Wonderen soo aen als op zeeen, rivieren en meiren

I. Luyken
WONDEREN
Soo aen als in; en wonder-gevallen
Op en ontrent de ZEEËN.

‘t Amsterdam by Ian ten Hoorn

Boek-verkoper Over het oude Heere Logement inde Histori Schryver. 1687. [2v]

Des Plaet-snyders Verklaeringh der Titel-plaet.

GHy siet hier de Verwonderingh, te gelijck met de Zee-vaerd, vertoond in de gedaente eener Vrouwspersoon, hebbende op 't Hoofd een Steven-kroon; boven deselve de Noord-starr; nevens haer een Compas: Door welcke Zee-vaert de Wonderen der Zeeën sijn ondeckt, en aen 't light gekomen. Haer Omhanghsel van Paerlen en andere dingen verbeeld de Water-gewassen. De by haer uytgaende Water-stralen geven te kennen de loopende Rivieren, welcke sigh in de Zee uyt gieten. Aen d'eene sijde nevens haer vertoonen sigh wonderlijcke en vervaerlijcke Zee-monsteren: Aen d'andere sijde een Zee-man, houdende 't Opschrift deeses Boecks. Boven haer siet men een Water-hoos, waer door een Schip nae boven in de lught werd opgetrocken. Voorts, 't vergaen, en Stranden der Schepen: Wonderlijcke Landingen; seldsaeme Behoudingen, soo door geringe Boots, als op woeste, eensaeme Klippen, Eylanden, Platen, e.s.v. Een verschricklijcke Mael-stroom, Draey-kolck of Swelgh-kuyl, alles inslockende, werd hier voor-gesteld: En eyndlijck, een swaere verduysterde Lught, swanger van Storm-winden, Donderen en Blixemen, die de Zee-vaerende persoonen niet weynighmael in 't uyterste gevaer stellen; en van al welcke dingen dit Werck in 't breede handeld. [3r]

I. Luyken
WONDEREN
Zo aan als in; en wonder-gevallen
Op en omtrent de ZEEËN.

Tet Amsterdam bij Ian ten Hoorn

Boekverkoper Over het oude Heere Logement in de Historie Schrijver. 1687. [2v]

De Plaatsnijders Verklaring der Titelplaat.

Gij ziet hier de verwondering tegelijk met de zeevaart vertoont in de gedaante van een vrouwspersoon, heeft op 't hoofd een Steven-kroon; boven die de Noordster; nevens haar een kompas: Door wie de zeevaart de wonderen der zeeën zijn ontdekt en aan 't licht gekomen. Haar omhangsel van parels en andere dingen verbeelden de watergewassen. De bij haar uitgaande waterstralen geven te kennen de lopende rivieren die zich in de zee uitgieten. Aan de ene zijde nevens haar vertonen zich wonderlijke en vervaarlijke zeemonsters: Aan de andere zijde een zeeman die houdt 't opschrift van dit boek. Boven haar ziet men een waterhoos waardoor een schip naar boven in de lucht wordt opgetrokken. Voorts 't vergaan en stranden der schepen: Wonderlijke landingen; zeldzame behoudenis, zo door geringe botsingen als op woeste, eenzame klippen, eilanden, platen, e.d. Een verschrikkelijke maalstroom, draaikolk of zwelgkuil die inslokt wordt hier voorgesteld: En eindelijk een zware verduisterde lucht, zwanger van stormwinden, donder en bliksem die de zeevarende personen niet weinig in 't uiterste gevaar stellen; en van al die dingen dit werk uitvoerig handelt. [3r]

Voor-beright
Aen de bescheydene Leesers.

Waerde Vrienden:

EEn reght Christen is een vlijtigh Aenschouwer aller Wercken Gods, ter eeren en verheerlijckingh van den heerlijcken Naem des Werckmeesters. Hy is een Geestlijck Alchymist, die uyt de dingen, welke voor d'oogen der onaghtsaeme geringh, als Lood en Tin schijnen, weet Goud te trecken, ten prijs der Alderhooghsten, en Voedsel van goede gedaghten in hem selven. In alles siet hy des Heeren vinger. Van 't Geschaepene klimd hy op tot den Schepper. In en ontrent de Schepselen vind hy klaere blijcken van de Wijsheyd, van de Maght, van de Goedertierenheyd, van de sonderlinge, en dickmael gantsch verwonderlijcke Bestieringh haers Maeckers. Allerweegen siet hy, dat God waerlijck groot is in de groote; niet kleyn in de kleyne Wercken sijner handen. Hy bemerckt, dat de groote Elephant niets met allen te veel; 't alderkleynste Vlieghje niets met allen te weynigh heeft. Terwijl hy nu in soo veele Wonderen des Heeren door d'aenschouwingh der oogen een soete verlustigingh des Gemoeds vind, roept hy uyt met [3v] vroolijckheyd des Herten: Hoe groot sijn uwe Wercken, ô Heere! gy hebtse alle met wijsheyd gemaeckt, Psalm. civ. 24. Groot sijn de Wercken des Heeren; sy werden gesoght (aengemerckt, betraght) van alle die daer lust in hebben; of, van wegen al haere lustigheyd, Psalm. cxi. 2. Die soo 't geschaepene Gods aenschouwen, zijn nae by God: Jae, met haer Geestlijck oogh siense gelijck als d'aghterste deelen Gods. 't Gebruyck van 't Boeck der Heylige Schriftuer is eygentlijck eens Vroomen Werck; van 't Boeck der Natuer, zijn Bywerck. Uyt beyde leerd hy God kennen (doch uyt 't eerste klaer en helder; uyt 't ander ingewickeld); in beyde sigh over God verwonderen; en aengeset te werden, om hem t'eeren, te dienen, te lieven, te verheerlijcken. De Heremit Antonius van eenige Wijsgeeren gevraeghd zijnde, hoe hy in sijn' eensaemheyd de troost en verquickingh der Boecken kon ontbeeren, gaf tot antwoord: 'k Heb een Boeck, alleen van drie Bladeren; maer begrijpende ontelbaere Letteren. De Bladeren deeses Boecks zijn Hemel, Aerde, Zee. De daer in staende Letteren zijn Son, Maen, Starren, Bergen, Beecken, Boomen, Bloemen, Beesten, Vogelen, Visschen, en voorts alle sienlijcke dingen, beyde groote en kleyne. Dit Boeck heb ick altijd voor my. Hier in Studeer ick dagh en naght. Hier uyt schep ick soo veel wijsheyd als ick kan vatten. Hy moest geseght hebben, twee Boecken; 't eene 't Woord des Levens, Phil. II. 16. waer door de Mensche Gods volmaecktlijck tot alle goed werck werd toegerust, 2. Tim. III. 17. Waer nae hy sijn pad kan suyver houden, Psalm. cxix. 9. 't Welck in hem moet woonen rijcklijck, met alle wijsheyd, Colos. III. 16.; om hem te zijn den regel sijns levens, Galat. vi. 16. Een Lantaerne voor sijne voeten; een Light, schijnende in de duystere plaetsen onses van natueren verduysterden Herts; tot dat de dagh aen lighte; de tijd der volmaeckte kennis in 't toekomende leven sal verschijnen, en de Morgenster, Christus, opgae in sijne volkomenheyd in onse Herten, 2. Pet. I. 19. In dit Boeck moetmen bysonlijck Studeeren; dagh en naght daer van spreecken, Psal. I. 2. van kinds been af 't selve weeten, 2. Tim. III. 15. Maer dan oock daer by gebruycken 't Boeck der Natuer, ten soodaenigen eynde als alreeds geseghd is. Waerlijck een oock seer dienstigh Boeck; waer toe wy selfs van 't Boeck der Schriftuer werden geweesen, om daer op te letten, om daer uyt [4r] geduerigh nieuwe stof te vinden ten Lof des Heeren. Een groot Boeck, van drie geweldigh-groote bladeren: De wijd-uytgestreckte Hemel, met al sijne blinckende Schilden, ontelbaer in meenighte; heerlijck in light. De soo veele Volckeren bevattende Aerde, met al haere seldsaemheden: De Zee, groot en wijd van begrijp, met soo veelerley wonderen. De Vroome aenschouwd dit alles, en hy heeft sijnen lust daer aen, ten prijse des Almaghtigen. Siet hy op den Hemel, hy roept terstond uyt met David: De Hemelen vertellen Gods eer, en 't Uytspanssel verkondight sijner handen werck. De dagh aen den dagh stort overvloedighlijck spraecke uyt, en de naght aen de naght toond wetenschap. Geen spraeck noch geene woorden (geenerley Volckeren, hoe verscheyden oock van tael) zijn'er, daer haere stem niet werd gehoord, Psalm. xix. 2. 3. 5. Al de Goden der Volckeren sijn Afgoden; maer de Heere heeft de Hemelen gemaeckt. Majesteyt en heerlijckheyd zijn voor sijn aengesight; sterckte en vroolijckheyd zijn in sijne plaetse, 1 Chron. xvi. 26. 27. Aenschouwd hy d'Aerde, op welcke de reghterhand des Heeren sigh verhooghd, en kraghtige daeden doet, stracks werden hem indaghtigh de woorden Gods: Wie heeft d'Aerde haere Maete, omloop, breedte, diepte, geset! Wie heeft over haer een rightsnoer, om te hebben haere juyste ge-evenmaetigheyd, gestalte en schoonheyd, getrocken! Waer op sijn haere grondvesten neergesoncken! Wie heeft haeren hoecksteen, om 't werck t'saem te heghten, en vast te maecken, geleght! Job. xxxviii. 5. 6. En roept daer op dan uyt: Heere onse God! hoe heerlijck is uwen naem op de gantsche Aerde! De gantsche Aerde is uwer heerlijckheyd, is uwer Wonderen vol. Wend hy 't gesight nae de Zee, terstond is d'uytspraeck sijns monds, en den Lofsangh sijner lippen: Wie heeft de Wateren met sijne vuyst, met sijne holle hand, gemeeten; en van de Hemelen met de spanne de maet genoomen; met een drielingh, een seeckere Maet, 't stof der aerde begreepen; de Bergen gewoogen in een Wage, en de Heuvelen in een Weeghschael. Jes. xl. 12. De Heere is 't, die dit geweldige gewight der Wateren in toom houd: Die over 't vlacke derselve een Perck rondom afgeteeckend heeft tot aen de voleyndingh des lights met de duysternis toe, Job. xxvi. 10. Wie heeft de Zee met deuren toegeslooten, ingehouden, als een betuyningh om haer geleght, doese uytbrack [4v] en uyt de Baermoeder, 't bestier en 't bevel Gods, in een oogenblick, gelijck een Kind uyt sijns Moeders buyck (of oock uyt den afgrond, waer meê d' Aerde in 't beginssel aller dingen bedeckt was) voortquam! Doe God de Wolcke tot hare kleedingh stelde, en de donckerheyd tot haeren windeldoeck. Doe hy voor haer met sijn besluyt d'Aerde doorbrack, holligheden daer in maeckte, door welcke een deel haers Waters, als in binnen-kameren ontfangen werdende, en anderwegen weer uytvloeyende, veroorsaecken de Rivieren en Fonteynen, en settede grendel en deuren, Duynen en Stranden; en seyde: Tot hier toe sult gy koomen, en niet verder. Hier sullen deese deuren en grendelen sigh stellen tegens den hooghmoed uwer Golven. Job. xxxviii. 8. 9. 10. 11. Daer op dan, tot bestraffingh der Godloose, die den Heere niet verheerlijcken uyt d'aenmerckingh sijner wercken; der verstandeloose of onaghtsaeme, die hier op 't hert niet stellen; en tot opweckingh sijns selven, roept hy uyt: Hoor nu dit, gy dwaes en hertenloos Volck, die oogen hebben, moet niet sien; ooren, maer niet hooren. Sult gy-lieden my niet vreesen, spreeckt de Heere! Sult gy voor mijn Aengesight niet beven, die ik der Zee 't Sand tot een pael gesteld heb, met een eeuwige insettingh, datse daer over niet gaen sal. Ofschoon haere Golven sigh beweegen, soo sullense doch niet vermoogen. Ofse schoon bruyssen, soo sullense doch daer niet overgaen. Jerem v. 21. 22.

Om nu veele Menschen aenleydingh te geven tot sulcke nutte gedaghten; jae oock om sulcks te doen met een sonderlinge verlustigingh des Gemoeds, heb ick my voorgesteld, van de vervaerdigingh mijner andere Wercken nu en dan eenige uyren af te breecken, en deselve te besteeden tot een breede verhandelingh van de voornaemste wonderen en seldsaemheden, welcke vernuftige Betraghters aen de Wercken Gods, soo ontrent de Schepselen, als 't bestier Gods over deselve, hebben waergenoomen: En waer over Godsalige Betraghters moeten uytroepen: Loof den Heere! Loof den God der Goden! Loof den Heere der Heeren; die alleen groote Wonderen doet; die de Hemelen met verstand gemaeckt heeft; die d' Aerde op 't Water heeft uytgespannen; die de groote lighten heeft gemaeckt, Psalm. cxxxvi.

De nieuwsgierigheyd, of de begeerte, om wat vreemds, wat seld [‘1r] saems, wat wonderlijcks te hooren, is den Menschen gelijck als aengebooren. Selfs een Kind, 't welck noch naeuwlijcks ses woorden aghter malkander kan uytbrengen, toond sijne vergenoegingh, wanneer men 't yets seght, 't geen 't Kinderlijck verstand als wat wonders bevat; en laet deselve blijcken, door 't uytstamelen van; Dat's moy! Jae even hier door kanmen haer krijten in lagchen veranderen. Ick kon derhalven niet twijffelen, of deese van my voorgenoomene Stof sou Leesers vinden. Alleenlijck wenschte ick, dat ick tot deese verrightingh meer tijd en bequaemheyd had mogen hebben: En dat de geene, welcke mijnen arbeyd leesen, het niet alleen lieten blijven by de verwonderingh, welcke in haer gantsch vermoedlijck dickmael sal oprijsen; maer dat deese verwonderingh aen en ontrent de Schepselen Gods haer moght aensetten tot liefde tegens die heerlijcke, tot vreese voor die ontsaghlijcke; tot vertrouwen op die goedertierne, tot gehoorsaemheyd aen die almaghtige Majesteyt.

Mijn voorneemen tot de daed brengende, soo heb ick begonnen van de Wateren; en dus siet gy hier 't eerste Deel mijns ontworpenen Werks, onder den Titel van WONDEREN soo aen als in, en WONDER-GEVALLEN op de Zeeën, Rivieren, Meyren, Poelen, e.s.v. Van d'orde hier in gehouden, sal ick kortlijck dit beright geven.

'k Heb de verhandelingh deeser Stoffen willen voorstellen by manier van Gespreckhoudingh; wijl deselve my bequaemst daght, soo tot ondersoeckingh en vergelijckingh der voortgebraght-werdende saecken, als om dies te bequaemer eenige verlustigende Buytensprongen te konnen maecken; wijl doch de veranderingh soo van Spijsen als andere dingen ons geduerigh behaeghlijck valt. Te liever deed ick dit, wijl ick vernam, dat deese in andere mijner uytgegevene Wercken gehoudene manier niet onsmaecklijck is geweest. De T'saemenspreeckers zijn HONORIUS; een eerlijck, aensienlijck Burger. Sijne Gemaelin HONESTA; een eerbaere, verstandige Vrouw. MARINUS; een wel-bereysd Zee-vaerend Man; en POLYLECTOR, een beleesen Persoon. Honorius en Honesta speelen hier de Rol van vraegende, ondersoeckende, tegenwerpende. Marinus en Polylector van berightende, tegenstellende [1v] vergelijckende. Waer by aen te mercken staet, dat meest alles wat Marinus verhaeld, als hem selfs bejegend, is voorgesteld uyt de Beschrijvingen der geene, die de verhaelde dingen zijn overkoomen, of deselve hebben gesien. In mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen had ick voor my selven aengenomen de Naem van Sinnebald. In mijn Groot Historisch Schouw-Tooneel, en in mijne Groote Historische Rariteyt-Kamer dien van Leesaert. In mijne Groote Historische Oceaen dien van Bibliander. In mijn Groot Historisch Magazijn dien van Philo-Sephar. Hier nu dien van Polylector. Aller beteeckeningh is ontrent deselve, te weten, van Boeck-beminner, Veel-leeser, Boeckman.

De Titel beloofd WONDEREN soo aen als in, en WONDER-GEVALLEN op de Zeeën, Rivieren, Meiren, e.s.v. 'k Vertrouw, dat wy in 't Werck 't beloofde gegeven hebben, of noch geven sullen. Want in dit Stuck hebben wy (op dat 't selve niet al te dick viel) maer alleen konnen afhandelen de Wonderen soo aen als in de Wateren. De Wondergevallen op deselve sullen in een ander Deel werden voorgesteld: Doch soodaeniger wijs; dat, gelijck wy in dit Stuck onder de Wonderen soo aen als in de Zeeën somtijds hebben laeten invloeyen eenige Wonder-gevallen op deselve; ook in 't andere Stuck der Wondergevallen op de Zeeën somtijds sullen ingelast werden eenige Wonderen soo aen als in de Zeeën, welcke hier voorby zijn gegaen, vermitsse van de Wonder-gevallen niet wel konden afgescheyden werden.

In mijne voorheenen uyt-gegevene Wercken heb ick verscheydene dingen van vreemdigheden der Wateren verhaeld, insonderheyd in de gedaghte mijne Curieuse Aenmerckingen. Om nu 't eens geschrevene niet weer op nieuws voor te stellen, heb ick d'alreeds verhandelde saecken hier voorby gegaen; alleen aenwijsende, waer deselve in mijn' andere Schriften sijn te vinden. Somtijds echter heb ick yets daer van moeten herhaelen, 't sy tot bewijs, of tot vergelijckingh, of tot ophelderingh eeniger op de baen gebraghte dingen. Doch sulcks geschied dan op 't ingedrongenste. Of oock wel in't breede, wanneer ick anderwegen maer alleen kortlijck en als in 't voorby-gaen daer van gewagh had gemaeckt. [2r]

Meerendeel wijs ick aen d'oorsaeck der dingen, welcke ons ontrent de Wateren, en 't geen daer aen hanghd, seldsaem, wonderlijck, bynae ongelooflijck voor komen: Om oock hier in de weet-gierige, echter weynigh-beleesene Leesers, te gerieven. Dickmael stel ick daer ontrent verscheydene meeningen voor; somtijds aen wijsende welcke Reden-gevingh de gewightighste schijnd; somtijds oock 't oordeel aen de verstandige laetende. Gewisselijck sijn'er veele dingen in de Natuer, waer van d'oorsaeck ons verborgen; de Reden ongewis, en alleen een Raedsel is. 't Geen de wijsste aller Koningen, aller Menschen, seyde in opsight van de Regeeringh Gods over alle saecken des Werelds, heeft oock sijne waerheyd ontrent veele der Wercken of Schepselen Gods: Doe sagh ick al 't werck Gods, dat de Mensch niet kan uytvinden. … om 't welck een Mensch arbeydet om te soecken, maer hy sal't niet uytvinden. Jae, indien oock een wijse seyde, dat hy 't soude weeten, soo sal hy 't doch niet konnen uytvinden. Pred. viii. 17.

Niet altijd bind' ick my soo seer aen de Zee, dat ick niet oock somtijds de voet eens op 't Land sou setten; 't sy wanneer de saeck, van welcke gehandeld werd, sulcks vereyscht; of om, tot dies te meer verlustigingh der Leesers, een aengename buyten-tred te maecken.

Wy beginnen ons Werck met de Schip-vaerd over de Zeeën: 't Middel, 't welck 't Menschlijck vernuf heeft uytgevonden, om te springen over d'onmeetlijcke Aerd-kloven; om een Pad te hebben door de Baren: Soo dat deese groote Plas veeler-wegen wel ongrondlyck sijn magh; maer niet meer onovergaenbaer is voor de Kielen; als daer 't Ys haeren loop koomd te stuyten. Even door dese Schip-vaerd sijn onse Kooplieden als kleyne Koningen geworden; en onse Koopsteden hebben als de geheele Weereld in haere Mueren gekreegen. Meer vind men'er die rijck sijn geworden door 't ploegen van de Zee, als door 't ploegen der Ackeren. Daer nae gaen wy voort tot de soo aenmercklijcke, als wonderbaere dingen en eygenschappen aen; vervolgens in de Zeeën: En wy derven vertrouwen, dat veele Leesers met een nutte verlustiging eenige uyren hier in sullen konnen door brengen.

Misschien sullen in deese onse voor-gestelde Wonderen eenige dingen aen sommige persoonen al te wonderlijck voor koomen, en derhalven nauwlijcks geloof by haer konnen vinden. In eenige andere mijner Voor-berighten aen de Leesers heb ick desulcke geantwoord; oock somtijds in dit Werck selfs. Onse Verwonderingh spruyt uyt onse Onweetenheyd. Onkunde van saecken doet ons een valsch oordeel vellen, 't Geen wy niet konnen bevatten met ons vernuf, meenen wy dickmael [3v] dat'er niet is, en houden 't voor onmoogelijck te gelooven. Dit heeft sijne waerheyd, beyde in wonderlijckheden der Natuer, en in de seldsaemheden eeniger Geschiedenissen. Dat'er Antipoden zijn; dat is, Volckeren, welcke onder ons woonen, en met haere Voeten tegens d'onse aengaen, wierd voortijds van de geheele Weereld niet alleen belagcht, als een verdightsel, maer oock verworpen als onmoogelijck. Om dat sommige ervaerener en verresiender Mannen dit voor waeraghtigh hielden, wierdense niet alleen bespot, maer oock geketterd. Selfs een Roomsche Bischop heeft eenen anderen Bischop, dit gevoelen verdeedigende, van sijn Bisdom verworpen en in den Ban gedaen. Nu is'er geen seeckerder saeck als deese, wijl d'ondervindingh alle tegenstanders van haere dwaelingh heeft overtuyghd. Gelijck 't een onbesonnene dwaesheyd is, alles sonder onderscheyd voor waerheyd te gelooven, soo is't oock een vermetene dwaesheyd, alles wat onse botte wijsheyd te seldsaem voorkoomd, voor leugen te verwerpen. Immers, soo veel de Wonderen deeses Wercks betreft, van al 't verhaelde brengh ick Getuygen by; en op der selver Geloof heb ick 't voor-gedragene ter neer gesteld: Somtijds oock ondersoght, of, en welcker wijs de voor-gestelde Seldsaemheden waeraghtigh en voor 't Historisch Geloof aenneemlijck konnen sijn.

Indien nu onse Wonderen soo aen als in de Zeeën 't geluck hebben van eenighsins wel ontfangen te werden, soo sullen wy ons begeven, om te laeten volgen de Wonder-gevallen op de Zeeën; waer ontrent sigh niet weynige seldsaeme saecken sullen opdoen. Ondertusschen evenwel staen wy in beraed, of wy niet eerst ter handen willen vatten de Wonderen aen en in d'Aerde (welcke, wijlse sightbaerder zijn, oock in meerder getal ons sullen voorkoomen, als die aen en in de Zeeën) om daer nae gelijcklijck te verhandelen de Wonder-gevallen op de Zeeën en den Aerdbodem [doch de laetste maer alleen voor soo veelse afsonderlijck de Reysigers raecken; want d'overige behooren tot onse Kronijck der Kronijcken; of tot andere onser Wercken, alreeds uytgegeven, of die noch uyt te koomen staen]. Evenwel met deese Voorwaerde, dat wy oock hier ontrent somtijds, nae onse gewoonte, een [4r] Buyten-sprongh sullen maecken; en, gelijck wy in de Verhandelingh der Zeeën al dickmael een verlustigingh op 't Land hebben gesoght, dat wy desgelijcks, van de Vreemdigheden der Aerde spreeckende, nu en dan, om in veranderingh vermaeck te vinden, wel eens weer voor een korte tijd in Zee sullen steecken. Waerlijck, de Zee is 't reghte Sinnebeeld der onbestandigheyd; sijnde nu stil, dan woedend: Nu ebbende, stracks weer vloeyende. Op den gantschen Aerdbodem is alles onbestandigh. Jae de Hemel, de Starren, de Lught, 't Water, en alles wat Aerdsch is, bestaet in een bestandigheyd van onbestandigheyd: Waerom souden wy dan, van de Zeeën gesproocken hebbende, en van d'Aerde sullende spreecken, juyst bestandigh by eene voorhebbende Stof moeten blijven. Dat oock ons leven, en de Staet onses levens, seer bequaemlijck by de Zee werd vergeleecken, is yeder bekend. Laet ons dan bysonderlijck hier nae traghten, dat wy in al de hobbelingen, hooghstijgende golven, en gevaeren des selven mogen uytwerpen een verseeckerd Ancker: Door 't Geloof, 't welck alles overwind, siende op den onsienlijcken; door de Hoop, die niet beschaemd, ons vertroostende met 't toekoomende; door de Liefde, stercker als de dood, allerley wederwaerdigheden weynigh aghtende. Een groot, een seer groot werck sullen wy verright hebben, indien wy d'onbestandigheyd van al 't vergancklijcke ons doen dienen, om bestandighlijck te traghten nae 't eeuwigh-bestandige, daer vreughde sonder droefheyd; gerustheyd sonder onrust; liefde sonder vreese; wijsheyd sonder onweetenheyd; verstand sonder dwaelingh; klaerheyd sonder wolcken, light sonder duysternis, leven sonder dood; volheyd der vreughde, en een lieflijck weesen ter reghterhand God eeuwighlijck sijn sal. Verder sal ick my hier over niet uytbreyden. Als ick van dit stuck al veel gesproocken sou hebben, soo sou ick doch eyndlijck met Augustinus seggen: De Tongh heeft ge-uyt (de Pen heeft geschreven) soo alsse kan; 't geense niet kan, laet dat betraght werden van 't hert.

'k Had wel gedaght, in 't Werck selfs veeltijds de gelegenheyd waergenoomen te hebben, tot eenige stightlijcke bedenckingen uyt de verhaelde dingen, om oock allesins de verlustigingh tot nut te doen dienen. Doch dus doende sou 't Boeck te groot sijn geworden; en heb derhalven [4v] alleen hier en daer een korte aenleydingh tot goede gedaghten gegeven; laetende aen den Godsaligen Leeser, deselve te volwercken, en allerwegen andere op te vatten; waer toe hier een ruym Veldt geopend is.

Voor ditmael niet meer, waerde en geliefde Vrienden, als de hertlijcke toewenschingh van heyl uyt der hooghte over u alle; tot genaede aen uwe zielen; welvaert aen uwe ligchaemen; zegen aen uw goederen; vreede in uw Huysen; gerustheyd in u selven; en volle vergenoegingh in God, 't hooghste Goed.

Utrecht, desen 30. der Wijnmaend O. S. des Jaers 1686.

Uwen

In alles, na vermogen, ten dienst

Simon de Vries. [1]

Voorbericht
Aan de bescheiden lezers.

Waarde Vrienden:

Een recht Christen is een vlijtig aanschouwer alle werken Gods ter eren en verheerlijking van de heerlijke naam van de Werkmeester. Hij is een geestelijk alchemist die uit de dingen die voor de ogen der onachtzame gering, als lood en tin schijnen, weet Goud te trekken ter prijs der Allerhoogste en voedsel van goede gedachten in zichzelf. In alles ziet hij de Heren vinger. Van 't geschapene klimt hij op tot de Schepper. In en omtrent de schepselen vindt hij heldere blijken van de wijsheid, van de macht, van de goedertierenheid, van de bijzondere en vaak gans verwonderlijke besturing van zijn maker. Allerwegen ziet hij, dat God waarlijk groot is in de grootte; niet klein in de kleine werken van zijn handen. Hij bemerkt dat de grote olifant geheel niets te veel; 't aller kleinste vliegje geheel niets te weinig heeft. Terwijl hij nu in zo vele wonderen der Heen door de aanschouwing der ogen een zoete verlustiging der gemoed vindt roept hij uit met [3v] vrolijkheid van het hart: Hoe groot zijn uw werken, ô Heer gij hebt ze alle met wijsheid gemaakt, Psalm 104; 24. Groot zijn de werken der Heer; zij worden gezocht (aangemerkt, betracht) van alle die daar lust in hebben; of vanwege al hun lustigheid, Psalm. 111; 2. Die zo 't geschapen Gods aanschouwen zijn nabij God: Ja, met hun geestelijk oog zien ze gelijk als de achterste delen Gods. 't Gebruik van 't boek der Heilige Schrift is eigenlijk een vroom werk; van 't boek der natuur, zijn bijwerk. Uit beide leert hij God kennen (doch uit 't eerste duidelijk en helder; uit 't ander ingewikkeld); in beide zich over God verwonderen; en aangezet te worden om hem te eren, te dienen, te lieven, te verheerlijken. De heremiet Antonius die van enige wijsgeren gevraagd werd hoe hij in zijn eenzaamheid de troost en verkwikking de boeken kon ontberen gaf tot antwoord: Ik Heb een boek, alleen van drie bladeren; maar begrijp ontelbare letters. De bladeren van dit boek zijn hemel, aarde en zee. De daarin staande letters zijn zon, maan, sterren, bergen, beken, bomen, bloemen, beesten, vogels, vissen en voorts alle zienbare dingen, beide grote en kleine. Dit boek heb ik altijd voor me. Hierin studeer ik dag en nacht. Hieruit schep ik zo veel wijsheid als ik kan vatten. Hij moest gezegd hebben twee boeken; 't ene 't Woord des Levens, Philippus II; 16 waardoor de mens Gods volmaakt tot alle goed werken werd uitgerust, 2. Timotheüs 3; 17. Waarna hij zijn pad kan zuiver houden, Psalm 119; 9. Wat in hem moet wonen rijk met alle wijsheid, Colosseum. 3; 16.; om hem te zijn regel van zijn levens, Galaten 6; 16. Een lantaarn voor zijn voeten; een licht dat schijnt in de duistere plaatsen van ons van naturen verduisterde hart; totdat de dag aan lichte; de tijd der volmaakte kennis in 't toekomende leven zal verschijnen en de morgenster, Christus, opgaan in zijn volkomenheid in onze harten, 2. Petrus I; 19. In dit boek moet men bijzonder studeren; dag en nacht daarvan spreken, Psalm. I; 2 van kindsbeen af dat weten, 2. Timotheüs III; 15. Maar dan ook daarbij gebruiken 't boek der natuur, ten zodanig doel als alreeds gezegd is. Waarlijk een ook zeer dienstig boek; waartoe wijzelf van 't boek der Schriftuur werden gewezen om daarop te letten om daaruit [4r] gedurig nieuwe stof te vinden ten Lof des Heer. Een groot boek, van drie geweldig-grote bladeren: De wijd-uitgestrekte hemel met al zijn blinkende schilden, ontelbaar in menigte; heerlijk in licht. Die zo vele volkeren bevattende aarde met al zijn zeldzaamheden: De zee, groot en wijd van omvang met zo velerlei wonderen. De vrome aanschouwt dit alles en hij heeft zijn lust daaraan ten prijs der Almachtige. Ziet hij op de hemel, hij roept terstond uit met David: De hemelen vertellen Gods eer en 't uitspansel verkondigt zijn handenwerk. Die dag aan den dag stort overvloedig woorden uit en de nacht aan de nacht toont wetenschap. Geen sprak noch gene woorden (generlei volkeren, hoe verscheiden ook van taal) zijn er daar hun stem niet wordt gehoord, Psalm. 19, 2. 3. 5. Al de Goden der volkeren zijn Afgoden; maar de Heer heeft de Hemelas gemaakt. Majesteit en heerlijkheid zijn voor zijn aangezicht; sterkte en vrolijkheid zijn in zijn plaats, 1 Kronieken 16 26. 27. Aanschouwt hij de aarde waarop de rechterhand der Heren zich verhoogt en krachtige daden doet straks worden hem indachtig de woorden Gods: Wie heeft de aarde haar maat, omloop, breedte, diepte gezet! Wie heeft over haar een richtsnoer om te hebben zijn juiste regelmatigheid, gestalte en schoonheid getrokken! Waarop zijn haar grondvesten neergezonken! Wie heeft haar hoeksteen om 't werk tezamen te hechten en vast te maken gelegd! Job. 38; 5. 6. En roep daarop dan uit: Heer onze God! Hoe heerlijk is uw naam op de ganse aarde! De ganse aarde is uw heerlijkheid en vol van uw wonderen. Went hij 't gezicht naar de zee, terstond is de uitspraak van zijn mond en de lofzang van zijn lippen: Wie heeft de wateren met zijn vuist, met zijn holle hand gemeten; en van de hemelen met het spannen de maat genomen; met een drieling, een zekere maat, 't stof der aarde begrepen; de bergen gewogen in een waag en de heuvels in een weegschaal. Jesaja 40; 12. De Heer is 't die dit geweldige gewicht der wateren in toom houdt: Die over 't vlakke ervan een perk rondom afgetekend heeft tot aan de voleinding der licht met de duisternis toe, Job. 26;10. Wie heeft de zee met deuren toegesloten, ingehouden als een betuining om haar gelegd t toen ze uitbrak [4v] en uit de baarmoeder, 't bestuur en 't bevel Gods in een ogenblik gelijk een kind uit zijn moeders buik (of ook uit den afgrond waarmee de aarde in 't begin van alle dingen bedekt was) voortkwam! Toen God de wolken tot hun kleding stelde en de donkerheid tot zijn windeldoek. Toen hij voor haar met zijn besluit de aarde doorbrak, holtes daarin maakte waardoor een deel van zijn waters als in binnenkamers ontvangen werden en andere wegen weer uitvloeiden veroorzaken de rivieren en bronnen en zette grendels en deuren, duinen en stranden; en zei: Tot hiertoe zal gij komen en niet verder. Hier zullen deze deuren en grendels zich stellen tegen de hoogmoed van uw golven. Job 38; 8. 9. 10. 11 daarop dan tot bestraffing der Godloze die de heer niet verheerlijken uit de aanmerking zijn werken; der verstandeloze of onachtzame die hierop 't hart niet stellen; en tot opwekking van zichzelf roept hij uit: Hoor nu dit, gij dwaas en harteloos volk die ogen hebben en niet zien; oren maar niet horen. Zal gij lieden mij niet vrezen spreekt de Heer! Zal gij voor mijn aangezicht niet beven die ik de zee 't zand tot een paal gesteld heb met een eeuwige inzetting dat ze daarover niet gaan zal. Ofschoon haar golven zich bewegen zo zullen ze doch niets vermogen. Ofschoon ze bruisen zo zullen ze doch daar niet overgaan. Jeremia 5; 21. 22.

Om nu vele mensen aanleiding te geven tot zulke nuttige gedachten; ja, ook om zulks te doen met een bijzondere verlustiging der gemoed heb ik mij voorgesteld van de vervaardiging van mijn andere werken nu en dan enige uren af te breken en die te besteden tot een uitvoerige verhandeling van de voornaamste wonderen en zeldzaamheden die de vernuftige betrachters aan de werken Gods, zo omtrent de schepselen als 't bestuur Gods over die hebben waargenomen: En waarover Godzalige betrachters moeten uitroepen: Loof den Heer! Loof de God der Goden! Loof de Heer der Heren; die alleen grote wonderen doet; die de hemels met verstand gemaakt heeft; die de aarde op 't water heeft uitgespannen; die de grote lichten heeft gemaakt, Psalm 136.

De nieuwsgierigheid of de begeerte om wat vreemds, wat zeldzaams [1r], wat wonderlijks te horen is de mensen gelijk als aangeboren. Zelfs een kind wat noch nauwelijks zes woorden achter elkaar kan uitbrengen toont zijn vergenoeging wanneer men 't iets zegt 't geen 't kinderlijk verstand als wat wonderen bevat; en laat die blijken door 't stamelen ervan; Dat 's mooi! Ja, even hierdoor kan men hun krijten in lachen veranderen. Ik kon derhalve niet twijfelen of deze van mij voorgenomen stof zou lezers vinden. Alleen wenste ik dat ik tot deze verrichting meer tijd en bekwaamheid had mogen hebben: En dat diegene die mijn arbeid lezen het niet alleen lieten blijven bij de verwondering die in hen gans vermoedelijk vaak zal oprijzen; maar dat deze verwondering aan en omtrent de schepselen Gods zich mochten aanzetten tot liefde tegen die heerlijk tot vrees voor die ontzaglijke; tot vertrouwen op die goedertieren, tot gehoorzaamheid aan die almachtige majesteit.

Mijn voornemen tot de daad te brengen, zo ben ik begonnen van de wateren; en dus ziet gij hier 't eerste deel van mijn ontworpen werk onder de titel van WONDEREN zo aan als in en WONDER-GEVALLEN op de zeeën, rivieren, meren, poelen, e.d. Van de orde hierin gehouden zal ik kort dit bericht geven.

Ik heb de verhandeling van deze stoffen willen voorstellen bij manier van gesprek te houden; omdat die mij bekwaamst dacht zo tot onderzoeking en vergelijking der voortgebracht-wordende zaken als om dus te bekwamer enige verlustigende zijsprongen te kunnen maken; terwijl doch de verandering zo van spijzen als andere dingen ons gedurig behaaglijk valt. Te liever deed ik dit terwijl ik vernam dat deze in andere mijn uitgegeven werken gehouden manier niet onsmakelijk is geweest. De tezamen sprekers zijn HONORIUS; een eerlijk, aanzienlijk burger. Zijn gemalin HONESTA; een eerbare, verstandige vrouw. MARINUS; een goed-bereisd zeevarend man; en POLYLECTOR, een belezen persoon. Honorius en Honesta spelen hier de rol van vragende, onderzoekende, tegenwerpende. Marinus en Polylector van berichten en tegenstellen [1v] vergelijken. Waarbij aan te merken staat dat meest alles wat Marinus verhaalt als hem zelf bejegend is voorgesteld uit de beschrijvingen van diegene die de verhaalde dingen zijn overkomen of die hebben gezien. In mijne Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderen waardige dingen had ik voor mijzelf aangenomen de naam van Sinnebald. In mijn Groot Historisch Schouwtoneel en in mijne Grote Historische Rariteit-Kamer die van Leesaard. In mijn Grote Historische Oceaan dien van Bibliander. In mijn Groot Historisch Magazijn die van Philo-Sephar. Hier nu die van Polylector. Alle betekenis is omtrent die, te weten van boek-beminnaar, veellezer, boekenman.

De titel beloofd WONDEREN zo aan als in en WONDER-GEVALLEN op de zeeën, rivieren, meren, e.d. Ik vertrouw dat wij in 't werk 't beloofde gegeven hebben of noch geven zullen. Want in dit stuk hebben wij (op dat 't niet al te dik viel) maar alleen kunnen afhandelen de wonderen zo aan als in de wateren. De wondergevallen op die zullen in een ander Deel werden voorgesteld: Doch zodanige wijze; dat gelijk wij in dit stuk onder de wonderen zo aan als in de zeeën somtijds hebben laten invloeien enige wondergevallen op die; ook in 't andere stuk der wondergevallen op de zeeën somtijds zullen ingelast werden enige wonderen zo aan als in de zeeën welke hier voorbij zijn gegaan, vermits ze van de wondergevallen niet goed konden afgescheiden worden.

In mijn voorheen uitgegeven werken heb ik verscheidene dingen van vreemdigheden der wateren verhaald, vooral in de gedachte mijne Curieuze Aanmerkingen. Om nu 't eens geschrevene niet weer opnieuw voor te stellen heb ik de alreeds verhandelde zaken hier voorbij gegaan; alleen aanwijs waar die in mijn andere schriften zijn te vinden. Somtijds echter heb ik iets daarvan moeten herhalen, tenzij tot bewijs of tot vergelijking of tot opheldering van enige op de baan gebrachte dingen. Doch zulks geschied dan op 't gedrongenste. Of ook wel in 't brede wanneer ik op andere wegen maar alleen kort en als in 't voorbijgaan daarvan gewag had gemaakt. [2r]

Merendeel wijs ik aan de oorzaak der dingen welke ons omtrent de wateren en 't geen daaraan hangt zeldzaam, wonderlijk, bijna ongelooflijk voor komen: Om ook hierin de weetgierige, echter weinig-belezen lezers te gerieven. Vaak stel ik daar omtrent verscheidene meningen voor; somtijds aanwijs welke redengeving de gewichtigste schijnt; somtijds ook 't oordeel aan de verstandige laat. Zeker zijn er vele dingen in de natuur waarvan de oorzaak ons verborgen; de reden ongewis en alleen een raadsel is. 't Geen de wijste aller koningen, alle mensen zijn in opzicht van de regering Gods over alle zaken der wereld, heeft ook zijn waarheid omtrent vele werken of schepselen Gods: Toen zag ik al 't werk Gods dat de mens niet kan uitvinden. … waarom een mens arbeidt om te zoeken, maar hij zal 't niet uitvinden. Ja, indien ook een wijze zei dat hij 't zou weten, zo zal hij 't doch niet kunnen uitvinden. Prediker 8; 17.

Niet altijd bind ik mij zo zeer aan de zee dat ik niet ook somtijds de voet eens op 't land zou zetten; tenzij wanneer de zaak, waarvan gehandeld werd zulks vereist; of om tot die te meer verlustiging der lezers een aangename buiten-tred te maken.

Wij beginnen ons werk met de schipvaart over de zeeën: 't middel wat 't menselijk vernuft heeft uitgevonden om te springen over de onmetelijke aardkloven; om een pad te hebben door de baren: zodat deze grote plas op vele-wegen wel ondoorgrondelijk zijn mag; maar niet meer niet over te gaan is voor de kielen; als daar ’t ijs zijn loop komt te stuiten. Even door deze schipvaart zijn onze kooplieden als kleine Koningen geworden; en onze koopsteden hebben als de gehele wereld in hun muren gekregen. Meer vindt men 'er die rijk zijn geworden door 't ploegen van de zee als door 't ploegen der akkers. Daarna gaan wij voort tot de zo aanmerkelijke als wonderbare dingen en eigenschappen aan; vervolgens in de zeeën: En wij durven vertrouwen dat vele lezers met een nuttige verlustiging enige uren hierin zullen kunnen doorbrengen.

Misschien zullen in deze onze voorgestelde wonderen enige dingen aan sommige personen al te wonderlijk voorkomen en derhalve nauwelijks geloof bij hen kunnen vinden. In enige andere van mijn voorberichten aan de lezers heb ik deze geantwoord; ook somtijds in dit werk zelf. Onze verwondering spruit uit onze onwetendheid. Onkunde van zaken doet ons een vals oordeel vellen, 't geen wij niet kunnen bevatten met ons vernuft menen wij vaak [3v] dat er niet is en houden 't voor onmogelijk te geloven. Dit heeft zijn waarheid, beide in wonderlijkheden der natuur en in de zeldzaamheden van enige geschiedenissen. Dat er Antipoden zijn; dat zijn volkeren welke onder ons wonen en met hun voeten tegen de onze aangaan werd voortijds van de gehele wereld niet alleen uitgelachen als een verdichtsel, maar ook verworpen als onmogelijk. Omdat sommige ervaren en bereisde mannen dit voor waarachtig hielden werden ze niet alleen bespot, maar ook geketterd. Zelfs een Roomse bisschop heeft een andere bisschop dit gevoelen verdedigde van zijn bisdom verworpen en in de ban gedaan. Nu is er geen zekerder zaak dan deze, omdat de ondervinding alle tegenstanders van hun dwaling heeft overtuigd. Gelijk 't een onbezonnen dwaasheid is alles zonder onderscheid voor waarheid te geloven zo is 't ook een vermeten dwaasheid alles wat onze botte wijsheid te zeldzaam voorkomt voor leugen te verwerpen. Immers, zo veel de wonderen van dit werk betreft, van al 't verhaalde breng ik getuigen bij; en op diens geloof heb ik 't voor-gedragene ter neer gesteld: Somtijds ook onderzocht of en welke wijze de voorgestelde zeldzaamheden waarachtig en voor 't historisch geloof aannemelijk kunnen zijn.

Indien nu onze wonderen zo aan als in de zeeën 't geluk hebben van enigszins goed ontvangen te worden zo zullen wij ons begeven om te laten volgen de wonder-gevallen op de zeeën; waaromtrent zich niet weinige zeldzame zaken zullen opdoen. Ondertussen evenwel staan wij in beraad of wij niet eerst ter handen willen vatten de wonderen aan en in de aarde (welke, omdat ze zichtbaarder zijn ook in meerder getal ons zullen voorkomen dan die aan en in de zeeën) om daarna gelijk te verhandelen de wondergevallen op de zeeën en de aardbodem [doch de laatste maar alleen voor zo veel ze afzonderlijk de reizigers raken; want de overige behoren tot onze kroniek der kronieken; of tot andere onze werken, alreeds uitgegeven of die noch uit te komen staan]. Evenwel met deze voorwaarde dat wij ook hier omtrent somtijds, naar onze gewoonte, een [4r] zijsprong zullen maken; en gelijk wij in de verhandeling der zeeën al vaak een verlustiging op 't land hebben gezocht dat wij desgelijks als we van de vreemdigheden der aarde spreken nu en dan, om in verandering vermaak te vinden wel eens weer voor een korte tijd in zee zullen steken. Waarlijk, de zee is 't rechte zinnebeeld der onbestendigheid; is nu stil, dan woedend: Nu eb, straks weer vloed. Op den ganse aardbodem is alles onbestendig. Ja, de hemel, de sterren, de lucht, 't water en alles wat aards is bestaat in een bestendigheid van onbestendigheid: Waarom zouden wij dan, als we van de zeeën gesproken hebben en van de aarde sullende spreken juist bestendig bij ene voorgezegde stof moeten blijven. Dat ook ons leven en de staat van ons leven zeer bekwaam bij de zee wordt vergeleken is ieder bekend. Laat ons dan apart hiernaar trachten dat wij in alle hobbelingen, hoog stijgende golven en gevaren ervan mogen uitwerpen een verzekerd anker: Door 't geloof wat alles overwint zien op den onaanzienlijke; door de hoop die niet beschaamd, ons vertroost met 't toekomende; door de liefde, sterker dan de dood, allerlei wederwaardigheden weinig achten. Een groot, een zeer groot werk zullen wij verricht hebben indien wij de onbestendigheid van al 't vergankelijke ons doen dienen om bestendig te trachten naar 't eeuwig-bestendige, daar vreugde zonder droefheid; gerustheid zonder onrust; liefde zonder vrees; wijsheid zonder onwetendheid; verstand zonder dwaling; helderheid zonder wolken, licht zonder duisternis, leven zonder dood; volheid der vreugde, en een lieflijk wesen ter rechterhand God eeuwig zijn zal. Verder zal ik mij hierover niet uitbreiden. Als ik van dit stuk al veel gesproken zou hebben zo zou ik doch eindelijk met Augustinus zeggen: De tong heeft geuit (de pen heeft geschreven) zoals ze kan; ’t geen ze niet kan laat dat betracht worden van 't hart.

Ik had wel gedacht in 't werk zelfs veeltijds de gelegenheid waargenomen te hebben tot enige stichtelijke bedenkingen uit de verhaalde dingen om ook alleszins de verlustiging tot nut te doen dienen. Doch dusdoende zou 't boek te groot zijn geworden; en heb derhalve [4v] alleen hier en daar een korte aanleiding tot goede gedachten gegeven; laat aan de aan de Godzalige lezer die te volwerken en allerwegen andere op te vatten; waartoe hier een ruim veld geopend is.

Voor deze niet meer, waarde en geliefde vrienden, als de hartelijke toewensing van heil uit de hoogte over u allen; tot genade aan u zielen; welvaart aan uw lichamen; zegen aan uw goederen; vrede in uw huizen, gerustheid in uzelf; en volle vergenoeging in God, 't hoogste Goed.

Utrecht deze 30^ste der wijnmaand O. S. van het jaar 1686.

Uwe

In alles, naar vermogen ten dienste

Simon de Vries. [1]

Wonderen, soo aen als in; en Wonder-gevallen op de Zeeën, Rivieren, Meiren, enz. Eerste Boeck.

NAe een koude Winter begonden sigh te vertoonen de beginsselen van d'aengename Lente, verquickingh van Velden, Beesten en Menschen. De Wateren, eenige weecken langh, door 't daer op geleegene Ys, als bebrught geweest zijnde, stroomden nu weer daer heenen in voorige vryheyd. Noch onlanghs geleeden warense een Wegh, selfs voor Paerden, met swaerbelaedene Wagenen of Sleeden achter haer: Nu sagh mense weer bevaeren van Scheepen. d'Ackerman begon gereedschap te maecken, en de Ploegh in 't Veld te brengen. De vlytige Hovenier bereydede sigh, om 't Zaed, waer van hy vroegh-voortkomende Vrughten verhoopte, aen de Hofaerde te beveelen; als Honorius, een eerlijck en aensienlijck Rentenier, van Amsterdam, derwaerts hy sigh, om eeniger verrightingen wil, had begeeven, weer nae Utreght, de Stad sijner geboorte en wooningh, voer, in de gewoone Veer- of Treckschuyt. Geduerende dese Vaert hoorde hy een taemlijck bedaeghd Zeevaerend persoon tegens sommige, welcke hem deese en geene Vraegen van vreemde Gewesten voorstelden, seer bescheydene redenen [2] uyten; en in deselve deed hy genoeghsaem blijken, dat hy niet alleen in een Schip over Zee gezeyld, of, gelijck Schippers Kat, meê gevaeren, maer oock op alles met een sonderlinge vlijt aght genoomen had. Daerenboven bemerckte hy in hem veelerley goede hoedaenigheden en prijslijcke deughden, welcke by den gemeenen hoop der Zeevaerers weynigh werden gevonden; als, een aengenaeme staetigheyd; een vriendlijcke beleeftheyd; een soete lieftalligheyd in woorden; een verstandige besetheyd in alles wat hy voortbraght, en, soo veel men uyterlijck kon afneemen, een opreghte Godvrughtigheydt inwendig in 't hert. Geen onbedachte ralleryen, geen ydele klapperyen, geen ongebondene lichtvaerdigheden, geen schendlijcke vloeckwoorden hoorde men uyt sijnen mond gaen. Alles wat hy seyde, was, nu meer dan min, nae gelegentheyd van saecken, met sout besprengd; schoon hy ook wel nu en dan yet vermaecklijcks daer onder wist te mengen. Kortlijck, men mogt dese Zeeman houden voor een welbezeedigd Burger, en een goed Christen.

Dit veroorsaeckte in Honorius een sonderlinge genegentheydt tot deesen Marinus (want hy had gehoord, dat hy dus wierd genoemd) en seer geerne had hy een wijl tijds in sijn geselschap willen zijn; om, afgezonderd van andere, met hem in een gespreck van sommige aghter-een-volgende uyren, jae daegen, te mogen treeden; doch sagh geen kans, om hier toe te geraecken. Doese nu eyndlijck aen de gemelde Stad Utrecht waren gekomen, en al 't in de Schuyt zijnde volck daer uyt trad, als 't nu alreeds over aght uren in den avond, en vry duyster was (wijl in deese Jaertijd de dagen noch op verre nae haere grootste lenghte niet hebben), viel een gelegentheyd voor, welcke hem aenleydingh gaf tot de bekoomingh sijner begeerte. Marinus vraeghde, of yemand hem een Herbergh binnen de Stad geliefde te noemen, daer hy onbeschroomd sou konnen vernaghten, en voor een dagh drie of vier sijn verblijf neemen. Want vermits hy hier gantsch onbekend was, soo derfde hy niet waegen, te gaen in eenigh Waerdshuys, 't welk hem sou mogen voorkomen; uyt vrees, dat hy misschien geen eerlijcke plaets mocht aentreffen. Honorius 't woord terstond opvattende, seyde tot hem: Indien ghy op my wilt vertrouwen, soo gae met my, en 'k sal u brengen, daer ghy tot vergenoegingh onthaeld sult werden; oock blijven kond met de grootste verseeckerdheyd van [3] uw persoon en 't geen ghy by u hebt, sonder eenige reden van bekommering. Marinus had alreeds onderweegen, soo uyt sijne redenen, als uyt d'eer-bewijsingen der andere, waergenoomen, dat hy een eerlijck, aensienlijck persoon zijn moest; derhalven antwoordede hy: Indien 't hem geen ongelegenheyd of overlast sou veroorsaecken, soo wou hy, met een aen hem verplicht gemoed, deese gunst aenneemen, en van sijn' onverdiende bereydwilligheyd sich een goede Herbergh laeten wijsen. Daer op gingense t'samen voort: en Honorius braght Marinus in sijn' eygene Wooningh; seggende, doe hy binnen was getreeden, met een lagchende mond: 'k Weet u nergens te brengen, daer gy met meer toegenegentheyd soud mogen werden ontfangen, en daer ghy u verseeckerder soud konnen bevinden, als in mijn eygen Huys, 't welck ick u aenbiede met 't gemoedt eens opreghten Vriends. 't Onthael, 't welk ghy hier sult genieten, kond ghy rijcklijck betaelen, met my te geven een beright van d'aenmercklijckste dingen, u bejegend op uwe Zeevaerdten, tsederd veele jaeren van u gedaen, gelijck ick onderweegen genoeghsaem heb gehoord. Marinus stond niet weynigh verwonderd over deese ontmoetingh, en versoght aen Honorius, dat hy deese ongelegenheyd der huysvestingh eens hem gantsch onbekenden Vreemdelinghs sigh niet op den hals wilde haelen. Doch sijne weygeringen en verontschuldigingen konden de vriendlijcke gunst deeses goeden en gastvryen Mans niet te rugge drijven: Te meer, wijl deselve dapper aengeset wierd door de hoop, van te sullen bekoomen de voldoeningh sijns voorheenen gedaghten verlangens.

Hy moest dan blijven; en dien avond atense van 't geen Honorii Echtgenoot in der haest had konnen doen gereed maeken. Onder de Maeltijd seyde Marinus, dat hy sigh na Utrecht had begeeven, om hier een huys te hueren, en daer in te koomen woonen; op dat hy, die nu ontrent vijftigh jaeren langh de geduerigh-woelende en dickmael hevigh-woedende Zeeën had doorswerfd, sijne noch overige daegen in stille rust, en bequaemer gelegentheyd om God te konnen dienen, moght doorbrengen. De redenen, waerom hy juyst Utrecht verkoos, tot een vaste plaets sijns verblijfs, waeren, eensdeels de frissche gesonde lught en goede wateren: Andersdeels, de sonderlinge lustigheyd der daer rondom gelegene Landeryen; en dan noch de beeter-koopheyd der leeftocht, gelijck hem [4] van eenige sijner Vrienden in Holland was bekend gemaakt. Wel, liet sich Honorius hier op hooren, 'k wil in eygener persoon met u gaen, om u eenige te huur staende Huysen te doen sien; uyt welcke ghy mooght verkiesen 't geen u best sal behagen. Tot dit werk sullen wy twee of drie voormiddaegen gebruycken; maer van 's middaghs af moeten wy, indien 't u gelieft, d'overige tijd des daghs besteeden, met u te hooren verhaelen d'aenmercklijckheden, welcke u op uwe langhduerighe Reysen zijn voorgekoomen. 'k Wil oock hier toe noodigen eenen mijner goede Vrienden; die, vermits hy een persoon van beleesenheyd is, somtijdts ons sal konnen voordraegen de redenen en oorsaecken, welcke gegeeven worden van eenige by u gesiene Wonderen; of vervullen de dingen, waer van u de volkoomene kennis moght ontbreecken; of by vergelijcking noch andere seldsaemheden voor oogen stellen; of door tegenstellingh de van u vertelde saecken ons dies te bedencklijcker doen vallen. Dit dus beslooten, en de Maeltijd geëyndigd zijnde, gingense slaepen, en stonden 's morgens vroeg weer op. 't Eerste bedrijf van Honorius was, Polylector (dese naem sal de gedachte sijnen vriend voeren) te gaen besoecken, en hem te versoecken, 's middaghs sijnen gast te willen zijn: Die, onaengesien hy altijd sijn eygene, schoon geringe, Disch veel hooger aghtede als d'overvloedigh-voorsiene Gastery-tafelen van andere; oock veel liever t'huys op sijne Boek en Schrijf-kamer, als buytens huys op straet of in geselschap was, echter, op sijn hard aenhouden, bewillighde te koomen. Te meer, wijl hy d'oorsaek deser noodigingh gehoord hebbende, lightlijck kon vertrouwen, dat hy van soo een bedaeghd en opmerckend geweest zijnde Zeebevaerer veel sou konnen leeren en verneemen, 't geen hy noch niet wist. Daer nae gingh Honorius met Marinus eenige huysen besightigen; en keerde doe weer met hem in 't sijne. Wel haest quam ook de genoodighde Polylector; die vriendlijck van de Huyswaerd verwelkoomd, en beleefdlijck van de Vreemdelingh begroet wierd.

Eerse noch aen Tafel gingen sitten, vielen eenige gemeene Redenen van de Schipvaert voor; onder welcke Honorius vraegde: Of men niet wist, wie d'eerste Vinder der zelve, en so stout geweest was, dat hy sigh had derven onderstaan, met een houten huys de wyde, diepe, en dickmaal soo gantsch onstuymige Zee te bevaren?

'k Weet genoegh, seyde Marinus, wat het is, op Zee te [5] swerven. Niemand moet zigh laeten voorstaen, veel in deese Weereld gesien te hebben, indien hy niet op Zee is geweest. 'k Weet oock, schoon 't gevaer op deselve seer groot is, dat echter seer veele 't verderf ontgaen: Derhalven sigh daeglijcks meer en meer menschen op hare Golven begeeven; daer den oorlogh tegens Winden en Baeren soo gemeen is, als te land tegens gelijck-gewapende Mannen. 'k Weet daerenboven, dat de Schipvaerd niet onbequaemlijck ten Sinnebeeld kan gegeven worden een holle houtene kloot, door de Wind gintsch en herwaerts over en weer gedreeven, sonder evenwel te sincken: Gelijck dan oock d'inwendige holligheyd der Scheepen veroorzaakt, datse niet konnen ondergaen, ten waer se of omsloegen, of een leck kreegen, en alsoo meer Water innaemen als de Pomp kan uythaelen. Maer wie aldereerst heeft derven waegen, met een Schip in Zee te steeken, is gantschlijck buyten mijne kennis. Even soo onbewust is my, wie d'eerste Schipbouwer is geweest; behalven dat ick altijd Noach daer voor heb hooren uytgeven.

Niemand, liet Polylector sigh hooren, sal met genoeghsaeme seeckerheyd des Heeren Honorii gedaene Vraegh konnen beantwoorden; vermits de berighten der oudste Schrijvers hier ontrent gantsch niet overeenkomen. Diodorus wil, dat eenen Neptunus aldereerst de konst des Vaerens by de Cretensers sou hebben gevonden. Waar by dan aen te merken staet, dat sommige deesen Neptunus voor Noach houden. Doch 't geen de gedachte Diodorus daar by voeghd, te weten, dat Neptunus oock d'eerste oorloghsvloot sou hebben uytgerust; en van Saturnus over deselve ten Hoofd, of Overste wierd gestelt, kan tot Noach niet betrocken worden. Immers, dit zou d'oorsaek zijn geweest, waerom d'oude Heydenen Neptunus 't gebied over de Zee toeschreeven. Strabo seght oock wel, dat de Cretensers van oude tijden af waren de voornaemste Zeebevarers, en de rijkste in Scheepen: Waerom dan ook van sulck eenen, die sich veynsde niet te weten 't geen hem seer wel bewust was, dit Spreekwoord wierd gebruyckt: Hy is een Cretenser, en kend de Zee niet: Doch dit geeft geen bewijs, datse d'eerste zijn geweest. Veel eygenen Glaucus de vinding der Scheepen en Schipvaerd toe, seggende, dat hy heeft geregeerd 't Schip Argo in de Scheepsstrijd tusschen Iason en de Thyrreners. Volgens 't beright van Plinius sou Koningh Erythra d'eerste Vaertuygen hebben [6] bedaght: Doch deselve waren niet anders, als een Vlot van t'saemgevoegde Houten, werdende gebruyckt in de Roode Zee, tusschen d'Eylanden. Andere stellen tot d'eerste Vinder deeser Vlotten, niet de gemelde Koningh Erythra, maer de Mysiers en Troyanen, in de Zee genoemd Hellespont. Sommige zijn 'er, welcke meenen, dat d'eerste Scheepen wierden gevonden op de Britannische Zee. Dit waren Schuytjens, gemaackt van Huyden, of Le'er; of, soo andere schrijven, met Le'er overtrocken. De genoemde Strabo vermeld, dat de Natie, nu geheeten Portugeezen (of liever 't Volck, 't welck doemaels 't Gewest, nu de naem Portugal voerende, bewoonde) tot op de tijd van Brutus toe sulcke Leedere Scheepen, of Schuyten, hebben gehad. Van deese heb ick gesproocken in mijne Curieuse Aanmerkingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderswaardige dingen, vierde deel, pag. 931. Wederom andere zijn van gevoelen, dat de Samothraciers d'eerste Scheepen hebben gevonden. De Phoeniciërs zijn wel d'eerste geweest, welcke met haere Koopmanschappen in Griekenland quaemen, en te gelijck de geldsught derwaarts braghten. Theseus heeft wel Taurus (van Koningh Minos ten Oversten over sijne Vloot gesteld) overwonnen, en hem geworpen in de schuymende Zeegolven; waer uyt de Versieringh van den Minotaurus sijnen oorsprongh heeft bekomen. Icarus, eerste Koningh van 't Eyland Icarien, en de soon van Daedalus, is wel (noch meerder landen willende ontdecken) op Zee vergaen; welck geval de Poëten verbloemderwijs soodanigh, volgens haere gewoonte, hebben voorgestelt, dat men 't gantschlijck voor een Fabel houd; daer doch maer alleen de Gelijckenissen, of de dingen, onder welcke de geschiedenis is voorgestelt, verdight zijn, gelijck ick heb aengeweesen in mijne vertaelde, en doorgaens vermeerderde Noordsche Wereld pag. 173. 174. uyt 't beright der Inwooners des Eylands Icarie aen Vorst Zichmni: Doch andere stellen d'oorsaeck sijns onderganghs in de Zee niet 't onderneemen om vreemde landen te gaen soecken, maer de vlught uyt sijne gevanknis.

Soo haest ghy, viel Honorius hierin, uwe begonnene Reden een eynd sult gegeven hebben, moet ghy my eenigh verder beright van deese Fabel, en d'uytlegging van deselve doen.

De voorgedaghte Phoeniciërs, vervolghde Polylector, beroemen sigh wel, datse in over-oude tijden de Ioniers (van welcke de Ionische Zee haeren naem heeft bekoomen) uyt Griekenland nae Egypten [7] overgevoerd, en de twee Polen aldereerst onderscheyden souden hebben: Maer of schoon deese dingen genoeghsaem toonen d'oudheyd der Zeevaerd; soo kan men echter daer uyt niet vinden d'aldereerste Vinder der selve. De meeste onder de Christenen stellen Noach (die, volgens 't getuygenis van Eusebius, lang voor Danaus en Neptunus heeft geleeft) voor d'eerste Schipbouwer. Men kan van 't geen ick tot noch toe, aengaende deese saeck, bygebraght heb, nasien Strabo Geograph. lib. 10. Plinius, lib. 7. Polydorus Virgilius de invent. lib. 3. cap. 15. Tertullianus lib. de Coron milit. Michaelides de Navigat. pag. 22. Vermits nu de Heer Honorius heeft getoond begeerte te hebben, om te hooren de Fabel van Icarus, en de daar onder verborgen zijnde geschiedenis, soo sal ick hem hier in soecken te vergenoegen. De Poëten vertellen, dat Daedalus en sijnen soon Icarus, wegens een bedreevene swaere misdaed, door Minos in een eeuwige gevanckenis waren geleght. Daedalus, over deese insluytingh verdrietigh wordende, maeckte sich Vleugelen voor hem en den gedaghten sijnen Soon. Deese voeghdense aan hun Armen, en vloogen soo wegh. Maar vermits Icarus te hoogh vloogh, soo smolt 't Wasch, waar meê de Vleugelen aen sijn ligchaam waren geheght; derhalven viel hy in de Zee, en verdronk. Sie daer den korten inhoud van de versieringh, ten opsight der voorstellingh; doch waer onder een waerheydt verborgen leght. Onmogelijck is 't, dat een mensch sou gevloogen hebben met hem aengeheghtede Wiecken; maer ondertusschen is 'er dit van. Daedalus met sijnen Soon gevangen leggende, liet sich heymlijck uyt een Venster neerwaerts in een Bootje, waer toe hy een zeyltje had gemaeckt, en is 'er meê in Zee gestoocken, sonder dat de Waghters sulcks gewaer wierden. 't Selve deed Icarus in een ander Bootje. Minos dit verneemende, deed haer door eenige Scheepen vervolgen; maer vermits deselve swaer waeren, en alleen door Riemen voortgedreeven wierden, soo kondense de Vlughtelingen, welcke in lichte Bootjens daar heenen zeylden, niet achterhaelen. Als nu ondertusschen een hevige Wind opstak, bond Daedalus sijn zeyltje wat in; maer Icarus liet het doorstaen; onaengesien sijnen Vader hem te vooren wel gewaerschouwd had, dat hy in sulck een gelegentheyd 't zeyl kleyner moest maecken. De veraghtingh deeser vermaeningh veroorsaeckte 't omslaen des Boots, en sijne dood. De Dightkonstenaers hebben, verbloemderwijs, geseght, dat Daedalus sijne gevanghnis [8] ontvloogh, om dat hy met een zeyl-schuytje ontvlughtede. De Zeylen noemense Vleugelen; vermits de Schippers deselve uytspannen en na de Wind setten, even gelijck de Vogelen haere Wiecken uytbreyden. En gewisselijck, wel-bezeylde Scheepen schijnen te vliegen. 't Omslaen der Schuyt van Icarus is by haar 't smelten van 't Wasch, waer meê de Vleugelen waren aen 't ligchaam geheght. Palaephatus van d'ongelooflijke Historien, pag. 46.

Wonderen, zo aan als in; en Wonder-gevallen op de Zeeën, Rivieren, Meren, enz. Eerste Boek.

Na een koude winter begonnen zich te vertonen het begin van de aangename Lente verkwikking van velden, beesten en mensen. De wateren die enige wekenlang door 't daarop gelegen ijs als bevrucht geweest waren stoomden nu weer daarheen in vorige vrijheid. Noch kortgeleden waren ze een weg zelfs voor paarden met zwaarbeladen wagens of sleden achter zich: Nu zag men ze weer bevaren van schepen. De akkerman begon gereedschap te maken en de ploeg in 't veld te brengen. De vlijtige hovenier bereidde de zich om 't zaad waarvan hij vroeg-voortkomende vruchten verhoopte aan de hof-aarde aan te bevelen; als Honorius, een eerlijk en aanzienlijk rentenier van Amsterdam, derwaarts hij zich om enige verrichtingen had begeven weer naar Utrecht de stad van zijn geboorte en woning, voer in de gewone veer- of trekschuit. Gedurende deze vaart hoorde hij een tamelijk bedaagde zeevarend persoon tegen sommige die hem deze en gene vragen van vreemde gewesten voorstelden zeer bescheiden redenen [2] uiten; en in die liet hij voldoende blijken dat hij niet alleen in een schip over zee gezeild of, gelijk schippers kat meegevaren, maar ook op alles met een bijzondere vlijt acht genomen had. Daarboven bemerkte hij in hem velerlei goede hoedanigheden en prijswaardige deugden die bij de gewone hoop der zeevaarders weinig worden gevonden; als een aangename statigheid; een vriendelijke beleefdheid; een zoete lieftalligheid in woorden; een verstandige bezetting in alles wat hij voortbracht en zo veel men uiterlijk kon afneme, een oprechte Godvruchtigheid inwendig in 't hart. Geen onbedachte spotpraatjes, geen ijdele kapperijen, geen ongebonden lichtvaardigheden, geen schandelijke vloekwoorden hoorde men uit zijn mond gaan. Alles wat hij zei was, nu meer dan minder, naar gelegenheid van zaken met zout besprengd; ofofschoon hij ook wel nu en dan iets vermakelijks daar onder wist te mengen. Kort, men mocht deze zeeman houden voor een goed bezadigde burger en een goed Christen.

Dit veroorzaakte in Honorius een bijzondere genegenheid tot deze Marinus (want hij had gehoord dat hij aldus werd genoemd) en zeer graag had hij een tijdje in zijn gezelschap willen zijn; om afgezonderd van andere met hem in een gesprek van sommige achter-een-volgende uren, ja, dagen, te mogen treden; doch zag geen kans om hiertoe te geraken. Toen ze nu eindelijk aan de gemelde stad Utrecht waren gekomen en toen al 't in de schuit aanwezige volk daaruit trad toen 't nu alreeds over acht uren in de avond en vrij duister was (omdat in deze jaar tijd de dagen noch op verre na hun grootste lengte niet hebben) viel een gelegenheid voor welke hem aanleiding gaf tot het bekomen van zijn begeerte. Marinus vroeg of iemand hem een herberg binnen de stad geliefde te noemen daar hij onbeschroomd zou kunnen overnachten en voor een dag drie of vier zijn verblijf nemen. Want vermits hij hier gans onbekend was zo durfde hij niet te wagen te gaan in enig waard huis wat hem zou mogen voorkomen; uit vrees dat hij misschien geen eerlijke plaats mocht aantreffen. Honorius die 't woord terstond opvatte zei tot hem: Indien gij op mij wil vertrouwen zo ga met mij en ik zal u brengen daar gij tot vergenoeging onthaald zal worden; ook blijven kond met de grootste verzekering van [3] uw persoon en 't geen gij bij u hebt, zonder enige reden van bekommering. Marinus had alreeds onderweg zo uit zijn redenen als uit het eerbewijs der andere waargenomen dat hij een eerlijk, aanzienlijk persoon zijn moest; derhalve antwoorde hij: Indien 't hem geen ongelegenheid of overlast zou veroorzaken zo wilde hij met een aan hem verplicht gemoed deze gunst aannemen en van zijn onverdiende bereidwilligheid zich een goede herberg laten aanwijzen. Daarop gingen ze tezamen voort: en Honorius bracht Marinus in zijn eigen woning; zei, toen hij binnen was getreden met een lachende mond: Ik weet u nergens te brengen daar gij met meer toegenegenheid zou mogen worden ontvangen en daar gij u zekerder zou kunnen bevinden dan in mijn eigen huis wat ik u aanbied met ’t gemoed van een oprechte vriend. ’t Onthaal wat gij hier zal genieten kan gij rijk betalen met mij te geven een bericht van de aanmerkelijkste dingen u bejegent op uw zee-vaarten, sedert vele jaren van u gedaan, gelijk ik onderweg voldoende heb gehoord. Marinus stond niet weinig verwonderd over deze ontmoeting en vezsocht aan Honorius dat hij deze ongelegenheid der huisvesting een hem gans onbekenden vreemdeling zich niet op de hals wilde halen. Doch zijn weigeringen en verontschuldigingen konden de vriendelijke gunst van deze goeden en gastvrije man niet terugdrijven: Te meer, omdat die dapper aangezet werd door de hoop van te zullen bekomen de voldoening van zijn voorheen gedachten verlangens.

Hij moest dan blijven; en die avond aten ze van 't geen Honorius echtgenoot in de haast had kunnen doen gereed maken. Onder de maaltijd zei Marinus dat hij zich naar Utrecht had begeven om hier een huis te huren en daarin te komen wonen; opdat hij, die nu omtrent vijftig jaren lang de gedurig-woelende en vaak hevig-woedende zeeën had door gezworven zijn noch overige dagen in stille rust en bekwame gelegenheid om God te kunnen dienen mocht doorbrengen. De redenen waarom hij juist Utrecht verkoos tot een vaste plaats van zijn verblijf waren eensdeels de frisse gezonde lucht en goede wateren: Anderdeels de bijzondere lustigheid van de daar rondom gelegene landerijen; en dan noch de betere-koop der leeftocht gelijk hem [4] van enige van zijn vrienden in Holland was bekend gemaakt. Wel, liet zich Honorius hierop horen, ik wil in eigen persoon met u gaan om u enige te huur staande huizen te laten zien; waaruit gij mag kiezen 't geen u best zal behagen. Tot dit werk zullen wij twee of drie voormiddagen gebruiken; maar van 's middags af moeten wij, indien 't u gelieft de overige tijd der dag besteden met u te horen verhalen de aanmerklelijkheden welke u op uwe langdurige reizen voorgekomen. Ik wil ook hiertoe uitnodigen een van mijn goede vrienden; die, vermits hij een persoon van belezenheid is, somtijds ons zal kunnen voordragen de redenen en oorzaken welke gegeven worden van enige bij u geziene wonderen; of vervullen de dingen waarvan u de volkomen kennis mocht ontbreken; of bij vergelijking noch andere zeldzaamheden voor ogen stellen; of door tegenstelling de van u vertelde zaken ons dus te bedenkelijker doen vallen. Dit dus besloten en de maaltijd geëindigd was gingen ze slapen en stonden 's morgens vroeg weer op. 't Eerste bedrijf van Honorius was Polylector (deze naam zal de gedachte zijn vriend voeren) te gaan bezoeken en hem te verzoeken 's middags zijn gast te willen zijn: Die, zonder aan te zien hij altijd zijn eigene, ofschoon hij de geringe dis veel hoger achtte dan de overvloedig-voorziene gastvrij-tafels van andere; ook veel liever thuis op zijn boek en schrijfkamer dan buitenhuis op straat of in gezelschap was, echter op zijn harde aanhouden bewilligde te komen. Te meer, terwijl hij de oorzaak van deze uitnodiging gehoord had licht kon vertrouwen dat hij van zo’n bedaagde en opmerkend geweest zijnde zeevaarder veel zou kunnen leren en vernemen 't geen hij noch niet wist. Daarna ging Honorius met Marinus enige huizen bezichtigen; en keerde toen weer met hem in 't zijne. Wel gauw kwam ook de genodigde Polylector; die vriendelijk van de huis waard verwelkomt en beleefd van de vreemdeling begroet werd.

Eer ze noch aan tafel gingen zitten vielen enige algemene redenen van de scheepvaart voor; waaronder Honorius vroeg: Of men niet wist wie de eerste vinder ervan en zo stout geweest was dat hij zich had durven onderstaan met een houten huis de wijde, diepe en vaak zo gans onstuimige zee te bevaren?

Ik weet genoeg, zei Marinus, wat het is op zee te [5] zwerven. Niemand moet zich laten voorstaan veel in deze wereld gezien te hebbe, indien hij niet op zee is geweest. Ik weet ook, ofschoon 't gevaar op die zeer groot is, dat echter zeer vele 't verderf ontgaan: Derhalve zich meer en meer mensen op zijn golven begeven; daar de oorlog tegen winden en baren zo algemeen is als te land tegen gelijk-gewapende mannen. Ik weet daarboven dat de schipvaart niet onbekwaam ten zinnebeeld kan gegeven worden een holle houten kloot door de wind ginds en herwaarts over en weer gedreven zonder evenwel te zinken: Gelijk dan ook de inwendige holte der schepen veroorzaakt dat ze niet kunnen ondergaan, tenzij ze of omsloegen of een lek kregen en alzo meer water innamen dan de pomp kan uithalen. Maar wie allereerst heeft durven wagen met een schip in zee te steken is gans buiten mijn kennis. Even zo onbewust is me wie de eerste schipbouwer is geweest; behalve dat ik altijd Noach daarvoor heb horen uitgeven.

Niemand, liet Polylector zich horen, zal met voldoende zekerheid der heer Honorius gedane vraag kunnen beantwoorden; vermits de berichten der oudste schrijvers hier omtrent gans niet overeenkomen. Diodorus wil dat een Neptunus allereerst de kunst van het varen bij die van Kreta zou hebben gevonden. Waarbij dan aan te merken staat dat sommige dezen Neptunus voor Noach houden. Doch 't geen de gedachte Diodorus daarbij voegt, te weten dat Neptunus ook de eerste oorlogsvloot zou hebben uitgerust; en van Saturnus over die ten hoofd of overste werd gesteld kan tot Noach niet betrokken worden. Immers, dit zou de oorzaak zijn geweest waarom de oude heidenen Neptunus 't gebied over de zee toeschreven. Strabo zegt ook wel dat die van Kreta van oude tijden af waren de voornaamste zeevaarders en de rijkste in schepen: waarom dan ook van zo een die zich veinsde niet te weten 't geen hem zeer goed bewust was dit spreekwoord werd gebruikt: hij is een van Kreta en kent de zee niet: Doch dit geeft geen bewijs dat ze de eerste zijn geweest. Veel eigenen Glaucus de vinding der schepen en schipvaart toe, zei, dat hij heeft geregeerd 't schip Argo in de scheepsstrijd tussen Jason en die van Thyrene. Volgens 't bericht van Plinius zou koning Erythra de eerste vaartuigen hebben [6] bedacht: Doch die waren niet anders dan een vlot van tezamen gevoegde houten, worden gebruikt in de Rode Zee tussen de eilanden. Andere stellen tot de eerste vinder van deze vlotten niet de gemelde koning Erythra, maar die van Mysië en van Troje in de zee genoemd Hellespont. Sommige zijn er welke menen dat de eerste schepen worden gevonden op de Britste zee. Dit waren schuitjes, gemaakt van huiden of leer; of, zo andere schrijven met leer overtrokken. De genoemde Strabo vermeld dat de natie, nu geheten Portugezen (of liever 't volk wat doen 't gewest nu de naam Portugal voert bewoonde) tot op de tijd van Brutus toe zulke leren schepen of schuiten hebben gehad. Van deze heb ik gesproken in mijne Curieuze aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonder waardige dingen, vierde deel, pagina 931. Wederom andere zijn van mening dat die van Samothracië de eerste schepen hebben gevonden. De Feniciërs zijn wel de eerste geweest die met hun koopmanschappen in Griekenland kwamen en tegelijk de geldzucht derwaarts brachten. Theseus heeft wel Taurus (van koning Minos ten overste over zijn vloot gesteld) overwonnen, en hem geworpen in de schuimende `eegolven; waer uit de versiering van de Minotaurus zijn oorsprong heeft bekomen. Icarus, eerste koning van 't eiland Icarië en de zoon van Daedalus is wel (noch meerder landen wilde ontdekken) op zee vergaan; welk geval de poëten op verbloemde wijze zodanig, volgens hun gewoonte, hebben voorgesteld dat men 't gans voor een fabel houdt; daar doch maar alleen de gelijkenissen of de dingen waaronder de geschiedenis is voorgesteld verdicht zijn, gelijk ik heb aangewezen in mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde Noordse Wereld pagina 173, 174 uit 't bericht der inwoners van het eiland Icarië aan vorst Zichmni: Doch andere stellen de oorzaak van zijn ondergang in de zee niet 't ondernemen om vreemde landen te gaan zoeken, maar de vlucht uit zijn gevangenis.

Zo gauw gij, viel Honorius hierin, uw begonnene reden een eind zal gegeven hebben moet gij mij enig verder bericht van deze fabel en de uitlegging van die doen.

De voorgedachte Feniciërs, vervolgde Polylector, beroemen zich wel dat ze in overoude tijden de Ioniërs (waarvan de Ionische Zee zijn naam heeft bekomen) uit Griekenland naar Egypte [7] overgevoerd en de twee Polen allereerst onderscheiden zouden hebben: Maar ofschoon deze dingen voldoende aantonen de oudheid der zeevaart; zo kan men echter daaruit niet vinden de allereerste vinder ervan. De meeste onder de Christenen stellen Noach (die, volgens de getuigenis van Eusebius lang voor Danaus en Neptunus heeft geleefd) voor de eerste schipbouwer. Men kan van 't geen ik tot nog toe, aangaande deze zaak bijgebracht heb nazien Strabo Geograph. lib. 10. Plinius, lib. 7. Polydorus Vergilius de invent. lib. 3. kapittel 15. Tertullianus lib. de Coron milit. Michaelides de Navigat. pagina 22. Vermits nu de heer Honorius heeft aangetoond begeerte te hebben om te horen de fabel van Icarus en de daaronder verborgen zijnde geschiedenis zo zal ik hem hierin zoeken te vergenoegen. De poëten vertellen dat Daedalus en zijn zoon Icarus, vanwege een bedreven zware misdaad door Minos in een eeuwige gevangenis waren gelegd. Daedalus die over deze insluiting verdrietig werd maakte zich vleugels voor hem en de gedachte zijn zoon. Deze voegden ze aan hun armen en vlogen zo weg. Maar vermits Icarus te hoog vloog zo smolt 't was waarmee de vleugels aan zijn lichaam waren gehecht; derhalve viel hij in de zee en verdronk. Zie daar de korte inhoud van de versiering ten opzichte der voorstelling; doch wat onder een waarheid verborgen ligt. Onmogelijk is 't dat een mens zou gevlogen hebben met hem aangehechte wieken; maar ondertussen is er dit van. Daedalus die met zijn zoon gevangen lag liet zich heimelijk uit een venster neerwaarts in een bootje, waartoe hij een zeiltje had gemaakt en is er mee in zee gestoken zonder dat de wachters zulks gewaarworden. Hetzelfde deed Icarus in een ander bootje. Minos die dit vernam deed ze door enige schepen vervolgen; maar vermits de zwaar waren en alleen door riemen voortgedreven worden zo konden ze de vluchtelingen, welke in lichte bootjes daarheen zeilden, niet achterhalen. Als nu ondertussen een hevige wind opstak bond Daedalus zijn zeiltje wat in; maar Icarus liet het doorstaan; zonder aan te zien dat zijn vader hem tevoren wel gewaarschouwd had, dat hij in sulck een gelegenheid 't zeyl kleiner moest maken. De verachting van deze vermaning veroorzaakte 't omslaan der boot en zijn dood. De dichtkunstenaars hebben het op verbloemde wijze gezegd dat Daedalus zijn gevangenis [8] ontvloog om dat hij met een zeil-schuitje ontvluchte. De zeilen noemen ze vleugels; vermits de schippers die uitspannen en naar de wind zetten, even gelijk de vogels hun wieken uitbreiden. En zeker, goed-bezeilde schepen schijnen te vliegen. 't Omslaan der schuit van Icarus is bij hun 't smelten van de was waarmee de vleugels waren aan 't lichaam gehecht. Palaephatus van de ongelooflijke Historiën, pagina 46.

Buyten twijffel, seyde Honorius, leggen onder meer andere Poëtische Vertellingen, van ons voor enckele Fabulen gehouden, diergelijcke gebeurde Gevallen verborgen. Maer laet ons nu weer tot onze voorige stof treeden. Soo is 'er dan voor de Sondvloed, of Noachs Arck-gebouw, geen Schip of Zeevaert in gebruyck geweest?

Nae dat men 't neemd, berightede Polylector, kan dit voorgestelde met Iae of Neen beantwoord worden. Spreeckt men van eygentlijcke Scheepen, soo wil ick geerne toelaeten, dat Noachs Arck 't eerste was, 't welck men een Schip magh noemen. Heeft men 't oogh op een eygentlijcke vaert over Zee, 'k sal desgelijcks lichtlijck toestaen, dat niemand voor de Sondvloed eenige Zeeën heeft overgevaren, of van 't eene land na 't ander is geroeyd. Ondertusschen, vermits d'Aerdbodem soo wel voor als na d'ondergang der eerste Weereld is verdeeld geweest in Wateren en 't Drooge, (schoon 'er juyst soo veele Rivieren en Meiren niet waren, als wel naderhand) soo heeft men vaste redenen, om te gelooven, dat men oock voor de Sondvloed Vaertuygen had, om daer meê over de Vloeden te konnen koomen. 't Is waer, men kan geen openbaere bewijsen door blijcklijcke getuygenissen hier van voortbrengen; maer echter ontbreeckt het niet aen sulcke stercke en op goede gronden steunende Vermoedingen, datse wel voor een waarschijnlijck, indien niet voor een genoeghsaem-overtuygend bewijs, mogen werden gehouden. By de Schepping der Weereld was 'er een Rivier, uytgaende uyt Eden; om den van God geplanteden Hof in Eden te bewateren; welcke van daer verdeeld, en tot vier Hoofden, dat is, Hoofd-vloeden, of Beginsselen der selve, wierd, Genes. II. 10. Gewisselijck waeren deese Wateren (van welcke 't eerste, Pison, 't gantsche land van Havila; 't andere, Gibon, 't geheele land van Cus omliep; 't derde, Hiddekel, nae 't oosten van Assur gingh, en 't vierde de groote Rivier Euphrat was) te wijd en te diep, om daer te konnen door-baeden. Derhalven moesten de geene, die daer [9] over wilden zijn, noodwendigh eenigh Vaertuygh hebben. Adams Nakomelingen lieten, buyten twijffel, door de Rivieren sigh niet soo naeuw bepaelen en inbinden, datse niet souden hebben getraght, jae door haer vermeenighvuldigingh souden gedwongen geweest zijn, over deselve te geraecken. Hier toe moestense yets bedencken, 't welck haer op 't Water draegen, en oock daer over voeren kon. Door yet drijvends over een Vloed te koomen, is een werck, 't welck de Natuer van selfs leerd. Wy moeten ons niet inbeelden, dat de menschen voor Noachs tijd minder verstand souden gehad hebben als d'Eeckhoornkens; welcke, gelijck genoeg bekend is, aan eenige Waterkant een planckje vindende, sigh daar op setten; en door de Wind-vangingh harer ruygh-hairige om hoogh-gerightede staert nae d'ander zyde overvaeren. Nesselii Annotat. in Plin. pag. 312.

Dit brengd my, wierp Marinus hier in, yets in gedaghten, 't welck ick met eygener oogen heb gesien. Ick en noch drie mijner Medgesellen vervolghden eens een Wolf, tot dat hy aen de kant eener Rivier quam; zijnde soo wijd, als men met een Boogh sou konnen beschieten. Hier vond hy een dick stuck houts van een ouden Boom; 't welck hy, eer wy hem bereyken konden, in 't Water wentelde, met den Buyck daar op ging sitten; 't voorste en aghterste been aen yeder zijde in 't water liet hangen, en met d'aghterste voeten soodanigh voortroeyde, dat hy aen d'andere kant van de Vloed quam. Vliegerii Miscellan. cap. 2. pag. 17.

De woeste Volckeren, hervattede Polylector, welcke nauwlijcks meer verstand als de Beesten laten blijken, hebben wel middelen bedaght, om niet alleen over groote Wateren te koomen, maer oock vry diep in Zee te vaeren, en daer te Visschen. 'k Wil nu niet spreeken van de Beotiërs, die in oude tijden haere Schuyten maeckten uyt dicke Boomblocken, welckese dan met Ossenhuyden overtrocken, en met Riemen voortdreeven: Noch van de Mysiërs, die met Vlotten over den Hellespont voeren: Noch van de Britanniërs, welcke Schuytjens van taeye Rysen vloghten, en deselve met Le'er bekleededen, Michaëlides de Navigat. pag. 39.; maar wil alleen, tot beweering van 't geen ick voorgesteld heb, dit seggen: Doe America eerst wierd ontdeckt, vond men by d'aldereenvoudigste Barbaren deeses Gewests Canoës, of kleyne Schuytjens, toegesteld uyt Boomen. De wilde Brasilianen, in al haer bedrijf meer beestlijckheyd als menschlijckheyd vertoonende, binden een paer boomen aen [10] malkander vast; gaan neer sitten, en drijven 'er meê zeewaerts in, om Visch te vangen. Gantsch geen bekommeringh hebbense voor eenigh ongeval, wijlse weeten, datse eyndelijk eens aan land sullen geslaegen worden, Guillielmi Pisonis Histor. Natural. Ind. lib. 1. fol. 6. De woeste menschen op 't Eyland Pune, gelegen in de Zuyd-zee, weeten een Vlot te bereyden van drie, vijf, of seven Balcken; voor aen t'saemgevoegd, maer aghter, door eenige Dwarsbalcken, wijd van malkander uytgebreyd. Zy roeyen niet alleen, maar zeylen oock met sulcke Vlotten door d'onstuymige Zee. Brulii Histor. Peruv. lib. 2. cap. 1. n. 15. Olivier van Noord. Thomas Candisch, &c. De Vindingh deeser middelen, om over Wateren geset te werden, of verr' in deselve heenen te drijven, konnen deese Barbaren niet anders hebben bekoomen, als uyt de grond des Vernufts; 't welk ontwijffelbaar voor de Sondvloed by d'aldereenvoudighste lieden veel uytsteeckener is geweest, als nu by d'aldervernuftighste Americaensche en andere Wilde.

Vermits ghy, viel Merius hier in, van deese geringe Vaertuygen der Indianen gewagh hebt gemaakt, soo moet ick yet weynighs verhaelen, van 't veele, 't welck ick, aangaende deselve, heb gesien. d'inwoonders van Java hebben seecker slagh van kleyne Jaghtschuyten, op een verwonderlijk-snelle wijs in 't Water voort seylende. Sy zijn gemaakt van een uytgeholden Boom; voor scharp, onder rond. Op datse niet mochten ombuytelen, soo leggense op beyde de zijden twee dicke Rieden; ontrent een vadem van de Schuyt af vast gemaeckt aen twee stocken, voor en aghter wel sterck aen de gedaghte Schuyt gebonden. Men moet sigh verwonderen, dat deese Vaertuygen door de kraght der Winden niet om en om wentelen, vermitsse een seer groot zeyl voeren. Doch of sulcks al gebeurde, soo hadden echter de sigh daer in bevindende Indianen geen nood van te verdrincken; wijlse al t'samen seer goede Swemmers zijn. Wanneerse ter Zee vaeren, hebbense geduerigh haere Vrouwen by haer. 't Daght haer seer vreemd, dat wy op onse lange toghten d'onse niet by ons hadden. Eerste Schipvaert der Hollanderen nae Oostindien pag. 78. In even 't selve Koninghrijck Java, oock anderweegen in Indien, wast seeker slagh van groot, swaer Ried, genoemd Mambu, soo dick als een Man aen sijne Dgie; en meerendeel soo hoogh, als 't hoogste huys deeser Landen. Veele knoesten, of gewrighten, sijner in, soo gelijck wy [11] hier aen de Flier, of noch beeter aen de Stammen van 't Turcksch Koorn sien; staende omtrent anderhalve span van malkander. Uyt dit Ried maeckense sigh Schuytjens. 't Voor en aghterdeel laetense elck eene deeser knoesten behouden, als tot een besluytingh. Al wat 'er tusschen is, hoolense uyt. Twee persoonen konnen 'er in sitten, tegens over malkander; te weeten, een op elck eynd. In yeder hand hebbense een kleyn Riemken; waer meêse oock selfs tegens den Stroom voortroeyen. Vastlijck gelovense, dat de Crocodillen deese Schuytjens noyt sullen bespringen; schoonse in meenighten daer omtrent waren; gelijckse wel gewoon zijn te doen de geene, welcke van een andere stof zijn vervaerdighd. Ibid. pag. 86. Klammer Ost-Indische Reysebeschreibung, pag. 69. 'k Weet niet, of dit een ydele waen der Indianen is; dan of 'er in der daed een natuerlijcke vyandschap tusschen de Crocodillen en dit Ried zijn magh. G In Borneo hebben de Visschers Schuytjens, gemaeckt van Stroo-matten. Olivier van Noord. De Canarijns en Decanijns, uyt 't gewest Decan, in 't landschap, gemeenlijck genoemd Ballagate, of Ballagatte, gelegen aghter Goa, hebben Schuytjens, geheeten Almadins, waer meê sy over de Rivieren varen. Sommige der selve zijn van uytgehoold hout; en soo kleyn, dat een eenigh Man beswaerlijck genoegh daer in plaets heeft om te sitten. Dickmael gebeurd het, dat de daer in zijnde, eer hy over een Vloed kan geraecken, drie of viermael omtuymeld. Doch deese Indianen stellen daer geen swaerigheyd in. Stracks springens' 'er uyt; keerense, al swemmende, met 't hol weer boven, en gaen 'er op nieuws in sitten. Linschoten Itinerarium, eerste Verdeelingh, cap. 39. fol. 59.

Tegens 't geen Polylector had willen betoonen uyt de Vaertuygen der wilde Americanen, by haer gevonden, doe dit Weerelds-deel eerst van d'Europaeers wierd ontdeckt, braght Honorius in, dat de Schipbouw van Noach aldereerst sijne Naekoomelingen, derhalven oock de Stamvaderen der Americaensche en anderer woeste Volckeren, aenleydingh tot 't maecken haerer kleyne Scheepjens en Vlotten had gegeven; welck gebruyck naederhand geduerigh by haer in weesen was gebleven.

Maer, antwoordede Polylector, hier tegens kon men seggen: Indiense daer aen gedaght, en hier oogs merck op genoomen hadden, soo soudense noch Vlotten noch Canoës, maer goede Scheepen hebben gemaeckt, gelijck die van d'andere Weereldsdeelen [12] deeden; oock even soo wel, als deselve, de Zee wijd en breed hebben bevaeren. Noach had in 't bouwen van d'Arck getoond 't Voorbeeld van een reght-toegeright Schip, nae Geometrische Afdeelingh. Vermits nu sijne Naekoomelingen soo een vaste en geëvenmaetighde Bouwingh niet terstond naevolgden, maer lighter Vaertuygen gebruyckten, soo kan men daer uyt een vermoedlijck besluyt maecken, dat men de rechte Scheepsbouw (als eerst aengevangen op 't bevel en voorschrift Gods, tot een sonderlingh eynd, waer van de geheugenis in den aenvangh seer verschricklijck was) een lange tijd heeft naegelaeten; sigh vergenoegende met d'eenvoudige Vaertuygen, van welcke men sigh voor de Sondvloed had bediend; en die, gelijck noch hedensdaeghs blijckt, bequaem genoegh waeren, om daer meê over de Rivieren te geraecken; jae selfs langhs de kusten in Zee te vaeren: Tot dat eyndlijck by eenige Volckeren de schrick van d'ondergangh der eerste Weereld verdween; daer tegens de gedaghtenis van Noachs gebouw weer vernieuwd wierd; de menschen aensettende, om wat meer als Vlotten of Canoës op de Wateren te brengen. 'k Wil echter niet tegenbotsen 't gevoelen der geene, welcke stellen, dat 't middel, om met Vaertuygen over de Wateren te sweeven, by de wilde Americanen is in gebruyck gebleven van dien tijd af, dat d'eerste menschen in dit gewest zijn gekomen, waer van hier nae breeder kan gehandeld worden. Ondertusschen hou ick, niet alleen voor waerschijnlijck, maer oock voor genoeghsaem gewis, dat voor Noachs tijd sijn bekend en in gebruyck geweest eenigerley Vaertuygen; 't zy dan Schuytjens, gemaeckt uyt uytgeholde Boomen, of t'saemgevoeghde Plancken; 't zy Vlotten van aen-malkander-geheghtede Balcken; waer meê de menschen over de Rivieren hebben gevaeren. Veelerweegen waeren Vloeden, om de landen te bewaeteren; en om te zijn ten dienst soo van d'onreedlijcke als reedlijcke Dieren; welcke deselve gantschlijck niet konden missen. Alsse sigh nu in 't eene Landschap te seer vermeenighvuldighden, soo moestense sigh noodwendigh in een ander uytbreyden. Hier in souden de Rivieren haer hebben verhinderd, indiense geen Vaertuygen hadden bedaght, om daer over te konnen koomen. d'Aerdbodem heeft gewisselijck niet gehad soo een groot stuck Lands, sonder met Wateren in de lenghte en breedte doorsneeden te zijn, 't welck al Adams Naekoomelingen tot op de Sondvloed toe sou hebben konnen bevatten en voeden. Doch dat 'er voor [13] de Sondvloed souden geweest zijn eygentlijcke Scheepen van een geregelde vorm, mercklijcke grootte, en van een genoeghsaeme bequaemheyd, om daer meê op groote Rivieren of Zeeën te zeylen, of Roeyen, sal ick my geensins onderwinden te beweeren: Maer hou 't liever gantschlijck daer voor, dat Noachs Arck, gebouwd nae 't Godlijck Voorschrift, is geweest 't eerste ordentlijck Schip; en 't Voorbeeld, waer aen men naderhand de vorm van andere Scheepen heeft afgesien. Alhoewel een welbekend Schrijver verhaeld, dat dight by de Haven van Lima, een Peruaensche Stad, in seeckere Goud-mijn, als d'Arbeyders in 't Graven de Goud-ader volghden, een oud Schip wierd gevonden, hebbende eenige over-oude Teeckenen en Letteren; waer uyt hy seght vermoedlijck te blijken, dat het in den tijd der Sondvloed onder deesen Bergh was versoncken. Nierembergii Histor. Natural. lib. 5. cap. 2. G. P. Harsdorffer Geschicht-Spiegel, tit 60. pag. 441.

