamant gheeft een schijnsel van twee, ende weeght maer een, waerom hebbende het schijnsel van wat groote dat het soude mogen wesen, wesende boven gewrocht ende in perfectie, ende onder gheheel dun, soo moeghdy altijdt u rekeninge maken, wesende onder dun, dat zy die helft minder weeght als zy schijnt, ende is, dat zy eerst onder niet gheheel dun is, sal meer weghen, maer 'tghewicht en doet hem gheen profijt; ende hebbende die tafel boven cleynder ende die zyden grooter, so sal zy ooc meer weghen, maer het ghewicht en comt niet te profijt, ende moeght altijt u rekeninghe maken, dat zy de helft weeght van dat zy schijnt, ende wesende van onder niet gheheel dun, sal meer weghen, maer het selfde ghewicht en is hem van gheender weerden; ende hebbende die tafel cleynder ende die hoecken ende zyden groot, soo sal zy oock meer wegen, maer t'ghewicht en comt nieuwers toe te goet, ende moeght altoos u rekeninge maken, dat het maer die helft weeght van dat het toont; want eerment concerteert ende bereyt, so salt genoech verliesen van dat het meer weeght. Ende so daer waren diamanten, die de tafel groot hadden van buyten van sulcken fatsoen ende de canten cleyn, dese en sal niet half weghen ghelijck hij wel thoont, en daerom en is hy niet te quader, dan als die canten seer veel te cleyn waren. So daer een diamant waer [177] onder gheheel dun, ende boven ghelaureert, ende hebbende die andere perfectie als dat behoort, is weert, wesende van een quilaet alleen 70. ducaten, ende hebbende eenige fauten ofte maculen, een jegelic mach concidereren het quaet, dat hem die fauten doen, ende conforme van dien soo mach ‖ men die den prijs setten en waerderen en maken daer naer zijn rekeninge, ghelijc als van die dicke diamanten, doende altoos zijn rekeninghe vande helft van't ghewicht, dat hy schijnt te hebben, te weten, soo hy schijnt te hebben 2. quilaten, maken die rekeninghen van een quilaet, ende so hy thoont te hebben drie quilaten, maken de rekeninghe van ses greynen, welcke is die helft; ende so in 't ghewicht comen eenighe halve quilaten, so sult ghy besien den prijs, die het ghelt, wesende van een quilaet, ende hoe veel dat het die halve comt, en hier mede u rekeninghe maken als voren verhaelt is by de dicke diamanten, ende inde greynen desgelijcks, want daer en is anders gheen differentie als inden prijs, want een perfecten ende suyveren dunnen diamant van een quilaet gelt ende is waert 70. ducaten, ende also in meerder ofte minder ghewicht naer advenant, etc.

Dat 88^ste kapittel.
Een kor tverhaal en instructie van de diamanten, robijnen, smaragden, parels en andere edele gesteenten, hoe men zal verstaan die te recht te kennen en rekening te maken om de te waarderen op hun rechten prijs en waarde, &c. Ten eerste van de diamanten.

Als eersten zo is te verstaan dat de diamant de koning van alle edele gesteenten is en dat door oorzaak omdat men die verkoopt bij het gewicht, en heeft zekere dikte waarnaar het gewrocht wordt, want zo zij meer heeft deugt meer en minder heeft kan men terstond zien en bekennen bij welke dikte, al staat het in een ring kan men zien en besluiten hoe veel dat zij weegt, luttel min of meer; en als het uit de ring is zo weegt men die om alzo met zekerheid te waarderen de waarde van die diamant. Men vindt oude en antieke memories waarin geschreven staan de prijzen van de stenen, te weten, een karaat zo veel, twee karaat tot zo veel en drie karaat, &c., en zo voorts vervolgen van alle prijzen en gewichten; en omdat men toen dagelijks zo niet [172] handelde met kopen en verkopen als hedendaags, zo was het altijd nodig, zijn memoriaal bij hem te dragen en is te verstaan van de prijzen van de perfecte en mooie stenen zonder fouten of vlekken, want als het onzuiver is of heeft enige fouten of letsels, zo is het moeilijk die te waarderen door de oorzaak van de letsels of fouten die men daarin vindt. Men vin somtijds grote heren en prinsen die weten willen de oorzaak van zo’ n grote waarde als de gesteenten gelden en dit heeft anders geen antwoord dan daarom dat men die alzo koopt en verkoopt, want van alle dingen is niet meer geacht dan daar men om koopt en verkoopt; en ook zo is daar rekening en reden; de reden die daartoe zijn dat zo een diamant van een karaat alleen geld vijftig dukaten die hebbende goede perfectie, dezelfde reden is daar dat een grote steen of diamant mag gelden 30 en 40 duizend dukaten die hebben grote en perfectie naar advenant en de gesteenten, zo klein als groot die men tot noch toe verkocht heeft zijn nooit zo laag geweest, dat zij buiten rekening en prijs verkocht zijn geweest; en om goed te mogen waarderen de grote diamanten is het nodig te weten te determineren wat een diamant geld van gewicht van 1 karaat alleen en een robijn die dient om dien diamant te begeleiden, desgelijks een smaragd, noch min of meer en als je goed gedetermineerd hebt, hoe veel kwaad dat het doet de fouten en letsels en vuilheid die dezelfde diamant zou mogen hebben en zo afgeslagen in de prijs, gelijk als het reden is te waarderen diamanten, robijnen, smaragden, oriëntaalse, van wat grootte die zouden mogen wezen.

Wij zullen eerst stellen van de diamanten, want de andere worden naar de diamant gewaardeerd en zullen verklaren de perfectie die zij hebben moeten. De diamant die in alles perfect is moet van slijpvorm wezen dat de bovenste tafel zo groot is dat twee tafeltjes van de slijpvorm van de zijde maken een tafel van boven en dat het schijnsel van de slijpvorm van 't onderste van de diamant die drie daarvan een tafel van boven make, en moet in als diep wezen naar advenant en de tafeltjes van ter zijden moeten hangen naar de tafel zo zeer als de paviljoenen en tenten [173] hangen naar de appel,(1) is van de gehele diepte en moet een weinig meer langwerpig dan vierkant wezen en dat niet meer dan dat men effen kan kennen, wat de lengte is en de breedte en moet wezen zonder enige fouten van de hoeken en kanten en alle vier hoeken scherpachtig en zuiver en van goed water kristallijne en doorluchtig helder zodat men niet kan merken dat het naar enige kleur trek, en dat het geen niet droevig (2) want met alle deze perfectie geld zeer wel vijftig dukaten zijn ze van een karaat.

Maar omdat men deze perfectie weinig vindt en weinig personen het verstaan zo zullen we stellen dat een diamant van goedheid en perfectie naar de gewone gissing van gewicht van een karaat geld 40 dukaten en hiermee zullen we onze rekening maken en hebben een kleine of grote diamant of van wat gewicht, goedheid of kwaadheid dat het zou mogen wezen, zo moet men eerst concluderen en weten wat dat het weegt en als men het u niet en kan gezeggen zo moet ge hij bij u zelf concluderen naar het oog en zet het altijd op minder gewicht dan u denkt dat het mag wegen, opdat gij altijd zeker mag waardeer en binnen het beste (3) blijven en heeft gedacht van dat het zou mogen wegen zo hou dat in uw memorie en zal zeggen aldus: zo daar een diamant waas die een karaat woog en had water als deze en was zo perfect of had de kanten minder bij respect dan deze, of dat het had enige onzuiverheid bij respect als deze en alle de deugd of ondeugd gelijk als de diamant [174] zou mogen wezen en concludeer goed wat zou mogen gelden een diamant die is van de kwaliteit als die gij wil waarderen, en dat hij niet meer weegt dan een karaat en hebt het goed gedetermineerd, wat dat het zou mogen gelden, eerder op het minste dan te veel, want het is beter, dat gij een ding stelt op een prijs die het wel mag gelden als op een prijs daar twijfel aan zou vallen of het dat waard is, zal de prijs in uw memorie houden als voorzegt is en zal wederkeren tot het gewicht die de diamant weegt, hetzij luttel of veel en zal dat gewicht dupliceren, te weten, doe er noch eens zoveel bij, te weten, zo het twee weegt zal ge nemen nog een twee en multipliceren het met elkaar en zeggen 2 maal 2 zijn 4 weegt het drie, multipliceer het met andere drie dat maakt 9 en zo voorts naar advenant, zo zal je alle diamanten multipliceren in 't gewicht, van wat gewicht dat ze zouden mogen wegen en neem er altijd noch zo veel daarbij en multipliceer het met elkaar, gelijk als gezegd is; en dat alzo daaruit komt of dat de som van zulke multiplicatie beloopt, zal gij multipliceren met den prijs of 't geld dat gij gewaardeerd hebt dat zo’ n diamant waard is, is het van een karaat, en dat alsdan gevonden wordt van de laatstee multiplicatie dat is die diamant waard.

En is het zo dat in het gewicht er enige halve in komen, gelijk als die weegt 2½. Karaat zo zal ge die allemaal in halve karaten maken, wat zijn vijf halve karaten en zal zeggen: vijf maal vijf zijn 25 en deze 25 zal je multipliceren met de prijs dat een half karaat gewaardeerd is en dat daarvan komt is de waarde van al zulke diamant; en als het zaak was dat de diamant zo klein was dat het gewicht van een grein min of meer daarin kom, zo zal je de gewichten reduceren in greinen en multipliceren als boven, en dat van het gewicht gekomen is dat is de waarde van al zulk diamant als gij wilt waarderen of waardeert. Voorbeeld: daar is een diamant die weegt twee karaat en die is van zulke kwaliteit dat het van een karaat zou 40 dukaten waard wezen, en is het van een half karaat, 10 dukaten, en van een grein 2½ dukaten, nu om te weten, wat deze diamant van 2 karaat waard is zo zal je zeggen 2 maal 2 zijn 4.; deze 4 zal je multipliceren met 40 dukaten en is de waarde van een karaat zo kom je tot 160 dukaten, wat is de prijs van deze diamant [175] van 2 karaat. Als g hij nu hebt een diamant die weegt 2½ karaat, dat zijn vijf halve, zal je zeggen: vijf maal vijf zijn 25; deze 25 zal je multipliceren met 10, wordt 250 dukaten, omdat de halve karaat kost 10 dukaten, dan is de waarde van 40 dukaten voor een karaat, zo komt de diamant van 2½ karaat te gelden 250 dukaten. Is het nu zo dat een diamant weegt 7 greinen zal jet zeggen: 7 maal 7 zijn 49; deze 49 zal jet multipliceren met de prijs, dat een grein komt te kosten, wat is 2½ dukaten, zo komt het te gelden een diamant van 7 greinen 127 dukaten. (4) Op deze manier zo kan men altijd weten wat een diamant waard is als gij de prijs van een karaat gedetermineerd heb, en daarna het gewicht van de diamant die gij waarderen wil zoals bij deze voorbeelden verhaald is en zal alzo met grot zekerheid uw rekening maken.