Seldsaem luyd het, liet Honorius hier op hooren, dat soo diep onder d'Aerde, en in een Geberght, een Schip sou gevonden zijn.

Evenwel, berightede Marinus, is 't wel meer gebeurd. Doe ick in 't selve Gewest Peru was, wierd my verhaeld en voorgeleesen, uyt de Berighten der Americaensche Historien, dat in d'Andische Geberghten, te weeten, in der selver Ingewanden, onuytspreecklijck-groote, holle kuylen en Speloncken zijn, van sulck een wijdte, datse voor geheele Landschappen op d'Aerde niet behoeven te wijcken. In de selve zijn oock Wellen, of Springen, van groote Rivieren; met sulck een geweldigh gekraeck, en verscheydenheyd van geluyd, hare Wateren van boven af stortende, dat de Berghlieden getuygen, noyt yets soo verschricklijck boven op d'Aerdbodem gehoord te hebben. In eene deeser holen heeft men een Schip gevonden; sonder dat yemand kan bedencken, hoe 't daer gekoomen moght zijn. Michaëlides de Navigat. pag. 87. Melchior Blum Americanischer Reise-beschreibung pag. 117.

Naederhand, deed Polylector hier by, heeft men ontdeckt, dat deese Rivieren aen d'andere zijde des Geberghts, by nae honderd en veertigh mijlen weghs verr', in seer diepe Valleyen een uytgangh vinden. Maer vermits deselve loopen, en sigh ontlasten door vervaerlijcke steylten, soo is gantsch niet bedencklijck, dat dit Scheepje, tegens de natuer, door d'onderaerdsche gangen sou konnen [14] gestierd zijn geworden nae deese ontoeganghlijcke plaats. In de Vreedsame Zee (Mars Pacificum) desgelijcks in d'Atlantische, zijn verscheydene Draeykuylen, of Swelgh-kolcken: Derhalven sou vermoedlijcker vallen, dat het, van eene der selve ingeslockt zijnde, door d'onderaerdse openingen, by d'aenhoudende Vloed, tot hier toe geworpen is geworden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 2. cap. 20. 't Sal soo ongevoeghlijck niet zijn, hier by te voegen 't geen Aeneas Sylvius (anders Paus Pius de tweede) verhaeld. By sijnen tijd wierd in 't Meir Numico een Schip gevonden, thien Vademen, of t'sestigh voeten diepte, onder 't Water versoncken. Hy deed Duyckers by een roepen, welcke langh onder 't Water konden blijven. Deese gaven hem beright van de grootte en gelegenheyd des Schips. Men bevond naderhand, dat het thien ellen langh, en wel-geëvenmaetighd was. Had, seght de genoemde Schrijver, veerthien honderd jaren onder Water gelegen, sonder verrot te zijn; wijl 't met Hars en Peck seer wel was bewaerd. Van binnen was 't overtrocken met Sammet, en beslagen met goudene Nagelen. In 't midden vond men een Aerden Vat; waar in, volgens aenwijsingh van 't daer op staende Schrift, gedaen was d'Asch des Keysers Tiberii; zijnde geweest de derde Roomsche Keyser in orde, gestorven door vergif, hem van Caligula toegebraght, in 't jaer Christi 39. G. P. Hardorffers Geschicht-Spiegel, tit. 60. pag. 441. Welcke Schrijver oock ter selver plaets verhaeld, dat op seeckeren Bergh in Mexico, by d'eerste ontdeckingh van America, een seer groote Elephants-tand wierd gevonden. En vermits in dit geheele Weerelds-deel noyt Elephanten vernoomen zijn, soo besluyt hy daer uyt, dat de nu soo genoemde Nieuwe Weereld d'oude niet onbekend geweest, en van haar niet onbesoght gebleven is. Van andere Scheepen in Bergen gevonden, en selfs met menschen, of, om eygentlijcker te spreecken, menschen-geraemten in deselve, heb ick gewagh gemaeckt in 't tweede deel mijner meergedachte Curieuse Aanmerkingen, pag. 708. Daer oock wijdloopigh werd gehandeld van in veelerley sonderlinge seldsaemheden der oude en nieuwe Scheepen in Indien en China, van pag. 1150. tot 1160. Desgelijcks in 't vierde deel van pag. 915. tot 932. 't Geen daer geleesen kan worden, willen wy hier niet herhaelen.

Zonder twijfel, zei Honorius, liggen onder meer andere poëtische vertellingen van ons voor enkele fabels gehouden diergelijke gebeurde gevallen verborgen. Maar laat ons nu weer tot onze vorige stof treden. Zo is er dan voor de zondvloed of Noach’ ark-gebouw geen schip of zeevaart in gebruik geweest?

Nadat men 't neemt, berichtte Polylector, kan dit voorgestelde met ja of neen beantwoord worden. Spreekt men van eigenlijke schepen, zo wil ik graag toelaten, dat Noach’ s ark 't eerste was wat men een schip mag noemen. Heeft men 't oog op een eigenlijke vaart over zee ik zal desgelijks licht toestaan dat niemand voor de zondvloed enige zeeën heeft overgevaren of van 't ene land naar 't ander is geroeid. Ondertussen, vermits de aardbodem zo wel voor als na de ondergang der eerste wereld is verdeeld geweest in wateren en 't droge, (ofschoon er juist zo vele rivieren en meren niet waren als wel naderhand) zo heeft men vaste redenen om te geloven dat men ook voor de zondvloed vaartuigen had om daarmee over de vloeden te kunnen komen. 't Is waar, men kan geen openbare bewijzen door blijkbare getuigenissen hiervan voortbrengen; maar echter ontbreekt het niet aan zulke sterke en op goede gronden steunende vermoedens dat ze wel voor een waarschijnlijk, indien niet voor een voldoende -overtuigend bewijs mogen worden gehouden. Bij de schepping der wereld was er een rivier die uitging van Eden; om de van God geplante hof in Eden te bewateren; die vandaar verdeeld en tot vier hoofden, dat zijn hoofd-vloeden of beginnen ervan, Genesis 2; 10. Zeker waren deze wateren (waarvan 't eerste, Pison, ’t ganse land van Havila; 't andere Gibon, 't gehele land van Cus omliep; 't derde, Hiddekel, naar 't oosten van Assur ging en 't vierde de grote rivier Euphraat was) te wijd en te diep om daar te kunnen door-baden. Derhalve moesten diegene die daar [9] over wilden zijn noodwendig enig vaartuig hebben. Adams nakomelingen lieten zonder twijfel doordat de rivieren zich niet zo nauw bepalen en inbinden dat ze niet zouden hebben getracht, ja, door hun vermenigvuldiging zouden gedwongen geweest zijn over die te geraken. Hiertoe iets bedenken wat ze op 't water dragen en ook daarover voeren kon. Door iets drijvends over een vloed te komen is een werk wat de natuur vanzelf leert. Wij moeten ons niet inbeelden dat de mensen voor Noach’ s tijd minder verstand zouden gehad hebben dan de eekhoorntjes; die, gelijk genoeg bekend is, aan enige waterkant een plankje vinden en zich daarop zetten; en door de wind-vangst van hun ruigharige omhooggerichte staart naar de ander zijde overvaren. Nesselius Annotatius in Plinius pagina 312.

Dit brengt mij, wierp Marinus hierin, iets in gedachten wat ik met eigen ogen heb gezien. Ik en noch drie van mijn metgezellen vervolgden eens een wolf totdat hij aan de kant van een rivier kwam; was zo wijd als men met een boog zou kunnen beschieten. Hier vond hij een dik stuk hout van een oude boom; wat hij, eer wij hem bereiken konden, in 't water wentelde en met de buik daarop ging zitten; 't voorste en achterste been aan ieder zijde in 't water liet hangen en met de achterste voeten zodanig voort roeide dat hij aan de andere kant van de vloed kwam. Vliegerii Miscellan. kapittel 2, pagina 17.

De woeste volkeren, hervatte Polylector, welke nauwelijks meer verstand dan de beesten laten blijken hebben wel middelen bedacht om niet alleen over grote wateren te komen, maar ook vrij diep in zee te varen en daar te vissen. Ik Wil nu niet spreken van de Beotiërs die in oude tijden hun schuiten maakten uit dikke boomblokken, die ze dan met ossenhuiden overtrokken en met riemen voortdreven: Noch die van de Mysië die met vlotten over den Hellespont voeren: Noch van de Britten die schuitjes van taaie twijgen vlochten en die met leer bekleden, Michaëlides de Navigat. pagina 39; maar wil alleen, tot bewering van 't geen ik voorgesteld heb dit zeggen: Toen Amerika eerst werd ontdekt vond men bij de allereenvoudigste Barbaren van dit gewest kanoë’ s of kleine schuitjes gemaakt uit bomen. De wilde Brazilianen in al hun bedrijf meer beestachtigheid dan menselijkheid vertonen binden een paar bomen aan [10] elkaar vast; gaan neer zitten en drijven er mee zeewaarts in om vis te vangen. Gans geen bekommering hebben ze voor enig ongeval omdat ze weten dat ze eindelijk eens aan land zullen geslagen worden, Guillielmi Pisonis Histor. Natural. Ind. lib. 1. folio 6. De woeste mensen op 't eiland Pune, gelegen in de Zuidzee, weten een vlot te bereiden van drie, vijf of zeven balken; voor aan tezamen gevoegd, maar achter door enige dwarsbalken ver van elkaar uitgebreid. Ze roeien niet alleen, maar zeilen ook met zulke vlotten door de onstuimige zee. Brulius Histor. Peruv. lib. 2. kapittel 1. Nr. 15. Olivier van Noord. Thomas Candisch, &c. De vinding van deze middelen om over wateren gezet te worden of ver in die henen te drijven kunnen deze Barbaren niet anders hebben bekomen dan uit de grond der vernufs; 't welk ontwijfelbaar voor de zondvloed bij de alle reenvoudigste lieden veel uitstekender is geweest dan nu bij de aller vernuftigste Amerikaanse en andere wilden.

Vermits gij, viel Merius hierin, van deze geringe vaartuigen der Indianen gewag hebt gemaakt, zo moet ik iets weinig verhalen van 't vele wat ik aangaande die heb gezien. De inwoners van Java hebben een zekere slag van kleine jachtschuiten die op een verwonderlijk-snelle wijze in 't water voortzeilen. Zij zijn gemaakt van een uitgeholde boom; voor scherp, onder rond. Opdat ze niet mochten om buitelen zo leggen ze op beide de zijden twee dikke rieten; omtrent een vadem van de schuit af vastgemaakt aan twee stokken, voor en achter goed sterk aan de gedachte schuit gebonden. Men moet zich verwonderen dat deze vaartuigen door de kracht der winden niet om en om wentelen vermits ze een zeer groot zeil voeren. Doch of zulks al gebeurde zo hadden echter de zich daarin bevindende Indianen geen nood van te verdrinken; omdat ze alle tezamen zeer goede zwemmers zijn. Wanneer ze ter zee varen hebben ze gedurig hun vrouwen bij zich. 't Dacht ze zeer vreemd dat wij op onze lange tochten de onze niet bij ons hadden. Eerste schipvaart der Hollandere naar Oostindien pagina 78. In even hetzelfde koninkrijk Java, ook andere wegen in Indien groeit zeker slag van groot zwaar riet genoemd Bamboe, zo dik als een man aan zijn dij; en merendeel zo hoog als 't hoogste huis van deze landen. Vele knoesten of gewrichten zijn erin, zo gelijk wij [11] hier aan de vlier of noch beter aan de stammen van mais zien; staan omtrent anderhalve span van elkaar. Uit dit riet maken ze zich schuitjes. 't Voor- en achterdeel laten ze elk een dezer knoesten behouden als tot een besluit. Al wat ertussen is hollen ze uit. Twee personen kunnen erin zitten, tegenover elkaar; te weten, een op elk eind. In ieder hand hebben ze een klein riempje; waarmee ze ook zelfs tegen de stroom voortroeien. Vast geloven ze dat de krokodillen deze schuitjes nooit zullen bespringen; ofschoon onze in menigten daar omtrent waren; gelijk ze wel gewoon zijn te doen diegene welke van een andere stof zijn vervaardigd. Ibid. pagina 86. Klammer Ost-Indische Reysebeschreibung, pagina 69. Ik weet niet, of dit een ijdele waan der Indianen is; dan of er inderdaad een natuurlijke vijandschap tussen de krokodillen en dit riet zijn mag. In Borneo hebben de vissersschuitjes gemaakt van stromatten. Olivier van Noord. Die van Canarie en Decan, uit 't gewest Decan, in 't landschap, gewoonlijk genoemd Ballagate of Ballagatte, gelegen achter Goa, hebben schuitjes geheten Almadins waarmee zij over de rivieren varen. Sommige ervan zijn van uitgehold hout; en zo klein dat een enig man bezwaarlijk genoeg daarin plaats heeft om te zitten. Vaak gebeurt het dat de daarin zijnde, eer hij over een vloed kan geraken drie- of viermaal omtuimelt. Doch deze Indianen stellen daar geen zwarigheid in. Straks springen ze eruit; keren ze al zwemend met 't hol weer boven en gaan er opnieuw in zitten. Linschoten Itinerarium, eerste Verdeelingh, kapittel 39. folio 59.

Tegen 't geen Polylector had willen betonen uit de vaartuigen der wilde Amerikanen bij hen gevonden toen dit werelddeel eerst van de Europeanen werd ontdekt bracht Honorius in dat de schipbouw van Noach allereerst zijn nakomelingen, derhalve ook de stamvader der Amerikaanse en andere woeste volkeren aanleiding tot 't maken van hun kleine scheepjes en vlotten had gegeven; welk gebruik naderhand gedurig bij hun in wezen was gebleven.

Maar, antwoordede Polylector, hiertegen kon men zeggen: Indien ze daaraan gedacht en hier oogmerk op genomen hadden zo zouden ze noch vlotten noch kano’ s, maar goede schepen hebben gemaakt, gelijk die van de andere werelddelen [12] deden; ook even zo wel als die de zee wijd en breed hebben bevaren. Noach had in 't bouwen van de ark getoond 't voorbeeld van een recht-toegemaakt schip naar Geometrische afdeling. Vermits nu zijn nakomelingen zo een vaste en evenmatige bouw niet terstond navolgden, maar lichtere vaartuigen gebruikten zo kan men daaruit een vermoedelijk besluit make, dat men de rechte scheepsbouw (als eerst aangevangen op 't bevel en voorschrift Gods tot een zonderling doel waarvan de geheugenis in de aanvang zeer verschrikkelijk was) een lange tijd heeft nagelaten; zich vergenoegende met de eenvoudige vaartuigen waarvan en zich voor de zondvloed had bediend; en die gelijk noch hedendaags blijkt, bekwaam genoeg weren om daarmee over de rivieren te geraken; ja, zelfs langs de kusten in zee te varen: Totdat eindelijk bij enige volkeren de schrik van de ondergang der eerste wereld verdween; waartegen de gedachtenis van Noach’ s gebouw weer vernieuwd werd; de mensen aanzette om wat meer dan vlotten of kano’ s op de wateren te brengen. Ik wil echter niet tegenbotsen 't gevoelen van diegene welke stellen dat 't middel, om met vaartuigen over de wateren te zweven bij de wilde Amerikanen is in gebruik gebleven van die tijd af dat de eerste mensen in dit gewest zijn gekomen, waarvan hierna uitvoeriger kan gehandeld worden. Ondertussen hou ik, niet alleen voor waarschijnlijk, maar ook voor voldoende gewis dat voor Noach’ s tijd zijn bekend en in gebruik geweest enigerlei vaartuigen; hetzij dan schuitjes gemaakt uit uitgeholde bomen of tezamen gevoegde planken; hetzij vlotten van aan-elkaar-gehechte balken; waarmee de mensen over de rivieren hebben gevaren. Vaak waren het vloeden om de landen te bewateren; en om te zijn ten dienste zo van de onredelijke als redelijke dieren; welke die gans niet konden missen. Toen ze zich nu in 't ene landschap te zeer vermenigvuldigden zo moesten ze zich noodwendig in een ander uitbreiden. Hierin zouden de rivieren ze hebben verhinderd indien ze geen vaartuigen hadden bedacht om daarover te kunnen komen. De aardbodem heeft zeker niet gehad zo’n groot stuk land zonder met wateren in de lengte en breedte doorsneden te zijn wat al Adams nakomelingen tot op de zondvloed toe zou hebben kunnen bevatten en voeden. Doch dat er voor [13] de zondvloed zouden geweest zijn eigenlijke schepen van een geregelde vorm, merkelijke grootte en van een voldoende bekwaamheid om daarmee op grote rivieren of zeeën te zeilen of te roeien zal ik mij geenszins onderwinden te beweren: Maar hou 't liever gans daarvoor dat Noach’ s ark, gebouwd naar 't Goddelijk voorschrift, is geweest 't eerste ordelijke schip; en 't voorbeeld, waaraan men naderhand de vorm van andere schepen heeft gezien. Alhoewel een welbekend schrijver verhaalt dat dicht bij de haven van Lima, een Peruaanse stad in zekere goudmijn toen de arbeiders in 't graven de goudader volgden een oud schip werd gevonden, had enige overoude tekens van letters; waarvan hij zegt vermoedelijk te blijken dat het in de tijd der zondvloed onder deze berg was verzonken. Nieremberg Histor. Natural. lib. 5 kapittel 2. G. P. Harsdorffer Geschicht-Spiegel, titel 60 pagina 441.

Zeldzaam luidt het, liet Honorius hierop horen dat zo diep onder de aarde en in een gebergte een schip zou gevonden zijn.

Evenwel, berichtte Marinus, is 't wel meer gebeurd. Toen ik in hetzelfde gewest Peru was werd mij verhaald en voorgelezen uit de berichten der Amerikaanse Histories, dat in de Andes gebergten, te weten, in een van de ingewanden, onuitsprekelijke-grote, holle kuilen en spelonken zijn, van zo’n wijdte dat ze voor gehele landschappen op de aarde niet behoeven te wijken. In die zijn ook wellen of ontspringen van grote rivieren; met zo’ n een geweldig gekraak en verscheidenheid van geluid hun wateren van boven af storten zodat de berglieden getuigen nooit iets zo verschrikkelijks boven op de aardbodem gehoord te hebben. In een van deze holen heeft men een schip gevonden; zonder dat iemand kan bedenke, hoe 't daar gekomen mocht zijn. Michaëlides de Navigat. pagina 87. Melchior Blum Amerikanischer Reise-beschreibung pagina 117.

Naderhand, deed Polylector hierbij, heeft men ontdekt dat deze rivieren aan de andere zijde der gebergte, bijna honderdveertig mijlen weg ver, in zeer diepe valleien een uitgang vinden. Maar vermits die lopen en zich ontlasten door vervaarlijke steilten zo is gans niet te bedenken dat dit scheepje, tegen de natuur, door de onderaardse gangen zou kunnen [14] gestuurd zijn geworden naar deze ontoegankelijke plaats. In de vreedzame Zee (Mars Pacificum) desgelijks in de Atlantische zijn verscheidene draaikolken of zwelg-kolken: Derhalve zou vermoedelijk vallen dat het van een ervan ingeslokt is door de onderaardse openingen bij de aanhoudende vloed tot hiertoe geworpen is geworden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 2 kapittel 20. 't Zal zo ongevoeglijk niet zijn hierbij te voegen 't geen Aaneas Sylvius (anders paus Pius de tweede) verhaalt. In zijn tijd werd in 't meer Numico een schip gevonden van tien vademen of zestig voeten diepte onder 't water verzonken. Hij liet duikers bijeenroepen welke lang onder 't water konden blijven. Deze gaven hem bericht van de grootte en gelegenheid van het schip. Men bevond naderhand dat het tien ellen lang en goed evenmatig was. Had, zegt de genoemde schrijver, veertienhonderd jaren onder water gelegen zonder verrot te zijn; omdat 't met hars en pek zeer goed was bewaard. Van binnen was 't overtrokken met fluweel en beslagen met gouden nagels. In 't midden vond men een aarden wat; waarin volgens aanwijzing van 't daarop staande schrift gedaan was de as van keizer Tiberius; was geweest de derde Roomse keizer in orde, gestorven door vergif, hem van Caligula toegebracht in 't jaar Christus 39. G. P. Hardorffers Geschicht-Spiegel, titel 60 pagina 441. Welke schrijver ook terzelfder plaats verhaalt dat op zekere berg in Mexico bij de eerste ontdekking van Amerika een zeer grote olifantstand werd gevonden. En vermits in dit gehele werelddeel nooit olifanten vernomen zijn zo besluit hij daaruit dat de nu zo genoemde Nieuwe Wereld de oude niet onbekend geweest en van hen niet onbezocht gebleven is. Van andere schepen in bergen gevonden, en zelfs met mensen of om eigenlijk te spreken, mensen -geraamten in die heb ik gewag gemaakt in 't tweede deel van mijn meergedachte Curieuze Aanmerkingen, pagina 708 daar ook uitvoerig werd gehandeld van in velerlei bijzondere zeldzaamheden der oude en nieuwe schepen in Indien en China, van pagina 1150 tot 1160. Desgelijks in 't vierde deel van pagina 915 tot 932. 't Geen daar gelezen kan worden willen wij het hier niet herhalen.

Voor de Sondvloed, begon Honorius weer, hebben in America geen menschen gewoond. Maer hoe zijnse dan na de Sondvloed [15] daer in gekomen. 't Is niet gelooflijck, datse sigh met hare kleyne Vaertuygen derwaerts souden begeven hebben. Deselve waren niet bequaem tot sulck een verre toght. Sy hadden geen Compas, of Streeckwijser, om haeren loop daer na te mogen righten. Kortlijck, 'k moet bekennen, dat ick geen raed weet, om deese Vraegh met eenige schijn van welgegrondheyd te beantwoorden.

Veellight, bejegende Polylector hem, sal ick gemacklijcker konnen aenwijsen, hoe de menschen in America zijn gekoomen, als ghy soud konnen bewijsen, dat'er voor de Sondvloed geen menschen in America zijn geweest. God had d'Aerdbodem niet gemaeckt, om woest en leedigh te leggen, maer om van sijne Schepselen, insonderheyd van de reedlijcke, te werden bewoont. Heeft hy d'andere Weerelds-deelen aen haer gegeeven, en sou hy 't seer groote, soo heerlijck, soo lustigh, soo vrughtbaer America, of t'eenemael woest en leedig, of alleen voor de Beesten hebben gelaten? 't Schijnd niet gelooflijck. Dus spreeckt een geleerd Man, de Heer Erasmus Franciscus, hier van. Evenwel kon hier op lightlijck tegenspraeck vallen. Ondertusschen kan men waerschijnlijck vermoeden, dat 't getal der menschen korts voor de Sondvloed vry grooter op den Aerdbodem is geweest, als een wijl tijdts daer nae, doe se sigh weer in de Weereld verdeelden. Moestense in den tijd, dat haer leeven alreeds veel korter, d'ontijdige dood veel gemeener, de vermeenighvuldigingh veel minder was, sigh uyt Asia nae d'andere Weerelds deelen begeven, wegens haere meenighte; hoe veel meer hebbense sulcks moeten doen, doese nae de Sondvloed langer leefden; sigh veel gesonder en vrughtbaerer bevonden, en derhalven oock veel meer in getal waren? Doch 't is onnodigh, hier van veel te willen twistredenen. Want zijn 'er menschen geweest, soo zijnse doch al t'saemen in de Sondvloed te niet gegaen; en alsoo blijft noch de Vraegh: Hoedanigh nae de Sondvloed de menschen in America zijn gekomen? Deselve beantwoord zijnde, soo siet men oock, hoese voor de Sondvloed daer in zijn geraeckt.

Eer ghy voort gaat, viel Marinus hier in, moet ick dit seggen, dat ick seecker Boeckje heb geleesen, waar in de Schrijver wil staende houden, dat de Sondvloed America niet heeft getroffen.

Dit loopt, seyde Honorius, opentlijck tegens de Heylige Schrift aen, en 't verhael van Moses, gedaen door de Geest Gods. Dus leesen wy: De Vloed was veertigh dagen op der Aerden; en de [16] Wateren vermeerderden, en hieven d'Arck op, soo datse oprees boven d'Aerde. En de Wateren namen gantsch seer d'overhand op der Aerde, soo dat alle hooge Bergen, die onder den gantschen Hemel zijn, bedeckt wierden. Vijfthien ellen om hoogh namen de Wateren d'overhand, en de Bergen wierden bedeckt; en alle Vleesch, dat sigh op d'Aerde roerde, gaf den geest; van 't Gevogelt, en van 't Vee, en van 't wild Gedierte, en van al 't kruypende gedierte dat op d'Aerde kroop, en alle Mensch. Al wat eenen adem des Geests des levens in sijne neusgaten had, van alles wat op 't droogh was, is gestorven. Alsoo wierd verdelgd al wat bestond dat op den Aerdbodem was, van de Menschen aen tot het Vee. Doch Noach alleen bleef over, en wat met hem in d'Arck was, Genes. VII. van vs. 17. tot 24.

Maer, hernam Marinus, hier tegens brenghd hy in, dat in des Heeren woord 't Woordeken alle dickmael werd genoomen voor een groot, voor 't voornaamste, of 't eedelste deel. Soo staet 'er Luc. II. 1. dat Keyser Augustus een gebod liet uytgaen, tot beschrijving van de geheele Weereld. Evenwel waeren noch veele landen sijn Gebied, en derhalven deese Beschrijvingh, niet onderworpen; jae, veele Volckeren weerstonden hem. Tot Nebucadnezar zeyde Daniel: Over al waer menschen-kinderen woonen, heeft hy de Beesten des Velds en de Vogelen des Hemels in uwe hand gegeeven, en u gesteld tot een Heerscher over al de selve, Dan. II. 38. Echter streckte sijne heerschappy sigh soo verre niet uyt. Gelijck nu in deese plaetsen door de spreeckwijs, de geheele Weereld, en, over-al daer menschen-kinderen woonen, niet de gantsche Weereld, maer een groot deel der selve word verstaen; soo kan oock hier voor alle hooge Bergen, alle Vleesch, alle Mensch wel genoomen worden 't grootste en voornaemste deel.

't Is ten vollen gewis, begon Polylector, dat in 't Boeck des Heeren 't woord de geheele Weereld niet altijd voor dit gantsche Gebouw der Aerde; de woorden alle menschen niet altijd voor den gantschen hoop der menschen werden genoomen. Dese spreeckwijs werd somtijds gebonden aen 't onderwerp, waer van gehandelt werd; gelijck als, dat de geheele Weereld sou beschreeven worden, sijn opsight heeft op de heerschappy des Roomschen Keysers, en dat deel des Weerelds, 't welck onder sijn gebied stond. Dus moeten oock de woorden Daniels werden verstaan. Somtijds beteeckend alle, allerley [17] en geheele Weereld een bysonder deel van menschen in de Weereld. Maer oock dickmael werden de woorden geheele en alle eygentlijck genoomen. Wy sullen alle voor den Reghterstoel Christi gestelt worden, Rom. xiv. 10. Op dat alle mond gestopt werde, en de geheele Weereld voor God verdoemlijck zy, Rom. III. 19. Dus moetmense opvatten, wanneer 't de natuer, 't ooghmerck en de gelegenheyd der saeck, van welcke gehandeld word, soo meê brenghd; en datse, sonder eenige tegenstrijdigheyd met andere Schriftuerplaetsen soo konnen werden genoomen; gelijck hier in 't stuck van de Sondvloed. d'oorsaeck, waerom God d'eerste Weereld wou verdelgen, was't godloos leven, overal in de Weereld gemeen: Want alle Vleesch (alle Mensch) had sijnen weg verdorven op d'aerde, Gen. vi. 12.; derhalven wou hy oock de straf over al laeten gaen, en de gantsche Aerdkloot met Water bedecken, op dat geen vleesch 't verderf sou mogen ontvlieden, van de Menschen af tot 't Vee toe; tot 't kruypende gediert, tot de Vogelen toe. Waerom dan oock Moses uytdrucklijck seght, dat 't Water de bergen bedeckte: Alle hooge bergen bedeckte: Alle hooge bergen die onder den gantschen Hemel zijn bedeckte; en vijfthien ellen boven deselve stond. Waer door dan alle Vleesch, dat sigh op d'aerde roerde, den geest gaf. Al wat een adem des geests des levens in sijne neusgaten had, stierf, van alles wat op 't drooge was. Alles wat bestond op den aerdbodem verdelgd wierd. Niets uytgeslooten, als alleen Noach, en wat sich met hem in d'Arck bevond. Soo wel d'uytdruckingen, de verscheydene uytdruckingen, de sonderlingh-krachtige en nadrucklijck-herhaelde uytdruckingen, als de bysondere uytneemingh, welcke Moses gebruyckt, beweegen my, om het gantschlijck daer voor te houden, dat de Wateren der Sondvloed over de geheele Weereld, dienvolgens oock over America zijn gegaan; ten waer men bewijsen kon, dat voor de Sondvloed noch Menschen, noch Beesten, noch gevogelt, noch kruypend gedierte in dit Gewest is geweest. Dat eenige, door te stellen, de Wateren der Sondvloed in America niet te zijn gekomen, meenen een middel gevonden te hebben, om af te snijden de swaerigheyd in de beantwoordingh der Vraegh: Hoe de menschen nae de Sondvloed in dit land zijn geraeckt? wijlse hier niet verdelgd, en derhalven in staat gebleeven souden zijn, is t'eenemael ydel; wijl evenwel de vraegh en swarigheyd blijft, hoese voor de Sondvloed derwaerts zijn gekoomen. [18]

Maer, begon Marinus weer, indien men stelde, dat voor de Sondvloed in America geen Menschen waren; en dat oock deese verdelging daer niet geweest is, soo was men terstond gereddet uyt de swaerigheyd, hoe de Dieren in dit Weereldsdeel zijn gekomen, met alleen te seggen: God heeftse in den aenvangh daer geschapen; en door de Sondvloed, als hier niet geweest, zijnse niet vernielt geworden.

Wy hebben, bejegende Polylector hem, alreeds gesegd, onbewijslijck te zijn, dat 'er voor d'algemeene Vloed geen Menschen in America souden geweest hebben: En dat 'er de Sondvloed geweest is, volgens de sonderlinge uytdruckingen der heylige Schrift ontrent deese saeck. Maer wat voor redenen steld de Schrijver daer tegens?

Sijn voornaemste bewijs, liet Marinus hier op hooren, bestaat in deese Vraegh: Hoe soo meenigerley Dieren (insonderheyd de traege Americaensche Ai, of Haut, die in een tijd van twintigh duysend jaeren soo veel weghs niet had konnen afleggen) uyt America nae d'Arck hebben konnen wandelen. En dan in deese Voorstellingh: Of wel in Asia de hooghste Bergen van de Vloed moghten bedeckt zijn geweest, soo kon echter 't Water niet in America zijn gekomen. Want de verwelfde rondheyd der aerde maeckt, van Asia af tot America toe, sulck een hooghte, dat de hooghste Spits des Berghs Atlas, ja alle andere Bergen des Werelds, daer tegens maer Daelen zijn t'achten; en onmeetlijck sigh daer voor bucken. Oock heeft de Vloed niet konnen heenen strijken over 't Planum Centricum (de puntvlackte) des Noordschen halfronds; waer onder America schier half verborgen leght; ten waere men wou seggen, dat 't Water kon blijven en rusten buyten 't middelpunt der Aerde en des Weerelds.

Even deese dingen, seyde Polylector, heeft oock Abrahamus Milius voortgebraght. Op 't laetste sal ick eerst antwoorden, doch maer alleen met korte woorden: (1) Wie zijt ghy, ô Mensch! die God soud willen voorschrijven, hoe hy, of hoe hy niet, de Sondvloed nae America brengen; en aan sijn woord, dat de gantsche Aerdbodem onder Water sou staen, de vervullingh geven kon? (2) Hoe dan! konden in America de Fonteynen des grooten Afgronds niet soo wel opbreecken; de Sluysen des Hemels niet soo wel sigh openen, de Wolcken niet soo wel dagh en naght regenen, als in Asien? Kon hem, die den Hemel allerweegen met Wolcken omvanghd, de rondheyd der Aerde hier in verhinderlijck zijn? (3) Waerom moest doch, [19] nae den dwaelenden waen uws Schrijvers, de Watervloed juyst uyt Asia nae America heenen wentelen; daer doch in America de Vloed even soo haest kon inbreecken, oock ter selver tijd, als in Asia, Africa en Europa; wijl in al de Deelen des Weerelds wilde Zeeën, Rivieren en Bronnen; desgelijcks Wolcken en Regenen zijn. Om nu niet te spreecken van de verschricklijck-wijde Doorbreucken en Waterkluften; door welcker middel de Zee van 't eene Weereldsdeel sigh meê deeld aen die van 't andere. 't Water behoefde derhalven niet de breedte van een hayr buyten 's Weerelds middelpunt of Aerdpunt te sweven, schoon 't de geheele Aerdkloot omringhde. Want d'Aerde had, insonderheyd als de Sluysen des Hemels sich openden, inwendigh noch Water genoegh behouden. Dat d'overwateringh des gantschen Aerdbodems (seghd een geleerd Man) de natuer niet gevoeghlijck, noch met deselve overeenkomend was, geloof ick vrywilligh; en doe 'er noch by, dat de geheele Sondvloed niet juyst na den loop der Natuer, maer veel meer een geweld der Natuer is geweest, waer door alle Aerdsche lichaemlijcke Schepselen moesten verderven; schoon de Natuer selfs eene harer Hoofdstoffen, 't Water, hier toe heeft moeten leenen. Erasmi Francisci Ost und Westindischen Lustgarten fol. 128.

Voor de zondvloed, begon Honorius weer, hebben in Amerika geen mensen gewoond. Maar hoe zijn ze dan na de zondvloed [15] daarin gekomen. 't Is niet geloofwaardig dat ze zich met hun kleine vaartuigen derwaarts zouden begeven hebben. Die waren niet bekwaam tot zo’ n verre tocht. Zij hadden geen kompas of streekwijzer om hun loop daarnaar te mogen richten. Kort, ik moet bekennen dat ik geen raad weet om deze vraag met enige schijn van goede gegrondheid te beantwoorden.

Mogelijk, bejegende Polylector hem, zal ik gemakkelijk kunnen aanwijzen hoe de mensen in Amerika zijn gekomen dan gij zou kunnen bewijzen dat er voor de zondvloed geen mensen in Amerika zijn geweest. God had de aardbodem niet gemaakt om woest en leeg te liggen, maar om van zijn schepselen, vooral van de redelijke te worden bewoond. Heeft hij de andere werelddelen aan hen gegeven en zou hij 't zeer grote, zo heerlijk, zo lustig, zo vruchtbaar Amerika of ten enenmale woest en ledig of alleen voor de beesten hebben gelaten? 't Schijnt niet geloofwaardig. Dus spreekt een geleerde man, de heer Erasmus Franciscus, hiervan. Evenwel kon hierop licht tegenspraak vallen. Ondertussen kan men waarschijnlijk vermoeden dat 't getal der mensen kort voor de zondvloed vrij groter op de aardbodem is geweest dan een tijdje daarna toen ze zich weer in de wereld verdeelden. Moesten ze in de tijd dat hun leven alreeds veel korter, de ontijdige dood veel algemener, de vermenigvuldiging veel minder was zich uit Azië naar de andere werelddelen begeven vanwege hun menigte; hoe veel meer hebben ze zulks moeten doen toen ze na de zondvloed langer leefden; zich veel gezonder en vruchtbarder bevonden en derhalve ook veel meer in getal waren? Doch 't is onnodig hiervan veel te willen twistredenen. Want zijn er mensen geweest, zo zijn ze doch al tezamen in de zondvloed te niet gegaan; en alzo blijft noch de vraag: Hoedanig na de zondvloed de mensen in Amerika zijn gekomen? Als die beantwoord is zo ziet men ook hoe ze voor de zondvloed daarin zijn geraakt.

Eer gij voortgaat, viel Marinus hierin, moet ik dit zeggen dat ik zeker boekje heb gelezen waarin de schrijver wil staande houden dat de zondvloed Amerika niet heeft getroffen.

Dit loopt, zei Honorius, openlijk tegen de Heilige Schrift aan en 't verhaal van Mozes gedaan door de Geest Gods. Dus lezen wij: De vloed was veertig dagen op de aarde; en de [16] wateren vermeerderden en hieven de ark op zodat ze oprees boven de aarde. En de wateren namen gans zeer de overhand op de aarde zodat alle hoge bergen die onder den ganse hemel zijn bedekt worden. Vijftien ellen omhoog namen de wateren de overhand en de bergen worden bedekt; en alle vlees dat zich op de aarde roerde gaf de geest; van 't gevogelte en van ’t vee en van ’t wilde gedierte en van al 't kruipende gedierte dat op de aarde kroop en alle mensen. Al wat een adem der Geest van het leven in zijn neusgaten had, van alles wat op 't droge was is gestorven. Alzo werd verdelgd al wat bestond dat op den aardbodem was, van de mensen aan tot het vee. Doch Noach alleen bleef over en wat met hem in de ark was, Genesis 7; van vers 17 tot 24.

Maar, hernam Marinus, hiertegen brengt hij in dat in de Heren woord 't woordje vaak werd genomen voor een groot, voor 't voornaamste of 't edelste deel. Zo staat er Lucas 2; 1. dat keizer Augustus een gebod liet uitgaan tot beschrijving van de gehele wereld. Evenwel weren noch vele landen zijn gebied en derhalve aan deze beschrijving niet onderworpen; ja, vele volkeren weerstonden hem. Tot Nebukadnezar zei Daniel: Overal waar mensenkinderen wonen heeft hij de beesten des veld en de vogels des hemels in uw hand gegeven en u gesteld tot een heerser over die, Daniel 2; 38. Echter strekte zijn heerschappij zich zo ver niet uit. Gelijk nu in deze plaatsen door de spreekwijze de gehele wereld en overal daar mensenkinderen wonen en niet de ganse wereld, maar een groot deel ervan wordt verstaan; zo kan ook hier voor alle hoge bergen, alle vlees, alle mensen wel genomen worden 't grootste en voornaamste deel.

't Is ten volle gewis, begon Polylector, dat in 't boek des Heren 't woord de gehele wereld niet altijd voor dit ganse gebouw der aarde; de woorden alle mensen niet altijd voor den ganse hoop der mensen worden genomen. Deze spreekwijze werd somtijds gebonden aan 't onderwerp waarvan gehandeld werd; gelijk als dat de gehele wereld zou beschreven worden zijn opzicht heeft op de heerschappij des Roomse keizers en dat deel der wereld wat onder zijn gebied stond. Dus moeten ook de woorden van Daniel worden verstaan. Somtijds betekend alle allerlei [17] en gehele wereld en bijzonder deel van mensen in de wereld. Maar ook vaak worden de woorden gehele en alle eigenlijk genomen. Wij zullen alle voor den rechterstoel Christus gesteld worden, Romeinen 14; 10. Opdat alle mond gestopt wordt en de gehele wereld voor God verdoemd is Romeinen 3; 19. Dus moet men ze opvatten wanneer 't de natuur, 't oogmerk en de gelegenheid der zaak waarvan gehandeld wordt zo meebrengt; en dat ze zonder enige tegenstrijdigheid met andere schriftuur plaatsen zo kunnen worden genomen; gelijk hierin 't stuk van de zondvloed. De oorzaak waarom God de eerste wereld wilde verdelgen was 't goddeloos leven overal in de wereld algemeen: Want alle vlees (alle mensen) had zijn weg verdorven op de aarde, Genesis 6.;12.; derhalve wilde hij ook de straf overal laten gaan en de ganse aardkloot met water bedekken opdat geen vlees 't verderf zou mogen ontvlieden, van de mensen af tot 't vee toe; tot 't kruipend gedierte tot de vogels toe. Waarom dan ook Mozes uitdrukkelijk zegt, dat 't water de bergen bedekte: Alle hoge bergen bedekte: Alle hoge bergen die onder den ganse hemel zijn bedecte; en vijftien ellen boven die stond. Waardoor dan alle vlees dat zich op de aarde roerde de geest gaf. Al wat een adem der geest der leven in zijn neusgaten had stierf, van alles wat op 't droge was. Alles wat bestond op de aardbodem verdelgd werd. Niets uitgesloten dan alleen Noach en wat zich met hem in de ark bevond. Zo wel de uitdrukkingen, de verscheidene uitdrukkingen, de bijzonder-krachtige en nadrukelijk herhaalde uitdrukkingen als de bijzondere uitzondering welke Mozes gebruikt bewogen mij om het gans daarvoor te houden dat de wateren der zondvloed over de gehele wereld dientengevolge ook over Amerika zijn gegaan; tenzij men bewijzen kon dat voor de zondvloed noch mensen, noch beesten, noch gevogelte, noch kruipend gedierte in dit gewest is geweest. Dat enige door te stellen dat de wateren der zondvloed in Amerika niet te zijn gekomen menen een middel gevonden te hebben om af te snijden de zwarigheid in de beantwoording der vraag: Hoe de mensen na de zondvloed in dit land zijn geraakt? Omdat ze hier niet verdelgd en derhalve in staat gebleven zouden zijn is ten enenmale ijdel; terwijl evenwel de vraag en zwarigheid blijft hoe ze voor de zondvloed derwaarts zijn gekomen. [18]

Maar, begon Marinus weer, indien men stelde dat voor de zondvloed in Amerika geen mensen waren; en dat ook deze verdelging daar niet geweest is zo was men terstond gered uit de zwarigheid hoe de dieren in dit werelddeel zijn gekomen met alleen te zeggen: God heeft ze in de aanvang daar geschapen; en door de zondvloed, als hier niet geweest, zijn ze niet vernield geworden.

Wij hebben, bejegende Polylector hem, alreeds gezegd, niet bewijsbaar te zijn dat er voor de algemene vloed geen mensen in Amerika zouden geweest hebben: En dat er de zondvloed geweest is volgens de bijzondere uitdrukkingen der heilige Schrift omtrent deze zaak. Maar wat voor redenen stelt de schrijver daartegen?

Zijn voornaamste bewijs, liet Marinus hierop horen, bestaat in deze vraag: Hoe zo menigerlei dieren (vooral de trage Amerikaanse Ai of Haut (luiaard) die in een tijd van twintigduizend jaren zo veel weg niet had kunnen afleggen) uit Amerika naar de ark hebben kunnen wandelen. En dan in deze voorstelling: Of wel in Azië de hoogste bergen van de vloed mochten bedekt zijn geweest, zo kon echter 't water niet in Amerika zijn gekomen. Want de verwelfde rondheid der aarde maakt van Azië af tot Amerika toe, zo’ n hoogte dat de hoogste spits der berg Atlas, ja alle andere bergen der wereld daartegen maar dalen zijn t' achten; en onmetelijk zich daarvoor bukken. Ook heeft de vloed niet kunnen heen strijken over 't Planum Centricum (de puntvlakte) des Noordse halfrond; waaronder Amerika schier half verborgen ligt; tenzij men wou zeggen dat 't water kon blijven en rusten buiten 't middelpunt der aarde en de wereld.

Even deze dingen, zei Polylector, heeft ook Abrahamus Milius voortgebracht. Op 't laatste zal ik eerst antwoorden, doch maar alleen met korte woorden: (1) Wie zijt gij, ô mens! Die God zou willen voorschrijven, hoe hij, of hoe hij niet, de Zondvloed naar Amerika brengen; en aan zijn woord dat de ganse aardbodem onder water zou staan de vervulling geven kon? (2) Hoe dan! Konden in Amerika de fonteinen der grote afgrond niet zo goed openbreken; de sluizen van de hemel niet zo goed zich openen, de wolken niet zo goed dag en nacht regenen als in Azië? Kon hem die de hemel allerwegen met wolken omvangt de rondheid der aarde hierin hinderlijk zijn? (3) waarom moest doch, [19] naar de dwalende waan van uw schrijvers de watervloed juist uit Azië naar Amerika heen wentelen; daar doch in Amerika de vloed even zo gauw kon inbreken, ook terzelfder tijd als in Azië, Afrika en Europa; terwijl in alle delen der wereld wilde zeeën, rivieren en bronnen; desgelijks wolken en regen zijn. Om nu niet te spreken van de verschrikkelijk-wijde doorbreken en waterkluften; waardoor midden der zee van 't ene werelddeel zich meedeelt aan die van 't andere. 't Water behoefde derhalve niet de breedte van een haar buiten ‘s werelds middelpunt of aardpunt te zweven, ofschoon 't de gehele aardkloot omringt. Want de aarde had, vooral als de sluizen der hemel zich openden inwendig noch water genoeg behouden. Dat het over wateren des ganse aardbodem (zegt een geleerd man) de natuur niet gevoeglijk, noch met die overeenkomt geloof ik vrijwillig; en doe er noch bij dat de gehele zondvloed niet juist naar de loop der natuur, maar veel meer een geweld der natuur is geweest waardoor alle aarde lichamelijke schepselen moesten verderven; ofschoon de natuur zelfs een van zijn hoofdstoffen, 't water, hiertoe heeft moeten lenen. Erasmi Francisci Ost und Westindischen Lustgarten fol. 128.

Met de bygebrachte redenen, Marinus sigh hooren, kan ick my voldaen houden, aengaende d'algemeenheyd der Sondvloed; en sie genoeghsaem de krachteloosheyd der tegengestelde Redenen. Echter wenschte ick oock noch wel d'antwoord op de vraegh: Hoe de Dieren uyt America nae d'Arck hebben konnen komen?

Maer ick, viel Honorius hier in, wou eerst wel eenigh bescheyd hooren van dien snellen Postlooper, die meer als twintigh duysend jaeren tijds werck sou moeten hebben, om uyt America nae Asia te voetteeren. Wat voor een maecksel is dit doch; by wiens gangh 't kruypen der Slecken noch voor vliegen is te houden?

De Brasilianen, antwoordede Marinus, noemen 't Ai; de Schrijvers der Indische saecken Ha, of Haut; de Spanjaerden spotswijs Perillo Ligero; soo veel als 't snellopend hondeken. In lengte is 't een taemlijck-groote Kat gelijck; oock wel een Vosch; by nae even soo dick als langh. 't Heeft twee seer kleyne voeten, en vier klaeuwen aen deselve, als de Vogelen. De Beenen zijn niet sterck genoegh, om 't ligchaam te draegen; derhalven het, als op den buyck kruypende, over d'aerde voortsleept; soo gantsch traegh, dat het op een [20] geheelen dagh nauwlijcks vijftigh treeden weghs kan afleggen. Jae, eenige hebben my verseeckerd, dat het in vijfthien dagen tijds geen eene steenworp verr' kan voortkoomen. 't Hoofd is kleyn; niet meer als drie vingeren langh, en wat rondaghtigh-plat; met een aengesight als dat der Naghtuylen. De neus is als die van een Aep. Sijne grootste lust is, op Boomen of Paelen te klauteren; op welckers toppen men haer dickmael gewaer werd. Twee daegen langh heeft hy werck, eer hy soo hoogh koomd; en twee andere daegen; eer hy weer beneeden kan daelen. De mond is soo kleyn, dat hy niemand daer meê beschaedigen kan. Melchior Blum Americanische Reisebeschreibung pag. 211. Erasmi Francisci Schaubuhnen erster theil pag. 607.

't Kan, voegde Polylector hier by, seer langh vasten. De geene, die 'er een gevangen hielden, getuygen, datse 't in veertigh gantsche dagen niet hebben sien eeten. Hier door zijn eenige in den waen geraeckt, dat het gantschlijck geen spijsen nuttighd, maer alleen van de Wind leeft. Doch Georgius Marckgravius (die ten kosten van Vorst Johan Maurits van Nassauw twee Reysen heeft gedaen, om nauwkeurigh t'ondersoecken de natuer en eygenschap der Americaensche Kruyden, Boomen en Dieren) 't Wijfje van een Ai ontleedende, vond in de Maegh een noch gantsch groen telghje eens Booms; gewisselijck een teecken, dat het waerlijck spijs nae sich neemd: maar oock veellicht seer langh kan vasten, of sich behelpen met Muggen en Vliegen. Misschien eet het wanneer het vry is; maer wil, gevangen zijnde, niet eeten, uyt bekommeringh en droefheyd. Aoosta seght, dat het Mieren; Nierembergius, dat het Muggen, Wespen, Kevers; Maffeius, dat het Boombladeren sou gebruycken tot voedsel. Al t'saem komense hier in over een, dat het boven maeten langhsaem in sijnen gangh is; soo dat men nauwlijcks eenige voortgangh kan gewaer worden. Derhalven werd het van sommige Pigritia (Luyheyd, Traegheyd) geheeten.

Wel nu, boertede Honorius, laet ons hooren, hoe ghy al d'Americaensche Dieren, en daer onder oock insonderheyd deese luye Ai, of Ha, of Haut (indien men anders luy magh noemen 't geen door een natuerlijcke gesteltenis niet vaerdiger zijn kan) in d'Arck sult leveren.

Belangende de Dierkens, hernam Polylector, welcke uyt Kruyden, Bladeren of Boomen voortkomen; 't was niet noodigh [21] dat deese nae d'Arck souden kruypen; wijlse op sulck een gewoone manier, als nu daeghlijcks geschied, weer konden groeyen. Sy konden, soo als in de Winter, gelijck als sterven, en daer nae, de Sondvloed voorby zijnde, weer belevendighd worden; of uyt de vervuylde stof op nieuws voort spruyten. Indien waerachtigh is 't geen veele bevestigen; te weeten, dat de Muysen, buyten versamelingh van Manneken en Wijfken, konnen gegenereert worden, soo kanmen deselve oock stellen onder de Gedierten, welcke niet noodigh waeren in d'Arck te koomen. Dunckt u dit vreemd, soo hoor, hoe verseeckerd eenige hier van spreecken, alhoewel ick my niet voor de verseeckeraer in stellen wil; evenwel oock niet ontkennen, dat het soo niet sou konnen zijn. De Nijl in Egypten (seggense) sal de twijffelaghtighe hier van overtuygen. Als deese Vloed, afgeloopen zijnde, 't land weer ontdeckt laet, siet men een groote meenighte kleyne jonge Muyskens, welcke door de kraght des Waters en der Aerde alreeds den aenvangh haers Wesens hebben bekoomen. De helft des ligchaems is al belevendigd, als d'andere helft noch enckele Aerde is. Men neemse maer op, en men sal 't aen duysenden soodanigh bevinden. Humberti descript. Aegypt. pag. 124. Erasmi Francisci Ost und Westindischen lustgarten fol. 121. Selfs de vermaerde Scaliger getuygd uyt eygener ervarenheyd, dat uyt Koe-mest Muysen voortkoomen.

Indien men dit gelooven magh, boertede Honorius, soo behoefde Noach gewisselijck geen Muysen in d'Arck te neemen, wijl 'er uyt de Koemist maer al te veel voor sijnen Voorraed ontstaen konden.

Jae oock, vervolghde Polylector, de gedaghte Milius beroemd sigh te weeten de konst, hoe men Alen in seer weynigh tijds uyt d'Aerde kan voortbrengen, en geheele Vyvers daar meê vervullen.

Ey doch, Honorius hier weer in, indien hy deese konst heeft beschreeven, soo laet u gelieven, my deselve bekend te maecken, ten voordeel van mijne Vischgroef. Indien 't gelucken wil, soo beloof ick u een goede Soode daer van te sullen t'huys senden.

Men behoefd, hervattede Polylector, maer alleen, volgens sijn beright, in Bloeymaend, wanneer de Dauw rijcklijck neervald, voor Sonnen-opgangh in een wel-begraefd Veld te gaen, en met een Spade twee even-groote Sooden daer uyt te steecken: Daer [22] nae deselve sulcker wijs dight op een te leggen, dat de graesige zijden zich t'samen sluyten. Dit gedaen zijnde, set men die aen de kant eens Visch-vijvers, aen de Noordzijde, daer de Son haere straelen aldermeest koomd heenen te werpen. Eer weynige uyren tijdts verloopen zijn, sal men een geheele swarm van kleyne eerst-ontstaende Alen gewaer werden. Eenige hebben door dit middel haere Vijvers met een groote meenighte deeser Visschen vervuld. Abrahamus Milius de origine Animalium & migratione populor. pag. 10. Of 't waeraghtigh is; en indien jae, of 't oock wel in alle Landschappen, en by alle Volckeren sou willen aengaen, moest men door de Proef verneemen. Slangen, Draecken, en diergelijcke giftige Dieren konnen of uyt Eyeren, of uyt de verrottingh van doode licghaemen groeyen, en behoefden derhalven al meê in d'Arck niet. Belangende d'andere Beesten, die sulck een ontstaeningh niet hebben; maer uyt de vereenigingh van Manneken en Wijfken, of, ten opsight van de Vogelen, uyt vermengingh en geduerige broedingh der Eyeren moeten spruyten; de geene, welcke naeby waren, of een snelle loop hadden, en over land voort-rennen, of door de Rivieren heenen swemmen konden, kan men stellen, van selfs te zijn gekomen; d'andere kon Noach hebben laeten haelen. Eenige meenen, dat de Dieren, doe de Wateren der Sondvloed begonden op te rijsen, sigh geduerigh, om deselve t'ontwijcken, hooger aen nae 't drooge begeeven hebben; somtijds loopende, somtijdts swemmende, tot datse by d'Arck quaemen: Doch 't Bybelsch verhael leert ons, dat 't Gedierte met Noach en de sijne al in d'Arck was, voor d'opkoomingh der Wateren, Gen. vii. 15. De Joodsche Rabbinen droomen, dat God over yeder slagh van Dieren Bescherm-Engelen heeft gesteld: Welcke hy in deese gelegenheyd gebood, af te daalen, en de geene, die behouden stonden te werden, tot Noach te brengen. Doch van sulcke Bescherm-Engelen der Beesten vinden wy geen gewagh in des Heeren woord. 't Is oock onnoodigh, in dit stuck tot den dienst der Engelen te loopen. Alleen met weynige woorden sal ick al de Dieren van al de vier hoecken des Weerelds, selfs de traeghste, jae d'aldertraeghste Ai, in d'Arck brengen. 't Bevel des Almaghtigen heeft haer daer heenen gedreeven. Door even deselve kraght, met welcke hy alle Beesten heeft geschaepen, wist hy de geene, die hy behouden wou, tot Noach te doen naerderen. Gods bevel aan hem was, dat hy de tot hem komende Dieren in d'Arck sou doen gaen. Gen. VI. [23] 18.; maer de toeseggingh Gods hier ontrent: Twee en twee (Mannekens en Wijfkens) sullen tot u koomen; te weeten, door mijne drijvingh en bestieringh, sonder uwe moeyte, om die in 't leven te behouden, vers 20.; gelijck se dan oock quaemen twee en twee tot Noach, Gen. vii. 9. Gelijck de Heere al 't Gedierte des Velds, en al 't Gevogelte des Hemels tot Adam braght, op dat hy haer naemen gaf, Gen. II. 19., soo heeft hy oock al de Dieren des Velds en de Vogelen des Hemels, welcke uyt 't verderf souden overblijven, tot Noach doen koomen. Door deselve kraght, nae welcke hy de schaedlijcke verscheurende Dieren heeft ingetoomd, soo dat hier de Wolf 't Lam niet beleedighde, heeft hy oock de Dieren derwaerts gebraght; gebruyckende alleen sijn bevel (want als hy gebied soo staet het daer); of de middelen welcke hem bekend zijn; al sou hy d'Ai, of Haut, door een stercke Vogel over Zee doen draegen; en d'andere in 't Water neersinckende Beesten kraght gegeven hebben, om te konnen swemmen. Die door een woord: Daer werde, in 't begin alles schiep, sou dien te wonderlijck te zijn, door 't woord koom, al wie hy in 't leven wou behouden te doen naerderen tot d'Arck? Dit woord moest 't aldertraeghste Dier gehoorsaemen; of 't schoon anders hondert jaren langh werck had, om een roede weghs voort te kruypen. Die die niet wil gelooven, uyt veraghtingh der Heylige Schrift, of niet kan geloven, wegens eenige ingebeelde swarigheden; wijl deesen d'Arck te groot, dien te kleyn dunckt te zijn; 't eene Dier te snel, 't andere te langhsaem, magh oock te gelijck verwerpen, dat de Weereld door 't alderkraghstighste woord Gods geschaepen; dat op d'Aerde een Sondvloed geweest; dat d'opstandingh der Doode te verwaghten is. Hy schrabbe sijnen naem uyt 't Stamboeck der Christenen, en schrijve deselve in 't Register van Celsus, Porphyrius, Lucianus, en der Prae-adamiten. Welcker tegenwerpingen echter door de Reden, waer van wy alreeds een proef hebben gegeven, lichtlijck konnen opgelost, en getoondt werden, dat, aengaende de koomst der Beesten tot d'Arck, niets is, 't welck tegens de Natuer, tegens 't Vernuf, tegens de Mogelijckheyd koomd te strijden: gelijck wy hier nae, als wy sullen handelen van de Vraegh, hoe de Dieren nae de Sondvloed in America zijn gekomen, wat breeder sullen aenwijsen, indien 't de gelegenheyd dan sal toelaten.

'k Heb, wierp Honorius hier in, wel geleesen, dat de Heydenen de heylige Schrift soghten leugenaghtigh te maecken, door de [24] voorstellingh, hoe onmogelijck men moet oordeelen, soo een groote meenighte van Gedierten, en genoeghsame Voorraed voor deselve, in een eenigh Schip herbergh te geeven; en 'k moet bekennen, dat ick, door blinde onkunde, deese swaerigheyd niet wel wist t'ontworstelen; Doch ben hier in ten vollen gerust gesteld, nae dat ick in 't tweede Deel uwes grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 180. had gesien, d'overtuygende van u daer ter neergestelde Reeckeningh; waer uyt klaerlijck, oock selfs voor d'oogen der eenvoudighste, blijckt, dat in d'Arck, volgens de maet der lenghte, breedte en hooghte; en d'aenmerckingh van 't getal der bysondere Dier-geslaghten, meer als genoeghsaeme ruymte was voor alles wat daer in gegaen is.

Met de bijgebrachte redenen liet Marinus zich horen, kan ik mij voldaan houden aangaande de algemeenheid der zondvloed; en zie voldoende de krachteloosheid der tegengestelde redenen. Echter wenste ik ook noch wel het antwoord op de vraag: Hoe de dieren uit Amerika naar de ark hebben kunnen komen?

Maar ik, viel Honorius hierin, wilde eerst wel enig bescheid horen van die snelle postloper die meer dan twintigduizend jaren tijd werk zou moeten hebben om uit Amerika naar Azië te voeteren. Wat voor een maaksel is dit doch; bij wiens gang 't kruipen der slakken noch voor vliegen is te houden?

De Brazilianen, antwoorde Marinus, noemen 't Ai; de schrijvers der Indische zaken Ha of Haut; de Spanjaarden spotsgewijze Perillo Ligero; zo veel als 't snellopend hondje. In lengte is 't een tamelijk-grote kat gelijk; ook wel een vos; bijna even zo dik als lang. 't Heeft twee zeer kleine voeten en vier klauwen aan die als de vogels. De benen zijn niet sterk genoeg om 't lichaam te dragen; derhalve het als op den buik kruipt, over de aarde voortsleept; zo gans traag dat het op een [20] gehele dag nauwelijks vijftig treden weg kan afleggen. Ja, enige hebben mij verzekerd dat het in vijftien dagen tijd geen een steenworp ver kan voortkomen. 't Hoofd is klein; niet meer dan drie vingers lang en wat rondachtig-plat; met een aangezicht als dat der nachtuilen. De neus is als die van een aap. Zijn grootste lust is op bomen of palen te klauteren; waarop de toppen men ze vaak gewaarwordt. Twee dagen lang heeft hij werk eer hij zo hoog komt; en twee andere dagen; eer hij weer beneden kan dalen. De mond is zo klein dat hij niemand daar mee beschadigen kan. Melchior Blum Amerikanische Reisebeschreibung pagina 211. Erasmi Francisci Schaubuhnen erster theil pagina 607.

't Kan, voegde Polylector hierbij, zeer lang vasten. Diegene die er een gevangen hielden getuigen dat ze 't in veertig ganse dagen niet hebben zien eten. Hierdoor zijn enige in de waan geraakt dat het gans geen spijzen nuttigde, maar alleen van de wind leeft. Doch Georgius Marckgravius (die ten koste van vorst Johan Maurits van Nassau twee reizen heeft gedaan om nauwkeurig te onderzoeken de natuur en eigenschap der Amerikaanse kruiden, bomen en dieren) 't wijfje van een Ai ontleedde vond in de maag een noch gans groen telgje van een boom; zeker een teken dat het waarlijk spijs naar zich neemt: maar ook mogelijk zeer lang kan vasten of zich behelpen met muggen en vliegen. Misschien eet het wanneer het vrij is; maar wil als het gevangen is niet eten uit bekommering en droefheid. Acosta zegt dat het mieren; Nierembergius, dat het muggen, wespen, kevers; Maffeius, dat het boombladeren zou gebruiken tot voedsel. Al tezamen komen ze hierin overeen dat het boven maten langzaam is in zijn gang; zodat men nauwelijks enige voortgang kan gewaar worden. Derhalve werd het van sommige Pigritia (luiheid, traagheid) geheten.

Wel nu, grapte Honorius, laet ons horen hoe gij alle Amerikaanse dieren en daaronder ook vooral deze luie Ai, of Ha of Haut (indien men anders lui mag noemen 't geen door een natuurlijke gesteltenis niet sneller zijn kan) in de ark zal leveren.

Aangaande de diertjes, hernam Polylector, welke uit kruiden, bladeren of bomen voortkomen; 't was niet nodig [21] dat deze naar de ark zouden kruipen; omdat ze op zo’ n gewone manier als nu dagelijks geschiet, weer konden groeien. Zij konden, zoals in de winter gelijk als sterven en daarna toen de zondvloed voorbij was, weer levendig worden; of uit de vervuilde stof opnieuw voortspruiten. Indien waarachtig is 't geen vele bevestigen; te weten dat de muizen zonder verzameling van mannetje en wijfje kunnen gegenereerd worden, zo kan men die ook stellen onder de gedierten welke niet nodig waren in de ark te komen. Dunkt u dit vreemd, zo hoor hoe verzekerd enige hiervan spreken, alhoewel ik mij niet voor de verzekeraar in stellen wil; evenwel ook niet ontkennen dat het zo niet zou kunnen zijn. De Nijl in Egypte (zeggen ze) zalle twijfelachtighe hiervan overtuigen. Als deze vloed die afgelopen is 't land weer ontdekt laa ziet men een grote menigte kleine jonge muisjes welke door de kracht der water en de aarde alreeds de aanvang van hun wezen hebben bekomen. De helft der lichaam is al levend als de andere helft noch enkele aarde is. Men neemt ze maar op en men zal 't aan duiysenden zodanig bevinden. Humberti descript. Aegypt. pagina 124. Erasmi Francisci Ost und Westindischen lustgarten folio 121. Zelfs de vermaarde Scaliger getuigt uit eigen ervarenheid dat uit koeienmest muizen voortkomen.

Indien men dit geloven mag, grapte Honorius, zo behoefde Noach zeker geen muizen in de ark te nemen, terwijl er uit de koeienmest maar al te veel voor zijn voorraad ontstaan konden.

Ja, ook, vervolgde Polylector, de gedachte Milius beroemt zich te weten de kunst hoe men alen in zeer weinig tijds uit de sarde kan voortbrengen en gehele vijvers daarmee vervullen.

Eilaas doch, Honorius hier weer in, indien hij deze kunst heeft beschreven zo laat u gelieven mij die bekend te maken ten voordele van mijn visgroef. Indien 't gelukken wil zo beloof ik u een goede zode daarvan te zullen thuis te zenden.

Men behoeft, hervatte Polylector, maar alleen, volgens zijn bericht, in bloeimaand wanneer de dauw rijk neervalt voor zonsopgang in een goed-begraven veld te gaan en met een spade twee even-grote zoden daaruit te steken: daarna [22] die op zulke wijze dicht opeen te leggen dat de gras zijden zich tezamen sluiten. Als dit gedaan is zet men die aan de kant van een visvijver aan de Noordzijde daar de zon zijn stralen allermeest komt heenete werpen. Eer weinige uren tijd verlopen zijn zal men een gehele zwerm van kleine eerst-ontstaande alen gewaar worden. Enige hebben door dit middel hun vijvers met een grote menigte van deze vissen vervuld. Abrahamus Milius de origine Animalium & migratione populor. pagina 10. Of 't waarachtig is; en indien ja, of 't ook wel in alle landschappen en bij alle volkeren zou willen aangaan moet men door de proef vernemen. Slangen, draken en diergelijke giftige dieren kunnen of uit eieren of uit de verrotting van dode lichamen groeien en behoefden derhalve al mee in de ark niet. Aangaande de andere beesten die zo’ n ontstaan niet hebben; maar uit de veeniging van mannetje en wijfje of ten opzichte van de vogels uit vermenging en gedurige broeden der eieren moeten spruiten; diegene welke nabij waren of een snelle loop hadden en over land voortrennen of door de rivieren heen zwemmen konden kan men stellen vanzelf te zijn gekomen; de andere kon Noach hebben laten halen. Enige menen dat de dieren toen de wateren der zondvloed begonnen op te rijzen zich gedurig om die te ontwijken zich aan naar 't droge begeven hebben; somtijds lopend, somtijds zwemmend totdat ze bij de ark kwamen: Doch 't Bijbelse verhaal leert ons dat 't gedierte met Noach en de zijne al in de ark was voor de opkomst der wateren, Gen. vii. 15. De Joodse rabbijnen dromen dat God over ieder slag van dieren beschermengelen heeft gesteld: Welke hij in deze gelegenheid gebood af te dalen en diegene die behouden stonden te worden tot Noach te brengen. Doch van zulke beschermengelen der beesten vinden wij geen gewag in de Heren woord. 't Is ook onnodig in dit stuk tot den dienst der engelen te lopen. Alleen met weinige woorden zal ik alle dieren van alle vier hoeken der wereld, zelfs de traagste, ja, de aller traagste Ai in de ark brengen. 't Bevel der almachtige heeft ze daarheen gedreven. Door even die kracht waarmee hij alle beesten heeft geschapen wist hij diegene die hij behouden wilde tot Noach te doen naderen. Gods bevel aan hem was dat hij de tot hem komende dieren in de ark zou doen gaan. Gensis 6; [23] 18.; maar de toezegging Gods hier omtrent: Twee en twee (mannetjes en wijfjes) zullen tot u komen; te weten door mijn drijven en besturing zonder uw moeite om die in 't leven te behouden, vers 20; gelijk ze dan ook kwamen twee en twee tot Noach, Genesis 7; 9. Gelijk de Heer al 't gedierte des veld en al 't gevogelte der hemel tot Adam bracht opdat hij ze namen gaf, Genesis 2; 19, zo heeft hij ook alle dieren des veld en de vogels der hemel welke uit 't verderf zouden overblijven tot Noach doen komen. Door die kracht, na die hij de schadelijke verscheurende dieren heeft ingetoomd, zodat hier de wolf 't lam niet beledigde, heeft hij ook de dieren derwaarts gebracht; gebruikte alleen zijn bevel (want als hij gebied zo staat het daar); of de middelen welke hem bekend zijn; al zou hij de Ai of Haut, door een sterke vogel over zee doen dragen; en de andere in 't water neerzinkende beesten kracht gegeven hebben om te kunnen zwemmen. Die door een woord: daar wordt, in 't begin alles schiep zou die te wonderlijk te zijn door 't woord kom, al wie hij in 't leven wilde behouden te doen naderen tot de ark? Dit woord moest ’t aller traagste dier gehoorzamen; of ‘t ofschoon anders honderd jaren lang werk had om een roede weg voort te kruipen. Die die niet wil gelooven uit verachting der Heilige Schrift of niet kan geloven vanwege enige ingebeelde zwarigheden; omdat deze de ark te groot, die te klein dunkt te zijn; 't ene dier te snel, 't andere te langzaam mag ook tegelijk verwerpen dat de wereld door 't allerkragstigste woord Gods geschapen; dat op de aarde een zondvloed geweest; dat de opstanding der doden te verwachten is. Hij schrabt zijn naam uit 't stamboek der Christenen en schrijdt die in 't register van Celsus, Porphyrius, Lucianus en der Prae-adamiten. Wiens tegenwerpingen echter door de reden, waarvan wij alreeds een proef hebben gegeven, licht kunnen opgelost en getoond worden dat aangaande de komst der beesten tot de ark niets is, wat tegen de natuur, tegen 't vernuft, tegen de mogelijkheid komt te strijden: gelijk wij hierna als wij zullen handelen van de vraag hoe de dieren na de zondvloed in Amerika zijn gekomen wat breder zullen aanwijzen indien 't de gelegenheid dan zal toelaten.

Ik heb, wierp Honorius hierin, wel gelezen dat de heidenen de heilige Schrift zochten leugenachtig te maken door de [24] voorstelling hoe onmogelijk men moet oordelen zo’n grote menigte van gedierte, en voldoende voorraad voor die in een enig schip herberg te geven; en ik moet bekennen dat ik door blinde onkunde deze zwarigheid niet wel wist te ontworstelen; Doch ben hierin ten volle gerust gesteld na dat ik in 't tweede deel van uw grote historische Schouwtoneel pagina 180 had gezien die overtuigend van u daar ter neer gestelde rekening; waaruit duidelijk, ook zelfs voor de ogen der eenvoudigste blijkt dat in de ark, volgens de maet der lenchte, breedte en hoochte; en de aanmercking van 't getal der byzondere Dier-geslachten, meer dan voldoende ruimte was voor alles wat daarin gegaan is.

Ondertusschen, begon Marinus hier te boerten, heeft de goede, vroome Noach geen kleyne beswaerlijckheyd moeten uytstaen in d'Arck, wegens 't wonderlijck-vermengd geluyd van soo veelerley Beesten. De Leeuw en 't Hart hebben gebruld; de Beer gebromd; de Wolf gehuyld; 't Paerd gebriescht en met de voeten getrampt; de Os gebulckt; 't Schaep gebleert; en oock daer onder heeft den Esel op zijne wijs gemusiceert. Wat een seldsaem accoord heeft hier gegeven 't gesnaeter der Gans; 't gekraey des Haens; 't geklapper des Oyevaers; 't gekirr der Duyf; 't gewinsel der Kraen; 't geroep der Koeckkoeck; 't Ka-ka der Kauw; vergeselschapt van 't ongeluckigh Morgen en Lijcklied des Ravens, Cras, Cras! Seecker, yemand van ons moest wel ysere ooren en een dood-vaste slaep hebben, indien hy by sulck een alarm 's naghts een oogh sou konnen toedoen ter slaep; en over dagh niet doof of dwaes sou worden; insonderheyd als sulck een Tumult een geheel vol jaer aghter malkander duerde. Om nu te swijgen van de groote moeyte, welcke hy gehad moet hebben, om soo veel tamme en wilde Dieren; en soo meenigerley slagh van Vogelen yeder dagh te versorgen; soo meenigerley groot en kleyn gewormt van behoorlijcke spijs en dranck te voorsien, Daerenboven de Mist wegh te doen, en yeder reyn te behouden; tot welck veelerley en moeylijck werck hy een kleyn Gesin en weynigh hulp had. Gewisselijck, de kost, welcke hy hier in d'Arck genoot, is hem door soo veel besigheden genoegh versouten geweest.

Buyten twijffel, pastede Polylector hier op, heeft Noach geen kleyne onrust en ongemack moeten uytstaen: Gelijck dan hy [25] en sijn Huysgesin in d'Arck zijn geweest een Afbeeldingh der Kerck; welcke in dit leven niet veel anders als nood, als ellende, als 't eene wee op 't ander te verwaghten heeft onder 't rumoer, geschreeuw en den Tumult der verdorvene gemoeds-neygingen; onder 't gebrul, gebulck, den dwangh der godloose vervolgende Tyrannen. Maer ondertusschen zijn al deese moeylijckheden Noach niet moeylijck geweest, wijl hy hier in God diende, en 't bevel Gods gehoorsaemde. Niets valt de Godsalige lastigh, als se weeten, datse verrighten 't welbehaegen Gods. Met vreughde gaense ter dood, wanneer 't om des Heeren wil geschied; en achten haer leven selfs niet dierbaer voor haer selven, als haeren Godt, haeren Jesus door haer sterven kan verheerlijckt worden. Ondertusschen kan men lichtlijck vermoeden, dat 't geschal der Beesten niet soo geduerigh is geweest als wel anders. Gemeenlijck zijn de wilde Dieren stil en vreesaghtigh, wanneerse sigh opgeslooten bevinden; niet soo light geschal maeckende, als wel wanneerse in vryheid zijn, indiense anders geen honger lijden, of haere hittigheyd haer werd verhinderd te blusschen. Maer hier haddense eetens genoegh; yeder oock sijn wederpaer nevens sigh; en derhalven geen sonderlinge oorsaeck om veel getier te maecken. Daerenboven, gelijck God ontrent dit alles op een sonderlinge wijs werckte, soo heeft hy oock op een sonderlinge wijs de stemmen deeser Dieren ingebonden; soo datse geen meer gerught maeckten, als Noach en de sijne bequaemlijck verdraegen konden. Maer of schoon onder soo een groote meenighte van Vee geen lange stilte waere geweest, meend gy, dat daerom Noach slaep sou belet zijn geworden. Den arbeyd sijner daeghlijcksche verrightingen heeft hem wel soo moede gemaeckt, dat hy in 't midden deeser onrust 's naghts kon rusten. De gewoonte heeft hier ontrent oock veel gedaen. Die een groot geraes gewend werd; aght 't selve niet seer veel. Ja slaept dickmael daer onder veel beeter, als of hy in een ongewoone stilte quam. Hoe konnen de Molenaers, welckers Molens door 't Water omgaan, rusten, daer doch Water en Molenraderen dagh en naght aen haer ooren bruysschen? En hoe hebt ghy 't gemaeckt, doe ghy op d'onstuymige Zee voert?

Wel, antwoordede Marinus, 'k moet bekennen, dat ick noyt saghter sliep, als wanneer de Wind my in een Schip op den rugg' der Golven wieghde, onaengesien de toornige Baeren meenige harde slagh gaven, nu onder aen de kiel, dan aen de zijden; ’t welck, [26] insonderheyd 's naghts, een seer groot gerught en geruysch veroorsaeckt. Doe ick eerst op Zee quam, wierd ick d'eerste, tweede en derde naght daer door wel wacker gemaeckt; maer in de volgende verstreckte het my voor een Wieghdeuntje van Suyo suyo kindje. Wy al t'samen die in de Cajuyt, ten deelen op bedden, ten deelen op Matrassen, ten deelen op Kussens en Mantels laegen, sliepen soo vast, dat niemand lightlijck ontwaeckte, ten waere dan, dat een ongewoon-stercke Golven-slagh ons veroorsaeckte d'een op d'ander te vallen, en alsoo ons uyt den slaep deed opspringen: Waer over dan d'eene begon te kijven; d'andere te lachen. Erasmi Francisci Schaubuhnen ander theil pag. 366.

Seer verdwaeld, hernam Polylector, is de Roomschgesinde Schrijver Petrus van Gent; als hy in sijn Boeckje, d'Aendachtige Ziel, aldus spreeckt: Och hoe swaermoedigh, bedroeft, en verdrietigh is't de vroome Noach gevallen, soo in een Schip opgeslooten, en onder de Beesten te zijn in een melancholijcke eensaemheyd. In teegendeel meen ick, dat hy verheugd en in sijnen God verblijd is geweest, om de stracks van my bygebraghte redenen. Daerenboven noch: Om dat alleen hy en de sijne onder al de Menschen des Weerelds hadden genade gevonden voor den Heere, tot behoudenis selfs op 't Water tegens 't Water. Hy wist, dat hy by sich in d'Arck een genaedige God had; de grootste troost, vreughde en vergenoegingh van een gelovige Ziel, selfs in d'ellendighste gevanckenissen. Hy had by sigh sijn geliefde Echtgenoot, sijne Soonen en Schoondochteren, tot een aengenaem geselschap. De tijd kon hem niet te langh vallen, als die genoegh te doen vond met sijne Huysoeffeningen, met sijne Huyshoudingh, met te letten op den Voorraed; met 't voeden van soo veel Gedierten; met de besightigingh van deselve, en, tot een lieflijck vermaeck, gantsch eygentlijck te mercken der selver natuer en seeden. Aen behaeghlijcke Vervarsschingen heeft het hem niet ontbroocken. Want God selver had hem bevolen tot hem in d'Arck te neemen van alle spijs die gegeeten werd. Gen. vi. 21. Derhalven heeft hy sigh voorsien, niet alleen van 't geen juyst noodigh, maer oock van 't geen welsmaeckend en tot verlustigingh was. Buyten twijffel heeft hy oock wel derven aentasten een jongh Hoenken, Duyfken en ander Gevogelt, 't welck sigh geswind vermeenighvuldight; laetende 't selve toebereyden nae sijn gelieven.

Op 't eyndigen deeser woorden quam Honorii Dienstmaeghd [27] hem aenseggen, dat de spijsen gereed stonden, om opgedischt te werden. Derhalven noodighde hy sijne Vrienden, om met hem in d'Eetsael te treeden; daerse van Honesta, Echtgenoot van Honorius, vriendlijck verwelkoomd wierden; en voorts sigh gesamentlijck aen Tafel setteden. Nae 't gedaene gebed begondense, onder eenige gemeene Gespraecken, de voorgesettede kost uyt de schotelen in den mond te brengen. Maer stracks daer nae vattede Marinus d'afgebroockene Redenvoerigh van d'Arck weer op, en seyde: 'k Heb gesien, dat een geleerd Schrijver aenwijsd, hoe Noachs Arck heeft overtroffen in grootte Salomons Tempel, volgens de van Moses gestelde Maet. Derhalven moeten wy deselve houden veel meer voor een Water-kasteel, als een Schip. Oock sou diergelijck een Gebouw tot de Schipvaert gantschlijck niet dienen.

Waerom niet, braght Polylector hier op in. Of d'Arck de Vorm van een Schip heeft gehad, en ter Schipvaert bequaem is geweest, hebben onse in Scheepssaecken seer vernuftige Hollanders alreeds door de proef doen blijcken. Pieter Reyniers, Burger binnen Hoorn, heeft in een Brief, geteeckend den sesden der Lentemaend des jaers 1647., ons dit beright gegeven. Pieter Jansz. de Mennonist deed in 't jaer 1604. door de Schoonvader van de gemelde Pieter Reyniers eenige Scheepen bouwen, nae de gelijckmaetigheyd van Noachs Arck. Een onder deselve had in de lenghte honderd en twintigh, in de breedte twintigh, in de diepte of hooghte twaelf voeten bekomen.

Dit was, merckte Honorius hier aen, een juyste geëvenmaetighdheyd met de hooghte, breedte en lenghte der Arck. Want stel in den Regel: drie hondert ellen hooghte der Arck staen tegens hondert en twintigh voeten hooghte des Schips, wat tegens een el. Wederom: vijftigh ellen breedte der Arck staen tegens twintigh voeten breedte des Schips, wat tegens een el? Eyndlijck. dertigh ellen diepte der Arck staen tegens twaelf voeten diepte des Schips, wat tegens een el? soo sal, nae gedaene werckingh, t'elckens koomen twee-vijfde-deelen eener voet: en derhalven was 'er een rechte proportie van 't een tot 't ander, of van d'Arck tot 't Schip. Of noch lighter: d'Arck was sesmael soo langh als breed; thienmael soo langh als diep. Even alsoo oock 't Schip. Dat de Mensch in langhte, breedte en dickte een juyste overëenkomingh met die van d'Arck heeft, hebt ghy ons op geen onvermaecklijcke wijs aengeweesen in uwe Historische Oeffeningen, eerste deel, pag. 326. [28]

Deese nieuwe Scheepsbouw, vervolghde Polylector, wierd in 't eerst van de Schippers met belagchingh bespot, als een ydel voorneemen, een ongeschickt werck, en geld te vergeefs verquist: Soo dat deesen Noachs-Aep weervoer 't geen buyten twijffel Noach selfs over sijn Arck-getimmer bejegende. Maer naderhand bevond men, dat diergelijcke nae-gebootste Arcken d'alderbequaemste Scheepen zijn, om Koophandel te drijven in tijd van Vreede: Eensdeels, vermitsse een geheel derde-deel meer laedingh konnen inneemen als onse gewoone Scheepen, sonder dat tot derselver regeeringh meer handen of persoonen worden vereyscht, als 'er zijn moeten tot de bestieringh der andere: Andersdeels, om datse in de Zee een veel sneller loop hebben, en veel meer door de wind voortgeset worden, als eenige Scheepen der Hollanderen, Portugeezen, Engelsche, of anderer Natien. In de tijd des twaelfjaerigen Bestands tusschen den Koningh van Spaenje en de Vereenighde Nederlanden wierd dit slagh van Scheepen (wijl men door d'ervaerenheyd was gewaer geworden haere bequaemheyd, tot seer mercklijck voordeel) by de Hollanders veel gebruyckt. Hornius in Arca Noae pag. 26. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 119. Michaëlides de Navigat. pag. 79. 't Is oock een gewisse saeck, dat d'alderoudste Scheepen zijn gemaeckt geworden nae 't voorbeeld van Noachs Arck, wiens vorm van de Schilders seer qualijck word voorgesteld, wanneerse die afbeelden gelijck een Vierkant over of op een Schip.

Ondertussen, begon Marinus hier te grappen, heeft de goede, vrome Noach geen kleine bezwaren moeten uitstaan in de ark vanwege 't wonderlijk-vermengt geluid van zo velerlei beesten. De leeuw en 't hert hebben gebruld; de beer gebromd; de wolf gehuild; 't paard gebriest en met de voeten gestampt; de os gebulkt; 't Schaap geblèrd; en ook daaronder heeft de ezel op zijn wijze gemusiceerd. Wat een zeldzaam accoord heeft hier gegeven 't gesnater der gans; ’t gekraai van de haan; 't geklepper van de ooievaar; ’t gekir der duif; 't gewindsel der kraan; 't geroep der koekoek; 't Ka-ka der kauw; vergezelschapt van 't ongelukkige morgen en lijklied der raaf, Cras, Cras! Zeker iemand van ons moest wel ijzeren oren en een dood-vaste slaap hebben indien hij bij zo’ n alarm 's nachts een oog zou kunnen toedoen ter slaap; en overdag niet doof of dwaas zou worden; vooral als zo’ n tumult een geheel vol jaar achter elkaar duurde. Om nu te zwijgen van de grote moeite welke hij gehad moet hebben om zo veel tamme en wilde dieren; en zo menigerlei slag van vogels ieder dag te verzorgen; zo menigerlei groot en klein gewormte van behoorlijke spijs en drank te voorzien. Daarboven de mest weg te doen en ieder rein te behouden; tot velerlei en moeilijk werk hij een klein gezin en weinig hulp had. Zeker, de kost welke hij hierin de ark genoot is hem door zo veel bezigheden genoeg verzouten geweest.

Zonder twijfel, paste Polylector hierop, heeft Noach geen kleine onrust en ongemak moeten uitstaan: Gelijk dan hij [25] en zijn huisgezin in de ark zijn geweest een afbeelding der kerk; welke in dit leven niet veel anders dan nood als ellende als 't ene wee op 't ander te verwachten heeft onder 't rumoer, geschreeuw en het tumult der verdorvene gemoeds-neigingen; onder 't gebrul, gebulk, de dwang der godloze vervolgende tirannen. Maar ondertussen zijn al deze moeilijkheden Noach niet moeilijk geweest terwijl hij hierin God diende en 't bevel Gods gehoorszaamde. Niets valt de Godzalige lastig als ze weten dat ze verrichten 't welbehagen Gods is. Met vreugde gaan ze ter dood wanneer 't om de Heren wil geschied; en achten hun leven zelfs niet dierbaar voor zichzelf als ze God, hun Jezus door hun sterven kan verheerlijkt worden. Ondertussen kan men licht vermoeden dat 't geschal der beesten niet zo gedurig is geweest als wel anders. Gewoonlijk zijn de wilde dieren stil en vreesachtig wanneer ze zich opgesloten bevinden; niet zo licht geschal maken als wel wanneer ze in vrijheid zijn indien ze anders geen hongerlijden of hun hitte zich hen verhinderd te blussen. Maar hier hadden ze eten genoeg; ieder ook zijn wederpaar nevens zich; en derhalve geen bijzondere oorzaak om veel getier te maken. Daarboven, gelijk God omtrent dit alles op een bijzondere wijs werkte, zo heeft hij ook op een bijzondere wijze de stemmen dezer dieren ingebonden; zodat ze geen meer gerucht maakten dan Noach en de zijne bekwaam verdragen konden. Maar of ofschoon onder zo’n grote menigte van vee geen lange stilte was geweest, meent gij dat daarom Noach slaap zou belet zijn geworden. Den arbeid van zijn dagelijkse verrichtingen heeft hem wel zo moede gemaakt dat hij in 't midden van deze onrust 's nachts kon rusten. De gewoonte heeft hier omtrent ook veel gedaan. Die een groot geraas gewend wordt; acht hetzelfde niet zeer veel. Ja slaapt vaak daaronder veel beter dan of hij in een ongewone stilte kwam. Hoe kunnen de molenaars wiens molens door 't water omgaan rusten daar doch water en molenraderen dag en nacht aan hun oren bruisen? En hoe hebt gij 't gemaakt toen gij op de onstuimige zee voer?

Wel, antwoorde Marinus, ik moet bekennen dat ik nooit zachter sliep als wanneer de wind mij in een schip op de rug der golven wiegde, zonder aan te zien de toornige baren menige harde slag gaven, nu onderaan de kiel, dan aan de zijden; wat, [26] vooral 's nachts een zeer groot gerucht en geruis veroorzaakt. Toen ik eerst op zee kwam werd ik de eerste, tweede en derde nacht daardoor wel wakker gemaakt; maar in de volgende verstrekte het mij voor een wieg deuntje van Suyo suyo kindje. Wij alle tezamen die in de kajuit ten deel op bedden, ten deel op matrassen, ten deel op kussens en mantels lagen sliepen zo vast dat niemand licht ontwaakte, tenzij dan dat een ongewoon-sterke golven-slag ons veroorzaakte de een op de ander te vallen en alzo ons uit den slaap liet opspringen: Waarover dan de ene begon te kijven; de andere te lachen. Erasmi Francisci Schaubuhnen ander theil pagina 366.

Zeer verdwaald, hernam Polylector, is de Roomsgezinde schrijver Petrus van Gent; als hij in zijn boekje, de Aandachtige Ziel, aldus spreekt: Och hoe zwaarmoedig, bedroeft en verdrietig is 't de vrome Noach gevallen zo in een schip opgesloten en onder de beesten te zijn in een melancholieke eenzaamheid. In tegendeel meen ik dat hij verheugt en in zijn God verblijd is geweest om de straks van mij bijgebrachte redenen. Daarboven noch: Omdat alleen hij en de zijne onder alle mensen desr wereld hadden genade gevonden voor de Heer tot behoudenis zelfs op 't water tegens 't water. Hij wist dat hij bij zich in de ark een genadige God had; de grootste troost, vreugde en vergenoeging van een gelovige ziel, zelfs in de ellendigste gevangenissen. Hij had bij zich zijn geliefde echtgenoot, zijn zonen en schoondochters tot een aangenaam gezelschap. De tijd kon hem niet te lang vallen dans die genoeg te doen vond met zijn huis oefeningen, met zijn huishouding, met te letten op de voorraad; met 't voeden van zo veel gedierten; met de bezichtiging van die en tot een lieflijk vermaak gans eigenlijk te merken van natuur en zeden. Aan behaaglijke verversingen heeft het hem niet ontbroken. Want God zelf had hem bevolen tot hem in de ark te nemen van alle spijs die gegeten werd. Genesis 6; 21. Derhalve heeft hij zich voorzien, niet alleen van 't geen juist nodig, maar ook van 't geen welsmakend en tot verlustiging was. Zonder twijfel heeft hij ook wel durven aantasten een jong hoentje, duifje en ander gevogelte wat zich gezwind vermenigvuldigt; liet hetzelfde toebereiden naar zijn gelieven.

Op 't eindigen van deze woorden kwam Honorius dienstmaagd [27] hem aanzeggen dat de spijzen gereed stonden om opgedist te worden. Derhalve nodigde hij zijn vrienden om met hem in de eetzaal te treden; daar ze van Honesta, echtgenoot van Honorius, vriendelijk verwelkomd worden; en voorts zich gezamenlijk aan tafel zetten. Na 't gedane gebed begonnen ze onder enige algemene gesprekken de voorgezette kost uit de schotels in de mond te brengen. Maar straks daarna vatte Marinus de afgebroken redevoering van de ark weer op en zei: Ik heb gezien dat een geleerd schrijver aanwijst hoe Noach ’s ark heeft overtroffen in grootte Salomons tempel volgens de van Mozes gestelde maat. Derhalve moeten wij die houden veel meer voor een water-kasteel dan een schip. Ook zou diergelijk gebouw tot de schipvaart gans niet dienen.

Waarom niet, bracht Polylector hierop in. Of de ark de vorm van een schip heeft gehad en ter schipvaart bekwaam is geweest hebben onze in scheepszaken zeer vernuftige Hollanders alreeds door de proef doen blijken. Pieter Reyniers, burger binnen Hoorn, heeft in een brief getekend de zesde der lentemaand van het jaar 1647 ons dit bericht gegeven. Pieter Jansz. de Mennoniet liet in 't jaar 1604 door de schoonvader van de gemelde Pieter Reyniers enige schepen bouwen naar de gelijk matigheid van Noach’ s ark. Een onder die had in de lengte honderdtwintig, in de breedte twintig, in de diepte of hoogte twaalf voeten bekomen.

Dit was, merkte Honorius hieraan, een juist even matigheid met de hoogte, breedte en lengte der ark. Want stel in de regel: driehonderd ellen hoogte der ark staan tegen honderdtwintig voeten hoogt van het schip wat tegen een el. Wederom: vijftig ellen breedte der ark staan tegens twintig voeten breedte van het schipswat tegens een el? Eindelijk dertig ellen diepte der ark staan tegens twaalf voeten diepte van het schip wat tegens een el? Zo zal, naar gedane werking, telcens komen twee-vijfde-delen van een voet: en derhalve was er een rechte proportie van 't een tot ’t ander of van de ark tot 't schip. Of noch lichter: de ark was zesmaal zo lang als breed; tienmaal zo lang als diep. Even alzo ook 't schip. Dat de mens in lengte, breedte en dikte een juiste overeenkomst met die van de ark heeft hebt gij ons op geen onvermakelijk wijze aangewezen in uw Historische Oefeningen, eerste deel, pagina 326. [28]

Deze nieuwe scheepsbouw, vervolgde Polylector, werd in 't eerst van de schippers met uitlachen bespot als een ijdel voornemen, een ongeschikt werk en geld tevergeefs verkwist: zodat dezen Noach’ s aap weervoer 't geen zonder twijfel Noach zelf over zijn ark-getimmer bejegende. Maar naderhand bevond men dat diergelijke nagebootste arken de aller bekwaamste schepen zijn om koophandel te drijven in tijd van vrede: Eensdeel, vermits ze een geheel derde-deel meer lading kunnen innemen dan onze gewone schepen zonder dat tot diens regering meer handen of personen worden vereid er zijn moeten tot de besturing der andere: Anderdeels om dat ze in de zee een veel sneller loop hebben en veel meer door de wind voortgezet worden dans enige schepen der Hollanders, Portugezen, Engelse of andere naties. In de tijd van het twaalfjarige bestand tussen de koning van Spanje en de Verenighe Nederlanden werd dit slag van schepen (terwijl men door de ervaring was gewaar geworden zijn bekwaamheid tot zeer merkelijk voordeel) bij de Hollanders veel gebruikt. Hornius in Arca Noae pagina 26. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten folio 119. Michaëlides de Navigat. pagina 79. 't Is ook een zekere zaak dat de alleroudste schepen zijn gemaakt geworden naar 't voorbeeld van Noach ’s ark wiens vorm van de schilders zeer kwalijk wordt voorgesteld wanneer ze die afbeelden gelijk een vierkant over of op een schip.

Hebben de Hollanders, vraeghde Marinus, dit slagh van Scheepen gebruyckt, en soo dienstigh bevonden tot den Koophandel, waerom dan zijn z' 'er niet by gebleven? Immers is't een door al de weereld bekende saeck, dat dit Volck genoegh op haer voordeel en gemack weet te passen.

'k Heb alreeds geseght, antwoordede Polylector, dat dit de bequaemste Scheepen in tijd van Vreede zijn, maer niet als men Vyanden heeft te vreesen; vermits sigh geen Geschut daer op laet gebruycken: Gelijck dan oock in Noachs Arck sulcke gevaerlijcke en vernielende Donderbussen niet te vinden waren; als zijnde een teecken des Vreedens, niet des Oorloghs; waer in de God des Vreedens had besloten de behoudingh en den Vreede der geheele Weereld, met uytsluytingh en vernielingh der godlose weerspannige. Geduerende de Stilstand van Wapenen met Spaenje, wierden deese nae-geaepte [29] Arcken van de Hollanders veel gebruyckt, wijlse doemaels geen vyanden hadden t'ontsien. Maer als d'oorlogh met dit Koningrijck weer aenvingh, moestense Scheepen hebben die Geschut konden voeren; en van doe af bleef dit slagh buyten gebruyck; jae is nu by nae gantsch uyt geheugenis geraeckt. Onse geduerige Oorlogen met de Naebueren, nae 't eyndigen van den Spaenschen, hebben nieuwe Proefneemingen verhinderd.

Als nu Honorius sagh, dat op 't uyten der laetste woorden een stilswijgen volghde, soo vernieuwde hy weer d'alreeds te vooren op de baen-gebraghte Vraegh: Hoe doch de Menschen en Dieren nae de Sondvloed in America mogen gekomen zijn? Versoeckende daer op een naerder beright.

Laet ons, seyde Polylector, eerst afsonderlijck van de Menschen spreecken: Daer nae sullen wy sien, hoe wy de Beesten daer heenen konnen brengen. Korts nae de Sondvloed, jae oock in veele jaeren daer nae, hebben d'Afkomelingen van d'alleenlijck aght overgeblevene Menschen niet van nooden gehad, andere Gewesten te gaen soecken, wijlse niet soo haest uytbraecken tot sulcke groote meenighten, dat 'er in Asia niet lands genoegh voor haer sou geweest zijn; ten waere dan, dat eenige by geval daer gekomen mochten hebben; waer van wy stracks sullen handelen. Nu, een van drieën moet men voor waerachtigh stellen; of dat America aen Asia vast is: Of dat 'er maer alleen een nauwe Straet (Zee-enghte) tusschen beyden leght; immers gelegen heeft: Of dat een geheel groote Zee 't eene Weerelds deel van 't andere afsonderd, en altijd heeft afgesonderd. Indien 't eerste, soo is 'er gantsch geen swaerigheyd, vermitsse te land uyt Asia in America hebben konnen gaen. 't Is waer, Milius ontkend dit gantschlijck; maer, mijns oordeels, al te vermeetelijck. Wie heeft hem met gewisse gronden verseeckerd, dat Asia en America nergens souden t'saemen stooten? Wie heeft de Noordstreeck van Asia tot op deese tijd toe gantsch doorwandeld? Selfs de Japonneesen weeten noch op deese uyr niet, hoe verr' sigh haer land uytstreckt. Veele Geleerde vermoeden op seer goede gronden, dat Groenland geen afgesonderd Landschap, of van America afgesneeden is, maer dat men de Groenlanders billijck Noord-Americanen magh noemen; te meer, wijl deese van natueren hitsige, swart-geele, in 't aengesicht geschilderde lieden ontrent al haer bedrijf, leven, seeden en gestalte sigh met de Groenlanders vergelijken. Olearii [30] Persianischer Reisebeschreibung dritter buch cap. 4. Echter kan niemand seggen, de plaets gevonden of gesien te hebben, daer deese Landen t'saemen koomen. Sou dan oock niet in 't Asiatische Noorderdeel een vaste grond aen America konnen paelen? Genoomen oock, dat 'er nu geen Land-verbindingh van Asia aen America was, kon echter niet gantsch vermoedlijck zijn, dat voortijds tusschen d'Asiatische en Americaensche Zee eenigh Land is geweest, dienende tot een wegh, om uyt Asia in America te koomen; welck Land de Zee naederhand kon wegh gespoeld hebben? Heeft men niet in oude tijden van den Bergh Calpe in Spaenje drooghs-voets konnen gaen nae den Africaenschen Bergh Abyla (zijnde de beyde Pilaeren van Hercules; daer men nu niet anders als op houtene Paerden kan rijden; 'k meen in Scheepen vaeren. Van diergelijcke voortijds vaste Landen, nu tot Zeeën geworden, sou men veele Voorbeelden konnen by brengen. Dat Sicilien aen Italien; dat Engelland aen Vranckrijck en Vlaenderen landvast geweest is, heb ick aengeweesen in 't eerste deel mijns Grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 173. Ten anderen, schoon America aen Asia niet vast was, oock noyt vast was geweest (daer doch 't eerste niet onwaerschijnlijck, 't andere veel vermoedlijcker is, als d'ontkenningh), soo kan 'er doch maer alleen een kleyne Zee-enghte zijn, of oud-tijds geweest hebben, waer over de Menschen lichtlijck met geringe Vaertuygen konden geraecken.

Op 't geen ghy, viel Marinus hier in, gesegd hebt van de Bergen Calpe en Abyla; desgelijcks van een alleen kleyne Straet, welke Asia en America van een sou mogen scheyden, valt dit aen te mercken; dat 'er een seer groot onderscheyd is tusschen de Zee-enghte by de Pilaren van Hercules, en de Zeestreeck, daer Asia en America aldernaest t'saemen koomen. Uyt d'Aerdbeschrijvingen en d'ondervindingh is bekend, dat de Zeeboesem Anian d'alderenghste wegh is tussen Asia en Mexico; naementlijck by de Zeebergh Tenduc, in 't Asiatische Landschap Ung; en by 't Oevergeberght Escondido in Mexico. Echter bevind men hier de Zee, daer se sigh op 't smalste vertoond, anderhalf honderd Duytsche mijlen breed. Hier moesten de Naekomelingen van Noach overgevaeren hebben, als se al de kortste Reys hadden gedaen. Want dat soo een groot stuck Lands van de Zee verslonden sou zijn geworden, is gantsch niet gelooflijck.

My dunckt, liet Polylector hier op hooren, dat ghy den voorgedaghten Milius geleesen, en sijne voortbrengingen seer wel [31] onthouden moet hebben; wijl ghy sijne gevoelens soo wel koomd uyt te drucken. Maer laet hem oock eens seggen, wie hem verseeckerd heeft, dat'er geen ander en enger wegh is tusschen Asia en America, als dien tusschen Tenduc en Mexico? Geheel Asia is noch niet bekend; veel min geheel America; jae van 't laetste maer alleen een kleyn gedeelte. Konden derhalven de noch onbekende deelen niet wel t'saemen stooten, of alleen sleghts door een geringe enghte van malkander afgesonderd zijn? Wie heeft hem geopenbaerd, dat Noachs Naekomelingen juyst daer moesten overgevaeren hebben? Wederom; laet hy ons eens seggen, wat onmooglijckheyd of ongelooflijckheyd daer in leght, dat de Zee een maghtigh-groot stuck Lands (waer door veellicht voortijds Asia aen America is vast geweest), sou konnen overstroomen? Heeft hy dan noyt Voorbeelden hier van geleesen? Even deesen andersins geleerden en scherpsinnigen Man steld al dickmael enckele losse gissingen voor seeckere waerheden; gantsch mogelijcke saecken daer tegens voor onmogelijck, of ongelooflijck: Jae oock, hy neemd wel bewijsredenen van dingen die niet zijn: En door sigh al te spitsvindigh te willen toonen, begaet hy, gelijck de geleerde Erasmus Franciscus hem verwijt, misslaegen, welcke oock selfs d'eenvoudighste in een lagch souden doen uytbarsten; onder welcke oock deese is: Om te beweeren, dat in America de Sondvloed niet is geweest; dat oock geene der Americaensche Dieren in d'Arck zijn gekoomen, seght hy, dat selfs de Visschen uyt America niet nae Asia konden swemmen. Maer wanneer heeft God aen Noach bevoolen, allerley Visschen in d'Arck te neemen: Wat behoefden deselve voor de Sondvloed te wijcken, om behouden te werden, daerse doch in de Wateren, als in hun Rijck, moeten leven? d'Almaghtige heeft uytdrucklijck de Visschen van de verdelgingh uytgesonderd, als hy, noemende alles wat hy wou verderven, seght: Van den Mensch tot 't Vee, tot 't kruypende gediert, en tot 't gevogelte des Hemels toe; sonder van de Visschen gewagh te maecken: Welcke oock klaerlijck worden uytgeslooten in de woorden: Al wat eenen Adem des geests des leevens in sijne Neusgaten had, van al wat op 't droge was, is gestorven, Genes. vi. 7. vii. 21. 24. Maer wil hy alleen dus besluyten: Indien 'er geen Visschen nae toe konden swemmen, veel min konden 'er andere Dieren koomen, welcke noch Vleugelen noch Vinnen hebben? soo diend sulcks echter tot sijn ooghmerck niet; want de Visschen waren niet derwaerts geroepen. [32]

Had God deselve uyt America nae Asia willen doen komen, 't sou hem niet ontbroocken hebben, om aen sijnen wil de vervullingh te geven. Een goed deel der selver, als, de Zee-Visschen, hadden door een doorbreeckende Waterkeel daer heenen konnen gevoerd werden. Andere hadden natuerlijcker wijs weer konnen voortkomen in 't Water; 't zy uyt Eyeren, Visch-zaed, of Slijm. Klaerlijck kan men dit gewaer worden aen Vyvers, waer in men niet een eenigh Vischje meer heeft overgelaeten; en die echter weer vol Visschen groeyen; sonder dat 'er een eenigh ingeset werd: Waer van ick gehandeld heb in 't eerste deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen pag. 413. Doch deese Buytensprongh verlatende, soo laet ons weer-keeren tot d'onderhanden zijnde stof. Men geve toe, dat 'er altijd sulck een wijden Water tusschen America en Asia geweest is. Wel, sult ghy seggen, hoe zijn dan de Menschen met kleyne Vaertuygen daer over geraeckt? 'k Sal antwoorden: Hoe weet ghy, dat 'er geen groote waeren? Eer de Naekomelingen Noachs soo seer vermeenighvuldighd waeren geworden, datse nae andere Gewesten behoefden om te sien, hebbense alreeds Scheepen, en eenige kennis van de Zeevaert gehad, gelijck genoeghsaem gehoord is in den aenvangh onser Redenvoeringen. Evenwel behoefd men hier op soo hard niet aen te dringen. Konden niet korts nae Noachs tijd eenige lieden, gevalliger wijs, met een kleyn Vaertuygh daer zijn gekomen, en in dit Land sigh vermeenighvuldighd hebben? Kondense niet, tegens haere wil en meeningh, door stormwinden diep in Zee geslingerd; en eyndlijck in America aengeworpen zijn. 't Gebeurd al dickmael, dat kleyne in Zee gestoockene Schuytjens te Land komen, daer de groote nae den afgrond sincken. Honger en dorst hebbense moeten uytstaen, gelijck by onse tijden veel andere in sulcke gevallen moesten doen. Van de Vlught en Schipvaert eens Americaenschen Wilden, door de Spaenjaerden seer quaelijck gehandeld, in volle Zee, enckelijck op een Balck; en hoe seven Engelsche, in een Schipje van maer drie lasten, uyt 't West-Indisch Eyland Bermut ter Vischvanghst vaerende, door Stormwind diep in Zee geworpen wierden; en eyndlijck, nae een seer grouwlijck-uytgestaene honger, alleen eenen der selve weer te land quam, heb ick gesproocken in 't eerste deel mijner gedaghte Curieuse Aenmerckingen, pag. 364. 291. Anderweegen, hoe vijf Engelsche, oock in een kleyne Boot uytgegaen om te visschen, door storm uyt West-Indien [33] aghter Schotland aangesmeeten wierden. Wederom, hoe seven Groenlandsche Wilde, met haer onnosel, kleyn, sleght t'saemgesteld Schuytje, door d'onstuymigheyd der Winden, tot in de Britannische Zee wierden gedreven, heb ick verhaeld in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Wereld, pag. 168.

Hebben de Hollanders, vroeg Marinus, dit slag van schepen gebruikt en zo dienstig bevonden tot de koophandel, waarom dan zijn ze er niet bij gebleven? Immers het is een door alle wereldbekende zaak dat dit volk genoeg op zijn voordeel en gemak weet te passen.

Ik heb alreeds gezegd, antwoorde Polylector, dat dit de bekwaamste schepen in tijd van vrede zijn, maar niet als men vijanden heeft te vrezen; vermits zich geen geschut daarop laat gebruiken: Gelijk dan ook in Noach’ s ark zulke gevaarlijke en vernielende donderbussen niet te vinden waren; als zijnde een teken der vrede, niet de oorlog; waarin de God de vredes had besloten de behoud en de vrede der gehele wereld, met uitsluiting en vernieling der godloze weerspannige. Gedurende de stilstand van wapens met Spanje worden deze nageaapte [29] arken van de Hollanders veel gebruikt omdat ze toen geen vijanden hadden te ontzien. Maar toen de oorlog met dit koningrijk weer aanving moesten ze schepen hebben die geschut konden voeren; en van toen afbleef dit slag buiten gebruik; ja, is nu bijna gans uit geheugenis geraakt. Onze gedurige oorlogen met de naburen na 't eindigen van de Spaanse hebben nieuwe proefnemingen verhinderd.

Toen nu Honorius zag dat op 't uiten der laatste woorden een stilzwijgen volgde zo vernieuwde hij weer de alreeds tevoren op de baan-gebrachte vraag: Hoe doch de mensen en dieren na de zondvloed in Amerika mogen gekomen zijn? Verzoekt daarop een nader bericht.

Laat ons, zei Polylector, eerst afzonderlijk van de mensen spreken: daarna zullen wij zien hoe wij de beesten daarheen kunnen brengen. Kort na de zondvloed, ja, ook in vele jaren daarna, hebben de nakomelingen van de alleen acht overgeblevene mensen niet van noden gehad andere gewesten te gaan zoeken omdat ze niet zo gauw uitbraken tot zulke grote menigten dat er in Azië niet land genoeg voor hen zou geweest zijn; tenzij dan dat enige bij toeval daar gekomen mochten hebben; waarvan wij straks zullen handelen. Nu, een van drie moet men voor waarachtig stellen; of dat Amerika aan Azië vast is: Of dat er maar alleen een nauwe Straat (Zee-engte) tussen beiden ligt; immers gelegen heeft: Of dat een geheel grote zee 't ene werelddeel van 't andere afgezonderd en altijd heeft afgezonderd. Indien 't eerste, zo is er gans geen zwarigheid vermits ze te land uit Azië in Amerika hebben kunnen gaan. 't Is waar, Milius ontkent dit gans; maar, mijn oordeel, al te vermetel. Wie heeft hem met gewisse gronden vezekerd dat Azië en Amerika nergens zouden tezamen stoten? Wie heeft de Noord streek van Azië tot op deze tijd toe gans doorwandeld? Zelfs de Japanners weten noch op dit uur niet hoe ver zich hun land uitstrekt. Vele geleerde vermoeden op zeer goede gronden dat Groenland geen afgezonderd landschap of van Amerika afgesneden is, maar dat men de Groenlanders billijk Noord-Amerikanen mag noemen; te meer, omdat deze van naturen hitsige, zwart-gele, in 't aangezicht geschilderde lieden omtrent al hun bedrijf, leven, zeden en gestalte zich met de Groenlanders vergelijken. Olearii [30] Persianischer Reisebeschreibung dritter buch kapittel 4. Echter kan niemand zeggen de plaats gevonden of gezien te hebben daar deze landen tezamen komen. Zou dan ook niet in 't Aziatische Noorderdeel een vaste grond aan Amerika kunnen palen? Genomen ook dat er nu geen land-verbinding van Azië aan Amerika was, kon echter niet gans vermoedelijk zijn dat voortijds tussen de Aziatische en Amerikaanse zee enig land is geweest dienende tot een weg om uit Azië in Amerika te komen; welk land de zee naderhand kon weg gespoeld hebben? Heeft men niet in oude tijden van de berg Calpe in Spanje droogvoets kunnen gaan naar den Afrikaanse berg Abyla (is de beide pilaren van Hercules; daar men nu niet anders dan op houten paarden kan rijden; Ik meen in schepen varen. Van diergelijke voortijds vaste landen, nu tot zeeën geworden, zou men vele voorbeelden kunnen bij brengen. Dat Sicilië aan Italië; dat Engeland aan Frankrijk en Vlaanderen landvast geweest is heb ik aangewezen in 't eerste deel van mijn Grote Historischen Schouwtoneel pagina 173. Ten anderen, ofschoon Amerika aan Azië niet vast was, ook nooit vast was geweest (daar doch 't eerste niet onwaarschijnlijk, 't andere veel vermoedelijke is dan de ontkenning), zo kan er doch maar alleen een kleine zee-engte zijn of oudtijds geweest hebben waarover de mensen licht met geringe vaartuigen konden geraken.

Op 't geen gij, viel Marinus hierin, gezegd hebt van de bergen Calpe en Abyla; desgelijks van een alleen kleine staat welke Azië en Amerika vaneen zou mogen scheiden valt dit aan te merken; dat er een zeer groot onderscheid is tussen de zee-engte bij de pilaren van Hercules en de zee streek daar Azië en Amerika aller naast tezamen komen. Uit de aardbeschrijvingen en de ondervinding is bekend dat de zeeboezem Anian de allerengste weg is tussen Azië en Mexico; namelijk bij de zee-berg Tenduc in 't Aziatische landschap Ung; en bij ’t oever gebergte Escondido in Mexico. Echter bevindt men hier de zee daar ze zich op 't smalste vertoont anderhalf honderd Duitse mijlen breed. Hier moesten de nakomelingen van Noach overgevaren hebben als ze de alle kortste reis hadden gedaan. Want dat zo’n groot stuk land van de zee verslonden zou zijn geworden is gans niet geloofwaardig.

Mij dunkt, liet Polylector hierop horen, dat gij de voorgedachte Milius gelezen en zijn voortbrengingen zeer goed [31] onthouden moet hebben; omdat gij zijn mening zo goed kan uitdrukken. Maar laat hem ook eens zeggen wie hem verzekerd heeft dat er geen ander en enger eweg is tussen Azië en Amerika dan die tussen Tenduc en Mexico? Geheel Azië is noch niet bekend; veel minder geheel Amerika; ja, van 't laatste maar alleen een klein gedeelte. Konden derhalve de noch onbekende delen niet goed tezamen stoten of alleen slechts door een geringe engte van elkaar afgezonderd zijn? Wie heeft hem geopenbaard dat Noach ‘s nakomelingen juist daar moesten overgevaren hebben? Wederom; laet hij ons eens zeggen wat onmogelijkheid of ongeloofwaardigheid daarin ligt dat de zee een machtig-groot stuk land (waardoor mogelijk voortijds Azië aan Amerika is vast geweest), zou kunnen overstromen? Heeft hij dan nooit voorbeelden hiervan gelezen? Even deze andersins geleerden en scherpzinnige man stelt al vaak enkele losse gissingen voor zekere waarheden; gans mogelijke zaken daartegen voor onmogelijk of ongelooflijk: Ja, ook, hij neemt wel bewijsredenen van dingen die er niet zijn: En door zich al te spitsvondig te willen tonen begaat hij, gelijk de geleerde Erasmus Franciscus hem verwijt, misslagen welke ook zelfs de eenvoudigste in een lach zouden doen uitbarsten; waaronder ook deze is: Om te beweren dat in Amerika de zondvloed niet is geweest; dat ook geen der Amerikaanse dieren in de ark zijn gekomen, zegt hij dat zelfs de vissen uit Amerika niet naar Azië konden zwemmen. Maar wanneer heeft God aan Noach bevolen allerlei vissen in de ark te nemen: Wat behoefden die voor de zondvloed te wijken om behouden te worden daar ze doch in de wateren, als in hun rijk, moeten leven? De Almachtige heeft uitdrukkelijk de vissen van de verdelging uitgezonderd toen hij noemde alles wat hij wou verderven zegt: Van den mens tot 't vee, tot 't kruipende gedierte en tot 't gevogelte der hemel toe; zonder van de vissen gewag te maken: Welke ook duidelijk worden uitgesloten in de woorden: Al wat een adem der geest des levens in zijn neusgaten had, van al wat op 't droge was is gestorven, Genesis 6; 7. 7; 21. 24. Maar wil hij alleen dus besluiten: Indien er geen vissen naar toe konden zwemmen, veel minder konden er andere dieren komen welke noch vleugels noch vinnen hebben? Zo dient zulks echter tot zijn oogmerk niet; want de vissen waren niet derwaarts geroepen. [32]

Had God die uit Amerika naar Azië willen doen komen 't zou hem niet ontbroken hebben om aan zijn wil de vervulling te geven. Een goed deel ervan als de zee-vissen, hadden door een doorbrekende waterkeel daarheen kunnen gevoerd worden. Andere hadden natuurlijke wijze weer kunnen voortkomen in 't water; hetzij uit eieren, vis-zaad of slijm. Duidelijk kan men dit gewaar worden aan vijvers waarin men niet een enig visje meer heeft overgelaten; en die echter weer vol vissen groeien; zonder dat er een enig ingezet werd: Waarvan ik gehandeld heb in 't eerste deel van mijn Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderen-waardige dingen pagina 413. Doch deze zijsprong verlaten zo laat ons weerkeren tot de onderhanden zijnde stof. Men geeft toe dat er altijd zo’ n wijd water tussen Amerika en Azië geweest is. Wel, zal gij zeggen, hoe zijn dan de mensen met kleine vaartuigen daarover geraakt? Ik zal antwoorden: Hoe weet gij dat er geen grote waren? Eer de nakomelingen van Noach zo zeer vermenigvuldigd waren geworden dat ze naar andere gewesten behoefden om te zien hebben ze alreeds schepen en enige kennis van de zeevaart gehad, gelijk voldoende gehoord is in de aanvang van onze redenvoeringen. Evenwel behoeft men hierop zo hard niet aan te dringen. Konden niet kort naar Noach’ s tijd enige lieden toevallige wijze met een klein vaartuig daar zijn gekomen en in dit land zich vermenigvuldigd hebben? Konden ze niet tegen hun wil en bedoeling door stormwinden diep in zee geslingerd; en eindelijk in Amerika aangeworpen zijn. 't Gebeurt al vaak dat kleine in zee gestoken schuitjes te land komen, daar de grote naar de afgrond zinken. Honger en dorst hebben ze moeten uitstaan, gelijk bij onze tijden veel andere in zulke gevallen moesten doen. Van de vlucht en schipvaart een Amerikaanse wilden door de Spanjaarden zeer kwalijk gehandeld in volle zee enkel op een balk; en hoe zeven Engelse in een scheepje van maar drie lasten uit 't West-Indisch eiland Beiroet ter visvangst voeren door stormwind diep in zee geworpen worden; en eindelijk, naar een zeer grouwlijck-uytgestaane honger, alleen eenen ervan weer te land kwam heb ik gesproken in 't eerste deel van mijn gedachte Curieuze Aanmerkingen, pagina 364. 291. Andere wegen hoe vijf Engelse, ook in een kleine boot uitgegaan om te vissen door storm uit West-Indien [33] achter Schotland aangesmeten worden. Wederom, hoe zeven Groenlandse wilden net hun onnozel, klein, slecht tezamen gesteld schuitje door de onstuimigheid der winden tot in de Britse zee worden gedreven heb ik verhaald in mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde Noordse Wereld, pagina 168.

'k Sie nu, seyde Honorius, hoe de Menschen uyt Asia in America hebben konnen komen. Maer hoe maecken wy 't met de Dieren, welcke, uyt Noachs Arck gegaen zijnde, al stracks weer in 't gedaghte America moesten geplant worden; wijlse d'Asiatische lught niet langh souden konnen verdraghen hebben? Indien America aen Asia vast was, soo kon men hier gantsch geen swarigheyd sien. Was 'er maer alleen een kleyne Zee-enghte tusschen beyden, men kon seggen, dats' 'er overgeswommen moghten zijn. Maer hoe is 't toegegaen indien 'er een groote Zee tusschen 't een en 't ander Gewest wierd gevonden?

Sommige, berightede Polylector, hebben in deese Vraegh sulck een swaerigheyd gemaeckt, datse deselve niet wisten te beantwoorden, als met te seggen: God had hier weer op nieuws andere Gedierten geschapen. In welcke gedaghten de groote Kercken-Leerraer Augustinus oock eenigermaeten schijnd gestaen te hebben. Andere seyden, datse door d'Engelen uyt Asia nae America wierden gedraegen. 't Is niet noodigh, d'ydelheydt deeser redenen met veele woorden voor te draegen. Gewisselijck, had de Heere onse God nieuwe Schepselen willen maecken, hy sou Noach niet soo sorghvuldigh hebben bevoolen, van yeder geslaght eenige in 't leven te behouden. Indien Europa aen America vast is, gelijck, niet sonder goede gronden, van veele waerschijnlijck werd vermoedet, soo hebbense dan door Europa een wegh gehad. Indien Asia en America t'saemen stooten, soo is dien wegh haer gereeder en korter geweest. Doe de menschen sigh in America ter neer stelden, kondense oock allerley Dieren meê daer gebraght, of derwaerts doen haelen hebben; soo niet Noach alreeds te vooren, door bevel, aenwijsingh en bestieringh Godts, de Gedierten, uyt dit Gewest gekomen, weer daer heenen had doen voeren, om dies te beeter te konnen leven en vermeenighvuldigen in een land, en onder de lught, diese gewoon waeren, en anderwegen niet soo wel met haren aert over een quam.

d'overbrengingh (stelde Marinus hier tegens) der tamme en de Menschen dienstige Dieren in Schepen uyt Asia en America wil [34] ick niet als ongerijmd verwerpen. De Spaenjaerden, Engelsche en Hollanders hebben 't naederhand veelerweegen gedaen. Maer wie sou de wilde, verscheurende Beesten hebben willen of derven in haere kielen nemen? En tot wat eynd sou sulcks geschied zijn? wijlse Menschen en Dieren niet nut, maer schaedlijck vallen.

Al weer Milii Bedencken, bejegende Polylector hem, om staende te houden, dat de Sondvloed niet in America geweest is. Belangende 't eerste lid deser Vraegh, had men niet jonge noch suygende Leeuwen, Beesten, Tygers, e.s.v. konnen neemen, en de selve als Hondekens temmen? Hedensdaeghs kan men 't wel doen, onaengesien nu de Dieren veel wreeder en grimmiger zijn, als in overoude tijden, doese soo niet gejaegd wierden, en der Menschen boosheyd, in haer allerley leed aen te doen, soo groot niet was. Doe de Christenen eerst in West-Indien quamen, zijn velerwegen Beeren, Leeuwen, en andere woeste Beesten (uytgesondert de Tygers) sonder eenige schroom na haer toegeloopen; met haer gelijck als speelende. De Honden der Portugeesen, oock der Hollanders, sommige daegen langh onder dit Wild in de Bosschen geweest zijnde, quamen onbeschaedighd weer by haere Heeren. Daerenboven, hoe werden nu noch somtijdts de verscheurendste Beesten van d'eene plaets nae d'andere gebraght, ten geschenck aen de Vorsten, of om voor wat seldsaems te laeten bekijcken? 't Welck dan oock kan dienen tot antwoord op 't tweede lid der gedaene Vraegh. Men konse daer heenen hebben gevoerd, of doen haelen, om der Jaght wil; of om wat vreemds te hebben; of om Artzenyen van haer te neemen, e.s.v. Maer om eens een eynd van deese stof te maecken, sulcke subtile Vraegers en Tegenwerpers, om alles in 't werr' te werpen, kan een eenvoudige dusdaenigh bejegenen. Dat in America al de daer in geweest zijnde Gedierten door de Sondvloed vergingen, behalven de geene, welcke sigh in Noachs Arck bevonden, geloof ick, volgens 't uytgedruckte en klaere getuygenis der Heylige Schrift, nae de beschrijvingh van de Man Gods Moses, meer als eenmael met de kraghtighste spreeckwijsen herhaeld. Dat 'er naederhand weer Dieren in America zijn gekoomen, is ooghblijcklijck. Datse uyt Asia, 't Land haerer Behoudenis, nae America hebben moeten verreysen, is onloogchenbaer. Dat sulcks sou geschied zijn in Scheepen over een groote tusschen beyden leggende Zee, daer in maeckt men groote swaerigheden; en indien deselve voor gewightigh moeten gehouden werden [35] soo stel ick vast, of dat America aen Asia hangd; immers gehangen heeft; of dat 'er maer alleen soo een geringh Water tusschen beyden is; immers geweest is, datse daer over hebben konnen swemmen. Op eenigerley wijs moetense daer gekomen zijn. En wijl 't een of 't ander der twee laetst-aengeweesene middelen 't gereedste, en buyten alle tegengeworpene swaerigheden ontrent een groote Zee, gehouden moet werden, soo sal ick gelooven, dat het op d'eene of d'andere manier is geschied; te weeten, of door te Land te gaen, of door over te swemmen; ter tijd toe dat de Tegenwerpers sullen getoond hebben, dat noch Asia ergens aen America vast, noch dat 'er geen maer alleen kleyne Zee-enghte tusschen beyden leght. Sal langh aenloopen, eerse dit bewijs sullen konnen leveren. Ondertusschen is my genoegh, dit te weeten, dat d'Almaghtige, die allerley slagh van Dieren tot Noach in d'Arck deed komen, gelijck wy te vooren uyt 't verhael van Moses hebben aengeweesen, oock door 't selve middel haer weer nae haer gewoon Land heeft konnen doen keeren, om daer van nieuws haere Geslaghten te vermeenighvuldigen. 't Waer beeter, dat wy wat meer ter oeffeningh braghten de noodige ons bekende dingen, als dat wy dus te vergeefs ons bemoeyden met de naevorsschingh van saecken, waer van wy doch geen seekere kennis konnen bekomen; en die, als wy deselve al uytgevonden hadden, van kleyne nuttigheyd souden zijn. De Menschlijcke vernuften zijn tot sulck een vermeetenheyd geraeckt, dat het schijnd, sy willen niet verborgens voor de Heere onse God meer laeten.

Met de bygebraghte redenen, seyde Marinus, kan ick my te vreeden houden, en daer meê d'ydele beuselingen van opgeblaesene Geesten den wegh eenvoudighlijck afsnijden. Te gelijck hebt ghy my doen gelooven, dat voor de Sondvloed al Vaertuygen in gebruyck waeren; soo dat mijn Gild ouder is, als ick tot noch toe geweeten heb. Ondertusschen evenwel vertrouw ick, dat de Schipvaerd der oude tijden, selfs doe men al groote Scheepen maeckte, niet weynigh gebrecklijck, en met groote gevaeren vergeselschapt was.

De geene, berightede Polylector, welcke sigh in 't begin, en oock al lang daer nae, op Zee begaven, zijn op deselve seer vertsaeghd geweest. Nauwelijcks derfdense sigh soo verr' van den Oever waegen; datse 't land uyt haer gesight souden hebben verlooren. Eer de naght aenquam, keerdense weer nae den Oever, om buyten gevaer op 't drooge te vernaghten: Maer als men nu meer en [36] meer de Zee gewoon wierd; als men bemerckt had, wat een Schip op deselve kon uytstaen, soo begon men oock 's naghts daer in te blijven; wat stouter aen te vaeren, en de bequaemste Jaertijd tot de Schipvaert waer te neemen. Van den tweeden der Slagtmaend tot den sevenden der Lentemaend gingen geene Kielen uyt. In de Handelingen der Apostelen, cap, xxvii. vs. 9. werd geseghd, dat het nae de Vasten (te weten, der Joden in yeder Jaer, op welcke de Versoeningh des gantschen Volcks door de Hoogepriester in 't Heylige der Heylige geschiedede) sorgelijck was te vaeren: Welcke Joodsche Vasten ontrent onse Wijnmaend quam. Plinius schrijft, dat de Lente, wanneer de Zuydweste Winden de lught versaghten, de Zee opende voor de Zeevaerende. Maer tsederd derdehalf honderd jaeren heeft de Zeevaert een seer groote Sprongh gedaen; een dappere opgangh en voortgangh bekoomen: Waer van wy veellight hier nae by een andere gelegenheyd sullen konnen handelen.

't Koomd my niet seer vreemd voor, begon Honorius, dat men Menschen heeft gevonden, welcke sigh hebben derven onderstaen, allereerst op Vlotten, of in kleyne Schuytjens, op de Rivieren te drijven; wijl se lightlijck konden bemercken de swemmende eygenschap des Houts, 't welck swaere dingen op 't Water kan dragen sonder te sincken: Maer waerlijck is 't een stout Man, een vermeetene Waegh-hals geweest, die eerst heeft derven waegen, in een Schip met zeylen heenen te vaeren over d'onstuymige Zee; van sulck een wijd-uytgestrecktheyd, dat men op deselve niet anders als Water en Lught kan gewaer worden; daerenboven yeder uyr stormen en onweeren te verwaghten heeft. Selfs in onse daegen, nu de konst der Zeevaert seer hoogh is opgereesen, insonderheyd by de Hollanders; nu, nevens veel meer bequaemheden, Zeylsteen en Streeckwijser is gevonden; nu men sigh kan dienen van de Berighten en Afteeckeningen aller Kusten, welcke behulpselen d'oude al t'samen moesten missen, sweefd de Zee noch vol gevaer; vol ellendigh gevaer. Die op een Houten Paerd (om de spreeckwijs van Plautus te gebruycken) de Hemelsblauwe wegh berijden, hebben 'er d'ervaerenheyd van. Dickmael vallen de woedende golven, verontrust geworden door verschricklijcke Winden, op haer aen. Blinde Klippen, verborgene Sandplaten, onguere Walvisschen dreygen haer niet selden een rampsalige ondergangh. Honger en dorst pijnigen haer nu en dan op een vreeslijcke wijs. Om nu niet te spreecken van de Zeerovers [37] en andere boose menschen, die haer dickmael de dood, of 't geen noch arger als de dood is, de slaverny veroorsaecken.

Buyten twijffel, deed Polylector hier toe, heeft Socrates gesien op al deese gevaeren en meenighvuldige ongemacken, doe hy de Zeevaerende persoonen ellendige menschen noemde; aen welcke geene der Goden of Engelen door eenigen rijckdom genoeghsaem kan vergelden 't geense moeten uytstaen. Daer benevens reeckende hy haer toe tot lightvaerdigheyd, datse sigh vertrouwden aen de lighte Winden; en met gevaer, jae seer groot gevaer haer waeghden op verre en langhduerige Zeevaerten; van welcke sy wel veel voordeel, maer oock verderf te verwaghten hadden. Dit gevoelen van Socrates is te hard, en al t'onbillijck uytgeworpen tegens meenigh eerlijck Zeeman, die in sijn ordentlijck beroep daer heenen vaert; soeckende God, de Heer der Winden en der Zee, te vriend te hebben; hem allerweegen te dienen, en sijne Wonderen oock op de groote Wateren aen te mercken. De sulcke, welcke enckelijck de gierigheyd nae de Zee toe jaeghd, en die d'onversaedlijcke Rijckdoms-begeerte boven 't levens-gevaer stellen, moogen sijne verhaelde woorden haer selven toepassen: Ondertusschen is de meeningh van Euripides bescheydener, en niet soo geheel verwerplijck, als hy voor geluckigh houd soodanige Menschen, welcke haere kost op 't land konnen winnen; sonder op Zee te gaen; of, eenmael sigh daer op gewaeghd hebbende, ten tweeden mael haer niet weer soo nae aen de dood begeven. Deeserwijs roemde oock Callimachus dien Man driemael over geluckigh, die verr' van de Zee bleef. En Antiphanus oordeelde veel beter te zijn, armlijck sigh op 't vaste land t'onderhouden, als rijck op de woeste Wateren te sweven. Want, niet de besittingh van veele goederen, maer de verseeckerde, geruste genietingh der selve, maeckt ons geluckigh. 't Is waer, yeder moet wandelen gelijck hy beroepen is; maer vele begeven sigh op de Vaert, om datse haer beroep op 't land niet hebben willen waerneemen; of soodanigh sigh aenstellen, datse de Zee voor een Tughthuys, of 't Schip voor de Strop verkiesen. Daerenboven is oock 't eene beroep gevaerlijcker als 't andere. Nergens zijn wy verseeckerd voor onheyl en dood, 't zy wy ons in een Schip of op een Wagen bevinden; 't zy wy over de straet gaen, of op de Zee vaeren. Echter is 't laetste op een bysondere wijs de Schoot des gevaers, waer in meer als duysend ongemacken te vreesen staen. Waerom oock de wijse Cato seyde, berouw [38] te hebben, dat hy oyt te Water een reys had aengenomen nae een plaets, daer hy te Land kon gekomen hebben. Even hierom willen de Reghtsgeleerde, wanneer yemand uyt een verr' afgeleegene plaets werd verdaghvaerd, en dat hy voor hem heeft twee weegen, d'eene ter Zee, d'andere te Land, dat hy de laetste moet neemen, schoon veel langer; om 't gevaer van d'eerste t'ontgaen. Herrik, een Sweedsch Bischop te Lincoln, heeft al over lange tijden dit Rijm gemaeckt in de Gothsche Tael: Haved draeper maangen Man, haa jorden bruckar sael aer han; soo veel als: De Zee doodet veele Menschen: Geluckigh is hy die d'Aerde bouwd. Al te groof is geweest, en is veellicht noch, den waen der Indianen in 't Koninghrijck Var (een gedeelte van Malabar), wijlse, volgens 't beright van Paulus Venetus lib. 3. cap. 25. geenen Schipper of Zeeman wilden toelaeten, om te zijn een getuyge voor 't Gereght: Oordelende, dat sulcke lieden waren van een vertwijffeld, op 't hooghste vermeeten en roeckloos gemoed; op welckers getuygenissen geen vasten staet te maecken was.

Ik zie nu, zei Honorius, hoe de mensen uit Azië in Amerika hebben kunnen komen. Maar hoe maken wij 't met de dieren welke uit Noach ‘s ark gegaan zijn al straks weer in 't gedachte Amerika moesten geplant worden; omdat ze de Aziatische lucht niet lang zouden kunnen verdragen hebben? Indien Amerika aan Azië vast was zo kon men hier gans geen zwarigheid in zien. Was er maar alleen een kleine zee-engte tussen beiden men kon zeggen, dat ze er overgezwommen mochten zijn. Maar hoe is 't toegegaan indien er een grote zee tussen 't een en 't ander gewest werd gevonden?

Sommige, berichtte Polylector, hebben in deze vraag zo’ n zwarigheid gemaakt dat ze die niet wisten te beantwoorden dan met te zeggen: God had hier weer opnieuw andere gedierten geschapen. In welke gedachten de grote kerkleraar Augustinus ook enigermate schijnt gestaan te hebben. Andere zeggen dat ze door de engelen uit Azië naar Amerika worden gedragen. 't Is niet nodig de ijdelheid van deze redenen met vele woorden voor te dragen. Zeker, had de Heer onze God nieuwe schepselen willen maken, hij zou Noach niet zo zorgvuldig hebben bevolen van ieder geslacht enige in 't leven te behouden. Indien Europa aan Amerika vast is, gelijk niet zonder goede gronden, van vele waarschijnlijk werd vermoed zo hebben ze dan door Europa een weg gehad. Indien Azië en Amerika tezamen stoten zo is dien weg ze gereder en korter geweest. Toen de mensen zich in Amerika ter neer stelden konden ze ook allerlei dieren mee daar gebracht of derwaarts doen halen hebben; zo niet Noach alreeds tevoren door bevel, aanwijzing en besturing Gods de gedierten uit dit gewest gekomen weer daarheen had doen voeren om die te beter te kunnen leven en vermenigvuldigen in een land en onder de lucht die ze gewoon waren en andere wegen niet zo goed met hun aard overeenkwam.

De overbrenging (stelde Marinus hier tegen) der tamme en de mensen dienstige dieren in schepen uit Azië en Amerika wil [34] ik niet als ongerijmd verwerpen. De Spanjaarden, Engelsen en Hollanders hebben 't naderhand op vele wegen gedaan. Maar wie zou de wilden verscheurende beesten hebben willen of durven in hun kielen te nemen? En tot wat doel zou zulks geschied zijn? `omdat ze mensen en dieren niet nut maar schadelijk vallen.

Alweer Milius bedenken bejegende Polylector hem om staande te houden dat de zondvloed niet in Amerika geweest is. Aangaande 't eerste lid van deze vraag had men niet jonge noch zuigende leeuwen, beesten, tijgers, e.d. kunnen nemen en die als hondjes temmen? Hedendaags kan men 't wel doen, zonder aan te zien nu de dieren veel wreder en grimmiger zijn dan in overoude tijden toen ze zo niet gejaagd werden en de mensen boosheid in ze allerlei leed aan te doen zo groot niet was. Toen de Christenen eerst in West-Indien kwamen zijn op vele wegen beren, leeuwen en andere woeste beesten (uitgezonderd de tijgers) zonder enige schroom naar ze toegelopen; met ze gelijk als spelende. De honden der Portugezen, ook der Hollanders, sommige die dagenlang onder dit wild in de bossen geweest zijn kwamen onbeschadigd weer bij hun heren. Daarboven, hoe worden nu noch somtijds de verscheurende beesten van de ene plaats naar de andere gebracht ten geschenk aan de vorsten of om voor wat zeldzaams te laten bekijken? Wat dan ook kan dienen tot antwoord op 't tweede lid der gedane vraag. Men kan ze daarheen hebben gevoerd of doen helen vanwege de jacht; of om wat vreemds te hebben; of om artsenijen van ze te nemen, e.d. Maar om eens een eind van deze stof te maken zulke subtiele vragers en tegenwerper, om alles in 't werk te werpen kan een eenvoudige dusdanig bejegenen. Dat in Amerika alle daarin geweest zijnde gedierten door de zondvloed vergingen, behalve diegene welke zich in Noach ‘s ark bevonden, geloof ik, volgens 't uitgedrukte en heldere getuigenis der Heilige Schrift, naar de beschrijving van de man Gods Mozes, meer als eenmaal met de krachtigste spreekwijzen herhaalt. Dat er naderhand weer dieren in Amerika zijn gekomen is openbaar. Dat ze uit Azië, 't land van hun behouden, naar Amerika hebben moeten reizen is onloochenbaar. Dat zulks zou geschied zijn in schepen over een grote tussen beiden leggende zee, daarin maakt men grote zwarigheden; en indien die voor gewichtig moeten gehouden worden [35] zo stel ik vast of dat Amerika aan Azië hangt; immers gehangen heeft; of dat er maar alleen zo’n gering water tussen beiden is; immers geweest is, dat ze daarover hebben kunnen zwemmen. Op enigerlei wijze moeten ze daar gekomen zijn. En wijl 't een of 't ander der twee laetst-aangeweesene middelen 't gereedste, en buyten alle tegengeworpene zwaarigheden omtrent een grote Zee, gehouden moet worden, zo zal ik gelooven, dat het op de eene of de andere manier is geschied; te weeten, of door te Land te gaan, of door over te swemmen; ter tijd toe dat de Tegenwerpers zullen getoond hebben, dat noch Azië ergens aan Amerika vast, noch dat er geen maar alleen kleine zee-engte tussen beiden ligt zal lang aanlopen eer ze dit bewijs zullen kunnen leveren. Ondertussen is mij genoeg, dit te weten dat de Almachtige die allerlei slag van dieren tot Noach in de ark deed komen, gelijk wij tevoren uit 't verhaal van Mozes hebben aangewezenen, ook door hetzelfde middel ze weer naar hun gewone land heeft kunnen doen keren om daarvan opnieuw hun geslachten te vermenigvuldigen. 't Was beter dat wij wat meer ter oefening brachten de nodige ons bekende dingen als dat wij dus tevergeefs ons bemoeiden met de navorssing van zaken waarvan wij doch geen zekere kennis kunnen bekomen; en die als wij die al uitgevonden hadden, van kleine nuttigheid zouden zijn. De menselijke vernuften zijn tot zo’ n vermetelheid geraakt dat het schijn zij willen niet verborgen voor de Heer onze God meer laten.

Met de bijgebrachte redenen, zei Marinus, kan ik mij tevreden houden en daarmee de ijdele beuzelingen van opgeblazen geesten den weg eenvoudig afsnijden. Tegelijk hebt gij mij doen geloven dat voor de zondvloed al vaartuigen in gebruik waren; zodat mijn gilde ouder is dan ik tot nog toe geweten heb. Ondertussen evenwel vertrouw ik dat de schipvaart der oude tijden, zelfs toen men al grote schepen maakte, niet weinig gebrekkelijk en met grote gevaren vergezelschapt was.

Diegene, berichtte Polylector, welke zich in 't begin en ook al lang daarna op zee begaven zijn op die zeer bang geweest. Nauwelijks durfden ze zich zo ver van de oever wegen; dat ze 't land uit hun gezicht zouden hebben verloren. Eer de nacht aankwam keerden ze weer naar de oever om buiten gevaar op 't droge te overnachten: Maar toen men nu meer en [36] meer de zee gewoon werd; toen men bemerkt had wat een schip op die kon uitstaan, zo begon men ook 's nachts daarin te blijven; wat stouter aan te varen en de bekwaamst jaar tijd tot de schipvaart waar te nemen. Van de tweeden der november tot de zevende van de lentemaand gingen geen kielen uit. In de Handelingen der Apostelen, kapittel 27 vers 9 werd gezegd dat het na de vasten (te weten de Joden in ieder jaar waarop de verzoening des ganse volk door de hogepriester in 't Heilige der Heilige geschiede) zorgelijk was te varen: Welke Joodse vasten omtrent onze wijnmaand kwam. Plinius schrijft dat de lente wanneer de Zuidwestenwinden de lucht verzachten de zee opende voor de zeevarende. Maar sedert derdehalf honderd jaren heeft de zeevaart een zeer grote sprong gedaan; een dappere opgang en voortgang bekomen: Waarvan wij mogelijk hier nabij een andere gelegenheid zullen kunnen handelen.

't Komt mij niet zeer vreemd voor, begon Honorius, dat men mensen heeft gevonden welke zich hebben durven onderstaan allereerst op vlotten of in kleine schuitjes op de rivieren te drijven; terwijl ze licht konden bemerken de zwemmende eigenschap van hout, wat zware dingen op 't water kan dragen zonder te zinken: Maar waarlijk is 't een stoute man, een vermeten waaghals geweest die eerst heeft durven wagen in een schip met zeil en henen te varen over de onstuimige zee; van zo’ n wijde-uitgestrektheid, dat men op die niet anders dan water en lucht kan gewaar worden; daarboven ieder uur stormen en onweren te verwachten heeft. Zelfs in onze dagen, nu de kunst der zeevaart zeer hoog is opgerezen, vooral bij de Hollanders; nu nevens veel meer bekwaamheden, zeilsteen en streekwijzer is gevonden; nu men zich kan dienen van de berichten en aftekeningen van alle kusten welke behulpzaamheden de oude al tezamen moesten missen, zweeft de zee noch vol gevaar; vol ellendig gevaar. Die op een houten paard (om de spreekwijze van Plautus te gebruiken) de hemelsblauwe weg berijden hebben er de ervaring van. Vaak vallen de woedende golven, verontrust geworden door verschrikkelijke winden, op ze aan. Blinde klippen, verborgene zandplaten, ongure walvissen dreigen ze niet zelden een rampzalige ondergang. Honger en dorst pijnigen ze nu en dan op een vreselijke wijze. Om nu niet te spreken van de zeerovers [37] en andere boze mensen die ze vaak de dood of 't geen noch erger dan de dood is de slavernij veroorzaken.

Zonder twijfel, deed Polylector hiertoe, heeft Socrates gezien op al deze gevaren en menigvuldige ongelukken toen hij de zeevarende personen ellendige mensen noemde; aan welke geen der Goden of engelen door enige rijkdom voldoende kan vergelden ’t geen ze moeten uitstaan. Daar benevens rekende hij ze toe tot lichtvaardigheid dat ze zich vertrouwden aan de lichte winden; en met gevaar, ja, zeer groot gevaar zich waagden op verre en langdurige zee-vaarten; waarvanzij wel veel voordeel, maar ook verderf te verwachten hadden. Dit gevoelen van Socrates is te hard en al te onbillijk uitgeworpen tegen menige eerlijke zeeman die in zijn ordelijk beroep daarheen vaart; zoekt God, de Heer der winden en de zee te vriend te hebben; hem allerwegen te dienen en zijn wonderen ook op de grote wateren aan te merken. De zulke, welke enkel de gierigheid naar de zee toe ja, acht en die de onverzadelijke rijkdom-begeerte boven 't levensgevaar stellen mogen zijn verhaalde woorden op zichzelf toepassen: Ondertussen is de mening van Euripides bescheidener en niet zo geheel verwerpelijk, als hij voor gelukkig houdt zodanige mensen welke hun kost op 't land kunnen winnen; zonder op zee te gaan; of, eenmaal zich daarop gewaagd hebben ten tweede male ze niet weer zo na aan de dood begeven. Dezer wijze roemde ook Callimachus die man driemaal over gelukkig die ver van de zee bleef. En Antiphanus oordeelde veel beter te zijn arm zich op 't vaste land te onderhouden dan rijk op de woeste wateren te zweven. Want niet de bezitting van vele goederen, maar de verzekerde, geruste genieting ervan maakt ons gelukkig. 't Is waar, ieder moet wandelen gelijk hij beroepen is; maar vele begeven zich op de vaart om dat ze hun beroep op 't land niet hebben willen waarnemen; of zodanig zich aanstellen dat ze de zee voor een tuchthuis of 't schip voor de strop verkiezen. Daarboven is ook 't ene beroep gevaarlijker dan 't andere. Nergens zijn wij verzekerd voor onheil en dood, hetzij wij ons in een schip of op een wagen bevinden; hetzij wij over de straat gaan of op de zee varen. Echter is 't laatste op een bijzondere wijze de schoot van het gevaar waarin meer dan duizend ongemakken te vrezen staan. Waarom ook de wijze Cato zei berouw [38] te hebben dat hij ooit te water een reis had aangenomen naar een plaats daar hij te land kon gekomen hebben. Even hierom willen de rechtsgeleerde, wanneer iemand uit een ver afgelegen plaats werd gedagvaard dat hij voor hem heeft twee wegen, de ene ter zee, de andere te land, dat hij de laatste moet nemen ofschoon veel langer; om 't gevaar van de eerste te ontgaan. Herrik, een Zweedse bisschop te Lincoln heeft al over lange tijden deze rijm gemaakt in de Gotische taal: Haved draeper maangen Man, haa jorden bruckar sael aer han; zo veel als: De zee doodt vele mensen: Gelukkig is hij die de aarde bebouwt. Al te grof is gewees, en is mogelijk noch den waan der Indianen in 't koninkrijk Var (een gedeelte van Malabar), omdat ze volgens 't bericht van Paulus Venetus lib. 3 kapittel 25 geen schipper of zeeman wilden toelaten om te zijn een getuige voor 't gerecht: Oordeelden dat zulke lieden waren van een vertwijfeld, op 't hoogste vermeten en roekeloos gemoed; waarop getuigenissen geen vasten staat te maken was.

Ondertusschen evenwel twijffel ick niet, of dit sou op veele onser rauwe Zeevaerers wel toepasselijck mogen zijn.

d'oorsaeck, Marinus, dat de Heydenen soo een groot gevaer in de Zeevaerd gesteld, en van de Zeevaerende soo veraghtlijck gesproocken hebben, was, om dat deese blinde Menschen geen reghte kennis hadden van de Godlijcke Voorsienigheyd, die de Scheepen regeerd; in de Zee haer een wegh baend, en uyt de kaecken der golven reddet. Wat my belangd, 'k ben niet eygenwilligh tot 't Vaeren gekoomen. Mijn Vader had een lange tijd op Zee gesworven. Doe ick thien Jaeren oud was, nam hy my meê t'scheep. Als hy nu quam te sterven, kon ick geen handwerck. 'k Moest derhalven op Zee blijven, en ben tot deese tijd toe, nu ick haest den ouderdom van t'sestigh jaeren sal bereyckt hebben, meerendeel daer op geweest. Met mijne Maendgelden, en voorts met 't geen ick op een eerlijcke wijs in vreemde Landen kon winnen, heb ick spaersaem te werck gegaen. Vermits ick nu, door Gods genadige zeegen, soo veel heb oververgaederd, dat ick genoegh heb, om voortaen maetigh van de Renten des Hoofdgelds te konnen leven, soo ben ick voorneemens, my hier ter neer te setten, om (dus langh op d'altijd-woelende Zee geweest zijnde) nu oock eens de gerustheyd en vermaecklijckheyd van 't vaste Land te genieten; en meer gelegenheyd te hebben, om God te dienen en te dancken. 'k Wenschte, dat alle [39] Zeevaerende soo deeden: Maer de meeste zijn gantsch anders gesind. Soo haestse van de Reys weer t'huys zijn gekomen, en de voet op 't Land hebben geset, moeten al haere verscheenene Maendgelden binnen weynige daegen in de handen der Herbergiers en Hoeren vallen. Dus blijvense, met verlies harer zielen, altijd arm; geduerigh vaerende sonder daer van wel te vaeren.

Hebt ghy, begon Juffer Honesta hier, ontrent vijftigh jaren langh op de Zee gedobberd, soo kond ghy uyt eygene gevoellijcke ervaerenheyd, veel beeter als wy, die altijd op 't land blijven, beseffen de woorden Davids in haer' eygentlijcke kracht: Die met Scheepen ter Zee vaeren, handel doende op groote Wateren, sien de Wercken des Heeren, en sijne Wonderwercken in de diepte. Als hy spreeckt, doet hy een Stormwind opstaen, die haere Golven om hoogh verheft. Sy rijsen op na den Hemel; sy daelen neer tot in d'Afgronden; haere ziel versmelt van anghst. Sy danssen en waggelen als een droncken Man. Al haere wijsheyd werd verslonden. Doch roepende tot den Heere in de benauwdheyd diese hadden, soo voerde hy haer uyt haer' anghsten. Hy doet de storm stil staen, soo dat haere golven stil swijgen. Dan zijnse verblijd, om datse gestild zijn. Laetse voor den Heere sijne goedertierenheyd loven, en sijne Wonderwercken voor de kinderen der Menschen.

Psalm cvii, van vs. 23. tot 32.

Waerlijck, pastede Marinus hier op, deese redenen des Koninghlijcken Propheets en heyligen Poëts, wiens Parnas de Burght Sions was, heb ick my op mijne Vaerdten soo gemeen gemaeckt, als mijn daeghlijcks brood. De Hemelen vertellen Gods eere; dat is, geven ons overvloedige stof, om te spreecken van Gods Almaghtigheyd, wijsheyd, goedertierenheyd, door welcke hy dat groote, dat wonderlijcke gebouw heeft geschaepen, en noch onderhoud in sijnen stand; en 't Uytspansel verkondight sijner handen werck; Psal. xix. 2. Maer niet minder doet sulcks oock de Zee; die de Heere met Deuren heeft toegeslooten doese uytbrack, en uyt de Baermoeder voortquam. Die de Wolcken tot haere kleedingh stelde; en de donckerheyd tot haren Windeldoeck. Die voor haer met sijn besluyt d'aerde doorbrack, settende grendelen en deuren; en seyde: Tot hier toe sult ghy komen, en niet verder, Job xxxviii. 8. 9. 10. 11. Gods onsienlijcke dingen, de Godlijcke eygenschappen, werden van de Scheppingh der Wereld aen uyt de Schepselen verstaan en doorsien; beyde sijn' eeuwige kraght, waer door alle dingen zijn geschaepen, waer van alle dingen haer beginssel hebben, [40] en Godlijckheyd; d'andere Eygenschappen der Majesteyt Gods, als goedertierenheyd, wijsheyd, regeeringh, e.s.v.; waer van de voetstappen en beeldnissen blijcklijck zijn in de Schepselen, Rom. I. 20. Maer gewisselijck, onder al 't geschaepene, waer uyt de gedaghte eygenschappen Gods worden verstaen en doorsien (de Mensch uytgesonderd) magh de Zee wel onder d'eerste worden gesteld. Op de selve sien wy de wercken des Heeren, en sijne wonderwercken in de diepte. Oock even hier doet d'Almaghtige groote dingen, die men niet doorsoecken; Wonderen die men niet tellen kan, Job V. 9. Sy verweckt ons veel meer tot verwonderingh over de Godlijcke Almaghtigheyd, als alle Reysen te Land. Sy steld ons voor oogen duysend seldsaemheden, waer door onse geest word opgeweckt om God te loven; en geeft ons 't aldergevoeghlijckste Sinnebeeld van onsen Geestlijcken en Wereldlijcken staet in dit leven. Wonderlijcke dingen sien wy IN de Zee, ontrent de Schepselen Gods in deselve; de Visschen, overtreffende in meenighte, in grootte, in verscheydenheyd, in sonderlinge gedaenten en seldsaeme Eygenschappen de Dieren op d'Aerde: Ontrent meenigerley Zee gewassen, e.s.v. Wonderlijcke dingen bevinden wy aen de Zeeën; welcker veele ick met verwonderingh en vermaeck dickmael heb aengemerckt. Wonderlijcke dingen bejegenen ons somtyds OP de Zee; en onder deselve eenige vreeslijcke, waer in wy des Heeren Maght konnen afneemen. Want als hy spreeckt, doet hy een wervelwind opstaen, die de Golven der Zee om hoogh verheft. Dan gaet het vervaerlijck toe, meer als de geene, die op 't land zijn, sigh konnen inbeelden. Want met ons Schip rijsen wy nae den Hemel; daelen weer neer tot in d' Afgronden. Met de Bergh-hooge Baeren werden wy schielijck, geweldighlijck in de lught opgeheven; sincken oock schielijck weer nae beneeden; soo dat de geene, die van 't drooge af sulcks saegen, de hayren als te berge souden staen. In sulcke gelegenheden versmelt onse ziel van anghst; wijl wy niet anders als de dood, en onse Begraefplaets in den Afgrond, of misschien in den Buyck der groote Visschen, voor oogen sien. Dan danssen en waggelen wy als een droncken Man; wy slingeren van d'een op d'andere zijde; vallen over en tegens malkander, hierwaerts en gintschwaerts; konnende onsen voet nergens vast setten. Al onse wijsheyd werd verslonden; wy weeten geen raed, geen middel meer t'onser reddingh. Gelijck dan oock niet weynige Scheepen koomen te vergaen, wanneer de Heere met sijnen Wind blaesd, Exod. xv. 10. [41] deselve voortbrengende uyt sijne Schatkameren, Psalm Cxxxv. 7., en onvoorsiens op de Zee werpende, Jon. I. 4. Niet weynigh werd oock onse schrick vermeerderd, als by dit geblaes des Alderhooghsten noch koomd de kraeckingh sijner hutte; wanneer hy vreeslijck donderd in den Hemel; bruld uyt de hooghte, de blixemen vermeenighvuldigende, en 't Vyer nae d'Aerde, nae de Zee, nae ons Schip doet schieten. Maer gelijck hy in sulcke tijden laet sien een strael sijner Mogendheid, in d'uytsendingh van 't gedruysch der Winden en 't geklaeter des Donders, soo doet hy oock niet minder blijcken de grootheyd sijner goedertierenheyd. Want als wy tot den Heere riepen in de benauwdheyd welcke wy hadden, soo voerde hy ons uyt onse anghsten. Wanneer de Baeren sigh verheffen gelijck Bergen, soo treed hy op de hooghten der Zee, Job ix. 8., deselve maeckende als tot een effen Veld. Hy deed de Storm stil staen, soo dat de golven der Zee stil sweegen; sich bedaerden, en neerleyden. Hy stelde sigh tegens den hooghmoed der Baeren Job xxxviii. 31. Doe verblijdeden wy ons, om datse gestild waeren, en om dat hy ons geleydede nae de Haven onser begeerte. In 't Jaer 1636. had ick my op een Engelsch Schip nae West-Indien begeven. d'eerste achtthien dagen nae onse Afvaert hadden wy soo een gewenscht We'er en voorspoedige Wind, dat wy ons een korte en geluckige Reys inbeeldeden. Maer op den derthienden der Grasmaend, 's voormiddaghs ontrent ten negen uyren, begon de lught plotslijck, en als in een oogenblick te betrecken. Van mijn gantsche leven heb ick geen verbaesder Wolcken gesien. Stracks daer nae wierden wy verschrickt door de vreeslijck-geweldige Donderslaegen, en beanghst door d'afgrijslijcke Blixemen; welcke soo hevigh waren, dat wy geduerigh in enckel Vyer scheenen te staen. Dit duerde soo ruym een half uyr tijds. Doe sond de Heere ons oock toe een Wervelwind uyt de Binnenkamer. Geduerende de Donder was nu en dan wel een kleyne Buy ontstaen, maer nu begon een aghtereenvolgende geweldige Storm te waeyen; die sigh ontrent de middagh op 't aldergrouwlijckste begon te verheffen. De golven reesen op als hooge Bergen; ons Schip als meê nae den Hemel voerende, en schielijck weer als nae den afgrond neersendende. 't Slingerde soodanigh, dat niemand sigh op sijne Beenen overeynd kon houden. 't Roer kon niet meer geregeerd worden. De Seylen waeren al in den aenvangh tot flarden verscheurd. De groote Mast geraeckte overboord. Niemand kon den ander hooren spreecken; of 't geen bevolen wierd te doen verstaen, soo [42] weinigh als de Wercklieden aen Babels Thoorn. Met 't aenbreecken van de naght vermeerderde sigh de woede deeses raesenden Orcaens; en te gelijck de benaeuwdheyd onser Zielen. De Predikant sou 't openbaer gebed doen; doch door 't onuytspreecklijck gebruysch der golven en gedruysch der Winden kon niemand hem hooren: jae hy selver niet sijn' eygene woorden. In d'uyterste anghst braghten wy dien naght door; yeder oogenblick niet anders verwaghtende, als een ellendige ondergangh. Met d'aenbreeckende dagh hield de Storm noch al aen, jae vermeerderde soodanigh, dat niet de minste hoop van behoudenis ons overbleef. Insonderheyd meenden wy ontrent ten aght uyren in de morgenstond, dat wy nu soo daedlijck nae den afgrond souden sincken; wijl wy aen ons Schip soodaenigh een gekraeck hoorden, als of 't gantschlijck in stucken geborsten was. Maar even doe hield de Wind plotslijck op; jae oock, de Baeren bedaerden sigh buyten-gewoon schielijck. Flucks besightighdemen de Kiel, of se ergens een Breuck moght bekomen hebben, gelijck wy op 't hooghste vreesden; doch bevonden 't selve noch onbeschaedighd. Met een vrolijk hert wierd de Danckseggingh tot God gedaen; en nae dien tijd hadden wy geen tegenspoed meer op de Reys. Melchior Blum Americanische Reisebeschreibung pag. 21.

In sulcke tijden, merckte Juffer Honesta hier aen, wanneer God een vreeslijcke onstuymigheyd op de Zee werpt, is 't oock de reghte tijdt, om met de Discipulen in 't Schipje uyt te roepen: Behoed ons Heere! wy vergaen, Matth. viii. 25.

Ondertussen evenwel twijfel ik niet of dit zou op vele onze rauwe zeevaarders wel toepasselijk mogen zijn.

De oorzaak, zei Marinus, dat de heidenen zo’n groot gevaar in de zeevaart gesteld en van de zee varen zo verachtelijk gesproken hebben was omdat deze blinde mensen geen rechte kennis hadden van de Goddelijke voorzienigheid die de schepen regeert; in de zee ze een weg baant en uit de kaken der golven redt. Wat mij aangaat, ik ben niet zelfstandig tot 't varen gekomen. Mijn vader heeft een lange tijd op zee gezworven. Toen ik tien jaren oud was nam hij mij mee te scheep. Als hij nu kwam te sterven kon ik geen handwerk. Ik moest derhalve op zee blijven en ben tot deze tijd toe nu ik haast de ouderdom van zestig jaren zal bereikt heb het meeste deel daarop geweest. Met mijn maandgelden en voorts met 't geen ik op een eerlijke wijze in vreemde landen kon winnen ben ik spaarzaam te werk gegaan. Vermits ik nu, door Gods genadige zegen, zo veel heb over verzameld dat ik genoeg heb om voortaan matig van de renten van het hoofdgeld te kunnen leven zo ben ik voornemen, mij hier neer te zetten om (dus lang op de altijd-woelende zee geweest zijnde) nu ook eens de gerustheid en vermakelijkheid van 't vaste land te genieten; en meer gelegenheid te hebben om God te dienen en te dansen. Ik wenste dat alle [39] zeevarende zo deden: Maar de meeste zijn gans andersgezind. Zo gauw ze van de reis weer thuis zijn gekomen en de voet op 't land hebben gezet moeten al hun verschenen maandgelden binnen weinige dagen in de handen der herbergiers en hoeren vallen. Dus blijven ze, met verlies van hun zielen, altijd arm; gedurig varen zonder daarvan goed te varen.

Hebt gij, begon juffer Honesta hier, omtrent vijftig jaren lang op de zee gedobberd zo kan gij uit eigen gevoelde ervaring veel beter dan wij die altijd op 't land blijven beseffen de woorden van David in zijn eigenlijke kracht: Die met schepen ter zee varen en handel doen op grote wateren zien de werken der Heer en zijn wonderwerken in de diepte. Als hij spreekt doet hij een stormwind opstaan die zijn golven om hoog verheft. Zij rijzen op naar de hemel; zij dalen neer tot in de afgronden; hun ziel versmelt van angst. Zij dansen en waggelen als een dronken man. Al hun wijsheid wordt verslonden. Doch roepen ze tot de Heer in de benauwdheid die ze hadden zo voerde hij ze uit hun angsten. Hij doet de storm stil staan zodat zijn golven stilzwijgen. Dan zijn ze verblijd omdat ze gestild zijn. Laat ze voor de Heer zijn goedertierenheid loven en zijn wonderwerken voor de kinderen der mensen.

Psalm 107 van vers 23 tot 32.

Waarlijk, paste Marinus hierop, deze redenen der koninklijke profeet en heilige poëet wiens Parnassia de burcht Sions was, heb ik mij op mijn vaarten zo algemeen gemaakt als mijn dagelijks brood. De hemelen vertellen Gods eer; dat is, geven ons overvloedige stof om te spreken van Gods Almacht, wijsheid, goedertierenheid waardoor hij dat grote, dat wonderlijke gebouw heeft geschapen en noch onderhoudt in zijn stand; en 't uitspansel verkondigt zijn handen werk; Psalm 19; 2. Maar niet minder doet zulks ook de zee; die de Heer met deuren heeft toegesloten toen ze uitbrak en uit de baarmoeder voortkwam. Die de wolken tot hun kleding stelde; en de donkerte tot zijn windeldoek. Die voor haar met zijn besluit de aarde doorbrak, zette grendels en deuren; en zei: Tot hiertoe zal gij komen en niet verder, Job 38; 8. 9. 10. 11. Gods onzichtbare dingen, de Goddelijke eigenschappen worden van de schepping der wereld aan de schepselen verstaan en doorzien; beide zijn eeuwige kracht waardoor alle dingen zijn geschapen, waarvan alle dingen hun begin hebben [40] en Goddelijkheid; de andere eigenschappen der majesteit Gods, als goedertierenheid, wijsheid, regering e.d., waarvan de voetstappen en beeltenissen blijkbaar zijn in de schepselen, Romeinen 1; 20. Maar zeker onder al 't geschapene waaruit de gedachte eigenschappen Gods worden verstaan en doorzien (de mens uitgezonderd) mag de zee wel onder de eerste worden gesteld. Op die zien wij de werken der Heer en zijn wonderwerken in de diepte. Ook even hier doet de Almachtige grote dingen die men niet doorziet; Wonderen die men niet tellen kan, Job 5; 9. Zij verwekt ons veel meer tot verwondering over de Goddelijke Almacht dan alle reizen te land. Zij stelt ons voor ogen duizend zeldzaamheden waardoor onze geest wordt opgewekt om God te loven; en geeft ons ’t aller gevoeglijkste zinnebeeld van onze geestelijke en wereldlijke staat in dit leven. Wonderlijke dingen zien wij in de ze, omtrent de schepselen Gods in die; de vissen overtreffende in menigte, in grootte, in verscheidenheid, in bijzondere gedaanten en zeldzame eigenschappen de dieren op de aarde: Omtrent menigerlei zee gewassen, e.d. Wonderlijke dingen bevinden wij aan de zeeën; waarvan vele ik met verwondering en vermaek vaak heb aangemerkt. Wonderlijke dingen bejegenen ons somtijds op zee; en onder die enige vreselijke waarin wij de macht der Heer kunnen vernemen. Want als hij spreekt doet hij een wervelwind opstaan die de golven der zee omhoog verheft. Dan gaat het vervaarlijk toe, meer dan diegene die op 't land zijn zich kunnen inbeelden. Want met ons schip rijzen wij naar de hemel; dalen weer neer tot in de afgronden. Met de berg-hoge baren worden wij schielijk, geweldig in de lucht opgeheven; zinken ook schielijk weer naar beneden; zodat diegene die van 't droge af zulks zagen de haren als te berge zouden staan. In zulke gelegenheden versmelt onze ziel van angst; omdat wij niets anders dan de dood en onze begraafplaats in de afgrond of misschien in de buik der grote vissen voor ogen zien. Dan dansen en waggelen wij als een dronken man; wij slingeren van de een op de andere zijde; vallen over en tegen elkaar, herwaarts en derwaarts; kunnen onze voet nergens vastzetten. Al onze wijsheid wordt verslonden; wij weten geen raad, geen middel meer t' onze reddinh. Gelijk dan ook niet weinige schepen komen te vergaan wanneer de Heer met zijn wind blaast, Exodus 20; 10. [41] die voortbrengt uit zijn schatkamer, Psalm 135; 7., en onvoorziens op de zee werpt, Jonas 1; 4. Niet weinig werd ook onze schrik vermeerderd toen bij dit geblaas des Allerhoogste noch komt het kraken van zijn hut; wanneer hij vreselijk dondert in de hemel; brult uit de hoogte, de bliksem vermenigvuldigt en 't vuur naar de aarde, naar de zee, naar ons schip doet schieten. Maar gelijk hij in zulke tijden laat zien een straal van zijn mogendheid in het uitzenden van ’t gedruis der winden en 't geklater der donder, zo doet hij ook niet minder blijken de grootheid van zijn goedertierenheid. Want als wij tot de Heer riepen in de benauwdheid welke wij hadden, zo voerde hij ons uit onze angsten. Wanneer de baren zich verheffen gelijk bergen zo treedt hij op de hoogten der zee, Job 9; 8., die maken ze als tot een effen veld. Hij liet de storm stil staan zodat de golven der zee stilzwegen; zich bedaarden en neerlegden. Hij stelde zich tegen de hoogmoed der baren Job 38; 31. Toen verblijden wij ons omdat ze gestild waren en omdat hij ons geleide naar de haven van onze begeerte. In 't jaar 1636 had ik mij op een Engels schip naar West-Indien begeven. De eerste achttien dagen na onze afvaart hadden wij zo’n gewenst weer en voorspoedige wind dat wij ons een korte en gelukkige reis inbeelden. Maar op den dertiende der grasmaand voormiddag omtrent ten negen uren begon de lucht plotslijk en als in een ogenblik te betrekken. Van mijn ganse leven heb ik geen verbaasder wolken gezien. Straks daarna worden wij verschrikt door de vreselijke-geweldige donderslagen en beangstigd door de afgrijslijke bliksems; welke zo hevig waren dat wij gedurig in enkel vuur schenen te staan. Dit duurde zo ruim een half uur tijd. Toen zond de Heer ons ook toe een wervelwind uit de binnenkamer. Gedurende de donder was nu en dan wel een kleine bui ontstaan, maar nu begon een achtereenvolgend een geweldige storm te waaien; die zich omtrent de middag op ’t aller gruwelijkste begon te verheffen. De golven rezen op als hoge bergen; die ons schip als mee naar de hemel voerde en schielijk weer als naar de afgrond neer zenden. 't Slingerde zodanig dat niemand zich op zijn benen overeind kon houden. 't Roer kon niet meer geregeerd worden. De zeilen waren al in de aanvang tot flarden verscheurd. De grote mast raakte overboord. Niemand kon den ander horen spreken; of 't geen bevolen werd te doen verstaan, zo [42] weinig zoals de werklieden aan Babelse toren. Met 't aanbreken van de nacht vermeerderde zich de woede van deze razende oceaan; en tegelijk de benauwdheid van onze zielen. De predikant zou 't openbaaar gebed doen; doch door 't onuitsprekelijk gebruis der golven en gedruis der winden kon niemand hem horen: ja, hijzelf niet zijn eigene woorden. In de uiterste angst brachten wij die nacht door; ieder oogenblik niet anders verwachten dan een ellendige ondergang. Met de aanbrekende der dag hield de storm noch al aan, ja, vermeerderde zodanig dat niet de minste hoop van behoudenis ons overbleef. Vooral meenden wij omtrent te acht uren in de morgenstond dat wij nu zo dadelijk naar de afgrond zouden zinken; omdat wij aan ons schip zodanig gekraak hoorden alsof 't gans in stukken gebarsten was. Maar even toen hield de wind plotseling op; ja, ook de baren bedaarden zich buitengewoon schielijk. Fluks bezichtigde men de kiel of ze ergens een breuk mocht bekomen hebben, gelijk wij op 't hoohste vreesden; doch bevonden het noch onbeschadigd. Met een vrolijk hart werd de dankzegging tot God gedaan; en na die tijd hadden wij geen tegenspoed meer op de reis. Melchior Blum Amerikanische Reisebeschreibung pagina 21.

In zulke tijden, merkte juffer Honesta hierop, wanneer God een vreselijke onstuimigheid op de zee werpt is 't ook de rechte tijd om met de discipelen in 't scheepje uit te roepen: Behoedt ons Heer! Wij vergaan, Mattheus 8; 25.

[43]'k Ben, hernam Marinus, geweest by de Zeevoogd Joris van Spilbergen, in sijn' eerste vaert nae Oost-Indien. En vermits ons onder een diergelijck onweer op deese Toght yet aenmercklijcks bejegende, soo sal uw' ooren niet onbehaeghlijck zijn, dat ick 't selve hier by voege. Met een doorgaende Wind schooten wy voorby Rio bon Senary, en de drie Eylanden, genoemd l'Isles Primeras; meenende van daer reght nae l'Isles d'Angoras te zeylen: Maer 't wierd ons belet door een verschricklijcke Storm, welcke ons tegens den avond overviel op den sevenden der Sprockelmaend. De drie volgende daegen gingh de Wind voort met een geweldige woede; vergeselschapt met sulck een stortreegen, dat niemand in 't Schip oyt een diergelijcke had gesien, schoon 'er persoonen onder waren, die twintigh, vijfentwintigh, jae noch meer jaeren geduerigh op Zee hadden gesworven. De gedaghte drie daegen achter een viel 't Water als uytgegoten van den Hemel; slaende ons met sulck een kraght in 't aengesight, op de beenen, en voorts over al, daer wy ons niet gedeckt bevonden, dat wy seer swaere smerten leeden, even als of wy met Roeden waeren gegeeselt geweest. Boven maeten grouwlijck was te sien d'ontstoockene verbolgenheyd der Zee. 't Slaen der golven, en 't gehuyl des Winds maeckte soodanigh een onuytspreecklijck geluyd, dat de dight by een staende persoonen malkander niet meer konden hooren spreecken, als of se doof geweest waeren. De Baeren, hoogh als Bergen, storteden onophoudelijck soodaenigh over 't Schip, dat men naght en dagh aen de Pomp moest staen, om 't selve boven te houden. 't Spiegel aghter ons Schip was, door 't geweld des Waters, by nae geheel ingeslaegen. 't Verwelfsel, en d'Inhouten der Heght-Balcken, waeren alreeds gantsch ontset; en een gedeelte daer van was al in stucken gesmeeten. Wy saegen yeder oogenblick niet anders te gemoet, als van de Zee te werden ingeswolgen; derhalven bereydeden wy ons met ernstige gebeden ter dood: Welcke wy gewisselijck niet hadden konnen ontgaan, indien de Godlijcke barmhertigheyd ons niet gantsch wonderlijck had bewaerd; gevende een geluckige uytkoomst. Want als wy nu drie en een half Etmael op Gods genaede, sonder Zeyl, reght beneeden Juan de Nova, boven de Baixos de India, nae de Bancken van Madagascar, op 't gevaerlijckste oord des Weerelds, waeren gedreven, soo begon 't onweer te stillen, en de Son sigh weer te vertoonen: Waer op wy niet versuymden, weer Seyl te maecken, en op nieuws onse Reys te vervolgen. Eerste Reys van Joris Spilbergen in de Jaeren 1601. 1602. 1603. 1604. pag. 16.

Van de kraght der Winden, begon Polylector, en der selver seer wonderbaere Uytwerckselen, heb ick wijdloopigh gesproocken in 't eerste deel mijns grooten Historischen Schouwtooneels, op verscheydene plaetsen. Niet weynige verschricklijke Voorbeelden hier van heb ick oock aengeteeckend in mijne Kronijck der Kronijcken. Van des Winds geweld, over ons getoond in 't jaer 1674. sullen wy altijd een gedenckteecken hebben, soo langh als wy sullen konnen sien de leedige plaets, daer onse soo seer vermaerde en groote Domkerck pleeg te staen. Evenwel was dit vreeslijck onweer noch op verre nae niet eene der swaerste Orcanen, welcke anderweegen gevoeld worden. Geweldigh was de Wind, welcke eens vijftigh duysend Persiaense Besoldelingen om 't leven braght. Want sy,[44] aentreckende om den Tempel van Jupiter Hammon te beroven, oock alreeds nae by gekoomen zijnde, en sigh neergeset hebbende om haer middaghmael te houden, wierden overvallen van een seer hevige Storm; die 't Sand soodanigh over haer heenen dreef, datse gesaementlijck daer van bedeckt wierden, en daer onder versmoorden. Sabellicus lib. 1. cap. 3. Geweldigh was de Wind, welcke eens in Italien een geheelen Ruyter te Paerd op nam in de lught, en verre daer van daen weer neer settede. Leonii descript. Ital. pag. 119. Geweldigh was de Wind, welcke eens in Duytschland een seer swaer-gelaedene Karr, terwijl de Paerden ontspannen waren, om uyt een Beeckje te drincken, van de wegh opnam, en over de vierhonderd Roeden daer van daen weer neerwierp. Brauweri Chronicon fol. 512. Geweldigh is de Wind, welcke somtijds in Spaenje waeyd, met sulck een kraght, dat hy de Menschen opneemd, en een half vierdedeel eener uyr weghs door de lught heenen draeghd. Gelhusii Geographia pag. 106. Geweldigh is de Noorde wind in de Noordsche Landen; dickmael daer soo grouwlijck handelende, dat sy groote Boomen uyt, ongelooflijck-swaere Steenen van d'aerde opbeurd, en op eenen hoop werpt, tot 't uyterste levens-gevaer voor de reysende persoonen: Die oock niet weynighmael in de Bothnische Zee een groot Schip in de lught opheft, en seer verre landwaerts in heenen smyt. Torquemada Hexamereon, Dial. 6. pag. 547. Geweldigh was de Wind des Jaers 1661. in Wijnmaend, welcke in Braband, insonderheyd buyten de Stad Mechelen, geheele Huysen, Hofsteeden, Boomgaerden, en groote seer diep-gewortelde Boomen in meenighten om verr' wierp, of verre van haere plaets versettede. Die oock seecker persoon (even voor dit onweer uyt de gemelde Stad gegaen) in de hooghte opnam; een geheel half uyr weghs voortdroegh, en doe hem weer neersettede op 't hoofd, sonder de minste beschaedigingh sijns ligchaems, Weberi hunderd Quellen der Unterredungskunst, erster theil pag. 832. Maer noch geweldiger is geweest de verschricklijcke Storm over onse Landen in 't jaer 860, van welcke ick heb gehandeld in 't gedaghte eerste deel mijns grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 154.

De geene, deed Marinus hier by, welcke uyt China nae Japon vaeren, verneemen dickwils een geweldige Wervelwind, welckers kraght geene Scheepen konnen uytstaen; wijlse gelijck als in de lught opgenomen, en dan tegens den oever aengeworpen worden. Vliegeri Miscellan. pag. 39. 'k Heb eens yets gesien, 't welck ick [45] niet sou konnen geloven waaraghtigh te zijn, indien mijn eygen' oogen 't niet aenschouwd hadden; te weeten, dat een groote last van Aerde door een geweldige Wind in de hooghte opgenoomen, en op een Dorp gevoerd wierd. Daer de gedaghte Aerde uytgelight was, sagh men een diepe groote Groef 't Dorp daer tegens was t'eenemael bedeckt, en als onder deese Aerde begraeven. Bellarminus de ascension. ment. in Deum grad. 2. cap. 4. 'k Laet andere oordeelen, of 'er niet misschien een Aerdbevingh moght by geweest hebben; waer door soo een groote Aerdklomp los gemaeckt en opgeworpen wierd. Over Ormus vlieght somtijds een Wind, wel niet seer sterck, maer echter schaedlijck genoegh, wijl hy door sijne hitte de menschen de dood veroorsaeckt, en 't vleesch der dus gestorvene van 't gebeent' afscheyd. Feilingii Macrocosmus pag. 76. Veellicht sal hier nae gelegendheyd verschijnen, om van deese seldsaemheyd omstandiger te spreecken. In de Middellandsche Zee werd een Boesem gevonden, gemeenlijck Golfo de Lion genoemd, tegens over de Mond, door welcke de Rhone sigh met een snelle Vloed in de Zee ontlast. In deese woedet aldermeest 't geweld des Storms, of der Draeywind op gesettede tijden, met seer groote anghst der Zeelieden. Als de Suyden wind waeyd, en de geheele klomp der Zee nae deselve streeck des genoemden Boesems traght beweeght te worden; oock de Vloeden der Rhone, vergeselschapt van een Noordenwind, aen d'andere zyde met een grooten drift afloopen, soo ontstaet 'er schielijck een hevige tegens eenworstelingh der Baeren, terwijl d'eene, voor d'andere niet weetende te wijcken, werden bewoogen tot een groote draeyingh; waer door 't tusschen-leggende onderschepte Water (sigh geweldigh gedruckt, en geen ontvlughtingh vindende) als een Pilaer of Bergh opgeset werd; dreygende de Zeelieden een onvermijdlijcke Schipbreuck; wijl 't Schip, door dusdaenighe Draeyingen onklaer geraeckt, met geenerley konst d'onmeedogenheyd deeser woedende Hoofdstof kan versetten. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 4. Divis. 2. cap. 5. §. 4.

Vermits, wierp Juffer Honesta hier tusschen, gewagh is gemaeckt van Orcanen, soo wenschte ick wel te weeten, wat daer meê gemeend word; of: Wat een Orcaen eygentlijck is!

De geene, antwoordede Marinus, welcke haeren loop nae Oost-Indien stellen, vinden voor haer geen gevaerlijcker plaets, als 't Africaensche Voorgeberght, genoemd Capo de bon' Esperance, of 't Hoofd der goede Hoop; wegens de verschricklijcke Stormwinden [46] welcke sigh hier plotslijck verheffen. Waerom dan oock dit Gewest van sommige niet onbillijck de Stormhoeck word geheeten. Dit slagh van Winden draeghd by d'Indien-bevaerers de naem van Hercan, of Orcan. Maer d'aldervreeslijckste ontstaen hier gemeenlijck t'elckens om 't sevende Jaer, sendende niet weynige plotslijck van dit geweld overvallen wordende Scheepen nae den Afgrond. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-schulen erster theil, pag. 625.

Orcanen, deed Polylector hier by, noemd men een geweldige schielijck-opkomende Wind; welcke uytbarstende, plotslijck alles over hoop werpt. Meest werdmense gewaer aen de gedaghte Capo de bon' Esperance. Voorts in den Oceaen tusschen Brasil en Africa, by 't land van Natas, en by Guinea. Meerendeel heeft mense hier Jaerlijcks. De Portugeesen noemense met een verkeerd woord Travados, volgens 't beright Kircheri, Mund. subterran. tom. 1. lib. 4 divis. 2. cap. 5. §. 7. d'Inwoonders van Jamaico hebbense de naem van Taracanes gegeven. Bisselius de Pericul. Petri de Victoria, lib. 2. pag. 61. Welcke Schrijver daer by voegd, deselve van soodanigh een kraght te zijn, dat de Scheepen, op Ancker leggende, daer door in een oogenblick over 't Strand heenen werden geworpen. Noch andere hebbense Ecnephias geheeten: Want deese Stormen koomen niet opentlijck daer aen, gelijck andere Natuerlijcke Winden; maer maecken sigh een wegh met geweld, breeckende door de Wolcken. Gemeenlijck gaet'er een warme Plasreegen by; waer uyt allerley Gewormt ontstaet. Daerenboven doet deselve verrotten al 't gewaed of de kleederen der Menschen, daer van nat geworden zijnde. Soo haest de Schiplieden seecker Wolckje verneemen, treckense sonder eenigh uytstel de Seylen in. Want als sulcks niet in der haast geschied, soo doet deese vreeslijck-onstuymige Wind al de daer van aengevallen werdende Scheepen nae den Afgrond vaeren. Bertii Geographia lib. 1. In d'Antilles voerense de benoemingh van Ouragan.

[43] Ik ben, hernam Marinus, geweest bij de zee-voogd Joris van Spilbergen in zijn eerste vaart naar Oost-Indien. En vermits ons onder een diergelijk onweer op deze tocht iets aanmerklijcs bejegende zo zal uw oren niet onbehaaglijk zijn dat ik hetzelfde hierbij voeg. Met een doorgaande wind schoten wij voorbij Rio bon Senary en de drie eilanden genoemd l'Isles Primeras; meeneden vandaar recht naar l'Isles de Angora te zeilen: Maar 't werd ons belet door een verschrikkelijke storm welke ons tegen de avond overviel op de zevenden der februari. De drie volgende dagen ging de wind voort met een geweldige woede; vergezelschapt met zo’ n stortregen dat niemand in 't schip ooit een diergelijke had gezien, ofschoon er personen onder waren die twintig, vijfentwintig, ja, noch meer jaren gedurig op zee hadden gezworven. De gedachte drie dagen achtereen viel 't water als uitgegoten van de hemel; sloeg ons met zo’ n kracht in 't aangezicht, op de benen en voorts overal daar wij ons niet gedekt bevonden zodat wij zeer zware smarten leden even alsof wij met roeden waren gegeseld geweest. Boven mate gruwelijk was te zien de ontstokene verbolgenheid der zee. 't Slaan der golven en ’t gehuil van de wind maakte zodanig onuitsprekelijk geluid dat de dicht bijeen staande personen elkaar niet meer konden horen spreken alsof ze doof geweest waren. De baren hoog als bergen, storten onophoudelijk zodanig over 't schip dat men nacht en dag aan de pomp moest staan om het boven te houden. De spiegel achter ons schip was door 't geweld van het water, bijna geheel ingeslagen. 't Verwelfsel en de inhouten der hecht-balken weren alreeds gans ontset; en een gedeelte daarvan was al in stukken gesmeten. Wij zagen ieder ogenblik niets anders tegemoet, dan van de zee te worden ingezwolgen; derhalve bereiden wij ons met ernstige gebeden ter dood: Welke wij zeker niet hadden kunnen ontgaan indien de Goddelijke barmhartigheid ons niet gans wonderlijk had bewaard; gaf een gelukkige uitkomst. Want toen wij nu drie en een half etmaal op Gods genade, zonder zeil, recht beneden Juan de Nova, boven de Baixos de India, naar de banken van Madagaskar op 't gevaarlijkste oord der wereld waren gedreven zo begon 't onweer te stillen en de zon zich weer te vertonen: Waarop wij niet verzuimden weer zeil te maken en opnieuw onze reis te vervolgen. Eerste reis van Joris Spilbergen in de jaren 1601, 1602, 1603, 1604 pagina 16.

Van de kracht der winden, begon Polylector, en ervan zeer wonderbare uitwerkingen heb ik uitvoerig gesproken in 't eerste deel van mijn grote Historische Schouwtoneel op verscheidene plaatsen. Niet weinige verschrikkelijke voorbeelden hiervan heb ik ook aangetekend in mijn kroniek der kronieken. Van het geweld der wind door ons getoond in 't jaar 1674 zullen wij altijd een gedenkteken hebben zo lang als wij zullen kunnen zien de lege plaats daar onze zo zeer vermaarde en grote Domkerk plag te staan. Evenwel was dit vreselijke onweer noch op verre naar niet een der zwaarste orkanen welke andere wegen gevoeld worden. Geweldig was de wind welke eens vijftigduizend Perzisch bezoldigingen om 't leven bracht. Want zij,[44] aantrokken om de tempel van Jupiter Hammon te beroven, ook alreeds nabijgekomen waren en zich neergezet hebben om hun middagmaal te houden worden overvallen van een zeer hevige storm; die 't zand zodanig over hen heen dreef zodat ze gezamenlijk daarvan bedekt worden en daaronder versmoorden. Sabellicus lib. 1. kapittel 3. Geweldig was de wind welke eens in Italië een gehele ruiter te paard op nam in de lucht en ver daarvandaan weer neer zette. Leonii descript. Ital. pagina 119. Geweldig was de wind, welke eens in Duitsland een zeer zwaar-geleden kar, terwijl de paard n ontspannen waren om uit een beekje te drinken, van de weg opnam en over de vierhonderd roeden daarvandaan weer neerwierp. Brauweri Chronicon fol. 512. Geweldig is de wind welke somtijds in Spanje waait met zo’ n kracht dat hij de mensen opneemt en een half kwart van een uur weg door de lucht heen draagt. Gelhusii Geographia pagina 106. Geweldig is de Noordenwind in de Noordse landen; vaak daar zo gruwelijk handelt dat zij grote bomen uit en ongelooflijk-zware stenen van de aarde opbeurt en op een hoop werpt tot 't uiterste levensgevaar voor de reizende personen: Die ook niet weinig in de Botnische zee een groot schip in de lucht opheft en zeer ver landwaarts in heen smijt. Torquemada Hexamereon, Dial. 6. pagina 547. Geweldig was de wind van het jaar 1661 in wijnmaand welke in Brabant en vooral buiten de stad Mechelen gehele huizen, hofsteden, boomgaarden en grote zeer diep-gewortelde bomen in menigte omverwierp of ver van hun plaats verzette. Die ook zeker persoon (even voor dit onweer uit de gemelde stad gegaan) in de hoogte opnam; een geheel half uur weg voortdroeg en toen hem weer neerzette op 't hoofd, zonder de minste beschadiging van zijn lichaam, Weberi hunderd Quellen der Unterredungskunst, erster theil pagina 832. Maar noch geweldiger is geweest de verschrikkelijke storm over onze landen in 't jaar 860 waarvan ik heb gehandeld in 't gedachte eerste deel van mijn grote Historische Schouwtoneel, pagina 154.

Diegene, deed Marinus hierbij, welke uit China naar Japan varen vernemen dikwijls een geweldige wervelwind wiens kracht geen schepen kunnen uitstaan; omdat ze gelijk als in de lucht opgenomen en dan teges de oever aangeworpen worden. Vliegeri Miscellan. pagina 39. Ik heb eens iets gezien wat ik [45] niet zou kunnen geloven waarachtig te zijn indien mijn eigen ogen 't niet aanschouwd hadden; te weten, dat een grote last van aarde door een geweldige wind in de hoogte opgenomen en op een dorp gevoerd werd. Daar de gedachte aarde uitgelicht was zag men een diepe grote groef 't dorp daartegen was ten enenmale bedekten als onder deze aarde begraven. Bellarminus de ascension. ment. in Deum grad. 2. kapittel 4. Ik laat andere oordelen of er niet misschien een aardbeving mocht bij geweest hebben; waardoor zo’n grote aardklomp los gemaakt en opgeworpen werd. Over Ormus vliegt somtijds een wind, wel niet zeer sterk, maar echter schadelijk genoeg omdat het door zijn hitte de mensen de dood veroorzaakt en 't vlees der dus gestorvene van 't gebeente afscheidt. Feilingii Macrocosmus pagina 76. Mogelijk zal hierna gelegenheid verschijnen om van deze zeldzaamheid omstandiger te spreken. In de Middellandse Zee wordt een boezem gevonden, gewoonlijk Golfo de Lyon genoemd, tegenover de mond waardoor de Rhône zich met een snelle vloed in de zee ontlast. In deze woedt allermeest 't geweld der storm, of de draai wind op gezette tijden met zeer grote angst der zeelieden. Als de Zuidenwind waait en de gehele klomp der zee naar die streek der genoemde boezem tracht bewogen te worden; ook de vloeden der Rhône vergezelschapt van een Noordenwind aan de andere zijde met een grote drift aflopen, zo ontstaat er schielijk een hevige tegen een worsteling der baren terwijl de ene voor de andere niet weten te wijken worden bewogen tot een grote draaiing; waardoor 't tussenliggende onderschepte water (zich geweldig gedrukt en geen ontvluchten vindt) als een pilaar of berg opgezet wordt; dreigt de zeelieden een onvermijdelijke schipbreuk; omdat het schip door dusdanige draaiingen onklaar geraakt met geen kunst de onmeedogendheid van deze woedende hoofdstof kan verzetten. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 4. Divis. 2. kapittel 5. §. 4.

Vermits, wierp juffer Honesta hiertussen, gewag is gemaakt van orkanen zo wens ik wel te weten wat daarmee bedoeld wordt; of: Wat een orkaan eigenlijk is!

Diegene, antwoorde Marinus, welke hun loop naar Oost-Indien stellen vinden voor hun geen gevaarlijker plaats dan 't Afrikaanse Voorgebergte, genoemd Capo de bon' Esperance, of 't Kaap der goede Hoop; vanwege de verschrikkelijke stormwinden [46] welke zich hier plaatselijk verheffen. Waarom dan ook dit gewest van sommige niet onbillijk de stormhoek wordt geheten. Dit slag van winden draagt bij de Indien-vaarder de naam van Hercan of Orcan. Maar de aller vreselijkste ontstaan hier gewoonlijk telkens om 't zvende jaar zenden niet weinige plaatselijk van dit geweld overvallen wordende schepen naar de afgrond. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-schulen erster theil, pagina 625.

Orkanen, deed Polylector hierbij, noemt men een geweldige schielijk-opkomende wind; welke uitbarst plotseling alles over hoop werpt. Meest wordt men ze gewaar aan de gedachte Kaap de Goede Hoop. Voorts in de oceaan tussen Brazilië en Afrika, bij 't land van Natas en bij Guinea. Merendeel heeft men ze hier jaarlijks. De Portugezen noemen ze met een verkeerd woord Travados, volgens 't bericht Kircheri, Mund. subterran. tom. 1. lib. 4 divis. 2. kapittel 5. §. 7. De inwoners van Jamaica hebben ze de naam van Taracanes gegeven. Bisselius de Pericul. Petri de Victoria, lib. 2 pagina 61. Welke schrijver daarbij voegt die van zodanige kracht te zijn dat de schepen die op anker liggen daardoor in een ogenblik over 't strand henen worden geworpen. Noch andere hebben ze Ecnephias geheten: Want deze stormen komen niet openlijk daaraan, gelijk andere natuurlijke winden; maar maken zich een weg met geweld, breken door de wolken. Gewoonlijk gaat er een warme plasregen bij; waaruit allerlei gewormte ontstaat. Daarboven laat die verrotten al 't gewaad of de kleren der mensen die daarvan nat geworden zijn. Zo gauw de schiplieden zeker wolkje vernemen trekken ze zonder enig uitstel de zeilen in. Want als zulks niet in de haast geschiedt zo doet deze vreselijke-onstuimige wind alle daarvan aangevallen wordende schepen naar de afgrond varen. Bertii Geographia lib. 1. In de Antillen voere ze de benoeming van Ouragan.

Somtijds gebeurt het, hernam Marinus, dat men, by seer helder we'er en stille Zee, aen den Hemel siet koomen een kleyn Wolckje, genoemd Ossen-oogh, weegens de gelijckvormigheyd tusschen dit en dat: 't Welck binnen een korten tijd schielijck groot werdende, soodaenigh een onweer verweckt, dat men, sonder schrick, daer van niet kan spreecken, noch daer aen gedencken. Ontrent 't gedaghte Hoofd der goede Hoop werd men deese vreeslijcke seldsaemheyd der Natuer meenighmael gewaer. Belangende de gestalte [47] deeser Caep, deselve werd gemaeckt van een hooge, sigh wijd en breed in de Zee uytstreckende Bergh; hebbende boven op een seer ruyme Vlackte; waerom hy oock van de Hollanderen de Naem van Tafelbergh heeft bekoomen. Op de gedaghte Vlackte vertoond sigh eerst in de lught een kleyn Wolckje: doen terstond bedeckt het de geheele breedte des Berghs. Dit is een gantsch gewis Teecken van 't naeckend Onweer. Derhalven de Schiplieden in aller haest de Seylen strijcken, en van 't Strand afloopen. Stracks barst uyt des Berghs kruyn sulck een geweldige Wind, dat geen Schip, hoe sterck en wel bewaerd het oock zijn moght, desselven stoot sou konnen uytstaen. De golven der Zee werden soo grouwlijck groot, soo verschricklijck ontstuymigh, soo vreeslijck aengejaegd, datse met de swaerst-gelaedene Scheepen speelen als met een licht Pluymken. Derhalven deselve door dit geweld of in stucken geslaegen, of tegens de daar ontrent zijnde Klippen gesmeeten, en alsoo tot Spaenderen vernietigd worden. Michaëlides de Navigat. pag. 87. Noch bejegend ons dickmael een ander gevaer. Somtijds, als de Zee soo gantsch stil is, dat men 'er niet een Golfje op gewaer kan worden, ontstaet schielijck een Damp, welcke in de vorm van een Hoos, of Mouw, allenxen tot de grootste hooghte werd opgeheven; maer naederhand sigh soodaenigh uytbreydet, datse de geheele Hemel en Zee met een dicke duysternis bedeckt. Flucks volgen Winden van een verschriclijcke en ongelooflijcke kraght; waer door d'Oceaen soodaenigh begind te raesen, dat ick geene woorden sou konnen bedencken, om daer door haere woede genoeghsaem uyt te drucken. In voorige tijden kon geen Schip ontgaan, door deese Hoosen vernieldt te worden: Doch de geduerige ervarenheyd heeft ons nu geleerd, soo haest wy de gedaghte Damp sien opgaen, met geswindheyd ons voor 't aanstaande geweld te verseeckeren, 't welck anders onweerstaenlijck is. Idem Michaëlides ibid. pag. 130. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 4. divis. 2. cap. 5. § 8. Hier nae sal ick spreecken van een ander slagh der Hoosen; en daer ontrent eenige sonderlinge my bejegende seldsaemheden verhaelen.