Daar zijn nu somtijds diamanten die vlekken en fouten hebben en onzuiver en niet perfect zijn en gelden juist geen 40 dukaten; zijn van minder prijs naar dat de fouten, letsels of onzuiverheid luttel of veel zijn en mogen gelden een karaat 36, 35, 34 en 30 dukaten of enige anderenprijs, naar dat men bevindt dat de fouten erin hinderlijk zijn. Op deze manier zo is het kwalijk en moeilijk te weten wat een halve karaat of grein zou waard wezen en zal het aldus doen: zo wanneer gij gedetermineerd hebt de warde van een karaat naar dat u denkt dat de diamant zou mogen gelden en dat in ’t gewicht van die enige halve karaten of greinen in kwamen zo moet gij eerst weten de waarde wat het zou mogen gelden van een karaat en maken dan uw rekening dat het vierendeel van zulke prijs is de waarde van een halve karaat, zo is dat wanneer een karaat geld 40 dukaten zo geld een halve karaat 10 dukaten en een grein derdehalf dukaat, want vier greinen is een karaat; geld de karaat 36 dukaten zo geld een half 9 dukaten en een grein 2 dukaten en een oude zilveren munt en zo voorts naar advenant kan men weten van alle diamanten, van wat kwaliteit die zouden mogen wezen.

Dezelfde rekening maakt men ook met de dunne diamanten, robijnen en smaragden die van meerder prijs zijn zoals wij [176] later zullen zeggen. Zo is te weten zo een robijn is van zulke kwaliteit dat het mag vergelijken een diamant van een karaat, geldt 70 dukaten, of dat er zijn de in het gewicht vergelijken van een halve karaat of greinen, zo moet men zijn rekening maken met halve karaat of grenen en is u altijd nodig dat u de prijs van een karaat zal weten, dat het vierendeel van 70 dukaten geld een halve karaat en het vierendeel van dat een halve karaat komt te kosten, dat is de prijs van een grein, en zal alzo uw rekening maken naar de prijs op dezelfde manier van de smaragden, elk naar zijn prijs en gewicht.

Daar zijn nu sommige diamanten die dun zijn en hebben een groot schijnsel, die gelden meer dan zij wegen en minder dan zij schijnsel hebben, hebben een diamant een gans dunne tafel en wat laag en heeft boven zijn perfectie in 't slijpen gelijk als wij zeggen van de dikke diamanten die perfect van tafel, zijden en hoeken zijn. Deze zo’ n diamant geeft een schijnsel van twee en weegt maar een, daarom hebben het schijnsel van wat grootte dat het zou mogen wezen, dat is boven gewrocht en in perfectie en onder geheel dun zo mag je altijd uw rekening maken, is het van onder dun dat het de helft minder weegt als het schijnt en is het, dat het eerst onder niet geheel dun is zal het meer wegen, maar 't gewicht doet het geen profijt; en hebben ze de tafel boven kleiner en de zijden groter, zo zal et ook meer wegen, maar het gewicht komt niet te profijt en mag ge altijd uw rekening maken dat het de helft weegt van dat zij schijnt en is het van onder niet geheel dun zal het meer wegen, maar dat gewicht is het van geen waarde; en heeft het de tafel kleiner en de hoeken en zijden groot, zo zal het ook meer wegen, maar t' gewicht komt nergens toe te goed, en mag ge altijd uw rekening maken dat het maar de helft weegt van dat het toont; want eer men het in orde maakt en bereidt zo al het genoeg verliezen van dat het meer weegt. En zo daar waren diamanten die de tafel groot hadden van buiten van zo’n vorm en de kanten klein, deze zal niet half wegen gelijk het wel toont en daarom is hij niet slechter, dan als de kanten zeer veel te klein waren. Zo daar een diamant was [177] onder geheel dun en boven gefatsoeneerd en heeft de andere perfectie als dat het behoort is waard als het van een karaat is alleen 70 dukaten en heeft het enige fouten of vlekken, iedereen mag overwegen het kwaad, dat hem de fouten doen en conforme van die zo mag men de prijs zetten en waarderen en maken daarnaar zijn rekening, gelijk als van de dikke diamanten, doet altijd zijn rekening van de helft van 't gewicht dat het schijnt te hebben, te weten, zo het schijnt te hebben 2 karaat maak de rekening van een karaat en zo het hoont te hebben drie karaat, maak de rekening van ces greinen, wat is de helft; en zo in 't gewicht komen enige halve karaten zo zal gij bezien de prijs die het geld, dat is van een karaat en hoe veel dat het van een halve komt en hiermee uw rekening maken als voren verhaald is bij de dikke diamanten en in de greinen desgelijks, want daar is anders geen verschil dan in de prijs want een perfecte en zuivere dunne diamant van een karaat is waard 70 dukaten en alzo in meerder of minder gewicht naar advenant, etc.

Dat 89. capittel.
Vande robynen.