Indien 't, begon Polylector weer, voor de Scheepen gevaerlijck is, by 't ontstaen van sulcke Orcaenen op Zee te zijn, soo gaen oock de geene, welcke sigh op 't Land bevinden, in diergelijcke gevallen dickmael niet vry. Schoonse geen Schipbreuck lijden, soo geld het haer doch evenwel 't leven. In d'Arabische, Aethiopische [48] Lybische en andere Woestijnen, verneemd men dickmael een Orcaen met een Draeywind. Eerst vertoond sigh voor 't oogh een dicke swarte Wolck, vlammigh, als een brandende Schoorsteen; verschricklijck om t'aenschouwen, en van een seer leelijcke stanck. Door de duysterheyd der gedaghte Wolck werd de klaerheyd des daghs t'eenemael verdonckerd. Terstond volghd een Stormwind, evenwel niet langhduerigh; doch verderflijck voor de geene die sich daer ontrent bevinden. Want 't Sand, soo van 't Strand der Roode Zee, als van de Sandvelden selfs, door deese Wind hevigh bewoogen en aengedreeven werdende, veroorsaeckt de Reysigers geen minder gevaer, als de Golven der Zee in een Zee-Orcaen de Zeebevaerers doen. Meenighmael is 't gebeurd, dat een geheele Caravane, of seer groot geselschap van Kooplieden, met der selver Begeleydingh, door deese Woestijnen van 't eene Gewest na 't andere treckende, en veeltijdts een getal van meer als ses duysend persoonen uytmaeckende, van deese Wind overvallen zijnde, te gelijck met hare Kameelen en Goederen van 't Sand gantschlijck bedeckt, en daer onder begraven wierden, sonder door eenigh middel te konnen ontvlieden. Idem ibid. Vliegerii Miscellan pag. 89. d'Orcanen op de Zee zijn wel, gelijck wy nu gehoord hebben, grouwlijck fel, doch gemeenlijck kortduerigh. Maer in d'Antillische Eylanden woedense dickmael vry langh. 't Sal niet onaengenaem zijn, hier voor te draegen, 't geen 'er een voornaem Schrijver van seght. Aldermeest is hier te vreesen de t'saemenrottingh aller Winden in 't gemeen, raesende ontrent vierentwintigh uyren langh; doch somtijds oock minder. Gemeenlijck geschied dit in Hoy, Ooghst en Herfstmaend. In andere tijden des Jaers behoeft men 'er niet voor bekommerd te zijn. Voor deesen kreeghmense alleen van seven tot seven jaeren: Somtijds verliep 'er wel meer tijds tusschen d'een en d'ander. Maer naederhand is 't gekomen t'elckens op 't tweede jaer. Jae, in een jaer heeft men deese schaedlijcke onstuymigheyd tot tweemaelen toe moeten uytstaen. Korts, nae dat de Heer Auber nae 't Eyland Gardeloupe was afgesonden, om daer 't Bevel als Stadthouder te voeren, zijn 'er binnen 't jaer drie sulcke Storm-onweeren geweest. Dit geweld der Winden, van d'Inwooners genoemd Ouragan, is soo grouwlijck, dat de dickste Boomen daer door van een gekloofd, en met de Wortel gantschlijck uyt d'Aerde weghgeruckt werden. De geene, welcke noch blijven staen, bevinden sigh van al haere groente beroofd. [49]

Men siet geheele Velden t'eenemael verwoest; de Toppen en seer groote Steenen van 't hooghste der Rotsen afgebroocken, en in de Daelen neergestort; de Hutten omgekeerd; de Plancken en Posten uyt d'Aerde geruckt, jae tot aen de Zee toe gesmeeten. Een algemeene verwoestingh van alles wat op de Landen is vertoond sigh voor 't gesight der Aenschouwers. En met een woord, alles is soodaenigh verdorven, dat 't geheele Gewest noch een lange tijd hier nae over dit ellendigh ongeval moet sughten, en de geleedene schaede nauwlijcks kan herhaelen. Deese verschricklijcke Ouragan veroorsaakt, boven de Landverwoestingh, noch sulck een onweer op de Zee, dat deselve sigh met de Lught en Hemel schijnd te willen vermengen. De Scheepen, leggende aan de zyden der Eylanden, werden sommige tegens den Oever aengedreeven, andere in de diepte neergejaeghd. t'Saemen vergaense; immers, weynige ontkoomen't; en die de Schipbreuk ontgaen, hebben waerlijck seer groote reden om God te dancken, als getrocken zijnde uyt 't midden van de kaecken des Doods. De geene, welcke aght slaen op de teeckenen, gaende voor deese verderflijcke onstuymigheyd, hebben aengemerckt, dat een weynigh te vooren, eerse aenkoomd, de Zee plotslijck soo stil en effen werd, dat men 'er de minste Baeren niet op sien kan. Dat oock de Vogelen, door een natuerlijcke drift en ingevingh, met groote hoopen afvliegen van de Bergen, op welcke se gewoon zijn sigh t'onthouden; haer begeevende beneden in de Daelen; om in den tijd des Storms, diense bemercken te sullen aenkoomen, verseeckerd te mogen blijven, zonder in de Zee geworpen te werden. Eyndlijck, men kan weeten dat 'er een Orcaen sal ontstaen, uyt den voorheenen neervallende Regen; zijnde ter dier tijd bitter, en sout, gelijck 't Zeewater. Monsr. de Rochefort Descript. de l'Isles Antilles part. 1. chap. 23. §. 3. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-Schulen erster theil pag. 626.

Sulcke Orcanen, of Travaden, liet Marinus sigh weer hooren, op de Kust van Guinea, hebben my eens in 't uyterste gevaer en in een ellendige ongelegenheyd gestelt. Van Capo Verde en Suulen, daer ick, als Commis, mijnen Koophandel had verright, wou ick nae 't gemelde Guinea zeylen; en begaf my derhalven in een kleyn Chaloupje, 't welk niet meer als twee of drie voeten boven 't Water hoogh was. 'k Had vijf Mannen by my. De Schipper, genoemd Droncke Claesje, had op verre nae de beste kennis der Zeevaert niet. [50]

Somtijds gebeurt het, hernam Marinus, dat men bij zeer helder weer en stille zee aan de hemel ziet komen een klein wolkje genoemd ossenoog vanwegede gelijkvormigheid tussen dit en dat: wat binnen een korten tijd schielijk groot wordt en zodanig een onweer verwekt dat men zonder schrik daarvan niet kan spreken, noch daaraan gedenken. Omtrent 't gedachte hoofd der Goede Hoop wordt men deze vreselijke zeldzaamheid der natuur menigmaal gewaar. Aangaande de gestalte [47] van deze Kaap die wordt gemaakt van een hoge, zich wijd en breed in de zee uitstrekkende berg; heeft boven op een zeer ruime vlakte; waarom het ook van de Hollanders de naam van Tafelberg heeft bekomen. Op de gedachte vlakte vertoont zich eerst in de lucht een klein wolkje: doet terstond bedekken het de gehele breedte der berg. Dit is een gans gewis teken van 't nakend onweer. Derhalve de schiplieden in aller haast de zeilen strijken en van 't strand aflopen. Straks barst uit des berg kruin zo’ n geweldige wind dat geen schip, hoe sterk en goed bewaart het ook zijn mocht, die stoot zou kunnen uitstaan. De golven der zee worden zo gruwwlijk groot, zo verschrikkelijk onstuimig, zo vreselijk aangejaagd, dat ze met de zwaarst-geladen schepen spelen als met een licht pluimpje. Derhalve die door dit geweld of in stukken geslagen of tegen de daar omtrent zijnde klippen gesmeten en alzo tot spanen vernietigd worden. Michaëlides de Navigat. pagina 87. Noch bejegent ons vaak een ander gevaar. Somtijds als de zee zo gans stil is dat men er niet een golfje op gewaar kan worden ontstaat schielijk een damp welke in de vorm van een hoos of mouw, geleidelijk aan tot de grootste hoogte wordt opgeheven; maar naderhand zich zodanig uitbreidt dat ze de gehele hemel en zee met een dikke duisternis bedekt. Fluks volgen winden van een verschrikkelijke en ongelooflijke kracht; waardoor de oceaan zodanig begint te razen dat ik geen woorden zou kunnen bedenken om daardoor zijn woede voldoende uit te drukken. In vorige tijden kon geen schip ontgaan, omdoor deze hozen vernield te worden: Doch de gedurige ervaring heeft ons nu geleerd zo gauw wij de gedachte damp zien opgaan met gezwindheid ons voor 't aanstaande geweld te verzekeren wat anders onweerstaanbaar is. Idem Michaëlides ibid. pagina 130. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 4. divis. 2. kapittel 5. § 8. Hierna zal ik spreken van een ander slag der hozen daar omtrent enige bijzondere mij bejegende zeldzaamheden verhalen.

Indien 't, begon Polylector weer, voor de schepen gevaarlijk is bij 't ontstaan van zulke orkanen op zee te zijn zo gaan ook diegene welke zich op 't land bevinde, in diergelijke gevallen vaak niet vrij. Ofschoon ze geen schipbreuk lijden zo kost het ze doch evenwel 't leven. In de Arabische, Ethiopische [48] Lybische en andere woestijnen verneemt men vaak een orkaan met een draai wind. Eerst vertoont zich voor 't oog een dikke zwarte wolk, vlammig als een brandende schoorsteen; verschrikkelijk om te aanschouwen en van een zeer lelijke stank. Door de duisterheid der gedachte wolk wordt de helderheid der dag ten enenmale verdonkerd. Terstond volgt een stormwind, die evenwel niet lang duurt; doch verderfelijk voor diegene die zich daar omtrent bevinden. Want 't zand, zo van 't strand der Rode Zee als van de zandvelden zelfs die door deze wind hevig bewogen en aangedreven worden veroorzaakt de reizigers geen minder gevaar dan de golven der zee in een zee-orkaan de zeevaarders doen. Menigmaal is 't gebeurd dat een geeele karavaan of zeer groot gezelschap van kooplieden met begeleiding door deze woestijnen van 't ene gewest naar 't andere trekken en vaak een getal van meer dan zesduizend personen uitmaken en van deze wind overvallen worden tegelijk met hun kamelen en goederen van 't zand gans bedekt en daaronder begraven worden, zonder door enig middel te kunnen ontvlieden. Idem ibid. Vliegerii Miscellan pagina 89. De orkanen op de zee zijn wel, gelijk wij nu gehoord hebben, gruwelijk fel, doch gewoonlijk kortdurend. Maar in de Antillen Eilanden woeden ze vaak vrij lang. 't Zal niet onaangenaam zijn hiervoor te dragen 't geen er een voornaam schrijver ervan zegt. Allermeest is hier te vrezen de tezamen groepen van alle winden in 't algemeen, razen omtrent vierentwintig uren lang; doch somtijds ook minder. Gewoonlijk geschiedt dit in juli, augustus em september. In andere tijden van het jaar behoeft men er niet voor bekommerd te zijn. Voor deze kreeg men ze alleen van zeven tot xseven jaren: Somtijds verliep er wel meer tijd tussen de een en de ander. Maar naderhand is 't gekomen telckens op 't tweede jaar. Ja, in een jaar heeft men deze schadelijke onstuimigheid tot tweemaal toe moeten uitstaan. Kort na dat de heer Auber naar 't eiland Guadeloupe was afgezonden om daar 't bevel als stadhouder te voeren zijn er binnen 't jaar drie zulke storm-onweren geweest. Dit geweld der winden van de inwoners genoemd Ouragan is zo gruwelijk dat de dikste bomen daa door vaneen gekloofd en met de wortel gans uit de aarde wehgerukt worden. Diegene welke noch blijven staan bevinden zich van al hun groenheid beroofd. [49]

Men ziet gehele velden ten enenmale verwoest; de toppen en zeer grote stenen van 't hoogste der rotsen afgebroken en in de dalen neergestort; de hutten omgekeerd; de planken en posten uit de aarde gerukt, ja, tot aan de zee toegesmeten. Een algemene verwoesting van alles wat op de landen is vertoond zich voor 't gezicht der toeschouwers. En met een woord, alles is zodanig verdorven dat 't gehele gewest noch een lange tijd hierna over dit ellendig ongeval moet zuchten en de geleden schade nauwelijks kan verhalen. Deze verschrikkelijke Ouragan veroorzaakt, boven de land verwoesting noch zo’ n onweer op de zee dat die zich met de lucht en hemel schijnt te willen vermengen. De schepen die liggen aan de zijden der eilanden worden sommige tegen de oever aangedreven, andere in de diepte neergejaagd. Tezamen vergaan ze; immers weinige ontkomen 't; en die de schipbreuk ontgaan hebben waarlijk zeer grote reden om God te danken als getroken zijn uit 't midden van de kaken der dood. Diegene welke acht slaan op de tekens die gaan voor deze verderfelijke onstuimigheid hebben aangemerkt dat een weinig tevoren eer ze aankomt de zee plotselijk zo stil en effen wordt dat men er de minste baren niet op zien kan. Dat ook de vogels, door een natuurlijke drift en ingeving, met grote hopen afvliegen van de bergen waarop ze gewoon zijn zich t' onthouden; zich begeven beneden in de dalen; om in de tijd der storm die ze bemerken te zullen aankomen verzekerd te mogen blijven zonder in de zee geworpen te worden. Eindelijk, men kan weten dat er een orkaan zal ontstaan uit de voorheen neervallende regen; is ter die tijd bitter en zout gelijk 't zeewater. Monsr. de Rochefort Descript. de l'Isles Antilles part. 1. chap. 23. §. 3. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-Schulen erster theil pagina 626.

Zulke orkcanen of Travaden liet Marinus zich weer horen op de kust van Guinea hebben mij eens in 't uiterste gevaar en in een ellendige ongelegenheid gesteld. Van Capo Verde en Suulen, daar ik als commies mijn kophandel had verricht wilde ik naar 't gemelde Guinea zeilen; en begaf mij derhalve in een klein sloepje, 't welk niet meer dan twee of drie voeten boven 't water hoog was. Ik had vijf mannen bij mij. De schipper, genoemd Droncke Claesje, had op ver na de beste kennis der zeevaart niet. [50]

'k Was de tweede, die gewaeght had van Portendalje nae Guinea te vaeren. Dus in Zee zijnde, en voortzeylende, verlooren wy, door onweer ons Compas, of Streekwijser. Ter dier oorsaak bevonden wy ons in de meeste ongelegenheyd des weerelds. De Schipper, wanhopende van ons en hem selven te sullen konnen te reght brengen, begon seer klaeghlijck te weenen. Daerenboven kreegen wy d'eene Travade, of Stormwind, op d'andere. In 't hol der Chaloup vonden wy noch een valsch Compas, waer meê wy ons moesten behelpen ten besten dat wy konden: Doch wierden daer door soo verre vervoerd, dat wy, drie Maenden langh dagh en naght voortseylende, noch geen Land konden gewaer werden; daer wy anders deese Reys in drie weeken tijds geheel hadden konnen afleggen. Ons ontmoetede noch Schip noch Mensch. Wy hadden geen Kaerssen, geen Oly, geen light meer. Als wy sien wilden, wat streeck wy hielden, moesten wy 't Lont, 't welck wy geduerigh ontvonckt hadden, wat aenblaesen. Dus voeren wy in 't wild daer heenen, niet weetende, of wy aghterwaerts of voorwaerts gingen: En dat noch onder geduerige swaere Onweeren; soo dat ons Schipje, by manier van spreecken, met 't Boord meer onder als boven 't Water door de Golven sneed; werdende dickmael soodanigh gesmeeten, dat wy daghten, noyt weer boven te sullen koomen. Als deese Travaden, of Orcanen, hier ontstaen, soo beginnense met een Wolckje, en gaen gemeenlijck vergeselschapt met hevige Regenen; somtijdts oock met sulcke Blixemen en Donderslaegen, dat Hemel en Aerde schijnd te willen vergaen. 't Best is, dat yeder Travade maer een half uyr tijds duurd. Doch sy komen wel twee of driemael 's daeghs; 's naghts noch wel meer; en dan zijnse aldergevaerlijckst. Doe wy twee Maenden langh dus verdoold op Zee hadden gesworven, sonder eenigh Land in 't gesight te krijgen, begon 't gebreck van varsch water ons t'overvallen. Niet anders als modder was beneeden in de Vaten, welcke wy door een Doeck moesten wringen, indien wy eenige voghtigheyd wilden bekoomen; die wy alleen insoogen door onse op eengeslootene Tanden, om 't hert eenighsins te laven. Sommige der onse, door onlijdelijcken dorst geparst, begonden haer eygen Water te drincken. Ernstig baden wy God om Regen; want 't was nu nae den Tijd der Travaden; anders heeft men, geduerende deselve, Water genoegh te verwaghten. Genadighlijck liet de Heere een Regen vallen; sonder welcke wy gewisselijck van dorst hadden moeten sterven. Wy spanden een Seyl [51] over 't Schip; wierpen 'er een Dieploot in, om in 't midden een Boght te maeken; en stelden 'er een Ton onder. Dus bequaemen wy middel tegens onsen Dorst: Maer nae aght daegen tijds ontbrack ons 't selve al weer. Doch korts daer nae begon eenen der onse Land! Land! te roepen. Wy setteden 't daer nae toe; en vonden een kleyn Eylandje, van noch geen half uyr omgaens, genoemd Crisquen, vol Geboomt' en wild Gediert; niet min oock vol Slangen en ander giftigh gespuys, maeckende onder malkander een groot geschuyffel en getier. Terstond begaven wy ons om Water te gaen soecken, en vonden een klippige Steen, daer 't selve genoegh uytliep. Hier vulden wy onse Vaeten; en gingen doe sien, of wy niet eenige Menschen konden verneemen; doch wierden niemand gewaer. Saegen echter een swarte Hoed leggen; en wat verder komende, een gestrandet Schip met gebroockene Masten: Oock een Elephant in de modder steecken. Buyten twijffel was hy van 't vaste Land daer heenen komen swemmen; 't welck maer alleen twee of drie mijlen weghs hier van daen leght; en daer wy oock aenquaemen. Hier wierd my indaghtigh een seer gevaerlijcke ontmoetingh, voor deesen my weervaeren. Eenige onser Maets seyden, dat hier somtijds Menschen-eeters sigh onthielden. Van daer weer in Zee steeckende, landeden wy eyndlijck t'Angola aan; soo dat wy tusschen de vijf en seshonderd mijlen weghs te verr' waeren gezeyld, door de verleydingh van ons valsch Compas. Van Angola voeren wy weer voort nae Guinea, daer wy behouden de voet op 't drooge setteden.

Maer nu, liet Honorius sigh hooren, moet ghy oock hier by voegen de gevaerlijcke bejegeningh, van welcke ghy gewagh hebt gemaeckt. Swaer en verdrietlijck valt het, in nood te zijn; doch niet onvermaecklijck is't, daer van te spreecken, wanneer men sigh daer uyt gereddet bevind.

Voortijds, hervattede Marinus hier op, had ick op de Kust van 't gedaghte vaste land, door een Travade, of Orcaen, Schipbreuck geleeden. Ick en eenige andere Mannen quamen 'er in de Boot noch levendigh af: Onder welcke oock was een Amsterdammer, genoemd Claes Kan. Aen land getreeden zijnde, wierden wy van de Swarten t'eenemael geplonderd; tot op de bloote Huyd uytgeschuddet, en gevangen gehouden den tijd van honderd daegen langh. Indien de by ons zijnde Opper-Commis, Sr. Jan Mols van Antwerpen (doch binnen Amsterdam woonende) voor deesen niet meer by haer [52] geweest waere, met haer Koophandel gedreeven hebbende, wy souden gewisselijck geen drie dagen levendigh zijn gebleven. Doe wy eerst aengetast wierden, sagh de genoemde Klaes Kan eenen der Swarte sijn Mes tegens een Boom slijpen met d'eene hand, terwijl hy hem met d'andere vast hield. Wees derhalven nae sijne keel; en vraeghde, door teeckenen, of hy hem de Strot wou afsnijden? De Wilde gaf door Tegenteekenen te kennen Neen; en streeck te gelijck met de hand over sijne borst. Hoe, brack Klaes hier op uyt, woud ghy my handelen gelijk men de Varkens doet! en gaf hem daer op een slagh voor de kop; denckende: Moet ick sterven, soo wil ick my eerst wreecken, en daerom veghten. Doch S^r. Mols braght alles weer te reght. Naeckt moesten wy daer heenen treeden, wijl men ons van alles had berooft. Soo weynigh gavense ons t'eeten (vermits wy in een arm Dorp waren, daer noch Millie noch Rijs wast; en niet anders als Visch tot Visch werd genuttighd), dat vijf der onse van honger stierven. Klaes Kan eens landwaerts in gegaen zijnde, vond een stuck gebeent van twee of drie Ribben, daer 't vleesch noch aen was. Hy braght het tot onse Schipper, seggende: Sie daer een haghje, daer noch wat aen sit; doch 'k weet niet, waer van het zijn magh. Waer op dien roeckloosen Mensch gantsch heylloos dus uytvoer: Geef hier, als 't maer vleesch is, al waer 't van de Duyvel of sijn Moer. Flucks at hy deese kost, soo rauw alsse was, gantsch smaecklijck op. Echter kon hy hier door de dood niet ontgaan. Eyndlijck quam hier een Schip van de Heer Trip, 't welck ons, soo veel als 'er noch overgebleven waren, verlostede. De Lange Voyagie nae Guinea, pag. 24.

Waerlijck, seyde Juffer Honesta, 'k heb hier aenmercklijcke dingen hooren verhaelen, welcke mijne geheugenis niet lightlijck sullen ontvallen. Genoeghsaem kan ick nu by my selven afneemen, hoe vreeslijck het in de Scheepen gesteld is, wanneer de Heere onse God een verdervenden Wind verweckt, en een wervelwind op de Zee werpt. 'k Bemerck oock aen de Schipper, van wien ghy op 't laetste gewagh hebt gemaeckt, dat roeckloose lieden sigh, schoonse in diepe nooden en groote gevaeren zijn geraeckt, niet laeten tughtigen tot beeterschap, geen afstand doen van de boosheden, tot welckese haere mond of andere leden hebben gewend.

Ik was de tweede die gewaagd had van Portendalje naar Guinea te varen. Dus in zee zijnde en voortzeilde verloren wij door onweer ons kompas of streekwizser. Ter die oorzaak bevonden wij ons in de meeste ongelegenheid der wereld. De chipper wanhopig van ons en zichzelf te zullen kunnen te recht brengen begon zeer klaaglijk te wenen. Daarboven kregen wij de ene Travade of stormwind op de andere. In 't hol der sloep vonden wij noch een val kompas waarmee wij ons moesten behelpen ten beste dat wij konden: Doch worden daardoor zo ver vervoerd dat wij drie maanden lang dag en nacht voortzeilden noch geen land konden gewaar worden; daar wij anders deze reis in drie weken tijd geheel hadden kunnen afleggen. Ons ontmoette noch schip noch mens. Wij hadden geen kaarsen, geen olie, geen licht meer. Als wij zien wilden wat streek wij hielden moesten wij 'de lont wat wij gedurig ontvonkt hadden wat aanblazen. Dus voeren wij in 't wild daarheen en niet wisten of wij achterwaarts of voorwaarts gingen: En dat noch onder gedurige zware onweren; zodat ons scheepje, bij manier van spreken, met 't boord meer onder dan boven 't water door de golven sneed; worden vaak zodanig gesmeten dat wij dachten nooit weer boven te zullen komen. Als deze Travaden of orkanen hier ontstaan zo beginnen ze met een wolkje en gaan gewoonlijk vergezelschapt met hevige regen; somtijdts ook met zulke bliksem en donderslagen dat hemel en aarde schijnt te willen vergaan. 't Best is, at ieder Travade maar een half uur tijd duurt. Doch zij komen wel twee- of driemaal per dag 's nachts noch wel meer; en dan zijn ze aller gevaarlijkst. Toen wij twee maanden lang dus verdoold op zee hadden gezworven zonder eniglLand in 't gezicht te krijgen begon 't gebrek van vers water ons t' overvallen. Niet anders dan modder was beneden in de vate, welke wij door een doek moesten wringen indien wij enige vochtigheid wilden bekomen; die wij alleen inzogen door onze opeen gesloten tanden om 't hart enigszins te laven. Sommige der onze door onlijdelijke dorst geperst begonnen hunr eigen water te drinken. Ernstig baden wij God om regen; want 't was nu naar de tijd der Travaden; anders heeft men gedurende die water genoeg te verwachten. Genadig liet de Heer een regen vallen; waar zonder die wij zeker van dorst hadden moeten sterven. Wij spanden een zeil [51] over 't schip; wierpen er een dieplood in om in 't midden een bocht te maken; en stelden er een ton onder. Dus bekwamen wij middel tegens onze dorst: Maar na acht dagen tijd ontbrak ons hetzelfde alweer. Doch kort daarna begon een der onze land! land! te roepen. Wij zetten 't daarna toe; en vonden een klein eilandje van noch geen half uur omgang, genoemd Crisquen, vol geboomte en wild gedierte; niet minder ook vol slangen en ander giftig gespuis, maken de onder elkaar een groot geschuifel en getier. Terstond begaven wij ons om water te gaan zoeken en vonden een klippige steen daar het genoeg uitliep. Hier vulden wij onze vaten; en gingen toen zien of wij niet enige mensen konden vernemen; doch worden niemand gewaar. Zagen echter een zwarte hoed leggen; en wat verder komende, een gestrand schip met gebroken masten: ook een olifant in de modder steken. Zonder twijfel was hij van 't vaste land daarheen komen zwemmen; wat maar alleen twee of drie mijlen weg hiervandaan ligt; en daar wij ook aankwamen. Hier werd mij indachtig een zeer gevaarlijke ontmoeting, voor dezen mij weervaren. Enige onze maats zeiden dat hier somtijds menseneters zich onthielden. Van daar staken we weer in zee en landden eindelijk te Angola aan; zodat wij tussen de vijf en zeshonderd mijlen weg te ver waren gezeild door de verleiding van ons vals kompas. Van Angola voeren wij weer voort naar Guinea, daar wij behouden de voet op 't droge zetten.

Maar nu, liet Honorius zich hooren, moet gij ook hierbij voegen de gevaarlijke bejegening waarvan gij gewag hebt gemaakt. Zwaar en verdrietig valt het in nood te zijn; doch niet onvermakelijkis 't daarvan te spreken wanneer men zich daaruit gered bevindt.

Voortijds, hervatte Marinus hierop, had ik op de kust van 't gedachte vaste land door een Travade of orkaan schipbreuk geleden. Ik en enige andere mannen kwamen er in de boot noch levend af: Waaronder ook was een Amsterdammer, genoemd Claes Kan. Toen we aan land getreden waren worden wij van de zwarten ten enenmale geplunderd; tot op de blote huid uitgeschud, en gevangen gehouden de tijd van honderd dagen lang. Indien de bij ons zijnde opper-commies, Sr. Jan Mols van Antwerpen (doch binnen Amsterdam woont) voor dezen niet meer bij ze [52] geweest waren en met ze koophandel gedreven hebben, wij zouden zeker geen drie dagen levend zijn gebleven. Toen wij eerst aangetast worden zag de genoemde Klaes Kan een der zwarte zijn mes tegens een boom slijpen met de ene hand terwijl hij hem met de andere vast hield. Wees derhalve naar zijn keel; en vroeg, door tekens of hij hem de strot wilde afsnijden? De wilde gaf door tegentekenen te kennen neen; en streek tegelijk met de hand over zijn borst. Hoe, brak Klaes hierop uit, wil gij mij handelen gelijk men de varkens doet! En gaf hem daarop een slag voor de kop; decht: Moet ik sterven zo wil ik mij eerst wreken en daarom vechten. Doch S^r. Mols bracht alles weer te recht. Naackt moesten wij daarheen treden omdat men ons van alles had beroofd. Zo weinig gaven ze ons te eten (vermits wij in een arm dorp waren daar noch gierst noch rijst groeit wast; en niet anders dan vis tot vis werd genuttigd), zodat vijf der onze van honger stierven. Klaes Kan die eens landwaarts ingegaan was vond een stuk gebeente van twee of drie ribben daar 't vlees noch aan was. Hij bracht het tot onze schipper, zei: Zie daar een hachje daar noch wat aan zit; doch Ik weet niet waarvan het zijn mag. Waarop die roekeloze mens gans heilloos aldus uitvoer: Geef hier, als 't maar vlees is, al was 't van de duivel of zijn moer. Fluks at hij deze kost, zo rauw als ze was gans smakelijk op. Echter kon hij hierdoor de dood niet ontgaan. Eindelijk kwam hier een schip van de heer Trip wat ons zo veel als er noch overgebleven waren verloste. De lange Voyagie naar Guinea, pagina 24.

Waarlijk, zei juffer Honesta, Ik heb hier aanmerkelijke dingen horen verhalen welke mijne geheugenis niet licht zullen ontvallen. Voldoende kan ik nu bij mijzelf vernemen hoe vreselijk het in de schepen gesteld is wanneer de Heer onze God een verdervende wind verwekt en een wervelwind op de zee werpt. Ik bemerk ook aan de schipper van wie gij op 't laatste gewag hebt gemaakt dat roekeloze lieden zich ofschoon onze in diepe noden en grote gevaren zijn geraakt, niet laten tuchtigen tot beeerschap, geen afstand doen van de boosheden totdat ze hun mond of andere leden hebben gewend.

Een grouwlijcken Orcaen, begon Polylector weer, moet het geweest zijn, die in 't jaer 1602. in Oost-Indien, in 't vierde deel eener uyr tijds, jae noch minder, een streeck Lands van meer als [53] thien mijlen in de lenghte, en anderhalve mijl in de breedte, soodaenigh verwoestede, dat in deese seer groote ruymte niet een eenige Boom, niet een eenige Hut, niet 't alderminste Veldgewas was blijven staen. Rollingius de Elementis, pag. 157. 'k Voorsie genoeghsaem, dat sigh hier nae gelegenheyd sal opdoen, by welcke bequaemlijck sal konnen gehandeld werden van d'oorsaecken deeser vreeslijcke en soo schaedlijcke Onweeren; derhalven willen wy dese saeck tot daer toe uytstellen. Ondertusschen zijn 't alleen de Stormwinden niet, welcke de Zee voor der selver bevaerers gevaerlijck maecken. Selfs by gewenscht goed weer kan een Kiel met alles wat 'er in is, wel nae den Afgrond sincken; 't zy dan door 't stooten tegens een verborgene Klip, 't zy door de sorghloosheyd, of onkunde, of vermeetenheyd des Stiermans 'k Moet hier van verhaelen een seer deerlijck Voorbeeld, een ellendige Schipbreuck; uyt welcke echter noch eenige zijn ontkoomen, gelijck als Brandhouten uyt 't Vyer getrocken. In 't Jaer 1575. voer 't Schip S. Jago uyt Portugal nae Goa. Met een voorspoedige wind zeyldense van Capo de bon' Esperance nae Mosambicq. De daer in zijnde meenden, datse nu alle gevaeren te boven waeren geraeckt; alhoewel sommige, doch spotswijs en uyt enckele boertery, seyden: Weynigh goeds hebben wy voortaen meer te hoopen, vermits wy de goede hoop voorby zijn gevaeren. Dus zeyldense voort tusschen Laurentii Eyland en 't vaste Land der Kust, die nae Mosambicq loopt. Hier leggen eenige Drooghten, genoemd Judia (waer van alreeds voor deesen eenigh gewagh is gemaeckt), ontrent vijftigh Spaensche mijlen van 't gemelde Eyland Laurentii, en tseventigh van 't vaste Land, tegens over 't Gewest Sofala, op twee-en-veertigh graden en een halve.

Deese Drooghten (wierp Marinus tot naerder beright hier tusschen), gemeenlijck genoemd Baxos de Judia, leggen ontrent half-weegen tusschen 't Eyland Madagascar en de Kust van Africa. De Ray Dictionarium Geographicum pag. 66. Meerendeel bestaen deese Klippen en Drooghten uyt enckel Corael, van swarte, witte en groene verwe. Seer gevaerlijck zijnse voor de Scheepen; en derhalven hebben de Schippers oorsaeck genoegh, om deselve nae alle vermoogen te vermijden. Niet weynige goede Kielen zijn tegens deese Rotsen onverwacht in stucken gestooten. Michaëlides de Navigat. pag. 111.

Al die op 't Schip waren, gingh Polylector voort, maeckten [54] gissingh, datse by deese Drooghten van Judia waeren gekoomen: Doch de Stierman, de hooghte der Son genoomen hebbende, reeckende, daer al voorby te zijn; en beval derhalven de Schipper, al de Marszeylen op te hysen, om reght toe reght aen nae Mosambicq te vaeren, wyl men sigh nu nergens voor behoefde te bekommeren. Veele Bootsgesellen, nevens sommige der Bevelhebberen, haere Kaerten naesiende, oordeelden, dat beeter waere, de Seylen op de rand te laten leggen, insonderheyd by naght; vermits se bemerckten, de gedaghte Drooghten, en derhalven 't gevaer noch niet te boven te zijn gekomen. De Stierman wou echter gelijck hebben, begeerde niemands raed te hooren; beschimpte al d'andere voor onweetende in de Zeevaert, en beval, dat men sou doen 't geen hy geseght had, wijl hy wel wist hoe 't zijn moest.

't Sal u veellight vreemd duncken, viel Marinus andermael hier in, dat een Stierman sigh sulck een maght aenmaetighde; en dat al d'andere, tegens eygene veel beeter waerneemingh, hem gehoorsaemden. Derhalven staet hier te weeten, dat in dien tijd d'Indische Scheepen, van Portugal nae Indien, of uyt Indien nae Portugal vaerende, enckelijck wierden geregeerd nae 't hoofd en goedduncken der Piloten, of Stierlieden. Alles stond op en aen haer: en de Koning van Spaenje had uytdrucklijck bevel gegeven, dat men in alles haer moest volgen; sonder op eenigerleywijs haer tegens te spreecken. Doemaels wierden de meeste Scheepen verlooren door den hooghmoed der gedaghte Portugeezsche Stierlieden; welcke niet wilden schijnen, minder te weeten als andere; en alle van andere koomende raedgevingen opnaemen voor een tegenstand van haere bekoomene maght, en verkleyningh haerer aensienlijckheyd. Linschoten Itinerarium fol. 116. Naederhand heeft men deese haere Meesterschap vry seer ingetoomd.

Op sijn gebod, vervolghde Polylector, wierden al de Seylen in top geset; en men voer op sijn woord voort, tot ontrent middernaght toe; met een goede Wind, doch donckere Maen. Korts daer nae stietense midden op de Drooghten tegens een Klip van louter seer scharp Korael, soo dat 't Schip onder van een wierd gesneeden, even als of 't met een vlym waere gedaen geweest. De Kiel, en twee Overloopen van 't onderste, bleven op de grond staen. 't Overige boven-deel schoot, door de kraght des snellen loops en der wind, noch wat voort, maer geraeckte doe oock vast. Van ’t gejammer, [55] geschreeuw en gekarm der Menschen, sigh in deese alderuyterste nood bevindende, scheen de Hemel te scheuren. Want op dit Admirael-Schip waeren vijf-honderd persoonen, en ontrent dertigh Vrouwen; neevens veele Jesuiten en Monicken. Daer wierd niet anders gedaen als Biechten; malkander vergifnis afbidden; weenen en schreeuwen. d'Admirael Fernando de Mendoza; de Schipper, Stierman, en dan noch thien of twaelf andere, vielen terstond in de kleyne Boot. Op dat 'er geen meerder getal in koomen, en daar door sinckens-gevaer ontstaen moght, soo keerdense met bloote Deegens in haere handen d'overige af. Doch betuyghden datse maer alleen wilden gaen sien, of se ergens op deese Drooghten een bequaeme plaets soude konnen vinden, om van de stucken des Schips een Schuyt te mogen t'saemen-stellen. Dit gaf aen d'ellendige wel eenige, doch seer swacke hoop; en die noch t'eenemael te vergeefs was. De Boot voer wel rondom de Drooghten: Maer als de geene, die 'er in waeren, nergens eenige gelegenheyd, bequaem tot haer voorneemen, konden bespeuren, soo derfdense niet weer nae 't Schip vaeren; vreesende, overlaeden sullen werden. Sy besloten derhalven, nae Land te willen roeyen. Doese sigh in de gedaghte Boot begaven, haddense in aller haest eenige Doosen vol Marmelladen, wat Tweeback, en een Vaetje Wijn daer in geworpen. Dit deeldense onder malkander uyt, nae gelegenheyd van de nood; en voeren alsoo nae de Kust; daerse oock behouden aenquaemen, nae dat se seven daegen langh onderweegen waeren geweest, in groote Bekommeringh, Honger, Dorst en Arbeyd. Doe nu d'in 't Schip gebleevene saegen, dat de Boot niet weer verscheen, wierdense gantsch moedeloos en wanhopigh. Eyndlijck is 't bovenste deel des Schips tusschen de twee Overlopen, daer de groote Boot stond, aen de zyde uytgeborsten: Welcke Boot, half gebroocken, daer uyt quam. Weynig gelegenheyd, noch minder lust was 'er, om de hand aen de verbeeteringh te slaan. Ten laetsten seyde seecker Venetiaen, genoemd Cypriaen Grimaldo, tot d'andere: Wat staen wy hier dus vertsaeghd! laet ons traghten ons selven te helpen, en sien of 'er kans moght verschijnen tot onse reddingh. Flucks sprongh hy met sijn Geweer in de Boot, en begon deselve schoon te maecken. Sommige, de moed opweckende, volghden en hielpen hem. Over de tnegentigh sprongen 'er in; dies stack men van 't Schip af. Veele echter swommen 'er nae toe; selfs oock Vrouwspersoonen hielden sigh met de handen daer aen [56] vast. Dit veroorsaeckte gevaer, van al t'saemen te grond te sullen gaen: Waerom dan deese ongeluckige Aenhangelingen armen en handen wierden afgehouwen. Veele der geene, die sigh sonder geweer, en derhalven sonder middel van tegenstand te konnen doen, in de Boot bevonden, wierden 'er uytgeworpen, om deselve te verlighten. Doe se wegh voeren, ontstond in 't Schip, onder de sigh daer op bevindende, sulck een geschreeuw, dat Hemel en Aerde scheen te versincken. Sy, die in de Boot waeren, konden in eenige daegen tijds weynigh weghs voorderen. d'uytdeelingh van eeten en drincken was seer geringh. Soo veele Menschen waeren in de Schuyt (welcke noch daer en boven leck was) datse by nae sonck. In desen anghst verkoorense een Hoofd; met beswoorne belofte, datse souden doen alles wat hy beval. Terstond liet hy eenige persoonen, op welcke hy met de vinger wees, in 't water smijten. Onder deese was een Timmerman, die de Boot insonderheyd had helpen verbeeteren. Hy bad, dat men hem, eer hy in Zee geworpen wierd, een stuckje Marmellade en een dronckje Wijn wou geeven. 't Wierd gedaen. Doe liet hy sigh gewilligh buyten boord setten. Eenen anderen wou men op even de selve wijs handelen. Sijnen oock in de Boot zijnde jonger Broeder bad op 't ernstighste, dat men hem in sijne plaets aen de dood sou overgeven. Want, seyde hy, deesen mijnen Broeder, als ouder en verstandiger, is de Weereld nutter als ick ben; oock kan hy mijne Susters beeter dienst doen en te hulp koomen. Soo veelvoudigh waeren sijne smeeckingen, dat hy in Zee wierd geworpen. Ses uyren langh swom hy de Boot achter nae. Men hieuw hem met bloote Deegens nae de handen, op dat hy sigh niet aen de Schuyt moght vast houden; doch hy vattede eene der Rappieren aen, en liet oock 't selve niet los, schoon hem de hand alreeds by nae half af gesneeden was.

Wat ellendiger Schouwspel was dit, borst Juffer Honesta los! Waerlijck, soo een getrouwe Broederliefde, sulck een langhduerigen arbeyd tot reddingh des levens, immers tot uytstel des doods, had verdiend een barmhertige aenschouwingh der Aenschouwers deeses treurigen gevals.

Een gruwelijke orkaan, begon Polylector weer, moet het geweest zijn die in 't jaar 1602 in Oost-Indien, in 't vierde deel van een uur tijd, ja, noch minder, een streek land van meer dan [53] tien mijlen in de lengte [en anderhalve mijl in de breedte zodanig verwoeste dat in deze zeer grote ruimte niet een enige boom, niet een enige hut, niet 't allerminste veldgewas was blijven staan. Rollingius de Elementis, pagina 157. Ik voorsie voldoende dat zich hierna gelegenheid zal opdoen bij welke bekwaam zal kunnen gehandeld worden van de oorzaken dezer vreselijke en zo schadelijke onweren; derhalve willen wij deze zaak tot daartoe uitstellen. Ondertussen zijn 't alleen de stormwinden niet welke de zee voor van bevaearders gevaarlijk maken. Zelfs bij gewenst goed weer kan een kiel met alles wat erin is wel naar de afgrond zinken; hetzij dan door 't stoten tegens een verborgene klip, hetzij door de zorgeloosheid of onkunde of vermetelheid der stuurman. Ik moet hiervan verhalen een zeer deerlijk voorbeeld, een ellendige schipbreuck; waaruit echter noch enige zijn ontkomen gelijk als brandhouten uit 't vuur getrokken. In 't jaar 1575 voer 't schip S. Jago uit Portugal naar Goa. Met een voorspoedige wind zeilden ze van Kaap de Goede Hoop naar Mozambique. De daarin zijnde meenden dat ze nu alle gevaren te boven waren geraakt; alhoewel sommige, doch spots wijze en uit enkele boerterij, zeiden: Weinig goeds hebben wij voortaan meer te hopen vermits wij de goede hoop voorbij zijn gevaren. Dus zeilden ze voort tussen Laurentius eiland en 't vaste land der kust die naar Mozambique loopt. Hier liggen enige droogte, genoemd Judia (waarvan alreeds voor dezen enig gewag is gemaakt), omtrent vijftig Spaanse mijlen van 't gemelde eiland Laurentius en zeventig van 't vaste land, tegenover 't gewest Sofala, op tweeveertig graden en een halve.

Deze droogte (wierp Marinus tot nader bericht hier tussen), gewoonlijk genoemd Baxos de Judia, liggen omtrent half-wegen tussen 't eiland Madagaskar en de kust van Africa. De Ray Dictionarium Geographicum pagina 66. Merendeel bestaan deze klippen en droogte uit enkel koraal van zwarte, witte en groene kleur. Zeer gevaarlijk zijn ze voor de schepen en derhalve hebben de schippers oorzaak genoeg om die naar alle vermogen te vermijden. Niet weinige goede kielen zijn tegen deze rotsen onverwacht in stukken gestoten. Michaëlides de Navigat. pagina 111.

Alle die op 't schip waren, ging Polylector voort, maakten [54] gissing dat ze bij deze droogte van Judia waren gekomen: Doch de stuurman die de hoogte der zon genomen heeft rekende daar al voorbij te zijn; en beval derhalve de schipper alle marszeilen op te hijsen om recht toe recht aan naar Mozambique te varen omdat men zich nu nergens voor behoefde te bekommeren. Vele bootsgezellen, nevens sommige der bevelhebbers die hun kaarten nazagen oordeelden dat het beter was de zeilen op de rand te laten liggen, vooral bij nacht; vermits ze bemerkten de gedachte droogte en derhalve 't gevaar noch niet te boven te zijn gekomen. De stuurman wilde echter gelijk hebben, begeerde niemands raad te horen; beschimpte alle andere voor onwetende in de zeevaart en beval dat men zou doen 't geen hij gezegd had, omdat hij wel wist hoe het zijn moest.

't Zal u mogelijk vreemd denken, viel Marinus andermaal hierin, dat een stuurman zich zo’ n macht aanmatigt; en dat alle andere tegen eigen veel betere waarneming hem gehoorzaamden. Derhalve staat hier te weten dat in die tijd de Indische schepen, van Portugal naar Indien, of uit Indien naar Portugal voeren, enkel worden geregeerd naar 't hoofd en goeddunken der piloten of stuurlieden. Alles stond op en aan hen: en de koning van Spanje had uitdrukkelijk bevel gegeven dat men in alles hen moest volgen; zonder op enige wijze hen tegen te spreken. Toen werden de meeste schepen verloren door de hoogmoed der gedachte Portugese stuurlieden; welke niet wilden schijnen minder te weten dan andere; en alle van andere komende raadgevingen opnemen voor een tegenstand van hun bekomen macht en verkleining van hun aanzienlijkheid. Linschoten Itinerarium fol. 116. Naderhand heeft men deze hun meesterschap vrij zeer ingetoomd.

Op zijn gebod, vervolgde Polylector, worden alle zeilen in top gezet; en men voer op zijn woord voort, tot omtrent middernacht toe; met een goede wind, doch donkere maan. Kort daarna stieten ze midden op de droogte tegen een klip van louter zeer scherp koraal zodat 't schip onder vaneen werd gesneden, even alsof 't met een vlijm was gedaan geweest. De kiel en twee overlopen van 't onderste bleven op de grond staan. 't Overige bovendeel schoot, door de kracht der snelle loop en de wind noch wat voort, maar geraakte toen ook vast. Van ’t gejammer, [55] geschreeuw en gekerm der mensen die zich in deze alleruiterste nood bevonden scheen de hemel te scheuren. Want op dit admiraal-schip waren vijfhonderd personen en omtrent dertig vrouwen; nevens vele Jezuïeten en monniken. Daar werd niet anders gedaan dan biechten; elkaar vergiffenis afbidden; wenen en schreeuwen. De admiraal Fernando de Mendoza; de schipper, stuurman en dan noch tien of twaalf andere vielen terstond in de kleine boot. Opdat er geen meerder getal in komen en daardoor zinken-gevaar ontstaan mocht zo keerden ze met blote degen in hun handen de overige af. Doch betuighen dat ze maar alleen wilden gaan zien of ze ergens op deze droogte een bekwame plaats zouden kunnen vinden om van de stukken der schip een schuit te mogen tezamen-stellen. Dit gaf aan de ellendige wel enige, doch zeer zwakke hoop; en die noch ten enenmale tevergeefs was. De boot voer wel rondom de droogte: Maar toen diegene die er in waren nergens enige gelegenheid, bekwaam tot hun voornemen konden bespeuren zo durfden ze niet weer naar 't schip varen; vreesden overladen te zullen worden. Zij besloten derhalve naar land te willen roeien. Toen ze zich in de gedachte boot begaven hadden ze in alle haast enige dozen vol marmellade, wat tweebak en een Vaatje wijn daarin geworpen. Dit deelden ze onder elkaar uit, naar gelegenheid van de nood; en voeren alzo naar de kust; daar ze ook behouden aankwamen na dat ze zeven dagen lang onderweg waren geweest in grote bekommering, honger, dorst en arbeid. Toen nu de in 't schip gebleven zagen dat de boot niet weer verscheen werden ze gans moedeloos en wanhopig. Eindelijk is 't bovenste deel der schip tussen de twee overlopen, daar de grote boot stond aan de zijde uitgebarsten: Welke boot, half gebroken, daaruit kwam. Weinig gelegenheid, noch minder lust was er om de hand aan de verbetering te slaan. Tenslotte zei zekere Venetiaan, genoemd Cypriaan Grimaldo, tot de andere: Wat staan wij hier dus bang! Laat ons trachten ons zelf te helpen en zien of er kans mocht verschijnen tot onze redding. Fluks sprong hij met zijn geweer in de boot en begon die schoon te maken. Sommige die de moed opwekten volgden en hielpen hem. Over de negentig sprongen erin; dus stak men van 't schip af. Vele echter zwommen ernaartoe; zelfs ook vrouwspersonen hielden zich met de handen daaraan [56] vast. Dit veroorzaakte gevaar, van al tezamen te gronde te zullen gaan: waarom dan deze ongelukkige aanhangelingen armen en handen werden afgehouwen. Vele van diegene die zich zonder geweer en derhalve zonder middel van tegenstand te kunnen doen in de boot bevonden werden er uitgeworpen om die te verlichten. Toen ze wegvoeren ontstond in 't schip, onder de zich daarop bevindende zo’ n geschreeuw dat hemel en aarde scheen te verzinken. Zij die in de boot waren konden in enige dagen tijd weinig weg vorderen. De uitdeling van eten en drinken was zeer gering. Zo vele mensen waren in de schuit (welke noch daarboven lek was) dat ze bijna zonk. In deze angst kozen ze een hoofd; met bezworen belofte dat ze zouden doen alles wat hij beval. Terstond liet hij enige personen, waarop hij met de vinger wees, in 't water smijten. Onder deze was een timmerman die de boot vooral had helpen verbeteren. Hij bad dat men hem eer hij in zee geworpen werd een stukje marmellade en een dronkje wijn wilde geven. 't Werd gedaan. Toen liet hij zich gewillig buiten boord zetten. Een anderen wilde men op even die wijze handelen. Zijn ook in de boot zijnde jonger broeder bad op 't ernstigste dat men hem in zijn plaats aan de dood zou overgeven. Want, zei hij, deze mijn broeder als ouder en verstandiger is de wereld nutter dan ik ben; ook kan hij mijne zusters beter dienstdoen en te hulp komen. Zo veelvoudig waren zijn smekingen dat hij in zee werd geworpen. Zes uren lang zwom hij de boot achterna. Men hieuw hem met blote degen naar de hande, opdat hij zich niet aan de schuit mocht vasthouden; doch hij vatte een der rapieren aan en liet ook hetzelfde niet los, ofschoon hem de hand alreeds bijna half afgesneden was.

Wat ellendig schouwspel was dit, borst Juffer Honesta los! Waarlijk, zo’n getrouwe broederliefde, zo’ n langdurigen arbeid tot redding des levens, immers tot uitstel drs dood had verdiend een barmhartige aanschouwing der aanschouwers van dit treurige geval.

't Bewoogh haer oock eyndlijck, gingh Polylector voort, hem weer in de Boot te neemen. Als nu deese uyt 't gebroockene Schip ontvloodene twintigh daegen langh ellendigh op de Zee hadden gesworven, quaemense noch aen land; daerse den Admirael en [57] 't Volck van d'andere Boot vonden. Sommige der geene, die sigh noch op 't Wrack saegen, bonden eenige Plancken t'saemen, op hoop, datse op deselve noch misschien 't leven souden mogen behouden, doch van deese quaemen 'er maer alleen twee aen land. Niet meer als t'sestigh persoonen zijn in alles de Dood ontworsteld. d'overige meenighte is rampsaligh vergaen. Linschoten Itinerarium fol. 116. Welcke Schrijver getuyghd, beyde dese Broeders te Goa gesien te hebben. De Heer Pierre de Camus, Bischop van Bellay, deese Geschiedenis (immers soo wy meenen deselve) in 't breede beschreeven hebbende, geeft ons, omtrent d'omstandigheden, een ander beright. d'aenmercklijckheyd van de saeck verdiend, dat ick u met weynigh woorden voordraegh, 't geen hy wijdloopigh heeft voorgesteld. 't Schip op de gehoorde wijs in stucken gestooten, en een deel des Volcks in de Boot gevallen zijnde, soo bevonden sigh daer in oock twee Gebroeders, Herman en Diego; uyt een Adelijck geslaght in 't Spaensche Koninghrijck Algarbia: Welckers Vaders voortijds te Goa Stadhouder geweest, en de Nieuwe Wereld met geweld helpen openen had. De voorgemelde Italiaen Cypriaen de Schuyt overlaeden, en de Voorraed der Spijsen weynigh siende, wou, dat men 't lot sou werpen, om een derde deel der daer in zijnde Menschen overboord te smijten. 't Geschiedede. Diego was onder de geene, die 't lot de dood had bestemd. Herman beminde hem soo vyerigh, dat hy voor hem; of, indien men deese verwisselingh niet wou toestaen, met hem wou sterven. Diego soght hem hier van af te trecken; hem voor oogen stellende den grouwel der Selfsmoord; hem biddende, te vreeden te willen zijn met 't welbehaegen Gods, die hem door 't lot tot de dood, en door de dood tot een beeter leven riep. Herman echter bleef by sijn opset; biddende en smekende, dat men hem in sijns Broeders plaets een Jonas sou maecken.

Maer, boertede Honorius, daer sal geen Walvisch gereed gestaen hebben om hem in te swelgen, en daer nae weer aen Land te werpen.

Als de Heere onse God, antwoorde Polylector, yemand behouden wil, soo ontbreeckt het hem aen geen andere middelen. Daer nae gingh hy aldus voort. Herman hield aen; insonderheyd oock voor een reden bybrengende, dat Diego, als d'oudste, 't Vaderlijck Huys veel dienstiger kon zijn als hy. Terwijl deese beyde dus twisteden, wien van haer sou sterven, op dat d'andere leefde, [58] wierd Cypriaen (ten Oversten gemaeckt) wegens dit uytstel verdrietigh; en stiet, te gelijck met d'andere door 't lot getroffene, deese beyde Broeders in de Zee. Herman swom nae de Boot, en bad, dat men, volgens billijckheyd, sijnen Broeder sou inneemen; anders wou hy onder de Schuyt duycken, en de Kiel doen omslaen. Op deselve wijs bad Diego voor Herman: Doch eyndlijck wierd hy uyt 't Water in de Boot opgehaelt. Doe begaf Herman sigh nae een uytsteeckende Klip, daer hy met groote moeyte aenquam, hoopende, dat hy van daer eenigh Schip sou mogen in 't gesicht krijgen, waer door hy gereddet mocht worden. Korts daer nae sagh hy een Balck nae hem toe komen drijven. Hy wist, dat de Zee gewoon is, diergelijcke bovenswemmende dingen ergens aen Land te werpen. Begaf sigh derhalven daer op, en dobberde dus op de Baeren. Niet verr' van een Eyland wierd hy van eenige Visschers opgenoomen, welckers Tael hy niet verstond. Terwijl hy nu God danckte over sijne behoudenis, en oock sijne Redders wou bedancken voor d'aen hem betoonde weldaed, wierd hy onverwaght gewaer, datse hem keetenen aendeeden; voor welcke hy, indien 't aen hem had gestaen, liever de dood sou verkooren hebben. De gedaghte Barbaersche Visschers verkoghten hem ten Slaef aen eenige Kooplieden uyt Numidien; deese weer aen een ander. Dus wierd hy gevoerd door Melvaia, Monomotapa, Manicongo, Angola, e.s.v., tot dat hy eyndlijck wierd verkocht aen een geweldigh rijck Mahometaensch Koopman te Marocco. Hier droegh hy sigh in sijne Slaverny soo bescheyden, dat de seer schoone Dochter sijns Heeren met vyerige, doch eerlijcke liefde tegens hem ontstoocken wierd; 't Christen-geloof heymlijck aennam, en een besluyt vattede, datse met hem de vlught verkiesen, en een bynae onwaerdeerlijcken rijckdom van haer toebehoorende Juweelen meê neemen wou. Ondertusschen had sijnen Vader, tijdingh van sijnen Slaefschen staet bekoomen hebbende, Diego, sijnen Broeder, met 't losgeld nae Marocco gesonden. Deesen leed onderweegen andermael Schipbreuck. Quam dus naeckt en bloot voor Herman: Doch wierd versorghd van des selven Beminde. Welckers Vader goed vond, dat Herman selver nae Huys sou trecken, om 't Rantsoen te gaen haelen; Doch Diego sou soo langh in sijne plaets daer blijven. Die, terwijl Herman op reys was, trouwlooslijck op sijne Liefste verliefde; haer wijs maeckte, dat sijnen Broeder om 't leven was geraeckt; en daer door te weegh braght, wijlse een seer groote begeerte had [59] om in 't openbaer de Christlijke Godsdienst te mogen plegen, datse met hem wegh vlood. De Vader van Diego hier over ontroerd en op 't hooghste vertoornd, onterfde hem gantschlijck. Herman echter gaf hem, nae de dood des Ouden, sijn volle gedeelte van de naegelaetene Goederen; blijvende getrouw sijnen ongetrouwen Broeder. Deed oock een seer treflijck Houwlijck, en leefde met sijn' Echtgenoot volkomen geluckigh. Jean Pierre de Camus le Pentagone Historique num. 1.

Dit is, seyde Juffer Honesta, een seer aenmercklijck Geval. Indien 't voorneemen niet was, insonderheyd de Zeesaecken te doen dienen tot de Stof deeser t'saemenspreeckingen, 'k sou my gantsch qualijck vergenoeghd houden met soo een ingedrongen Verhael; waer ontrent ghy sulck een haest hebt gemaeckt, als of ghy met een Haen over heete koolen had moeten loopen. Buyten twijffel zijn niet weynige gedenckwaerdige omstandigheden van u voorby gegaen.

Indien ghy, antwoordede Polylector, soo begeerigh zijt, om deese geheele seer aenmercklijcke Geschiedenis in al sijne deelen te weeten, soo sal ick u doen toekomen mijne byeen vergaederde en vertaelde Seldsaemheden der Liefde; waer in ghy alles wydloopigh sult konnen voorgesteld vinden.

Wat my belanghd, begon Marinus hier weer, 'k heb oock al ongeluckige Schipbreucken, en noch veel meer gevaeren van Schipbreucken uytgestaen. 'k Heb noch daerenboven by deese doodsanghsten door Stormwinden soodanigh een hongersnood moeten lijden, dat een spoedige levens-verliesingh door 't vergaen des Schips ons seer aengenaem sou geweest hebben. Als ick herdenck mijne rampspoedige Schipvaert uyt Brazil nae Franckrijck, en hoe gaerne ick doe alles wat ick had, de kleederen mijns ligchaems niet uytgeslooten, behalven 't geen enckelijck genoegh was tot mijne bedeckingh, had willen geven voor een dubbele stuyvers broodje, soo danck ick God van gantscher herten voor sijne genaedige en sonderlinge reddingh: Maer oock kan ick niet vermijden, my t'eenenmael t'ontroeren, wanneer d'uytgestaene nood my weer in geheugenis koomd, en deselve my alsoo vernieuwd werd.

'k Had, liet Honorius sigh hooren, by my selven een overlegh gemaeckt, dat wy onse Redenvoeringen souden hebben aengevangen met de verhandelingh der Wonderen en Seldsaemheden Aen; daer nae In; alsoo voortgegaan zijn tot de Wonder-gevallen Op de [60] Zeeën en andere Wateren: Maer 'k bemerck wel, dat onse Tongen sigh niet altijd binnen de paelen deeser orde sullen konnen of willen houden; wijl 'er al dickmael gelegenheyd sal voorvallen, om een buytensprongh, oock wel een sprongh van 't een in 't ander te doen: 't Welck echter onse Gespraecken niet onlustigh, maer dies t'aenmercklijker en vermaecklijcker sal maecken, eensdeels wegens de veranderingh; andersdeels, om dat daer door somtijdts naerder beright en meerder light aen 't verhaelde sal gegeven werden. Voor ditmael hebt ghy door uwe laetst-voorgestelde woorden in my een groote begeerte verwekt, om te mogen hooren deese uwe weervaeringh. Immers, wy sullen by of op de Zee blijven. 't Sal oock soo qualijck niet voegen, dat wy aen een Taefel met goede Spijsen wat van hongerlijdingh handelen. Ten minsten, 't sal sigh beeter schicken, als in Hongersnood veel gewagh te maecken van een vollen Disch, en weltoebereydede leckere kost.

Wel dan, hernam Marinus, soo hoor een reght Hoofd-voorbeeld van Hongers-nood en allerley Gevaeren op de Zee. Sie my opdisschen een seldsaem Banquet, 't welck deese wreede Voordienster, de Honger, ons in Mond en Maegh wist te dringen. Bemerck uyt 't geen ick vertellen sal, wat een Mensch niet al uytstaen kan, wanneer de hem van God bestemde Doods-uyr noch niet gekomen is; en leer daer uyt, dat de Mensch niet alleen van brood leefd: Dat God, in den tijd des Hongers, weet te behouden: Dat hy, als 't water nu tot de lippen is gekomen, jae als de Golven alreeds over ons hoofd gaen, onverwaght kan redden; boven hoop, tegens hoop een uytkoomst weet te geven. Op den thienden der Louwmaend gingen wy t'Scheep, vaerende uyt de Brasiliaensche Haven Ganabara. Ons Schip was bevraght met Brasilien-hout, Peper, Boomwol (Cottoen) Meirkatten, Sagovins, of kleyne Apen; Papegayen, en eenige andere dingen. De meeste onder ons voerden deese Waeren voor haer selven meê. In alles waeren wy vijfenveertigh persoonen sterck; waer onder sigh bevonden vijfentwintigh Scheepslieden; in een geringh Last-Schipje. Ik, voor mijn deel, was doemaels onder de Reysigers, buyten dienst. Niemand van ons beeldede sigh een voorspoedige Reys in, wijl ons al t'saem yet swaers op 't hert lagh. Al stracks moesten wy over gevaerlijcke plaetsen der Zee heenen zeylen, wegens d'onder een vermenghde Sandplaeten en Steenklippen; sigh uytstreckende meer als dertigh Fransche mijlen weghs. Seven geheele daegen aghter [61] malkander wierden wy van de golven gintsch en herwaerts gedreeven, met seer weynigh voorderingh, wegens de slappe wind. Dus gebeurden't ontrent middernaght, als de Scheepskneghten elck op sijne beurt 't Water uytpompten, datse't selve niet konden uytkrijgen, schoonse onophoudlijck in haren arbeyd aenhielden. De Stierman, niet weynigh hier over verwonderd, liep nae beneden, om te sien, wat'er d'oorsaeck van zijn moght. Terstond bevond hy, dat 't Schip een groote barst had bekomen, en soo vol Water was geloopen, dat het alreeds begon neerwaerts te sincken. Lightlijck kan men vermoeden, in hoedanigh een anghst wy gesaementlijck stonden, als wy, d'een voor d'ander nae op't geroep wacker wordende, ons in sulck een gevaer, en niet anders als de dood voor oogen saegen. Echter greepen eenige der onse moed, om alle vlijt aen te wenden tot levens-reddingh. 'k Was oock eenen onder deselve. Dus vielen wy aen't werck, en hielden 't Schip met twee Pompen noch boven, tot ontrent de middagh toe. d'indringingh des Waters was soo geweldigh, dat wy onaflaetlijck met alle maght moesten arbeyden.

't Was hier, seyde de Heer Honorius, dum spiro, spero; soo langh ick adem hael, hoop ick. 't Gingh met u als met een bynae verloorne, doch hardneckighlijck tegenstand doende Vestingh; waer binnen de Belegerde d'uyterste kraght, en de laetste bloed-druppel haers ligchaems te kost leggen, om de vyandlijcke (door de Poorten, of door d'opgesprongene Bolwercken, of door de geschootene Muerbreucken) indringende Beleggers af te drijven. De Bestormers van uw wanhoopigh Schip waren de golven, welcke door de Bres, of Barst, met geweld Storm liepen, om binnen te geraecken; doch oock met geweld wierden weerstaen, om haer niet te laten blijven op de Post, daerse sigh alreeds bevonden.

't Bewoog ze ook eindelijk, ging Polylector voort, hem weer in de boot te nemen. Als nu deze uit ’t gebroken schip ontkomen twintig dagen lang ellendig op de zee hadden gezworven kwamen ze noch aan land; daar ze de admiraal en [57] 't volk van de andere boot vonden. Sommige van diegene die zich noch op ’t wrak zagen bonden enige planken tezamen op hoop dat ze op die noch misschien 't leven zouden mogen behouden, doch van deze kwamen er maar alleen twee aan land. Niet meer dan zestig personen zijn in alles de Dood ontworsteld. De overige menigte is rampzalig vergaan. Linschoten Itinerarium fol. 116. Welke schrijver getuigt, beide deze broeders te Goa gezien te hebben. De heer Pierre de Camus, bisschop van Bellay, die deze geschiedenis (immers zo wij menen die) in 't brede beschreven heeft geeft ons omtrent de omstandigheden een ander bericht. Die de aanmerkingen van de zaak verdiend dat ik u met weinig woorden voordraag 't geen hij uitvoerig heeft voorgesteld. 't Schip op de gehoorde wijze in stukken gestoten en een deel van het volk in de boot gevallen zijnde zo bevonden zich daarin ook twee gebroeders, Herman en Diego; uit een adelijk geslacht in 't Spaanse koninkrijk Algarbia: Wiens vader voortijds te Goa stadhouder geweest en de Nieuwe Wereld met geweld had helpen openen. De voorgemelde Italiaan Cypriaan die zag dat schuit overladen en de voorraad der spijzen weinig was wilde dat men 't lot zou werpen om een derde deel der daarin zijnde mensen overboord te smijten. 't Geschiede. Diego was onder diegene die 't lot de dood had bestemd. Herman beminde hem zo vurig dat hij voor hem; of, indien men deze verwisseling niet wilde toestaan, met hem wilde sterven. Diego zocht hem hiervan af te trekken; hem voor ogen stelde de gruwel van zelfmoord; hem bad tevreden te willen zijn met 't welbehagen Gods die hem door 't lot tot de dood en door de dood tot een beter leven riep. Herman echter bleef bij zijn opzet; bad en smeekte dat men hem in zijn broeder plaats een Jonas zou maken.

Maar, grapte Honorius, daar zal geen walvis gereed gestaan hebben om hem in te zwelgen en daarna weer aan land te werpen.

Als de Heer onze God, antwoorde Polylector, iemand behouden wil zo ontbreekt het hem aan geen andere middelen. Daarna ging hij aldus voort. Herman hield aan; vooral ook voor een reden bijbracht dat Diego, als de oudste, 't vaderlijk huis veel dienstiger kon zijn dan hij. Terwijl deze beide dus twisten wie van hen zou sterven opdat de andere leefde, [58] werd Cypriaan (ten overste gemaakt) vanwege dit uitstel verdrietig; en stiet, tegelijk met de andere door 't lot getroffene, deze beide broeders in de zee. Herman zwom naar de boot en bad dat men volgens billijkheid zijn broeder zou innemen; anders wilde hij onder de schuit duiken en de kiel laten omslaan. Op die wijze bad Diego voor Herman: Doch eindelijk werd hij uit 't water in de boot opgehaald. Toen begaf Herman zich naar een uitstekende klip daar hij met grote moeite aankwam en hoopte dat hij van daar enig schip zou mogen in 't gezicht krijgen waardoor hij gered mocht worden. Kort daarna zag hij een balk naar hem toe komen drijven. Hij wist dat de zee gewoon is diergelijke boven zwemmende dingen ergens aan land te werpen. Begaf zich derhalve daarop en dobberde dus op de baren. Niet ver van een eiland werd hij van enige vissers opgenomen wiens taal hij niet verstond. Terwijl hij nu God dankte over zijn behoudenis en ook zijn redders wilde bedanken voor de aan hem betoonde weldaad werd hij onverwacht gewaar dat ze hem kettingen aandeden; voor welke hij, indien 't aan hem had gestaan, liever de dood zou gekozen hebben. De gedachte Barbaarse vissers verkochten hem als slaaf aan enige kooplieden uit Numidië; deze weer aan een ander. Dus werd hij gevoerd door Melvaia, Monomotapa, Manicongo, Angola, e.d., totdat hij eindelijk werd verkocht aan een geweldig rijk Mohammedaanse koopman te Marokko. Hier gedroeg hij zich in zijn slavernij zo bescheiden dat de zeer schone dochter van zijn heer met vurige, doch eerlijke liefde tegen hem ontstoken werd; 't Christen-geloof heimelijk aannam en een besluit vatte dat ze met hem de vlucht verkiezen en een bijna onwaardige eerlijke rijkdom van aan haar toebehorende juwelen mee nemen wilde. Ondertussen had zijn vader die tijding van zijn slaafse staat bekomen had Diego, zijn broeder, met 't losgeld naar Marokko gezonden. Deze leed onderweg andermaal schipbreuk. Kwam dus naakt en bloot voor Herman: Doch werd vezorgd van zijn beminde. Wiens vader het goed vond dat Herman zelf naar huis zou trekken om 't losgeld te gaan halen; Doch Diego zou zo lang in zijn plaats daar blijven. Di, terwijl Herman op reis was trouweloos op zijn liefste verliefde; haar wijs maakt, dat zijn broeder om 't leven was geraakt; en daardoor te weeg bracht, omdat ze een zeer grote begeerte had [59] om in 't openbaar de Christelijke Godsdienst te mogen plegen, dat ze met hem weg vlood. De vader van Diego die hierover ontroerd en op 't hoogste vertoornd was onterfde hem gans. Herman echter gaf hem, na de dood der oude, zijn volle gedeelte van de nagelaten goederen; bleef getrouw zijn ontrouwe broeder. Deed ook een zeer voortreffelijk huwelijk en leefde met zijn echtgenoot volkomen gelukkig. Jean Pierre de Camus le Pentagone Historique num. 1.

Dit is, zei juffer Honesta, een zeer aanmerkelijk geval. Indien 't voornemen niet was voorall zeezaken te doen dienen tot de stof van deze tezamen besprekingen ik zou mij gans kwalijk vergenoegd houden met zo’n ingedrongen verhaal; waaar omtrent gij zo’ n haast hebt gemaakt alsof gij met een haan over hete kolen had moeten lopen. Zonder twijfel zijn niet weinige gedenkwaardige omstandigheden van u voorbijgegaan.

Indien gij, antwoorde Polylector, zo begerig bent om deze gehele zeer aanmerkelijke geschiedenis in al zijn delen te wete, zo zal ik u doen toekomen mijn bijeen verzamelde en vertaalde zeldzaamheden der liefde; waarin gij alles uitvoerig zal kunnen voorgesteld vinden.

Wat mij aangaat, begon Marinus hier weer, ik heb ook al ongelukige schipbreuken en noch veel meer gevaren van schipbreuken uitgestaan. Ik heb noch daarboven bij deze doodsangsten door stormwinden zodanige hongersnood moeten lijden dat een spoedige levens-verlies door 't vergaan der schip ons zeer aangenaam zou geweest hebben. Als ik herdenk mijn rampspoedige schipvaart uit Brazilië naar Frankrijk en hoe graag ik toen alles wat ik had, de kleren van mijn lichaam niet uitgesloten, behalven 't geen enkel genoeg was tot mijn bedekking, had willen geven voor een dubbele stuivers broodje, zo dank ik God van ganse hart voor zijn genadige en bijzondere redding: Maar ook kan ik niet vermijden mij te 'enenmale te ontroeren wanneer de uitgestane nood mij weer in geheugenis komt en die mij alzo vernieuwd wordt.

Ik had, liet Honorius zich horen, bij mijzelf een overleg gemaakt dat wij onze redenvoeringen zouden hebben aangevangen met de verhandeling der wonderen en zeldzaamheden op aarde; daarna in; alzo voortgegaan zijn tot de wonder-gevallen op de [60] zeeën en andere wateren: Maar ik bemerk wel dat onze tongen zich niet altijd binnen de palen van deze orde zullen kunnen of willen houden; terwijl er al vaak gelegenheid zal voorvallen om een zijsprong ook wel een sprong van 't een in 't ander te doen: wat echter onze gesprekken niet minder lustig, maar des te aanmerkelijker en vermakelijker zal maken, eensdeels vanwege de verandering; anderdeels omdat daardoor somtijds nader bericht en meerder licht aan 't verhaalde zal gegeven worden. Voor deze keer hebt gij door uwe laatst-voorgestelde woorden in mij een grote begeerte verwekt om te mogen horen deze uwe wedervaren. Immers, wij zullen bij of op de zee blijven. 't Zal ook zo kwalijk niet voegen dat wij aan een tafel met goede spijzen wat van hongerlijden handelen. Ten minsten, 't zal zich beter schikken dan in hongersnood veel gewag te maken van een volle dis goed toebereide lekkere kost.

Wel dan, hernam Marinus, zo hoort een recht hoofd-voorbeeld van honger-nood en allerlei gevaren op de zee. Zie mij opdissen een zeldzaam banket wat deze wrede voordienster, de honger, ons in mond en maag wist te dringen. Bemerk uit 't geen ik vertellen zal wat een mens niet al uitstaan kan wanneer de hem van God bestemde doodsuur noch niet gekomen is; en leer daaruit dat de mens niet alleen van brood leeft: Dat God in de tijd van honger weet te behouden: Dat hij als 't water nu tot de lippen is gekomen, ja, als de golven alreeds over ons hoofd gaan, onverwacht kan redden; boven hoop, tegen hoop een uitkomst weet te geven. Op de tiende van januari gingen wij te scheep voeren uit de Braziliaanse haven Ganabara. Ons schip was bevracht met Brazilië hout, peper, boomwol (katoen) meerkatten, sagovins of kleine apen; papegaaien en enige andere dingen. De meeste onder ons voerden deze waren voor zichzelf mee. In alles waren wij vijfenveertig personen sterk; waaronder zich bevonden vijfentwintig scheepslieden; in een gering last-scheepje. Ik, voor mijn deel, was toen onder de reizigers, buiten dienst. Niemand van ons beeldde zich een voorspoedige reis in omdat ons alle tezamen iets zwaars op 't hart lag. Al straks moesten wij over gevaarlijke plaatsen der zee henen zeilen vanwege de onder een vermengde zandplaten en steenklippen; dat zich uitstrekt meer dan dertig Franse mijlen weg. Zeven gehele dagen achter [61] elkaar worden wij van de golven ginds en herwaarts gedreven met zeer weinig vordering vanwege de slappe wind. Dus gebeurde 't omtrent middernacht toen de scheepsknechten elk op zijn beurt 't water uitpompten dat ze het er niet konden uitkrijgen ofschoon ze onophoudelijk in hun arbeid aanhielden. De stuurman was niet weinig hierover verwonderd, liep naar beneden om te zien wat er de oorzaak van zijn mocht. Terstond bevond hij dat 't schip een grote barst had bekomen en zo vol water was gelopen dat het alreeds begon neerwaarts te zinken. Licht kan men vermoeden in hoedanige angst wij gezamenlijk stonden, toen wij de een voor de ander nar op geroep wakker worden en ons in zo’n gevaar en niets anders dan de dood voor ogen zagen. Echter grepen enige der onze moed om alle vlijt aan te wenden tot leven-redding. Ik was ook eeneonder die. Dus vielen wij aan 't werk en hielden 't schip met twee pompen noch boven tot omtrent de middag toe. Het indringen van het water was zo geweldig, dat wij niet aflieten met alle macht moesten arbeiden.

't Was hier, zei de Heer Honorius, dum spiro, spero; zo lang ik ademhaal, hoop ik. 't Ging met u als met een bijna verloren, doch hardnekkig tegenstand doen tegen de vesting; waar binnen de belegerde de uiterste kracht en de laatste bloeddruppel van hun lichaam te kost leggen om de vijandelijke (door de poorte, of door de opengesprongen bolwerken of door de geschoten muur breuken) indringende beleggers af te drijven. De bestormers van uw wanhopig schip waren de golven welke door de bres of barst met geweld stormliepen om binnen te geraken; doch ook met geweld worden weerstaan om ze niet te laten blijven op de post daar ze zich alreeds bevonden.

Dit is, hervattede Marinus, geen qualijck-gepaste Gelijkenis. En om d'overeenkomingh tusschen't een en't ander noch grooter te maecken, soo sal ick 'er by doen, dat wy in 't Strijden en Tegenstrijden gewaer wierden 't afbeeldsel van't geen koomd te vlieten uyt de gewondede ligchaemen der om de Zeege veghtende Besoldelingen; naementlijck, een roode bloedverwe; niet in een kleyne, maer in een seer groote meenighte; misschien meer als in een geheele Veldslagh vergooten werd.

Wat's dit, vraeghde Juffer Honesta? Waer quam soo veel bloeds, of deese seldsaemheyd van daen? [62]

'k Sal u, antwoordede Marinus, haest te reght helpen. Al 't water, 't welck door onsen geduerigen arbeyd uyt de Pompen wierd opgehaeld, had een bloedroode verw aengenomen van 't Brasilien-hout, soo dat het enckel bloed scheen te zijn. In sulck een anghstigh gevaer en onophoudlijcke beesigheyd bleven wy, tot dat wy eyndlijck een goede Wind kreegen, welcke ons weer aen 't land der Wilde braght; daer wy noch niet verr' af waren geweest. 'k Heb al onse Voorvallen op deesen Toght in 't breede aengeteeckend; doch wil nu maer alleen kortlijck verhaelen d'aenmercklijckste dingen, om dies t'eerder tot d'andere voorhebbende saecken te mogen overgaen. Doe onse Timmerman 't Schip reght besightighde, bevond hy 't gantsch oud, en van de Wormen t'eenemael doorwroeteld. Echter wou'er de Stierman meê voort. Liet oock niemand aen land gaen, als eenige weynige, welcke liever in Brazil wilden blijven, als in sulck een gevaer steecken. Deese wierden met de Boot aengeset; en hy liet sulcks gewilligh toe, op dat de Voorraed, die niet seer groot was, dies te geduersaemer moght zijn. Hardneckighlijck wou hy nae Franckrijck; willende liever sijn leven in gevaer werpen, als sijn Schip, met de daer in zijnde hem toebehoorende Waeren, niet derwaerts brengen, om 't verhoopte voordeel van sijne Reys te mogen genieten.

Gemeenlijck gaet het soo, merckte Polylector hier op aen, dat de Gierige meer sorgen voor de bekleedingh des levens, als voor 't leven selfs: Daer nochtans 't leven meer is als de kleedingh, en alle Goederen des Weerelds. Om geld te mogen winnen, stellense sigh in doods-gevaeren: Daer se doch, wanneer se dood zijn, van 't geld geen voordeel konnen hebben. Dwaese Menschen zijn't, die seer veel in een Spel by setten, alleen op hoop van yet weynighs te sullen bekoomen.

Doe nu, vervolghde Marinus, 't Schip weer verbeeterd was, soo goed als geschieden kon, begaven wy ons andermael in Zee. Behalven dat wy seer groote moeyte vonden, eer wy voorby de gevaerlijcke Klippen konden geraecken, sloegen oock, de geheele Loumaend door, de Golven en onstuymige Winden ons onophoudlijck gintsch en herwaerts. 't Water liep sulcker wijs in ons Schip, dat wy yeder dagh wel honderdmael hadden moeten sincken, indien wy niet geduerigh, sonder eenige rust, aen de Pompen hadden gestaen. Met een onuytspreecklijcken arbeyd quaemen wy twintigh [63] Fransche mijlen weghs voort. Doe saegen wy een woest Eyland, waer van d'omkreyts ontrent een halve Duytsche mijl scheen te zijn. In 't voorby vaeren wierden wy gewaer, dat het ter reghterhand vol groene Boomen stond, onaengesien 't in de Maend van Januarius was. Meenighte van Vogelen waeren 'er in; welcke op onse Masten en Touwen gingen sitten. Als wy een goed deel der geene, welcke wy gevangen hadden, pluckten, vonden wy veel Veederen, maer weynigh Vleesch. Twee mijlen verder saegen wy spitsche Seenklippen boven de Zee uytsteecken, Dit veroorsaeckte in ons een groote vrees, dat'er oock wel verborgene moghten zijn; en dat ons swacke Schip eens daer tegens sou mogen stooten. Indien dit geschied waere, soo hadden wy een korte dood gevonden, en naederhand soo veel' ellenden niet behoeven uyt te staen.

Seecker, viel Juffer Honesta hier in, ghy weckt mijn verlangen dapper op, om te hooren wat u bejegend magh zijn. 't Moet, als men sulcker wijs spreeckt, ellendigh gesteld zijn geweest.

Geduerigh, hernam Marinus, moesten wy Pompen: En in den gantschen tijd onser Reys, waer meê wy ontrent vijf Maenden doorbraghten, hebben wy, behalven 't gedaght Eylandje geen Land gesien. In 't eynd der Sprockelmaend waeren wy op drie graeden nae by de Linie gekomen; en nu alreeds vijftien daegen op Zee geweest; in welcke onse Voorraed vry veel was geminderd; schoon wy't derdedeel onses weghs nogh niet hadden afgeleght. Om nu met deselve dies te langer te mogen strecken, soo doodeden en aten wy een goed deel onser Meirkatten en Papegayen. Wat voor groote beswaernissen men by d'Evenaer moet uytstaen, sal ick op een andere tijd konnen verhaelen. Als wy allenxen meer en meer de Linie waren genaerdert, nam onse Stierman de Pools-hooghte door 't Astrolabium, op den thienden der Lentemaend; en bevond, dat wy op even den selven dagh, doe de Son de gedaghte Linie had bereyckt, oock reght daer onder waeren gekoomen: 't Welck, als yets't geen seer selden gebeurt, kan worden aengemerckt. Lightlijck kond ghy bedencken, wat voor een geweldige hitte wy hier moesten verdraegen, wijl wy de Son vlack boven 't hoofd hadden.

Evenwel, viel Honorius hier in, heb ik by een voornaem Schrijver geleesen, dat eenige Spaenjaerden door seecker Landschap van Peru treckende, niet weynigh verbaesd stonden, eensdeels, om datse onder den Evenaer Sneeuw saegen; jae selfs in soodanigh een [64] veelheyd, datse seer beswaerlijck over de Geberghten konden geraecken; andersdeels, en wel insonderheyd, wijlse soo een groote koude leeden, dat eenige der haere sommige Leeden haers Ligchaems afvrooren. Histor. General. Ind. lib. 4. cap. 126.

Hier van, berightede Marinus, kan ick niets met seeckerheyd seggen, wijl ick te Land niet veel onder de Linie heb gewandeld. Maer ter Zee wil ick u wel verseeckeren, dat ick geen Sneeuw sagh, geen koude gevoelde; maer wel een geweldigh-brandende hitte. 't Valt my echter niet swaer te geloven, dat in eenige Landschappen onder de Linie (insonderheyd als men, volgens de gewoonte der Zeevaert en Weereldbeschrijvers, daer onder betreckt alles wat binnen ses Graeden, of tnegentigh Duytsche mijlen, aan deese en geene zyde der selve leght) daer hooge Bergen werden gevonden, een taemlijck-harde koude sou konnen zijn, voornaementlijck by naght.

't Is, begon Polylector hier, ten vollen seecker, dat het onder den Evenaer niet altijd onlijdlijck heet; maer dickmael en veelerwegen de lugth gantsch gemaetighd, oock wel koud is. 't Was derhalven een groote dwalingh der Oude, meenende, dat de versenghde Weereld-streeck, of 't Gewest der geene, die de Son jaerlijcks over 't hoofd hadden, onbewoonbaer was. Sy verstonden niet de wijsheyd des Scheppers, die door de langhheyd der Naghten, de koelheyd des Dauws, de geduerige blaesingh van aengenaeme Winden, de meenighte van Springhbronnen, en tusschenkomingen van Wolcken, dit deel des Weerelds soodaenigh heeft weeten te maetigen, dat het voor Menschen en Dieren bewoonbaer is. De meerderheyd of minderheyd der hitte heeft haeren oorsprongh niet alleen van de naebyheyd der Son, maer voornamentlijck van de gelegenheyd der Plaetsen, stand der Bergen, hoedaenigheden der Landen, Winden, Wateren, e.s.v. Derhalven zijn veele verbaesd geweest, alsse, onder die Middellijn komende, en de Son reght boven 't hoofd hebbende, de lught soeter, de hitte minder bevonden, als op de Kusten van de Persiaensche Zeeboesem. Reys des Bischops van Beryte pag. 70. Maer hoor nu oock Acosta spreecken, niet alleen van gemaetighdheyd, maer selfs van koude onder de Linie. Doe ick, seghd hy, nae Indien voer, had ick my, volgens den Philosophischen waen, ingebeeld, dat ick, onder de Linie Aequinoctiael komende, de groote hitte niet sou konnen verdraegen. Doch my bejegende reght het tegendeel. Want ick leed hier soodaenigh een koude, dat ik ter dier [65] tijd (doe in Lentemaend de Son in de Middellijn was) geweldigh nae de Sonne-straelen verlanghde. Ick en mijne Reysgesellen leeden hier groote koude, daer wy hadden gemeend een onlijdlijcke hitte te sullen vinden. Daer is geen Landschap in de weereld gemaetighder, als onder de Linie. Echter gaet het niet overal gelijck. Nu is de lught in 't midden wonderlijck gemaetighd, gelijck by ons (in Spaenje): Dan geweldigh koud; als by de Potosianen; anderweegen seer heet, als by d'Aethiopiers en Maluchianen. d'oorsaeck, welcke hy hier van aenwijsd, konnen wy by een andere gelegenheyd verhaelen, en wat naerder ondersoecken. Laet ons voor 't tegenwoordige 't vervolgh der aengevangene ongeluckige Schipvaert hooren.

De West-Suyd-Weste wind, begon Marinus weer, hielp ons eyndlijck uyt deese onverdraeghlijck-groote hitte. Maer doe rees een twist tusschen eenen der Hoofdlieden en de Stierman. Dit veroorsaeckte, dat niemand nae behooren sijn Ampt meer waernam. Op den ses en twintighsten der Lentemaend gebeurden 't, dat de gedaghte onse Stierman met een los hoofd beval, al de Seylen uyt te spannen; sonder aght te neemen op een voorhanden staende Stormwind: Welcke plotslijck soodaenigh daer in sloegh, dat ons Schip op d'eene zyde gingh leggen, tot boven aen de Mast. De Scheepstouwen, Vogelkoyen, en veele niet wel vastgebonden zijnde Packen vielen in de Zee. Weynigh feylden'er aen, dat oock wy niet al t'saemen verdroncken. Doch in allerhaest sneeden wy de Touwen af; waer door 't Schip sigh eenighsins weer opreghtede. Ter dier tijd stonden wy in een wanhopigh gevaer. Echter bleeven de gedaghte persoonen hardneckigh in haeren haet, sonder sigh te willen laeten bevreedigen. In tegendeel, soo haest wy ons uyt onse nood verlost bevonden, begondense, in plaets van God te dancken, tot slaegen uyt te breecken. Jae, 't geveght wierd soo hevigh, datse malkander bynae vermoord hadden.

Dit is, hervatte Marinus, geen kwalijk toe-gepaste gelijkenis. En om de overeenkoming tussen 't een en 't ander noch groter te maken zo zal ik erbij doen dat wij in 't strijden en tegenstrijden gewaar worden de afbeelding van 't geen komt te vlieten uit de gewonde lichamen der om de zege vechtende betaalde; namelijk een rode bloedkleur; niet in een kleine, maar in een zeer grote menigte; misschien meer dan in een gehele veldslag vergoten wordt.

Wat 's dit, vroeg Juffer Honesta? Waar kwam zo veel bloed of deze zeldzaamheid vandaan? [62]

Ik zal u, antwoorde Marinus, haast te recht helpen. Al 't water wat door onze gedurige arbeid uit de pompen werd opgehaald had een bloedrode kleur aangenomen van 't Brazilië-hout zodat het enkel bloed scheen te zijn. In zo’ n angstig gevaar en onophoudelijke bezigheid bleven wij totdat wij eindelijk een goede wind kregen welke ons weer aan 't land der wilden bracht; daar wij noch niet ver af waren geweest. Ik heb al onze voorvallen op deze tocht in 't brede aangetekend; doch wil nu maar alleen kortverhalen de aanmerkelijkste dingen om des t' eerder tot de andere voorname zaken te mogen overgaan. Toen onze timmerman 't schip recht bekeek, bevond hij 't gans oud en van de wormen ten enenmale doorwroet. Echter wilde er de stuurman mee voort. Liet ook niemand aan land gaan dan enige weinige welke liever in Brazilië wilden blijven dans in zo’ n gevaar steken. Deze worden met de boot aangezet; en hij liet zulks gewillig to, opdat de voorraad, die niet zeer groot was, des te duurzamer mocht zijn. Hardnekkig wilde hij naar Frankrijk; wilde liever zijn leven in gevaar werpen dan zijn schip met de daarin zijnde hem toebehorende waren niet derwaarts brengen om 't verhoopte voordeel van zijn reis te mogen genieten.

Gewoonlijk gaat het zo, merkte Polylector hierop aan, dat de gierige meer zorgen voor de bekleding der levens dan voor 't leven zelfs: daar nochtans 't leven meer is dan de kleding en alle goederen der wereld. Om geld te mogen winnen stellen ze zich in doods-gevaar daar ze doch, wanneer se dood zijn, van 't geld geen voordeel kunnen hebben. Dwaze mensen zijn 't, die zeer veel in een spel bij zetten alleen op hoop van iets weinig te zullen bekomen.

Toen nu, vervolgde Marinus, 't schip weer verbeterd was, zo goed als geschieden kon, begaven wij ons andermaal in zee. Behalve dat wij zeer grote moeite vonden eer wij voorbij de gevaarlijcke klippen konden geraken sloegen ook de gehele januari door de golven en onstuimige winden ons onophoudelijk ginds en herwaarts. 't Water liep zulke wijze in ons schip dat wij iedere dag wel honderdmaal hadden moeten zinken indien wij niet gedurig zonder enige rust aan de pompen hadden gestaan. Met een onuitsprekelijke arbeid kwamen wij twintig [63] Franse mijlen weg voort. Toen zagen wij een woest eiland waarvan de omgang omtrent een halve Duitse mijl scheen te zijn. In 't voorbijvaren worden wij gewaar dat het ter rechterhand vol groene bomen stond, zonder aan te zien 't in de maand van januari was. Menigte van vogels waren erin; welke op onze masten en touwen gingen zitten. Als wij een goed deel van diegene welke wij gevangen hadden plukten vonden wij veel veren, maar weinig vlees. Twee mijlen verder zagen wij spitse steenklippen boven de zee uitsteken, Dit veroorzaakte in ons een grote vrees dat er ook wel verborgen mochten zijn; en dat ons zwakke schip eens daartegen zou mogen stoten. Indien dit geschied was zo hadden wij een korte dood gevonden en naderhand zo veel ellende niet behoeven uit te staan.

Zeker, viel juffer Honesta hierin, gij wekt mijn verlangen dapper op om te horen wat u bejegend mag zijn. 't Moet, als men zulke wijs spreekt ellendig gesteld zijn geweest.

Gedurig, hernam Marinus, moesten wij pompen: En in de ganse tijd van onze reis waarmee wij omtrent vijf maanden doorbrachten hebben wij behalve ’t gedachte eilandje geen land gezien. In 't eind van februariwaren wij op drie graden nabij de linie gekomen; en nu alreeds vijftien dagen op zee geweest; waarin onze voorraad vrij veel was verminderd; ofschoon wij 't derdedeel van onze weg nog niet hadden afgelegd. Om nu met die des te langer te mogen streken, zo doodden en aten wij een goed deel van onze meerkatten en papegaaien. Wat voor grote bezwaren men bij de evenaar moet uitstaan zal ik op een andere tijd kunnen verhalen. Als wij geleidelijk aan meer en meer de linie waren genaderd nam onze atuurman de Pools-hoogte door 't Astrolabium op de tiende der lentemaand; en bevond dat wij op even dezelfde dag toen de zon de gedachte linie had bereikt ook recht daar onder waren gekomen: wat als iets zeer zelden gebeurt kan worden aangemerkt. Licht kan gij bedenken wat voor een geweldige hitte wij hier moesten verdragen omdat wij de zon vlak boven 't hoofd hadden.

Evenwel, viel Honorius hierin, heb ik bij een voornaam schrijver gelezen dat enige Spanjaarden door zeker landschap van Peru trokken niet weinig verbaasd stonden, eensdeels omdat ze onder de evenaar sneeuw zagen ; ja, zelfs in zodanig [64] hoeveelheid dat ze zeer bezwaarlijk over de gebergten konden geraken; anderdeels en wel vooral omdat ze zo’n grote koude leden dat enige van hen sommige leden van hun lichaam afvroren. Histor. General. Ind. lib. 4 kapittel 126.

Hiervan, berichtte Marinus, kan ik niets met zekerheid zeggen, omdat ik te land niet veel onder de linie heb gewandeld. Maar ter zee wil ik u wel verzekeren dat ik geen sneeuw zag, geen koude gevoelde; maar wel een geweldig-brandende hitte. 't Valt mij echter niet zwaar te geloven dat in enige landschappen onder de linie (vooral als men volgens de gewoonte der zeevaart en wereldbeschrijvers daar onder betrekt alles wat binnen zes graden of negentig Duitse mijlen aan deze en gene zijde ervan ligt) daar hoge bergen worden gevonde, een tamelijk-harde koude zou kunnen zijn, voornamenlijck bij nacht.

't Is, begon Polylector hier, ten volle zeker dat het onder den evenaar niet altijd onlijdelijk heet; maar vaak en en in vele wegen de lucht gans gematigd, ook wel koud is. 't Was derhalve een grote dwaling der ouden meenden dat de verzengende wereldstreek of 't gewest van diegene die de zon jaarlijks over 't hoofd hadden onbewoonbaar was. Zij verstonden niet de wijsheid der Scheppe, die door de lengte der nachten, de koelheid van de dauw, het gedurige blazen van aangename winden, de menigte van springbronnen en tussenkomen van wolken dit deel der wereld zodanig heeft weten te matigen dat het voor mensen en dieren bewoonbaar is. De meerderheid of minderheid der hitte heeft zijn oorsprong niet alleen van de nabijheid van de zon, maar voornamelijk van de gelegenheid der plaatsen, stand der bergen, hoedanigheden der landen, winden, wateren, e.d. Derhalve zijn vele verbaasd geweest toen ze onder middellijn kwamen en de zon recht boven 't hoofd hebben de lucht zoeter, de hitte minder bevonden dans op de kusten van de Perzische zeeboezem. Reis des Bisschops van Beryte pagina 70. Maar hoor nu ook Acosta spreken, niet alleen van gematigdheid, maar zelfs van koude onder de linie. Toen ik, zei hij, naar Indien voer had ik mij volgens de Filosofische waan ingebeeld dat ik onder de linie Aequinoctiael komende de grote hitte niet zou kunnen verdragen. Doch mij bejegende recht het tegendeel. Want ik leed hier zodanige koude dat ik ter die [65] tijd (toen in lentemaand de zon in de Middellijn was) geweldig naar de zonnestralen verlangde. Ik en mijn reisgezellen leden hier grote koude, daar wij hadden gemeend een onlijdelijke hitte te zullen vinden. Daar is geen landschap in de wereld gematigder dan onder de linie. Echter gaet het niet overal gelijk. Nu is de lucht in 't midden wonderlijk gematigd, gelijk bij ons (in Spanje): Dan geweldig koud; als bij de Potosianen; ander wegen zeer heet als bij de Ethiopiërs en Maluchianen. De oorzaak welke hij hiervan aanwijss kunnen wij bij een andere gelegenheid verhalen en wat nader onderzoeken. Laat ons voor 't tegenwoordige 't vervolg der aangevangen ongelukkige schipvaart horen.

De West-Zuid-Westenwind, begon Marinus weer, hielp ons eindelijk uit deze onverdraaglijke-grote hitte. Maar toen rees een twist tussen een der hoofdlieden en de stuurman. Dit veroorzaakte dat niemand naar behoren zijn ambt meer waarnam. Op de zesentwintigste der lentemaand gebeurden 't dat de gedachte onze stuurman met een loshoofd beval alle zeilen uit te spannen; zonder acht te nemen op een voorhanden staande stormwind: Welke plotseling zodanig daarin sloeg dat ons schip op de ene zijde ging liggen tot boven aan de mast. De scheepstouwen, vogelkooien en vele niet goed vastgebonden zijnde pakken vielen in de zee. Weinig faalden er niet van dat ook wij niet al tezamen verdronken. Doch in aller haast sneden wij de touwen af; waardoor 't schip zich enigszins weer oprichtte. Ter die tijd stonden wij in een wanhopig gevaar. Echter bleven de gedachte personen hardnekkig in hun haat zonder zich te willen laten bevredigen. In tegendeel, zo gauw wij ons uit onze nood verlost bevonden begonnen ze, in plaats van God te danken, tot slagen uit te breken. Ja, 't gevecht werd zo hevig dat ze elkaar bijna vermoord hadden.

Een geringe verschillentheyd der gevoelens, merckte Polylector hier aen, een oneffen woord, een quaelijck-opgevattede meeningh, veroorsaeckt al dickmael in veele een fellen haet, waer van boosheyd (immers meerendeel) den oorsprongh is. Deese snoode hertstoght, nijd, twist, toorn, en begeerte van wraeck. Maer gemeenlijck drincktse selfs 't grootste gedeelte van haer eygen gif in. Onder d'ondeughden, seght eenen, is haet en nijd d'oudste; hovaerdy [66] de grootste; gulsigheyd de vuylste. Een boos dingh is't, yemand te haeten, om dat men eenigh leed van hem heeft gevoeld, of ontfangen meend te hebben; en dit is een gemeen quaed; maer noch booser, yemand leed te doen, om dat men hem haet; en dit geschied oock daeghlijcks. Alderboosst, yemand te haeten, om dat men hem leed toegevoeght heeft; en dit is den boosen aerd van veele. De Heere Christus heeft de Christenen alle haet, nijd en tweedraght verboden. Ondertusschen werden deese snoode ondeughden onder geene Volckeren des Weerelds stercker en algemeener gevonden, als onder de soo genoemde Christenen.