So wanneer ghy hebt een robijn om te waerderen, die ghelaureert is tafels gewijs, ende dat sulcken robijn dient om te acompangeren een diamant vande selfde ghewichte ofte quilaten, ende so veel quilaten inde coluer, ende so wanneer dat zy heeft 24. quilaten inde coluer ende perfectie, ghelijck alst gout van 24. quilaten, soo ist voor seker, dat hy fijn is ende goedt. Den robijn en vercooptmen niet by ghewichte, ende dat om dieswille, dat hy gheen sekere dickte en heeft, want veel maken die dun door sinnelicheyt ende om haer beter te komen om den gront ofte bladen daer onder te legghen, ende mach oock wel dun [178] wesen, maer niet al te veel, dat het hem eenige letsel doet. Soo een robijn gheheel ende gantsch perfect waer, so inde coluer, suyverheyt, dicheyt, in't lavuer ende fatsoen, gelt 100. ducaten, maer daer zijnder weynigh, die geheel perfect zijn, principalick als zy groot zijn, hebben altoos eenige fauten ofte besmettinge, die bedect zijn ende verborghen, en ander dierghelijcke; ende die de rechte perfectheyt heeft, vintmen weynigh, en oock weynigh hebben daer recht verstant af; daerom so sullen wy stellen, om onse rekeninge te maken, dat een robijn, die in ghemeen verthooninghe ghehouden werdt voor perfect ende goet, is weert ‖ 70. ducaten, waer mede zullen onse rekeninghe maken, soo dat, wanneer een juwelier ofte steen-slyper een ander ondervraeght van een robijn, die welcke hy niet by hem en heeft, dan alleenlic seyt aldus: daer is een robijn vande groote, die mach acompangeren ofte gheselschap houden een diamant van so veel quilaten, ende heeft so veel quilaten van coluer, waer door den anderen genoech verstaet, wat coluer ende groote dat hy heeft; hebbende nu een robijn, ofte robynen tafelen ofte ongheslepen, ende sult die waerderen, ofte wilt weten, wat die ghelden, sult by u selven concidereren ende segghen aldus: soo daer waer een robijn, die niet grooter en waer ende alleenlick dienden om te acompangeren een diamant van een quilaet, ende dat zy van sulcken coluer, suyverheyt ende qualiteyt als dese groote, ende dat zy hadden die fauten naer respect als dese, wat soudese gelden, ende wel gheconcidereert hebbende die qualiteyt, goetheydt ofte quaetheydt ende fauten, hoe veel dat het abateert, ende den prijs ghestelt hebbende, dat hy souden moghen gelden, wesende om te acompaengeren een diamant van een quilaet, dese prijs houdt in u memorie ende besiet den robijn wel, wat groote dat hy heeft ende wat ghewichte van diamant met die heele diepten, dat hy soude moghen acompaengeren, ende oock oft zy noch rau ende ongeslepen is, concidereert, hoe veel dat zy af sal moeten gaen in het slypen, ende van wat groote dat zy sal blyven, naer datse ghelaureert is; hebbende aldus ghedetermineert, ende wat ghewichte van diamant dat hy mach gheselschap houden, soo suldy nemen noch soo veel ghewichte, ende multipliceren dat met het ghewicht, dat ghy ghevonden hebt, dat het soude gelden, acompaengerende een quinlaet [179] ende dat daer van procedeert, dat is de waerdye van alsulcken robijn, in somma dat wanneer ghy ghedetermineert hebt, wat ghewichte van diamant dat hy mach gheselschap houden, sult u rekeninghe maken ghelijck als oft een diamant waer, ende dat procedeert van het ghewicht, sult met den prijs multipliceren, het welcke ghy bevindt dat gelt gheselschap houden een diamant van een quilaet alleen.

Die robynen, die ongheslepen zijn, ende gheen tafels moghen werden, is te verstaen, dat wanneer zy beter alsoo ongheslepen zijn alsse gheslepen soude wesen, desen salmen concidereren den prijs naer den diamant, dien hy mach gheselschap houden, ende die hooghte ofte diepte van de steen, ende daer naer die coluer ende goetheydt ofte quaetheydt, ‖ ghelijck als het valt, ende maecken daer naer zijn rekeninghe ghelijck als vande tafelen, ende gheslepen, ende van die diamanten.

Daer zijn oock diamanten, die en zijn gheen fatsoen van tafels, ende hebben goet fatsoen voor eenighe juweelen, ghelijck als zijn die puncten drie kantigh, harten, ende ander dierghelijcken labueren, om die fauten daer uyt te doen, ende worden alsoo ghewrocht om die ghewicht ende groote te houden, wesende een van dese perfeckt op zijn manier, en gelt soo veel niet als die tafels, want hebben dickwils te veel dickten onder, het welcke 'tghewicht maeckt, maer en is tot gheenen profijt, maer doet eer schade, ende wesende gheheel ende gants dun onder, ende hebbende van buyten alle andere perfectien in als, is soo veel waert als een tafel, die dick is, met zijn gheheele diepte, het welcke is ses en veertigh ducaten, wesende van een quilaet, ende hebbende van dese eenighe, sult daer met handelen als met de ander, te weten: sult concidereren, wat dat zy soude moghen gelden, wesende van een quilaet, ende maken daer naer die rekeninghe ghelijck van de ander, als voorseyt is. [180]

Dat 89^ste kapittel.
Van de robijnen.

Zo wanneer gij hebt een robijn om te waarderen die geslepen is tafelvormig en dat zulke robijn dient om te vergelijke een diamant van hetzelfde gewicht of karaten en zo veel karaat in kleur en zo wanneer dat het heeft 24 karaat en in de kleur en perfectie, gelijk als het goud van 24 karaat, zo is het voor zeker dat het fijn is en goed. De robijn verkoopt men niet bij gewicht en dat om dieswille dat het geen zekere dikte heeft, want veel maken die dun door gehalte en om hen beter te laten uitkomen om de grond of bladen daaronder te leggen en mag ook wel dun [178] wezen, maar niet al te veel, dat het hem enige letsel doet. Zo een robijn geheel en gans perfect was zo in de keur, zuiverheid, dikte in het snijden en vorm geld100 dukaten, maar daar zijn er weinig die geheel perfect zijn, voornamelijk als zij groot zijn hebben ze altijd enige fouten of besmetting die bedekt zijn en verborgen en andere diergelijke; en die de rechte perfect heeft, vindt men weinig, en ook weinig hebben daar recht verstand van; daarom zo zullen we stelle, om onze rekening te maken dat een robijn die in algemeen vertoning gehouden wordt voor perfect en goed is waard 70 dukaten en daarmee zullen er onze rekening maken zo dat wanneer een juwelier of steenslijper een ander ondervraagt van een robijn die hij niet bij hem heeft dan alleen aldus zegt: daar is een robijn van die grootte die u mag begeleiden of gezelschap houden een diamant van zo veel karaat en heeft zo veel karaat van kleur waardoor den anderen genoeg verstaat wat kleur en grootte dat het heeft; heeft nu een robijn of robijnen tafelen of ongeslepen en zal die waarderen of wit weten wat die gelden zal bij u zelf concluderen en zeggen aldus: zo daar was een robijn die niet groter was en alleen diende om te begeleiden een diamant van een karaat en dat het van zo’ n kleur, zuiverheid en kwaliteit is en van deze grootte en dat het had de fouten naar respect als deze, wat zou die gelden en wel geconcludeerd de kwaliteit, goedheid of kwaadheid en fouten, hoe veel dat het vermindert en als de prijs gesteld is dat het zou mogen gelden om te begeleiden een diamant van een karaat, deze prijs houdt in uw memorie en beziet de robijn goed wat grootte dat het heeft en wat gewicht van de diamant met de hele diepten dat het zou mogen begeleiden en ook of het zij noch ruw en ongeslepen is, concludeer hoeveel dat er af zal moeten gaan in het slijpen en van wat grootte dat het zal blijven na het geslepen is; heb het aldus gedetermineerd en wat gewicht van diamant dat het mag gezelschap houden, zo zal je nemen noch zo veel gewicht en multipliceren dat met het gewicht dat gij gevonden hebt dat het zou gelden, begeleid een karaat diamant [179] en dat daarvan procedeert, dat is de waarde van al zulke robijn, in somma dat wanneer gij gedetermineerd hebt wat gewicht van diamant dat het mag gezelschap houden zal ge uw rekening maken gelijk alsof het een diamant was en dat procedeert van het gewicht zal met de prijs multipliceren wat gij bevindt dat het gezelschap houden een diamant van een karaat alleen.

De robijnen de ongeslepen zijn en geen tafels mogen worden, is te verstaan dat wanneer zij beter alzo ongeslepen zijn dan ze geslepen zouden wezen, deze zal en concluderen de prijs naar de diamant die het mag gezelschap houden en de hoogte of diepte van de steen en daarna de kleur of goedheid of kwaadheid gelijk als het valt, en maak daarna zijn rekening gelijk als van de tafels en geslepen en van de diamanten.

Daar zijn ook diamanten die hebben heen vorm van tafels en hebben een goede vorm voor enige juwelen gelijk als zijn de punten driekantig, harten en ander diergelijks werken om de fouten daaruit te doen en worden alzo gewrocht om het gewicht en grootte te houden dan is er een van deze perfect op zijn manier, en geld zoveel niet als de tafels, want hebben dikwijls te veel dikten onder wat 't gewicht maakt, maar is tot geen profijt, maar doet eerder schade en is geheel en gans dun onder en heeft van buiten alle andere perfecties in en is zo veel waard als een tafel die dik is met zijn gehele diepte, wat is zes en veertig dukaten, dat is een karaat en heb je van deze enige zal daarmee handelen als met de andere, te weten: zal concluderen wat dat het zou mogen gelden als het is van een karaat en maken daar na de rekening gelijk van de ander als gezegd is. [180]

Dat 90. capittel.
Van de orientaelsche ende ouden esmerauden: want die van de eylanden van Spaensch Indien en is noch niet gheresolveert, oft zy fijn zijn ofte niet.