Eenige daegen hier nae, vervolghde Marinus, als de Wind niet weynigh bulderde, gingh de Timmerman met eenige Scheepskneghten beneden, in 't schip; 't selve met alle vlyt besightigende, om te Reeten, welcke hy vinden moght, te stoppen, en ons alsoo wat te verlossen van de geduerige seer groote moeyte des Pompens, waer meê wy dagh en naght beesigh moesten zijn. Terwijlse nu doende waren, brack'er een stuck Plancks uyt, van omtrent eene voet in de lenghte en breedte. Terstond drongh't Water met sulck een onstuymigheyd in't Schip, dat de gedaghte Bootsgesellen, om 'er niet van overstelpt te werden, in allerhaest nae boven snelden; laetende de Timmerman alleen beneden. By ons koomende, waerense soodanigh verschrickt, datse niet konden seggen, waer in 't gevaer bestond. Alleenlijck schreeuwdense luydkeels: 't Is met ons uyt! 't is gedaen! d'Overste, de Schipper, en de Stierman, deese uyterste nood vernoomen hebbende, wierpen terstond de Plancken, daer 't Schip meê gedeckt was, in de Zee, om de Boot dies te spoediger te konnen uyt-krijgen. Oock setteden wy buyten boort een goed deel Brazilien-hout, en andere Waeren, meer als thien duysend guldens waerdigh. De gemelde drie persoonen hadden voorgenoomen, 't Schip te willen verlaeten, en levens-reddingh in de Boot te soecken. Oock steldense hun besluyt in 't werck. Vermits nu meer andere haer wilden volgen, soo trock de Schipper, vreesende een al te swaere Vraght te sullen bekomen, sijnen Deegen uyt; keerde ons met geweld af, en dreyghde, te sullen afkappen d'armen van al de geene, welcke hem te naeby quaemen. Dus vonden wy ons midden op de woeste Zee, in een vol-water-loopend Schip; sonder Schipper, sonder Stierman, sonder Overste, sonder Boot, sonder hoop van levens-behoudingh. Echter braghten wy ons weer in gedaghten [67] onse eerstgeleedene Schipbreuck, uyt welcke d'Almaghtige ons genaedelijck had gereddet. Dit deed ons moed grijpen, om nae alle vermoogen 't sincken des Schips te vertraegen, schoon'er weynigh verwaghtingh van's doods-ontkoomingh was. Soo veel verrighteden wy, dat wy't gevaer noch ontworstelden. Onse Timmerman, schoon kleyn van persoon, had een grootmoedigh, onvertsaeghd hert in 't lijf. Hy deed niet gelijck d'andere sijne Verlaeters hadden gedaen, maer bleef beneeden; stack sijne Py in 't gat, en gingh'er met beyde sijn voeten op staen; doende alsoo't Water met al 't geweld en de swaerte sijns Ligchaems tegenstand; onaengesien hy, door de geweldige kraght des indringens, tot eenige maelen toe opgebeurd en afgestooten wierd. Degeene, welcke boven op 't Schip stonden, gelijck als verstomd door de schrick van d'ingebeeldede dood, riep hy met alle maght toe, datse hem Kleederen, Slaepmutsen, en andere tot stoppingh dienstige dingen souden toewerpen, om 't Water, soo veel doenlijck was, uyt te weeren; tot dat hy een Planck voor d'openingh sou geslaegen hebben. Dit wierd gedaen; en dus bevonden wy ons, door sijne vlyt, uyt de kaecken des doods gereddet. Ter dier tijd waeren wy noch ruym duysend Fransche mijlen van de Haven, nae welcke onse Reys was aengeleght. Van doe af aen hadden wy sulcke quaede, wederwaerdige Winden, dat wy nu West, dan Oost-zuyd-oost wierden gedreeven, daer wy doch nae 't Suyden moesten. Boven dien verdwaelde onse Stierman, wijl hy in sijne konst niet seer vast gingh. Wij wisten derhalven niet, waer heenen wy voeren, tot dat wy quaemen onder de Kreefts-Sonne-keer-kringh. Behalven al deese swaere ongemacken moesten wy vijfthien daegen langh suckelende vaeren door seecker slagh van Kruyd, of Gras, 't welck boven op de Zee dreef. 't Lagh soo gantsch dick op een, dat wy gewisselijck daer in hadden moeten blijven steecken, indien wy 't niet somtijds met Bijlen van een gehouwen, en alsoo 't Schip een wegh geopend hadden. Vermits nu dit Gras en de Zee een seldsaem en droevigh aensien gaf, soo meenden wy, in eenigh Moeras te zijn geraeckt; en dat veellight een of meer Eylanden ontrent ons moghten leggen: Doch als wy 't Dieploot uytwierpen, met een Touw van vijf honderd vademen lenghte, soo konden wy daer meê noch geen grond bereycken; en moesten derhalven wel geloven, dat wy op de Zee sworven. Dit Gras, of Kruyd, is geelaghtig, gelijck Hoy. De Blaederen zijn als die van de Wijnruyt, met eenige Besiën, em [68] lange Veeselen, waer mee't aen malkander hanghd. Anders is 't sonder Wortel, en dus drijft het op't Water. Oock sagh ick hier eenigh ruyght op de Zee swemmen, van een roode verwe; zijnde bynae de Hanekammen gelijckvormigh; en seer schaedlijck wanneer men 't aenraeckt. Want soo haest men 't aentastede, swollen de handen op, met een vyerige ontsteekingh. Op wat voor een wijs dit Kruyd boven op de Zee sonder Wortel kan groeyen, is my onbekend.

'k Heb, berightede Polylector, in 't tweede deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen pag. 1075. yets van deese Gras-zee gesproocken; te weeten, datse eenige Daghreysen langh is: Dat d'oppervlackte des Waters gantschlijck werd bedeckt van dit Kruyd; 't welck niet aen de grond is geheght, maer gintsch en herwaerts drijfd; sigh boven de Zee ontrent vijf spannen hooghte verheffende: Dat men niet weet waer 't vandaen magh komen; temeer, wijl'er, voor soo veel bekend is, noch Land noch Eyland ontrent; en 't Africaensche Strand meer als vier honderd mijlen daer van daen leght. Dat het in de grond der Zee sou wassen, en van daer op schieten, hou ick ter gedaghter plaets niet waerschijnlijck te zijn; eerst, om dat men dan wel eenige wortelkens daer aen gewaer sou werden; welcke men noyt heeft vernoomen. Daer nae, wijl in dit Gewest de Wind niet soo hard waeyd, datse soo een groote meenighte Kruyds van de grond sou konnen afscheuren. Jae, schoon 't al op 't felste moght stormen, soo is echter de Zee onder gerust en stil. De geleegenheyd liet doemaels niet toe, breeder hier van te handelen. Derhalven sal ick nu noch yets tot deese stof doen. Deese Gras-zee schijnd als een lustige Beemd; behalven dat 't Kruyd wat geelaghtigh is. Maer ofse wel een aengenaeme aenschouwingh heeft, soo veroorsaecktse echter de Zeevaerende een seer sleght kortswijl, vermits men 'er seer langhsaem kan doorkomen. Dit Zeekruyd, Sargazo van de Spaenjaerden, en Zee- kroost van de Nederlanderen geheeten, drijft by de soo genoemde Vlaemsche Eylanden, en neemd sulck een groote ruymte der Zee in, dat men deselve ter dier plaets voor een groot Land, en niet voor Water sou houden. 't Begind sigh te vertoonen op den twintighsten, en gaet geduerigh voort tot den vierendertighsten Graed; maeckende een lenghte van meer als tweehonderd Duytsche mijlen weghs; overal dick en vol, soo dat men gantsch groote aen malkander leggende Eylanden schijnd te sien. Men kan 'er geen [69] Water, door gewaer worden; en sonder een stercke Wind is 'er niet door te worstelen. Die nae Indien gaen, komen 'er niet by; wijl dan de Scheepen dighter by de Kust heenen loopen. Maer op de terugge-keeringh uyt Indien geraeckt men 'er in. Histor. General. Ind. lib. 1. cap. 16. Linschooten Itinerarium, eerste deel, cap. 95. fol. 142. Quirinus de Herb. terr. &. Mar. pag. 101. Gelhusii Geograph. pag. 111. 'k Had geseght, uyt verscheydene berighten, dat 'er, voor soo veel men weet, noch Land noch Eyland ontrent leght. Maer de Heer Thevenot, die op den aghtentwintighsten der Wintermaend des Jaers 1655. by dit Kruyd quam, schrijft, dit eene der Teeckenen te zijn, dat men sigh dight by 't Land van Indien bevind; jae niet verder als veertigh of vijftigh Fransche mijlen daer van daen is; doch hy spreeckt hier van 't Sargoza in een ander Gewest; waer van wy hier na konnen gewagh maecken. Hy voeght 'er by, dat men 't in overvloed vind ontrent Brasil. Dat de steel deeses Kruyds dun, swartaghtigh, en buyghsaem als hayr is. Dat de bladeren zijn langhaghtigh, smal, en een weynigh getandet, of ingekerfd. Dat men behalven deese Blaederen aen de Steel siet verscheydene kleyne, heldere, doorschijnende en morwe Besiën. Thevenot Reysen, tweede deel, pag. 325. Even 't selve beright geeft ons Melchior Blum, in sijn' Americanische Reise-beschreibung pag. 257.: Die, vermits'er een groote kalmte op Zee was, twintigh dagen langh moest suckelen, eer 't Schip, waer in hy voer, daer door kon geraecken: Geduerende welcken tijd hy gelegenheyd genoegh had, om nauwkeurigh op 't selve aght te slaen, en alles vlytigh aen te mercken.

Een gering verschil der gevoelens, merkte Polylector hieraan, een oneffen woord, een kwalijk-opgevatte mening veroorzaakt al vaak in vele een felle haat waarvan boosheid (immers meeste deel) de oorsprong is. Deze snode hartstocht, nijd, twist, toorn en begeerte van wraak. Maar gewoonlijk drinkt ze zelf 't grootste gedeelte van zijn eigen gif in. Onder de ondeugden, zegt een, is haat en nijd de oudste; hovaardij [66] de grootste; gulzigheid de vuilste. Een boos ding is iemand te haten omdat men enig leed van hem heeft gevoeld of ontvangen meent te hebben; en dit is een algemeen kwaad; maar noch bozer iemand leed te doen omdat men hem haat; en dit geschiedt ook dagelijks. Aller booste iemand te haten omdat men hem leed toegevoegd heeft; en dit is den boze aard van vele. De Heer Christus heeft de Christenen alle haat, nijd en tweedracht verboden. Ondertussen worden deze snode ondeugden van diegene volkeren der wereld sterker en algemener gevonden als onder de zo genoemde Christenen.

Enige dagen hierna, vervolgde Marinus, toen de wind niet weinig bulderde ging de timmerman met enige scheepsknechten beneden in 't schip; het met alle vlijt te bezien om de reten, welke hij vinden mocht, te stoppen en ons alzo wat te verlossen van de gedurige zeer grote moeite van het pompen waarmee wij dag en nacht bezig moesten zijn. Omdat ze nu doende ware, brak er een stuk plank uit van omtrent een voet in de lengte en breedte. Terstond drong 't water met zo’ n onstuimigheid in 't schip dat de gedachte bootsgezellen om er niet van overstelpt te worden in alle haast naar boven snelden; lieten de timmerman alleen beneden. Toen ze bij ons kwamen waren ze zodanig verschrikt dat ze niet konden zeggen waarin 't gevaar bestond. Alleen schreeuwden ze luidkeels: 't Is met ons uit! 't Is gedaan! De overste, de schipper, en de stuurman die deze uiterste nood vernomen hebben wierpen terstond de planken daar 't schip mee gedekt was in de zee om de boot des te spoediger te kunnen uitkrijgen. Ook zetten wij buiten boord een goed deel Brazilië-hout en andere waren, meer dan tienduizend guldens waard. De gemelde drie personen hadden voorgenomen 't schip te willen verlaten en leven-redding in de boot te zoeken. Ook stelden ze hun besluit in 't werk. Vermits nu meer andere ze wilden volgen zo trok de schipper die vreesde een al te zware vracht te zullen bekomen zijn degen uit; keerde ons met geweld af en dreigde te zullen afkappen de armen van al diegene welke hem te nabij kwamen. Dus vonden wij ons midden op de woeste zee, in een vol-water-lopend schip; zonder schipper, zonder stuurman, zonder overste, zonder boot, zonder hoop van leven-behoud. Echter brachten wij ons weer in gedachten [67] onze eerst geleden schipbreuck waaruit de Almachtige ons genadig had gered. Dit deed ons moed grijpen om naar alle vermogen 't zinken der schipste vertragen, ofschoon er weinig verwachting van dood-ontkomen was. Zo veel verrichten we dat we 't gevaar noch ontworstelden. Onze timmerman, ofschoon klein van persoon, had een grootmoedig, onversaagd hart in 't lijf. Hij deed niet gelijk de andere zijn verlaters hadden gedaan, maar bleef beneden; stak zijn pij in 't gat en ging er met beide zijn voeten op staan; deed alzo 't water met al 't geweld en de zwaarte van zijn lichaam tegenstand; zonder aan te zien dat hij door de geweldige kracht der indringen, tot enige malen toe opgebeurd en afgestoten werd. Degene welke boven op 't schip stonden, gelijk als verstomd door de schrik van de ingebeeldede dood, riep hij met alle macht toe dat ze hem kleren, slaapmutsen en andere tot stopping dienstige dingen zouden toewerpen om 't water zo veel het te doen was uit te weren; totdat hij een plank voor de opening zou geslagen hebben. Dit werd gedaan; en dus bevonden wij ons, door zijn vlijt, uit de kaken der dood gered. Ter die tijd waren wij noch ruim duizend Franse mijlen van de haven naar die onze reis was aangelegd. Van toen af aan hadden wij zulke kwade wederwaardige winden dat wij nu West, dan Oost-Zuid-oost worden gedreven daar wij doch naar 't Zuiden moesten. Bovendien verdwaalde onze stuurman, omdat hij in zijn kunst niet zeer vast ging. Wij wisten derhalve niet waarheen wij voeren totdat wij kwamen onder de Kreeft-Zonskeerkring. Behalve al deze zware ongemakken moesten wij vijftien dagen lang sukkelende varen door zeker slag van kruid of gras wat boven op de zee dreef. 't Lag zo gans dik opeen dat wij zeker daarin hadden moeten blijven steke, indien wij 't niet somtijds met bijlen vaneen gehouwen en alzo 't schip een weg geopend hadden. Vermits nu dit gras en de zee een zeldzaam en droevig aanzien gaf zo meenden we in enig moeras te zijn geraakt; en dat mogelijk een of meer eilanden omtrent ons mochten liggen: Doch als wij 't dieplood uitwierpen met een touw van vijfhonderd vademen lengte zo konden wij daarmee noch geen grond bereiken; en moesten derhalve wel geloven dat wij op de zee zwierven. Dit gras of kruid is geelachtig gelijk hooi. De bladeren zijn als die van de wijnruit met enige bessen en [68] lange vezels waarmee 't aan elkaar hangt. Anders is 't zonder wortel en aldus drijft het op 't water. Ook zag ik hier enig ruigte op de zee zwemmen van een rode kleur; was bijna de hanenkammen gelijkvormig; en zeer schadelijk wanneer men 't aanraakt. Want zo gauw men ’t aantastte zwollen de handen op met een vurige ontsteking. Op wat voor wijze wijs dit kruid boven op de zee zonder wortel kan groeien is mij onbekend.

Ik heb, berichtte Polylector, in 't tweede deel van mijn Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderen-waardige dingen pagina 1075 iets van deze gras-zee gesproken; te weten dat ze enige dagreizen lang is: Dat de oppervlakte der water gans wordt bedekt van dit kruid; wat niet aan de grond is gehecht, maar ginds en herwaarts drijft; zich boven de zee omtrent vijf spannen hoogte verheft: Dat men niet weet waar 't vandaan mag komen; te meer omdat er, voor zo veel bekend is, noch land noch eiland omtrent; en 't Afrikaanse strand meer dan vierhonderd mijlen daarvandaan ligt. Dat het in de grond der zee zou groeien en van daarop schieten hou ik ter gedachte plaats niet waarschijnlijk te zijn; eerst, omdat men dan wel enige worteltjes daaraan gewaar zou worden; welke men nooit heeft vernomen. Daarna, omdat in dit gewest de wind niet zo hard waait dat ze zo’n grote menigte kruid van de grond zou kunnen afscheuren. Ja, ofschoon 't al op 't felste mocht stormen zo is echter de zee onder gerust en stil. De gelegenheid liet toen niet toe breder hiervan te handelen. Derhalve zal ik nu noch iets tot deze stof doen. Deze gras-zee schijnt als een lustige beemd; behalve dat 't kruid wat geelachtig is. Maar of ze wel een aangename aanschouwing heeft zo veroorzaakt ze echter de zeevarende een zeer slecht tijdverdrijf vermits men er zeer langzaam kan doorkomen. Dit zee-kruid, Sargazo van de Spanjaarden en zee- kroos van de Nederlanders geheten, drijft bij de zo genoemde Vlaamse eilanden en neemt zo’ n grote ruimte der zee in dat men die ter die plaats voor een groot land en niet voor water zou houden. 't Begint zich te vertonen op den twintigste en gaat gedurig voort tot de vierendertigsten graad; maakt een lengte van meer dan tweehonderd Duitse mijlen weg; overal dik en vol zodat men gans grote aan elkaar liggende eilanden schijnt te zien. Men kan er geen [69] water door gewaar worden; en zonder een sterke wind is er niet door te worstelen. Die naar Indien gaan komen er niet bij; omdat dan de schepen dichter bij de kust heen lopen. Maar op de terugkeer uit Indien geraakt men erin. Histor. General. Ind. lib. 1 kapittel 16. Linschooten Itinerarium, eerste deel, kapittel 95. fol. 142. Quirinus de Herb. terr. &. Mar. pagina 101. Gelhusii Geograph. pagina 111. Ik had gezegd uit verscheiden berichten dat ervoor zo veel men weet, noch land noch eiland omtrent ligt. Maar de heer Thevenot die op de achtentwintigste der wintermaand van het jaar 1655 bij dit kruid kwam schrijft dit een der tekens te zijn dat men zich dicht bij 't land van Indien bevindt; ja, niet verder dan veertig of vijftig Franse mijlen daarvandaan is; doch hij spreekt hiervan 't Saragossa in een ander gewest; waarvan wij hie na kunnen gewag maken. Hij voegt erbij dat men 't in overvloed vindt omtrent Brazilië. Dat de steel van dit kruid dun, zwartachtig en buigzaam als haar is. Dat de bladeren zijn langachtig, smal en een weinig getand of ingekerfd. Dat men behalve deze bladeren aan de steel ziet verscheidene kleine heldere, doorschijnende en murwe bessen. Thevenot Reysen, tweede deel, pagina 325. Even hetzelfde bericht geeft ons Melchior Blum in zijn Amerikanische Reise-beschreibung pagina 257.: Die, vermits er een grote kalmte op zee was twintig dagen lang moest sukkelen eer 't schip waarin hij voer daardoor kon geraken: Gedurende welke tijd hij gelegenheid genoeg had om nauwkeurig op hetzelfde acht te slaan en alles vlijtig aan te merken.

Is, vraeghde Honorius, soo een geweldigh-groote meenighte van Kruyd gantschlijck sonder gebruyck voor de menschen? Is 't maer alleen voor onnut Ruyght te houden?Neen gewisselijck, antwoordede Polylector. Soo wel de Hollandsche als de Portugeezsche Schiplieden neemen 'er soo veel van als haer goed dunckt; weycken 't, en koocken 't in Water. Daer nae nuttigense 't selve, tot vervarsschingh; oock als een seer dienstigh middel tegens de verstoppingh des Menschlijcken Waters, hebbende daer ontrent een saghtlijck-afdrijvende werckingh. Geen smaeck werd men'er aen gewaer, als alleen die van de soutigheyd, welcke het van 't Zeewater heeft aengenoomen. Piso, Histor. Natur & Med. Ind. Occident. fol. 266. Michaëlides de Navigat. pag. 97. Welcke laetstgenoemde Schrijver getuyght, dat seecker Bootsgesel [70] een kleyn Vaetje met dit Sargazo vulde, Zee-water daer op deed, en 't selve soo meê nae huys braght. Korts nae sijn' aenkomst vernam hy, dat een aensienlijck Koopman, die, onaengesien alle aengewendede middelen, in seven dagen tijds sijn Water niet had konnen lossen, in 't uyterste doods-gevaer lagh. Hy braght hem derhalven van dit Kruyd; 't welck hy nuttighde op de gedaghte wijs; en ontrent veerthien of sesthien uyren daer nae sijn Water begon te maecken. Dies hy deesen Bootsgesel vereerde met een geschenck van dertigh Rijcksdaelders. Item Michaëlides pag. 94. In sulck een ongelegenheyd kan men, naest God, sijne toevlught neemen tot een ander welbeproefd en ten vollen gewis middel, van een gantsch spoedige en krachtigh-afsettende werckingh; te weeten, alleen een weynigh wel-rijp Clissen-zaed. Hoe 't ingenoomen moet werden, sal ick u, als gy 't begeerd, wel bekent maecken. Dat het meergedaght Zeekruyd geenssins een vaste Wortel heeft, blijckt genoeghsaem daer uyt, wijl 't van de wind beweeghd zijnde, gintsch en herwaerts drijft; laetende sigh nu hier dan daer sien. 't Werd gequeeckt en onderhouden van eene daer rondom sweevende voghtigheyd. De daer aen zijnde Steel is somtijds vijftigh voeten langh. De blaederen staen vier of vijf Palmen ('t sullen groote Palmen, of spannen zijn) boven 't Water; sigh tot deese hooghte uytbreydende over d'oppervlackte: Door welcke uytbreydingh der Blaederen de swaerte van de Steel 't Kruyd niet kan doen sincken. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 1 cap. 2. § 7. Gelhusii Geographia pag. 232. De Heer Thevenot, op de voor heenen aengewesene plaets, houd het daer voor, dat dit Kruyd in meenighte groeyd aen de Klippen in de Zee; doch door een Stormwind daer afgeruckt zijnde, dus op 't Water koomd te drijven.

Laet nu, seyde Juffer Honesta, onse Vriend Marinus weer voortgaen, om uyt deese moeylijcke Gras-Zee te geraecken. 'k Wil vertrouwen, dat sijne tegenspoeden nu haest een eynd sullen krijgen. 'k Heb alreeds soo veel gehoord, dat ick geerne mijn Zegel sou willen hangen aen 't Fransche Spreeckwoord; luydende: Daer is geen beeter leven als t'huys te blijven, en kool in sijnen Hof te planten.

Al de tot noch toe verhaelde ongevallen onser Reys, hervattede Marinus weer, zijn gelijck als Roosen tegens de Doornen, welcke wy daer nae moesten gevoelen: Sijn maer den aenvangh der Nood, die ons noch stond uyt te staen; en alleen 't Voorspel van een jammerlijck, echter noch voor my en sommige andere Bly-eyndend' Treurspel [71] Nae dat wy door dese Mos-aghtige Zee waeren gesuckeld, vreesden wy niet weynigh voor Zee-rovers; derhalven wy ons Geschut en ander Geweer, klaer maeckten, tot tegenstand. Maer even hier door ontstond ons weer een nieuw Onheyl. Want als onse Constapel, of Busschieter, 't natgewordene Buskruyd by 't Vyer had geset, om te droogen, liet hy 't soo langh daer by staen, dat 't Vat door-heet wierd: Waer op 't gedaghte Kruyd in brand geraeckte. De Vlam sloegh door ons geheele Schip. Weynigh feylden 'er aen, dat wy niet gesaementlijck door dit ongeval verdierven, wegens 't Peck en de Teer, waer meê de Scheepsplancken allerweegen waeren besmeerd. Eenige Touwen des Schips wierden gantschlijck versenghd, en drie Bootsgesellen jammerlijck beschaedighd; soo dat oock eenen der selve sommige daegen daer nae overleed. Had ick mijnen Hoed niet op 't geswindste voor mijn aengesight gehouden, 't sou buyten twijffel t'eenemael geschonden zijn geweest. Nu verloor ick maer alleen 't Hayr; en mijn ooren wierden vry wat gebrand. Nae soo veelerley seer groote uytgestaene gevaeren vielen wy van den Regen in de Sloot. Plotslijck wierd ons onttrocken de helft van't daeghlijcks deel onser spijs, alhoewel de geheele portie voorheenen ons kleyn genoegh had gevallen. Wy waeren nu noch vijf honderd Franse mijlen weghs van Franckrijck af. Niet alleen d'onweeren hadden ons sulck een lange Reys veroorsaeckt; maer oock seer veel had daer toe geholpen, dat onse Stierman een gantsch verkeerde loop had genoomen. Waer door wy, doe wy meenden de Spaensche Kust te sullen naerderen, ons bevonden aan d'Eylanden Essoreis, noch drie honderd Fransche mijlen daer van daen. Door deese dwaelingh geraeckten wy in sulck een nood, dat wy op 't eynd der Grasmaend geen leeftoght meer overigh hadden. Onse laetste Voorraed en toevlught was, dat wy onse Spijskamer uytvaeghden, om 't geen te vooren misschien verwaerloosd of gevallen moght zijn, by een te schrabben. Doch wy vonden meer Wormen en Muysendreck, als Brood kruymelen. Echter vergaederden wy op 't vlytighste dit t'saemenschraepsel; deelden 't getrouwlijck onder malkander uyt, en maeckten'er een Bry van, swarter en bitterder als Roed. Lightlijck kond ghy bedencken, wat voor een aengenaeme leckerny dit zijn moest. Die nu noch eenige Meirkatten of Papegayen hadden, verschoonden deselve niet meer, maer doodedense en atense; gelijck d'andere alreedts te vooren hadden gedaen. [72] Wat! borst Juffer Honesta hier los; Meirkatten, dat vuyle goed, gegeeten! Op sulcke Gereghten wou ick niet gaerne te gast gaen.

Ick oock niet, liet Polylector hier op hooren, als ick wat anders bekoomen kon; insonderheyd niet, als ick aen een Tafel kon sitten, voorsien met soodanige goede Spijsen, als 't u geliefd heeft, hier voor ons te doen opdisschen. Evenwel was dit noch al vry lecker gesmuld, en Martens-avond gehouden, in vergelijckingh der dingen, welcke andere, in hongersnood, hebben genuttighd.

En oock wy, gingh Marinus voort. Geluckigh waren wy geweest, indien wy daeghlijcks maer een half kopje van deese Bry-Compost hadden mogen genieten. 't Gebreck wierd soo groot, dat twee onser Scheeps-kneghten in 't begin der Bloeymaend door honger stierven, en in de Zee wierden begraeven, volgens Zeevaerers gewoonte. Behalven deese swaere ellende des Hongers wierden wy van d'Onweeren en Golven sulckerwys geplaeghd, dat wy al de Seylen moesten neerlaaten, en 't Roer vast binden; waer door wy geen voortgangh konden hebben, tot bevoorderingh onses weghs. Daerenboven waeren wy soo gantsch afgemat en flauw, dat wy 't Schip niet meer vermoghten te regeeren; maer 't selve opgaven aen 't geweld der Winden en Baeren. Eensdeels door d'onstuymigheyd der Zee, andersdeels door onse swackheydt, hadden wy nu in een lange tijd niet een eenigh Vischje konnen vangen, schoon 't uyterste gebreck ons trof. Kortlijck, schielijck overviel ons de honger; en seer langh duerde deselve. Van buyten wierden wy aengevoghten door de golven; van binnen door't indringend Water. Ter dier tijd righteden wy, met een sonderlingen ernst, onse Gebeden en Geloften tot den Almaghtigen; wiens goedertierene barmhertigheyd wy nu al dickmael hadden ervaeren: Die ons oock wonderbaerlijk in onse bittere Hongersnood onderhield: En op wien wy ons vertrouwen stelden: Verwaghtende dat hy, die alleen alle gevaeren afwenden, d'onweeren stillen, en in den tijdt des Gebrecks sonder brood voeden kan oock hier een goede uytkoomst sou geeven. Alhoewel wy ons nu soodaenigh verhongerd en uytgeteerd bevonden, dat wy noch kraght noch lust hadden, om 't Schip te bestieren, soo wendeden wy echter d'uyterste vlyt aen, om yets te moogen bekoomen voor onse leedige Buycken, wat het oock zijn mocht. Sommige koockten stucken uyt de huyd des Diers Tapiroussou; doch te vergeefs, wijlse oneetbaer hard [73] bleven. Andere briedense op koolen: deeden 't buytenste verbrandede met Messen daer af; en dan kondense deselve noch knauwen. 'k Had, voor mijn deel, twee Schilden van deese Huyden meê uyt Brazil genoomen, om deselve voor een Rariteyt in Franckrijck te brengen: Doch sy moesten my nu hier dienen tot tegenstand des alderwreedsten vyands, de honger.

Eer ghy voortgaet, seyde Honorius, moet ghy my kortlijck bekend maecken, wat Tapiroussou voor een Americaensch Gediert' is?

't Is, berightede Marinus, 't gemeenste Wild in Brazil. 't Heeft bynae de gedaente van een Koe, met langh, roodaghtigh hayr. De grootte is oock als die van een Koe; doch 't is sonder Hoornen, en heeft een teederder hals. Voorts heeft het lange hangende ooren, dunne beenen, en hoorn aen de voeten. Eenige meenen, dat het sou voortkoomen uyt de vermengingh van een Koe met een Esel; doch sy dwaelen hier in; want 't is beyde deese Geslaghten ongelijck. De Staert is gantsch kort. Veele hebben'er gantsch geen. De Wilde schieten deese Dieren dood met haere Pijlen; of vangense in een gegraevene Kuyl; of wetense te bekomen in Vallen, van haer ten dien eynde gantsch meesterlijck toegeright. Seer hoogh aghtense haer, weegens de Huyd. Soo haest se deselve hebben afgevild, snydense 't ruggedeel gantsch rond; droogen 't in de Son, en maecken 'er dus Schilden van, so groot als de Boodem van een taemlijck Vat. In haer' Oorlogen stellense deese Schilden tegens de Pijlen haerer vyanden. Want door 't gedaghte droogen in de Son, werdense soo hard, dat'er geen Schight, schoon met alle maght van een sterck-gespannene Boogh afgeschooten, kan doordringen. 't Vleesch heeft de smaeck van dat der Ossen. Lerii Schiffahrt nach Brazil, cap. 11. fol. 154. Glimmerus de Animal. Americ. pag. 206.

Is, vroeg Honorius, zo’n geweldig-grote menigte van kruid gans zonder gebruik voor de mensen. Is 't maar alleen voor onnut ruigte te houden? Neen zeker, antwoorde Polylector. Zo wel de Hollandse als de Portugese schiplieden nemen er zo veel van als ze goed dunkt; weken 't en koken 't in water. Daarna nuttigen ze hetzelfde tot verversing; ook als een zeer dienstig middel tegen de verstopping der menselijke waters, heeft daar omtrent een zacht-afdrijvende werking. Geen smaak wordt men eraan gewaar, dan alleen die van de zoutigheid welke het van 't zeewater heeft aangenomen. Piso, Histor. Natur & Med. Ind. Occident. fol. 266. Michaëlides de Navigat. pagina 97. Welke laatstgenoemde schrijver getuigt dat zeker bootsgezel [70] een klein vaatje met dit Saragossa vulde, zeewater daarop deed en hetzelfde zo mee naar huis bracht. Kort na zij aankomst vernam hij dat een aanzienlijk koopman die zonder aan te zien alle aangewende middelen in zeven dagen tijd zijn water niet had kunnen lossen, in 't uiterste doods-gevaar lag. Hij bracht hem derhalve van dit kruid; wat hij nuttigde op de gedachte wijze; en omtrent veertien of zestien uren daarna zijn water begon te maken. Dues hij deze bootsgezel vereerde met een geschenk van dertig rijksdaalders. Item Michaëlides pagina 94. In zo’ n ongelegenheid kan men, naast God, zijn toevlucht nemen tot een ander welbeproefd en ten volle gewis middel van een gans spoedige en krachtig-afzettende werking; te weten, alleen een weinig goed-rijp klissen-zaaad. Hoe 't ingenomen moet worden zal ik u als gij 't begeert wel bekend maken. Dat het meer gedachte zee-kruid geenszins een vaste wortel heeft blijkt voldoende daaruit omdat 't van de wind bewogen wordt ginds en herwaarts drijft; laat zich nu hier dan daar zien. ’t Wordt gekweekt en onderhouden van eee daar rondom zweeende vochtigheid. De daaraan zijnde steel is somtijds vijftig voeten lang. De bladeren staan vier of vijf palmen ('t zullen grote palmen of spannen zijn) boven 't water; zich tot deze hoog uitbreiden over de oppervlakte: Door uitbreiding der bladeren kan de zwaarte van de steel 't kruid niet laten zinken. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 1 kapittel 2. § 7. Gelhusii Geographia pagina 232. De heer Thevenot op de voorheen aangewezen plaats houdt het daarvoo, dat dit kruid in menigte groeitd aan de klippen in de zee; doch door een stormwind daar afgerukt is en dus op 't water komt te drijven.

Laat nu, zei juffer Honesta, onze vriend Marinus weer voortgaan om uit deze moeilijke gras-zee te geraken. Ik Wil vertrouwen, dat zijn tegenspoeden nu gauw een eind zullen krijgen. Ik heb alreeds zo veel gehoord dat ik graag mijn zegel zou willen hangen aan ’t Franse spreekwoord; luidt: daar is geen beter leven dan thuis te blijven en kool in zijn hof te planten.

Alle tot nog toe verhaalde ongevallen van onze reis, hervatte Marinus weer, zijn gelijk als rozen tegen de doornen, welke wij daarna moesten voelen: zijn maar de aanvang der nood die ons noch stond uit te staan; en alleen 't voorspel van een jammerlijk, echter noch voor mij en sommige andere blij-geëindigd treurspel [71] na dat wij door deze mosachtige zee waren gesukkeld vreesden wij niet weinig voor zeerovers; derhalve wij ons geschut en ander geweer klaar maakten tot tegenstand. Maar even hierdoor ontstond ons weer een nieuw onheil. Want toen onze aanvoerder of busschieter ’t nat geworden buskruit bij 't vuur had gezet om te drogen liet hij 't zo lang daarbij staan dat 't vat door-heet werd: Waarop 't gedachte buskruit in brand raakte. De vlam sloeg door ons gehele schip. Weinig feilden eraan dat wij niet gezamenlijk door dit ongeval verdierven vanwege 't pek en de teer waarmee de scheepsplanken allerwegen waren besmeerd. Enige touwen van het schip worden gans verzengd en drie bootsgezellen jammerlijk beschadigd; zodat ook een ervan sommige dagen daarna overleed. Had ik mijn hoed niet op 't gezwindste voor mijn aangezicht gehouden 't zou zonder twijfel ten enenmale geschonden zijn geweest. Nu verloor ik maar alleen 't haar; en mijn oren worden vrij wat gebrand. Na zo velerlei zeer grote uitgestane gevaren vielen wij van de regen in de sloot. Plotseling werd ons onttrokken de helft van 't dagelijks deel onze spijs, alhoewel de gehele portie voorheen ons klein genoeg had gevallen. Wij waren nu noch vijfhonderd Franse mijlen weg van Frankrijk af. Niet alleen de onweren hadden ons zo’ n lange reis veroorzaakt; maar ook zeer veel had daartoe geholpen dat onze stuurman een gans verkeerde loop had genomen. Waardoor wij toen wij meenden de Spaanse kust te zullen naderen ons bevonden aan de eilanden Essoreis, noch driehonderd Franse mijlen daarvandaan. Door deze dwaling geraakten wij in zo’ n nood dat wij op 't eind der grasmaand geen leeftocht meer over hadden. Onze laatste voorraad en toevlucht was dat wij onze spijskamer uitveegden om 't geen tevoren misschien verwaarloosd of gevallen mocht zijn bijeen te schrabben. Doch wij vonden meer wormen en muizendrek dan broodkruimels. Echter verzamelden wij op 't vlijtigste dit tezamen schraapsel; deelden 't getrouw onder elkaar uit en maakten er een brij van, zwarter en bitterder dan roet. Licht kan gij bedenken wat voor een aangename lekkernij dit zijn moest. Die nu noch enige meerkatten of papegaaien hadden, verschoonden die niet meer, maar doodden ze en aten ze; gelijk de andere alreeds tevoren hadden gedaan. [72] Wat! Barste juffer Honesta hier los; Meerkatten, dat vuile goed gegeten! Op zulke gerechten wilde ik niet graag te gast gaan.

Ik ook niet, liet Polylector hierop horen, als ik wat anders bekomen kon; vooral niet als ik aan een tafel kon zitten voorzien met zodanige goede spijzen als 't u geliefd heeft hier voor ons te doen opdissen. Evenwel was dit noch al vrij lekker gesmuld en Maartens-avond gehouden in vergelijking der dingen welke andere in hongersnood hebben genuttigd.

En ook wij, ging Marinus voort. Gelukkig waren wij geweest indien wij dagelijks maar een half kopje van deze brij-compost hadden mogen genieten. 't Gebrek werd zo groot dat twee van onze scheeps-knechten in 't begin der bloeimaand door honger stierven en in de zee worden begraven volgens zeevaarders gewoonte. Behalve deze zware ellende van honger worden wij van de onweren en golven op zo’n wijze geplaagd dat wij alle zzeilen moesten neerlaten en 't roer vast binden; waardoor wij geen voortgang konden hebben tot bevordering van onze weg. Daarboven waren wij zo gans afgemat en flauw dat wij 't schip niet meer vermochten te regeren; maar hetzelfde opgaven aan 't geweld der winden en baren. Eensdeels door de onstuimigheid der zee, anderdeels door onze zwakheid hadden wij nu in een lange tijd niet een enig visje kunnen vangen ofschoon 't uiterste gebrek ons trof. Kort, schielijk overviel ons de honger; en zeer lang duurde die. Van buiten worden wij aangevochten door de golven; van binnen door 't indringend water. Ter die tijd richten wij, met een bijzondere ernst, onze gebeden en geloften tot de Almachtige; wiens goedertieren barmhartigheid wij nu al vaak hadden ervaren: Die ons ook wonderbaarlijk in onze bittere hongersnood onderhield: En op wie wij ons vertrouwen stelden: Verwachten dat hij die alleen alle gevaren afwenden, de onweren stillen en in de tijd het gebrek zonder brood voeden kan ook hier een goede uitkomst zou geven. Alhoewel wij ons nu zodanig verhongerd en uitgeteerd bevonden dat wij noch kracht noch lust hadden om 't schip te besturen, zo wenden wij echter de uiterste vlijt aan om iets te mogen bekomen voor onze leige buikken, wat het ook zijn mocht. Sommige kookten stukken uit de huid van het dier Tapiroussou; doch tevergeefs, omdat ze oneetbaer hard [73] bleven. Andere braden ze op kolen: deeen 't buitenste verbrandde met messen daar af; en dan konden ze die noch knauwen. Ik had voor mijn deel twee schilden van deze huiden mee uit Brazilië genomen om die voor een rariteit in Francrijk te brengen: Doch zij moesten mij nu hier dienen tot tegenstand der aller wreedste vijand, de honger.

Eer gij voortgaat, zei Honorius, moet gij mij kort bekend maken wat Tapiroussou voor een Amerikaans gedierte is?

't Is, berichtte Marinus, ’t gewoonste wild in Brazilië. 't Heeft bijna de gedaante van een koe met lang roodachtig haar. De grootte is ook als die van een koe; doch 't is zonder hoornen en heeft een tederder hals. Voorts heeft het lange hangende oren, dunne benen en hoorn aan de voeten. Enige menen dat het zou voortkomen uit de vermenging van een koe met een ezel; doch zij dwalen hierin; want 't is beide deze geslachten ongelijk. De staart is gans kort. Vele hebben er gans geen. De wilden schieten deze dieren dood met hun pijlen; of vangen ze in een gegraven kuil; of weten ze te bekomen in vallen van hen tot dat doel gans meesterlijk titgericht. Zeer hoog achten ze die vanwege de huid. Zo gauw ze die hebben gevild snijden ze 't ruggendeel gans rond; drogen 't in de zon en maken er dus schilden van zo groot als de bodem van een tamelijk vat. In hun oorlogen stellen ze deze schilden tegen de pijlen van hun vijanden. Want door 't gedachte drogen in de zon worden ze zo hard dat er geen schicht, ofschoon met alle macht van een sterk-gespann boog afgeschoten, kan doordringen. 't Vlees heeft de smaak van dat der ossen. Lerii Schiffahrt nach Brazilië, kapittel 11. fol 154. Glimmerus de Animal. Americ. pagina 206.

Indien ghy, pastede Juffer Honesta hier op, soo geluckigh waert geweest, dat u 't vleesch van dit Dier had mogen gebeuren, in plaets van de gedrooghde yser-harde huyd te knauwen, 't sou u gewisselijck meer Voedsel en beeter kraght hebben gegeeven.

Wy souden, vervolghde Marinus weer, ons noch seer wel te vreeden hebben gevonden, indien wy maer genoegh van deese Schilden hadden mogen aentasten. Dit Le'er smaeckte ons als 't op den Rooster gebraedene Swaerd eens Varckens; want een reghtschaepene honger maeckt alles goed en soet. Vermits nu de Proef deed [74] sien, dat deese Huyd eetbaer was, soo hieuwen wy al de gedaghte Schilden met Bijlen en ander snijdende Wercktuygen in stucken; deselve wel vlijtigh bewaerende. Elck droeghse by sigh in sijne Dgiesacken, wijlmense nergens anders vertrouwde seecker te zijn. Geenen Gierigaert kan sijne Kisten vol Goud liever hebben, als wy deese kost deeden.

't Gingh, viel Polylector hier in, met u en uwe Reysgenooten in 't Schip, gelijck met d'Inwoonders binnen Jerusalem, in de laetste Beleegeringh deeser Stad; welcke (niet anders hebbende) ter spijs gebruyckten't Le'er der Gordelen, Schoenen en Schilden. Josephus de bell. Jud. lib. 7. cap. 7.

Op deselve wijs, gingh Marinus voort, aten d'onse haere leedere Wambaisen, Schoenen, en alles wat in 't lijf te krijgen was. Jae, de Jongens, welcke ons dienden, den honger niet uytstaen konnende, verschoonden 't Hoorn aen de Lantaernen niet. 't Kaerssmeer en ander Vet moest 'er oock aen. Maer schoon wy, door Spijs gebreck, t'eenemael krachteloos waeren, noch moesten wy sonder ophouden arbeyden aen 't uytpompen des Waters: Anders hadden wy yeder oogenblick moeten sincken. Op den vijfden der Bloeymaend, 's avonds, als de Son onder gingh, saegen wy in de lught een boven maeten groote brandende kloot; soo een vyerigh light tegens onse Seylen straelende, dat wy meenden, deselve gantsch in brand te staen; doch plotslijck verdween alles weer, sonder eenige schaede. Wy voeren nu voorby 't Eyland Canada, daer 't seer koud valt. Op dat nu allerley ongelucken ons bejegenden, soo moest hier oock de Noordenwind waeyen; met sulck een strengheyd, dat wy in vijfthien daegen tijds ons niet konden verwarmen. Op den aghtentwintighsten der Grasmaend was onse Busschieter gestorven. Sulck een honger had hy geleeden, dat hy, in mijne tegenwoordigheyd, de Darmen uyt een Papegay, soo rauw en vuyl alsse waren, seer begeerigh at op. Hy wierd, gelijck de voorheenen gestorvene, in de Zee begraven. Wy vergaeten hem dies te lighter, om dat wy hem niet van nooden hadden. Want indien ons ter dier tijd een Zeerover had bejegend, wy souden ons niet in 't alderminste hebben willen verweeren. In tegendeel wenschteden wy van gantscher herten, dat ons dit ongeluckigh geluck had mogen gebeuren, als wy maer alleen in onse Dienstbaerheyd brood voor den honger hadden mogen krijgen. Op onse geheele Reys wierden wy niet meer als een eenigh [75] Schip van verre gewaer; 't welck wy, ter oorsaeck van onse uyterste afgematheyd, niet vermoghten aen te doen. Als nu oock de voorheenen gedachte Schilden waeren verteerd, nevens al 't Le'er der Wambaisen, d'overtrecksels der Kisten, en alles wat wy hadden konnen vinden, om eenighsins den honger te stillen; immers, om niet gantschelijck van honger te sterven, soo meenden wy, dat nu gewisselijck ons eynde was gekoomen. Echter leerde de Nood ons noch een andere konst. Want eenige der onse vingen Muysen, welcke even soo wel gebreck moesten lijden als wy; vermits niet alleen de Broodkruymelen; maer oock alles, waer aen sy hadden mogen knaegen, van ons op 't aldernauwste by een gesoght en gegeeten was. Derhalven liepense oock met hoopen over de bovenste Balcken des Schips. Wy loerden met alle vlyt op haer, en bereydeden veele konstige Muyse-vallen: Oock vingen wy haer somtijds by naght in stilheyd, even als waeren wy Katten geweest. Dus bleven 'er weynige onbetrapt. Doemaels gold een Muys onder ons meer, als een geheelen Os in Franckrijck. 'k Heb gesien, dat sommige drie of vier Fransche Kroonen gaven voor een kleyn Muysje. Onse Artz vingh 'er eens twee, nergens nae van de grootste. Terstond was'er eenen, die hem voor d'eene aenbood sijn Hoed, Muts, Kleederen, en gantsche Gewaed; hem over te geven soo haestse in Franckrijck souden aengekomen zijn; doch te vergeefs. Hy had sijn leven ('t welck hy door dit middel noch wat kon uyt-recken) liever, als deese en alle kleederen des Weerelds. Somtijds koockten wy deese Muysen in 't soute Zeewater; en dan waerense ons veel wel-smaeckender als 't beste Varckens-vleesch op 't Land. Doe onsen Oversten eens een taemlijck-groote Muys, hem ter spijs, had toegeright, en de vier pooten daer van weghwierp, grabbelde eenen onder d'onse deselve op met een sonderlinge geswindheyd; briedse op koolen; atse, en swoer met een hoogen Eed, dat noyt Vleugelen van Patrysen hem lieflijcker in de mond waeren geweest. En gewisselijck, wat sou 'er doch konnen zijn, 't welck een Mensch, in sulck een uyterste nood, niet sonder eenige walgh of afkeer sou aentasten en inslocken. Wy wenschteden nu hertlijck nae de beenderkens en vuyligheyd deeser Dierkens, te vooren van ons weghgesmeeten. Hadden wy groen Gras, of dorr' Hoy moogen vinden, wy souden, even gelijck de Beesten, onsen Buyck daer meê gevuld hebben. Niet onbillijck, wierp Polylector hier tusschen in, heeft [76] Quintiliamus, Declamat. 12. uytgeroepen: Wel ons in tijd van Pest! Wel ons in tijd van Oorlogh! Maer wee ons in tijd van Honger; d'aldergrouwelijckste nood, en't aldergrootste jammer! Onse verdertelde leckertanden, welcke bynae niet weeten watse eeten willen; onse overdaedige Brassers, die yeder dagh of te gast gaen, of gasten hebben; die, schoon maer Burgers, dickmael geringe Burgers, hedensdaeghs de Kost, waer meê men voortijds Vorstlijcke Persoonen onthaelde, in haere Maeltijden te sleght voor haeren Disch aghten, moesten sigh eens in sulck een gelegenheyd bevinden; op datse leerden, oock de gemeenste Spijsen in waerde te houden, en met deselve dankbaerlijck sigh te vergenoegen. Dat de vroome Melanchthon nu eens onder ons was, met hoe veel meer reden sou hy mogen seggen, 't geen hy al in sijnen tijd seyde, doe 't op verre nae soo groof niet gingh als nu: Dat wy ons arm, en sieck, in de Hel eeten en drincken.

Indien gij, paste juffer Honesta hierop, zo gelukkig was geweest dat u 't vlees van dit dier had mogen gebruiken in plaats van de gedroogde ijzerharde huid te knauwen 't zou u zeker meer voedsel en beter kracht hebben gegeven.

Wij zouden, vervolgde Marinus weer, ons noch zeer goed tevreden hebben gevonden indien wij maar genoeg van deze schilden hadden mogen aantasten. Dit leer smaakte ons als 't op de rooster gebraden zwoer van een varken; want een rechtschapene honger maakt alles goed en zoet. Vermits nu de proef deed [74] zien dat deze huid eetbaar was zo hieuwen wij alle gedachte schilden met bijlen en ander snijdende werktuigen in stukken; die wel vlijtig bewaren. Elk droeg ze bij zich in zijn zakken omdat men ze nergens anders vertrouwde zeker te zijn. Geen gierigaard kanzsijn kisten vol goud liever hebben dans wij deze kost deden.

't Ginh, viel Polylector hierin, met u en uwe reisgenoten in 't schip gelijk met de inwoners binnen Jeruzalem in de laatste belegering van deze stad; welke (niet anders hebben) ter spijs gebruikten' t leer der gordels, schoenen en schilden. Josephus de bell. Jud. lib. 7 kapittel 7.

Op die wijze, ging Marinus voort, aten de onze hun leren wambuizen, schoenen en alles wat in 't lijf te krijgen was. Ja, de jongens welke ons dienden en de honger niet uitstaan konden verschoonden 't hoorn aan de lantarens niet. ’t Kaarsen smeer en ander vet moest er ook aan. Maar ofschoon wij door spijs gebrek ten enenmale krachteloos waren, noch moesten wij zonder ophouden arbeiden aan 't uitpompen der water: Anders hadden wij ieder ogenb ik moeten zinken. Op de vijfde der bloeimaand ’s avonds toen de zon onder ging zagen wij in de lucht een boven mate grote brandende kloot; zo’n vurig licht tegen onze zeilen stralen dat wij meenden die gans in brand te staan; doch plotseling verdween alles weer, zonder enige schade. Wij voeren nu voorbij 't eiland Canada daar 't zeer koud valt. Opdat nu allerlei ongelukken ons bejegenden zo moest hier ook de Noordenwind waaien; met zo’ n strengheid dat wij in vijfhien dagen tijd ons niet konden verwarmen. Op den achtentwintigste der grasmaand was onze busschieter gestorven. Zo’ n honger had hij geleden dat hij in mijn tegenwoordigheid de darmen uit een papegaai, zo rauw en vuil als ze waren, zeer begerig op at. Hij werd, gelijk de voorheenegestorvene in de zee begraven. Wij vergaten hem des te lichte, om dat wij hem niet van noden hadden. Want indien ons ter die tijd een zeerover had bejegend, wij zouden ons niet in 't allerminste hebben willen verweren. In tegendeel wensten wij van ganse harten dat ons dit ongelukkige geluk had mogen gebeuren als wij maar alleen in onze dienstbaerheid brood voor de honger hadden mogen krijgen. Op onze gehele reis worden wij niet meer dan een enig [75] schip van verre gewaar; wat wij ter oorzaak van onze uiterste afgematheid niet vermochten aan te doen. Als nu ook de voorheen gedachte schilden waren verteerd nevens al 't leer der wambuizen, de overtreksels der kisten en alles wat wij hadden kunnen vinden om enigszins den honger te stillen; immers om niet gans van honger te sterven, zo meenden wij dat nu zeker ons einde was gekomen. Echter leerde de nood ons noch een andere kunst. Want enige der onze vingen muizen welke even zo wel gebrek moesten lijden als wij; vermits niet alleen de broodkruimels; maar ook alles waaraan zij hadden mogen knagen van ons op ’t aller nauwste bijeengezocht en gegeten was. Derhalve liepen ze ook met hopen over de bovenste balken van het schip. Wij loerden met alle vlijt op hen en bereiden vele kunstige muizenvallen: ook vingen wij ze somtijds bij nacht in stilheid, evenals waren wij katten geweest. Dus bleven er weinige onbetrapt. Toen gold een muis onder ons meer dan een gehele os in Frankrijk. Ik heb gezien dat sommige drie of vier Franse kronen gaven voor een klein muisje. Onze arts ving er eens twee, nergens naar van de grootste. Terstond was er een die hem voor de ene aanbood zijn hoed, muts, kleren en ganse gewaad; hem over te geven zo gauw ze in Frankrijk zouden aangekomen zijn; doch tevergeefs. Hij had zijn leven (wat hij door dit middel noch wat kon uit-reken) liever dan deze en alle kleren der wereld. Somtijds kookten wij deze muizen in 't zoute zeewater; en dan waren ze ons veel wel-smakender dan 't beste varkensvlees op 't land. Toen onze overste eens een tamelijk-grote muis hem ter spijs had gericht en de vier poten daarvan wegwierp grabbelde een onder de onze die op met een bijzondere gezwindheid; braadde ze op kolen; at ze en zwoer met een hoge eed dat nooit vleugels van patrijzen hem lieflijker in de mond waren geweest. En zeker, wat zou er doch kunnen zijn wat een mens in zijn uiterste nood niet zonder enige walging of afkeer zou aantasten en inslokken. Wij wensten nu hartelijk naar de beendertjes en vuiligheid deze diertjes, tevoren van ons weggesmeten. Hadden wij groen gras of dor hooi mogen vinden, wij zouden even gelijk de beesten onze buik daarmee gevuld hebben. Niet onbillijk, wierp Polylector hiertussen in, heeft [76] Quintiliamus, Declamat. 12. uitgeroepen: Wee ons in tijd van pest! Wee ons in tijd van oorlog! Maar wee ons in tijd van honger; de aller gruwelijkste nood en' t allergrootste jammer! onze dartele lekkertanden welke bijna niet weten wat ze eten willen; onze overdadige brassers die iedere dag of te gast gaan of gasten hebben; die ofschoon maar burgers, vaak geringe burgers, hedendaags de kost waarmee men voortijds vorstelijke personen onthaalde in hun maaltijden te ligt voor hun dis achten, moesten zich eens in zo’ n gelegenheid bevinden; opdat ze leerden ook de gewoonste spijzen in waarde te houden en met die dankbaar zich te vergenoegen. Dat de dappere Melanchthon nu eens onder ons was met hoeveel meer reden zou hij mogen zeggen 't geen hij al in zijn tijd zei toen 't op verre na zo grof niet ging als nu: Dat wij ons arm en ziek in de hel eten en drinken.

Ons ongeluck, hervattede Marinus, was hier meê noch niet vervuld. Integendeel, onse ellende wierd vermeerderd. Geduerende de twintigh daegen, dat wy in deese geweldige benauwdheyd en swaeren honger hadden gestaen, was niet een eenige druppel Wijn of soet Water in ons Schip gesien. Alleenlijck hadden wy noch een kleyn Vaetje met Appeldranck: 't Welck van onsen Oversten soo gantsch spaersaem wierd uytgedeeld, dat selfs de Keyser, indien hy by ons waere geweest, niet een spritsje meer als d'andere sou hebben konnen krijgen. Men gaf ons daeghlijcks daer van vier lepelkens vol in een kleyn glaesje. Vermits wy nu soo wel van Dorst als Honger wierden geplaeghd, naemen wy den Reegen vlytigh waer; spanden dan Lijnen Doecken uyt, en leyden een Kogel in 't midden, op dat 't Water dies te gereeder, en sonder dat 'er yets van verlooren gingh, door deese bught in 't daer onder gestelde Vat moght druypen. Al wat in de Ganghboorden des Schips viel, vergaederden wy op't aldernauwste, sonder te letten op de daer onder gekoomene vuyligheyd; welcke dit Water veel onsuyverder maeckte, als dat is, 't geen over de Straeten loopt. Wy droncken 't echter sonder eenige afkeer. Wanneer in een belegerde Stad alle gewoone Spijsen verteerd zijn, soo is 'er echter noch yets, 't zy Kruyden, Gras, Le'er, Huyden, Parcament, of andere dingen, daer eenigh sap in schuyld, en derhalven noch op eenigerley wijs tot voedsel kan dienen, hoe weynigh 't oock zijn moght. Ten minsten heeft men 'er soet Water in Regenbacken of Putten. Maer nu was 't in ons Schip daer toe gekoomen [77] dat wy niets met allen meer hadden, als alleen Brazilien-hout, zijnde veel drooger en dorrer, als eenigh ander hout van Boomen. Evenwel waeren 'er sommige onder ons, die, niet eetlijcks meer vindende, 't selve begonden te knauwen. Onder dese was oock onsen Oversten Philippus; die, een stuckje daer van in den mond steeckende, met een diepe sught tot my seyde: O mijn goede Vriend Marinus! 'k heb in Franckrijck vier duysend Kroonen te beuren. Woude God, dat ick de Schuldbrief in stucken sou snijden, dies dat my daer voor gegeven wierd een eenigh Brood, en een glas met Wijn. Onse Predikant Petrus Richerius (eerst langh hier nae te Roschel overleeden) lagh in sijne Koy uytgestreckt ter neer; soo t'eenemael flauw, dat hy sijn hoofd niet meer kon opbeuren, om 't Gebed te doen. Doch echter riep hy onophoudlijck tot God. 'k Heb in deese, en noch in een andere van my uytgestaene Hongersnood (grooter als oyt misschien eenigh Mensch heeft geleeden), aengemerckt, dat, wanneeer 's Menschen ligchaem door geduerige gebrecklijdingh uytgemergeld, en daer in bynae geen kraght meer overigh is, oock de sinnen verward zijn. Men werd niet alleen stuersch, knorrigh en ongemeen-gemelijck, maer oock toornigh en grimmigh; schijnende bynae een slagh van verwoedheyd of raserny. In deese jammerlijcke ellende zijnde, konden wy malkander niet meer met liefde en toegenegenheyd aenschouwen; niet meer vriendlijck toespreecken. Alhoewel de vreese Gods ons af hield, van d'een d'ander te dooden, soo toonden wy echter een boos en als uytsinnigh gelaet. Daeghlijcks bid ick de goedertierene God om genaedige vergifnis deeser swaere sonde. Vermits nu onse nood van dagh tot dagh arger wierd, soo gebeurden 't op den vijfthienden der Bloeymaend, dat wederom twee onser Scheepskneghten van honger stierven. Doemaels waeren 'er eenige onder ons, welcke sigh inbeeldeden, dat een nieuwe Sondvloed over den gantschen Aerdbodem moest zijn gekoomen; wijl wy soo langh gintsch en herwaerts op 't water hadden gesworven, sonder eenigh Land t'ontmoeten. In deesen onophoudlijcken honger hadden wy, gelijck alreeds geseght is, al voor langh al onse Meirkatten en Papegayen opgegeeten. Eenen der laetstgenoemde Vogelen had ick noch overigh behouden, bovenmaeten schoon van Vederen, en soo groot als een Gans. Hy kon alreeds veele woorden gantsch eygentlijck naesnappen. Seer sorghvuldigh had ick hem vijf daegen langh sonder spijsgevingh bewaert; maer doe moest hy den wegh van al d'andere gaen. Ick doodede hem by naght, opdat [78] hy my niet gestoolen moght worden, en ick at met eenige mijner vrienden drie of vier dagen van sijn Vleesch. Niet 't alderminste van deese Vogel wierd wegh geworpen, als alleen de Vederen. 't Ingewand, de voeten, klauwen, jae selfs de kromme Snavel gingh smaecklijck op, als een lieflijcke Delicates. Naederhand berouwde my boven maeten seer, dat ick hem niet had laeten leven: Want eyndlijck wierd de maet onser ellenden eenmael vervuld. De Heere onse God, die ons, sonder eenige gemeene Spijsen, soo veele daegen had onderhouden, reddede ons ter reghter tijd; en schickte de saeck soodaenigh, dat wy 't Landschap Needer-Britannien in 't gesight kreegen. Alreeds waeren wy tot verscheydene maelen toe bedrogen geweest door onse Stierman, die Wolcken voor Land had genoomen. Wy geloofden hem derhalven oock nu niet, schoon hy, op den vijf entwintighsten der Bloeymaend (als wy gesaementlijck in d'uyterste kraghtloosheyd op 't Schip uytgestreckt ter neer laegen), dickmael met groote blijdschap Land! Land! riep. Doch vermits wy nu een goede Wind hadden, en 't Schip derwaerts wierd gestierd, soo wierden wy met 'er daed 't land gewaer. Soo haest de Danckseggingh over deese onse Verlossingh was verright, ontdeckte de gedaghte Stierman, dat hy t'eenemael voorneemens geweest was, indien onse ellende noch maer alleen eenen dagh langer had geduerd, yemand uyt d'onse te laeten om 't leven brengen; niet door 't lot, gelijck gemeenlijck in sulcke gevallen geschied, maar door heymlijcke vermoordingh; om al d'andere met sijn vleesch te spijsigen. Op 't gehoor deeser redenen ontsettede ick my niet voor my selven, als die wel wist, dat dit onheyl my niet sou hebben getroffen; wijl 'er niet anders als een verrimpelde huyd en dorr gebeent aen my was; schoon oock d'andere niet veel vleesch aen sigh hadden. Onse Schiplieden wilden te Roschel aen land, om daer haer Brazilien-hout te verhandelen. Ondertusschen, terwijl wy hier op Ancker laegen, quaemen sommige Visschers nae ons toe; van welcke wy eenige Eetwaeren soghten te koopen: Doch sy, waenende dat wy de spot met haer dreeven; en vreesende, dat wy haer eenigh leed souden willen toevoegen, weecken af. Wy dwongen haer, door 't dreygen met ons Geschut, stil te moeten houden; en vielen met geweld in haere Schuyt; doch vonden niet anders, als eenige stuckjens brood. Eenen onder haer, siende dat wy op 't alderuyterste uytgehongerd waren, toonde sigh soo onbarmhertigh tegens ons, dat hy voor een [79] kleyn sneedje, 't welck men voor twee duyten had konnen koopen, twee Realen van my begeerde. Stracks hier nae quaemen sommige met de Boot van ons uytgesondene weer aen boord, met de gekoghte Voorraed. Lightlijck kan men bedencken, hoe gantsch begeerigh deselve aengetast wierd. Doe zeylden wy geduerigh op Roschel aen; doch wierden onderweegen gewaerschouwd, dat sigh Rovers op de Kust onthielden. Wy (nu ten laetsten soo veel benauwde gevaeren ontworsteld zijnde) wilden ons niet wreeveligh in een nieuw werpen. Want nu wy kans saegen, om eeten te konnen krijgen, was in ons gantschlijck vergaen de lust, om Zeeschuymers te moogen ontmoeten. Voeren derhalven noch dien selven dagh (den vijfentwintighsten der Bloeymaend) nae seeckere Haven in Neder-Britannien, genoemd Blavet; daer even op dien tijd sigh bevonden veele Kooplieden van Parijs, Lions, en andere Steeden in Franckrijck, om te koopen de Goederen uyt een Spaensch aldaer ten Prijs opgebraght Schip. Doe wy hier te land traeden, en de gedachte Kooplieden onse uytgestaene ellende vernoomen hadden; daerenboven oock saegen, dat wy, door kraghtloosheyd, onse voeten nauwlijcks konden voortsetten, soo versorghdense ons van goed onderhoud: Maer waerschouwden ons oock getrouwlijck, dat wy in 't eerst de Maegh niet souden overlaeden: In tegendeel ons raedende, onse kraghten allenxen te verquicken door weynigh Spijs op eenmael te nuttigen; en dat maer alleen sulcke Spijsen, welcke light te verdouwen waeren. Hier toe preesense ons aen Hoendernat, Geytenmelk, en diergelijcke dingen; op dat onse Maegen, allerley kost ontwend zijnde, sigh met verdragh weer tot deselve moghten gewennen; oock de t'saemgekrompene darmen sigh saghtlijck weer verwijden, en alsoo tot voorige staet geraecken konden.

Ons ongeluk, hervatte Marinus, was hier ee noch niet vervuld. Integendeel, onze ellende werd vermeerderd. Gedurende de twintig dagen dat wij in deze geweldige benauwdheid en zware honger hadden gestaan was niet een enige druppel wijn of zoet water in ons schip gezien. Alleen hadden wij noch een klein vaatje met appeldrank: wat van onze oversten zo gans spaarzaam werd uitgedeeld dat zelfs de keizer, indien hij bij ons was geweest, niet een spritsje meer dan de andere zou hebben kunnen krijgen. Men gaf ons dagelijks daarvan vier lepeltjes vol in een klein glaasje. Vermits wij nu zo wel van dorst als honger worden geplaagd, namen wij de regen vlijtig waar; spanden dan lijnen doeken uit en legden een kogel in 't midden opdat 't water dies te gereder en zonder dat er iets van verloren ging door deze bocht in 't daar onder gestelde vat mocht druipen. Al wat in de gangboorden van het schip viel verzamelden wij op ’t aller nauwste zonder te letten op de daaronder gekomen vuiligheid; wat dit water veel onzuiverder maakte dan dat is 't geen over de straten loopt. Wij dronken 't echter zonder enige afkeer. Wanneer in een belegerde stad alle gewone spijzen verteerd zijn zo is er echter noch iets, hetzij kruiden, gras, leer, huiden, perkament of andere dingen daar enig sap in schuilt en derhalve noch op enigerlei wijze tot voedsel kan dienen, hoe weinig 't ook zijn mocht. Ten minsten heeft men er zoet water in regenbakken of putten. Maar nu was 't in ons schip daartoe gekomen [77] dat wij geheel niets meer hadden dan alleen Brazilië-hout, is veel droger en dorder dan enig ander hout van bomen. Evenwel waren er sommige onder ons die niets eetbaars meer vonden hetzelfde begonnen te knauwen. Onder deze was ook onze overste Philippus; die, een stukje daarvan in den mond stak en met een diepe zucht tot mij zei: O mijn goede vriend Marinus! Ik heb in Frankrijk vierduizend kronen te beuren. Wilde de God dat ik de schuldbrief in stukken zou snijden en dus dat mij daarvoor gegeven werd een enig brood en een glas met wijn. Onze predikant Petrus Richerius (eerst lang hierna te Roschel overleden) lag in zijn kooi uitgestrekt ter neer; zo ten enenmale flauw dat hij zijn hoofd niet meer kon opbeuren om 't gebed te doen. Doch echter riep hij onophoudlijck tot God. Ik Heb in deze, en noch in een andere van mij uitgestane hongersnood (groter als ooit misschien enig mens heeft geleden), aangemerkt dat wanneeer 's mensen lichaam door gedurige gebrek uitgemergeld en daarin bijna geen kracht meer overig is, ook de zinnen verward zijn. Men werd niet alleen stuurs, knorrig en ongemeen-gemelijk, maar ook toornig en grimmig; schenen bijna een slag van verwoedheid of razernij. In deze jammerlijke ellende zijnde konden wij elkaar niet meer met liefde en toegenegenheid aanschouwen; niet meer vriendelijk toespraken. Alhoewel de vrees Gods ons afhield van de een de ander te doden zo toonden wij echter een boos en als uitzinnig gelaat. Dagelijks bid ik de goedertieren God om genadige vergiffenis deze zware zonde. Vermits nu onze nood van dag tot dag erger werd zo gebeurden 't op de vijftiende der bloeimaand dat wederom twee onze scheepsknechten van honger stierven. Toen waren er enige onder ons welke zich inbeelden dat een nieuwe zondvloed over de ganse aardbodem moest zijn gekomen; omdat wij zo lang ginds en herwaarts op 't water hadden gezworve, zonder enig land te ontmoeten. In dezen onophoudelijke honger hadden wij, gelijk alreeds gezegd is, al voor lang al onze meerkatten en papegaaien opgegeten. Een der laats genoemde vogels had ik noch over behouden, bovenmate schoon van veren en zo groot als een gans. Hij kon alreeds vele woorden gans eigenlijk napraten. Zeer zorgvuldig had ik hem vijf dagen lang zonder spijs te geven bewaard; maar toen moest hij de weg van alle andere gaan. Ik doodde hem bij nacht opdat [78] hij mij niet gestolen mocht worden en ik at met enige mijner vrienden drie of vier dagen van zijn vlees. Niet 't allerminste van deze vogel werd weggeworpen dan alleen de veren. 't Ingewand, de voeten, klauwen, ja, zelfs de kromme snavel ging smakelijk op als een lieflijke delicatesse. Naderhand berouwde mij boven mate zeer dat ik hem niet had laten leven: Want eindelijk werd de maat onze ellende eenmaal vervuld. De Heer onze God die ons zonder enige algemene spijzen zo vele dagen had onderhouden redde ons ten rechte tijd; en schikte de zaak zodanig dat wij 't landschap Neder-Brittannië in 't gezicht kreegen. Alreeds waren wij tot verscheidene malen toe bedrogen geweest door onze stuurman die wolken voor land had genomen. Wij geloofden hem derhalve ook nu niet, ofschoon hij op de vijfentwintigste der bloeimaand (toen wij gezamenlijk in de uiterste krachtloosheid op 't schip uitgestrekt ter neer lagen) vaak met grote blijdschap land! Land! Riep. Doch vermits wij nu een goede wind hadden en 't schip derwaarts werd gestuurd zo worden wij met ter daad 't land gewaar. Zo gauw de dankzegging over deze onze verlossing was verricht ontdekte de gedachte stuurman dat hij ten enenmale voornemen geweest was, indien onze ellende noch maar alleen ene dag langer had geduurd, iemand uit de onze te laten om 't leven brengen; niet door 't lot, gelijk gewoonlijk in zulke gevallen geschied, maar door heimelijk vermoorden; om alle andere met zijn vlees te spijzigen. Op 't gehoor van dezr redenen ontzette ik mij niet voor mijzelf als die wel wist dat dit onheil mij niet zou hebben getroffen; omdat er niet anders dan een verrimpelde huid en dor gebeente aan mij was; ofschoon ook de andere niet veel vlees aan zich hadden. Onze schiplieden wilden te Roschel aan land om daar hun Brazilië-hout te verhandelen. Ondertussen omdat wij hierop anker lagen kwamen sommige vissers naar ons toe; waarvan wij enige eetwaren zochten te kopen: Doch zij waanden dat wij de spot met ze dreven; en vreesden dat wij ze enig leed zouden willen toevoegen, weken af. Wij dwongen ze door 't dreigen met ons geschut stil te moeten houden; en vielen met geweld in hun schuit; doch vonden niets anders dan enige stukjes brood. Een onder hen zag dat wij op 't alleruiterste uitgehongerd waren toonde zich zo onbarmhartig tegens ons dat hij voor een [79] klein sneetje, wat men voor twee duiten had kunnen kopen, twee realen van mij begeerde. Straks hierna kwamen sommige met de boot van ons uitgezonden weer aan boord met de gekochte voorraad. Licht kan men bedenken hoe gans begerig die aangetast werd. Toen zeilden wij gedurig op Roschel aan; doch worden onderweg gewaarschuwd dat zich rovers op de kust onthielden. Wij (nu ten laatsten zo veel benauwde gevaren ontworsteld zijnde) wilden ons niet wrevelig in een nieuw werpen. Want nu wij kans zagen om eten te kunnen krijgen was in ons gans vergaan de lust om zeeschuimers te mogen ontmoeten. Voeren derhalve noch diezelfde dag (den vijfentwintigste der bloeimaand) naar zekere haven in Neder-Brittannië, genoemd Blavet; daar even op die tijd zich bevonden vele kooplieden van Parijs, Lyon en andere steden in Francrijk om te kopen de goederen uit een Spaans aldaar te Prijs opgebracht schip. Toen wij hier te lande traden en de gedachte kooplieden onze uitgestane ellende vernomen hadden; daarboven ook zagen dat wij door krachteloosheid, onze voeten nauwelijks konden voortzetten zo verzorgden ze ons van goed onderhoud: Maar waarschuwden ons ook getrouw dat wij in 't eerst de maag niet zouden overladen: In tegendeel ons aanraden, onze krachten geleidelijk aan te verkwikken door weinig spijs op eenmaal te nuttigen; en dat maar alleen zulke spijzen welke licht te verduwen waren. Hiertoe prezen ze ons aan hoendernat, geitenmelk en diergelijke dingen; opdat onze magen die allerlei kost ontwend waren zich met verdrag weer tot die mochten gewennen; ook de tezamen gekrompen darmen zich zacht weer verwijden en alzo tot vorige staat geraken konden.

Dit was, seyde Polylector, een seer goeden raed: Anders had het u wel mogen gaen gelijck veel andere verhongerde; welcke uyt d'alderellendighste hongersnood verlost zijnde, de dood, diese in 't Vasten niet hadden konnen vinden, door 't eeten over sigh haelden. Als de Stad Leyden (in 't Jaer 1574. door de Spaenjaerden belegerd zijnde) d'uyterste hongersnood had geleeden, quam de seer wonderlijcke Verlossingh, door een sonderlingh bestier des Alderhooghsten; waer van de geheugenis altijd by ons versch moest blijven; wijl doemaels aen 't verlies of de behoudingh deeser Stad 't verlies of de behoudenis van geheel Holland; en by gevolgh van [80] den geheelen Staet hingh. Doe nu de Voorraedscheepen op 't alderonverwaghtste over 't land (d'Almaghtige buyten vermoeden, een hooge Vloed over 't selve doen koomen hebbende) voor de Stad quaemen, was de blijdschap der doodlijck-verhongerde, en sigh soo langh treflijck-verweerd hebbende Burgeren onuytspreecklijck. 't Gewoel en't gejuygh langhs 't Water, waer over de Scheepen naerderden, was boven maeten sterck; en d'aenloop soo groot, datse malkander verdrongen. Sommige stonden tot den hals toe in de Vloed, om te mogen geraecken by de gedaghte Kielen; uyt welcke haer Brood, Haeringh, Kaes en andere Spijsen wierden gegeven. Hier meê liepense, al eetende, door de Straeten der Stad; onder 't vrolijck-schaterend geroep: God zy gelooft! Leyden, Leyden is ontset. Sonder groote verwonderingh en 't uyterste meedogen kon men niet aenschouwen, hoe dit van honger uytgeteerde Volck beet in den Haringh, die men uyt de Scheepen op 't land wierp. Sommige slockten 't Brood sulcker wijs in, als ofse noyt souden hebben konnen versaedighd worden. 't Welck oock veroorsaeckte, dat eenige, geen maet konnende houden, dood ter neervielen, met de Spijs tusschen de tanden. Bor Nederlandsche Oorlogen, eerste Deel, sevende Boek, fol. 61. In 't Jaer 1581. quam in Franckrijck een Schip aen, met sevenenvijftigh jammerlijck-uytgehongerde Menschen. Aen Land getreeden zijnde, vielense op de Spijsen aen, gelijck Wolven ter Sneeuwtijd op eene haer voorkoomende Roof. Sulck een gulsigheyd veroorsaeckte, dat van 't genoemde getal, op den selven dagh haerer aenkoomst, eenentwintigh; op de volgende dagh negen; op de derde ses; op de vierde vijf; t'saemen eenenveertigh, stierven, Aght andere vielen in een langhduerige Sieckte, uyt welckese eyndlijck noch behouden opstonden. d'overige aght, die met de hooghste moeyte en quellingh sigh van 't eeten onthielden, alleen t'elckens om 't tweede of derde uyr vijf of ses beeten spys nuttigende, en alsoo allenxen de Maegh en Darmen tot d'ontfanging der selver gewennende, gevoelden sigh nae vier of vijf daegen t'eenemaal hersteld, en in goede gesondheyd; behalven datse eenige weecken langh haere kraghten vry swack bevonden, en met eenige Hoofdswijmelingh gequeld waeren. P. Beauchamp Histoir. divers. pag. 149.

Soo gingh 't oock met ons, vervolghde Marinus. De geene, welcke sigh droegen nae den aen ons gegevenen raed, is 't seer wel geluckt. Maer 't tegendeel gebeurde de Schiplieden; die terstond [81] haeren Buyck met allerley spijsen opvulden. Thien van de twintigh der selve, welcke levendigh aen Land waeren gekoomen, zijn stracks gestorven. Ons belangende (die op deesen Toght niet voor Scheepsvolck, maer voor Reysigers hadden gevaeren), wy gingen in America t'scheep, t'saemen vijfthien in getal. Zijn oock alle in Franckrijck behouden aengeland, en daer levendigh gebleven; alhoewel wy op onse aankoomst uyt niet anders als Huyd en Beenderen bestonden; schijnende waerlijck doode ligchaemen van lieden die langh sieck geweest waeren: 'k Sou bynae geseghd hebben, ergens uyt een Graf gehaeld. Soo haest ick my op 't Land bevond, kreegh ick een afkeer van allerley Spijs; soo dat ick, in een Herbergh koomende, en de reuck des my aengeboodenen Wijns gewaer werdende, op een ontrent my staende Kist in onmaght ter neer viel. Al d'omstanders, my dus gantsch flauw en afgemat siende, meenden, dat ick den Geest gaf. Soo haest ick wat bekoomen was, deed ick my te bed leggen, en rustede soo gantsch saghtlijck, dat ick niet voor 's anderen daeghs ontwaeckte. Eenige meenen, wanneer men de saghte Bedden een lange tijd ontwend is, dat men in 't eerst op deselve niet meer kan slaepen: Doch aen mijn persoon vernam ick reght het tegendeel. Want onaengesien ick nu in thien Maenden tijds op geen bed had gelegen, soo kon ick echter seer wel op 't selve rusten. Misschien heeft 'er d'afgematheyd en kraghtloosheyd seer veel toe gedaen. Als wy vier daegen te Blavet hadden vertoefd, vertrocken wy nae Hannebon, niet meer als twee Fransche Mijlen weghs hier van daen; en bleven daer vijfentwintigh daegen; ons in alles draegende nae den raed der Geneesmeesters. Maer hoe sorghvuldigh wy op ons selven aght sloegen, soo was'er echter niemand onder ons, die niet over sijn gantsch ligchaam op swol, behalven alleen ick, en noch drie andere, welcke van deese swackheyd niet wierden aengetast; als alleen van de Navel af tot de Voeten toe. Daerenboven kreegen wy de Buyckloop, nevens een walgingh der Maegh; soo dat wy noch Spijs noch Dranck konden binnen houden. Doch ons wierd een raed aengeweesen, op welckers gebruyck wy ons terstond beeter gevoelden. Dit Geneesmiddel bestond uyt Hondsdraf (anders Aerdveyl) en Rijs, t'saemen wel gekoockt. Daer na 't Nat genoomen; in een Pot gedaen, dight toe gedeckt met eenige oude lompen: Dan Eyer-doyeren daer onder geslagen, en soo weer op 't vyer geset. Dit koocket aten wy met lepelen, even gelijck als dunne [82] Bry. Vastlijck vertrouw ick, dat wy, indien deese Artzeny ons niet waere bekent gemaeckt, gesaementlijck aen de gedaghte kranckheyd souden gestorven zijn. Onse Schiplieden vertrocken van Hannebon nae Normandyen, haer Vaderland. Wy begaven ons nae de Stad Nannes; voorneemens zijnde, deese Reys in aller spoed te verrighten: Doch bevonden ons noch soo swack, dat wy de Paerden niet konden regeeren. Ter dier oorsaeck moesten wy, yeder voor ons hoofd, yemand hueren, die deselve voerde. Als wy nu weer, door allerley spijsen te nuttigen, ons souden beginnen te verstercken, quaemen ons wonderlijcke lusten aen, even gelijck de swangere Vrouwen pleegh te gebeuren. Veele der onse hadden sulck een afkeer van Wijn, datse in een geheele Maend tijds deselve niet konden proeven. Doe wy nu ten laetsten te Nannes waeren aengekoomen, overviel ons al t'saemen een nieuw onheyl. Plotslijck vergingh ons 't gehoor en 't gesight. Met seer groote ontsteltenis vreesden wy, dat wy gantsch blind en doof souden blijven. Doch vermits veele seer treflijcke Genees-geleerde en andere voornaeme Mannen onophoudlijck ons quaemen besoecken, soo wierden wy ten vollen weer hersteld. Wat my belangd, nae een maend tijds sagh en hoorde ick weer als voorheenen. Echter heb ick naederhand geduerigh een swacke Maegh behouden. Lerii Schriffahrt nach Brazil und Historia der Inwohner Americae, cap. 21. 22. fol. 264. seq.

Waerlijck mijn Vriend, liet de deughdsaeme Juffer Honesta sigh hooren, de bejegeningen uwer Reys uyt America nae Franckrijck zijn geweest een ongeluckige keeten van aen malkander-geschaeckelde onheylen. Waerlijck hebt ghy op d'ellendighste wijs gewandeld in 't Dal der schaduwen des doods. Waerlijck hebt ghy soo een geruymen tijd langh gehad reynigheyd der tanden, tot 't alderjammerlijckste Jammer voor de Maegh. Maer waerlijck heeft oock de goedertierenheyd des Heeren uw Ziel noch opgewonden gehad in't Bondelken der Levende; u behouden in den tijd des Hongers, en u soo langh doen bestaen sonder Spijs-genietingh. 'k Hoop en wensch, dat hy u voortaen 't goede sal doen sien, en u versadigen met sijn heyl.

Van verscheydene seer grouwlijcke Hongerlijdingen, seyde Polylector, in veelerley Gewesten des Weerelds, soo in voorgaende als in onse tijden, heb ick voorbeeldlijck gehandeld, met ondermengingh van een goed deel vry aenmercklijcke seldsaemheden, en verschricklijcke Wondergevallen, in mijne Curieuse Aenmerkingem [83] der bysonderste Oost- en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, eerste deel, pag. 290. en vervolgens. Tweede deel. pag. 813. en de volgende. Derde deel, pag. (92.) Groot Historisch Schouwtooneel, eerste deel, pag. 354. Groote Historische Rariteyt-kamer, eerste deel, pag. 550. Tweede deel, pag. 316. Historische Oceaen van pag. 224. tot 234. Franckrijcks Kercklijcke en Weereldlijcke Staet, pag. 343. Voornaementlijck op veele plaetsen mijner Geheele Weereld, in haer sonderlinghste en uytgeleesenste gevallen, voorgesteld tot een Historische Kronijck der Kronijcken. In de Bladwijsers kan men op 't woord Honger, of Hongersnood, de plaetsen naesien. 'k Sou hier noch kortlijck byvoegen een ander Geval van Scheeps-hongerlijdingh, met dat van Marinus al een groote overeenkomingh hebbende: doch 'k laet my voorstaen, dat de Vrienden, insonderheyd Juffer Honesta, van deese stof al sat sullen zijn.

Neen, gaf deese tot antwoord; van honger kan men niet sat worden. Hard en bitter valt het, swaeren honger te moeten lijden: Evenwel verbitterd 't verhael daer van niet 't gehoor en d'opmerckingh der geene, die alles tot een nuttigh gebruyck weeten aen te leggen. Veel meer werd hier door 't hert opgeweckt om God te dancken, dat hy ons tot noch toe voor deese ellende heeft bewaerd; gevende ons niet alleen Brood tot noodwendigh onderhoud, maer noch seer veel tot ons Brood, t'onser verlustigingh: En sijne goedertierenheyd te bidden, ons voortaen genaedelijck te willen behoeden voor deese swaere Plaegh; eene, en wel de vreeslijckste, sijner vier boose Gerighten: Welcke onse baldadige en overdaedige dertelheyd; onse schandlijcke veraghtingh der goede Gaven Gods; onse vermeetene leckerheyd meer als duysend mael verdiend heeft.

Dit was, zei Polylector, een zeer goeden raad: Anders had het u wel mogen gaan gelijk veel andere verhongerde; welke uit de aller ellendigste hongersnood verlost zijnde de dood die ze in 't vasten niet hadden kunnen vinden door 't eten over zich haalden. Als de stad Leiden (in 't jaar 1574 door de Spanjaarden belegerd was) de uiterste hongersnood had geleden kwam de zeer wonderlijke verlossing door een zonderling bestuur des Allerhoogste; waarvan de geheugenis altijd bij ons vers moest blijven; omdat toen aan 't verlies of het behoud van deze stad 't verlies of het behouden van geheel Holland; en bij gevolg van [80] de gehele Staat hing. Toen nu de voorraadschepen op ’t aller onverwachtste over 't land (de Almachtige buiten vermoeden een hoge vloed over hetzelfde doen komen hebben) voor de stad kwamen was de blijdschap der dodelijk-verhongerde en zich zo lang voortreffelijk-verweerd heeft burgers onuitsprekelijk. 't Gewoel en 't gejuich langs 't water waarover de schepen naderden was boven maten sterk; en de aanloop zo groot, dat ze elkaar verdrongen. Sommige stonden tot de hals toe in de vloed om te mogen geraken bij de gedachte kielen; waaruit ze brood, haring, kaas en andere spijzen worden gegeven. Hiermee liepen ze al etende door de straten der stad; onder 't vrolijk-schaterend geroep: God zij gelooft! Leiden, Leiden is ontzet. Zonder grote verwondering en 't uiterste mededogen kon men niet aanschouwen hoe dit van honger uitgeteerde volk beet in de haring die men uit de schepen op 't land wierp. Sommige slokten 't brood op zulke wijze in alsof ze nooit zouden hebben kunnen verzadigd worden. Wat ook veroorzaakte dat enige die geen maaet konden houden dood ter neervielen met de spijs tussen de tanden. Bor Nederlandsche Oorlogen, eerste Deel, sevende Boek, fol. 61. In 't jaar 1581 kwam in Frankrijk een schip aan, met zevenenvijftig jammerlijk-uitgehongerde mensen. Aan land getreden zijnde vielen ze op de spijzen aan gelijk wolven ter sneeuwtijd op een van hun voorkomende roof. Zo’ n gulzigheid veroorzaakte dat van 't genoemde getal op dezelfde dag van hun aankomst eenentwintig; op de volgende dag negen; op de derde zes; op de vierde vijf; tezamen eenenveertig stierven, Acht andere vielen in een langdurige ziekte waaruit ze eindelijk noch behouden opstonden. De overige acht die met de hoogste moeite en kwelling zich van 't eten onthielden, alleen telkens om 't tweede of derde uur vijf of zes hapjes spijs nuttigende en alzo geleidelijk aan de maag en darmen tot de ontvangst ervan wenden gevoelden zich na vier of vijf dagen te eenmaal hersteld, en in goede gezondheid; behalve dat ze enige wekenlang hun krachten vrij zwak bevonden en met enige hoofdzwijmeling gekweld waren. P. Beauchamp Histoir. divers. pagina 149.

Zo ging 't ook met ons, vervolgde Marinus. Diegene welke zich droegen naar de aan ons gegeven raad is 't zeer goed gelukt. Maar 't tegendeel gebeurde de schiplieden; die terstond [81] hun buik met allerlei spijzen opvulden. Tien van de twintig ervan, welke levend aan land waren gekomen zijn straks gestorven. Ons aangaande (die op dezen tocht niet voor scheepsvolk, maar voor reizigers hadden gevaren), wij gingen in Amerika t' scheep, tezamen vijftien in getal. Zijn ook alle in Frankrijk behouden aangeland en daar levend gebleven; alhoewel wij op onze aankomst uit niet anders dan uit huid en beenderen bestonden; schenen waarlijk dode lichamen van lieden die lang ziek geweest waren: Ik zou bijna gezegd hebben, ergens uit een graf gehaald. Zo gauw ik mij op 't land bevond kreeg ik een afkeer van allerlei spijs; zodat ik in een herberg kwam en de reuk der mij aangeboden wijn gewaar werd op een omtrent mij staande kist in onmacht ter neer viel. Alle omstanders die mij dus gans flauw en afgemat zagen meenden dat ik de geest gaf. Zo gauw ik wat bekomen was liet ik mij te bed leggen en ruste zo gans zacht dat ik niet voor de volgende dag ontwaakte. Enige menen wanneer men de zachte bedden een lange tijd ontwend is dat men in 't eerst op die niet meer kan slaeen: Doch aan mijn persoon vernam ik recht het tegendeel. Want zonder aan te zien ik nu in tien maanden tijd op geen bed had gelegen, zo kon ik echter zeer goed op hetzelfde rusten. Misschien heeft er de afgematheid en krachtloosheid zeer veel toe gedaan. Als wij vier dagen te Blavet hadden vertoefd vertrokken wij naar Hannebon, niet meer dan twee Franse mijlen weg hier vandaan; en bleven daar vijfentwintig dagen; ons in alles gedroegen naar de raad der geneesmeesters. Maar hoe zorgvuldig wij op onszelf acht sloegen, zo was er echter niemand onder ons die niet over zijn ganse lichaam opzwol, behalve alleen ik en noch drie andere welke van deze zwakkheid niet worden aangetast; dan alleen van de navel af tot de voeten toe. Daarboven kregen wij de buikloop, nevens een walging der maag; zodat wij noch spijs noch drank konden binnen houden. Doch ons werd een raad aangewezen, waarop het gebruik wij ons terstond beter gevoelden. Dit geneesmiddel bestond uit hondsdraf (anders aardveil) en rijst, tezamen goed gekookt. Daarna 't nat genomen; in een pot gedaan, dicht toegedekt met enige oude lompen: Dan eierdooiers daaronder geslagen en zo weer op 't vuur gezet. Dit kooksel aten wij met lepels even gelijk als dunne [82] brij Vast vertrouw ik dat wij indien deze artsenij ons niet was bekend gemaakt gezamenlijk aan de gedachte krankheid zouden gestorven zijn. Onze schiplieden vertrokken van Hannebon naar Normandië hun vaderland. Wij begaven ons naar de stad Nantes; voornemen waren deze reis in aller spoed te verrichten: Doch bevonden ons noch zo zwak dat wij de paarden niet konden regeren. Ter die oorzaak moesten wij, ieder voor ons hoofd, iemand huren die ze voerde. Als wij nu weer door allerlei spijzen te nuttigen ons zouden beginnen te versterken kwamen ons wonderlijke lusten aan, even gelijk de zwangere vrouwen plag te gebeuren. Vele der onze hadden zo’ n afkeer van wijn dat ze in een gehele maand tijd die niet konden proeven. Toen wij nu ten laatste te Nantes waren aangekomen overviel ons al tezamen een nieuw onheil. Plotseling verging ons 't gehoor en 't gezicht. Met zeer grote ontsteltenis vreesden wij dat wij gans blind en doof zouden blijven. Doch vermits vele zeer treflijcke genees-geleerde en andere voorname mannen onophoudelijk ons kwamen bezoeken zo worden wij ten volle weer hersteld. Wat mij aangaat, na een maand tijd zag en hoorde ik weer als voorheen. Echter heb ik naderhand gedurig een zwakke maag behouden. Lerii Schriffahrt nach Brazilië und Historia der Inwohner Amerikae, kapittel 21. 22. fol. 264. seq.

Waarlijk mijn vriend, liet de deugdzame juffer Honesta zich horen, de bejegeningen van uw reis uit Amerika naar Frankrijk zijn geweest een ongelukkig keten van aan elkaar-geschakelde onheilen. Waarlijk hebt gij op de ellendigste wijze gewandeld in 't dal der schaduwen des doods. Waarlijk hebt gij zo’n geruime tijd lang gehad reinheid der tanden tot ’t aller jammerlijkste jammer voor de maag. Maar waarlijk heeft ook de goedertierenheid der Heer uw ziel noch opgewonden gehad in ’t bundeltje der levenden; u behouden in de tijd der honger en u zo lang doen bestaan zonder spijs-genieting. Ik hoop en wens dat hij u voortaan 't goede zal doen zien en u verzadigen met zijn heil.

Van verscheidene zeer gruwelijke hongerlijden, zei Polylector, in velerlei gewesten der wereld, zo in voorgaande als in onze tijden, heb ik voorbeeldig gehandeld met ondermenging van een goed deel vrij aanmerkelijke zeldzaamheden en verschrikkelijke wondergevallen in mijn Curieuze aanmerkingen [83] der bijzonderste Oost- en West-Indische verwonderens-waardige dingen, eerste deel, pagina 290 en vervolgens tweede deel pagina 813 en de volgende. Derde deel, pagina (92) Groot Historisch Schouwtooneel, eerste deel, pagina 354. Grote Historische Rariteitenkamer, eerste deel, pagina 550. Tweede deel, pagina 316. Historische Oceaan van pagina 224 tot 234. Frankrijks Kerkelijke en Wereldlijke Staat, pagina 343. Voornamelijk op vele plaatsen van mijn Gehele Wereld in zijn zonderlingste en uitgelzendste gevallen, voorgesteld tot een Historische Kroniek der Kronieken. In de bladwijzers kan men op 't woord honger of hongersnood de plaatsen nazien. Ik zou hier noch kort bijvoegen een ander geval van scheeps-hongerlijden met dat van Marinus al een grote overeenkomst hebben: doch ik laat mij voorstaan dat de vrienden, vooral juffer Honesta, van deze stof al zat zullen zijn.

Neen, gaf deze tot antwoord; van honger kan men niet zat worden. Hard en bitter valt het zware honger te moeten lijden: Evenwel verbitterd 't verhaal daarvan niet 't gehoor en de opmerking van diegene die alles tot een nuttig gebruik weten aan te leggen. Veel meer wordt hie door 't hart opgewekt om God te danken dat hij ons tot noch toe voor deze ellende heeft bewaard; geeft ons niet alleen brood tot noodwendig onderhoud, maar noch zeer veel tot ons brood, tot onze verlustiging: En zijn goedertierenheid te bidden ons voortaan genadig te willen behoeden voor deze zware plaag; ene en wel de vreselijkste van zijn vier boze gerichten: Welke onze baldadige en overdadige dartelheid; onze schandelijke verachting der goede gaven Gods; onze vermetele lekkere meer dan duizend maal verdiend heeft.

Wel dan, hernam Polylector, soo wil ick noch meer honger by deese wel-voorsiene Tafel opdraegen; doch onder voorwaerde, dat ghy u niet ontsetten sult, indien u eenige afschouwlijcke Gereghten voorquaemen: Want by soodaenige Bancquetten siet men al dickmael sulcke onaengenaeme Spijsen verschijnen, dat veele, aen een goeden Disch sittende, daer over alle Eetens-lust wel sou vergaen. Hoofdman Johan Ribaut deed in 't jaer 1561. een reys nae Florida; en bouwde daer een Sterckte, in welcke hy tsestigh Besoldelingen leyde, onder 't Bevel des Hoofdmans Aubert. Hy selver, met d'overige weynige Soldaten, gingh van daer t'Seyl; voorneemens zijnde, weer te keeren met meer Volck en allerley [84] Voorraed; om sigh gantschlijck hier ter neer te stellen. Korts daer nae vatteden deese Krijghskneghten een onwil op tegens haeren Bevelhebber; uytbarstende tot een vollen oproer. d'oorsaeck was, om dat hy eenen uyt de haere had doen ophangen; en eenen anderen, genaemd Lachere, op een Eyland verbannen. 't Quam soo verr', datse Aubert dood sloegen, en eenen nieuwen Hoofdman verkoosen. Daerenboven haeldense de gebannene Lachere weer by haer. Vermits nu haeren Voorraed begon te minderen, en sy uyt Franckrijck geen tijdingh kreegen, dat meer Volck en levensmiddelen tot haer souden koomen, soo beslootense, by tijds een Schip te willen bouwen; om (wanneer 't gebreck haer moght komen t'overvallen als een gewapend Man) sigh daer in op Zee te begeeven, en alsoo de gevreesde nood t'ontvlieden. Doch 't gingh haer geheel anders alsse gedaght hadden; en daerse op 't Land noch eenigh onderhoud hadden konnen vinden, moestense naderhand op Zee sigh van alles ontbloot sien. 't Schip, of de Schuyt, wierd eyndlijck volmaeckt, soo goed als se konden; en d'Inwooners, die deese vreemde Gasten geerne quyt geweest hadden, bestelden haer daer toe de noodige Kabels en ander Touwwerck. Maer daer moesten oock Zeylen zyn. Deese bereydedense van haere Hembden en Slaeplaeckenen. Dus toegerust zijnde, verwaghtedense een goede Wind; en soo haest deselve begon te waeyen, staeckense in Zee; op welcke haere Reys vry langer duerde alsse gedaght hadden. Eerse noch 't derde deel der selve hadden afgeleght, was haeren Voorraed al verteerd; en 't Water begon t'ontbreecken. d'oorsaeck van haere geringe voortgangh was een ontstaene kalmte; die haer soodaenigh ophield, datse in drie geheele weecken tijds geen vijfentwintigh Fransche mijlen weghs konden voorderen. Hier door geraecktense in sulck een staet, datse sigh moesten behelpen yeder met twaelf graenkens van Millie 's daeghs. Doch wel haest was oock van deese Spijs niets met allen meer overigh. Wijlse nu alle gewoon Voedsel moesten missen, soo vattedense eerst haere leedere Wambaisen; daer nae haere Schoenen aen. Met deese ellendige kost soghtense haer leven uyt te recken, soo langh haer mogelijck sou zijn. Niet alleen de Honger, maer oock de Dorst plaeghde haer seer deerlijck. Eenige beproefden, ofse Zeewater souden konnen drincken: Maer behalven dat hier door de keel ontstoocken, en gelijck als brandende wierd, soo veroorsaeckte sulcks hier oock een Darmsnijdingh; [85] Welcke pijn, boven soo veel andere ellenden, haer jammerlijck martelde.