Die oude juweliers segghen, soo veer alsmen vont een esmeraud, die perfeckt waer in als, te weten van coluer, suyverheydt, fatsoen ende dickte, dat hy weerdich soude wesen soo veel als drie diamanten, het welcke naer onse rekeninghe wesen soude 120. ducaten, ende ick gheloove wel, dat het waerachtigh is. Maer tot noch toe en isser noyt ghevonden, die in als perfeckt is gheweest, noch groot noch cleyn. Men vinter wel, die perfeckt zijn, te weten van coluer ende fatsoen, maer van suyverheydt ende claerheydt niet een, want hebben altoos eenighe vetticheydt van binnen, ghelijck als groen cruyt ende dierghelijcken, waeromme sullen wy, om onse rekeninghe te maecken, stellen, als dat een esmeraud in ghemeen verthooninghe, estimatie ende perfecktheydt gelt tachentigh ducaten, wesende van de groote, dat hy soude moghen gheselschap houden een diamant van een quilaet alleen, want al ist, dat hy eenighe groene cruyden van binnen in heeft, alsse niet te veel en zijn, wordt al even wel voor perfeckt ghewaerdeert, hebbende alle de ander perfectie, ‖ die zy behoort. Hebbende nu een esmeraud ofte esmerauden om te waerderen, het zy ongheslepen ofte een tafel, is eerst noodich te concidereren die groote, ende wat ghewicht ofte groote van een diamant dat hy soude moghen gheselschap houden, ende daer naer soo besiet die fauten ofte goetheydt, dien hy heeft, ende aenmerckt wel, wat dat eenen alsulcken esmeraud souden weert wesen, als hy niet grooter en waer als een diamant van een quilaet, ende dit wel ghedetermineert hebbende soo suldy u rekeninghe maecken ghelijck als met die robynen, welcke is te nemen het ghewicht vande diamant, daer ghy hem by vergheleken hebt, ende multipliceren dat met noch soo veel, ende dat daer van procedeert, multipliceren met den prijs, die ghy die een quilaet ghewaerdeert hebt, ende dat daer van comt is de valuer van alsulcken esmeraud, ende op dese manier suldy doen met alle esmeraulden, die ghy waerderen wilt, het zy groot ofte cleyn, goet ofte quaet, altoos wel concidererende die fauten, quaetheydt ofte goetheydt, [181] die hy soude moghen hebben, ende naer dien hem waerderen ende den prijs stellen; ende soo daer halve quilaten ofte greynen in het ghewichte (van de diamant, daer ghy hem by ghelijckt) waer, soo moet ghy u rekeninghe maecken met halven ende greynen, als van de diamanten ende robynen hier vooren verhaelt is.

Wanneer ghy wilt waerderen eenighe ghesteenten, is u noodich, goede opsicht te hebben ende concidereren, soo het diamant is, van wat water ende fatsoen, oftse al zijn diepten heeft oft meer, oftse onsuyver is, of eenighe fauten aen de kanten zijn oft in het lavuer, ende wat schade ende abatement dat het hem wel doet inde waerdye ende prijs van de perfectie, op dat ghy niet en dwaelt in het setten van den prijs, ende wat dat hy soude moghen gelden, wesende van een quilaet, om alsoo daer naer u rekeninghe te maecken, als verhaelt is. Soo het een robijn is, aenmerckt wel, van wat groote dat hy is, en wat ghewichte van diamant dat hy mach acompaengeren, ende set hem altoos in minder groote als in meer, op dat ghy niet bedroghen uyt en comt, en concidereert wel, wat coluer dat hy heeft, oft hy eenighe cassidonie heeft, oft onsuyver is, oft hy dun is, oft eenighe andere fauten, dien hy mach hebben, oft hy eenighe ghebreken heeft in't lavuer, ende wat schade ende abatement hem die fauten moghen doen inde prijs van de perfectie, ende inde groote en ghewicht van de diamant, die hy mach gheselschap houden, ende besiet dat ghy hier niet in en dwaelt: salt altemael faelgeren; desghelijcks inde prijs te setten, wat dat hy soude moghen gelden, wesende van de groote om een diamant van een quilaet gheselschap te houden, om alsoo u rekeninghe te maecken van de ghewichte, die zy meer ofte min soude moghen hebben. Dat ick van de robynen segghe, moetmen oock verstaen vande esmerauden, diemen heet orientaelsche, noch min noch meer op die selfde manier.

Daer zijn ander roode ghesteenten, diemen espinellen noemt, en andere van diversche soorten, ende van dese zijnder sommighe soo perfect in hare qualiteyt, dat zy die robynen verghelycken, ende is te verstaen vande goede ende beste; daer zijn ander, diemen heet espinellas da rouca nova ofte nieuwe rootse; [182] sommighe hebben die coluer van robassen, andere trecken naer die coluer van iacijnten, ende ten is niet ghedetermineert, oft het rechte spinellen zijn oft niet, ende die goede juweliers en houden die voor gheen espinellen, maer dat het robassen en iacijnten zijn, en so goet, dat zy die spinellen verghelijcken, waerom die steenslypers ende juweliers willen te verstaen gheven, dat het espinellen zijn, om datmen haer het fatsoen beter betalen soude, waerom zyse policeren met polijscel van spinellen. Dese spinellen in het policeren zijnt spinellen, ende inden coluer robassen en iacijnten, ende daer zijn veel robynen om wel ghepoliceert en gheslepen te wesen, is noodich, datmense policeert met het polijscel van spinellen. Wanneer daer waer een spinelle ofte spinellen vande oude rootse, die in haer genero en qualiteyt goet zijn, ende perfeckt wesende een wel gheslepen tafel, ende perfeckt in als, ende dat hy soude moghen gheselschap houden een diamant van een quilaet, soude weert wesen 40. ducaten, ende hebbende eenighe letsels ofte ghebreken aende perfectie, een yeghelijck mach concidereren, wat schade ende abatement dat het hem mach doen inde prijs, ende daer naer alsoo zijn rekeninghe maken, als vande robynen. Die ballaysen werden oock by gewicht vercocht, maer niet om die te rekenen als van de diamanten en robynen, maer men maecktse die rekeninghe eenmael nae't ghewichte, te weten: den besten ballays, diemen mach vinden, wesende van een quilaet, mach weert wesen 10. ducaten, ende hebbende eenighe letsels ofte ghebreken, soo inde coluer als van d'ander perfectien, is van minder valuer, nae datse zijn; maer wesende perfeckt, als gheseyt is, gelt 10. ducaten, ende 2. quilaten 20. ducaten, van 3. quilaten 30., en alsoo naer advenant, ‖ naer die groote ofte cleijnte ende ghewicht, dat zy souden moghen hebben; ende hebbende eenighe fauten, een yeghelijck mach concidereren, wat hy weerdich soude wesen, wesende van een quilaet, ende maken alsdan zijn rekeninghe enckelijck, als verclaert is. [183]

Dat 90^ste kapittel.
Van de oriëntaalse en oude smaragden: want de van de elanden van Spaans Indien is noch niet besloten of zij fijn zijn of niet.