Voor ons, viel Marinus hier in, die van der Jeughd op de soete Wateren, of andere Drancken, gewoon zijn, vallen de soute ondrinckbaer; en schaedlijck voor onse Natuer. Doch 't schijnd, dat men van jonghs af sigh daer toe sou konnen gewennen, sonder eenigh quaed daer van te lijden; gelijck Mithridates sigh had gewend tot 't nuttigen van Vergif.

Of liever, merckte Polylector hier aen, tot 't gebruyck van Tegengiften, om niet vergeven te worden. Waer door eyndlijck, doe hy sigh selven geerne aen kant had geholpen, 't gif op hem geen vat kon vinden. Doch 'k wil u in uw begonnen Gespreck niet ophouden.

Doe ick, hernam Marinus, in 't Jaer 1616. onder Jaqùes le Maire d'Australische Toght hielp doen, saegen wy eens op den aghtsten der Bloeymaend teeckenen van Land; en op de naemiddagh een seer seldsaem fatsoen eens Schips; 't welck ick u (alhoewel 't misschien op een ander tijd beeter te pas sou konnen komen) om de wonderlijckheyds wil sal voorstellen; te meer, om dat wy in den aenvangh onser Gespraecken van diergelijcke Vaertuygen gewagh hebben gemaeckt. Dit Schipje had een Solderingh op twee beslootene Prauwkens; welcke anderhalve vadem van malkander quaemen; dwars overgebonden met Balcken en Stocken. Plancken waeren 'er overgeleght; en daer op stond een Tent van Matten, waer in Vrouwen en Kinderen waeren. De Mans persoonen bestierden dit Schip voor en aghter met dicke, groote Riemen. De Mast stond in 't Voorschip, geheght op een dwarshout, met Hoofdtouwen. Oock haddense een lange Spriet, Besaens-wijs. 't Seyl was van Matten. Alleen op gissingh voerense, wijlse geen Streeckwijser (Compas) hadden. Gantsch naeckt waerense, behalven datse de Schaemte hadden bedeckt. De Vrouwspersoonen was't hayr kort afgesneeden; soo dat men haer uyt de Mannen niet kon onderkennen als alleen aen de Borsten. Deese Indianen (op dat ick nu koom tot de saeck, waerom ick in 't verhael van Polylector ben gevallen), scheenen Zeewaeter tot Dranck te gebruycken. De reden, welcke dit vermoeden in ons veroorsaeckte, was, datse de by haer zijnde jonge kinderen uyt de Zee te drincken gaven. Le Maire Spiegel der Australische Navigatie fol. 35. Buyten twijffel soudense [86] de gedaghte haere Kinderen geen Zeewater gegeven hebben, indiense niet gewoon waeren geweest, 't selve voor haeren dorst te nuttigen.

Deese Australische Reysbeschrijvingh, merckte Polylector weer aen, is oock in Druck uytgekomen onder de Titel van Journael, of Beschrijvingh der wonderlijcke Reys, gedaen door Willem Cornelsz. Schouten van Hoorn. Yeder heeft een bysondere Aenteeckenaer gehad; of, om duydlijcker te spreecken, deese Tocht is van twee bysondere persoonen beschreven en uytgegeven geworden. 't Geen ghy geset hebt op den aghtsten, steld hy op den negenden der Bloeymaend. 't Scheepje vertoond hy ons aldus: 't Was wonderlijck om te sien; zijnde van twee lange, fraeye Canoes, hebbende al vry een goede wydte tusschen beyden. Ontrent in 't midden van elcke Canoe waeren geleght twee breede Plancken, van cierlijck rood hout, om 't Water te schutten. Voorts haddens' 'er Plancken boven over geschickt, van d'eene Canoe op d'ander; wel vast op een gewoeld. Soo wel voor als aghter staecken de Canoes noch een groot stuck uyt; boven dight toegemaeckt voor 't overwaeteren. Voor op d'eene Canoe aen Stuerboord stond een Mast, op 't eynd met een Mick, daer een Besaen met de roode in lagh. 't Zeyl was van Matten. Hoedaenigh de wind woey, sy waeren meest altijd gereed om te zeylen; sonder datse Compas of eenigh Zee-Instrument hadden; doch wel Visch-Angelen. Sommige hadden 'er haecken van Paerlemoer aen; andere van swart Been; of van de Schild der Schildpadden. Haere Touwen waeren fraey genoegh; en wel soo dick als een Kabeltouw; gemaeckt van bynae sulck een Stof, als waer van de Vygekorven in Spaenje werden bereyd. Voorts seght deese Schrijver: Sy droncken sout Water uyt de Zee, en gaven 't oock haere jonge Kinderen te drincken. Journael van Willem Cornelisz. Schouten, pag. 107. des Drucks t'Amsterdam, aghter de Voyagie van Joris Spilbergen, Anno 1648.

Dus kan, liet Honorius sigh hooren, de gewoonte de Natuer veranderen, of als tot een Natuer werden. Maer gelief nu voort te gaen in 't verhael der weervaeringen van d'op Zee zijnde hongerige en dorstige, sonder spijs of dranck te hebben.

Sommige deeser ellendige, vervolghde Polylector, droncken haer eygen Water; en bevonden sigh beeter daer by. Doch vermitsse noch Spijs noch eenige Voghtigheyd nuttighden, soo kondense [87] oock niet soo veel lossen, als genoegh moght geweest zijn voor haeren dorst. Boven deese plaegh van d'uyterste honger en dorstlijdingh ontstond haer noch een ander gevaer. Want haere kleyne Schuyt wierd aen alle kanten leck; en sy waeren niet maghtigh genoegh, om al 't inloopend Water uyt te scheppen. Tot vergrootingh haerer ellende gebeurden 't, dat een Zee-golf, door de Wind verwoedelijck aengedreven, haer Schuytje aen d'eene zijde in stucken sloegh. Oock vloogen 'er de Baeren over heenen. Derhalven sy, gantschlijck wanhopende van haere behoudenis, ophielden van d'uytscheppingh des Waters: 't Welck doe soodaenigh indrongh, dat de veelheyd haer gewisselijck sou hebben doen sincken, indien niet eenen onder haer, moed grijpende, haer had verseeckerd (om de slappe handen wat op te reghten) datse, de wind dus blijvende, binnen drie daegen tijds gewisselijck land souden sien. Deese hoopgevingh verweckte in haer noch soo veel kloeckmoedighheyd, datse gesaemenderhand aen 't werck vielen, om 't Water weer uyt de Schuyt te krijgen. Oock settedense haeren loop noch drie daegen en naghten voort, sonder yets t'eeten of te drincken. Maer doese, dien tijd verstreecken zijnde, geen teecken van eenigh Land gewaer wierden, gavense op nieuws de hoop (anders de rijckdom der arme, en de troost der ellendige) gantschlijck verlooren; vermitsse den honger niet langer konden uytstaen. In deese hooghste nood begonden eenige voor te stellen, dat het beeter was, door de dood van eenen alle te behouden, als datse gesaementlijck dus ellendigh vergingen. Eyndlijck wierd beslooten, dat 't Lot eenen sou aenwijsen,om te sterven, en sijn vleesch te doen dienen tot spijs voor d'overige. 't Viel juyst dien Lachere te beurt, diese, in haer oproer, hadden gehaeld van 't Eyland, waer op hy, om sijner misdaeden wil, gebannen was geweest. Dus wist de Godlijcke gereghtigheyd hem te vinden.

Dit maeckt my, viel Juffer Honesta hier in, indaghtigh 't geen de Heere onse God spreeckt by den Propheet, van de godloose: De vliedende sal onder haer niet ontvlieden, noch d'ontkomende onder haer behouden worden; Al verberghden sy haer van voor mijn oogen in den grond der Zee, soo sal ick van daer een Slangh gebieden, die salse bijten. En al gingense in gevanghnis voor't aengesight haerer vyanden, soo sal ick van daer den Swaerde gebieden, dat het haer doode, Amos ix. 1. 3. 4. Indiense al 't een onheyl ontkomen, soo sal haer doch een ander veel swaerder, of afschouwlijcker, treffen. [88] Niet langh, gingh Polylector weer voort, wierd sijne Slaghtingh van d'andere uytgesteld. 't Warme bloed dronckense. Daer nae deeldense 't Vleesch by stucken onder haer uyt; met een seer nauwe toesight, dat d'eene doch niet meer als d'andere moght bekoomen. Hier meê onderhieldense sigh een wijl tijds, tot dat d'uyr haerer verlossingh uyt deese ellende gekoomen was. Want eyndlijck naerderdense de Kust van Bretagne; daerse een Engelsche Barck vonden. De daer in zijnde Engellanders begaven sigh in deese rampspoedige Schuyt; en vonden de Francoisen op 't laetste punt van den geest te sullen geven. Doch door Spijs en Dranck verquickt geworden zijnde, quaemense noch levendigh aen land. Adelarii descript. Floridae pag. 29. Beauchamp Histoir. divers. pag. 403.

Wel dan, hernam Polylector, zo wil ik noch meer honger bij deze goed-voorziene tafel opdragen; doch onder voorwaarde dat gij u niet ontzetten zal indien u enige afschuwelijke gerechten voorkwamen: Want bij zodanige banketten ziet men al vaak zulke onaangename spijzen verschijnen dat vele die aan een goede dis zitten daarover alle eetlust wel zou vergaan. Hoofdman Johan Ribaut deed in 't jaar 1561 een reis naar Florida; en bouwde daar een sterkte waarin hij zestig betaalden legde onder 't bevel der hoofdman Aubert. Hij zelf met de overige weinige soldaten ging vandaar te zeil; was van voornemen weer te keren met meer volk en allerlei [84] voorraad; om zich gans hier te neer te stellen. Kort daarna vatte deze krijgsknechten een onwil op tegen hun bevelhebber; dat uitbarsten tot een volle oproer. De oorzaak was omdat hij een uit hen had doen ophangen; en een andere, genaamd Lachere, op een eiland verbannen. 't Kwam zo ver dat ze Aubert doodsloegen en een nieuwe hoofdman kozen. Daarboven haalden ze de gebannen Lachere weer bij zich. Vermits nu hun voorraad begon te minderen en zij uit Frackrijk geen tijding kregen dat meer volk en levensmiddelen tot hen zouden komen zo besloten ze bij tijd een schip te willen bouwen; om (wanneer 't gebrek ze mocht komen te overvallen als een gewapend man) zich daarin op zee te begeven en alzo de gevreesde nood te ontvlieden. Doch 't ging ze geheel ander dan ze gedacht hadden; en daar ze op 't land noch enig onderhoud hadden kunnen vinden moesten ze naderhand op zee zich van alles ontbloot zien. ’t Schip of de schuit werd eindelijk volmaakt, zo goed als ze konden; en de inwoners die deze vreemde gasten graag kwijt geweest hadden bestelden ze daartoe de nodige kabels en ander touwwerk. Maar daar moesten ook zeilen zijn. Deze bereiden ze van hun hemden en slaaplakens. Aldus uitgerust verwachten ze een goede wind; en zo gauw die begon te waaien staken ze in zee; waarop hun reis vrij langer duurde dan ze gedacht hadden. Eer ze noch 't derde deel ervan hadden afgelegd was hun voorraad al verteerd; en 't water begon te ontbreken. De oorzaak van hun geringe voortgang was een ontstane kalmte; die ze zodanig ophield dat ze in drie gehele weken tijd geen vijfentwintig Franse mijlen weg konden vorderen. Hierdoor geraakten ze in zo’ n staat dat ze zich moesten behelpen ieder met twaalf graantjes van gierst per dag. Doch wel gauw was ook van deze spijs geheel niets meer over. Omdat ze nu alle gewoon voedsel moesten missen zo vatten ze eerst hun leren wambuizen; daarna hun schoenen aan. Met deze ellendige kost zochten ze hun leven te rekken zo lang het hun mogelijk zou zijn. Niet alleen de honger, maar ook de dorst plaagde ze zeer deerlijk. Enige beproefden of ze zeewater zouden kunnen drinken: Maar behalve dat hierdoor de keel ontstoken en gelijk als brandend werd zo veroorzaakte zulks hier ook een darmsnijding; [85] Welke pijn, boven zo veel andere ellende, hun jammerlijk martelde.

Voor ons, viel Marinus hierin, die van der jeugd op de zoete wateren of andere dranken gewoon zijn vallen de zoute ondrinkbare; en schadelijk voor onze natuur. Doch 't schijnt dat men van jongs af zich daartoe zou kunnen gewennen zonder enig kwaad daarvan te lijden; gelijk Mithridates zich had gewend tot 't nuttigen van vergif.

Of liever, merkte Polylector hieraan, tot 't gebruik van tegengiften om niet vergeven te worden. Waardoor eindelijk, toen hij zichzelf graag aan kant had geholpen 't gif op hem geen vat kon vinden. Doch ik wil u in uw begonnen gesprek niet ophouden.

Toen ik, hernam Marinus, in 't jaar 1616 onder Jaqùes le Maire de Australische tocht hielp doen zagen wij eens op de achtste der bloeimaand tekens van land; en op de namiddag een zeer zeldzaam vorm van een schip; wat ik u (alhoewel 't misschien op een ander tijd beter te pas zou kunnen komen) vanwege de wonderlijkheid zal voorstellen; te meer omdat wij in den aanvang van onze gesprekken van diergelijke vaartuigen gewag hebben gemaakt. Dit scheepje had een zoldering op twee besloten prauwtjes; welke anderhalve vadem van elkaar kwamen; dwars overgebonden met balken en stokken. Planken waren er overgelegd; en daarop stond een tent van matten waarin vrouwen en kinderen waren. De manspersonen bestuurden dit schip voor en achter met dikke, grote riemen. De mast stond in 't voorschip gehecht op een dwarshout met hoofdtouwen. Ook hadden ze een lange spriet, bezaan-vormig. 't Zeil was van matten. Alleen op gissing voeren ze omdat ze geen streekwijzer (kompas) hadden. Gans naakt waren ze, behalve dat ze de schaamte hadden bedekt. De vrouwspersonen was 't haar kort afgesneden; zodat men ze uit de mannen niet kon onderkennen dan alleen aan de borsten. Deze Indianen (opdat ik nu kom tot de zaak, waarom ik in 't verhaal van Polylector ben gevallen), schenen zeewater tot drank te gebruiken. De reden welke dit vermoeden in ons veroorzaakte was dat ze de bij hun zijnde jonge kinderen uit de zee te drinken gaven. Le Maire Spiegel der Australische Navigatie fol. 35. Zonder twijfel zouden ze [86] de gedachte hun kinderen geen zeewater gegeven hebben indien ze niet gewoon waren geweest hetzelfde voor hun dorst te nuttigen.

Deze Australische reisbeschrijving, merkte Polylector weer op is ook in druk uitgekomen onder de titel van Journaal of Beschrijving der wonderlijke reis gedaan door Willem Cornelsz. Schouten van Hoorn. Ieder heeft een bijzondere aantekenaar gehad; of om duidelijker te spreken, deze tocht is van twee aparte personen beschreven en uitgegeven geworden. 't Geen gij gezet hebt op de achtste stelt hij op de negende der bloeimaand. 't Scheepje vertoont hij ons aldus: 't Was wonderlijk om te zien; was van twee lange fraaie kano’ s, heeft al vrij een goede breedte tussen beiden. Omtrent in 't midden van elke kano waren gelegd twee brede planken van sierlijk rood hout om 't water te schutten. Voorts hadden ze er planken boven over geschikt, van de ene kano op de ander; goed vast opeen gemaakt. Zo wel voor als achter staken de kano’ s noch een groot stuk uit; boven dicht toegemaakt voor ’t over wateren. Voor op de ene kano aan stuurboord stond een mast, op 't eind met een mik daar een bezaan met de rode in lag. 't Zeil was van matten. Hoedanig de wind waaide zij waren meest altijd gereed om te zeilen; zonder dat ze kompas of enig zee-instrument hadden; doch wel visangels. Sommige hadden er haken van parelmoer aan; andere van zwart been; of van de schild der schildpadden. Hun touwen waren fraai genoeg; en wel zo dik als een kabeltouw; gemaakt van bijna zo’ n stof als waarvan de vijgenkorven in Spanje worden bereid. Voorts zegt deze schrijver: Zij dronken zout water uit de ze, en gaven 't ook hun jonge kinderen te drinken. Journaal van Willem Cornelisz. Schouten, pagina 107 de Druk t'Amsterdam, achter de Voyagie van Joris Spilbergen, Anno 1648.

Dus kan, liet Honorius zich horen, de gewoonte de natuur veranderen of als tot een natuur worden. Maar gelief nu voort te gaan in 't verhaal der wedervaringen van de op zee zijnde hongerige en dorstige zonder spijs of dranc te hebben.

Sommige deze ellendige, vervolgde Polylector, dronken hun eigen water; en bevonden zich beter daarbij. Doch vermits ze noch spijs noch enige vochtigheid nuttigden zo konden ze [87] ook niet zo veel lossen als genoeg mocht geweest zijn voor hun dorst. Boven deze plaag van de uiterste honger en dorstlijden ontstond ze noch een ander gevaar. Want hun kleine schuit werd aan alle kanten lek; en zij waren niet machtig genoeg om al 't inlopend water uit te scheppen. Tot vergroting van hun ellende gebeurden 't dat een zee-golf, door de wind vermoedelijk aangedreven, hun schuitje aan de ene zijde in stukken sloeg. Ook vlogen er de baren overheen. Derhalve zij die gans wanhoopten van hun behoudenis, ophielden van het uitscheppen van het water: wat toen zodanig indrong, dat de hoeveelheid ze zeker zou hebben doen zinken indien niet een onder hen moed geep en ze had verzekerd (om de slappe handen wat op te richten) dat ze als de wind aldus blijft binnen drie dagen tijd zeker land zouden zien. Deze hoopgevend verwekte in hen noch zo veel kloekmoedigheid dat ze gezamenlijke hand aan 't werk vielen om 't water weer uit de schuit te krijgen. Ook zette ze hun loop noch drie dagen en nachten voort, zonder iets te eten of te drinken. Maar toen ze toen die tijd verstreken was geen teken van enig land gewaar worden gaven ze opnieuw de hoop (anders de rijkdom der arme en de troost der ellendige) gans verloren; vermits ze de honger niet langer konden uitstaan. In deze hoogste nood begonnen enige voor te stellen, dat het beter was door de dood van een allen te behouden als dat ze gezamenlijk dus ellendig vergingen. Eindelijk werd besloten dat 't lot een zou aanwijzen om te sterven en zijn vlees te doen dienen tot spijs voor de overige. 't Viel juist die Lachere te beurt die ze in hun oproer hadden gehaald van 't eiland waarop hij vanwege zijn misdaden gebannen was geweest. Dus wist de Goddelijke gerechtigheid hem te vinden.

Dit maakt mij, viel juffer Honesta hierin, indachtig 't geen de Heer onze God spreekt bij de profeet van de godloze: De vliedende zal onder hen niet ontvlieden, noch de ontkomende onder ze behouden worden; Al verborgen ze zich van voor mijn ogen in de grond der zee, zo zal ik vandaar een slang gebieden die zal ze bijten. En al gingen ze in gevangenis voor het aangezicht van hun vijanden zo zal ik vandaar de zwaarden gebieden zodat die hen doodde, Amos 9; 1. 3. 4. Indien ze al 't een onheil ontkomen zo zal ze doch een ander veel zwaarder of afschuwelijker treffen. [88] Niet lang, ging Polylector weer voort, werd zijn slachting van de andere uitgesteld. 't Warme bloed dronken ze. Daarna deelden ze het vlees bij stukken onder hen uit; met een zeer nauwe toezicht dat de ene doch niet meer dan de andere mocht bekomen. Hiermee onderhielden ze zich een tijdje totdat het uur van hun verlossing uit deze ellende gekomen was. Want eindelijk naderden ze de kust van Bretagne; daar ze een Engelse bark vonden. De daarin zijnde Engelanders begaven zich in deze rampspoedige schuit; en vonden de Fransen op 't laatste punt van de geest te zullen geven. Doch toen ze door spijs en drank verkwikt waren kwamen ze noch levendig aan land. Adelarii descript. Floridae pagina 29. Beauchamp Histoir. divers. pagina 403.

Al dickmael is 't gebeurd, seyde Honorius, dat men door nood Menschen-vleesch heeft gegeeten; en die't gegeeten hebben, verseeckeren, dat het seer lecker van smaeck is. Een Jongman van Ter Goes in Zeeland wierd met derthien andere van de West-Indiaensche Wilde gevangen bekoomen. d'uyterste Hongersnood dwongh haer, t'elckens 't vleesch van eenen haerer Medgesellen te moeten eeten, wijl haer niets anders gebraght wierd. De gedaghte Jongelingh betuyghde naederhand, dat hy in 't eerst wel een afschrick van dese kost had; maer daer nae soo smaecklijck daer van at, als van een goed wel-gemest Varcken. De Vingeren der handen en de Teeën der voeten waeren hem een seer leckere knabbelingh, een lieflijcke kluyvery. Als 'er nu thien dus verslonden waeren, en d'overige vier bemerckten, dat nu de beurt haest aen haer sou koomen, soo soghtense middel, om te moogen ontvlieden; en 't is haer oock geluckt. Wassenaers Historisch Verhael aller Gedenckwaerdige Geschiedenissen in Europa, 8^ste. deel, pag. 30.

'k Moet, begon Juffer Honesta weer, hier twee Vraegen doen. Eerst, of'er in Sand eenigh Voedsel is! Daer nae; Of 't oock wel geoorloft magh geaght worden, in sulck een uyterste nood, en alderwanhoopighst gevaer, eenen door 't lot de doen sterven, om d'andere met sijn vleesch Spijs te verschaffen, en alsoo veele in 't leven te behouden! De laetste Vraegh vloeyd uyt de nu verhaelde gevallen. Tot d'eerste geeft my aenleydingh, aen d'eene zyde, 't geen nu van Hongerlijdingh is gesproocken; aen d'andere zyde yets 't geen ick onlanghs heb gesien; te weeten, dat eenige tamme Gansen, door den Eygenaer over een sandige wegh gedreeven werdende, dickmael eenige [89] Sandsteenkens in den Beck vatteden, en inswolgen. 'k Beklaeghde deese arme Beesten, welcke door Honger Sand moesten eeten; om haere heete Maegh te vullen.

'k Verseecker u, antwoordede Marinus, dat deese Vogelen 't Sand in slickten, niet uyt honger, maer uyt lust; en om dat sulcks haer diend tot reynigingh van de Maegh.

Eenige Geleerde, berightede Polylector, zijn van gevoelen, dat veelerley slagh van Gevogelte Sand eeten, niet alleen tot Maegh-reynigingh, maer oock tot vullingh van deselve; en somtijds uyt honger.

Sou dan, hervraeghde Juffer Honesta, Sand oock den Honger konnen stillen?

Niet gantschlijck stillen, was d'antwoord van Polylector, maer eenighsins bedwingen. Men heeft bevonden (seghd de geleerde Erasmus Franciscus, Schaubuhnen dritter theil, pag. 615.), dat veele Menschen, in Hongersnooden, Sand hebben ingeswolgen, en by deese jammerlijcke kost sigh eenige daegen langh onderhouden. Wat my belanghd, ick meen, dat 'er voor de Menschen sleght voedsel in moet steecken; doch dat 'er yet dienstighs voor de Vogelen in leght. Sand sou een hongerigh Mensch weynigh konnen helpen, als alleen tot eenige vullingh van de Maegh, op datse niet al te seer ingesnoerd wierd. Evenwel is lijmaghtigh en klevigh Sand niet t'eenemael sonder Voedinghs-kraght. De hittigheyd der Vogelmagen sou oock misschien uyt 't witte Sand wel eenigh Voedsel konnen trecken. Men vind seecker slagh van Gevogelt, 't welck niet anders als Steenen slockt, en daer door seer vet werd. Ontrent de Stad Alexandria in Egypten vind men een groote meenighte deeser Pluym-Dieren. Sy konnen niet vliegen, maer loopen soo geswind, dat de snelste Hond haer niet kan aghterhaelen. Enckelijk met Netten konnense verstrickt werden. Geen andere Spijs nuttigense, als alleen kleyne steenkens, welckese uyt 't Sand oppicken.

't Is waer, antwoordede Marinus. Deese Vogelen werden seer geroemd, wegens haere Vettigheyd; zijn oock bovenmaeten lieflijck, maer te gelijck gantsch gevaerlijck t'eeten, soo langh deselve noch varsch zijn. Die'er een weynigh te veel van gebruyckt moet sterven. d'oorsaeck hier van werd haer Voedsel toegeschreeven, als die niet anders dan Steenen inslingeren. Diese onmatigh gebruyckt, bekoomt de Watersucht, en eet sigh selven een vroeghtijdigh [90] Graf op den hals. Derhalven moetmense, soo haestse gepluckt zijn, souten, en een geheele Naght in 't sout laeten leggen. Daer nae braeden, en met Edick eeten. Dus toebereyd zijnde, bekoomense een goede smaeck, en zijn gesond. Des Fursten Razevits Sendschreiben, num. 3. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil. pag. 616.

Maer, seyde de Heer Honorius, is men al ten vollen gewis, dat deese Vogelen juyst niet anders als Steenkens in de Maegh souden werpen? Misschien snappense Vliegen, Muggen en Wormkens op, sonder dat men daer aght op neemd.

Alsse geopend werden, hernam Marinus, soo werd in de Maegh niet anders als Steenkens gevonden. Men kan oock niet 't alderminste blijck sien, datse yet anders souden nuttigen. Friderich von Zeitz Asiatische Reisebeschreibung pag. 119.

Vermits ick sie, liet Honorius sigh weer hooren, dat de Vrienden niet meer gelieven t'eeten; dat wy nu oock al wat langh aen Tafel hebben geseeten, soo dunckt my best te zijn, eer wy in d'antwoord op d'andere Vraegh mijner Echtgenoot ingewickeld werden, de Danckseggingh te doen; op te staen, en ons in een andere Kamer te begeven, daer wy wat meerder lught, en een aengenaem uytsight sullen hebben. 't Eerste en tweede wierd terstond verright. Doch vermits doemaels de Son seer lieflijck scheen, en dat men 't sitten moede was soo wilden Polylector en Marinus liever wat gaen wandelen in den Hof van Honorius, leggende aghter sijn Huys. Hier gekoomen zijnde, gingense de Paeden een wijl tijds op en neer. Polylector 't oogh op 't een en 't ander der Gewassen slaende, sagh oock 't Kruyd Crista Galli, of Hanekammen; soo genoemd, wegens eenige gelijckheyd der Blaederen met de Kammen der Hanen. Dit gaf hem aenleydingh, om tot Marinus te seggen: Doe ghy u bevond in de Gras-zee, saeghd ghy eenigh ander goed op 't Waeter drijven; rood, en de Hanekammen bynae gelijckvormigh; van sulck een aert, dat het, aengeraeckt werdende, de handen deed opswellen, met een vyerige ontsteeckingh. Maer hebt ghy op uwe Reysen niet noch een ander slagh van schaedlijcke Opwerpselen der Zee vernomen, een veel heviger brand veroorsaeckende? 'k Heb 'er yets van geleesen; maer wou geerne yemand daer van hooren spreecken uyt eygener ondervindingh. [91] Ick kan u, antwoordede Marinus, yet aenmercklijcks hier van verhaelen. Op Maendagh, den aghtentwintighsten der Wintermaand des Jaers 1665. saegen wy op 't Water drijven een geweldige meenighte van Kruyd, genoemd Sargazo, of Zeekroost, waer van voor heenen breed genoegh is gehandeld. 's Anderen daeghs 's morgens saegen wy twee Slangen op 't Water, tot groote blijdschap van ons allen; wijl sulcks een onfeylbaer teecken was, dat 't Land van Indien niet boven de veertigh Fransche mijlen van ons af lagh. Men magh dan wel de diepte beginnen te peylen. Ten negen uyren vonden wy op drie-en-vijftigh vademen grond. 's Middaghs waren wy op de hooghte van 21. graden, 33. minuten. Voor de tweedemael 't Dieploot uytwerpende, vonden wy grond op veertigh Vademen; en 's avonds ten half ses uyren op vijfendertigh vademen. Korts daer nae saegen wy veel geele kleyne Slangen, maer eene voet langh, en ontrent een pinck dick, op 't waeter swemmen; waer uyt wy bemerckten, dat wy dight by de Kust van Diu waeren, by welcke men kleyne, maer van daer hooger op langhs de Kust van Indien groote Slangen heeft.

Soo werd dan, viel Honorius hier in, dit Zeekruyd Sargazo oock in Oost Indien gevonden? En dienvolgens dwaelen de geene, welcke geschreven hebben, dat men 't nergens, als op de vaert van uyt America verneemd?

Al vaak is 't gebeurd, zei Honorius, dat men door nood mensenvlees heeft gegeten; en die he gegeten hebben verzekeren dat het zeer lekker van smaak is. Een jongeman van Ter Goes in Zeeland werd met dertien andere van de West-Indiaanse wilden gevangen genomen. de uiterste hongersnood dwong ze telkens 't vlees van een van hun metgezellen te moeten eten omdat ze niets anders gebracht werd. De gedachte jongeling betuigde naderhand dat hij in 't eerst wel een afschrik van deze kost had; maar daarna zo smakelijkk daarvan at als van een goed wel-gemest varken. De vingers der handen en de tenen der voeten waren hem een zeer lekkere knabbeling, een lieflijke kluiverij. Als er nu tien dus verslonden waren en de overige vier bemerkten dat nu de beurt gauw aan hen zou komen zo zochten ze middel om te mogen ontvlieden; en 't is ze ook gelukt. Wassenaars Historisch Verhaal aller Gedenkwaardige Geschiedenissen in Europa, 8^ste deel, pagina 30.

Ik moet, begon juffer Honesta weer, hier twee vragen doen. Eerst of er in zand enig voedsel is! Daarna; Of 't ook wel geoorloofd mag geacht worden in zo’ n uiterste nood en aller wanhopigst gevaar een door 't lot de doen sterven om de andere met zijn vlees spijs te verschaffen en alzo vele in 't leven te behouden! De laatste vraag vloeit uit de nu verhaalde gevallen. Tot de eerste geeft mij aanleiding aan de ene zijde 't geen nu van hongerlijden is gesproken; aan de andere zijde iets 't geen ik onlangs heb gezien; te weten, dat enige tamme ganzen door de eigenaar over een zandige weg gedreven worden vaak enige [89] zandsteentjes in den bek vatten en inzwolgen. Ik beklaag deze arme beesten welke door honger zand moesten eten; om hun hete maag te vullen.

Ik verzeker u, antwoorde Marinus, dat deze vogels 't zand inslikten, niet uit honger, maar uit lust; en om dat zulks ze dient tot het reinigen van de maag.

Enige geleerde, berichtte Polylector, zijn van mening dat velerlei slag van gevogelte zand eten, niet alleen tot maag-reiniging, maar ook tot vulling van die; en somtijds uit honger.

Zou dan, vroeg juffer Honesta weer, zand ook de honger kunnen stillen?

Niet gans stillen, was het antwoord van Polylector, maar enigszins bedwingen. Men heeft bevonden (zegt de geleerde Erasmus Franciscus, Schaubuhnen dritter theil, pagina 615.), dat vele mensen in hongersnood zand hebben ingezwolgen en bij deze jammerlijke kost zich enige dagenlang onderhouden. Wat mij aangaat, ik meen dat er voor de mensen slecht voedsel in moet steken; doch dat er iets dienstigs voor de vogels in ligt. Zand zou een hongerig mens weinig kunnen helpen dan alleen tot enige vulling van de maag opdat ze niet al te zeer ingesnoerd wordt. Evenwel is lijmachtig en kleverig zand niet ten enenmale zonder voedings-kracht. De hitte der vogelmagen zou ook misschien uit 't witte zand wel enig voedsel kunnen trekken. Men vindt zeker slag van gevogelte wat niet anders dan stenen slokt en daardoor zeer vet worden. Omtrent de stad Alexandria in Egypte vindt men een grote menigte van deze pluim-dieren. (struisvogels) Zij kunnen niet vliegen, maar lopen zo gezwind dat de snelste hond ze niet kan achterhalen. Enkel met netten kunnen ze verstrikt worden. Geen andere spijs nuttigen ze dan alleen kleine steentjes die ze uit 't zand oppikken.

't Is waar, antwoorde Marinus. Deze vogels worden zeer geroemd vanwege hun vetheid; zijn ook bovenmate lieflijk, maar tegelijk gans gevaarlijk te eten zo lang die noch vers zijn. Die er een weinig te veel van gebruikt moet sterven. De oorzaak hiervan wordt hun voedsel toegeschreven als die niets anders dan stenen innemen. Die ze onmatig gebruikt bekomt de waterzucht en eet zichzelf een vroegtijdige [90] graf op de hals. Derhalve moet men ze zo gauw ze geplukt zijn zouten, en een gehele nacht in 't zout laten leggen. daarna braden en met azijneten. Aldus toebereid zijn, bekomen ze een goede smaak en zijn gezond. Des Fursten Razevits Sendschreiben, num. 3. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil. pagina 616.

Maar, zei de heer Honorius, is men niet geheel zeker dat deze vgels juist niet anders dan steentjes in de maag zouden werpen? Misschien snappen ze vliegen, muggen en wormpjes op zonder dat men daar acht op neemt.

Al ze geopend worden, hernam Marinus, zo werd in de maag niet anders dan steentjes gevonden. Men kan ook niet 't allerminste blijk zien dat ze iets anders zouden nuttigen. Friderich von Zeitz Aziëtische Reisebeschreibung pagina 119.

Vermits ik zie, liet Honorius zich weer horen, dat de vrienden niet meer gelieven te eten; dat wij nu ook al wat lang aan tafel hebben gezeten zo dunkt mij het bestd te zijn eer wij in het antwoord op de andere vraag van mijn echtgenoot gewikkeld worden de dankzegging te doen; op te staan en ons in een andere kamer te begeven daar wij wat meer lucht en een aangenaam uitzicht zullen hebben. 't Eerste en tweede werd terstond verricht. Doch vermits toen de zon zeer lieflijk scheen en dat men 't zitten moe was zo wilden Polylector en Marinus liever wat gaan wandelen in de hof van Honorius, ligt achter zijn huis. Hier gekomen zijnde gingen ze de paden eens op en neer. Polylector sloeg 't oog op 't een en 't ander der gewassen, zag ook 't kruid Crista Galli of hanenammen; zo genoemd vanwege enige gelijkheid der bladeren met de kammen der hanen. Dit gaf hem aanleiding om tot Marinus te zeggen: Toen gij u bevond in de gras-zee, zag gij enig ander goed op 't water drijven; rood en de hanenkammen bijna gelijkvormig; van zo’ n aart dat als het aangeraakt wordt de handen deed opzwellen met een vurige ontsteking. Maar hebt gij op uw reizen niet noch een ander slag van schadelijke opwerpingen der zee vernomen die een veel heviger brand veroorzaakten? Ik heb er iets van gelezen; maar wilde graag iemand daarvan horen spreken uit eigen ondervinding. [91] Ik kan u, antwoorde Marinus, iets aanmerkelijks hiervan verhalen. Op maandag de achtentwintigste der wintermaand van het jaar 1665 zagen wij op 't water drijven een geweldige menigte van kruid, genoemd Saragossa of zee-kroos waarvan voorheen breed genoeg is gehandeld. ’s Andere daags 's morgens zagen wij twee slangen op 't water tot grote blijdschap van ons allen; omdat zulks een onfeilbaar teken was dat 't land van Indien niet boven de veertig Franse mijlen van ons af lag. Men mag dan wel de diepte beginnen te peilen. Ten negen uur vonden wij op drie-en-vijftig vademen grond. 's Middags waren wij op de hoogte van 21 graden, 33 minuten. Voor de tweede maal wierpen we heet dieplood uit en vonden wij grond op veertig vademen; en 's avonds ten half zes uur op vijfendertig vademen. Kors daarna zagen wij veel gele kleine slangen, maar een voet lang en omtrent een pink dik op 't water zwemmen; waaruit wij bemerkten dat wij dicht bij de kust van Diu waren waarbij men kleine, maar vandaar hoger op langs de kust van Indien grote slangen heeft.

Zo werd dan, viel Honorius hierin, dit zee-kruid Saragossa ook in Oost Indien gevonden? En dientengevolge dwalen diegene welke geschreven hebben dat men ’t nergens dans op de vaart van uit Amerika verneemt?

Jae berightede Marinus, men siet het, by de genoemde Kust van Diu, zijnde een seer vermaerde Koop-Stad, versterckt met drie Kasteelen; gelegen in Asia, in 't Westerdeel van Oost-Indien, op een kleyn Eyland, dight by 't Koninghrijck, en aen de Mond der Zee-boesem van Cambaja. Doch 't beslaet soo veel plaets niet op de Zee, is oock de Scheepen niet soo verhinderlijck als in West-Indien. Want als 't hier een wijl tijds op 't Water heeft gedreeven, van de klippen afgescheurd zijnde, soo werd het aen Land geworpen. Ontrent ten ses uyren begonden wy te verneemen seeckere Zee-opwerpselen. Die van Provence noemense Carnasse: d'Italianen Potta marina: De Portugeezen Alfareca. 't Scheepsvolck seyde my, dat het is gelijck severaghtigh vleesch; 't welck van de Visschen werd gegeeten. Wanneer 't aen yemands ligchaem raeckt, kleeft het gantsch vast daer aen, even als of 't Lym waere; en veroorsaeckt seer groote brandingh. My gedenckt, dat seecker eerlijck Man, doe ick te Kalis was, my verhaelde, hoe in de Zee van Kalis Op of Uytwerpselen [92] werden gevonden, welcke, aen 't vleesch van een Mensch raeckende, sulck een groote brand verwecken, dat hy sommige Besoldelingen van de Besettingh, hier van aengetast, als onsinnigh langhs de straet had sien loopen, schreeuwende van de bynae raesende pijn. Terwijlse in de Haven hadden geswommen, waeren deese opwerpsels aen haer Lijf gekoomen. Hy voeghde daer by, dat deese smert haer gemeenlijck twee of drie daegen langh by bleef. My belangende, 'k geloof vastlijck, dat dese Opwerpselen, waer van hy sprack, Carnasses zijn. Dien geheelen avond saegen wy soo een groote meenighte van dit goed, dat 'er de Zee t'eenemael wit van was. Sy quamen gelijck als met Aderen. Nae 't uyterlijck aensien soumense gehouden hebben voor groote Sandbancken van uytsteeckend wit Sand; of voor Vloeden van Melck. En waerlijck, een onkundige, die dit noyt gesien heeft, sou sigh lightlijck konnen inbeelden, op een Sandplaet te zijn geraeckt. Nauwlijcks was eene deeser Aderen voor by gedreeven, als wy weer een andere saegen aenschieten. Yeder der selve was meer als vijf honderd schreeden langh; breed nae gelijckmaetigheyd. De geene, welcke langhs 't Schip heenen dreeven, scheenen enckele heldere Starren te zijn. In 't eerst meende ick, dat het Voncken waeren, gelijck men dickmael by een ontstelde Zee siet opkoomen. Maer bemerckende, datse haeren glantsch niet verlooren, als anders gemeenlijck aen de gedaghte Voncken geschied, soo vraeghde ick de Hoofdman, en d'andere, welcke op 't Aghterkasteel stonden, wat dit doch zijn moght? En kreegh tot antwoord, datse Carnasses wierden genoemd; zijnde gewisse teeckenen, dat men dight by land was; want anders werdense seer selden vernoomen. Echter beleed de Hoofdman, dat hy noyt soo een groote meenighte deeser Opwerpsels te gelijck had gesien. Ten aght uyren vonden wy grond op dertigh Vaedemen; en nae deese tijd saegen wy geen Carnasses meer. Thevenot Gedenckwaerdige Reysen, tweede deel, pag. 326.

Waerlijck, liet Honorius sigh hooren, dit is een sonderlinge seldsaemheyd in de Zee. Daer deese dingen sigh vertoonen, behoefd men niet te gaen Baeden, wijl men 'er lightlijck van geraeckt, en alsoo in een raesende smert gesteld sou konnen worden.

Doe ick, hernam Marinus, van Kombru, aghter Ormus om, nae Suratte zeylde, sagh ick, op den vijfentwintighsten der Loumaend des Jaers 1623., noch een ander seldsaem Op of Uytwerpsel [93] der Zee; te weeten, een seer groote meenighte van vreemde dingen; hebbende de gelijckenis van Slangen; of veel meer van Visschen, onder de gedaente van Slangen, gelijck groote Alen; langh en rond. Volgens de beweegingh van 't Water scheenense in of op de Zee te kruypen, even gelijck de Slangen op 't land doen. 'k Sprack hier af met eenige, die goede kennis van deese saeck hadden, uyt welcke ick vernam, dat 't geen ick sagh geen leven had, maer enckelijck een Uytwerpsel van de Zee was. Geen andere beweegingh was 'er in of aen, als die door de Golven wierd veroorsaeckt. Oock seydense my, hoe wy naerder aen Indien quamen, hoe wy meer van dit Opwerpsel gewaer souden worden. Della Valle Reysen, vijfde deel, pag. 37. Naederhand sal misschien gelegenheyd voorkomen, om wat breeder van deese Stof te handelen.

'k Heb, begon Juffer Honesta hier, een Obligatie, tot last van Polylector, welcke ick wel wenschte, voldaen te moogen worden.

Ghy koomd, antwoordede deesen, juyst t'ontijd; wijl mijne Cassa tegenwoordigh niet wel voorsien is van gereede penningen. Laet my echter hooren, wat voor een Obligatie dit is?

Uwe vriendlijcke beleefdheyd, hernam Juffer Honesta, welcke my verseeckerd, dat ick sal vergenoeght werden ontrent een dingh, 't welck ick verlangh te weeten, en onder ons in resto is gebleven.

Is 't anders niet, boertede Polylector, soo wil ick liever beyde mijne Dgiesacken uytschudden, om te sien, wat voor een Voorraed daer in zijn moght, als u onvoldaen laeten.

Wel dan, seyde Juffer Honesta, soo versoeck ick voor eerst antwoord op mijne voorheenen gedaene Vraegh: Of 't in d'uyterste en alderwanhoopighste Hongersnood eenighsins geoorloft kan zijn, eenen door 't lot te doen sterven, om d'andere met sijn vleesch te spijsigen; en alsoo met verlies van eenen veele te behouden!

Gantschlijck niet, berightede Polylector. Om geenerley oorsaecken wil; in geenerley gelegentheden magh men een Mensch dooden, als alleen by vorm van Reght, door Vonnis der Overigheyd; welcke God hier toe 't Swaerd in de hand heeft gegeeven: Of in een wettigen Oorlogh, door noodwendigheyd aengevat: Of in geval van noodsaecklijcke verweeringh; wanneer men vyandlijck en gewelddaedigh met doodlijcke Wapenen werd aengevallen; en [94] ons geenen wegh meer open is, om te konnen ontvlieden: Waer ontrent wy echter soo veel voorsightigheyd moeten gebruycken, om niet te doden (ten waere in d'alderuyterste, onvermijdlijcke nood, geen ander middel meer overigh zijnde,) dat wy opreghtlijck, en op vaste redenen ons gewisse konnen voldoen en gerust stellen. Maer eenen onschuldigen te dooden, is gantschlijck ongeoorloft. 't Is de stem van den godloosen Caiphas, (alhoewel hy propheteerde buyten sijn weeten): Ghy verstaet niet, noch ghy overleghd niet, dat het ons nut is, dat een mensch sterve voor 't Volck, en 't geheele Volck niet verlooren gae, Ioh. xi. 50. Om ons selven nae 't ligchaem te behouden, moet men de toorn Gods niet tegens ons verwecken door 't dooden van eenen, die niet doodschuldiger is dan wy. In geval van sulck een Hongersnood, als Marinus en meer andere hebben uytgestaen, moet men sigh beveelen aen de voorsienigheyd en goedertierenheyd Gods, by wien uytkoomsten tegens de dood zijn. Hy is den Nooddruftigen een sterckte in sijne benauwdheyd; een Toevlucht voor den Vloed, een schaduwe tegens de hitte. Onverwaght kan hy verlossen, als nu alle hoop uyt schijnd te zijn; en in den honger van 't verderf redden. Indien niet, soo moet men, sonder sijne handen uyt te strecken tot quaed, sonder hulp te soecken door boose middelen, sigh geduldigh sijnen wil onderwerpen, en met lijdsaemheyd draegen 't geen sijnen raed over ons heeft beslooten; verseeckerd zijnde, indien wy anders hem lief hebben, dat oock dit ons ten besten sal moeten dienen, 't zy op d'een of d'andere wijs. Veel liever moeten wy sterven, als sulck een groot quaed doen, en soo grouwelijck sondigen tegens God.

Maer, wierp Honorius hier tegens, door de dood van eenen konnen evenwel veele behouden werden. En 't leven van veele behoord men te stellen boven dat van eenen.

Ja, berichtte Marinus, men ziet het bij de genoemde kust van Diu, is een zeer vermaarde koopstad, versterkt met drie kastelen; gelegen in Azië in 't Westerdeel van Oost-Indien op een klein eiland dicht bij 't koninkrijk en aan de mond der zeeboezem van Cambodja. Doch 't beslaat zo veel plaats niet op de zee, is ook de Schepen niet zo hinderlijk als in West-Indien. Want als 't hier een omdat het op 't water heeft gedreven en van de klippen afgescheurd is zo wordtd het aan land geworpen. Omtrent te zes uur begonnen wij te vernemen zekere zee-opwerpingen. Die van Provence noemen ze Carnasse: (kwallen?) de Italianen Potta marina: De Portugezen Alfareca. 't Scheepsvolk zei me dat het is gelijk zeverachtig vlees; wat van de vissen wordt gegeten. Wanneer 't aan iemands lichaam raakt kleeft het gans vast daaraan even alsof ’t lijm was; en veroorzaakt zeer grote branding. Mij gedenkt,dat zeker eerlijk man, toen ik te Calais was mij verhaalde hoe in de zee van Calais op of uitwerpingen [92] worden gevonden welke als die aan het vlees van een mens raken zo’ n grote brand verwekken dat hij sommige brtaalden van de bezetting, hiervan aangetast als onzinnig langs de straat had zien lopen schreeuwden van de bijna razende pijn. Te meer omdat ze in de haven hadden gezwommen waren deze opwerpingen aan hun lijf gekomen. hij voegde daarbij dat deze smart haer gewoonlijk twee of drie dagen lang bij bleef. Mij aangaande, ik geloof vast dat deze opwerpingen waarvan hij sprak Carnasses zijn. Die gehele avond zagen wij zo’n grote menigte van dit goed dat er de zee ten enenmale wit van was. Zij kwamen gelijk als met aderen. naar 't uiterlijk aanzien zou en ze gehouden hebben voor grote zandbanken van uitstekend wit zand; of voor vloeden van melk. En waarlijk een onkundige die dit nooit gezien heeft zou zich licht kunnen inbeelden op een zandplaat te zijn geraakt. Nauwelijks was een van deze aderen voorbij gedreven toens wij weer een andere zagen aanschieten. Ieder ervan was meer dan vijf honderd schreden lang; breed naar gelijkmatigheid. Diegene welke langs 't schip heen dreven schenen encele heldere sterren te zijn. In 't eerst meende ik dat het vonken waren gelijk men vaak bij een ontstelde zee ziet opkomen. Maar bemerkte dat ze hun glans niet verloren als anders gewoonlijk aan de gedachte vonken geschiedt zo vroeg ik de hoofdman en de andere welke op 't achterkasteel stonden wat dit doch zijn mocht? En kreeg tot antwoord dat ze Carnasses worden genoemd; zijn zekere tekens dat men dicht bij land was; want anders worden ze zeer zelden vernomen. Echter beleedt de hoofdman dat hij nooit zo’n grote menigte van deze opwerkingen tegelijk had gezien. Te acht uuur vonden wij grond op dertig vademen; en na deze tijd zagen wij geen Carnasses meer. Thevenot Gedenckwaerdige Reysen, tweede deel, pagina 326.

Waarlijk, liet Honorius zich horen, dit is een bijzondere zeldzaamheid in de zee. Daar deze dingen zich vertonen, behoeft men niet te gaan baden omdat men er licht van geraakt en alzo in een razende smart gesteld zou kunnen worden.

Toen ik, hernam Marinus, van Kombru achter Ormus om naar Suratte zeilde zag ik op de vijfentwintigste van januari van het jaar 1623 noch een ander zeldzaam op of uitwerpsel [93] der zee; te weten een zeer grote menigte van vreemde dingen; hebben de gelijkenis van slangen; of veel meer van vissen onder de gedaante van slangen gelijk grote alen; lang en rond. Volgens de beweging van 't water schenen ze in of op de zee te kruipen, even gelijk de slangen op 't land doen. Ik sprak hier af met enige die goede kennis van deze zaak hadden waaruit ik vernam dat 't geen ik zag geen leven had, maar enkel een uitwerpsel van de zee was. Geen andere beweging was er in of aan dan die door de golven worden veroorzaakt. ook zeiden ze me hoe wij nader aan Indien kwamen hoe wij meer van deze opwerpingen gewaar zouden worden. Della Valle Reizen, vijfde deel, pagina 37. Naderhand zal misschien gelegenheid voorkomen om wat breder van deze stof te handelen.

Ik heb, begon juffer Honesta hier, een obligatie tot last van Polylector welke ik wel wenste voldaan te mogen worden.

Gij komt, antwoorde dezen, juist te ontijdig; omdat mijne kassa tegenwoordig niet goed voorzien is van gerede penningen. Laat mij echter horen wat voor een obligatie dit is?

Uw vriendelijke beleefdheid, hernam juffer Honesta, welke mij verzekerd dat ik zal vergenoegd worden omtrent een ding, wat ik verlang te weten en onder ons in rust is gebleven.

Is 't anders niet, grapte Polylector, zo wil ik liever beide mijne dijzakken uitschudden om te zien wat voor een voorraad daarin zijn mocht dan u onvoldaan laten.

Wel dan, zei juffer Honesta, zo verzoek ik voor eerst antwoord op mijn voorheen gedane vraag: Of 't in de uiterste en aller wanhopigste hongersnood enigszins geoorloofd kan zij, een door 't lot te doen sterven om de andere met zijn vlees te spijzigen; en alzo met verlies van een velen te behouden!

Gans niet, berichtte Polylector. Om geen oorzaken wil; in geen gelegenheden mag men een mens doden dan alleen bij vorm van recht, door vonnis der overheid; welke God hiertoe 't zwaard in de hand heeft gegeven: Of in een wettige oorlog door noodzakelijkheid aangevat: Of in geval van noodzakelijke verwering; wanneer men vijandig en gewelddadig met dodelijke wapens wordt aangevallen; en [94] ons geen weg meer open is om te kunnen ontvlieden: Waarbij omtrent wij echter zo veel voorzichtigheid moeten gebruiken om niet te doden (tenzij in de aller uiterste, onvermijdelijke nood als er geen ander middel meer over is) dat wij oprecht en op vaste redenen ons zeker kunnen voldoen en gerust stellen. Maar een onschuldige te doden is gans ongeoorloofd 't Is de stem van de goddeloze Kajafas, (alhoewel hij profeteerde buiten zijn weten): Gij verstaat niet, noch gij overlegt niet dat het ons nut is dat een mens sterft voor 't volk en 't gehele volk niet verloren gaat Johannes 11;. 50. Om ons zelf naar 't lichaam te behouden moet men de toorn Gods niet tegen ons verwekken door 't doden van een die niet doodschuldiger is dan wij. In geval van zo’ n hongersnood, als Marinus en meer andere hebben uitgestaan moet men zich bevelen aan de voorzienigheid en goedertierenheid Gods bij wiens uitkomsten tegen de dood zijn. hij is den nooddruftige een sterkte in zijn benauwdheid; een toevlucht voor de vloed, een schaduw tegen de hitte. Onverwacht kan hij verlossen als nu alle hoop uit schijnt te zijn; en in de honger van 't verderf redden. Indien niet, zo moet men zonder zijn handen uit te streken tot kwaad, zonder hulp te zoeken door boze middelen zich geduldig aan zijn wil onderwerpen en met lijdzaamheid dragen 't geen zijn raad over ons heeft besloten; verzekerd zijn, indien wij anders hem lief hebben, dat ook dit ons ten beste zal moeten dienen, hetzij op de een of de andere wijze. Veel liever moeten wij sterven dan zo’ n groot kwaad doen en zo gruwelijk zondigen teges God.

Maar, wierp Honorius hierteges, door de dood van een kunnen evenwel velen behouden worden. En 't leven van vele behoort men te stellen boven dat van een.

't Eerste, antwoordede Polylector, is maer een ydel voorwendsel. De Regel des Apostels moet altyd by ons gelden, en vast gaen: Men moet geen quaed doen, op dat'er goed uyt quaeme. De vreese Gods, en sijn ernstig Gebod: Ghy sult niet doodslaen, moet ons van dit boose stuck afhouden: Desgelijcks oock de liefde tot onsen Naesten; aen welcke wy niet doen moeten, 't geen wy niet wilden dat aen ons sou geschieden. Belangende 't tweede lid uwer tegenwerpingh; 't selve geld in geval van reddingh; by voorbeeld, als thien persoonen in 't water laegen, van welcke men kans sagh om negen te [95] redden, maer dan moestmen den thienden laeten sincken; of soo men den thienden wou helpen, soo moesten de negen vergaen; in sulck een gelegentheyd moest men sien op de behoudingh van 't meerder getal; ten waere in seeckere gevallen; als dat de thiende een persoon was, die 't Land bysondere diensten kon doen; d'andere niet. Dat de thiende een eerlijck Godsaligh Man was; d'andere snoode Deughnieten waeren, e.s.v. 't Is dan geheel wat anders, uyt veele in gevaer staende eenen in 't gevaer te laeten, om veele te helpen, als uyt veele in gevaer zijnde eenen te dooden, om d'andere te redden. Ontrent 't eene gaet men lijdende, omtrent 't andere doende.

De persoonen, hernam Honorius, onderwerpen sigh 't lot. Die 't selve treft, had het niet konnen treffen, en soo sou hy 't voordeel des Lots, tot reddingh sijns leevens, oock genoten hebben.

Dat dit stuck, pastede Polylector hier op, aen 't lot werd gestelt, maeckt de saeck niet goed, maer arger; wijl 't selve hier door schandlijk word misbruyckt, tot een boos eynd. Daerenboven, geen Mensch heeft maght, of toelaetingh, om sijn leven onder 't lot te mogen stellen. 't Is waer, in sulck een ongelegentheyd van Honger sou d'Overste der hongerlijdende in een Schip, of belegerde Stad, wel yemand, die eenige misdaed begingh, schoon deselve in andere tijden sou mogen door de vinger gesien worden, met de dood konnen doen straffen; en sijn Lijck aen d'andere ten besten geven: Maer dan staet weer niet weynigh te twijffelen, of 't geoorloft is, oock selfs in d'alderuyterste nood, menschen-vleesch, schoon van een dood Mensch, te mogen eeten? Veele der voornaemste Gods geleerde gevoelen gantschlijck neen.

Hoe lang, vraeghde Juffer Honesta weer, sou een gesond Mensch, sonder eenige Spijs-genietingh, wel konnen levendigh blijven.

Op deese Voorstellingh, berightede Polylector, kan niet wel een doorgaende antwoord werden gegeven. Men steld buyten twijffel, dat een sterck en vollijvigh Man veel langer spijs sou konnen ontbeeren, als een mager en uytgeteerd persoon. Waer van daen 't gemeene Spreeckwoord, op sijn vet of smeer te teeren, schijnd te zijn gekoomen; 't welck echter niet van alle aengenoomen werd. d'oorsaeck, waerom d'eene den honger langer kan uyt staen als den anderen, schrijven sommige de Maegh en d'Aderen toe; welcke, hoese enger en kleyner in de Menschen zijn, hoese meer veroorsaecken, [96] saecken, datse langer konnen honger lijden, als wel andere. Daer by voegende, dat sulcks gewaer werden de geene, welcke 't ligchaem sterck ingorden, en daer door 't suygen der Aderen ten deelen verhinderen. Waerom dan oock sommige Volckeren, ten Oorlogh treckende, sigh nauw pleegen in te binden; om, in geval van nood, den honger dies te beter te konnen verdraegen 't Welck oock, gelijck alreeds aengeweesen is, veel beeter van vette als magere Lieden kan geschieden. Want als'er spijs ontbreekt, soo doet de Maegh de vettigheyd, welcke sigh in 't Ligchaem bevind, smelten, en veranderd deselve tot voedsel der Leeden, of in der selver bestendigh Weesen. Zeileri Epist. tom. 2. num. 458. pag. 511. Veele meenen, dat een gesond Mensch den sevenden dagh, sonder Voedsel-genot, niet sou konnen overleven. Seeker Edelman in Hongaryen, een boosen Arghwaen tegens sijn Eghtgenoot opgevat hebbende, kreegh den geenen, dien hy valschlijck voor haren Pol hield, gevangen, en wierp hem in een diepe Kelder. Hier wou hy hem van Honger en Dorst laeten sterven. Om hem deese ellendige dood noch ellendiger en smertlijcker te maecken, soo deed hy hem daeghlijcks op seeckere uyren Vleesch en andere Spijsen voorsetten; doch sulckerwijs, dat hy deselve niet kon bereycken; stellende hem dus tot een rampsalige Tantalus. Ses daegen langh stond hy deese geweldige Hongerlijdingh uyt. Daer nae wierd hy gantsch kraghteloos; en op den sevenden dagh vond men hem dood leggen, hebbende tusschen de tanden een gedeelte van 't vleesch, 't welck hy uyt sijn armen had gebeeten. Gottfried Brauer Mord-erzehlungen pag. 143. Maer andere hebben langer konnen vasten. Een Edelman in Thuringen handelde op even deselve wijs met eenen, die waerlijck met sijne Vrouw Echtbreuck had bedreeven; en derhalven billijcker dus gestraft wierd. Deesen Ontughtelingh leefde tot op den elfden dagh, sonder genieting van eenige Spys. d'Overigheyd dit bedrijf vernoomen hebbende, deed de gedaghte Edelman onthoofden, wijl hy in haer Ampt was gevallen; sigh selven gewroocken; en daer ontrent al te wreed, jae onmenschlijck te werck gegaen had. G. P. Harsdorffers Mord-geschichte, tit. 163. pag. 584. Veel andere diergelijcke Gevallen sou ick konnen bybrengen, doch sal deese Stof besluyten met de volgende aenmercklijcke Geschiedenis. Georgius Siculus, van de Duytschers genoemd Georgh Zeck, of Zeckel, een Sevenberger van geboorte, had, onder den schijn van tegens de Turcken te willen veghten (doe de Paus tegens de [97] selve een Kruysvaert had uytgeschreven) onder toeseggingh van vergifnis aller sonden voor de geene, die sigh in deesen Oorlogh begaven; en verseeckeringh van den Hemel aen alle die in den selven souden sneuvelen), met sijne Kruysvaerders veel meer Hongaryen als Turkyen beleedighd. Insonderheyd gingh hy seer grouwlijck tegens d'Eedele te werck; en belegerde met sijne Boeren de Stad Temeswar, waer in Stephanus Bathori doemaels 't gebied voerde; dien Graef Jan van Zits, Vaivoda in Sevenbergen, te hulp quam. Zeckel wierd gevangen, met ontrent veertigh sijner Dienaeren. De Sevenbergers lieten haer vijfthien daegen langh, sonder eenige spijs, in d'uyterste Honger sitten. Ten eynde deeses tijds waerense al t'saemen dood, behalven negen. Ondertusschen had men Zeckel uyt onbereyd rauw yser een Koninghlijcken Throon toegeright. Hier wierd hy in; en een gloeyende ysere Kroon op sijn Hoofd geset. Doe braght men de gedaghte negen overgeblevene, van Honger gantsch uytgeteerde, meer schaduwen als menschen gelijck zijnde persoonen by hem; en men beval haer, datse 't vleesch haers Heeren, door de gloeyende ysere Kroon half gebraeden zijnde, met haere tanden souden uytbijten, en opeeten. De ses deeden 't, uyt dootsvrees; en wierden daer op los gelaeten. d'overige drie wilden liever sterven, als soo een boven maeten afschouwlijcke en gantsch onnatuerlijcke daed begaen. Dit gebeurde in 't jaer 1524. Nicolai Isthuansis Histor. Ungar. lib. 5. Andere hebben, dat men Zeckel Georgh, nae de Krooningh met een gloeyende ysere Kroon voorts levendigh aen een Spit bried, en de gedaghte verhongerde dit Gebraed liet eeten. Brauweri Chronicon fol. 454.

Gewisselijck, seyde Honorius, indien de gevers van dit Vonnis eenige billijckheyd in haer gemoed hadden gehad, soo moestense de drie, die liever sterven, als op een onmenschlijcke wijs haers Heeren vleesch inslocken wilden, niet alleen 't leven geschoncken, maer oock haer, als reedelijcke persoonen zijnde, begiftighd; en d'andere negen voor eerloos weghgejaeghd hebben. Ondertusschen geeft de voorheenen gedaene Vraegh van mijn Echtgenoot my aenleidingh, om noch deese voor te stellen: Souden Zeevaerende persoonen, van Zeeroovers of andere wreede vyanden aengevallen werdende, en niet langer konnende tegenstaen, 't Vyer niet in 't Buskruyd moogen steecken, om alsoo 't Schip en haer selven in de lucht te doen springen, op datse niet vielen in een slaverny, arger als de dood; en oock de[89] gedaghte haere snoode vyanden niet verrijckten met den by haer zijnde Buyt, of versterckten door de bekoomingh van haer Schip!

't Eerste, antwoorde Polylector, is maar een ijdel voorwendsel. De regel der Apostels moet altijd bij ons gelden en vast gaan: Men moet geen kwaad doen opdat er goed uit kwam. De vrees Gods en zijn ernstig Gebod: Gij zal niet doodslaan, moet ons van dit boze stuk afhouden: Desgelijks ook de liefde tot onze naasten; waaraan wij niet doen moeten 't geen wij niet wilden dat aan ons zou geschieden. Aangaande 't tweede lid van uw tegenwerping; hetzelfde geldt in geval van redding; bij voorbeeld als tien personen in 't water lagen waarvanm en kans zag om negen te [95] redden, maar dan moest men de tiende laten zinken ; of zo men de tiende wilde helpe, zo moesten de negen vergaan; in zo’ n gelegenheid moest men zien op de behouding van 't meerder getal; tenzij in zekere gevallen; als dat de tiende een persoon was die 't land bijzondere diensten kon doen; de andere niet. Dat de tiende een eerlijk Godzalig man was; de andere snode deugnieten zijn e.d. 't Is dan geheel wat anders uit vele in gevaar staande een in 't gevaar te late, om velen te helpen dans uit velen in gevaar zijnde een te dooden om de anderen te redden. Omtrent 't ene gaet men lijdende, omtrent 't andere doende.

De personen, hernam Honorius, onderwerpen zich 't lot. Die hetzelfde treft had het niet kunnen treffen en zo zou hij 't voordeel der lot tot redding van zijn leven, ook genoten hebben.

Dat dit stuk, paste Polylector hierop, aan 't lot werd gesteld maakt de zaak niet goed, maar erger; omdat hetzelfde hierdoor schandelijk word misbruikt tot een boos einde. Daarboven, geen mens heeft macht of toelating om zijn leven onder 't lot te mogen stellen. 't Is waar, in zo’ n ongelegenheid van honger zou de overste der hongerlijdende in een schip of belegerde stad wel iemand die enige misdaad beging, ofschoon die in andere tijden zou mogen door de vinger gezien worden, met de dood kunnen doen straffen; en zijn lijk aan de anderen ten besten geven: Maar dan staat weer niet weinig te twijfelen of 't geoorloofd is ook zelfs in de aller uiterste nood, mensenvlees, ofschoon van een dood mens, te mogen eten? vele der voornaamste Gods geleerde menen gans neen.

Hoe lang, vroeg juffer Honesta weer, zou een gezond mens, zonder enige spijs-te genieten wel kunnen levend blijven.

Op deze voorstelling, berichtte Polylector, kan niet goed een doorgaand antwoord worden gegeven. Men stelt zonder twijfel dat een sterk en vollijvig man veel langer spijs zou kunnen ontberen, dan een mager en uitgeteerd persoon. Waarvandaan 't algemene spreekwoord op zijn vet of smeer te teren schijnt te zijn gekomen; wat echter niet van alle aangenomen wordt. De oorzaak waarom de ene de honger langer kan uitstaan dan den andere schrijven sommige de maag en de aderen toe; welke, hoe ze enger en kleiner in de mensen zijn, hoe ze meer veroorzaken, [96] dat ze langer kunnen honger lijden als wel andere. Daarbij voegen dat zulks gewaar worden diegene welke 't lichaam sterk omgorden en daardoor 't zuigen der deren ten dele verhinderen. Waarom dan ook sommige volkeren die ten oorlog trekken zich nauw plegen in te binden; om, n geval van nood de honger des te beter te kunnen verdragen wat ook, gelijk alreeds aangewezen is, veel beter van vette dan magere lieden kan geschieden. Want als er spijs ontbreekt zo doet de maag de vettigheid welke zich in 't lichaam bevindt smelten en verandert die tot voedsel der leden of in ervan bestendig wezen. Zeileri Epist. tom. 2. num. 458 pagina 511. Vele menen dat een gezond mens de zevende dag zonder voedsel-genot niet zou kunnen overleven. Zeker edelman in Hongarije die een boze argwaan tegen zijn echtgenoot opgevat had kreeg diegene hij vals voor haar pol hield gevangen, en wierp hem in een diepe kelder. Hier wilde hij hem van honger en dorst laten sterven. Om hem deze ellendige dood noch ellendiger en smartelijker te maken zo deed hij hem dagelijks op zekere uren vlees en andere spijzen voorzetten; doch op zulke wijze dat hij die niet kon bereiken; stelde hem dus tot een rampzalige Tantalus. Zes dagen lang stond hij deze geweldige hongerlijden uit. Daarna werd hij gans krachteloos; en op de zevende dag vond men hem dood liggen, heeft tussen de tanden een gedeelte van 't vlees wat hij uit zijn armen had gebeten. Gottfried Brauer Mord-erzehlungen pagina 143. Maar andere hebben langer kunnen vasten. Een edelman in Thüringen handelde op even die wijze met een, die waarlijk met zijn vrouw echtbreuk had bedreven; en derhalve billijker aldus gestraft werd. Deze ontuchtige leefde tot op den elfde dag zonder te genieten van enige spijs. De overheid die van dit bedrijf vernomen heeft liet de gedachte edelman onthoofden omdat hij in hun ambt was gevallen; zichzelf gewroken; en daar omtrent al te wreed, ja, onmenselijk te werk gegaan had. G. P. Harsdorffers Mord-geschichte, tit. 163. pagina 584. Veel andere diergelijke gevallen zou ik kunnen bijbrengen, doch zal deze stof besluiten met de volgende aanmerkelijke geschiedenis. Georgius Siculus, van de Duitsers genoemd Georg Zeck of Zeckel, een Sevenbergen van geboorte, had onder de schijn van tegen de Turken te willen vechten (toen de paus tegen die [97] een Kruisvaart had uitgeschreven) onder toezegging van vergiffenis alle zonden voor diegene die zich in dezen oorlog begaven; en verzekering van de hemel aan alle die in deie zouden sneuvelen), met zijn Kruisvaarders veel meer Hongarren dan Turken beledigd. Vooral ging hij zeer gruwelijk teges de edele te werk; en belegerde met zijn boeren de stad Temeswar waarin Stephanus Bathori toen 't gebied voerde; die graaf Jan van Zits, Vaivoda in Sevenbergen te hulp kwam. Zeckel werd gevangen met omtrent veertig van zijn dienaars. De Sevenbergers lieten zich vijftien dagen lang zonder enige spijs in de uiterste honger zitten. Ten einde van deze tijd waren ze alle tezamen dood, behalven negen. Ondertussen had men Zeckel uit onbereid rauw ijzer een koninklijke troon klaar gemaakt. Hier werd hij in; en een gloeiende ijzeren kroon op zijn hoofd gzset. Toen bracht men de gedachte negen overgeblevene van Hongarije die gans uitgeteerd meer schaduwen dan mensen gelijk waren personen bij hem; en men beval ze dat ze ’t vlees van hun heer die door de gloeiende ijzeren kroon half gebraden was met hun tanden zouden uit bijten en opeten. De zes deden 't uit doodsvrees; en worden daarop los gelaten. De overige drie wilden liever sterven dan zo’n boven mate afschuwelijke en gans on natuurlijke daad begaan. Dit gebeurde in 't jaar 1524. Nicolai Isthuansis Histor. Ungar. lib. 5. Andere hebben dat men Zeckel Georgh na de kroning met een gloeiende ijzeren kroon voorts levendig aan een spit briaadde en de gedachte verhongerde dit gebraad lieten eten. Brauweri Chronicon fol. 454.

Zeker, zei Honorius, indien de gevers van dit vonnis enige billijkheid in hun gemoed hadden gehad zo moesten ze de drie die liever stierven dan op een onmenselijke wijze hun heer zijn vlees inslokken wilden niet alleen 't leven geschonken, maar ook hen als redelijke personen begiftigd; en de andere negen voor eerloos weg gejaagd hebben. Ondertussen geeft de voorheen gedane vraag van mijn echtgenoot mij aanleiding om noch deze voor te stellen: Zouden zeevarende personen van zeerovers of andere wrede vijanden aangevallen worden en niet langer kunen tegenstaan ’t vuur niet in het buskruit mogen steken om alzo 't schip en zichzelf in de lucht te doen springen opdat ze niet vielen in een slavernij, erger dan de dood; en ook de[89] gedachte hun snode vijanden niet verrijkten met den bij hun zijnde buit of versterkten door het bekomen van hun schip!

Die sulcks doen, antwoordede Polylector, worden Moordenaers van haer selven, en van andere. Voor mijn deel, 'k wil de beleggers en aenvoerers van dit werck niet eens onder de Helden, veel min onder de reghte Christenen, maer wel onder de roeckloos-vermeetene, onder de bloode onvertsaegde, onder de heylloose vertwijffelde reeckenen: 't Magh roemlijck zijn in d'oogen van onbesonnene Krijghsgorgels; maer 't is verdoemlijck voor de Vierschaer van 't Gewisse. Sy mogen dit noemen t'saemen nae den Hemel vaeren, doch 'k vrees, datse niet soo hoogh oprijsen sullen; maer veel meer, dat het met de sulcke op een Hellen-reys uytkoomd. Wy zijn geen meesters, noch van ons eygen, noch van eens anders leven. Eerlijck is 't, sijn beroep tot de dood toe tegens de vyanden te veghten; maer grouwlijck, sigh selven te dooden, om van de vyanden niet gedoodet, of in dienstbaerheyd gesteld te worden. Dat men de Rijckdommen des Schips in de Zee werpt, om de Rovers daer door niet te verrijcken: Dat men 't Schip in brand steeckt, als men kans siet, om de daer in zijnde Menschen te doen ontkoomen, op dat de tegenparty daer door niet stercker wierd, tot nadeel van 't Vaderland, of van andere, is in sommige gevallen geoorloft. Dit deed eens de snoode Zeerover Asan, van wien ick een aenmercklijcke Geschiedenis kon verhaelen, indien ghylieden lust en geduld haddet, om deselve aen te hooren.

Twijffeld gy daer aen, borst Honorius los? Immers weet ghy wel, dat de vertellingh van allerley gevallen, waer in yet bysonders voorkoomd, my niet anders als aengenaem kan zijn. En wijl dit oock betreft de dingen, welcke of de Zee aengaen, of op Zee voorvallen, waer ontrent wy voorneemens zijn in onse Redenvoeringen ons insonderheyd beesigh te houden, soo sullen wy hier door niet van de wegh, immers niet verr', afdwalen.

Wel hoor dan, begon Polylector weer. Asan Calaffat, een geboorne Grieck, doch die 't Mahometaensch Wangeloof had aengenoomen, deed ontrent 't jaer 1626. met sijne Galey en noch seven andere Roof-Scheepen de Christenen seer groote schaede. Ontrent een Daghreys van Alexandretta trof hy een Venetiaensch Schip aen; vervolghde 't selve naght en dagh; quam 'er eyndlijck meê in een Geveght, en wierd 'er meester van. 'k Wil geen tijd verslijten [99] met de voordraegingh sijner menighvuldige Roveryen tegens d'Italianen, Francoisen en Hollanderen. Doch van 't gedaghte genoomene Venetiaansche Schip moet ick noch dit seggen, dat vijfentwintigh Christenen op 't selve de Boeyen wierden aengedaen, om 't getal der Roey-Slaven te vermeerderen. Drie Capucijner Monicken, als, P. Clemens de Ligny, P. Yves d'Insula, en P. Leonhardus de Maubeuge, (van d'Infante Isabella Clara Eugenia uyt Brussel nae 't soo genoemde Heyligh Land gesonden; die oock deese Geschiedenis, met al der selver omstandigheden, te Parijs in druck hebben uytgegeeven) deed Asan in sijne Galey klimmen; met bevel, dat men haer haere Gebeedeboecken en Roosenkransjens sou weer behandigen. Jae oock, hy bevrydede haer van de Roeybanck. Eyndlijck quam hy met een seer grooten Roof, bestaende in Geld en Waeren, t'Algiers; meenende, genoegh verright en verdiend te hebben, om 't hoofd aller Zeerovers te worden. Wederom lightede hy 't Ancker; voer na Sardinien, en maeckte andermael een geweldige Buyt: Doch wierd verspied van vijfthien Galeyen der Christenen, gesaementlijck tegens de Zeerovers uytgevaeren; als, drie van de Paus, onder 't Bevel des Maltheesischen Ridders Alexandri Feliciani; aght Spaensche, onder Jacob Piementel; en vier Florentijnsche, onder Julius Montalto. Deese hadden vernoomen, dat twaelf Algiersche Scheepen na by haer waeren: Derhalven beslootense, haer te willen opsoecken. Asan gingh met Duyvelsche Konsten om. Yeder avond, met 't ondergaen van de Son, leyde hy een Boeck op sijne Tafel; 't welck, door bedrijf des Satans, sigh van selfs opende, en door twee pijlen hem te kennen gaf, wat hem den volgenden dagh sou overkomen; desgelijcks, 't geen hem daer ontrent te doen of te laeten stond. Dit was sijn Orakel, hem voorkondigende, of hy Buyt te haelen, dan of hy gevaer te verwaghten, en hoe hy sigh daer in te houden had. Als hy nu de Galeyen der Christenen op hem sagh aenkoomen, sonder dat sijn Boeck hem yets daer van had verwittighd, heeft hy 't selve weer opgeslaegen; en daer in gevonden, dat noch sijn Schip in de handen der Christenen geraecken, noch sijn persoon gevangen genomen worden sou. 't Een en 't ander is geschied, doch op een andere wijs als Asan 't stuck opvattede. 'k Wil niet blijven staen op d'ordre en de bysonderheeden deeses Geveghts. Acht van de Galeyen der Christenen greepen 't Galioen van deesen Zee-rover aen; zijnde voorsien met twee-en-vijftigh Metale stucken Geschuts. [100] d'overige seven gingen los op d'andere Turcksche Roof-Scheepen, en vielen deselve seer hard. Nae een twee-uyrige Strijd moesten 'er twee sigh overgeven. Twee andere snelden sigh ter vlught. Een Hollandsch van haer veroverd Schip wierd verlaeten. Asan aenschouwde dit verlies met seer groot verdriet, en offerde, nae Mahometaensche wijs, een Lam; 't welck hy in vier stucken deelde; deselve Oostwaerts, Westwaerts, Zuydwaerts en Noordwaerts in Zee werpende, om hier door een goede Wind te bekomen: Gelijck hem al dickmael op diergelijck Guychelbedrijf was gebeurt; doch nu misten 't hem.

't Sal niet ondienstigh zijn viel Marinus hier in, de Ceremonien ontrent deese Gewoonte wat breeder voor te stellen. De heylighste en voornaemste Offerhanden der Mahometanen werden verright met een Schaep, of Hamel; niet alleen op haere Bedevaerden, maer oock dickmael alsse sigh in eenige hooge nood bevinden. 't Werd oock selfs van de Turcksche Zeerovers gedaen. Want alsse op Roof sullen uytvaeren, en voornemens zijn, door de Straet te zeylen, soo slaghtense voor haere afvaert een Rouw Hamel, en verdeelen de selve in vier stucken. Is 'er een Haiza in 't Schip (dat is, eenen die te Mecha geweest is) soo neemd hy 'er twee-vierde-deelen van; doet sijn gebed met veele seer belagchlijcke gebeerden; en werpt 't eene vierde deel aghter, 't andere voor uyt 't Schip in de Zee; te gelijck met een Kruyck Oly, en een brandend Waschlight. Indien 'er geen Haiza tegenwoordigh is, soo doet het de Hoofdman. Dit verright zijne, soo werd een Canon afgeschoten, en d'overige deelen des Hamels eetense t'saemen op. Wanneerse weer te rugh komen, werpense niet anders als Oly in de Zee; en geloven, dat d'een of d'ander heylige Meribout, of Eremit, sigh daer van geneerd. Indiense by naght in de Straet komen, soo stellense op elck Schip een brandende Waschkaers, ter tijd toe dats' 'er door zijn geraeckt. Indien 'er een groote Storm ontstaet, of datse in eenigh groot gevaer sigh bevinden, of een goede wind wenschen te krijgen, soo werpense van yeder der vier hoecken des Schips een vierdedeel eens Hamels uyt; meenende, dat dit haer een voorderlijcke wind en groot geluck sal toebrengen. Deese Ceremonie heeft sijnen grond in 't Boek Zuna, of 't Aenhanghsel des Alcorans; daer men leest, dat de Hamel, die ter eeren van Mahometh geslaghtet werd, voor de Slaghters biddet, dat het haer wel gaen magh. Als oock d'Engel Gabriel de Sonden en goede [101] Wercken der Menschen tegens malkander weeghd, soo leggen de geofferde Hamelen sigh in de Schael der goede Wercken. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil pag. 425. Reinerii descript. Barbar. pag. 212. Doe ick eens van Masulpatan vertrock nae Ternasserim, als een Reysiger, hadden wy seer swaere Regenen; gevoelden oock somtijds een bovenmaeten groote hitte, wijl wy de Son reght boven 't hoofd hadden. Al deese ongemacken eghter bekommerden my soo seer niet, als wel, dat ick moest aensien de seldsaeme bygelovige Ceremonien, die de Heydenen en Mooren voor mijn oogen aenstelden, om een voorspoedige Wind te mogen bekomen. Eerst bereydedense een Schipje, hebbende de lenghte van ontrent twee en een halve voet, met volkomen Touwwerck, Zeylen en Masten. 't Selve voorsaegense van Voorraed, en wierpen 't daer nae in Zee; volghden 't oock met haer gesight soo verr' als se konden, onder 't maecken van een seer vreeslijck getier. Als dit niet helpen wou, naemense haere toevlught tot toverbedrijven; overal seeckere Briefkens aen vastheghtende. Eyndlijck deedense een Processie, of Omgangh; waer by sigh al de Scheepslieden bevonden. Yeder gingh in sijne orde, met kleyne Stockjens in de hand; op seeckere Maet deselve slaende. Een oud Man, van een eerwaerdigh Aensien, volghde deesen Omgang, en bewieroockte elcke Mast; terwijl al d'andere op een ry stonden, met een gantsch onaengenaeme Sangh antwoordende op de gebeeden welcke hy uytsprack. Ick, en eenige andere meevaerende Christenen, derfden deese grouwelen niet bestraffen, uyt vrees, dat de boose Geest, welcke deese luyden besit, haer moght ingeblaesen hebben, dat wy de geene waeren, die de Wind weerhielden: Welcke voorstellingh gewightigh genoegh sou geweest zijn, om ons aen haere woede op t'offeren. Reys des Bisschops van Beryte, pag. 86. Wat voor toversche Guychelryen ick somtijds eenige Roomschgesinde Schippers en Schiplieden heb sien plegen, 't zy om wind te bekoomen; 't zij om de wind in een groote Storm sigh te doen neerleggen, kan by een andere gelegenheyd werden verhaeld. Laet ons nu liever den uytgangh van de begonnene Geschiedenis hooren.

Maer, hernam Polylector weer, onaengesien deese Offerhande, soo bleef 't echter gantsch stil; waer door de Christenen d'ontvloodene Turcksche Scheepen aghterhaelden en vermeesterden. Dus sagh Asan sijne Galeyen verlooren, en sijn eygen Gallioen [102] gantsch doorschooten; 't derde deel van 't daer op zijnde volk dood, en alsoo sigh meer als half verwonnen. Echter verliet hy sigh op de Wisseggingh van sijn Toverboek, 't welck hem tot noch toe noyt geloogen, alhoewel somtijds veel wat dubbelsinnigh gesproocken had: Wou derhalven sigh niet opgeeven, maer verweerde hem Ridderlijck; soo dat oock de Zeevooghd Piementel door een Kogel uyt deese Weereld wierd geruckt. Negen uyren langh duerde 't Geveght; vermits de Christenen 't Galioen van Asan veroveren, niet in de grond schieten wilden. Doe hy nu eyndlijck sigh in een t'eenemael vertwijffelde staet bevond, soo dat hy geen verder tegenstand kon doen, besloot hy, sijne vyanden ten minsten 't voordeel van sijnen gemaeckten Buyt te willen onttrecken. Al sijn Goud, Silver, en voorts wat eenighsins kostlijck was, bedraegende (volgens d'aenteeckeningh eener daer in gevondene Lijst) tweemael honderd en vijftigh duysend Kroonen, wierp hy in de Zee. Daer nae stack hy 't Achterdeel des Schips in brand, en smeet een jonge Deerne, welcke hy ten Hoer misbruyckte, in dit Vyer, op dat niemand anders deel aen haer moght bekoomen. Voorts stortede hy sigh selven in de Golven. De Soldaten op de Scheepen der Christenen, meenende een seer grooten Roof te sullen vinden, beklommen terstond 't brandende Schip, en verlosteden de gedaghte drie Capucijner-Monicken, nevens sesendertigh andere Gevangene, welcke beneden in 't Gallioen waeren. Maer ondertusschen was alles boven in vlam geraeckt, soo datse ten deele in de Boot, d'andere in 't Water sprongen, om 't vyer t'ontvlieden. Veele verdroncken. Sommige reddeden sigh door swemmen. Andere dreven op Plancken, Noch andere wierden jammerlijck verbrand; en wederom andere gingen met 't Schip te grond. Wegens de felle sigh seer wijd uytbreydende vlam kon niemand deese ellendige in haeren nood te hulp koomen. Onder de geene, die op een stuck houts de dood ontworstelden, waren oock de drie Capucijner-Monicken, van welcke den eenen seer swaer in 't Hoofd was gequetst. Ontrent tseventigh overgesprongene Soldaten, welcke plonderen wilden, bleeven hier rampsaligh dood. Vliegerii Miscellan. pag. 81. G. P. Harsdorffers Mordgeschichte tit. 133. pag. 457.

Die zulks doen, antwoorde Polylector, worden moordenaars van zichzelf en van andere. Voor mijn deel, ik wil de beleggers en aanvoerders van dit werk niet eens onder de helden, veel minder onder de rechte Christenen, maar wel onder de roekeloze-vermeten, onder de blode onversaagde, onder de heilloze vertwijfelde rekenen: 't Mag roemrijk zijn in de ogen van onbezonnen krijgsgorgels; maar 't is verdoemd voor de vierschaar van ’t geweten. Zij mogen dit noemen tezamen naar de hemel varen, doch ik vrees dat ze niet zo hoog oprijzen zullen; maar veel meer dat het met de zulke op een hellen-reis uitkomt. Wij zijn geen meesters, noch van ons eigen, noch van eens anders leven. Eerlijk is 't zijn beroep tot de dood toe tegen de vijanden te vechten; maar gruwelijk zichzelf te doden om van de vijanden niet gedood, of in dienstbaarheid gesteld te worden. Dat men de rijkdommen van het schip in de zee werpt om de rovers daardoor niet te verrijken: Dat men 't schip in brand steekt als men kans ziet om de daarin zijnde mensen te doen ontkomen opdat de tegenpartij daardoor niet sterker wordt tot nadeel van 't vaderland of van anderen is in sommige gevallen geoorloofd. Dit deed eens de snode zeerover Asan van wien ik een aanmerkelijke geschiedenis kan verhalen, indien gijlieden lust en geduld hebt om die aan te horen.

Twjffelt gij daaraan, barste Honorius los? Immers weet gij wel dat de vertelling van allerlei gevallen, waarin iets bijzonders voorkomt mij niet anders dan aangenaea kan zijn. En omdat dit ook betreft de dingen welke of de zee aangaan of op zee voorvallen waar omtrent wij voornemen zijn in onze redenvoeringen ons vooral bezich te houden zo zullen wij hierdoor niet van de weg, immers niet ver, afdwalen.

Wel hoor dan, begon Polylector weer. Asan Calaffat, een geboren Griek doch die ’t Mohammedaanse wangeloof had aangenomen, deed omtrent 't jaar 1626 met zijn galei en noch zeven andere roof-schepen de Christenen zeer grote schade. Omtrent een dagreis van Alexandretta trof hij een Venetiaans schip aan; vervolgde hetzelfde nacht en dag; kwam er eindelijk mee in een gevecht en werd er meester van. Ik wil geen tijd verslijten [99] met het voordragen van zijn menigvuldige roverijen tegens de Italianen, Fransen en Hollanders. Doch van 't gedachte genomen Venetiaanse schip moet ik noch dit zeggen dat vijfentwintig Christenen op hetzelfde de boeien worden aangedaan om 't getal der roei-slaven te vermeerderen. Drie kapucijner monniken als, P. Clemens de Ligny, P. Yves de Insula en P. Leonhardus de Maubeuge, (van de Infante Isabella Clara Eugenia uit Brussel naar 't zo genoemde Heilig Land gezonden; die ook deze geschiedenis, met aller omstandigheden te Parijs in druk hebben uitgegeven) liet Asan in zijn galei klimmen; met bevel dat men ze hun gebedenboeken en rozenkransjes zou weer overhandigen. Ja, ook, hij bevrijde ze van de troeinbank. Eindelijk kwam hij met een zeer grote roof dat bestond uit geld e nwaren te Algiers; meende genoeg verricht en verdiend te hebben om 't hoofd aller zeerovers te worden. Wederom lichte hij 't anker; voer naar Sardinië en maakte andermaal een geweldige buit: Doch werd verspied van vijftien galeien der Christenen die gezamenlijk tegen de zeerovers uit waren gevaren als drie van de paus onder 't bevel des Maltese ridders Alexandrinus Feliciani; acht Spaanse onder Jacob Piementel; en vier Florentijnse onder Julius Montalto. Deze hadden vernomen dat twaalf van Agerije nabij hen waren: Derhalve besloten ze die te willen opzoeken. Asan ging met duivelse kunsten om. Ieder avond met 't ondergaan van de zon legde hij een boek op zijn tafel; wat, door bedrijf der Satan zich vanzelf opende en door twee pijlen hem te kennen gaf wat hem den volgende dag zou overkomen; desgelijks 't geen hem daar omtrent te doen of te laten stond. Dit was zijn orakel die hem van tevoren verkondigde of hij buit te halen dan of hij gevaar te verwachten en hoe hij zich daarin te houden had. Als hij nu de galeien der Christenen op hem zag aankomen zonder dat zijn boek hem iets daarvan had verwittigd heeft hij hetzelfde weer opgeslagen; en daarin gevonden dat noch zijn schip in de handen der Christenen geraken, noch zijn persoon gevangen genomen worden zou. 't Een en 't ander is geschied, doch op een andere wijze dans Asan 't stuk opvatte. Ik wil niet blijven staan op de orde en de bijzonderheeen van dit gevecht. Acht van de galeien der Christenen grepen 't galjoen van deze zeerover aan; waren voorzien met tweeenvijftig metalen stukken geschut. [100] De overige zeven gingen los op de andere Turkse roof-schepen en vielen die zeer hard. na een twee-uren strijd moesten er twee zich overgeven. Twee andere snelden zich ter vlucht. Een Hollands van hun veroverd schip werd verlaten. Asan aanschouwde dit verlies met zeer groot verdriet en offerde naar Mohammedaanse wijze een lam; wat hij in vier stukken deelde; die hij Oostwaarts, Westwaarts, Zuidwaarts en Noordwaarts in de zee wierp om hierdoor een goede wind te bekomen: Gelijk hem al vaak op diergelijk gooschel bedrijf was gebeurd; doch nu misten 't hem.

't Zal niet ondienstig zijn viel Marinus hierin, de Ceremonies omtrent deze gewoonte wat breder voor te stellen. De heiligste en voornaamste offerhanden van de Mohammedanen worden verricht met een schaap of hamel; niet alleen op hun bedevaarten, maar ook vaak als ze zich in enige hoge nood bevinden. 't Wordt ook zelfs van de Turkse zeerovers gedaan. Want als ze op roof zullen uitvaren en voornemens zijn door de Straat te zeilen zo slachten ze voor hun afvaart een rouwe hamel en verdelen die in vier stukken. Is er een Haiza in 't Schip (dat is, een die te Mekka geweest is) zo neemd hij er twee-vierde-delen van; doet zijn gebed met vele zeer belachelijke gebaren; en werpt 't ene vierde deel achter, 't andere vooruit 't schip in de zee; tegelijk met een kruik olie, en een brandend waslicht. Indien er geen Haiza tegenwoordig is, zo doet het de kruik olie en als dit verricht is zo wordt een kanon afgeschoten en de overige delen der hamel eten ze tezamen op. Wanneer ze weer terug komen werpen ze niets anders dan olie in de zee; en geloven dat de een of de ander heilige meribout of heremiet zich daarvan geneert. Indien ze bij nacht in de Straat komen zo stellen ze op elk schip een brandende wassen kaars ter tijd toe dat ze erdoor zijn geraakt. Indien er een grote storm ontstaat of dat ze in enig groot gevaar zich bevinden of een goede wind wensen te krijgen zo werpen ze van ieder der vier hoeken van het schip een vierde deel van een hamel uit; menen dat dit ze een bevorderlijke wind en groot geluk zal toebrengen. Deze ceremonie heeft zijn grond in 't boek Zuna of 't aanhangsel der koran daar men leest dat de hamel die ter eren van Mohammed geslacht wordt voor de slachters bidt dat het ze het wel goed gaan mag. Als ook de engel Gabriel de zonden en goede [101] werken der mensen tegens elkaar weegt zo leggen de geofferde hamels zich in de schaal der goede werken. Erasmus Franciscus Schaubuhnen dritter theil pagina 425. Reinerius descript. Barbar. pagina 212. Toen ik eens van Masulpatan vertrok naar Ternasserim als een reiziger hadden wij zeer zware regen; voelden ook somtijds een bovenmate grote hitte omdat wij de zon recht boven 't hoofd hadden. Al deze ongemakken echter bekommerden mij zo zeer niet als wel,dat ik moest aanzien de zeldzame bijgelovige ceremonies die de heidenen en moren voor mijn ogen aanstelden om een voorspoedige wind te mogen bekomen. Eerst bereiden ze een scheepje, heeft de lengte van omtrent twee en een halve voet, met volkomen touwwerk, zeil en masten. Dat voorzien ze van voorraad en wierpen 't daarna in zee; volgen 't ook met hun gezicht zo ver als ze kunnen onder 't maken van een zeer vreselijk getier. Als dit niet helpen wil, nemen ze hun toevlucht tot toverbedrijven; overal zekere briefjes aan vasthechten. Eindelijk deden ze een processie of omgang; waarbij zich alle scheepslieden bevinden. Ieder ging in zijn orde met kleine stokjes in de hand; en op zekere maat sloegen. Een oude man van een eerwaardig aanzien volgde deze omgang en bewierookte elke mast; alle andere die op een rij staan met een gans onaangename gezang antwoorden op de gebeden welke hij uitsprak. Ik en enige andere mee varende Christenen durfden deze gruwelen niet bestraffen uit vrees dat de boze geest welke deze lieden bzet ze mochten ingeblazen hebben dat wij diegene waren die de wind weerhielden: Welke voorstelling gewichtig genoeg zou geweest zijn om ons aan hun woede op te offeren. Reis der bisschop van Beryte, pagina 86. Wat voor betoverde begoochelingen ik somtijds enige Roomsgezinde schippers en schiplieden heb zien plegen, hetzij om wind te bekomen; hetzij om de wind in een grote storm zich te doen neerleggen kan bij een andere gelegenheid worden verhaald. Laat ons nu liever de uitgang van de begonnen geschiedenis horen.

Maar, hernam Polylector weer, zonder aan te zien deze offerhande, zo bleef 't echter gans stil; waardoor de Christenen de ontvlodne Turkse schepen achterhaalden en overmeesterden. Dus zag Asan zijn galeien verloren en zijn eigen galjoen [102] gans doorschoten; 't derde deel van 't daarop zijnde volk dood en alzo zich meer dan half overwonnen. Echter verliet hij zich op de wijs zeggen van zijn toverboek wat hem tot nog toe nooit gelogen, alhoewel somtijds veel wat dubbelzinnig gesproken had: Wilde derhalve zich niet opgeven, maar verweerde hem ridderlijk; zodat ook de zee-voogd Piementel door een kogel uit deze wereld werd gerukt. Negen uren lang duurde 't gevecht; vermits de Christenen de galjoen van Asan verovereden en niet in de grond schieten wilden. Toen hij nu eindelijk zich in een ten enenmale vertwijfelde staat bevond zodat hij geen verdere tegenstand kon doen besloot hij zijn vijanden ten minsten 't voordeel van zijn gemaakte buit te willen onttrekken. Al zijn goud, zilver en voorts wat enigszins kostbaar was, bedraagt (volgens de aantekening van een daarin gevonden lijst) tweemaal honderd en vijftigduizend kronen, wierp hij in de zee. Daarna stak hij 't achterdeel van het schip in brand en smeet een jonge deern, welke hij ten hoer misbruikte in dit vuur opdat niemand anders deel aan haar mocht bekomen. Voorts stortte hij zichzelf in de golven. De soldaten op de schepen der Christenen meenden een zeer grote roof te zullen vinden beklommen terstond 't brandende schip en verlosten de gedachte drie kapucijner-monniken, nevens zesendertig andere gevangene welke beneden in 't galjoen waren. Maar ondertussen was alles boven in vlam geraakt zodat ze ten dele in de boot, de andere in 't water sprongen om ’t vuur te ontvlieden. Vele verdronken. Sommige redden zich door zwemmen. Andere dreven op plankem. Noch andere worden jammerlijk verbrand; en wederom andere gingen met 't schip te gronde. Vanwege de felle zich zeer wijd uitbreidende vlammen kon niemand deze ellendige in hun nood te hulp komen. Onder diegene die op een stuk hout de dood ontworstelden waren ook de drie kapucijner-monniken waarvan de ene zeer zwaar in 't hoofd was gekwetst. Omtrent zeventig overgesprongen soldate, welke plunderen wilden bleven hier rampzalig dood. Vliegerii Miscellan. pagina 81. G. P. Harsdorffers Mordgeschichte tit. 133. pagina 457.

't Gebeurt al dickmael, merckte Marinus hier aen, dat men de dood vind ter plaets daer men Rijckdom soeckt. Belangende de gedaene Vraeg van de Heer Honorius, 'k weet wel, dat het [103] voor een Helden-daed werd gehouden, de Kruydkamer in brand te steecken, wanneer men sigh niet meer tegens de Vyanden weet te verweeren. My is oock niet onbewust, dat d'Engelsche veeltijds eenige Tonnen Buskruyd onder 't Verdeck des Schips setten; en, wanneerse sigh overmand bevinden (door de vyanden op 't selve te sien) de Vaten laeten springen, om haer alsoo, met haer eygen uyterste gevaer, in de lught te doen vliegen. Dat daerenboven sommige Hoofdmannen in Zee werden gesonden, met een uytdrucklijck geheym bevel, 't Schip te doen opvaeren, wanneerse 't selve niet souden konnen behouden. Doch altijd heb ick, even gelijck Polylector, geoordeeld, dat dit (insonderheyd 't laetste), een gantsch ongeoorlofde daed, een moorddaedigh bedrijf is, 't welck onder de Christenen geenssins moet gepleeghd worden.

Doe, seyde Honorius, in 't jaer 1665. Spaensche Schip, genoemd de Margaretha, in Zee stack, was den daer op zijnde Overste deese last gegeven; Dat hy 't (indien 't onderwegen besprongen wierd, en hy geen kans moght sien, om 't selve te behouden) sou doen springen, door d'inbrandsteeckingh der Kruydkamer.

't Sou oock geschied zijn, Polylector hier by, indien niet eenige seldsaeme Gevallen daer tusschen waeren gekoomen, welcke 't soo genoemde ten Hemelvaeren hadden verhinderd.

Vermits nu Juffer Honesta een groote begeerte liet blijcken, om deselve te moogen hooren, soo gingh hy aldus voort: In Ooghstmaend des gedaghten Jaers quam dit Schip, met d'overige der Spaensche Silvervloot, uyt West-Indien geluckigh voor de Bay, of Haven, van Cadix aen. Al d'andere Scheepen liepen in deselve; doch deese Margaretha, niet soo wel bezeyld zijnde, oock weynigh vermoeden van eenigh gevaer meer hebbende, bleef alleen aghter. Met de volgende aenbreeckende dagh quaemen vijf Turcksche Roof-Scheepen, onder de begunstigingh eener groote kalmte, met alle maght aanroeyen; beschietende dit Schip soodaenig, dat tegens de middagh van de duysend en vijftigh daer op geweest zijnde Mannen alreeds honderd en tsestigh waren gesneuveld. De meeste en voornaemste Bevelhebbers waeren dood. d'Overste selfs had door een Splinter beyde d'oogen verlooren. 't Schip kon, door gebreck van Wind, sigh niet beweegen; en was derhalven buyten hoop, van deesen Dans te sullen konnen ontspringen. Vermits nu de gedaghte Overste, nevens d'andere Onder-Hoofd-lieden, 't Sacrament daer op had [104] ontfangen, datse 't Schip niet souden laeten vallen in de handen der vyanden, maer liever doen opvliegen, soo beval hy den Busschieter, de Kruydkamer aen te steecken. Terstond gingh hy heenen, om deesen last te verrighten: Doch wierd onderweegen door een Canonschoot sulckerwijs getroffen, dat hy in twee stucken ter neer viel. Eenen anderen (wiens Ampt was, op de Kabelen, Touwen en ander Scheepstuygh te letten) liep toe, om 't Lont op te beuren, en dit werck uyt te voeren: Maer even 't selve, 't geen den anderen was bejegend, weervoer hem oock. Sijnen Macker trad in sijne plaets; doch nauwlijcks had hy 't Lont in sijne handen gevat, als wederom een Koogel hem deselve gangh deed gaen. d'Overste dit alles vernoomen hebbende, eyschte selfs 't ontstoockene Lont, en gingh, al tastende, nae de Kruydkamer, doch konse niet vinden, ter oorsaeck van sijne blindheyd, veroorsaeckt door 't gemelde verlies sijner beyde oogen. Ondertusschen vielen aght Monicken, sigh in dit Schip bevindende, voor sijne voeten neer; biddende met traenen, dat hy van sijn voorneemen wou afstaen. Hy droegh haer voor, dat hy 't doen moest, wegens 't aen hem gedaen bevel, en sijnen soo hoogh hier op geswoornen Eed. Maer als deese Geestlijcke persoonen sigh verbonden, de geheele saeck op haer te neemen, en alles voor hem te sullen verantwoorden, soo liet hy sigh eyndlijck noch beweegen. Dus quam dit rijck-gelaedene Schip (inhebbende meer als aght Tonnen Gouds aen Silver, behalven de meenighte van Paerlen en andere kostlijckheden) in de handen der Turcken.

Waerlijck was 't te beklaegen, liet Juffer Honesta sigh hooren, dat de rijcklijck besilverde en bepeerelde Perel (Margaretha) geroofd wierd; en dat de Mahometaensche Rovers, soo gantsch schaedlijck voor de geheele Christenheyd, sulck een aensienlijcken Buyt bequaemen.

Echter, berightede Polylector, haddens' 'er weynigh voordeel van. Sy naemen wel de beste Schat uyt dit veroverde Schip, maer eer noch een half uyr tijds verloopen was, verhief sigh de Wind; en de Fransche Zeevooghd Duc de Beaufort quam haer met aght Oorloghs-Scheepen op den hals; drijvende haer vlughtigh nae Tanger: Daer de Prijs wel binnen geraeckte; en van d'Engelsche, (doemaels met deese Zeerovers Vreede hebbende) in beschermingh wierd genoomen; doch de vijf Turcksche Roof-Scheepen was den wegh afgesneeden: Welcke, vermits de Wind van 't Land stond, [105] Algiers niet konden bereycken; maer voorby moesten loopen, en twaelf mijlen daer van daen strandeden. 't Beste naemense wel meê aen Land; doch de Scheepen moestense verlaeten; welcke den Roof der Francoisen wierden. Dus hebbense bynae meer verlooren als gewonnen. Frisschii Schauplatz, Barbarischer Schlaverney, dritter theil, Histor. 45. pag. 332. In mijnen Grooten Historischen Oceaen, pag. 201. Verhael ick een ander Wondergeval des Jaers 1607., wanneer de Spaensche Vloot by Gibraltar soo dapper van de Hollanders wierd aengetast en geslaegen. In eene der Spaensche Scheepen laegen sommige Hollandsche Zeevaerende persoonen gevangen. De Hoofdman siende, dat de Neerlaegh op de Spaensche zyde sou vallen, gunde deese ellendige haere verlossingh niet. Beval derhalven eenen sijner Onder-Bevelhebbers heenen te gaen, en haer den hals af te snijden. Flucks trad hy nae haer toe, maer op 't selve oogenblick dat hy de Moord wou beginnen, velde een Canon-kogel hem ter neer. Den tweeden hier toe uytgesondenen bejegende 't selve. De derde Kogel vloogh geluckighlijck tegens d'ysere keeten, daer de gevangene aen geslooten laegen; deselve in stucken breeckende, sonder haer eenighsins te beschaedigen; maer in tegendeel deeser wijs haer wonderlijck verlossende. 't Breeder beright kan men in 't genoemde Werck ter aengeweesener plaets vinden.

In seeckere Gevallen, begon Marinus weer, sou ick geoorloft konnen aghten, 't Schip te laeten opvaeren. Naementlijck, als men aen d'eene zijde seeckerlijck wist, dat de bekomingh van 't selve de Vyanden des Staets een seer groot voordeel sou geven, tot een swaer, jae 't uyterste nadeel voor 't Vaderland; en dat men aen d'andere zyde noch kans sagh, om 't leven der Menschen te konnen redden, door in de Zee te vallen, eer de Slagh noch quam, en dan door andere Scheepen geberght te worden, of door swemmen aen land te koomen. d'Engelsche manier, van 't Verdeck, met de daer op gekoomene vyanden, door ondergesteld Buskruyd te laeten springen, heeft een gantsch ander aensien, als de Kruydkamer in brand te steecken. By 't eerste is wel gevaer; doch daer benevens blijft hoop, dat de Menschen behouden sullen worden; jae oock veellight 't overige des Schips: Maer by 't ander vlieghd alles op; soo dat 'er niemand levendigh kan afkoomen.

Ghy spreeckt, bejegende Honorius hem, hier al te ruym. Daer zijn voorbeelden, dat van een opgesprongen Schip sommige [106] lieden noch zyn ontkomen. 't Is genoegh bekend, wat onsen Hollandschen Schipper Willem Ysbrandsz. Bontekoe is weervaeren. Op sijne Vaert nae Oost-Indien geraeckte sijn Schip den negenden der Slaghtmaend oude Stijl des Jaers 1629. door ongeluck in brand. Doe 't Vyer de Kruydkamer had bereyckt, vloogh dit houten Zee-Kasteel in duysend stucken door de lught, met honderd en negenthien persoonen.

Seer seldsaam koomd my voor, viel Juffer Honesta hier in, dat men de Brand in een Schip niet sou konnen dempen, eerse by 't Buskruyd quam. Men is immers in volle Zee, daer 't niet aen Water ontbreeckt, om met alle maght te konnen gieten, en alsoo de vlammen te blusschen. Men krijghd hier 't Vyer in een Huys noch wel uyt, schoon dickmael 't Water verr' van de hand is, en alleen met weynigh t'effens werd uytgestort.

Maer, antwoordede Polylector, 't Zeewater is niet soo bequaem om brand te lesschen, gelijck wel 't soete doet. Doch hier nae sullen wy van deese Stof breeder konnen spreecken. Laet ons nu voorts hooren, wat de Heer Honorius noch heeft te verhaelen; en wat hy daer uyt sal willen besluiten.

Schipper Bontekoe selfs, vervolghde deesen, wierd oock opgeworpen, doch viel, noch levendigh, in 't water neer; daer hy sigh op een nevens hem drijvende groote Mast settede: En korts daer nae eenen anderen, (Herman van Kniphuysen), die deselve Lughtsprongh had gedaen, uyt de Baeren sagh opkoomen. Beyde blevense behouden. 'k Verhael dit maer alleen met weynige woorden, wyl dit Geval yeder genoegh bewust is uyt het hier van gedruckte en dickmael herdruckte Journael. Desgelijcks beschrijft ons Polylector, in 't eerste deel sijns Grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 308., hoe in 't Jaer 1625. seecker Fransch Edelman, de Saligny, doe 't Schip, waer in hy sich bevond, door Buskruyd opsprongh, hoogh in de lught opgeworpen, en verr' daer van daen in een ander Schip neergeset wierd, sonder eenighsins beschaedighd te zijn. Vermits nu deese dus behouden bleven, soo kan men oock, wanneer men een Schip laet opvliegen, hoop hebben, dat het oock soo gelucken moght. Mist het dan evenwel, soo is 't een ongeluck, maer noch op verre nae geen Selfsmoord.

't Gebeurt al vaak, merkte Marinus hieraan, dat men de dood vindt ter plaatse daar men rijkdom zoekt. Aangaande de gedane vraag van de heer Honorius, ik weet wel, dat het [103] voor een heldendaad wordt gehouden de kruidkamer in brand te steken wanneer men zich niet meer tegen de vijanden weet te verweren. Mij is ook niet onbewust dat de Engelse veeltijds enige tonnen buskruit onder 't verdek van het schip zetten; en, wanneer ze zich overmand bevinden (door de vijanden erop te zien) de vaten laten springen om ze alzo met hun eigen uiterste gevaar in de lucht te doen vliegen. Dat daarboven sommige hoofdmannen in zee worden gezonden met een uitdrukkelijk geheim bevel 't schip te doen opvaren wanneer ze hetzelfde niet zouden kunnen behouden. Doch altijd heb ik, even gelijk Polylector, geoordeeld, dat dit (vooral 't laatste) een gans ongeoorlofde daad, een moorddadig bedrijf is wat onder de Christenen geenszins moet gepleegd worden.

Toen, zei Honorius, in 't jaar 1665 Spaans schip, genoemd de Margaretha, in zee stak was de daarop zijnde overste deze last gegeven; Dat hij 't (indien 't onderweg besprongen werd en hij geen kans mocht zien om hetzelfde te behouden) zou doen springen door de in brand steken van de kruidkamer.

't Zou ook geschied zijn, zei Polylector hierbij, indien niet enige zeldzame gevallen daartussen waren gekomen welke 't zo genoemde ten hemel varen had verhinderd.

Vermits nu juffer Honesta een grote begeerte liet blijken om die te mogen hore, zo ging hij aldus voort: In oogstmaand der gedachte jaar kwam dit schip met de overige der Spaanse zilvervloot uit West-Indien gelukkig voor de baai of haven van Cádiz aan. Alle andere schepen liepen in die; doch deze Margaretha die niet zo goed bezeild was en ook weinig vermoeden van enig gevaar meer hebben bleef alleen achter. Met de volgende aanbrekende dag kwamen vijf Turkse roofschepen onder de begunstiging van een grote kalmte met alle macht aanroeien; beschoten dit schip zodanig dat het tegen de middag van de duizend en vijftig daarop geweest zijnde mannen alreeds honderdzestig waren gesneuveld. De meeste en voornaamste bevelhebbers waren dood. De overste zelf had door een splinter beide de ogen verloren. 't Schip kon, door gebrek van wind, zich niet bewegen; en was derhalve buiten hoop van dezen dans te zullen kunnen ontspringen. Vermits nu de gedachte overste, nevens de andere onder-hoofd-lieden 't sacrament daarop had [104] ontvangen dat ze 't schip niet zouden laten vallen in de handen der vijanden, maar liever doen opvliegen, zo beval hij den busschieter de kruidkamer aan te steken. Terstond ging hij heen om dezen last te verrichten: Doch werd onderweg door een kanonschot op zulke wijze getroffen dat hij in twee stukken ter neer viel. Een anderen (wiens ambt was op de kabels, touwen en ander scheepstuig te letten) liep toe om 't lont op te beuren en dit werk uit te voeren: Maar even hetzelfde 't geen de anderen was bejegend wdeervoer hem ook. Zijn makker trad in zijn plaats; doch nauwelijks had hij de lont in zijn handen gevat als wederom een kogel hem die gang deed gaan. De overste die dit alles vernomen had eiste zelf de ontstoken lont en ging al tastende naar de kruidkamer, doch kon het niet vinden ter oorzaak van zijn blindheid veroorzaakt door 't gemelde verlies van zijun beide ogen. Ondertussen vielen acht monniken die zich in dit schip bevonden voor zijn voeten neer; baden met tranen dat hij van zijn voornemen wilde afstaan. Hij droeg ze voor dat hij 't doen moest vanwege 't aan hem gedane bevel en zijn zo hoog hierop gezworen eed. Maar toen deze geestelijke personen zich verbonden de gehele zaak op hun te nemen en alles voor hem te zullen verantwoorden zo liet hij zich eindelijk noch bewegen. Dus kwam dit rijk-geladen schip (bevat meer dan acht tonnen goud aan zilver, behalve de menigte van parels en andere kostlbaarheden) in de handen der Turken.

Waarlijk was 't te beklagen, liet Juffer Honesta zich horen, dat de rijk verzilverde en beparelde parel (Margaretha) geroofd werd; en dat de Mohammedaanse rovers zo gans schadelijk voor de gehele Christenheid zo’ n aanzienlijke buit bekwamen.

Echter, berichtte Polylector, hadden ze er weinig voordeel van. Zij namen wel de beste schat uit dit veroverde schip, maar eer noch een half uur tijd verlopen was verhief zich de wind; en de Franse zee-voogd Duc de Beaufort kwam ze met acht oorlogsschepen op dn hals; dreef ze vluchtend naar Tanger: daar de prijs wel binnen geraakte; en van de Engelse, (toen met deze zeerovers vreede hadden) in bescherming werd genomen; doch de vijf Turkse roofschepen was de weg afgesneden: Welke, vermits de wind van 't land stond, [105] Algiers niet konden bereiken; maar voorbij moesten lopen en twaelf mijlen daarvandaan stranden. 't Beste naeen ze wel mee aan land; doch de schepen moesten ze verlaten; welke de roof der Fransen worden. Dus hebben ze bijna meer verloren dan gewonnen. Frisschius Schauplatz, Barbarischer Schlaverney, dritter theil, Histor. 45. pagina 332. In mijn Grote Historische Oceaan, pagina 201 verhaal ik een ander wondergeval van het jaar 1607 wanneer de Spaanse vloot bij Gibraltar zo dapper van de Hollanders werd aangetast en geslagen. In een der Spaanse schepen lagen sommige Hollandse zee varende personen gevangen. De hoofdman zag dat de nederlaag op de Spaanse zijde zou vallen gunde deze ellendige hun verlossing niet. Beval derhalve een van zijn onderbevelhebbers heen te gaan en ze de hals af te snijden. Fluks trad hij naar ze toe, maar op hetzelfde ogenbl k dat hij de moord wilde beginnen velde een kanonkogel hem ter neer. Den tweede hiertoe uitgezonden bejegende hetzelfde. De derde kogel vloog gelukkig tegen de ijzeren ketting, daar de gevangene aan gesloten lagen; die in stuken brak zonder ze enigszins te beschadigen; maar in tegendeel ze in deze wijze ze wonderlijk verloste. 't Breder bericht kan men in 't genoemde werk ter aangewezen plaats vinden.

In zekere gevallen, begon Marinus weer, zou ik geoorloofd kunnen achten 't schip te laten opveren. Namnlijk als men aan de ene zijde zeker wist dat het bekomen van hetzelfde de vijanden de Staat een zeer groot voordeel zou geven tot een zwaar, ja, 't uiterste nadeel voor 't vaderland; en dat men aan de andere zijde noch kans zag om 't leven der mensen te kunnen redden door in de zee te vallen eer de slag noch kwam en dan door andere schepen geborgen te worden of door zwemmen aan land te komen. De Engelse manier van 't verdek met de daarop gekomen vijanden door onder gestelde buskruit te laten springen heeft een gans ander aanzien dan de kruidkamer in brand te steken. Bij 't eerste is wel gevaar; doch daar benevens blijft hoop dat de mensen behouden zullen worden; ja, ook mogelijk 't overige van het schip: Maar bij 't ander vliegt alles op; zodat er niemand levend kan afkomen.

Gij spreekt, bejegende Honorius hem, hier al te ruim. daar zijn voorbeelden dat van een opgesprongen schip sommige [106] lieden noch zijn ontkomen. 't Is genoeg bekend wat onze Hollandse schipper Willem Ysbrandsz. Bontekoe is wedervaren. Op zijn vaart naar Oost-Indien geraakte zijn schip de negende der slachtmaand oude stijl van het jaar 1629 door ongeluk in brand. Toen 't vuur de kruidkamer had bereikt vloog dit houten zeekasteel in duizend stukken door de lucht met honderd en negentien personen.

Zeer zeldzaam komt mij voor, viel juffer Honesta hierin, dat men de brand in een schip niet zou kunnen dempen eer ze bij 't buskruit kwam. Men is immers in volle zee daar 't niet aan water ontbreekt om met alle macht te kunnen gieten en alzo de vlammen te blushen. Men krijgt hier 't vuur in een huis noch wel uit, ofschoon vaak 't water ver van de hand is en alleen met weinig tegelijk wordt uitgestort.

Maar, antwoorde Polylector, 't zeewater is niet zo bekwaam om brand te lessen, gelijk wel 't zoete doet. Doch hierna zullen wij van deze stof breder kunnen spreken. Laat ons nu voorts horen wat de heer Honorius noch heeft te verhalen; en wat hij daaruit zal willen besluiten.

Schipper Bontekoe zelf, vervolgde deze, werd ook opgeworpen doch viel noch levend in 't water neer; daar hij zich op een nevens hem drijvende grote mast zette: En kort daarna een andere, (Herman van Kniphuisen), die die luchtsprong had gedaan uit de baren zag opkomen. Beide bleven behouden. Ik verhaal dit maar alleen met weinige woorden omdat dit geval ieder genoeg bewust is uit het hiervan gedrukte en vaak herdrukte journaal. Desgelijks beschrijft ons Polylector in 't eerste deel van zijn Grote Historische Schouwtoneelspagina 308 hoe in 't jaar 1625 zeker Frans edelman de Saligny toen 't schip waarin hij zich bevond door buskruit opsprong en hoog in de lucht opgeworpen en ver daarvandaan in een ander schip neergezet werd zonder enigszins beschadigd te zijn. Vermits nu deze dus behouden bleven,zo kan men oo, wanneer men een schip laat opvliegen hoop hebben dat het ook zo gelukken mocht. Mist het dan evenwel, zo is 't een ongeluk, maar noch op verre naar geen zelfmoord.

Schoon, pastede Polylector hier op, de geene, welcke 't Lont in de Kruydkamer laeten steecken, de dwaese hoop moghten [107] hebben, datse voor haer selven misschien behouden souden mogen worden, soo verontschuldighd dit echter haer niet van Selfsmoord, wijlse sigh in een (buyten bynae wonderwerck) onvermijdlijck doods gevaer werpen, 't welckse voorby konden zyn. Soud gy niet eenen soodaenigen een Selfsmoorder noemen, die, sigh manck bevindende, en daer over ongeduldigh zijnde, hem selven van een hoogen Thoorn afwierp; op hoop, dat soo een hoogen val hem niet alleen geen schaede doen, maer oock selfs verlossingh van sijne kreupelheyd veroorsaecken sou; om dat sulcks aen een Timmerman t'Ulm is gebeurd; die, manck gaende, en by ongeluck van een seer hoogh Huys tot beneden toe afvallende, geen verseeringh aen eenigh deel sijns ligchaems gevoelde, maer in tegendeel naderhand reght op sijne beenen gingh, van sijne kreupelheyd gantsch verlost zijnde. Georgi Fischeri Blumenthal Gedenckwurdiger Geschichte pag. 216. Gelijck dan oock eens Koperslagers kneght t'Aughsburgh in 't jaer 1572. aldaer afviel van de Thoorn der Kruyspoort, hebbende de hooghte van ten minsten tnegentigh voeten; sonder aen eenige sijner leeden eenighsins beschaedighd te zyn. Zeileri Handbuchs ander theil, pag. 354. In onse Pogingen, om niet in de handen der vyanden te vallen; om uyt Sieckten of Smerten verlost te werden, moeten wy d'ordentlijcke; mogen wy somtijds wel gewaeghde middelen gebruycken (by voorbeeld: Om geen ellendige Slaef te werden, in Zee te springen; op hoop, dat men sigh deese jammerlijcke Dienstbaerheyd door swemmen sal onttrecken,) maer noyt magh men ter hand neemen sulcke dingen, op welcke (buyten soo veel als Mirakel) de dood noodwendigh moet volgen. De wonderlijcke bestieringen Gods in de sonderlinge reddingh van sommige, moeten wy aenmercken als blijcken sijner maght en goedertierenheyd; doen dienen tot opweckingh onses vertrouwens op hem in allerley nooden; maer niet misbruycken tot vermeetenheyd, of om hem te versoecken.

De twee van u verhaelde Vallens-gevallen, voeghde Juffer Honesta hier tusschen in, brenghd my een ander in gedaghten, 't welck ick, om de sonderlinge aenmercklijckheyds wil, by deese gelegenheyd niet onverhaeld kan laeten. Schoon ick weet, dat uwe Redenvoeringen zijn aengeleght, om insonderheyd van de Zee en Zeesaecken te handelen, soo is my echter oock niet onbekend, dat de geene, die gewoon zijn op Zee te swerven, oock wel nu en dan de [108] voet eens op 't land stellen. Daerenboven heb ick van ulieden gehoord, dat uw voorneemen is, de Zee-gevallen somtijds te vergelijcken met, of naerder te verklaren door andere Geschiedenissen, welcke juyst de Zee niet aengaen. 't Is ontrent aghthien jaeren geleeden, dat seecker aensienlijck, my wel bekend Persoon (doch die in deese saeck sigh niet wil genoemd hebben), nae Burgundien trock, wegens eenige gewightige verrightingen. Doe hy sigh weer nae huys wou begeven, wierd hy van sommige sijner Vrienden ten eeten genoodighd. Hy gingh aen Tafel sitten, gelaersd en gespoord, met 't Rappier aen de zyde, en een lange Mantel op de schouderen, als gereed tot de Reys. Reght vrolijck was hy met de gedaghte sijne Bekende: En onder haere Redenvoeringen spraeckense in 't breede van de veelerley wonderlijcke toevallen des menschlijcken levens. Nae de Maeltijd deed hy de Danckseggingh; stond eerst op, en trad wat aghterwaerts, nae een enge Kamer; om aen d'andere dies te meer bequaemheid tot 't opstaen van den Disch te geven. Hy wierd niet gewaer, dat aghter hem een Luyck was, waer door men neer liet een houtene Trap (Ladder) om beneden in de Kelder te konnen koomen; ter dier tijd van d'onvoorsightige Dienstmaeghd open gelaeten. Aghterwaerts over viel hy neerwaerts af, met de Beenen om hoogh, 't hoofd om laegh neerstortende. Al d'aenschouwers meenden, met d'uyterste verbaesdheyd, dat hy den hals had gebroocken. Doch hy, als uyt een slaep ontwaeckende, begon haer beleefdelijck aen te spreeken; stapte goeds-moeds weer nae boven, en gevoelde niet d'alderminste verseeringh, alhoewel hy een hooge val had gedaen. Jae, niets met allen was aen sijne Kleederen of Deegen beschaedighd geworden. Dit wierd van al de daer tegenwoordige voor een sonderlingh wonder geaght; en noch tegenwoordigh leeft hy in goede gesondheyd. Ontrent thien Jaren te vooren had hy noch een andere val gedaen van een Ladder, de hooghte van twaelf sporten; doch quam soo saghtlijck neer te sitten, dat hy niet de minste smert gevoelde. Aenmercklijck is 't geen hy my vertelde van d'eerstgedaghte Val; te weeten, dat hy eerst nae eenige Maenden de pijnlijckheyd daer van gewaer wierd; doch deselve vergingh, sonder gebruyck ven eenige hulpmiddelen. Vijfthien jaren daer nae gevoelde hy even deselve smert. Ten eynde van dien tijd vernam hy, en verneemd noch hedensdaeghs, deese ontsteldheyd een of tweemael in yeder Jaer; doch met soo weynigh gevaer [109] quellijckheyd, datse hem veel meer diend tot een vermaeningh, om te gedencken aen, en sigh danckbaer te toonen voor de wonderlijcke bewaeringh Godts, als tot aenparssingh, om eenige Artzenyen daer tegens te gebruycken. P. Beauchamp Histoir. divers. pag. 401. Goulartii Cabinet der Historien, eerste deel, pag. 242.

Ofschoon, paste Polylector hierop, diegene welke 't lont in de kruidkamer laten steken de dwaze hoop mochten [107] hebben dat ze voor zichzelf misschien behouden zouden mogen worden, zo verontschuldigd dit echter ze niet van zelfmoord omdat ze zich in een (buiten bijna wonderwerk) onvermijdelijk doods gevaar werpen wat ze voorbij konden zijn. zou gij niet een zodanige zelfmoordenaar noemen die zich mank bevindt en daarover ongeduldig is zichzelf van een hoge toorn afwierp; op hoop dat zo’n hoge val hem niet alleen geen schade doet, maar ook zelf verlossing van zijn kreupelheid veroorzaken zou; om dat zulks aan een timmerman t' Ulm is gebeurd; die mank ging en bij ongeluk van een zeer hoog huis tot beneden toe afviel, geen zeer aan enig deel van zijn lichaam gevoelde, maar in tegendeel naderhand recht op zijn benen ging en, van zijn kreupelheid gans verlost was. Georgius Fischeri Blumenthal Gedenckwurdiger Geschichte pagina 216. Gelijk dan ook eens koperslagers knecht t' Aughsburg in 't jaar 1572 aldaar afviel van de toorn der Kruispoort, heeft de hoogte van ten minsten negentig voeten; zonder aan enige van zijn leden enigszins beschadigd te zijn. Zeileri Handbuchs ander theil, pagina 354. In onze pogingen om niet in de handen der vijanden te vallen; om uit ziecten of smarten verlost te worden moeten wij de ordelijk; mogen wij somtijds wel gewaagde middelen gebruiken (bijvoorbeeld: Om geen ellendige slaaf te worden in zee te springen; op hoop dat men zich deze jammerlijke dienstbaarheid door zwemmen zal onttrekken) maar nooit mag men ter hand nemen zulke dingen waarop (buiten zo veel als mirakel) de dood noodwendig moet volgen. De wonderlijke besturingen Gods in de bijzondere redding van sommige moeten wij aanmerken als blijk van zijn macht en goedertierenheid; doen dienen tot opwwekking van ons vertrouwens op hem in allerlei noden; maar niet misbruiken tot vermetelheid,of om hem te verzoeken.

De twee van u verhaalde val-gevallen, voegde juffer Honesta hiertussen in, brengt mij een ander in gedachten wat ik om de bijzondere aanmerkerlijkheidbij deze gelegenheid niet onverhaald kan laten. Ofschoon ik weet dat uw redenvoeringen zijn aangelicht om vooral van de zee en zeezaken te handelen, zo is mij echter ook niet onbekend dat diegene die gewoon zijn op zee te zwerven ook wel nu en dan de [108] voet eens op 't land stellen. Daarboven heb ik van u lieden gehoord dat uw voornemen is de zee-gevallen somtijds te vergelijken met of nader te verklaren door andere geschiedenissen welke juist de zee niet aangaan. 't Is omtrent achttien jaren geleden dat zeker aanzienlijk mij goed bekend persoon (doch die in deze zaak zich niet wil genoemd hebben), naar Boergondie trok vanwege enige gewichtige verrichtingen. Toen hij zich weer naar huis wilde begeven werd hij van sommige van zijn vrienden ten eten genodigd. Hij ging aan tafel zitten, gelaarsd en gespoord, met 't rapier aan de zijde en een lange mantel op de schouder als gereed tot de reis. Recht vrolijk was hij met de gedachte van zijn bekenden: En onder hun redenvoeringen spraken ze in 't brede van de velerlei wonderlijke toevallen der menselijke leven. `na de maaltijd deed hij de dankzegging; stond eerst op en trad wat achterwaarts naar een enge kamer; om aan de andere des te meer bekwaamheid tot 't opstaan van de dis te geven. Hij werd niet gewaar dat achter hem een luik was waardoor men neer liet een houten trap (ladder) om beneden in de kelder te kunnen komen; ter die tijd van de onvoorzichtige dienstmaagd open gelaten. Achterwaarts over viel hij neerwaarts af met de benen omhoog met 't hoofd omlaag neerstortte. Alle aanschouwers meenden met de uiterste verbaasdheid dat hij den hals had gebroken. Doch hij, als uit een slaap ontwakende, begon hun beleefd aan te spreken; stapte goedsmoeds weer naar boven en gevoelde niet de allerminste bezering, alhoewel hij een hoge val had gedaan. Ja,, geheel niets was aan zijn kleren of degen beschadigd geworden. Dit werd van alle daar tegenwoordige voor een zonderling wonder geacht; en noch tegenwoordig leeft hij in goede gezondheid. Omtrent tien jaren tevoren had hij noch een andere val gedaan van een ladder, de hoogte van twaalf sporten; doch kwam zo zacht neer te zitten, dat hij niet de minste smart gevoelde. Aanmerkelijk is 't geen hij mij vertelde van de eerstgedachte val; te weten dat hij eerst naar enige maanden de pijnlijkheid daarvan gewaar werd; doch die verging zonder gebruik van enige hulpmiddelen. Vijfhien jaren daarna gevoelde hij even die smart. Ten einde van die tijd vernam hij en verneemt noch hedendaags deze ontstellen een of tweemaal in ieder jaar; doch met zo weinig gevaarlijkheid [109], dat ze hem veel meer dient tot een vermaning om te gedenken aan en zich dankbaar te toonen voor de wonderlijke bewaring Gods als tot aanpersing om enige artsenijen daartegen te gebruiken. P. Beauchamp Histoir. divers. pagina 401. Goulartii Cabinet der Historien, eerste deel, pagina 242.

In onvoorsiene, en buyten onsen wil ons overvallende gevaeren, hernam Polylector, reddet de Heere onse God dickmael seer wonderlijck; waer van ick in verscheydene mijner uytgegevene Wercken voorbeeldlijck heb gehandeld. Maer om dat d'Almaghtige sulcks somtijds doet nae sijn welbehaegen, soo moet men sigh niet moedwillens in diergelijck gevaer werpen, op hoop, van op een gelijcke wijs bewaerd te sullen werden. Van d'ongemeene daeden onses Gods moeten wy geen regelen onses doens maecken, om ons daer op te waegen, en als in de kaecken des doods te loopen. Die dus 't perijckel bemind, sal 'er in vergaen. Dat de voorgedaghte persoonen in 't opspringen haerer Scheepen (buyten haere wil, en sonder haer toedoen geschied) wonderbaerlijck behouden wierden, moet ons (gelijck alreeds geseghd is) aensetten tot vertrouwen op den Heere in alle onse nooden, welcke ons, buyten ons, en eygene moedwil, over komen; maer ons niet beweegen tot vermeetenheyd, of versoeckingh des Alderhooghsten. 't Is een enckele raserny, sigh selven en andere, door opspringen, te willen dooden; 't zy uyt een godloose ydelheyd, om daer door de naem van helddaedigheyd achter te laeten; 't zy om niet te vallen in de handen der vyanden: Van welcke men eene deeser twee dingen heeft te verwaghten, of de Sabel door den hals, of de Boeyen aen de voeten. Siet men de dood tegemoet, soo is 't immers een groote dwaesheyd, door eygene schuld, door selfs-bestel, te willen sterven, om dat men vreesd, te sullen moeten sterven. De dood door der vyanden handen staet noch niet seecker: En al waer 't, dat wy daer van ten vollen gewis waeren, soo moesten wy waghten, tot datse koomd, en dan Christlijck sterven. Waerom doch wouden wy de dood voorkoomen, en Moordenaers van ons eygen ligchaem worden, te gelijck met 't verderf onser Ziel? Laet de vyanden de schande deeses wrevels hebben, sonder dat wy ons daer meê besoedelen. De Joodsche Hoofdman Josephus (daer nae geworden de Beschrijver der Joodsche Geschiedenissen), van de sijne geparst sijnde, sigh selven om 't leven te brengen, liever als sigh over te geven in de handen [110] der Romeynen, seyde tot haer seer aenmercklijck: Eerlijck en roemlijck is 't, voor de Vryheyd 't leven te laeten; maer sulcks moet geschieden in den strijd, en door de handen der geene, die ons van onse Vryheyd willen beroven. Bloode, vertwijffelde Menschen werden hun eygene Moordenaers. 't Is een vertsaeghd Schipper, die voor 't onweer soodaenigh verschrickt, dat hy 't Schip wil laten te grond gaen eer de Stormwind in de Seylen is geslaegen. Indien ick my selven ombrengh, soo is mijne dood een Selfs-moord. Doen 't de vyanden, soo is my sulcks een groote weldaed, e.s.v. Vreesdmen voor een ellendige Slaverny? Wel, men laete Gods wil geschieden. Een reght Christen moet sigh niet altijd goede daegen inbeelden. De boose verdienense niet; en God wilse oock selfs de vroomste niet altijd geven, wijl haer sulcks niet nut sou zijn. Men mercke, 't zy Slaverny, 't zy andere ellenden, behoorlijck aen als een quaed der straf, 't welck wy ons niet moeten soecken t'ontrecken door te begaen 't quaed der Sonde; waer op een eeuwige straf sou volgen. 't Sal noch maer een kleyne tughtigingh zijn, in opsight van de hooghste plaegen, welcke wy soo meenighvuldigh hebben verdiend. Hier toe behoord geduld en bekeeringh. Somtijds wil de Heere onse God ons dus beproeven. Hier toe moet dan zijn een vast vertrouwen van genaedige reddingh; een onvertsaeghd voorneemen, om alles, wat de Heere ons gelieft toe te senden, kloeckmoedigh uyt te staen, en een geheele onderwerpingh van ons selven aen sijnen wil. Maer die sigh, op de gehoorde wijs, in de Lught laeten opvliegen, sondigen op 't swaerste tegens Gods Almaghtigheyd, Wijsheyd, Goedertierenheyd en Regeeringh: Traghten, hem, soo veel in haer is, t'ontweldigen de heerschappy over leven en dood: Ontrecken sigh sijne gehoorsaemheyd: Zijn op 't hooghste ondanckbaer voor al de tot noch toe genootene Weldaeden; welcker geene sy hadden verdiend: Wanhoopen van sijne goedertierenheyd: Mistrouwen sijne Bestieringh: Vermoorden, nevens haer Ligchaem, oock haer eygene Ziel: Brengen veele harer Medgesellen tegens haeren wil om 't leven; 't geense doch geenssins vermoghten te doen, al wildense 't schoon soo hebben: Beroven 't Vaderland van veele bequaeme lieden, die 't selve noch goeden dienst souden konnen bewijsen: En toonen, in plaets datse meenen, dappere Helden te sullen geaght worden, een vertsaeghd gemoed; vreesende, yet quaeds te sullen moeten lijden; of een onchristlijcke hooghmoed, om niet de gewaende schande te [111] hebben, van overwonnen te zijn; daer men, dus doende, op 't schandighste overwonnen is. Dit is 't Godlijck, soo dickmael, soo ernstigh herhaeld Gebod: Ghy sult niet doodslaen. Geenen anderen mogen wy dooden; veel min ons selven. Noyt mogen wy yets ter hand nemen, waer uyt, volgens volstreckte noodsaecklijckheyd, en natuerlijcker wijs, de dood sou mogen ontstaen. Maer in geval van d'uyterste nood, of wanneer de noodwendige dienst van Gods Kerck of 't Vaderland sulcks vereyscht, magh men sigh wel stellen in een blijcklijck gevaer, als 'er noch gebeurlijcke hoop van ontkoomingh voor sigh selven en die met hem zijn; oock een gewisse vernielingh van 't voorneemen der vyanden te hoopen is. By voorbeeld: Twee Scheepen leggen aen malkander geklampt. Indien de vyand meester werd, soo staet 't Vaderland, wegens eenige sonderlinge aengelegenheden, in gevaer. Krijghd hy de Nederlaegh, soo is 't behouden. In sulck een geval magh de Hoofdman van 't eene Schip (geen ander middel siende, om den vyand, en alsoo 't verderf des Staets t'ontkoomen), sijn Volck gereed gesteld hebbende, om op een gegeeven teecken in Zee te springen, en sigh door swemmen nae een ander schip te redden, 't Kruyd in brand steecken, om 't Vyandlijck Schip te gelijck met 't sijne te doen opvliegen. Want schoon hier 't gevaer groot is (gelijck oock dickmael in Veldslaegen), soo is echter de dood niet baerblijcklijck, noch volstreckt noodwendigh. In tegendeel, daer is een middel, en een gewoon middel tot ontkoomingh, te weeten, 't swemmen; waer door, in veelerley Zee-ongelegentheden, duysenden zijn gereddet geworden.

Maer, wierp Honorius hier tegen, Simson veroorsaeckte sigh selven wel de dood, doe hy 't Huys om verr' trock, om sigh te wreecken over de Philistijnen.

In onvoorziene en buiten onze wil ons overvallende gevaren, hernam Polylector, redt de Heer onze God vaak zeer wonderlijk; waarvan ik in verscheidene van mijn uitgegeven Werken voorbeeldig heb gehandeld. Maar om dat de Almachtige zulks somtijds doet naar zijn welbehagen zo moet men zich niet moedwillens in diergelijk gevaar werpen op hoop van op een gelijke wijze bewaard te zullen worden. Van de ongemene daeden onze Gods moeten wij geen regels ons doen maken om ons daarop te wage, en als in de kaken des doods te lopen. Die dus 't perikel bemint zal erin vergaan. Dat de voorgedachte personen in 't opspringen van hun schepen (buiten hun wil en zonder hun toedoen geschiedt) wonderbaerlijk behouden worden moet ons (gelijk alreeds gezegd is) aanzetten tot vertrouwen op de Heer in alle onze noden welke ond buiten ons en eigen moedwil overkomen; maar ons niet bewegen tot vermetelheid of verzoeking der Allerhoogste. 't Is een enkel razernij zichelf en anderen door opspringe, te willen doden; hetzij uit een goddeloze ijdelheid om daardoor de naam van heldhaftigheid achter te laten; hetzij om niet te vallen in de handen der vijanden: Waarvan men een van dezer twee dingen heeft te verwachten, of de sabel door de hals of de boeien aan de voeten. Ziet men de dood tegemoet, zo is 't immers een grote dwaasheid door eigeneschuld, door zelfs-bestel te willen sterven omdat men vreest te zullen moeten sterven. De dood door der vijanden handen staat noch niet zeker: En al was 't, dat wij daarvan ten volle gewis waren zo moesten wij wachten totdat ze komten dan Christelijk sterven. Waarom doch wilden wij de dood voorkomen en moordenaars van ons eigen lichaam worden, tegelijk met 't verderf onze ziel? Laat de vijanden de schande van dezs wrevel hebben zonder dat wij ons daarmee bezoedelen. De Joodse hoofdman Josephus (daarna geworden de beschrijver der Joodse geschiedenissen), van de zijne geperst werd zichzelf om 't leven te brengen liever dan zich over te geven in de handen [110] der Romeinen, zei tot ze zeer aanmerkelijk: Eerlijk en roemrijk is 't voor de vrijheid 't leven te laten; maar zulks moet geschieden in den strijd, en door de handen van diegene die ons van onze vrijheid willen beroven. Blode, vertwijfelde mensen worden hun eigen moordenaars. 't Is een angstige schipper die voor 't onweer zodanig verschrikt dat hij 't schip wil laten te gronde gaan eer de stormwind in de `eilen is geslagen. Indien ik mijzelf ombreng zo is mijn dood een zelfmoord. Doen 't de vijanden, zo is mij zulks een grote weldaad, e.d. Vreest men voor een ellendige slavernij? Wel, men laat het Gods wil geschieden. Een recht Christen moet zich niet altijd goede dagen inbeelden. De boze verdienen ze niet; en God wil ze ook zelfs de vroomste niet altijd geven omdat hun zulks niet nut zou zijn. Men merkt, hetzij slavernij, hetzij andere ellende behoorlijk aan als een kwaad der straf wat wij ons niet moeten zoeken te ontrekken door te begaan 't kwaad der zonde; waarop een eeuwige straf zou volgen. 't Zal noch maar een kleine tuchtiging zijn ten opzichtevan de hoogste plagen welke wij zo menigvuldig hebben verdiend. Hiertoe behoort geduld en bekering. Somtijds wil de Heer onze God ons dus beproeven. Hiertoe moet dan zijn een vast vertrouwen van genadige redding; een onversaagd voornemen om alles wat de Heer ons gelieft toe te zenden kloekmoedig uit te staan en een gehele onderwerping van onszelf aan zijn wil. Maar die zich op de gehoorde wijze in de lucht laten opvliegen, zondigen op 't zwaarste tegen Gods Almacht, wijsheid, goedertierenheid en regering: Trachten hem zo veel in ze is te ontweldigen de heerschappij over leven en dood: Ontrkcken zich aan zijn gehoorzaamheid: Zijn op 't hoogste ondankbaar voor alle tot noch toe genoten weldaden; van wie geen zij hadden verdiend: Wanhopen van zijn goedertierenheid: Mistrouwen zijn bestuur: Vermoorden nevens hun lichaam ook hun eigen ziel: Brengen vele van hun metgezellen tegen hun wil om 't leven; ’t geen ze doch geenzsins vermochten te doen al wilden ze 't ofschoon zo hebben: Beroven 't vaderland van vele bekwame lieden die hetzelfde noch goede dienst zouden kunnen bewijzen: En tonen in plaats dat ze menen dappere Helden te zullen geacht worden, een bang gemoed; vrezen iets kwaads te zullen moeten lijden; of een onchristelijke hoogmoed om niet de gewaande schande te [111] hebben van overwonnen te zijn; daar men aldus doende op 't schandaligste overwonnen is. Dit is 't Goddelijke zo vaak, zo ernstig herhaald gebod: Gij zal niet doodslaan. Geen anderen mogen wij doden; veel minder onszelf. Nooit mogen wij iets ter hand nemen waaruit volgens volstrekte noodzakelijkheid en natuurlijke wijze de dood zou mogen ontstaan. Maar in geval van de uiterste nood of wanneer de noodwendige dienst van Gods kerk of 't vaderland zulks vereist mag men zich wel stellen in een blijkbaar gevaar als er noch behoorlijjke hoop van ontkomen voor zichzelf en die met hem zijn; ook een gewisse vernieling van 't voornemen der vijanden te hopen is. Bij voorbeeld: Twee schepen liggen aan elkaar geklampt. Indien de vijand meester wordt zo staat 't vaderland,vanwege enige bijzondere aangelegenhede, in gevaar. Krijgt hij de nederlaag zo is 't behouden. In zo’ n geval mag de hoofdman van 't ene schip (die geen ander middel ziet om de vindt en alzo 't verderf der Staat te ontkomen), zijn volk gereed gesteld hebben om op een gegeven teken in zee te springen en zich door zwemmen naar een ander schip te redden, 't Buskruit in brand steken om ’t vijandelijke schip tegelijk met 't zijne te doen opvliegen. Want ofschoon hier 't gevaar groot is (gelijk ook vaak in veldslagen), zo is echter de dood niet duidelijk, noch volstrekt noodwendig. In tegendeel, daar is een middel en een gewoon middel tot ontkomen, te weten 't zwemmen; waardoor in velerlei zee-ongelegenheden duizenden zijn gered geworden.

Maar, wierp Honorius hiertegen, Samson veroorzaakte zichzelf wel de dood toen hij 't huis omver trok om zich te wreken over de Filistijnen.

Een Reghtsgeleerde, berightede Polylector, sou seggen: men moet op Wetten, niet op Voorbeelden sien. Een Godsgeleerde sal antwoorden: Dat Simson dit heeft verright door een bysondere ingevingh en drijvingh Gods; die hem oock bovennatuerlijcker wijs hier toe kraght gaf, om Israel te verlossen uyt de handen der Philistijnen, en om te zijn een Voorbeeld des Heeren Christi. Dit was een buytengewoone saeck; hem, niet ons betreffende: Gelijck oock was de daed van Ehud, die door deselve Godlijcke drijvingh der Moabiten Koningh Eglon doorstack, Jud. III. Over Simsons bedrijven moeten wy ons verwonderen; gelijck oock over die van sommige andere Helden en [112] Mannen Gods; maer alle staense ons niet nae te volgen. Gelijck wat buyten-gemeens en Godlijcks in sijne kraght was, soo oock in sijne daed. Die 't doen opvliegen eens Schips met sijn voorbeeld willen soecken goed te maecken, moghten dan oock wel geoorloft achten, dat men met den gemelden Ehud de Koningen vermoordede. Dat men met Elias bad om Vyer van den Hemel; 't welck neervallende op sijn gebed, den Hoofdman met sijne vijftigh een en andermael verteerde. Wilden wy met Ehud onse hand aen Vorsten leggen, 't geen hy deed door een Godlijcke dryvingh, sou ons, sonder deselve zijnde, tot een grouwlijcke Sonde zijn. Wilden wy bidden, gelijck Elias; 't geen in hem was een Godlijcken van God ontstoockenen yver, sou in ons zijn een onbetaemlijcke wraeck-begeerte; en dan sou op ons passen 't geen de Heer Christus in deselve gelegentheyd tot sijne Discipulen seyde: Ghy weet niet van hoedaenigh een Geest ghy zyt. Hier is dan gantsch geen betreckingh van Simson op de geene, welcke een Schip laeten opvliegen; 't zy om ydele Eer te bekomen; 't zy om niet in Slaverny te geraecken; 't zy om sijne dood eerst op de vyanden te willen wreecken. Een yver voor d'eere Gods, niet sijn' eygentlijcke Wraeckgierigheyd, niet sijne wanhoop, niet de spyt over sijne gevancknis, vernieuwde en versterckte sijn geloof, om uyt te voeren 't geen, waer toe hy, als een Vorst over Israel, van God was verordineert; te weeten, de Philistijnen te plaegen en te straffen. Hier toe had hy nu de schoonste kans en gelegenheyd; wijl de Vorsten der Philistijnen, jae al haere Vorsten, in dit Huys waeren versaemeld; met een seer groot getal van andere, buyten twijffel de voornaemste: Welcke hier gesaementlijck sneuvelden; soo dat 't getal der Doode, die hy in sijn sterven doodede, meer was, als dat der geene, die hy in sijn leeven had gedoodet. Dus is hy gestorven in sijn beroep; door een sonderlinge drijvingh en bestieringh Gods; tot wien hy geloovige Gebeeden uytstortede; en die hem tot dit werck, waer toe hy hem had afgesonderd en aendreef, soodaenigh een boven gewoone en gantsch verwonderlijcke kraght gaf. Oock stelde hy, om soo een groote meenighte van Philistijnen te mogen dooden, maer alleen sigh selven in doods gevaer (waer in hy van de neervallende Steenen veel lighter ongeraeckt kon zijn gebleven, gelijck dickmael in Instortingen van Huysen geschied, als vermoedlijck is, dat geschieden moght in 't opspringen eens Schips) maer niemand uyt Israel met hem, gelijck de geene doen, die 't Vyer in de Kruydkamer laeten steecken. [113]

'k Sie nu wel, besloot Honorius deese Stof, dat de daed van Simson noch de Selfs-moordenaers (tegens welcke de laetst-bygebraghte), noch de geene, die uyt dit of dat insight, 't zy wat het oock zijn moght, een Schip met alles wat 'er in is in de lught laeten opvliegen (waer tegens d'eerst-voorgestelde Redenen insonderheyd dienen), eenighsins tot verschooningh kan strecken. Maer laet ons nu tot de Zeeën en andere Wateren komen. Doch voor af moet ick u lieder oordeel hooren over deese Vraegh: Welck van beyden, 't Water of 't Vyer, voor noodwendiger en Eedeler is t' aghten!

Men moet, antwoordede Marinus, my ten besten houden, dat ick, die van der Jeughd af tot in mijnen Ouderdom geduerigh de Wateren heb bevaeren; oock op de Wateren soo veel heb gewonnen, dat ick nu voortaen gerustlijck mijn overige daegen sal konnen verslijten, 't Water de voortoght sou geeven. En gewisselijck, 'k meen 'er oock, buyten vooroordeel, goede redenen toe te hebben. 't Water is en blijft Water, sonder ons toedoen. Ons Vyer daer tegens werd meer door onse moeyte, als van sigh selven voortgebraght. 't Kan sonder ons niet bestaen; maer wy moeten 't, door geduerige voedsel-verschaffingh, onderhouden. Sonder Vyer konnen wy leven; niet sonder Water. Veele middelen zijn 'er, om ons sonder Vyer te konnen verwarmen. Kan men juyst de Spijsen niet koocken of braeden; men sou wel konnen voortkomen by rauwe, gelijck genoeghsaem blijckt in verscheydene Volckeren. Maer sonder Water konden noch Menschen noch Beesten, noch Vogelen, noch Visschen levendigh blijven. Sonder Water kon d'Aerde geen Vrughten voortbrengen: Want alles heeft tot de Voortkomingh en Wasdom voghtigheyd van nooden. 't Is bequaem tot de vermengingh aller dingen. De seer schaedlijcke Vyer-branden werden 'er door gebluscht; De Visschen van gevoedet, ons ter spijs. 't Moet onsen Dorst lesschen; onse onreynigheyd afwasschen; onse Lijnwaeden schoon maecken en verfrisschen; alles wat wy eeten suyveren en gaer koocken. Veelerley Wateren hebben een geneesende kraght. Sonder Water hadden wy noch Wijn noch Bier. De Wateren verschaffen ons maghtige Rijckdommen, welcke se in sigh selven hebben; als: Corael, Paerlen, Goud, e.s.v. Over de Wateren werden Waeren en Menschen van 't eene Land in 't andere gebraght; daerse anders niet souden konnen koomen. Yeder is genoegh bekend, wat voor een groot nut de Schipvaerd over de Zeeën en Rivieren alle Landen veroorsaeckt. [114]

Evenwel zijn 'er, liet Honorius sigh weer hooren, niet weynige menschen, welcke wenschen, dat 'er geen Zee, geen Schipvaert; maer d'Aerdbodem alleen met kleyne Vloedekens, tot noodwendige Watervangingh en uytleveringh, doorsneeden of afgedeeld zyn moght; op dat men overal drooghvoets kon heenen geraecken, buyten eenigh Schip-gebruyck.

Deese Lieden, voer Marinus hier op uyt, moeten waerlijck seldsaeme grillen en inbeeldingen hebben.

't Schijnd echter, hervattede Honorius, dat men deese haere bedenckingh noch voor ongerijmd, noch voor ongegrond behoefd te houden. Schoon men niet loogchenen kan, dat een welgelaeden Schip meer voordeel aenbrenghd, als honderd met even diergelijcke Waeren wel bevraghtede Wagenen; soo sou echter, indien 't onderscheyd tusschen de Zee en Land-Steeden was weghgenoomen, sigh alles geheel anders schicken; en de Koophandel wel op een andere voet loopen, doch niet min voorderlijck konnen zijn als nu; jae misschien veel voorderlijcker, wijl te Land niet soo veel verlies te verwaghten staet, als wel te Water, door 't te grond gaen van Schip en Goederen. 't Verschil en onderscheyd, 't welck nu tusschen Holland en Hongaryen of Boheemen is, in aenmerckingh van de gedaghte Koophandel, sou dan gantschlijck ter neer vallen. Amsterdam sou in sulck een gelegenheyd 't hoofd niet soo hoogh konnen opsteecken, en sulcke onwaerdeerlijck-groote Rijckdommen nae sigh getrocken hebben. Andere nu magere Landen en Steeden hadden van haer al t'overvloedigh Vet, 't welck haer soo dickbuyckigh heeft gemaeckt, voor haer selven wat bekoomen.

Veel meer, berightede Marinus, sou soo wel in Hongaryen of Bohemen, als in Holland, dan een seer sleghten, jae gantsch geenen handel zijn. Buyten de Zeevaert sou men allerweegen alles noch soo wild en woest vinden, als 't was voor eenige duysend jaeren, doe niemand verder quam, als daer hy den roock van sijns Vaders Schoorsteen noch kon sien opgaen; of ten hooghsten met een geringh Vaertuyghje over eenige kleyne Rivier. Van sulcke Landen, welcke door de Zeevaert alle Waeren des Weerelds nae sigh trecken, hebben andere Gewesten, verr' van de Zee gelegen, en die derhalven geen Schipvaert konnen aenstellen, haer behulp. 't Sou seer kostlijck vallen, 't geen nu met Scheepen seer gereed uyt Oost- en West-Indien werd gehaeld, met een Caravane van reysende Kooplieden [115] op Wagenen of Kameelen herwaerts te brengen. 't Geen Hongaryen of Boheemen nu noch voor eene gulden kan hebben, sou haer dan vry meer als een Ducaet koomen te kosten. 't Vergaen van eenige weynige Scheepen op de Zee, in aenmerckingh van de veele, die behouden overkoomen, kan hier by gantsch niet in vergelijckingh gebraght worden. 't Gevaer van Rovers sou in 't overvoeren der Waeren te Land niet minder, maer wel meerder zijn, als over 't Water. Behalven 't voordeel 't welck van de Koopmanschap koomd, dienen de groote Zeëen oock tot verseeckeringh van Koninghrijcken en Landschappen. Wat souden de Hongariërs niet wel geven willen, dat de Donauw, en andere Grens-Vloeden nae Turkyen toe, soo breed moghten zijn als de Middellandsche Zee? De Mahometanen souden dan soo lightlijck niet by haer koomen stroopen. Wat heeft de Spaensche Aerdbodem in 't jaer 714. met Saraceenen bedeckt, anders, als dat de gelegenheyd haer diende; wijl tusschen Gibraltar en Ceuta niet meer als een Zee-enghte van maer vier mijlen is; daerse derfden; oock gemacklijck konden oversetten, en alsoo van 't eene Land in 't andere koomen? Had 'er een Zee van veertigh of vijftigh mijlen tusschen beyden gelegen, soo sou Juliani verradery wel haest ontdeckt geworden; Koningh Rodrigo van de schielijcke overval verseeckerd gebleven zijn. Eyndlijck, om te besluyten. 't Is waer, indien 'er geen Zeevaert was, soo sou 't onderscheyd tusschen Holland of Engeland, en Hongaryen of Boheemen, soo groot niet vallen, als nu. Maer wat voordeel kon Hongaryen of Bohemen trecken, wanneer oock Holland sonder Koophandel was? Daerenboven, indien men alles van Oosten en Westen te Land sou moeten overvoeren, soo sou doch de Stapel der Koopmanschappen opgereght worden in de Steeden, welcke Oosten en Westen naerder leggen, als andere; of bequaemer Weegen hebben tot d'overbrengingh der Waeren. Dus sou 't voordeel uyt de Koophandel wel van plaets verwisselen, doch 't onderscheyd tusschen 't een en 't ander Land sou blijven. Maer sal men mijne bygebraghte redenen van d'Edelheyd en noodwendigheyd des Waters boven 't Vyer voor geldigh, en onteegen-gesproocken laeten doorgaen?

Tusschen Edel en Noodwendigh, antwoordede Polylector, is onderscheyd, en dickmael hebben beyde deese dingen ontrent eene saeck t'samen geen plaets. Dit kan wel noodwendiger zijn als dat; maer daerom is 't niet altijd Eedelder. 't Een kan wel Eedelder zijn [116] als 't andere, maer daerom niet noodwendiger. Indien ghy niet eygentlijck siet op 't Elementair, of Hoofdstoflijck Vyer, genoemd de Vader der Voortbrengingh aller dingen, en de Vrughtbaermaecker der andere Hoofdstoffen; maer alleen hier 't oogh hebt op 't gemenghd Vyer, 't welck wy op onse Haerdsteeden gebruycken, soo kan men uwe Stellingh, in opsight der Noodwendigheyd, toestaen. Maer daer meê was noch d'Edelheyd boven 't Vyer niet toegestemd. In aenmerckingh van d'aengeweesene sonderlingh-groote nuttigheden, en dan noch verscheydene andere, welcke men sou konnen bybrengen, hebben Thales Milesius en Hesiodus gemeend, dat 't Water was aller dingen beginsel; 't oudste en maghtighste van al d'Elementen. 't Schijnd oock, dat de Romeynen 't Water hooger als 't Vyer hebben geaght. Want haere grootste Straf tegens de misdaedige was, haer Water en Vyer te verbieden; stellende in de Rangh 't Water voor 't Vyer. Gelijck dan oock de Wateren d'Aerde hier in overtreffen, dat de Schepselen Gods in deselve seer verr' de Landschepselen te boven gaen in meenighte, in grootte, in verscheydenheyd, en in seldsaemheyd van Aert; waer van hier nae breeder kan gesproocken worden. Onder alle Wateren nu is de soo genoemde Oceaen 't grootste.

Een rechtsgeleerde, berichtte Polylector, zou zeggen: men moet op wetten, niet op voorbeelden zien. Een Godsgeleerde zal antwoorden: Dat Samson dit heeft verricht door een bijzondere ingeving en aandrijven Gods; die hem ook boven natuurlijke wijze hiertoe kracht gaf om Israël te verlossen uit de handen der Filistijnen en om te zijn een voorbeeld der Heer Christus. Dit was een buitengewone zaak; hem, niet ons betreft: Gelijk ook was de daad van Ehud die door die Goddelijke aandrijven der Moabieten koning Eglon doorstak, Judeeërs 3;. Over Samsons bedrijven moeten wij ons verwonderen; gelijk ook over die van sommige andere helden en [112] mannen Gods; maar alle staan ze ons niet na te volgen. Gelijk wat uitzonderlijks en Goddelijks in zijn kracht was, zo ook in zijn daad. Die 't doen opvliegen van een schipsmet zijn voorbeeld willen zoeken goed te maken mochten dan ook wel geoorloofd achten dat men met de gemelde Ehud de koningen vermoordde. Dat men met Elias bad om vuur van de hemel; wat neerviel op zijn gebed de hoofdman met zijn vijftig een en andermaal verteerde. Wilden wij met Ehud onze hand aan vorsten leggen 't geen hij deed door een Goddelijke drijven zou ons zonder die zijn tot een gruwelijke zonde zijn. Wilden wij bidden, gelijk Elias, 't geen in hem was een Goddelijke van God ontstoken vuur zou in ons zijn een onbetamelijke wraak-begeerte; en dan zou op ons passen 't geen de heer Christus in die gelegenheid tot zijn discipelen zei: Gij weet niet van hoedanige een geest gij bent. Hier is dan gans geen betrekking van Samson op diegene welke een schip laten opvliegen; hetzij om ijdele eer te bekomen; hetzij om niet in slavernij te geraken; hetzij om zijn dood eerst op de vijanden te willen wreken. Een u voor de eer Gods, niet zijn eigenlijke wraakgierigheid, niet zijn wanhoop, niet de spijt over zijn gevangenis, vernieuwt en versterkt zijn geloof om uit te voeren 't geen waartoe hij als een vorst over Israël van God was verordineerd; te weten de Filistijnen te plagen en te straffen. Hiertoe had hij nu de schoonste kans en gelegenheid; omdat de vorsten der Filistijnen, ja, al hun vorsten in dit huis waren verzameld; met een zeer groot getal van andere, zonder twijfel de voornaamste: Welke hier gezamenlijk sneuvelden; zodat 't getal der deden die hij in zijn sterven doodde meer was dan dat van diegene die hij in zijn leven had gedood. Dus is hij gestorven in zijn beroep; door een bijzondere aandrijving en besturing Gods; tot wie hij gelovige gebeden uitstortte; en die hem tot dit werk, waartoe hij hem had afgezonderd en aandreef, zodanig een boven gewone en gans verwonderlijke kracht gaf. Ook stelde hij om zo’n grote menigte van Filistijnen te mogen doden maar alleen zichzelf in doods evaar (waarin hij van de neervallende stenen veel lichter onbeschadigd kon zijn gebleven,gelijk vaak in instortingen van huizen geschiedt als te vermoeden is dat geschieden mocht in 't opspringen van een schip) maar niemand uit Israël met hem, gelijk diegene doen die 't vuur in de kruidkamer laten steken. [113]

Ik zie nu wel, besloot Honorius deze stof, dat de daad van Samson noch de zelfmoordenaars (tegen welke de laatst-bijgebrachte, noch diegene die uit dit of dat inzicht, hetzij wat het ook zijn mocht, een schip met alles wat erin is in de lucht laten opvliegen (waartegen de eerst-voorgestelde redenen vooral dienen), enigszins tot verschoning kan strekken. Maar laat ons nu tot de zeeën en andere wateren komen. Doch vooraf moet ik u lieden oordeel horen over deze vraag: Welke van beiden, 't water of 't vuur, voor noodwendiger en edeler is t' achten!

Men moet, antwoorde Marinus, mij ten beste houden dat ik die van de jeugd af tot in mijn ouderdom gedurig de wateren heb bevaren; ook op de wateren zo veel heb gewonnen dat ik nu voortaan gerust mijn overige dagen zal kunnen verslijten, 't water de voortocht zou geven. En zeker ik meen er ook, zonder vooroordeel, goede redenen toe te hebben. 't Water is en blijft water, zonder ons toedoen. Ons vuur daartegen wordt meer door onze moeite dan van zichzelf voortgebracht. 't Kan zonder ons niet bestaan; maar wij moeten 't door gedurige voedsel-verschaffing onderhouden. Zonder vuur kunnen wij leven; niet zonder water. Vele middelen zijn er om ons zonder vuur te kunnen verwarmen. Kan men juist de spijzen niet koken of braen; men zou wel kunnen voortkomen bij rauwe gelijk voldoende blijkt in verscheidene volkeren. Maar zonder water konden noch mensen noch beesten, noch Vogels, noch Vissen levendig blijven. Zonder Water kon de Aarde geen Vruchten voortbrengen: Want alles heeft tot het voortkomen en wasdom vochtigheid nodig. 't Is bekwaam tot de vermenging aller dingen. De zeer schadelijke vuurbranden worden er door geblust; De vissen van gevoed, ons ter spijs. 't Moet onze n dorst lessen; onze onreinheid afwassen; onze lijnweden schoon maken en verfrishen; alles wat wij eten zuiveren en gaer koken. Velerlei wateren hebben een genezende kracht. Zonder water hadden wij noch wijn noch bier. De wateren verschaffen ons machtige rijkdommen welke ze in zichzelf hebben; als: koraal, parels, goud, e.d. Over de wateren worden waren en mensen van 't ene land in 't andere gebracht; daar ze anders niet zouden kunnen komen. Ieder is genoeg bekend wat voor een groot nut de schipvaart over de zeeën en rivieren alle landen veroorzaakt. [114]

Evenwel zijn er, liet Honorius zich weer horen, niet weinige mensen welke wensen dat er geen zee, geen schipvaart; maar de aardbodem alleen met kleine vloeden tot noodwendige watervangst en oplevering, doorsneden of afgedeeld zijn mochten; opdat men overal droogvoets kon henen geraken, biyten enige schip-gebruik.

Deze lieden, voer Marinus hierop uit, moeten waarlijk zeldzame grillen en inbeeldingen hebben.

't Schijnt echter, hervatte Honorius, dat men deze hun bedenking noch voor ongerijmd, noch voor ongegrond behoeft te houden. Ofschoon men niet loochenen kan dat een goed geladen schip meer voordeel aanbrengt dan honderd met even diergelijke waren wel bevrachte wagens; zo zou echter indien 't onderscheid tussen de zee en landsteden was weggenomen zich alles geheel anders schikken; en de koophandel wel op een andere voet lopen, doch niet minder bevorderlijk kunnen zijn als nu; ja, misschien veel voordeliger omdat het land niet zo veel verlies te verwachten staat als wel te water door 't te grond gaan van schip en goederen. 't Verschil en onderscheid wat nu tussen Holland en Hongarije of Bohemen is, in aanmerking van de gedachte koophandel, zou dan gans te neer vallen. Amsterdam zou in zo’ n gelegenheid 't hoofd niet zo hoog kunnen opsteken en zulke onwaardeerbare-grote rijkdommen naar zich getrokken hebben. Andere nu magere landen en steden hadden van hun al t 'overvloedig vet, wat ze zo dikbuikig heeft gemaakt voor zichzelf wat bekomen.

Veel meer, berichtte Marinus, zou zo wel in Hongarije of Bohemen als in Holland dan een zeer slechte, ja, gans geen handel zijn. Buiten de zeevaart zou men allerwegen alles noch zo wild en woest vinden als 't was voor enige duizend jaren toen niemand verder kwam dan daar hij de rook van zijn vaders schoorsteen noch kon zien opgaan; of ten hoogste met een gering vaartuyigje over enige kleine rivier. Van zulke landen welke door de zeevaart alle waren der wereld naar zich trekken hebben andere gewesten, ver van de zee gelegen, en die derhalve geen schipvaart kunnen aanstellen hun behulp. 't Zou zeer kostbaat vallen 't geen nu met Sshepen zeer gereed uit Oost- en West-Indien wordt gehaald met een karavaan van reizende kooplieden [115] op wagens of kamelen herwaarts te brengen. 't Geen Hongarije of Bohemen nu noch voor een gulden kan hebben zou ze dan vrij meer dan een dukaat komen te kosten. 't Vergaan van enige weinige schepen op de zee, in aanmerking van de vele die behouden overkomen, kan hierbij gans niet in vergelijking gebracht worden. 't Gevaar van rovers zou in 't overvoeren der waren te land niet minder, maar wel meerder zijn dan over 't water. Behalve 't voordeel wat van de koopmanschap komt dienen de grote zeeën ook tot verzekering van koninkrijken en landschappen. Wat zouden de Hongaren niet wel geven willen dat de Donauw en andere grens-vloeden naar Turkije toe zo breed mochten zijn als de Middellands Zee? De Mohammedanen zouden dan zo licht niet bij ze komen stropen. Wat heeft de Spaanse aardbodem in 't jaar 714 met Saracenen bedekt anders dan dat de gelegenheid zich dient; omdat tussen Gibraltar en Ceuta niet meer dan een zee-engte van maar vier mijlen is; daar ze durfden; ook gemakkelijk konden overzetten en alzo van 't ene land in 't andere komen? Had er een zee van veertig of vijftig mijlen tussen beiden gelegen zo zou Julianus verraad wel gauw ontdekt zijn geworden; Koning Rodrigo van de schielijke overval verzekerd gebleven zijn. Eindelijk, om te besluiten. 't Is waar, indien er geen zeevaart was zo zou 't onderscheid tussen Holland of Engeland en Hongarije of Bohemen zo groot niet vallen als nu. Maar wat voordeel kan Hongarije of Bohemen trekken wanneer ook Holland zonder koophandel was? Daarboven, indien men alles van Oosten en Westen te land zou moeten overvoeren zo zou doch de stapel der koopmanschappen opgericht worden in de steden welke Oosten en Westen nader liggen dan andere; of bekwaam er wegen hebben tot de overbrenging der waren. Dus zou 't voordeel uit de koophandel wel van plaats verwisselen, doch 't onderscheid tussen 't een en 't ander land zou blijven. Maar zal men mijn bijgebrachte redenen van de edelheid en noodwendigheid der water boven 't vuur voor geldig en niet tegengesproken laten doorgaan?

Tussen edel en noodzakelijk, antwoorde Polylector, is onderscheid en vaak hebben beide deze dingen omtrent een zaak tezamen geen plaats. Dit kan wel noodwendiger zijn dan dat; maar daarom is 't niet altijd edeler. 't Een kan wel edeler zijn [116] dan 't andere, maar daarom niet noodwendiger. Indien gij niet eigenlijk ziet op 't elementair of hoofd stoflijk vuur, genoemd de vader der voortbrenging aller dingen en de vruchtbaamaker der andere hoofdstoffen; maar alleen hier 't oog hebt op ’t gemengde vuur wat wij op onze haardsteden gebruiken, zo kan men uw stelling ten opszchte der noodwendigheid toestaan. Maar daarmee was noch de edelheid boven 't vuur niet toegestemd. In aanmerking van de aangeweezen bijzonder-grote nuttigheden en dan noch verscheidene andere welke men zou kunnen bijbrengen hebben Thales Milesius en Hesiodus gemeend dat 't water was aller dingen beginsel; 't oudste en machtigste van alle elementen. 't Schijnt ook dat de Romeinen 't water hoger dan 't vuur hebben geacht. Want hun grootste straf tegens de misdadige was ze water en vuur te verbieden; stelden in de rang 't water voor 't vuur. Gelijk dan ook de wateren de aarde hierin overtreffen dat de schepselen Gods in die zeer ver de landschepselen te boven gaan in menigte, in grootte, in verscheidenheid en in zeldzaamheid van aart; waarvan hierna breder kan gesproken worden. Onder alle wateren nu is de zo genoemde oceaan 't grootste.

Eer wy, viel Honorius hier weer in, ons op deese groote Zee begeven, om d'Aenmercklijckheden der selve t'ondersoecken en te betraghten, moet ick noch al een Vraegh voorstellen. Als yemand in een vreemd Land koomd, alwaer hy de daer in zijnde Wateren moet gebruycken, hoe sal hy best konnen weeten, of deselve goed, en welcke de beste zijn! Waer aen souden wy oock in onse of andere Gewesten konnen onderkennen, welcke van al de varssche Wateren voor de gesondste staen te houden!

Men neem aght, berightede Polylector, op d'Inwooners der Plaetsen, welcke aen de Rivieren leggen. Zijnse in 't gemeen gesond, sterck, en van een goede verwe; sonder quaede, roode oogen; sonder opgeswollene Beenen; sonder in 't aengesight te bleeck of t'opdruystigh te zijn, soo werd sulcks voor een Teecken gehouden, dat 't Water, 't welck se gebruycken, goed is. Maer siet men 't tegendeel, soo is 't quaed. Wy spreecken hier nu niet van de Landen, in welcke de Menschen sigh diergelijcke quaelen op 't lijf haelen, door 't inswelgen van al te veel Bier, Wijn en stercke Drancken, of 't gebruyck van andere overdaedigheden. Doch indien men een nieuwlijcks-gevonden, of tot noch toe onbekend Water wil [117] beproeven, soo neeme men een schoon glad Becken van Stael. Men sprenckele daer op van 't Water, daer men de proef van wil hebben. Indien men, nae d'opdroogingh, geene vlecken der besprenckelingh op 't Becken gewaer werd, soo magh men 't wel voor goed houden. Een andere goede, wel-verseeckerde Proef steld men deese te zijn. Koock 't Water in een staele of kopere Pot. Laet het daer nae koud worden. Giet dan 't bovenste, sonder veel beweegingh, saghtlijck af. Vind ghy op de grond geen gruys of drabbigheyd leggen, soo is 't goed. Neem op deselve wijs deese Proef van twee, drie, of meerderley Wateren, soo sal altijd 't beste van deselve zijn 't geene, waer van de minste onreynigheyd op den bodem der Ketel of des Pots werd bespeurd. 't Water, waer in Boonen, Erweten, of andere hulsvrughten, aldereerst koocken, aldereerst gaer worden, is 't alderbeste boven d'andere. Voorts, om een gewis oordeel te mogen vellen van de goedheyd der Wateren, soo moet men aenmercken de plaets van haeren oorsprongh; of deselve is Sandaghtigh of Modderigh; reyn en helder, of vuyl en onklaer. Of 'er giftige en schaedlijcke kruyden wassen, of niet. d'alderseeckerste gewisheyd, om van een onseecker Water, 't welck men niet weet of 't goed, dan of 't quaed moght zijn, sonder schaede te mogen drincken, is, dat men 't doe koocken over een kleyn Vyer, en dan koud laete werden. Selfs goed Water is veel gesonder gedroncken nae dat het gekoockt is, als rauw; wijl 't Vyer de windaghtige deeltjens daer uyt heeft gedreeven, en gesuyverd van d'Aerdaghtigheyd. Put-water is niet soo goed als ander Water; vermits 't meer meê deeld van d'Aerde; oock niet gereynighd is door de verwarmingh en beschijningh der Son. Alle Wateren, welcke nae 't Suyden loopen, zijn niet soo goed, als de geene die haeren streeck nae 't Noorden neemen: Vermits de lught in 't Suyden, meer voghtigh en dampigh zijnde, deselve verderft. In 't Noorden is de gedaghte lught veel subtiler, drooger, en derhalven 't Water oock minder windigh. Maer hoor noch een andere, en sonderlingh-goede beproevingh, om te konnen weeten, welck van tweederley Wateren 't beste is. Men doe beyde deselve, van elcks tot een even-gelijcke veelheyd, in een malkander evengelijcke Pot, op een evengelijck Vyer. 't Geen van beyden eerst heet, en daer nae eerst koud werd, is gewisselijck 't edelste en gesondste. Petri Messia Lessen, Boeck 2. Cap. 24. pag. 267. Rollingius de Elementis, pag. 39. Kircheri Mund. subterran. tom. [118] 1. lib. 5. divis. 2. cap. 1. De Groot-Hertogh van Toscanen, Ferdinand de tweede, had een sonderlinge manier, om de goedheyd of quaedheyd der Wateren te beproeven. Allerley slagh der selve, bequaem om gedroncken te konnen worden, stelde hy in glaesene Beeckers nevens malkander; dat uit Fonteinen, Rivieren, Meiren, Putten e.s.v. yeder in orde: In een andere glaesene Flesch bewaerde hy seecker nat, van 't welck hy een weynigh goot in al de gedaghte op de ry staende Beeckers. De Wateren, welcke aldersleghst waeren, wierden door dit ingestortede voght swart. d'andere alleen bruynaghtigh; min of meer, nae de min of meer ondeugenheyd der selve. Maer de gantsch goede en suyvere leeden niet de minste veranderingh. Want wijl in deese seer goede nauwlijcks eenigh Minerael menghsel is, soo vind de gemelde voghtigheyd niets, waer op sy sou mogen wercken. Maer in d'andere, met Mineraele Stoffen vermenghd zijnde, vind het gelegenheyd tot werckingh; en veroorsaeckt derhalven noodwendigh veranderingh. Idem Kircherus ibid. cap. 5. Wat voor een Voght het zijn magh, 't welck sulck een veranderingh veroorsaeckt, door werckingh op de Mineraele stoffen in de Wateren, sou men van de Chymisten, of Stof-scheyders, konnen verneemen.

Wy oordeelen, deed Marinus hier by, 't lightste Water altijd 't beste te zyn; als minst deelaghtigh van allerley Aerdaghtigheyd, Southeyd, en Minerale Stoffen. Om nu kennis van de lightigheyd te mogen bekomen, soo neemd men twee stucken Lijnwaed, van eenerley Web, en van eenerley grootte en gewight. 't Eene leght men in 't eene; 't ander in 't andere Water. Alsse beyde gantsch door-nat zijn geworden, neemd mense t'eener tijd weer daer uyt, en men hanghdse in de lught nevens malkander, daer geen Sonneschijn koomd. Soo haestse droogh zyn, weeghd mense; en 't swaerste stuck toond, dat 't Water, waer in 't gelegen heeft, 't swaerste, en derhalven niet seer goed is. Andere neemen twee schoone Vaten, van een evengelijck gewight; en doen in yeder een evengelijcke veelheyd der Wateren, welcke men voor best wil keuren. 't Geen dan 't lightste weeght, gaet 't andere in deughd te boven. Die deese moeyte niet op sigh wil neemen, houde dit voor een algemeenen Regel, dat sulcke Wateren, welcke noch smaeck noch reuck hebben, de beste zijn; wijl daer uyt blijckt, datse niets van d'Aerde, noch de daer in zijnde Metallen, hebben aengenoomen. [119]

Sesderley slagh, seyde Honorius, werd 'er gevonden van varssche drinckbaere Wateren; te weeten: Dat uyt Fontainen; uyt Rivieren; uyt Putten; uyt stilstaende Poelen; uyt Backen, en dan 't geen varsch uyt de lught valt. Welck onder deese Wateren is 't beste of 't quaedste; 't gesondste of 't ongesondste; bequaemst of onbequaemst om den dorst te verslaen; om de verdouwingh der Maegh te bevoorderen; om 't bloed door 't geheele ligchaem voort te helpen?

Onder de Genees en andere Geleerde, antwoordede Polylector, is hier over geen kleyn verschil. Eenige houden 't Fontainwater voor 't dienstighste, wegens de helderheyd, soetheyd, lightheyd en koelheyd. Andere 't Regenwater; insonderheyd 't geen met de Plasregenen neervalt; wijl 't light en luchtigh is. Noch andere 't Backwater, zijnde enckel Regenwater, doch meer gesuyverd van allerley onreynigheyd. Wederom andere de Rivierwateren; eensdeels, om datse van de Son bescheenen, verwarmd, en alsoo gereynighd worden; andersdeels, om dat 't Water van sommige Vloeden seer gesond en heelsaem word bevonden. Dogh sulcks moght men noch veel meer van de Springhwateren seggen. Onder de quaedste is te stellen 't Putwater, als zijnde seer swaer, en niet vry van verrottingh. Echter werd het, als men 'er geduerigh uyt opput, door de beweegingh beeter. Oock kan 't noch taemlijck goed zijn, wanneer 't uyt een onder-aerdsche Spring opweld. 't Alderquaedste is 't Meir, of stilstaende Water. Voor 't selve moeten de dorstige sigh waghten. 't Is niet weynighmael gebeurd, dat de geene, welcke daer van drincken, de dood, of ten minsten een swaere Sieckte hebben ingedroncken. Want vermits de Poelwateren geen beweegingh of afvlietingh hebben; en in haere geduerige stilstand geen, immers weynigh, nieuw water van de Natuer ontfangen, soo verdervense in sigh selven; jae, daer in groeyen seer schaedlijcke en boose dingen. Selfs werd 'er de lught door vergiftighd. Alderschaedlijckst zijnse, wanneer de Son daer niet over schijnd, of gescheenen heeft. Santa Cruz, gelegen in de Canibalische Eylanden, ontrent veerthien of vijfthien mijlen van S. Juan de Puertorico, op de hooghte van sesthien of seventhien Graden, wierd in 't Jaer 1587. van d'Engelsche aengedaen. Sy vonden hier boven maeten groote Schildpadden, doch geen varsch Water, als alleen in een stilstaende Poel, 't welcke se seer boos bevonden. Want de geene, die voor Sonnenopgangh [120] sigh met dit Water wiesschen, swollen d'oogen en 't aengesight soodanigh op, datse in eenige daegen niet sien konden. Nae langh soecken vondense noch een Fonteyn van goed Water. In 't selve Eyland wies oock seeckere Vrught aen Boomen, hebbende de gedaente eens groenen Appels. Al die 'er van aten kreegen sulck een geswollene Tongh, datse niet konden spreecken. Echter vergingh binnen verloop van vierentwintigh uyren tijds dit gebreck weer, sonder dat men eenige hulpmiddelen daer tegens gebruyckte. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 31. Noch arger evenwel is de Fontein van heet Water by Guancatilca, in Peru. Terstond met d'uytvloeyingh veranderd het in Steen; van welcke ter dier plaets bynae al de Huysen werden gebouwd. Wat Mensch of Beest van dit Water koomd te drincken, moet onvermijdlijck sterven; wijl 't in haer Ligchaem gantschlijck tot Steen werd. Acosta Histor. Natural. & Moral. Ind. Occident. lib. 3. cap. 17. Van veelerley Versteenigende of tot steen-maeckende Wateren, en der selver seldsaemheyd; oock van 't Steensap, waer door veele dingen werden versteenighd, heb ick wijdloopigh gehandeld in mijne meergedaghte Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens waerdige dingen, Eerste Deel, pag. 464. Tweede Deel, pag. 1097. 1131. 1141. Groot Historisch Schouwtooneel, Eerste Deel, pag 405. en vervolgens. Groote Historische Rariteyt-kamer, Derde Deel, pag. 44. Historische Oceaen, pag. 565. Oock in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Geographische en Historische Weereldbeschrijvingh, pag. 74. Noordsche Weereld, pag. 116. en anderwegen. 't Sal oock buyten twijffel hier nae geleegen komen, om noch eenige, in de gedaghte Wercken voorbygegaene, Voorbeelden te verhaelen.

Eer wij, viel Honorius hier weer in, ons op deze grote zee begeven om de opmerkzaamheden ervan t' onderzoeken en te betrachten moet ik noch al een vraag voorstellen. Als iemand in een vreemd land komt alwaar hij de daarin zijnde wateren moet gebruiken, hoe zal hij best kunnen weten of die goed en welke de beste zijn! Waaraan zouden wij ook in onze of andere gewesten kunnen onderkennen welke van alle verse wateren voor de gezondste staan te houden!

Men neem acht, berichtte Polylector, op de inwoners der plaatsen welke aan de rivieren liggen. Zijn ze in 't algemeen gezond, sterk en van een goede kleur; zonder kwade rode ogen; zonder opgezwollen benen; zonder in 't aangezicht te bleek of te onrustig te zijn, zo wordt zulks voor een teken gehouden dat 't water wat ze gebruiken goed is. Maar ziet men 't tegendeel zo is ’t kwaad. Wij spreken hier nu niet van de landen waarin de mensen zich diergelijke kwalen op 't lijf halen door 't inzwelgen van al te veel bier, wijn en sterke dranken of 't gebruik van andere overdaad. Doch indien men een nieuw-gevonden of tot nog toe onbekend water wil [117] beproeven zo neemt men een schoon glad bekken van staal. Men sprenkelt daarop van ’t water waar men de proef van wil hebben. Indien men na het opdrogen geen vlekken der besprenkeling op 't bekken gewaar wordt zo mag men 't wel voor goed houden. Een andere goede, wel-verzekerde proef stelt men deze te zijn. Kook 't water in een stalen of koperen pot. Laat het daarna koud worden. Giet dan 't bovenste, zonder veel beweging zacht af. Vindt gij op de grond geen gruis of drabbigheid liggen zo is 't goed. Neem op die wijze deze proef van twee, drie of meer wateren zo zal altijd 't beste van die zijn 't geene waarvan de minste onreinheid op de bodem der ketel of de pot wordt bespeurd. 't Water waarin bonen, erwen of andere hulsvruchten allereerst koken, allereerst gaar worden is ’t aller beste boven de andere. Voorts om een gewis oordeel te mogen vellen van de goedheid der wateren zo moet men aanmerken de plaats van zijn oorsprong; of die is zandachtig of modderig; rein en helder of vuil en duister. Of er giftige en schadelijke kruiden groeien of niet. De aller zekerste gewisheid om van een onze ens water, wat men niet weet of 't goed dan of 't kwaad mocht zijn, zonder schade te mogen drinken is dat men 't laat koken over een klein vuur en dan koud laat worden. Zelfs goed water is veel gezonder gedronken nadat het gekookt is dan rauw; omdat 't vuur de windachtige deeltjes daaruit heeft gedreven en gezuiverd van de aardachtigheid. Put-water is niet zo goed als ander water; vermits 't meer meedeelt van de aarde; ook niet gereinigd is door de verwarming en beschijning der zon. Alle wateren, welke naar 't Zuiden lopen zijn niet zo goed als diegene die zijn streek naar 't Noorden nemen: Vermits de lucht in ’t Zuiden die meer vochtig en dampig zijn die verderft. In 't Noorden is de gedachte lucht veel subtiler, droger en derhalve 't water ook minder windig. Maar hoor noch een andere en zonderlingh-goede beproeving om te kunnen weten welk van twee soorten wateren 't beste is. Men doe beide die, van elk tot een even-gelijke hoeveelheid in een elkaar even gelijke pot, op een even gelijk vuur. 't Geen van beiden eerst heet en daarna eerst koud wordtis zeker 't edelste en gesondste. Petri Messia Lessen, Boek 2. Kapittel 24 pagina 267. Rollingius de Elementis, pagina 39. Kircheri Mund. subterran. tom. [118] 1. lib. 5. divis. 2 kapittel 1. De groot-hertog van Toscane, Ferdinand de tweede, had een bijzondere manier om de goedheid of kwaadheid der wateren te beproeven. Allerlei slag ervan, bekwaam om gedronken te kunnen worden, stelde hij in glazen bekers nevens elkaar; dat uit fonteinen, rivieren, meren, putten ed. ieder in orde: In een andere glazen fles bewaarde hij zeker nat van wat hij een weinig goot in alle gedachte op de rij staande bekers. De wateren welke aller slechts weren worden door dit ingestorte vocht zwart. De andere alleen bruinachtig; min of meer naar de min of meer ondeugenheid ervan. Maar de gans goede en zuivere leden niet de minste verandering. Want omdat in deze zeer goede nauwelijks enig mineraal mengsel is zo vindt men in de gemelde vochtigheid niets waarop zij zou mogen werken. Maar in de andere met minerale stoffen vermengd zijn vindt het gelegenheid tot werking; en veroorzaakt derhalve noodwendig verandering. Idem Kircherus ibid. kapittel 5. Wat voor een vocht het zijn mag wat zo’ n verandering veroorzaakt door werking op de minerale stoffen in de wateren zou men van de alchemisten of stof-scheiders kunnen vernemen.

Wij oordelen, deed Marinus hierbij, 't lichtste water altijd 't beste te zijn; als minst deelachtig van allerlei aardachtigheid, zoutheid en minerale stoffen. Om nu kennis van de lichtheid te mogen bekomen zo neemt men twee stukken lijnwaan van een web en van een grootte en gewicht. 't Ene legt men in 't ene; 't ander in 't andere water. Als ze beide gans door-nat zijn geworden neemt men ze t' ener tijd weer daaruit en men hangt ze in de lucht nevens elkaar daar geen zonneschijn komt, zo gauw ze droog zijn weegt men ze; en 't zwaarste stuk toont dat 't water waarin 't gelegen heef, 't zwaarste en derhalve niet zeer goed is. Andere nemen twee schone vaten van een even gelijk gewicht; en doen in ieder een even gelijke hoeveelheid der wateren welke men voor de bestd wil keuren. 't Geen dan 't lichtste weegt gaat 't andere in deugd te boven. Die deze moeite niet op zich wil nemen houdt dit voor een algemenen regel dat zulke wateren, welke noch smaak noch reuk hebben de beste zijn; omdat daaruit blijkt dat ze niets van de aarde, noch de daarin zijnde metalen hebben aangenomen. [119]

Zes vormig slag, zei Honorius, word ter gevonden van verse drankbare wateren; te weten: Dat uit bronnen; uit rivieren; uit putten; uit stilstaande poelen; uit bakken en dan 't geen vers uit de lucht valt. Welke onder deze wateren is 't beste of 't kwaadste; 't gezondste of 't ongezondste; bekwaamst of onbekwaamst om de dorst te verslaan; om de verduwing der maag te bevorderen; om 't bloed door 't gehele lichaam voort te helpen?

Onder de genees- en andere geleerde, antwoorde Polylector, is hierover geen klein verschil. Enige houden 't bronwater voor 't dienstigste vanwege de helderheid, zoetheid, lichtheid en koelheid. Andere 't regenwater; vooral 't geen met de plasregens neervalt; omdat't licht en luchtig is. Noch andere 't bakwater, is enkel regenwater, doch meer gezuiverd van allerlei onreinheid. Wederom andere de rivierwateren; eensdeels omdat ze van de zon beschenen, verwarmd en alzo gereinigd worden; anderdeels omdat 't water van sommige vloeden zeer gezond en heilzaam wordt bevonden. Toch zulks mocht men noch veel meer van de springwaters zeggen. Onder de kwaadste is te stellen 't putwater als zijnde zeer zwaar en niet vrij van verrotting. Echter wordt het als men er gedurig uit op-put door de beweging beter. Ook kan 't noch tamelijk goed zijn wanneer 't uit een onderaardse spring opwelt. ’t Aller kwaadste is 't meer of stilstaande water. Voor hetzelfde moeten de dorstige zich wachten. 't Is niet weinig maal gebeurd dat diegene welke daarvan drinken de dood of ten minsten een zware ziekte hebben ingedronken. Want vermits de poelwateren geen beweging of afvloeien hebben; en in hun gedurige stilstand geen, immers weinig, nieuw water van de natuur ontvangen zo verderven ze in zichzelf; ja, daarin groeien zeer schadelijke en boze dingen. Zelfs werd er de lucht door vergiftigd. Aller schadelijkst zijn ze wanneer de zon daar niet over schijnt of geschenen heeft. Santa Cruz, gelegen in de Canibalische Eilanden, omtrent veertien of vijftien mijlen van S. Juan de Portorico op de hoogte van zestien of zeventien graden, werd in 't jaar 1587 van de Engelse aangedaan. Zij vonden hier boven mate grote schildpadden, doch geen vers water, dan alleen in een stilstaande poel, wat ze zeer boos bevonden. Want diegene die voor zonsopgang [120] zich met dit water wasten zwollen de ogen en 't aangezicht zodanig op dat ze in enige dagen niet zien konden. Na lang zoeken vonden ze noch een bron van goed water. In hetzelfde eiland groeide ook zekere vrucht aan bomen, heeft de gedaante van een groene appels. Al die ervan aten kregen zo’ n gezwollene tong dat ze niet konden spreken. Echter verging binnen verloop van vierentwintig uren tijds dit gebrek weer zonder dat men enige hulpmiddelen daartegen gebruikte. De Laet Beschrijving van West-Indien, fol. 31. Noch erger evenwel is de bron van heet water bij Guancatilca in Peru. Terstond met de uitvloeiing verandert het in steen; waarvan er te die plaats bijna alle huizen worden gebouwd. Wat mens of beest van dit water komt te drinken moet onvermijdelijk sterven; omdat' t in haun lichaam gans tot steen wordt. Acosta Histor. Natural. & Moral. Ind. Occident. lib. 3. kapittel 17. Van velerlei verstenigende of tot steen-maken der wateren en er van de zeldzaamheid; ook van 't steensap waardoor vele dingen worden verstenigh heb ik uitvoerig gehandeld in mijn meer gedachte Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderens waerdige dingen, Eerste Deel, pagina 464. Tweede Deel, pagina 1097, 1131, 1141. Groot Historisch Schouwtoneel, Eerste Deel, pagina 405 en vervolgens. Grote Historische Rariteit-kamer, Derde Deel, pagina 44. Historische Oceaan, pagina 565. Ook in mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde Geographische en Historische Wereldbeschrijving pagina 74. Noordse Wereld, pagina 116 en anders wegen. 't Zal ook zonder twijfel hierna gelegen komen om noch enige in de gedachte werken voorbij gegane voorbeelden te verhalen.

Doe ick, begon Marinus, my in 't Spaensch West-Indien bevond; te land uyt Chiapa vertrock, en nu gekoomen was by 't Dorp Sacapula, ontmoetede ick den hier woonenden Prieur, op de kant der daer voorby loopende Rivier, in een Wandelaery, met groente bedeckt. Veele Indianen had hy by sigh; die my onthaelden met een Kop Chocolate; 't welck my wel te pas quam, vermits ick in vier of vijf uyren tijds niet gegeeten had, en derhalven my geheel swack begon te gevoelen.

Wel seecker, seyde Juffer Honesta hier op met een lagchende mond, dat was al langh gevast; en een schoone oorsaeck, om van [121] Honger flauw te worden. Maer misschien hebt ghy een misslagh in d'uytspraeck begaen; noemende uyren in plaets van daegen. Want anders hebt ghy, volgens 't geen onlanghs geleden verhaeld is, wel veel langer buyten eenige Spijs geweest, sonder soo haest swack te worden.

't Is daer, antwoordede Marinus, met onse Magen geheel anders gelegen, als in onse of andere Gewesten. Wanneer wy hier 's morgens ontbeeten hebben, konnen wy gemacklijck vasten tot op den avond. Maer als wy daer een goede Maeltijd hebben gedaen van treflijck Ossen, Kalfs en Geyten-vleesch, van welgevoedede Kalkoenen en ander Gevogelt, soo kan ons sulcks maer voor twee of drie uyren helpen. Van 's morgens tot 's middaghs, van 's middaghs tot 's avonds 't eeten uyt te stellen, sou bynae onmogelijck vallen. T'elckens nae twee of drie uyren tijds scheen de Maegh ons door swackheyd te sullen begeeven. Om deese flauwheyd te voorkoomen, en te konnen waghten van 't morgen tot 't middagh; van 't Middagh tot 't Avondmael, moesten wy ons altijd tusschen beyden verstercken met een kopje Chocolate, of wat Quee-vleesch, of Conserven van eenige Vrughten, of Biscuit; waer door wy wat verquickt wierden.

Waerlijck, hernam Juffer Honesta, dit koomt my seer seldsaem voor. In sulck een Land sou men kap en kovel vereeten. Salmen d'oorsaeck hier van toeschrijven aen de Lught, of aen de Spijsen selfs?

't Quam my, berightede Marinus, oock niet weynigh vreemd voor; te meer, om dat allerley Vleesch, uytgesonderd dat van Ossen, my immers soo vet scheen, als dat in Europa. 'k Vraeghde eenen in dit Land langh geweest zijnde Genees geleerde nae d'oorsaeck hier van? Die my tot antwoord gaf: Alhoewel 't Vleesch, 't welck wy aten, niet min goed en schoon scheen, als dat van d'Europaische Landen, soo gaf't eghter op verre nae soo een goed Voedsel niet. d'oorsaeck was, om dat de Weyden hier veel drooger waeren; oock de vervarsschingh van 't Voorjaer niet hadden: Waer door 't Gras kort is, en haest verdord.

Evenwel dunckt my, braght Honorius hier tegens in, dat wat meer als dit de schuld daer van moet hebben. Misschien doet 'er een subtile, doordringende, verteerende lught al vry veel toe.