De oude juweliers zeggen, zo ver als men vond een smaragd die perfect waar in alles, te weten van kleur, zuiverheid, vorm en dikte dat het waard zou wezen zo veel als drie diamanten wat naar onze rekening wezen zou 120 dukaten en ik geloof wel dat het waarachtig is. Maar tot nog toe is er nooit een gevonden die in alles perfect is geweest, noch groot noch klein. Men vindt er wel die perfect zijn, te weten van kleur en vorm, maar van zuiverheid en helderheid niet een, want hebben altijd enige vetheid van binnen, gelijk als groen kruid en diergelijke daarom zullen wij om onze rekening te maken stellen als dat een smaragd in algemene vertoning, waardering en perfectie geldt tachtig dukaten en is van de grootte dat het zou mogen gezelschap houden een diamant van een karaat alleen, want al is het dat het enige groene kruiden van binnen heeft, als ze niet te veel zijn, wordt alles even wel voor perfect gewaardeerd, heeft alle de ander perfectie die het behoort. Hebben nu een smaragd of esmerauden om te waarderen, hetzij ongeslepen of een tafel is het eerst nodig te concluderen de grootte en wat gewicht of grootte van een diamant dat het zou mogen gezelschap houden en daarna zo beziet de fouten of goedheid die het heeft, en merk goed aan, wat dat een al zulk smaragd waard zou wezen als het niet groter was dan een diamant van een karaat en als je dit goed geconcludeerd heb zo zal je uw rekening maken gelijk als met de robijnen, dat is te nemen het gewicht van de diamant daar gij het bij vergeleken hebt en multipliceren dat met noch zo veel, en dat daar van afkomt multipliceren met de prijs, die gij met een karaat gewaardeerd hebt en dat daarvan komt is de waarde van al zulke smaragd en op deze manier zal je doen met alle smaragden die gij waarderen wilt, hetzij groot of klein, goed of kwaad, altijd goed concluderen de fouten, kwaadheid of goedheid, [181] die het zou mogen hebben en naar die het waarderen en de prijs stellen; en zo daar halve karaat of grenen in het gewicht (van de diamant daar gij het bij vergelijkt) was zo moet gij uw rekening maken met halve en greinen, als van de diamanten en robijnen hiervoor verhaald is.

Wanneer gij wilt waarderen enige gesteenten is u nodig goede opzicht te hebben en concluderen, zo het diamant is, van wat water en vorm of het al zijn diepten heeft of meer of onzuiver is of enige fouten aan de kanten zijn of in het slijpen, en wat schade en vermindering dat het hem wel doet in de waarde en prijs van de perfectie opdat gij niet dwaalt in het zetten van de prijs en wat dat het zou mogen gelden, is het van een karaat, om alzo daar naar uw rekening te maken als verhaald is. Zo het een robijn is let goed op van wat grootte dat het is en wat gewicht van diamant dat het mag begeleiden en zet die altijd in mindere grootte dan in meer opdat gij niet bedrogen uitkomt en concludeer goed wat kleur dat het heeft of het enige cassidonie (1) heeft of onzuiver is of het dun is of enige andere fouten die het mag hebben of het enige gebreken heeft in 't slijpen en wat schade en vermindering het die fouten mogen doen in de prijs van de perfectie en in de grootte en gewicht van de diamant die het mag gezelschap houden en beziet dat gij hier niet in dwaalt: zal het allemaal falen; desgelijks in de prijs te zetten wat dat het zou mogen gelden, is het van de grootte om een diamant van een karaat gezelschap te houden, om alzo uw rekening te maken van het gewicht die het meer of min zou mogen hebben. Dat ik van de robijnen zeg moet men ook verstaan van de smaragden en de oriëntaalse, min of meer op dezelfde manier.

Daar zijn andere rode gesteenten die men spinellen noem, en andere van diverse soorten en van deze zijn er sommige zo perfect in hun kwaliteit dat ze de robijnen vergelijken en is te verstaan van de goede en beste; daar zijn anderen de men heet espinellas da rouca nova of nieuwe rots [182] sommige hebben de kleur van robijnen andere trekken naar de kleur van hyacinten en het is niet gedetermineerd of het rechte spinellen zijn t niet en de goede juweliers houden die voor geen pinellen, maar dat het robijnen en hyacinten zijn en zo goed dat zij de spinellen vergelijken, waarom de steenslijpers en juweliers willen te verstaan geven dat het spinellen zijn omdat men hen vanwege de vorm beter betalen zou, waarom ze die polijsten met polijst van spinellen. Deze spinellen in het polijsten zijn het spinellen en in de kleur van robijnen en hyacinten en daar zijn veel robijnen om wel gepolijst en geslepen geweest daarvoor is het nodig dat men ze polijst met het polijst van spinellen. Wanneer daar was een spinelle of spinellen van de oude rots die in zijn genereren en kwaliteit goed zijn en perfect zijn een wel geslepen tafel en perfect in alles en dat het zou mogen gezelschap houden een diamant van een karaat zou waard wezen 40 dukaten en hebben ze enige letsels of gebreken aan de perfectie, iedereen mag concluderen wat schade en vermindering dat het hem mag doen in de prijs en daarnaar alzo zijn rekening maken als van de robijnen. De Balassius worden ook bij gewicht verkocht, maar niet om de te rekenen als van de diamanten en robijnen, maar men maakt de rekening eenmaal naar het gewacht, te weten: de besten Balassius die men mag vinden, is van een karaat, mag waard wezen10 dukaten en heeft het enige letsels of gebreken, zo in de kleur als in de andere perfectie is het van minder waarde ne dat ze zijn; maar zijn ze perfect, als gezegd is, geldt 10 dukaten, en 2 karaat 20 dukaten, van 3 karaat 30, en alzo naar advenant, naar de grootte of kleinheid en gewicht, dat zij zouden mogen hebben; en hebben ze enige fouten, iedereen mag concluderen wat het waard zou wezen, is het van een karaat, en maken alsdan zijn rekening enkel als verklaard is. [183]

Dat 91. capittel.
Van de orientaelsche peerlen.

Die orientaelsche peerlen zijn beter als die van Spaensch Indien, ende hebben oock avantagie inden prijs, want gelden meer, ende hebben beter glants, en zijn claerder en schoonder, ende die van Spaensch Indien zijn donckerder en doder van coluer, alle int ghemeen; daer worden oock wel sommighe ghevonden, die die van Portugaels Indien gheen avantagie en gheven in schoonicheydt, maer zijn seer weynich; maer om onse rekeninghe te maken, sullen alleen setten die beste ende goede peerlen op eenen prijs. Een peerle, die in als perfeckt is van water ende glants en schoonicheydt, en sonder putgiens, en van fatsoen wel ront, ofte ghelijck een peer wel ghedraeyt sonder rompelen, gelt wel, wesende van een quilaet in't ghewicht, een ducaet; en hier met sullen onse rekeninghe maken ghelijck als met die diamanten, robynen ende esmerauden, ende soo die eenighe fauten in die wateren, claerheydt, fatsoen, ofte dat hy eenighe putgiens ofte andere ghebreken heeft, een yeghelijck mach concidereren, hoe veel dat het hem schadet van de perfectie, ende naer zijn goetheydt ofte quaetheyt moetmen hem zynen prijs setten, ende hebbende die prijs ghestelt, salmen besien, wat dat hy weecht, ende alsdan zijn rekeninghe maecken, ghelijck als vande diamanten, robynen ende esmerauden, noch min noch meer, ende soo daer eenighe ghereghen ofte snoeren peerlen waren, te weten aen een vijftigh ofte keetens ghewijs, is noodich, datmense wel besiet, want daerder veel zijn, en moghen niet altemael ghelijck zijn, ende wesende die groote die beste ende die ander naer advenant, is goet, want met die goetheydt van de grooten mach wel passeren die quaetheydt van de cleynen, maer als 't contrarie is, soo is het quaet werck. Waer mede ghenoech is voor die daer lust toe heeft om altoos te dienen tot een memorie, ende die reste, dat daer aen soude moghen faelgeren tot meerder claerheydt ende kennis, moghen haer altoos beraden met die rechte juweliers ende diamantslypers, die daer in ervaren zijn, ende connen haer altoos lichtelijcken met dese instructie behelpen, om hem niet al t'eenenmael te betrouwen op die gheen, die altoos den meesten prijs ende haer eyghen baet soecken, etc.

Dat 91^ste kapittel.
Van de oriëntaalse parels.

De oriëntaalse parels zijn beter die van Spaans Indië en hebben ook voordeel in de prijs want ze gelden meer en hebben betere glans en zijn helderder en mooier en die van Spaans Indien zijn donkerder en dooier van kleur, alle in het algemeen; daar worden ook wel sommige gevonden die van Portugees Indien geen voordeel geven in schoonheid, maar zijn zeer weinig; maar om onze rekening te maken, zullen alleen zetten de beste en goede parels op een prijs. Een parels die alles perfect is van water en glans en schoonheid en zonder putjes en van vorm goed rond of gelijk een peer goed gedraaid zonder rimpels geld wel, als het van een karaat in het gewicht is een dukaat; en hiermee zullen we onze rekening maken gelijk als met de diamanten, robijnen en smaragden en zo er enige fouten in het water, helderheid, vorm of dat he enige putjes of andere gebreken heeft, iedereen mag concluderen hoe veel dat het hem schaadt van de perfectie en naar zijn goedheid of kwaadheid moet men het zijn prijs zetten en hebben we de prijs gesteld zal men bezien wat dat het weeg, en alsdan zijn rekening maken, gelijk als van de diamanten, robijnen en smaragden min of meer en zo daar enige geregen of snoeren parels waren, te weten aan een vijftig (bij een rozenkrans) of kettingvormig is het nodig dat men ze goed beziet want daar er veel zijn mogen ze niet allemaal gelijk zijn en zijn de grote de beste en de andere naar advenant, is goed want met de goedheid van de groten mag wel passeren de kwaadheid van de kleinen, maar als 't contrarie is zo is het kwaad werk. Waarmee het genoeg is voor die daar lust toe heeft om altijd te dienen tot een memorie en de rest dat daaraan zou mogen falen tot meerder helderheid en kennis mogen zich altijd beraden met de rechte juweliers en diamantslijpers die daarin ervaren zijn en kunnen zich altijd licht met deze instructie behelpen om zich niet al t' enenmale te vertrouwen op diegene die altijd de grootste prijs en hun eigen baat zoeken, etc.