De gedaghte Artz, vervolghde Marinus, voeghden 'er oock by, dat de lughtstreeck van dit gedeelte des Aerdbodems soodaenigh [122] een eygenschap had, dat alle dingen daer voortquaemen met een seer schoonen uyterlijcken schijn, doch weynigh dienstigh Voedsel in sigh hadden. Gelijck ick sulcks had bevonden in 't Vleesch, soo sou ick oock even 't selve gewaer worden in allerley Landvrughten; wel sonderlingh schoon en lieflijck voor 't gesight, oock aengenaem voor de smaeck, doch van soo weynigh kraght en voedingh, dat men met een Scheepel Europaeische veel meer sou konnen strecken, veel meer sou gesterckt zijn, als met een half mud deeser West-Indische. Gage Nieuwe Reys door de Spaensche West-Indien pag. 63. Melchior Blum Americanischer Reise-beschreibung dritter buch, cap: 11. Wat my belanghd, van dien tijd af heb ick my konnen inbeelden, dat d'eygenschap des Aerdbodems en der lught de voornaemste oorsaeck hier van waeren; insonderheyd de laetste. d'andere redenen, die 'er noch meer zijn moghten, laet ick andere naevorschen; en wil (nae u op nieuws verseeckerd te hebben, dat ick, schoon hoe veel ick at, nae een paer uyren tijdts weer nieuwe honger en slapheyd van kraght gevoelde) in mijn begonnen verhael voortgaen. Op 't eerste gesight van de genoemde Prieur wierd ick niet weynigh verbaesd, vermits ick aen sijne kin wierd gewaer een Geswel, 't welck hem over de borst hingh, en deselve gantschlijck bedeckte tot aen 't midden sijns Ligchaems; sulckerwijs, dat hy 't hoofd niet kon beweegen, anders als om den Hemel t'aenschouwen. 'k Had een groot afgrijsen van deese my seer seldsaem voorkomende wanstalligheyd. Als ick nu hier over eenige Redenvoeringen met hem aenstelde, verhaelde hy my, dat dit ongemack hem tsederd thien Jaeren was toegekoomen. d'oorsaeck hier van stelde hy in 't drincken des Waters uyt de gedaghte Vloed. Dit gebreck had hy met andere, en andere hadden 't met hem gemeen. Hy was genoemd Frater Juan de la Cruz, een Biscayer van Geboorte. Doe ick, van 't Geberght afkoomende, deese Rivier aldereerst in 't gesight kreegh, behaeghdese my soo wel, als se my nu haetlijck en afgrijslijck was. Ick haestede my, om hier van daen te koomen, eer ick dorst moght krijgen, en daer door gedrongen werden, van dit Water te drincken; 't welck my dan oock voor al mijn leven soo een leelijck Teecken had mogen aensetten, en soo mismaeckt maecken, als deese Prieur was. Doe ick in 't Dorp Sacapula quam, sagh ick een groot deel Mans en Vrouws persoonen, met even soodaenige Geswellen aen de keel. Hier door vergingh my de lust, om meer Chocolate te [123] drincken. Sulck een grouwel had ick voor deese kin-quabben, dat ick niets met allen derfde eeten van 't geen ter dier plaets gekoockt wierd; tot dat de genoemde Frater Juan my deese af keer en vrees benam; door my te verseeckeren; dat dit Water niet schaedlijck was, als alleen voor de geene, die 't selve koud droncken. 's Morgens vind men aen de kant deeser Rivier Sout, 't welck hier de voornaemste Koophandel aenbrenghd. Gage Nieuwe Reys door de Spaensche West-Indien pag. 219. d'afschouwlijkheyd deser Geswellen verbijsterd my noch, als ick daer aen gedenck. En ick kan u verseeckeren, dat gy noyt aen eenigh mensch yets soo wanstalligh, soo monstreus gesien hebt. Melchior Blum Americaenscher Reysebeschreibung dritter buch, cap. 13.

De Menschen, deed Honorius hier by, welcke woonen aen de Pyrenaeische Geberghten, in Saltzburgerland, Stiermarck, en andere daer ontrent geleegene Landschappen, hebben oock kroppen aen de keel; wel groot, maer juyst soo groot niet. 't Is een gemeen doorgaende gevoelen, dat haar deselve werden veroorsaeckt door 't drincken haerer Wateren. Maer op wat voor een wijs, en door wat voor een kraght, geven deselve aen de gedaghte lieden sulcke kroppen?

Hier op gaf Polylector hem dit beright: Van deese kroppen-veroorsaeckende Wateren in Switserland, en by de Grauwbundners kan men naesien Simleri descript. Vallesiae & Alpium; en Dan. Eremita, in descript. Helvet. Doch deese laetste Schrijver wil niet toestaen, dat de schuld hier van in de Wateren sou zijn. De reden van deesen sijnen waen steld hy, om dat dit gebreck oock de rijcke bejegend, welcke nochtans selden Water drincken. Even als of't Water geen schaede kon doen, dan juyst gedroncken zijnde. 't Werd immers oock tot allerley Spijsen gebruyckt. 't Koomd in den dranck, e.s.v. Niet alleen in de genoemde, maer oock in andere Landschappen, vind men dusdaenige gekropte Menschen. In de Hongarische Stad Leutsch maeckt 't Water enckelijck alleen aen de Vrouwspersoonen kroppen. In 't Graefschap Cominges, behoorende tot Franckrijck, vind men seer veel kroppige. Zeileri Handbuchs ander theil pag. 135. Dat s' oock in Savoyen worden gesien, getuyght Mons^r. de Villamont, in sijn Reysboeck. In 't Gebied der Zurichers is een Fontain, genoemd Flaachi, een weynigh boven de plaets, daer de Taurus in den Rhijn valt; welckers Water kroppen; en de Vloed in [124] Kicherthal dwaesheyd veroorsaeckt. Hottingerus in Method. leg. Histor. Helvet. pag. 240. d'oorsaeck deeser kroppen werd wel in 't gemeen de Wateren toegeschreeven; maer daer ontrent zijn evenwel de gevoelens verschillende. Eenige meenen, datse ontstaen uyt de koude; andere uyt de broeckachtigheyd des Waters. Doch tegens d'een' en d'andere meeningh werden geen kleyne swarigheden bygebraght. Want noch al de Wateren die koud zyn, noch alle Poelwateren hebben deese eygenschap of werckingh. Van soodaenigh een krop-beswaernis weet men niet in Syrien, niet in Africa, niet in Persien, niet in Indien, niet by de Trogloditen, daer nochtans seer koude Wateren werden genuttight: Gelijck oock geschied in Scytien, Sarmatien en Noorwegen. Wederom, d'Arabiers drincken uyt Poelen en stilstaende Meiren. Desgelijcks doen de bewooners van Libyen en Ysland. Echter werden in deese Gewesten geen kroppige lieden gevonden. 't Gevoelen van Caesius, Vitruvius, en Agricola staet veele verstandige beeter aen, naementlijck, dat deese kroppen werden veroorsaeckt van 't Water der gesmoltene Sneeuw, 't welck veel Aerdaghtiger is, en grover stof in sigh heeft, als ander Water. Want al wat groof, hard, en steenigh is, weerstaet de verdouwingh, en blijft aen de Muyskens der keel hangen. Alle Aerdaghtige stof nu wast lightlijck aen, en word in weynigh tijds verhardet. Weberi Quellen der Unterredungs-kunst ander theil, pag. 742. Maer oock dit gevoelen sou met geen onwightige redenen konnen tegengesproocken werden. Noch andere willen, dat de Wateren in sommige Gewesten d'eygenschap, van kroppen te doen ontstaen, aenneemen van eenige onderaerdsche Stoffen, door of voorby welckese koomen te loopen. En ick vertrouw, dat de meeningh van deese een goede byval sal bekoomen; insonderheyd als men de toevloed van Sneeuwwater daer by voegd.

Toen ik, begon Marinus, mij in 't Spaans West-Indien bevond; te land uit Chiapa vertrok en nu gekomen was bij 't dorp Sacapula ontmoette ik de hier wonende prior op de kant der daar voorbij lopende rivier in een wandelperk met groente bedekt. Vele Indianen had hij bij zich; die mij onthaalden met een kop chocolade; wat mij wel te pas kwam vermits ik in vier of vijf uren tijd niet gegeten had en derhalve mij geheel zwak begon te gevoelen.

Wel zeker, zei juffer Honesta hierop met een lachende mond, dat was al lang gevast; en een schone oorzaak om van [121] honger flauw te worden. Maar misschien hebt gij een misslag in de uitspraak begaan; noemde uren in plaats van dagen. Want anders hebt gij, volgens 't geen onlangs geleden verhaald is wel veel langer buiten enige spijs geweest zonder zo gauw zwak te worden.

't Is daar, antwoorde Marinus, met onze magen geheel anders gelegen, dan in onze of andere gewesten. Wanneer wij hier 's morgens ontbeten hebben kunnen wij gemakkelijk vasten tot op de avond. Maar als wij daar een goede maaltijd hebben gedaan van voortreffelijke ossen-, kalf- en geiten-vlees, van goed gevoede kalkoenen en ander gevogelte zo kan ons zulks maar voor twee of drie uren helpen. Van 's morgens tot 's middags, van 's middags tot 's avonds 't eten uit te stellen zou bijna onmogelijk vallen. Telkens na twee of drie uren tijd scheen de maag ons door zwakheid te zullen begeven. Om deze flauwheid te voorkomen en te kunnen wachten van de morgen tot det middag; van de middag tot 't avondmaal moesten wij ons altijd tussen beiden versterken met een kopje Chocolade of wat kwee-vlees, of conserven van enige vruchten of biscuit; waardoor wij wat verkwikt worden.

Waarlijk, hernam juffer Honesta, dit komt mij zeer zeldzaam voor. In zo’ n land zou men kap en kovel vereten. Zal men de oorzaak hiervan toeschrijven aan de lucht of aan de spijzen zelf?

't Kwam mij, berichtte Marinus, ook niet weinig vreemd voor; te meer om dat allerlei vlees, uitgezonderd dat van ossen, mij immers zo vet scheen als dat in Europa. Ik vroeg een die in di tand lang geweest zijnde genees geleerde naar de oorzaak hiervan? Die mij tot antwoord gaf: Alhoewel 't vlees wat wij aten niet minder goed en schoon scheen dan dat van de Europese landen, zo gaf 't echter op verre na zo’n goed voedsel niet. De oorzaak was omdat de weiden hier veel droger waren; ook de verversing van 't voorjaar niet hadden: Waardoor 't gras kort is en gauw verdord.

Evenwel dunkt mij, bracht Honorius hiertegen in dat wat meer dan dit de schuld daarvan moet hebben. Misschien doet er een subtilee, doordringende, verterende lucht al vrij veel toe.

De gedachte arts, vervolgde Marinus, voegde er ook bij dat de luchtstreek van dit gedeelte der aardbodem zodanige [122] eigenschap had, dat alle dingen daar voortkwamen met een zeer schoon uiterlijke schijn, doch weinig dienstig voedsel in zich hadden. Gelijk ik zulks had bevonden in 't vlees zo zou ik ook even hetzelfde gewaar worden in allerlei landvruchten; wel bijzonder schoon en lieflijk voor 't gezicht, ook aangenaam voor de smaak, doch van zo weinig kracht en voeding dat men met een schepel Europese veel meer zou kunnen streken, veel meer zou gesterkt zijn dan met een half mud van dezr West-Indische. Gage Nieuwe Reis door de Spaanse West-Indien pagina 63. Melchior Blum Amerikanischer Reise-beschreibung dritter buch, cap: 11. Wat mij aangaat, van dien tijd af heb ik mij kunnen inbeelden dat de eigenschap der aardbodem en der lucht de voornaamste oorzaak hiervan waren; vooral de laatste. De andere redenen die er noch meer zijn mochten laat ik andere na te vorsen; en wil (ne u opnieuw verzekerd te hebben dat ik ofschoon hoe veel ik at naar een paar uren tijd weer nieuwe honger en slapheid van kracht gevoelde) in mijn begonnen verhaal voortgaan. Op 't eerste gezicht van de genoemde prior werd ik niet weinig verbaasd vermits ik aan zijn kin werd gewaar een gezwel wat hem over de borst hing en die gans bedekte tot aan 't midden van zijn lichaam; op zulke wijze dat hij 't hoofd niet kon bewegen, anders dan om de hemel te aanschouwen. Ik had een groot afgrijzen van deze mij zeer zeldzaam voorkomende wanstalligheid. Als ik nu hier over enige redenvoeringen met hem aanstelde verhaalde hij mij dat dit ongemak dat hem sedert tien jaren was toegekomen. De oorzaak hiervan stelde hij in 't drinken der water uit de gedachte vloed. Dit gebrek had hij met andere en andere hadden 't met hem gemeen. Hij was genoemd frater Juan de la Cruz, een Biscaie van geboorte. Toen ik van ’t gebergte af kwam deze rivier allereerst in 't gezicht kreeg behaagde ze mij zo wel als zee mij nu haltelijk en afgrijslijke was. Ik haastte mij om hiervandaan te komen eer ik dorst mocht krijgen en daardoor gedrongen worden van dit water te drincken; wat mij dan ook voor al mijn leven zo’n leelijck Teecken had mogen aanzetten, en zo mismaakt maken zoals deze prior was. Toen ik in 't dorp Sacapula kwam zag ik een groot deel mannen en vrouwpersonen met even zodanige gezwellen aan de keel. Hierdoor verging mij de lust om meer chocolade te [123] drinken. Zo’ n gruwel had ik voor deze kin-kwabben, dat ik geheel niets durfde eten van 't geen te die plaats gekookt werd; totdat de genoemde frater Juan mij deze afkeer en vrees benam; door mij te verzekeren; dat dit water niet schadelijk was dan alleen voor diegene die hetzelfde koud dronken. 's Morgens vindt men aan de kant van deze rivier zou, wat hier de voornaamste koophandel aanbrengt. Gage Nieuwe Reis door de Spaans West-Indien pagina 219. De afschuwelijkheid van deze gezwellen verbijstert mij noch als ik daaraan gedenk. En ik kan u verzekeren dat gij nooit aan enig mens iets zo wanstaltig, zo monstrueus gezien hebt. Melchior Blum Amerikaanscher Reysebeschreibung dritter buch, kapittel 13.

De mensen, deed Honorius hierbij, welke wonen aan de Pyreneese gebergten, in Salzburg land, Stiermarck en andere daar omtrent geleegene landschappe, hebben ook kroppen aan de keel; wel groot, maar juist zo groot niet. 't Is een algemeen doorgaand gevoelen dat die bij hen worden veroorzaakt door 't drinken van hun wateren. Maar op wat voor een wijze en door wat voor een kracht geven die aan de gedachte lieden zulke kroppen?

Hierop gaf Polylector hem dit bericht: Van deze kroppen-veroorzakende wateren in Zwitserland en bij de Grauwbunden kan men nazien Simleri descript. Vallesiae & Alpium; en Dan. Eremita, in descript. Helvet. Doch deze laatste schrijver wil niet toestaan dat de schuld hiervan in de wateren zou zijn. De reden van dezen en zijn waan stelt hij omdat dit gebrek ook de rijke bejegend, welke nochtans zelden water drinken. Evenals of 't water geen schade kon doen dan juist als het gedronken is. 't Werd immers ook tot allerlei spijzen gebruikt. 't Komt in de drank, e.d. Niet alleen in de genoemde, maar ook in andere landschappen vindt men dusdanige gekropte mensen. In de Hongaarse stad Leutsch maakt 't water enkel alleen aan de vrouwspersonen kroppen. In 't graafschap Cominges, behoort tot Frankrijk, vindt men zeer veel kroppige. Zeileri Handbuchs ander theil pagina 135. Dat het ook in Savoie wordt gezien getuigt Mons^r. de Villamont in zijn Reisboek. In 't gebied van Zurich is een bron, genoemd Flaachi, een weinig boven de plaats daar de Taurus in de Rijn valt; wiens water kroppen; en de vloed in [124] Kicherthal dwaasheid veroorzaakt. Hottingerus in Method. leg. Histor. Helvet. pagina 240. De oorzaak van deze kroppen wordt wel in 't algemeen de wateren toegeschreven; maar daar omtrent zijn evenwel de gevoelens verschillend. Enige menen dat ze ontstaan uit de koude; andere uit de broekachtigheid van het water. Doch tegen de een en de andere mening worden geen kleine zwarigheden bijgebracht. Want noch alle wateren die koud zijn, noch alle poelwateren hebben deze eigenschap of werking. Van zodanige krop-bezwaren weet men niet in Syrië, niet in Afrika, niet in Perzië, niet in Indien, niet bij de Troglodieten, daar nochtans zeer koude wateren worden genuttigd: Gelijk ook geschied in Scythië, Sarmatië en Noorwegen. Wederom, de Arabieren drinken uit poelen en stilstaande meren. Desgelijks doen de bewoners van Libie en IJsland. Echter worden in deze gewesten geen kroppige lieden gevonden. 't Gevoelen van Caesius, Vitruvius en Agricola staat vele verstandige beter aan, namenlijk dat deze kroppen worden veroorzaakt van 't water der gesmolten sneeuw wat veel aerdachtiger is en grover stof in zich heeft dan ander water. Want al wat grof, hard en stenig is weerstaat de verduwing en blijft aan de muisjes van de keel hangen. Alle aardachtige stof nu groeit licht aan en wordt in weinig tijd verhard. Weberi Quellen der Unterredungs-kunst ander theil, pagina 742. Maar ook dit gevoelen zou met geen onwichtige redenen kunnen tegengesprcken worden. Noch andere willen dat de wateren in sommige gewesten de eigenschap van kroppen te doen ontstaan aannemen van enige onderaardse stoffe, door of voorbij die ze komen te lopen. En ik vertrouw dat de mening van deze een goede bijval zal bekomen; vooral als men de toevloed van sneeuwwater daarbij voegt.

Deese kroppen, seyde Marinus, zijn de geene, welcke sigh daer meê behebt bevinden, meer wanstalligh en beswaerlijck, als pijnlijck. Om deselve te verdrijven, seghd men een seer goed middel te zijn, 't Le'er van oude Schoenen in een Back-oven te droogen; dan tot stof te maecken, en in te neemen.

Men geeft oock voor, voegde Polylector hier toe, dat de sevende Soon, van eene Vader en Moeder gewonnen zijnde, sonder dat een Dochter tusschen beyden is gekoomen, de kraght of eygenschap sou hebben, om, alleen door aenraeckingh, de kroppen te [125] geneesen. Dit schrijft Limnaeus, in Notit. Regni Franeiae lib. 2. cap. 5.; en brenght 'er eenige Voorbeelden van by. Voor mijn deel, 'k laet dit in sijne waerde of onwaerde. Ondertusschen is aenmercklijck 't geval van Ulrich Philips, Vryheer van Hohen-Sax. Hy had oock soodanigh een krop, welcke hem een groote misstand, en derhalven een quellijck verdriet veroorsaeckte. Daer op begaf hy sigh in Krijghsdienst onder den Koningh van Franckrijck. 't Gebeurde in een Veldslagh des jaers 1543., dat een vyandlijcke Spies hem een steeck in deese krop braght; soo geluckigh voor hem, dat hy hier door van dit leelijck-staende Over-gewas wierd verlost. Johan Guler, Beschreibung Rhetien, lib. 14. pag. 217. Een ander slagh van kroppen, of hals-gewassen, gemeenlijck genoemd les Escrovelles, is 't, welcke de Koningen van Franckrijck (voortijds oock die van Engeland,) alleen door aenroeringh, souden geneesen. Men kan hier van naesien de gemelde Limnaeus, ter aengeweesener plaets. De volle verhandelingh deeser Stof sou ons te verre van ons voorneemen afleyden.

Vermits wy, liet Marinus sigh weer hooren, gewagh hebben gemaeckt van Fonteinen en Meiren, soo moet ick, eer wy tot de Zee treeden, noch yets van deselve verhaelen. Dat 'er Bronnen zijn, welcke heet; wederom andere die koud; sommige, welcke over dagh warm, 's naghts koud water uytgeven, is niet seldsaem. Maer voor een reght Natuerwonder staet te houden de Bron, die gevonden word in 't Landschap Cyrenaica. 't Water der selve is ter middernaght heet. Korts daer nae gevoeld men 't lauw: Tegens 't aenbreecken des daghs gantsch koud. Hoe de Son hooger klimd, hoe 't kouder werd; soo dat het op den middagh gelijck als bevriesd. Dan word het weer lauw; tegens den avond warm; en hoe verder in de naght, hoe heeter; soo dat het ter middernaght weer begind te koocken. Gelhusii Geographia pag. 47.

Een diergelijcke vreemdigheyd, viel Polylector hier in, heeft men vernoomen by de Stad Debris in Garamantia. Daer is (immers is geweest) een Fontain, de gedaghte Stad bevoghtigende; welcke van de middagh tot aen de middernaght heete; en wederom van middernaght tot den middagh koude wateren geeft. In 't selve Gewest is een Bron, overdagh soo koud, dat men 'er niet van kan drincken. 's Naghts soo heet, dat men 't Water niet kan aenraecken. Rollingius de Elementis, pag. 217. Augustinus de Civit. Dei [126] lib. 21. cap. 5. Van deselve aert, als d'eerstgedaghte, was oock d'aldervermaerdste Fontein van Jupiter Hammon: Veellicht deselve, of niet verr' van deselve verscheyden; waer van men kan naesien Plinius lib. 2. cap. 106. Lucretius; Diodorus Siculus; Mela; Silius Italicus; Solinus, Arianus, en meer andere.

Geen minder Natuer-wonder, hervattede Marinus, is, 't geen ick by verscheydene Schrijvers heb geleesen van een Bron in Epiro. Want, daer in andere Wateren een brandende Fackel werd uytgedoofd, siet men, reght daer tegens aen, dat een uytgebluschte Toorts, in dit Water gehouden zijnde, sigh ontsteeckt, en in vlam geraeckt. Gelhusii Geographia pag. 48. Qualmii Mirabil. mund. pag. 107.

Andere, wierp Polylector andermael hier in, en daer onder de vermaerde oude Kerckenleerraer Augustinus, geeven ons dit beright hier van. In 't Landschap Epirus is een Tempel van Jupiter Dodonaeus; en een Fontain, voor heyligh gehouden; vermits se, wijlse seer koud is, een ontstoockene daer in gehouden zijnde Toorts wel uytbluscht, gelijck andere Wateren doen; maer oock ontsteecktse deselve weer, wanneer mense, nae d'uytblusschingh, daer by of in houd. Augustinus de Civit. Dei, lib. 21. cap. 5. Mela, lib. 2.; en meer andere.

Niet min vreemd, vervolghde Marinus, moet geoordeeld worden 't geen men my verhaeld heeft van de kleyne Bron la Fontaine qui brusle, gelegen by Grenoble in Delphinat; die geduerige Vlammen uytwerpt; vergeselschapt van onophoudelijcke Bobbelingen; insonderheyd by regenaghtigh We'er, of betrockene lught. 't Water is soo gantsch heet, dat men 'er Eyeren in kan gaer koocken. Alles wat men 'er ontrent brenghd, werd aengestoocken en verbrand. Die by heldere lught deese seldsaemheyd der natuer wil sien, moet in 't Dorp S. Bartholomaei, of Bartelemi, een Man hueren; die aen deese Bron Stroo ontsteeckt, en de vlammen toond. Torquemada Hexamereon, Dial. 2. pag. 117. Abrahami Golnitsii Itinerar. Belg. Gall. pag. 431. Zeileri Beschrijvingh van Vranckrijck, vierde deel, fol. 455. Maer dit alles is noch niet te vergelijcken by 't geen men schrijft van de Bron Eleusidia; te weeten, wanneer men by deselve op een Fluyt, of ander Musicael Speeltuygh speeld, datse dan opbobbeld, en tot overloopens toe opsweld: Doch soo haest de Toon ophoud, valt 't Water weer neerwaerts, en koomd tot sijn voorige stand. Idem Torquemada ibid. [126] Van de voorheenen gedaghte heete Wateren, seyde Honorius, heb ick dit te vraegen: Wat doch d'oorsaeck daer van zijn magh? Of: Waerom d'onder-aerdsche Wateren veelerweegen met soo een groote hitte, en gemeenlijck met eenige warmte zijn begaefd?

De Gevoelens van d'ondersoeckers der Natuer, antwoorde Polylector, zijn hier ontrent vry veel verschillende. Thales Milesius wou, dat de Wind, geweldighlijck in de Hoolen en Gaten der Aerde gedreven zijnde; oock eeniger maeten alsoo daer in opgehouden en beslooten wordende, warmte sou aenneemen; en dan wat sterck over d'onder-aerdsche Wateren sweevende, aen deselve sijne warmte sou meêdeelen. Doch deese sijne meeningh werd billijck tegengesproocken en verworpen van Aristoteles, Porta, Agricola, Caesius, en meer andere; eerstlijck: Om dat dan sou moeten volgen, wanneer de Wind (soo haest 't Water een doorgangh had gevonden) terstond weghsnellende, als 't Water in subtijlheyd seer verr' te boven gaende, dat in sulck een geval 't onder-aerdsche Water niet langh deese warmte sou konnen behouden; vermits d'oorsaeck derselve niet meer voorhanden was; 't welck gantschlijck tegens d'ervaerenheyd aenloopt. Ten anderen, om dat de Wind niet soo veel hitte aen sigh kan trecken, als genoegh sou konnen zijn om 't Water heet te maecken. Demophilus meende, dat de gedaghte Wateren onder d'Aerde van de Sonnestraelen wierden verwarmd. d'Aerde, seght hy, is rondom de warme Springen seer weeck; neemd oock vry veel af. Als dan door deese dunne, seer afgenoomene Aerde de hitte der Son sigh begeeft in de hooghte der hoolen, soo werd deselve over 't Water uytgebreydet: 't Welck dan de gedaghte hitte ontfanghd; nae sigh treckt, en behoud.

Deese Redengevingh, viel Marinus hier in, sou ick geenssins voor ganghbaer konnen laeten doorgaen. Want de Sonnestraelen hebben soo een groote kraght van verwarmingh niet, datse in de holen der Aerde, en in de verborgeneWateren souden konnen dringen met soo een geweldige uytwerckingh van hitte. Hier by koomd noch: Indien dit d'oorsaeck was, soo souden deese Springen, wanneer de Son in de Winter afwijckt, niet meer soo heet konnen zijn; 't welck d'ondervindingh geheel anders doet blijcken. In 't killigh-koude Ysland en Groenland, daer immers de Son haere hitte soo weynigh neerwaerts send, dat d'Aerde bynae geduerigh bevrooren blijft, vinden wy door 't geheele Jaer seer heete Bronnen. Daerenboven [128] is 't niet waerschijnlijck, dat de warme onderaerdsche Wateren haere hitte souden bekoomen van de Son; wijl deselve boven d'Aerde nauwlijcks een Poel of Meir in een brandend heet Land soodaenigh kan verhitten, dat het daer in zijnde Water heet, veel min siedend heet sou worden. 't Gedaghte vermoeden van een weecke Aerde rondom de warme Springen, is gantsch los, bedrieghlijck, en sonder reden onvoorsightigh voorgesteld, wijl gemeenlijck de warme Wateren uyt harde Steenen en Klippen voortschieten. En schoon 't al soo waere, soo kon echter de Son door die weecke, dunne Aerde soo een stercke wercking op 't Water niet hebben.

Democritus, hernam Polylector, beeldede sigh in, dat 'er Kalckaghtige Bergen onder d'Aerde zijn, welcke de daer voorby, of door heenen loopende (liever doordringende) Wateren ontsteecken: Waer door dan deselve naderhand op en voortkoomen met sulck een warmte, als wy aen deselve verneemen. Want Seneca getuyghd, en d'ervaerenheyd bevestighd, dat Water, op ongeleschtede Kalck gegooten zijnde, siedend heet werd.

Dit kan ick, liet Marinus sigh weer hooren, al meê voor geen voldoende Reden houden. Want de Kalck sal geen Water verwarmen, ten sy die voor heenen door 't Vyer toebereyd is. Indien dan de hitte der Wateren door de Kalckbergen sou werden veroorsaeckt, soo sou men moeten toestaen, dat'er Vyer is onder d'Aerde, 't welck deese Kalck hier toe bequaem maeckt. En is'er Vyer, waerom dan een andere oorsaeck gesoght? Waerom niet liever 't Vyer, als een reght en eygentlijck middel der verwarmingh en heetmaeckingh, dan de Kalckbergen hier ingevoerd? Wil men 't onderaerdsche Vyer ontkennen, soo moet oock deese reeden, genoomen van de Kalck, ter neer vallen; wijlse, sonder bereydingh des Vyers, geen Water kan verhitten.

Deze kroppen, zei Marinus, zijn diegene welke zich daarmee behebt bevinden meer wanstallig en bezwaarlijk dan pijnlijk. Om die te verdrijven zegt men een zeer goed middel te zijn 't leer van oude schoenen in een bak-oven te drogen; dan tot stof te make, en in te nemen.

Men geeft ook voor, voegde Polylector hiertoe, dat de zevende zoon van een vader en moeder gewonnen zijn zonder dat er een dochter tussen beide is gekoomen de kracht of eigenschap zou hebben om alleen door aanraking de kroppen te [125] genezen. Dit schrijft Limnaeus, in Notit. Regni Franeiae lib. 2 kapittel 5; en brengt er enige voorbeelden van bij. Voor mijn deel, ik laet dit in zijn waarde of onwaarde. Ondertussen is aanmerkelijk 't geval van Ulrich Philips, vrijheer van Hohen-Sax. Hij had ook zodanige krop welke hem een grote misstand en derhalve en kwellend verdriet veroorzaakte. Daarop begaf hij zich in krijgsdienst onder de koning van Frankrijk. 't Gebeurde in een veldslag van het jaar 1543 dat een vijandelijke spies hem een steek in deze krop bracht; zo gelukkig voor hem dat hij hierdoor van dit lelijk-staande over-gewas werd verlost. Johan Guler, Beschreibung Rhetien, lib. 14 pagina 217. Een ander slag van kroppen of hals-gewassen, gewoonlijk genoemd les Escrovelles is 't, welke de koningen van Frankrijk (voortijds ook die van Engeland,) alleen door aanroering zouden genezen. Men kan hiervan nazien de gemelde Limnaeus ter aangewezen plaats. De volle verhandeling van deze stof zou ons te ver van ons voornemen afleiden.

Vermits wij, liet Marinus zich weer horen, gewag hebben gemaakt van bronnen en meren zo moet ik, eer wij tot de zee treden noch iets van die verhalen. Dat er bronnen zijn, welke heet; wederom andere die koud; sommige, welke over dag warm, 's nachts koud water uitgeven is niet zeldzaam. Maar voor een recht natuurwonder staat te houden de bron die gevonden wordt in 't landschap Cyrene. 't Water ervan is ter middernacht heet. Kort daarna voelt men 't lauw: Tegen 't aanbreken van de dag gans koud. Hoe de zon hoger klimt hoe 't kouder wordt; zodat het op den middag gelijk als bevriest. Dan wordt het weer lauw; tegen de avond warm; en hoe verder in de nacht hoe heter; zodat het ter middernacht weer begint te koken. Gelhusii Geographia pagina 47.

Een diergelijke vreemdigheid, viel Polylector hierin, heeft men vernomen bij de stad Debris in Garamantia. Daar is (immers is geweest) een fontein die de gedachte stad bevochtigt; welke van de middag tot aan de middernacht hete; en wederom van middernacht tot de middag koude wateren geeft. In hetzelfde gewest is een bron overdag zo koud dat men er niet van kan drinken. 's Nachts zo heet dat men 't water niet kan aanraken. Rollingius de Elementis, pagina 217. Augustinus de Civit. Dei [126] lib. 21 kapittel 5. Van dien aard, als de eerst gedachte was ook de aller vermaardste fontein van Jupiter Hammon: Mogelijk die of niet ver van die verscheiden; waarvan men kan nazien Plinius lib. 2 kapittel 106. Lucretius; Diodorus Siculus; Mela; Silius Italicus; Solinus, Arianus en meer andere.

Geen minder natuurwonder, hervatte Marinus, is, 't geen ik bij verscheidene schrijvers heb gelezen van een bron in Epirus. Want als daarin andere wateren een brandende fakkkel wordt uitgedoofd ziet men, recht daartegen aan dat een uitgebluste toorts die in dit water gehouden is, zich ontsteekt en in vlam geraakt. Gelhusii Geographia pagina 48. Qualmii Mirabil. mund. pagina 107.

Andere, wierp Polylector andermaal hierin, en daaronder de vermaarde oude kerkleraar Augustinus, g0even ons dit bericht hiervan. In 't landschap Epirus is een tempel van Jupiter Dodonaeus; en een fontein voor heilig gehouden; vermits ze, omdat ze zeer koud is, een ontstoken daarin gehouden zijnde toorts wel uitblust, gelijk andere wateren doen; maar ook ontsteekt het weer wanneer men ze na het uitblussen daarbij of inhoudt. Augustinus de Civit. Dei, lib. 21. kapittel 5. Mela, lib. 2.; en meer andere.

Niet minder vreemd, vervolgde Marinus, moet geoordeeld worden 't geen men mij verhaald heeft van de kleine bron la Fontaine qui brusle, gelegen bij Grenoble in Delphinat; die gedurige vlammen uitwerpt; vergezelschapt van onophoudelijke bobbelingen; vooral bij regenachtig weer of betrokken lucht. 't Water is zo gans heet dat men er eieren in kan gaarkoken. Alles wat men er omtrent brengt wordt aangestoken en verbrand. Die bij heldere lucht deze zeldzaamheid der natuur wil zien moet in 't dorp S. Bartholomaei, of Bartelemi een man huren; die aan deze bron stro ontsteekt en de vlammen toont. Torquemada Hexamereon, Dial. 2. pagina 117. Abrahami Golnitsii Itinerar. Belg. Gall. pagina 431. Zeileri Beschrijving van Vranckrijk, vierde deel, fol. 455. Maar dit alles is noch niets te vergelijken bij 't geen men schrijft van de bron Eleusidia; te weten wanneer men bij die op een fluit of ander muziek speeltuig speelt dat ze dan opbobbeld en tot overlopen toe opzwelt: Doch zo gauw de toon ophoudt valt 't water weer neerwaarts en komt tot zijn vorige stand. Idem Torquemada ibid. [126] Van de voorheen gedachte hete wateren, zei Honorius, heb ik dit te vragen: Wat doch de oorzaak daarvan zijn mag? Of: waarom de onder-aardse wateren vaak met zo’n grote hitte en gewoonlijk met enige warmte zijn begaafd?

De gevoelens van de onderzoekers der natuur, antwoorde Polylector, zijn hieromtrent vrij veel verschillend. Thales Milesius wil dat de wind die geweldig in de holen en gaten der aarde gedreven worden; ook enigermate alzo daarin opgehouden en besloten worden warmte zou aannemen; en dan wat sterk over de onderaardse wateren zweven waaraan die zijn warmte zou meedelen. Doch deze zijn mening wordt billijk tegengesproken en verworpen van Aristoteles, Porta, Agricola, Caesius en meer andere; eerst: Omdat dan zou moeten volgen wanneer de wind (zo gauw 't water een doorgang had gevonden) terstond wegsnelde als 't water dat subtielzeer ver te boven gaat dat in zo’ n geval 't onder-aardse water niet lang deze warmte zou kunnen behouden; vermits de oorzaak ervan niet meer voorhanden is; wat gans tegen de ervaring aanloopt. Ten andere, omdat de wind niet zo veel hitte aan zich kan trekken als genoeg zou kunnen zijn om 't water heet te maken. Demophilus meende dat de gedachte wateren onder de aarde van de zonnestralen worden verwarmd. De aarde, zegt hij, is rondom de warme springen zeer week; neemt ook vrij veel af. Als dan door deze dunne, zeer afgenome arde de hitte der zon zich begeeft in de hoogte der hole, zo wordt die over 't water uitgespeidt: wat dan de gedachte hitte ontvangt; naar zich trekt en behoudt.

Deze redengeving, viel Marinus hierin, zou ik geenszins voor gangbaar kunnen laten doorgaan. Want de zonnestralen hebben zo’n grote kracht van verwarming niet dat ze in de holen der aarde en in de verborgene wateren zouden kunnen dringen met zo’n geweldige uitwerking van hitte. Hierbij komt noch: Indien dit de oorzaak was zo zouden deze springen wanneer de zon in de winter afwijkt niet meer zo heet kunnen zijn; wat de ondervinding geheel anders doet blijken. In 't killig-koude IJsland en Groenland daar immers de zoin zijn hitte zo weinig neerwaarts zendt dat de aarde bijna gedurig bevroren blijft vinden wij door 't gehele jaar zeer hete bronnen. Daarboven [128] is 't niet waarschijnlijk dat de warme onderaardse wateren hun hitte zouden bekomen van de zon; omdat die boven de aarde nauwelijks een poel of meer in een brandend heet land zodanig kan verhitten dat het daarin zijnde water heet, veel minder ziedend heet zou worden. 't Gedachte vermoeden van een weke aarde rondom de warme springen is gans los, bedrieglijk en zonder reden onvoorzichtig voorgesteld omdat gewoonlijk de warme wateren uit harde stenen en klippen voortschieten. En ofschoon 't al zo was zo kon echter de zon door die weke, dunne aarde zo’n sterke werking op 't water niet hebben.

Democritus, hernam Polylector, beeldde zich in dat er kalkachtigeb bergen onder de aarde zijn welke de daar voorbij of doorheen lopende (liever doordringende) wateren ontsteken: Waardoor dan die naderhand op en voortkomen met zo’ n warmte als wij aan die vernemen. Want Seneca getuigt en de ervaring bevestigt dat water, op ongebluste kalk gegoten wordt ziedend heet wordt.

Dit kan ic, liet Marinus zich weer horen, al mede voor geen voldoende reden houden. Want de kalk zal geen water verwarmen tenzij die voorheen door 't vuur toebereid is. Indien dan de hitte der wateren door de kalkbergen zou worden veroorzaakt zo zou men moeten toestaan dat er vuur is onder de aarde wat deze kalk hiertoe bekwaam maakt. En is er vuur, waarom dan een andere oorzaak gezocht? Waarom niet liever 't vuur als een recht en eigenlijk middel der verwarming en heet maken dan de kalkbergen hierin gevoerd? Wil men ’t onderaardse vuur ontkennen zo moet ook deze reden genomen van de kalk ter neer vallen; omdat ze zonder bereiding van het vuur geen water kan verhitten.

Sommige, vervolghde Polylector, staen in den Waen, dat d'onderaerdsche Wateren door een veelvoudige seer hevige beweegingh tegens de Klippen gestooten, en daer door verwarmd worden. Maer de Berghlieden sullen, uyt hun daeghlijcksche ondervindingh, ons beright geven, dat de Wateren onder d'Aerde, schoon op veelvoudige en plotslijck-afvallende wijsen voortgedreeven en seer sterck bewoogen, echter daer van sigh niet verwarmd bevinden. Daerenboven is genoegh bekend, dat eenige Vloeden en Beecken sigh onder d'Aerde verbergen; met een seer stercke beweegingh [129] en veelerley aenstootingen voort loopen; oock eyndlijck weer boven koomen; niet heet, niet warm, niet lauw, maer koud. Ten voorbeeld: De Rivier Alpheus versinckt sigh aen den Poloponnesischen oever in d'Aerde: Neemd sijnen loop onder deselve een seer langen wegh voort, en koomd in 't Syracusiaensch Gewest gantsch koud weer voor den dagh; daer sijne Springh Arethusa werd genoemd. Soo is dan de Beweegingh geen oorsaeck van de hitte aen d'onderaerdsche Wateren. Geschickter en aenneemlijcker, ja indien niet gantsch waerachtigh, immers waerschijnlijck is 't gevoelen der geene (waer in oock Marinus staet, gelijck blijckt uyt 't geen korts voor desen van hem is bygebraght), welcke deese warmte en hitte stellen veroorsaeckt te worden door 't Swavelaghtigh, of Harssigh, of Aluynigh Vyer; 't welck veelerweegen onder d'Aerde is verborgen, en in 't gemeen op geen andere wijs, als door Swavel en Hars werd onderhouden en gevoedet. Door de groote hitte van 't selve kan buyten twijffel het daer doorheenen schietende (of in sijne Buys of Pijp daer overloopende) Water meer of min verhittet worden, nae dat 't Vyer sterck of swack is. Waerom dan oock sulcke heete Wateren meerendeel een Swavelige, Harssige reuck en smaeck hebben. Oock soudense 't geheele Jaer door, in sulck een meenighte opkoomende, haere warmte niet konnen behouden, indiense deselve niet van de gedaghte Stoffen hadden ontfangen.

Ick stae, seyde Marinus, in dit seer aenneemlijck gevoelen, dat d'onderaerdsche Vyeren de warmte en hitte van de Wateren der Bronnen en andere Uytspringingen veroorsaecken. Maer datse oock, gelijck ick eenige heb hooren voorgeeven, souden doen ontstaen d'Orcanen aen 't Hoofd der Goede Hoop (Capo de bon' Esperance) waer van wy voorheenen hebben gehandeld, koomd my seldsaem voor, en kan ick soo niet vatten.

De vermaerde Kircherus, berightede Polylector hier op, staet gantschlijck in dit gevoelen, en poogt 'er oock reden van te geven. 'k Wil u deselve wel kortlijck voordraegen, maer ondertusschen daer van laten geloven 't geen u goed dunckt. Hy steld voor uyt, dat 't geheele Suydlijck Africa over de Maenbergen, genoemd Monomotapa, Angola, Mozambicq en Sofola, vol onderaerdsche Vyeren is. Daer nae, dat by gevolgh geheel Monomotapa hol, vol afgronden, vol hoolen van een onmeetlijcke diepte moet zijn. Voorts, dat het swanger gaet van Metael sappen en Minerale Geesten: Blijckende [130] genoeghsaem daer uyt, dat d'Inwooners tusschen de spleeten der Bergen dickmael stucken vast goud vinden, soo groot als een Hoener-ey. Nu, daer d'onderaerdsche Vyeren heerschen, moeten noodwendigh Toghtgaten zijn; soo veel als Schoorsteenen, en dienende in de plaets der selve; Andersins soudense niet konnen leven, maer gewisselijck moeten versticken. Sommige deeser Toghtgaten steld hy haer' uytkoomst te vinden in de hooge of hooghste Bergen; waer in allerley slagh van Sout en andere Mijnstoffen tot goud en verdere Metallen werd bereydet, door de daer by koomende natuerlijcke bestellingh en werckingh der Son. Dit dus gesteld zijnde, soo vervolghd hy; dat deese Vyerhoolen, by seeckere stand van de Son in den Zodiac, of Teeckenkringh, werden gaende gemaeckt; 't zy door d'overhandsche Stroom der Oost of West Zee; 't zy wegens de maght der Sonnestraelen, geschooten tegens den grond van dit voos en sponsaghtigh Land; 't zy om de Sneeuwaghtige overstroomingh der Maen-bergen, welcke geheel Suydlijck Africa is onderworpen. Hy steld even veel te zijn, wat men hier neemen wil; en dan daer by; dat waerlijck de bysondere opgetelde oorsaecken aen de Vyerhoolen een groote aenwas toebrengen. Vermits nu 't Hoofd der Goede Hoop (daer deese geweldige en vlammige Winden meest altijd, boven andere Landen, seer hevigh woeden), zijnde verheven tot een seer hoogen Bergh, aen alle kanten bestaet uyt afgebroockene Klippen en Rotsen, soo dunckt hem niet onwaerschijnlijck, dat de gedaghte Vyerhoolen, door verscheydene Verwelfsels en verborgene Doorgangen, haer op deesen Bergh en in d'opene Zee ontlasten: 't Welck se niet anders konnen doen, als door Dampen en Uytwaessemingen, beswangerd met Sout van Ammoniack, Salpeter, Swavel, Antimonie, en andere diergelijcke vinnige Mijnstoffen. Deese terstond, en te gelijck met de vlugge Soutgeesten, waer van se sigh vol bevinden, door de mond van des Berghs openingen om hoogh geheven zijnde, werden (soo haestse in 't koude Gewest der lught koomen) verdickt, en brengen dan te weegh 't voorheenen gedaght Wolckje, genoemd Ossen-oogh. Vermits nu deese Dampen door een geduerige volgingh van andere werden vermeerderd, soo gebeurd het, datse allenxen de gantsche Vlackte des gemelden Berghs als een Tafel koomen te decken. De Geestaghtige en swellende substantie der Dampen en Uytwaessemingen herwaerts en derwaerts gedreven zijnde, ontsteecken sigh seer light tot Vyer. Als dit nu [131] geschied, konnen de gedaghte Geesten niet langer in haere banden beslooten blijven; maer stooten, nae voorgaende Weerlightingh, met een verschricklijck gekraeck en ongelijck geweld sigh nae beneden; alles, wat haer in den wegh staet of koomd, ter neer smijtende. De Geesten des Gouds, t'saemen met de Salpeterige substantie, 't Sout van Armeniack en Antimonie vermenghd zijnde, veroorsaecken, datse liever nae beneden als om hoogh gedreven werden. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 4. devis. 2. cap. 5. propos. 7., En hier door gebeurd het, datse op Zee aen de Scheepen; op 't Land aen Huysen, Boomen, Veldvrughten, e.s.v. sulck een verschricklijcke verwoestingh verrighten.

Schoon ick, seyde Honorius, de Philosophie en Philosofische Redenvoeringen weynigh verstae, soo magh ick echter sulcke dingen noch wel hooren; insonderheyd alsse soo wat duydlijck, en nae de gelegenheyd van mijn verstand, werden voorgesteld, met Spreeckwijsen, welcke ick vatten kan. 'k Laet de Stellingen, en 't daer op gebouwde Besluyt, in sijne waerde; doch heb evenwel al yet aenmercklijcks voor my daer in aengemerckt. Maer 'k heb noch al een Vraegh te doen: Indien de warmte der Wateren ontstaet uyt d'onderaerdsche Vyeren, hoe koomd het dan, dat van twee Fontainen, boven d'aerde nauwlijcks een schreede weghs van malkander staende, d'eene heet, d'andere koud water uytgeeft?

d'oorsaeck, antwoordede Polylector, werd gesteld, om dat de gangh des eenen Waters onder d'Aerde over een Vyerhol, of door eenige aengestoockene Swavel-stof, heenen loopt: Die van d'andere, verr' van 't Vyer af, een geheel andere wegh gaet; alhoewelse beyde boven d'aerde dight by malkander opwellen. Nae gelegenheyd, dat 't Vyerhol verder of dighter van 't Water is, daer nae werd oock 't selve minder of meerder heet.

Maer, braght de Heer Honorius hier tegen in, over al zijn immers geen onder-aerdsche Vyeren, om deese hitte der Wateren te konnen veroorsaecken.

Maer oock, pastede Polylector hier op, allerweegen werden geen heete of warme Bronnen gevonden. 'k Sal noch daerenboven veellight hier nae, als wy verder sullen spreecken van eenige seldsaemheden aen Vloeden, Rivieren, Bronnen en Poelen, boven de geene, van welcke wy alreeds gewagh hebben gemaeckt, een ander middel aenwijsen, waer door de Natuer de meergedaghte hitte [132] aen de Wateren sou konnen meê deelen: Wijlse immers voor niet min konstigh moet gehouden worden als de Menschen, welcke uyt twee koude dingen hitte weeten te krijgen. T'uwer verlustigingh moet ick hier yet seldsaems van Water en Vyer verhaelen. Te Sondershuysen, in 't Slot des Graven van Schwartzenburgh, staet een gegooten hol Beeld, in de grootte eens Jongens van ses of aght jaeren. 't Is gemaeckt van een hedensdaeghs onbekend Metael; en was voortijds een Afgod onder 't Heydendom. Als men dit Beeld gantschlijck met Water vuld; en dan de mond, desgelijcks een gat boven in 't hoofd, ontrent soo wijd als de dickte van eens Menschen duym, wel dight en vast toestopt; daer nae 't selve op (of over) een groot Vyer van koolen set, en de gloed dapper aenblaesd, tot dat het daer in zijnde Water koockt, soo begind deesen Afgod van buyten eerst te sweeten; voorts te schuymen; en te bruysschen als een geweldige Wind; tot dat hy eyndlijck de Stop met geweld uytwerpt; 't welck niet toegaet sonder een vreeslijck gebarst. Te gelijck spuyghd dit Beeld veel Vyer uyt; meer als twee schreeden weghs verre. Deese Vyer-spuygingh duerd, ter tijd toe dat 't Waeter inwendigh t'eenemael verteerd is. Alles wat 'er van aengeraeckt werd, 't zy hout of eenige andere brandlijcke stof, siet men terstond aengestoocken. Valt het op Steen, of op d'Aerde, soo bevleckt het deselve als met Swavel of Kryd. Een onlijdlijcke stanck, nevens een swaere dicke Roock, koomd van dit Vyer. Alle levende Gewassen, van deese Dampen aengegreepen zijnde, werden gantschlijck verdorven. Dit Beeld werd Perister geheeten. Zeileri Epist. tom. 2. num: 551. pag. 870.

Sommige, vervolgde Polylector, staan in de waan dat de onderaardse wateren door een veelvoudige zeer hevige beweging tegen de klippen gestoten en daardoor verwarmd worden. Maar de berglieden zullen uit hun dagelijkse ondervinding ons bericht geven dat de wateren onder de aarde, ofschoon op veelvoudige en plotseling-afvallende wijzen voortgedreven en zeer sterk bewegen, echter daarvan zich niet verwarmt bevinden. Daarboven is genoeg bekend dat enige vloeden en beken zich onder de aarde verbergen; met een zeer sterke beweging [129] en velerlei aanstotingen voortlopen; ook eindelijk weer boven komen; niet heet, niet warm, niet lauw, maar koud. Ten voorbeeld: De rivier Alpheus verzinkt zich aan de Peloponnesos oever in de aarde: Neemt zijn loop onder die een zeer lange weg voort en komt in ’t Syracusa gewest gans koud weer voor de dag; daar zijn spring, Arethusa wordt genoemd. Zo is dan de beweging geen oorzaak van de hitte aan de onderaardse wateren. Geschikter en aannemelijker, ja indien niet gans waarachtig immers waarschijnlijk is 't gevoelen van diegene (waarin ook Marinus staet, gelijk blijkt uit 't geen korts voor deze van hem is bijgebracht), welke deze warmte en hitte stellen veroorzaakt te worden door 't zwavelachtig of harsig of aluinachtig vuur; wat op vele wegen onder de aarde is verborgen en in 't algemeen op geen andere wijze dans door zwavel en hars wordt onderhouden en gevoed. Door de grote hitte van hetzelfde kan zonder twijfel het daar doorheen schietende (of in zijn buis of pijp daarover looende) water meer of min verhit worden naaat 't vuur sterk of zwak is. Waarom dan ook zulke hete wateren het meeste deel een zwavelige, harsige reuk en smaak hebben. Ook zouden ze 't gehele jaar door in zo’ n menigte opkomen hun warmte niet kunnen behouden indien ze die niet van de gedachte stoffen hadden ontvangen.

Ik sta, zei Marinus, in dit zeer aannemelijk gevoelen dat de onderaardse vuren de warmte en hitte van de wateren der bronnen en andere uitspringingen veroorzaken. Maar dat ze ook gelijk ik enige heb horen voorgeven zouden doen ontstaan de orkanen aan de Kaapd der Goede Hoop (Capo de bon' Esperance) waarvan wij voorheen hebben gehandeld komt mij zeldzaam voor en kan ik zo niet vatten.

De vermaarde Kircherus, berichtte Polylector hierop, staat gans in dit gevoelen en poogt er ook reden van te geven. Ik wil u die wel kort voordragen maar ondertussen daarvan laten geloven 't geen u goed dunkt. Hij stelt vooruit dat 't gehele Zuidelijk Afrika over de Maanbergen genoemd Monomotapa, Angola, Mozambique en Sofola vol onderaardse vuren is. Daarna, dat bij gevolg geheel Monomotapa hol, vol afgronden vol holen van een onmetelijke diepte moet zijn. Voorts dat het zwanger gaat van metaal en minerale geesten: Blijkt [130] voldoende daaruit dat de inwoners tussen de spleten der bergen vaak stukken vast goud vinden zo groot als een hoenderei. Nu, daar de onderaardse vuren heersen moeten noodwendig tochtgaten zijn; zo veel als schoorstenen en dienen in de plaats ervan; Anderzins zouden ze niet kunnen leven, maar zeker moeten verstikken. Sommige van deze tochtgaten stelt hij hun uitkomst te vinden in de hoge of hoogste bergen; waarin allerlei slag van zout en andere mijnstoffen tot goud en verdere metalen worden bereid door de daarbij komende natuurlijke bestelling en werking der zon. Dit aldus gesteld zijnde zo vervolgt hij; dat deze vuur holen bij zekere stand van de zon in de zodiac of tekenkring worden gaande gemaakt; hetzij door de overhandse stroom der Oost of West zee; hetzij vanwege de macht der zonnestrelen geschoten tegen de grond van dit voos en sponsachtig land; hetzij om de sneeuwachtige overstroming der maanbergen waaraan geheel Zuid-Afrika is onderworpen. Hij stelt evenveel te zijn wat men hier eemen wil; en dan daarbij; dat waarlijk de bijzondere opgetelde oorzaken aan de vuur holen een grote aanwas toebrengen. Vermits nu Kaap der Goede Hoop (daar deze geweldige en vlammige winden meest altijd boven andere landen zeer hevig woeden), zijn verheven tot een zeer hoge berg die aan alle kanten bestaat uit afgebroken klippen en rotsen zo dunkt hem niet onwaarschijnlijk dat de gedachte vuur holen door verscheidene verwelfsels en verborgen doorgangen zich op deze berg en in de open zee ontlasten: wat ze niet anders kunnen doen dan door dampen en uitwaseming bezwangerd met zout van ammoniak, salpeter, zwavel, antimonium en andere diergelijke vinnige mijnstoffen. Deze terstond en tegelijk met de vlugge zoutgeesten waarvan ze zich vol bevinden door de mond van de berg openingen omhoog geheven zijn worden (zo gauw ze in 't koude gewest der lucht komen) verdikt en brengen dan te wege 't voorheen gedacht wolkje, genoemd ossenoog. Vermits nu deze dampen door een gedurige opvolging van andere worden vermeerderd zo gebeurt het dat ze geleidelijk aan de ganse vlakte van gemelde berg als een tafel komen te bedekken. De geestachtige en zwellende substantie der dampen en uitwasemingen die herwaarts en derwaarts gedreven zijn ontsteken zich zeer licht tot vuur. Als dit nu [131] geschiedt kunnen de gedachte geesten niet langer in zijn banden besloten blijven; maar stoten, naar voorgaande weerlicht met een verschrikkelijk gekraak en ongelijk geweld zich naar beneden; alles wat ze in den weg staat of komt ter neer smijten. De geesten van goud dat tezamen met de salpeterige substantie, 't zout van ammoniak en antimonium vermengd isveroorzaken, dat ze liever naar beneden dan omhooggedreven worden. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 4. devis. 2. kapittel 5. propos. 7., En hierdoor gebeurt het dat ze op zee aan de schepen; op 't land aan huizen, bomen, veldvruchten, e.d., zo’ n verschrikkelijke verwoesting verrichten.

Ofschoon ik, zei Honorius, de filosoof en filosofische redenvoeringen weinig versta zo mag ik echter zulke dingen noch wel horen; vooral als ze zowat duidelijk en naar de gelegenheid van mijn verstand worden voorgesteld met spreekwijzen welke ik vatten kan. Ik laat de stellingen en 't daarop gebouwde besluit in zijn waarde; doch heb evenwel al iets aanmerkelijks voor mij daarin aangemerkt. Maar ik heb noch al een vraag te doen: Indien de warmte der wateren ontstaat uit de onderaardse vuren hoe komt het dan dat van twee fonteinen boven de aarde die nauwelijks een schrede weg van elkaar staan, de ene heet en de andere koud water uitgeeft?

De oorzaak, antwoorde Polylector, wordt gesteld omdat de gang der ene water onder de aarde over een vuur hol of door enige aangestoken zwavel-stof, heen loopt: Die van de andere ver van 't vuur af een geheel andere weg gaat; alhoewel ze beide boven de aarde dicht bij elkaar opwellen. Naar gelegenheid, dat ’t vuur hol verder of dichter van 't water is, daarna wordt ook hetzelfde minder of meerder heet.

Maar, bracht de Heer Honorius hiertegen in, overal zijn immers geen onderaardse vuren om deze hitte der wateren te kunnen veroorzaken.

Maar ook, paste Polylector hierop, allerwegen worden geen hete of warme bronnen gevonden. Ik zal noch daarboven mogelijk hierna als wij verder zullen spreken van enige zeldzaamheden aan vloeden, rivieren, bronnen en poelen boven diegene waarvan wij alreeds gewag hebben gemaakt een ander middel aanwijzen waardoor de natuur de meer gedachte hitte [132] aan de wateren zou kunnen meedelen: Omdat ze immers voor niet minder kunstig moeten gehouden worden dan de mensen welke uit twee koude dingen hitte weten te krijgen. Tot uw verlustiging moet ik hier iets zeldzaams van water en vuur verhalen. Te Zondershuisen in 't slot van de graven van Schwartzenburgh staat een gegoten hol beeld in de grootte een jongen van zes of acht jaren. 't Is gemaakt van een hedendaags onbekend metaal; en was voortijds een afgod onder 't heidendom. Als men dit beeld gans met water vult; en dan de mond, desgelijks een gat boven in 't hoofd, omtrent zo wijd als de dikte van eens mensen duim goed dicht en vast toestopt; daarna hetzelfde op (of over) een groot vuur van kolen zet en de gloed dapper aanblaast totdat het daarin zijnde water kookt zo begint dezen afgod van buiten eerst te zweten; voorts te schuimen; en te bruisen als een geweldige wind; totdat hij eindelijk de stop met geweld uitwerpt; wat niet toegaat zonder een vreselijk barsten. Tegelijk spuwt dit beeld veel vuur uit; meer dan twee schreden weg ver. Dit vuurspuwen duurt ter tijd toe dat 't water inwendig ten enenmale verteerd is. Alles wat ervan aangeraakt wordt, hetzij hout of enige andere brandbare stof ziet men terstond aangestoken. Valt het op steen of op de aarde zo bevlekt het die als met zwavel of krijt. Een onlijdlbare stank nevens een zware dikke rook komt van dit vuur. Alle levende gewassen die van deze dampen aangegrepen zijn worden gans verdorven. Dit beeld wordt perister geheten. Zeileri Epist. tom. 2. num: 551 pagina 870.

Misschien, liet Honorius sigh hooren, is yets, 't zy door Konst of Tovery, onder dit Metael gegooten geworden, 't welck soodaenigh een werkingh kan veroorsaecken. Ondertusschen laet ick my gantschlijck voorstaen, dat men seer beswaerlijck hier van een grond-hebbende natuerlijcke Reden sou konnen geven: Gelijck oock niet van 't geen d'oude geschreeven hebben, aengaende seeckere Bron in Sicilien, in 't Landschap der Phalisciërs. Wanneer yemand sou sweeren over een in verschil staende saeck, soo moest hy den Eed schrijven op een Tafelken,nae de gewoone manier diens tijds (wijl Pen, Inckt en Pappier, gelijck wy nu hebben, doemaels niet gebruycklijck was); en dan 't selve in de Fontain werpen. Indien hy reght en waeraghtigh had geswooren, soo dreef [133] 't gedaghte Tafelken boven op 't Water: Maer indien valschlijck, soo sonck het terstond nae de grond. Te gelijck vloogh een Wonder-vyer uyt deese Bron; verbrandende dien Meyneedigen tot Asch. Dickmael greep oock wel dit verderf eenige der omstanders aen; deselve op een gelijcke wijs onverwaght verteerende. Deese Fontain wierd genoemd de Heylige Bron. Sommige Priesters waren 'er by gesteld, aen welcke 't opsight over deselve was toevertrouwd. Niemand lietense toe te sweeren, voor dat hy eerst had aengeweesen genoeghsaeme Borgen voor de schaede, welcke sou mogen ontstaen, indien hy een valschen Eed swoer. Dit werd dus verhaeld van Aristoteles en andere voornaeme Schrijvers.

'k Ben oock in Sicilien geweest, seyde Marinus, maer noyt heb ick hier een Bron van sulck een kraght gesien, of yets daer van hooren spreecken. Veellight zijn gedaghte treflijcke Schrijvers door de valsche of qualijck-verstaene berighten van andere bedrogen geworden. Want indien 'er in eenige Fonteyn deeses Gewests, soo een gantsch seldsaeme eygenschap was, hoe sou 't gerught daer van klincken? Of geweest waere, soo sou de selve gewisselijck niet soo gantsch uyt geheugenis zijn geraeckt.

Alhoewel ick, settede Polylector hier tegens, my niet wil instellen ten Borge voor de waerheyd van 't verhaelde, soo heb ick echter oock geen genoeghsaeme oorsaeck, om 't selve soo los daer heenen of voor een enckel verdightsel, of voor gantsch onwaerschijnlijck te verwerpen. Twee dingen zijn 'er, waer ontrent, in Historische saecken, veele dwaelen; eerst, belangende de Reden; daer na 't Sijn. Geenssins wil ick een onbesonnene lightgelovigheyd ten Voorspraeck verstrecken. Maer ondertusschen zijn oock seer weynigh t'aghten de geene, welcke geenerley saecken voor waerachtigh willen aennemen, ten zy men eygentlijcke redenen daer van weet te geven; of datse de reden daer van selver konnen sien. Deese steecken haere voeten in de schoenen der Heydenen, welcke de Heylige Schrift niet wilden geloven, om datse geen reden wisten te bedencken van eenige daer in voorgestelde Geloofs-saecken, insonderheyd oock, dat de verdoemde altijd sullen branden sonder te verbranden. Hoe de groote Kerckenleerraer Augustinus haer weerleght heeft, kond ghy sien lib. 21. de Civit. Dei cap. 5. Daer na vind men 'er, welcke niet willen geloven, yets geweest te zijn, om dat het nu niet gesien werd. Waerlijck, de Sluytreden: 't Is 'er niet, dienvolgens [134] is 't oock noyt geweest; of: Men hoord'er niet meer van; dienvolgens was't 'er noyt, betaemd geen verstandige Menschen. Veele dingen van geen geringe verwonderingh wierden voortijds gevonden, welcke nu of in haer Sijn op sulck een wijs, of in haer Werckingh hebben opgehouden; jae, waer van oock de gedaghtnis gantschlijck is verlooren. 'k Wil niet, als seecker, beweeren, dat in Sicilien een Bron is geweest, van de vermelde eygenschap. Maer oock niet loogchenen, dats' 'er sou konnen geweest zijn. Indiens' 'er oock was, soo is de kraght, of hoedanigheid, tot ontdeckingh der Meyneedige, en straf des valschen Sweerens, niet geweest in 't Water der Fontain selfs. Jae oock in 't Yver-water ('t welck de Vrouw, waer op de Man een vermoeden van Echtbreuck had geworpen, indronck) was de kraght niet, van misdaed-ontdeckingh; noch om haer aen d'eene zyde, indiense schuldigh was, den buyck te doen swellen, en de heup te doen vervallen; aen d'andere zijde, soose geen deel aen deese schendlijckheyd had, om haer met Zaed te bezaedigen, dat is, vrughtbaer te doen worden, Numer. v. 17. 21. 28. Twee bysondere Wateren had men misschien, door eenige middelen, konnen bereyden, om sulcke uytwerckingen te hebben. Maer dat even 't selve Water aen een selve Persoon soo een gantsch tegenstrijdige werckingh had, op 't schuldigh of onschuldigh zijn aen een verborgene misdaed, was yet bovennatuerlijcks. De Heere onse Godt was 't, die, als de Priester sulck een in quaed vermoeden staende Vrouw, 't sy met of sonder oorsaeck, met den Eed der Vervloeckingh had beëdighd; haer, indiense schuldigh was, en evenwel op den Eed Amen had geseght, settede tot een vloeck; dat is, haere vervloeckingh, by haren valschen Eed, op haer deed koomen, vers. 21. Dus heeft (indien men 't verhael van de Siciliaensche Bron vast steld) buyten twijffel de Duyvel, die allesins den Aep Gods wil zijn, door Godlijcke toelaetingh, 't sy uyt sigh selven door eygene beweegingh, 't sy op de begeerte der daer ontrent zijnde Heydensche Priesteren, die veellight Tooveraers waeren, dit werck hier dus aengereght. Dat sulcks zijn bedrijf is geweest, blijckt genoeghsaem daer uyt, dat niet alleen de Schuldige, dat is, de Meyneedige selfs, maer oock andere, gantsch geen deel aen den Eed hebbende, en buyten soo beschuldigingh als schuld zijnde, alleen ontrent de Fontain staende, somtijds door 't uytbarstende Vyer oock wierden verteerd. Waerlijck een saeck, seer wel over een komende met den aert deeses altijd tot verderf geneegenen [135] Menschen-moorders. 't Geen hy onder de Heydenen heeft verright door Beelden van Hout en Steen, waerom sou hy sulcks oock niet hebben konnen uytvoeren door Wateren? Doe America eerst was ontdeckt geworden, vonden de Spaenjaerden een Afgods beeld, van een seer verschricklijcke gedaente; 't welck met een Pijl, staende op een' in sijn hand hebbende Boogh, doorschoot al de geene, die valschlijck swoeren. Vliegerii Miscellan. pag. 27. In 't derde deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost- en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, pag. 329., heb ik verhaeld, dat men in seeckere Kerck te Romen vind een groote Marmorsteen, genoemd de Mond der waerheyd. De gedaente is als die van een Molensteen, met daer in uytgehouwene Oogen, Neus, en een rond gat, verstreckende voor de Mond. Men seght 'er van, dat voortijds de persoonen, welcke met malkander in verschil stonden, twee haerer vingeren in deese opene mond staecken; en dan op haer Reght een Eed deeden. Stracks verloor de valschlijck-geswooren hebbende beyde de gedaghte sijne Vingeren. Doch dit laet ick gantschlijck in twijffel; wijl deese voorgeevingh niet rust op eenige geloofwaerdige Schrijvers diens tijds, maer enckelijck op een overleveringh des gemeenen Volcks. Van meer gewight hier ontrent zijn de Voorbeelden der Beproevingh van Schuld of Onschuld aen eenige yemand te last geleyde misdaed onder de Heydenen, van welcke ick heb gehandeld in verscheydene mijner Wercken. Deese geschiededen door gloeyend Yser, Vyer, Water, de hand in de mond eens Beelds te houden, e.s.v. Sommige deeser gewoonten zijn naederhand noch onder een deel of niet reght onderweesene, of verbasterde Christenen in gebruyck gebleven. Hoedaenige seldsaeme, Duyvelsche Ceremonien de Mooren in Guinea pleegen, om den Daeder eens verborgenen Doodslaghs t'ontdecken; hoese door Proef-spijsen de schuld of onschuld eens aengeklaeghden, of in quaed vermoeden staende persoons, traghten openbaer te doen werden, heb ick voorgesteld in 't derde deel mijner groote Historische Rariteit-kamer, pag. 191. en de volgende. Hoe oock by de Stad Tunghoa in China een kleyn Meir is, ontdeckende den boosen of goeden aert des aldaer regeerenden Stadhouders; sulcker wijs, dat het altijd klaer en helder Water heeft, wanneer hy sigh een vroom, opreght, reghtvaerdigh Man; maer geduerigh drabbig en onklaer, als hy sigh boos, onreghtvaerdigh, een uytsuyger der Onderdaenen, en verkeerd in sijne [136] Handelingen toond te zijn, verhael ick in 't selve Werck en deel pag. 4., uyt Georgius Ludovicus à Thorn in descript. Chinae pag. 71. en Henricus Seyfridus in Medulla mirabil. Natur. in Praefat. Wat heeft dien loosen en boosen Geest in oude tijden niet gedaen door Orakelen en Beelden; door Graven en Speloncken? Hoe drijft hy noch hedendaeghs diergelijcke en andere Guychelryen, Ontdeckingen en Straffingen van misdaeden, op seer seldsaeme wijsen, in China, Japan, en veelerley Gewesten der Indiens? Die wijdloopiger en Voorbeeldlijck beright hier van begeerd, kan de Bladwijsers van verscheydene mijner uytgegevene Wercken naesien; en hy sal genoeghsaeme Stof tot verwonderingh konnen vinden; insonderheyd in mijn Curieuse Aenmerckingen; Kronijck der Kronijcken; Schouwtooneel; Rariteytkamer; Oceaen; 't nu onderhanden zijnde Groot Historisch Magazijn; en, De Satan, in sijn Weesen, Aert, Bedrijf, en Guychelspel; vertoond in een Historische Verhandelingh van Duyvelen, Spoocken, Gesighten, Verschijningen, Voorseggingen, Voorteeckenen, Droomen, en wat voorts deese Stof aenhangigh is. 'k Wil dan, aengaende de gedaghte Bron in Sicilien, noch onbedaghtlijck noch vermeetlijck voor leugen schelden, 't geen seer wel waeraghtigh kon zijn geweest; naedien voornaeme Mannen diens tijds 't selve hebben betuyghd; en welckers gelijcke dingen meermael zijn gebeurd. Doch met herseggingh, dat de verhaelde werckingh der ontdeckingh en verbrandingh eens Meyneedigen, somtijds oock met vernielingh van andere Omstanders, niet moet gesteld werden in de Fontain, maer toegeschreeven aen de Satan; door een reghtveerdige toelaetingh Gods sulcks verrightende. Te lighter kan men aenneemen 't geen van de Siciliaensche Bron is geschreeven, wijl oock Solinus en Isidorus verhael doen van een Fontain, op welcke men de geene, die sweeren souden, de hand deed leggen. Indien hy valschlijck swoer, soo wierden d'oogen des Meyneedigen terstond verdrooghd. Plinius getuyghd desgelijcks van een Vloed, in welcke d'Eed-doener sijne hand moest steecken. Deed hy een valschen Eed, soo wierd deselve verbrand. Philostratus en Diodorus Siculus spreecken van noch andere Vloeden, waer in de sweerende sigh wiesschen. Haddense dan valsch geswooren, soo wierdense Melaets.

Misschien, liet Honorius zich horen, is iets, hetzij door kunst of toverij onder dit metaal gegoten geworden wat zodanige werking kan veroorzaken. Ondertussen laat ik mij gans voorstaan dat men zeer bezwaarlijk hiervan een grond-heeft en een natuurlijke reden zou kunnen geven: Gelijk ook niet van 't geen de oude geschreven hebben aangaande zekere bron in Sicilië in 't landschap der Phalisciërs. Wanneer iemand zou zweren over een in verschil staande zaak zo moest hij de eed schrijven op een tafeltje de gewone manier van die tijd (omdat pen, inkt en papier gelijk wij nu hebben toen niet gebruikelijk was); en dan hetzelfde in de Fontein werpen. Indien hij recht en waarachtig had gezworen, zo dreef [133] 't gedachte tafeltje boven op 't water: Maar indien vals zo zonk het terstond naar de grond. Tegelijk vloog een wonder-vuur uit deze bron; verbrande die meinedige tot as. Vaak greep ook wel dit verderf enige der omstanders aan; die op een gelijke wijs onverwacht verteerden. Deze fontein werd genoemd de Heilige Bron. Sommige priesters waren erbij gesteld waaraan 't opszcht over die was toevertrouwd. Niemand lieten ze toe te zweren voordat hij eerst had aangeweze voldoende borgen voor de schade welke zou mogen ontstaan indien hij een valse eed zwoer. Dit werd aldus verhaald van Aristoteles en andere voorname schrijvers.

Ik ben ook in Sicilië geweest, zei Marinus, maar nooit heb ik hier een bron van zo’ n kracht gezien of iets daarvan horen spreken. Mogelijk zijn gedachte voortreffelijke schrijvers door de valse of kwalijk -verstane berichten van andere bedrogen geworden. Want indien er in enige fontein van dit gewest zo’n gans zeldzame eigenschap was hoe zou 't gerucht daarvan klinken? Of geweest was zo zou die zeker niet zo gans uit geheugenis zijn geraakt.

Alhoewel ik, zette Polylector hiertegen, mij niet wil instellen te borg voor de waarheid van 't verhaalde, zo heb ik echter ook geen voldoende oorzaak om hetzelfde zo los daarheen of voor een enkel verdichtsel of voor gans onwaarschijnlijk te verwerpen. Twee dingen zijn er waar omtrent, in historische zaken, vele dwalen; eerst aangaande de reden; daar na 't zijn. Geenszins wil ik een onbezonnen lichtgelovigheid ten voorspraak verstrekken. Maar ondertussen zijn ook zeer weinig te achten diegene welke geen zaken voor waarachtig willen aannemen, tenzij men eigenlijke redenen daarvan weet te geven; of dat ze de reden daarvan zelf kunnen zien. Deze steken hun voeten in de schoenen der heidenen welke de Heilige Schrift niet wilden geloven omdat ze geen reden wisten te bedenken van enige daarin voorgestelde geloofszaken, vooral ook dat de verdoemde altijd zullen branden zonder te verbranden. Hoe de grote kerkleraar Augustinus ze tegenspreekt kan gij zien lib. 21. de Civit. Dei kapittel 5. Daarna vindt men er welke niet willen geloven dat er iets geweest zijn omdat het nu niet gezien wordt. Waarlijk de besluittreden: 't Is er niet dientengevolge [134] is 't ook nooit geweest; of: Men hoorde er niet meer van; dientengevolge was 't er nooit, betaamt geen verstandige mensen. Vele dingen van geen geringe verwondering worden voortijds gevonden welke nu of in ze zijn op zo’ n wijze of in hun werking hebben opgehouden; ja, waarvan ook de gedachtenis gans is verloren. Ik wil niet dan zeker beweren dat in Sicilië een bron is geweest van de vermelde eigenschap. Maar ook niet loochenen dat het er zou kunnen geweest zijn. Indien het er ook was zo is de kracht of hoedanigheid tot ontdekking der meinedige en straf der valse zweren niet geweest in 't water der fontein zelf. Ja, ook in 't vuurwater (wat de vrouw waarop de man een vermoeden van echtbreuck had geworpen indronk) was de kracht niet van misdaad-ontdekking; noch om haar aan de ene zijde, indien ze schuldig was, den buik te doen zwellen en de heup te doen vervallen; aan de andere zijde zo ze geen deel aan deze schandelijkheid had om zich met zaad tee bezadigen, dat is, vruchtbaar te doen worden, Numeri 5’ 17. 21. 28. Twee bijzondere wateren had men misschien door enige middelen kunnen bereiden om zulke uitwerkingen te hebben. Maar dat even hetzelfde water aan een en dezelfde persoon zo’n gans tegenstrijdige werking had op 't schuldig of onschuldig zijn aan een verborgen misdaed was iets boven natuurlijks. De Heer onze God was 't die als de priester zo’ n in kwaad vermoeden staande vrouw, tenzij met of zonder oorzaak, met de eed der vervloeking had beëdigd; haar, indien ze schuldig was en evenwel op de eed Amen had gezegd zette tot een vloek; dat is, haar vervloeking bij haar valse eed op haar deed komen, vers. 21. Dus heeft (indien men 't verhaal van de Siciliaanse bron vast stelt) zonder twijfel de duivel die alleszins de aap Gods wil zijn door Goddelijke toelating, tenzij uit zichzelf door eigen beweging, tenzij op de begeerte van de daar omtrent zijnde heidense priesters die mogelijk tovenaars waren dit werk hier dus aangereiht. Dat zulks zijn bedrijf is geweest blijkt voldoende daaruit dat niet alleen de schuldige, dat i, de meinedige zelf, maar ook andere die gans geen deel aan de eed hebben en buiten zo beschuldiging als schuld zijn, alleen omtrent de fontein staan somtijds door 't uitbarstend vuur ook worden verteerd. Waarlijk een zaak die zeer goed overeenkomt met de aard van deze altijd tot verderf genegen [135] mensen -moordenaars. 't Geen hij onder de heidenen heeft verricht door beelden van hout en steen, waarom zou hij zulks ook niet hebben kunnen uitvoeren door wateren? Toen Amerika eerst was ontdekt geworden vonden de Spanjaarden een afgodsbeeld van een zeer verschrikkelijke gedaante; wat met een pijl dat stond op een in zijn hand zijnde boog doorschoot al diegene die vals zwoeren. Vliegerii Miscellan. pagina 27. In 't derde deel van mijn Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost- en West-Indische verwonderens-waardige dingen, pagina 329., heb ik verhaald dat men in zekere kerk te Rome vindt een grote marmersteen, genoemd de mond der waarheid. De gedaante is als die van een molensteen met daarin uitgehouwen ogen, neus en een rond gat, verstrekt voor de mond. Men zegt ervan dat voortijds de personen welke met elkaar in verschil stonden twee van hun vingers in deze open mond staken; en dan op hun recht een red deden. Straks verloor de vals-gezworen beide de gedachte zijn vingers. Doch dit laat ik gans in twijfel; omdat deze voorgeving niet rust op enige geloofwaardige schrijvers van die tijd, maar enkelop een overlevering van het gewone volk. Van meer gewicht hier omtrent zijn de voorbeelden der beproeving van schuld of onschuld aan enige iemand te last gelegde misdaad onder de heidenen waarvan ik heb gehandeld in verscheidene van mijn werken. Deze geschieden door gloeiend ijzer, vuur, water, de hand in de mond van een beeld te houden,e. d.. Sommige van deze gewoonten zijn naderhand noch onder een deel of niet recht onderwezen of verbasterde Christenen in gebruik gebleven. Hoedanige zeldzame duivelse ceremonies de Moren in Guinea plegen om de dader van een verborgen doodslag t' ontdekken; hoe ze door proef-spijzen de schuld of onschuld van aangeklaagde of in kwaad vermoeden staande persoon trachten openbaar te doen worden heb ik voorgesteld in 't derde deel van mijn grote Historische Rariteit-kamer, pagina 191 en de volgende. Hoe ook bij de stad Tunghoa in China een klein meer die ontdekt de boze of goeden aard van de aldaar regerende stadhouders; op zulke wijze dat het altijd klaar en helder water heeft wanneer hij zich als een vroom, oprecht, rechtvaardig man gedraagt; maar gedurig drabbig en onklaar, als hij zich boos, onrechtvaardig en een uitzuiger der onderdanen en verkeert in zijn [136] handelingen toont te zijn verhaal ik in hetzelfde werk en deel pagina 4., uit Georgius Ludovicus à Thorn in descript. Chinae pagina 71 en Henricus Seyfridus in Medulla mirabil. Natur. in Praefat. Wat heeft die loze en boze geest in oude tijden niet gedaan door orakelen en beelden; door graven en spelonken? Hoe drijft hij noch hedendaags diergelijke en andere goochelarijen, ontdekkingen en bestraffingen van misdaden op zeer zeldzame wizsen in China, Japan en velerlei gewesten van Indien? Die uitvoerige en voorbeeldige berichten hiervan begeert kan de bladwijzers van verscheidene van mijn uitgegeven werken nazien; en hij zal voldoende stof tot verwondering kunnen vinden; vooral in mijn Curieuze Aanmerkingen; Kroniek der Kronieken; Schouwtoneel; Rariteitkamer; Oceaan; 't nu onderhanden zijnde Groot Historisch Magazijn; en De Satan in zijn wezen, aard, bedrijf en goochelspel; vertoont in een Historische Verhandeling van Duivels, Spoken, Gezichten, Verschijningen, Voorzeggingen, Voortekens, Dromen en wat voorts aan deze stof hangt is. Ik wil dan aangaande de gedachte bron in Sicilie noch onbedacht noch vermetel voor leugen schelden 't geen zeer wel waarachtig kan zijn geweest; nadien voorname mannen van die tijd hetzelfde hebben betuigd; en wiens gelijke dingen meermaal zijn gebeurd. Doch met herzegging dat de verhaalde werking der ontdekking en verbranding van een meinedige, somtijds ook met vernieling van andere omstanders, niet moet gesteld worden in de fontein, maar toegeschreven aan de Satan; door een rechtvaardige toelating Gods zulks verricht. Te lichter kan men aannemen 't geen van de Siciliaanse bron is geschreven omdat ook Solinus en Isidorus verhaal doen van een fontein waarop men diegene die zweren zouden de hand deed liggen. Indien hij vals zwoer zo worden de ogen der meinedige terstond verdroohd. Plinius getuigt desgelijks van een vloed waarin de eed-doener zijn hand moest steken. Deed hij een valse eed zo werd die verbrand. Philostratus en Diodorus Siculus spreken van noch andere vloeden waarin de zwerende zich wassen. Hadden ze dan vals gezworen zo worden ze melaats.

Ghy hebt, begon Honorius, in 't derde deel uwer gedaghte Groote Historische Rariteyt-kamer pag. 32. gesproocken van een Bron in Boheemen, genoemd Woiliëska; uyt wiens Water een Siecke sou [137] konnen weeten, of hy van sijne Sieckte sal sterven, of weer opkoomen; wanneer hy met een Vat, waer uyt hy gedroncken heeft, Water uyt deese Fontain laet scheppen. Want blijftse dan klaer, soo beteeckend sulcks hem 't leven: Werdse onklaer, 't voorseghd hem de dood. 'k Sal hier by voegen 't geen ick van seeckereBron geleesen heb in een Schrijver, welcke betuyghd, dat hy die selver gesien, en 't geen hy wonderlijcks daer van verhaeld, in gewisse waerheyd soo bevonden heeft. Deese Fontain ontspringhd aen een Bergh in Francken; waer by gelegen is 't Stamhuys van een voornaem Adelijck Geslaght. 't Geheele Jaer door geeftse een seer schoon, klaer, overvloedigh Water. Noyt houd de Springh op, dan wanneer yemand uyt 't gemelde Geslaght sal sterven. Maer dan verdrooghtse soo t'eenemael, dat men niet kan bemercken, oyt hier een Bron geweest te zijn. Van tijd tot tijd is dit dus ondervonden. Als nu een oud Heer uyt deese Adelijcke Stam (niet daer, maer aen een andere plaets deeses lands woonende), doodlijck sieck was geworden, en hy nu sijn laetste eynd te gemoet sagh, vermits hy alreeds 't taghtighste Jaer sijn ouderdoms had bereyckt, soo sond hy een Bode af na sijnen Heer Broeder, op dat hy vernam, of de Bron niet verdrooghd was. Hy bevond jae. Doch de gedaghte Broeder gebood den Afgesondenen wel scherplijck, tegens den Ouden niets met allen van de verdroogingh te laeten blijcken; maer in tegendeel te seggen, datse noch vol Water wierd gesien; want hy wou hem geen treurige gedaghten veroorsaecken. De krancke, dit beright van de Boode gehoord hebbende, begon te lagchen; niet, om dat hy vermoedede noch langer te sullen leven, maer om dat de Bron niet verdrooghde, daer hem doch de dood voor oogen stond. Hy bestraftede sijn Bygeloof, 't welck hy tot noch toe gehad had; als of deese Fontayn yemands aenstaende dood wist te voorkondigen: Beval sigh aen 't welbehaegen Gods, en bereydede sigh tot een saeligen uytgangh uyt deese Weereld. Binnen weynige daegen wierd het beeter met hem; en hy stond gesond uyt sijn Bed, even als uyt de kaecken des doods, weer op. Echter bleeck, dat de meergedaghte Bron niet te vergeefs was verdrooghd, en dat de Voorbeduydingh, van tsederd soo veele Jaeren waeraghtigh bevonden, sonder oyt gemist te hebben, nu oock geen feyl sloegh. Want 't gebeurde ter selver tijd, dat seecker jongh Edelman uyt deese selve Stam door sijn moedwilligh Paerd afgeworpen wierd, [138] en aen de verseeringh deeses Vals stierf. Michaelis Piccardi 4. Orat. Academ.

'k Sou hier by konnen voegen, seyde Polylector, 't geen Camerarius verhaeld, te weten, dat in de Heerlijckheyd des Aerd-bischops en Keurvorsts van Trier een Vyver is, d'Inwooners deeses Gewests genoegh bekend. Als sigh in deselve seeckere Visch van een ongeregelde grootte vertoond, soo houdmen dit voor een gewis teecken van de dood deeses Keurvorsts; en van tsederd veele Jaeren sou men sulcks waeraghtigh hebben bevonden. Dat oock in de Baronny van Hohen-Sax, in Switserland, van de hooghste Bergen, welcke deese Vry-heerlijckheyd van 't Canton Appenzel scheyden, een groot stuck Rots-steen afvalt; met een groot, sigh seer wijd-uytstreckend geluyd, geduerigh voortrollende, tot dat het koomd stil te leggen op de plaets des Kasteels van Forsteg, soo dickmael als yemand uyt deese Vryheerlijcke Stam sal sterven; en meer diergelijcke van andere Schrijvers beschrevene Seldsaemheden: Doch wy souden, dus doende, te langh op dit stuck blijven staen. Wy moeten dencken, dat wy noch veel meer andere dingen hebben af te handelen.

'k Laet, voer Marinus hier op uyt, andere oordelen, of van deese Vreemdigheden Natuerlijcke redenen souden konnen gegeven worden; dan ofse veel meer te stellen zijn onder de Spoockeryen des Duyvels. Immers, 'k sou my, sieck zijnde, wel waghten, van by sulck een Bron (gelijck den ouden Edelman deed) te gaen verneemen, wat voor een uytkoomst mijne kranckheyd sou hebben. Stracks sou mijn Gewisse my toeroepen: Is't, om dat'er geen God in Israel is, dat ghy heenen send nae Ekron, om Baal-Zebub te vraegen? Anders is 't niet yet seldsaems, dat de Bronnen somtijdts droogh worden, en dan weer opspringen. Maer vry aenmercklijcker is't, dat sommige der selve daer in juyst-geregelde tijd hebben. Queretaro is een Plaets, gelegen in Xilotepec, een Landschap in Nieuw-Spaenje; waer in veele Silver-mijnen en heelsaeme Kruyden werden gevonden. Hier siet men een Fonteyn van seer goed Water, welcke vier Jaeren langh loopt; maer de vier volgende Jaren niet een eenige druppel uytgeeft. Daer nae springhdse weer op de voorige wijs. Dit houd dus beurt van elcke vier tot vier Jaeren. Hier by koomd noch deese seldsaemheyd, datse, wanneer 't veel reegend, bynae droogh is; en by droogh we'er veel Water leverd. In de selve Provintie is [139] een andere Bron, van geweldigh-heet water in d'eerste uytvloeyingh; doch naderhand, verkoeld zijnde, is 't gantsch gesond, en maeckt het daer van drinckende Vee vet. De Laet Beschrijvingh van West-Indien fol. 150.

Niet min verwonderens-waerdigh, deed Polylector hier by, was de Bron, van welcke Plinius de Jonge gewagh maeckt, als van een Natuerwonder in sijn Vaderland. Yeder dagh verliepse driemael, op gesettede tijden, en welde dan weer op. 'k Heb, seghd hy, deese veranderingh dickmael met lust en verwonderingh aenschouwd: oock my veelvoudigh bekommerd, om d'oorsaeck deeses Af en Oploopens uyt te vinden, doch tot noch toe te vergeefs. Plinii Epist. lib. 9. Van de Bron in 't Stight Paderborn, welcke (onaengesien sy soo veel Water uytgeeft, datse, niet verr' van haeren oorsprongh, drie Molen-raderen omdraeyt) in yeder vierentwintigh uyren sigh twee mael gantsch verliesd; maer t'elckens, ses uyren nae de versijgingh, met soo een geweldigh gerught weer te voorschijn koomd, datse ter dier oorsaeck van d'Inwooners werd geheeten de Bolder-bron: En hoe Bischop Theodorus een deel nieuwsgierige Jufferen door deselve eens belagchlijck bedroogh, heb ick gehandeld in mijn Groot Historisch Schouwtooneel, tweede deel, pag. 320. Van meer andere seldsaem-versijgende, en dan weer voortkomende Fontainen, in mijn Groote Historische Rariteyt-kamer, derde deel, pag. 46. en de volgende. In 't Engelsche Graefschap is een Bron, niet verr' van de Zee, by 't Steedeken Novatilla, aen de Vloed Oymor. Langhs eenige trappen klimd men'er in af, en sy heeft geen Uytloop. Deese sonderlinge eygenschap werd men 'er aen gewaer, datse by d'Ebb', of Afloop der Zee, vol Water staet, soo dat men 'er met Emmeren kan uytscheppen; maer als de Zee weer opvloeyd, versijghd al 't gedaghte Water, soo dat'er nauwlijcks twee vingeren hooghte over blijft. Cambdeni Britannia pag. 574. In Tafixa, gelegen in 't Rijck Guatimala, is een Bron, groote overeenkomingh hebbende met de geene, van welcke Marinus heeft gesproocken. Want drie Jaeren aghter een springhd deselve op; of 't schoon in dien tijd niets met allen regende. De volgende drie Jaeren verdrooghdse; gantsch geen Water gevende, schoon 't geduerigh regenen moght. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-Schulen erster theil pag. 56. Op d'Eperiensische Grensen des Koninghrijcks Hongaryen is een andere seldsaeme Bron, welcke, volgens 't [140] beright van Georgius Wernerus, in sijne Beschreibung derer Wasser des Ungerlandes, sigh gantsch eygentlijck rightet nae 't wassen en afneemen van de Maen. In 't toeneemen der selve neemd deese Bron toe. Met de volle Maen weldse rijcklijck op. Als dit light begind te verminderen, verdwijnd oock 't Water ooghschijnlijck. Ontrent de tijd der Nieuwe Maen kan men bynae gantsch geen voghtigheyd gewaer werden. Van Fonteinen, welcke haer Water t'eenemael verliesen, en een geheel Jaer, ja noch langer, aghter blijven, wanneer een Vrouwspersoon, die 't nae der Wijven wijs gaet, daer by koomd, om Water te scheppen; of als een Pockige of Melaetsche sigh onderwind, daer uyt te drincken, heb ick anderwegen verhael gedaen: Gelijck oock van Fonteinen, Meiren en Poelen, welcke niet willen lijden, dat 'er een steenken of yet anders werd ingeworpen; want in sulck een geval beginnense verschricklijck te woeden. Veelerley Voorbeelden hier van heb ick voorgesteld, in 't derde deel mijner Rariteyt-kamer, van pag. 14. tot 20., gelijck oock anderwegen. Plinius heeft al in sijnen tijd verhaeld, dat in Dalmatien een seer diepe Graght, of Kuyl was, waer uyt, wanneer'er een Steen of yet anders ingeworpen wierd, een grouwlijcken damp voortquam; voortgaende tot een verschricklijck Onweer. Van 't woeden der Pilatus-Zee (Meir, of Poel) in Switserland, hebben veele, en oock ick uyt deselve, een wijdloopigh beright gegeven. Nochtans zijn 'er niet weynige, die 't voor een Verdightsel houden. De geene, welcke voorgeven, dat dese Poel hedensdaeghs sulck een eygenschap niet heeft, wil ick niet tegenspreecken, wanneerse, uyt eygener ondervindingh, my hier van berighteden. Maer d'ontkenners, dat 't gedaghte Meir oyt sulck een seldsaemheyd sou vertoond hebben, om dat haer sulcks te vreemd schijnd, geef ick (boven de Getuygenissen in andere mijner Wercken bygebraght) te bedencken, of 't min wonderlijck, en meer gelooflijck is, 't geen noch hedensdaeghs de Reysigers konnen hooren en sien in 't Eyland Tenedos, niet verr' van Constantinopel. Hier staet een Bron, rondom omset met witte Marmorsteen. Op deselve leest men woorden van desen Inhoud: Die met een droevigh hert in deese Fontein een steen werpt, sal veel vrolijcker zijn, den selven daer weer uytgenoomen hebbende, als hy te vooren treurigh was. De geene, die 't besoeckt, bevind 'er de waerheydt van. Want soo haest yemand daer een Steen in werpt, ontstaet 'er sulck een gerught, gekraeck en gebarst, als of ’t Donderde; [141] Jae soodanigh, dat men 'er doof en blind van werd. Soo gantsch afgrijslijck raesd deese Bron dan, dat men niet weet wat men doet, of waar men is. Die oock de Steen niet weer daer uyt nam ('t welck seer lightelijck kan geschieden, wijl deese Fontein maer ontrent de lenghte van een arm diep is) sou voor altijd gehoorloos blijven: Maer 't selve gedaen hebbende, soo verdwijnd al 't gevaar, en de Bron is weer stil gelijck voorheenen. Dit is Jan Somer van Middelburgh, volgens 't beright sijner Reysbeschrijvingh, in eygener persoon weervaeren, in Wijnmaend des Jaars 1641.

Doe ick, deed Marinus hier toe, eens een Steen in even deese Bron wierp, ontstond 'er sulck een getier, gebolder en afgrijslijck geluyd, dat ick meende, Hemel en Aerde sou vergaen hebben. Gehoor en gesight vergingh my. Hy, die my doemaels by deese Fonteyn had gebraght, hield my vast, op dat ick niet sou weghloopen: en wees my, door teeckenen (want verstaan kon ick hem niet, wegens mijne doofheyd) dat ick d'ingeworpene Steen moest uytneemen. Soo haest dit geschied was, hield wel 't geraes op, maer noch in een wijl tijds daer nae kon ick mijn gehoor niet weer bekoomen. Naderhand echter quam alles weer te reght. Dit gebeurde my in Herfstmaend des jaers 1654. Friderich von Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag. 275.

Indien ghy 't geduld hebt, hervattede Polylector, om my te hooren, soo wil ick hier byvoegen noch een andere seer seldsaeme ondervindingh van de Mummel en Wild-See, uyt 't beright des geenen, die, noch geen twintigh jaeren geleeden, sigh de Proefneemingh onderstond; hebbende een groote over-een-komingh met 't geen uit soo veele Schrijvers van de voorgedaghte Pilatus-See verhaeld staet.

Gij hebt, begon Honorius, in 't derde deel van uw gedachte Grote Historische Rariteit-kamer pagina 32 gesproken van een bron in Bohemen, genoemd Woiliëska; uit wiens water een zieke zou [137] kunnen weten of hij van zijn ziecte zal sterven of weer opkomen; wanneer hij met een vat waaruit hij gedronken heeft water uit deze fontein laaat scheppen. Want blijf ze dan klaar zo betekent zulks hem 't leven: Wordt het onklaar 't voorzegt hem de dood. Ik zal hierbij voegen 't geen ik van zekere bron gelezen heb in een schrijver welke betuigt dat hij die zelf gezien en 't geen hij wonderlijks daarvan verhaalt in gewisse waarheid zo bevonden heeft. Deze fontein ontspringt aan een berg in Francken; waarbij gelegen is 't stamhuis van een voornaam adellijk geslacht. 't Gehele jaar door geeft het een zeer schoon, klaar, overvloedig water. Nooit houdt de spring op, dan wanneer iemand uit 't gemelde geslacht zal sterven. Maar dan verdroogt het zo ten enenmale dat men niet kan bemerken ooit hier een bron geweest te zijn. Van tijd tot tijd is dit dus ondervonden. Als nu een oude heer uit deze adellijke stam (niet daar, maar aan een andere plaats van dit lans woont), dodelijk ziek was geworden en hij nu zijn laatste eind t gemoet zag, vermits hij alreeds 't tachtighste jaar van zijn ouderdoms had bereikt zo zond hij een bode af naar zijn heer broeder opdat hij vernam of de bron niet verdroogd was. Hij bevond ja. Doch de gedachte broeder gebood de afgezonden wel scherp tegen de oude geheel niets van de verdroging te laten blijken; maar in tegendeel te zeggen dat ze noch vol water werd gezien; want hij wilde hem geen treurige gedachten veroorzaken. De zwakke die dit bericht van de bode gehoord heeft begon te lachen; niet omdat hij vermoedde noch langer te zullen leven, maar omdat de bron niet verdroogd, daar hem doch de dood voor ogen stond. Hij bestrafte zijn bijgeloof wat hij tot nog toe gehad had; alsof deze fontein iemands aanstaande dood wist te voorkondigen: Beval zich aan 't welbehagen Gods en bereide zich tot een zalige uitgang uit deze wereld. Binnen weinige dagen werd het beter met hem; en hij stond gezond uit zijn bed oeven als uit de kaken des doods weer op. Echter bleek dat de meergedachte bron niet tevergeefs was verdroogd en dat de voortekens van sedert zo velejJaren waarachtig bevonden zonder ooit gemist te hebben nu ook geen feil sloeg. Want 't gebeurde terzelfder tijd dat zeker jonge edelman uit deze stam door zijn moedwillig paard afgeworpen werd [138] en aan de bezering van deze val stierf. Michaelis Piccardi 4. Orat. Academ.

Ik zou hierbij kunnen voegen, zei Polylector, 't geen Camerarius verhaalt, te weten, dat in de heerlijkheid der aardbisschop en keurvorst van Trier een vuur is de inwoners van dit gewest genoeg bekend. Als zich in die zekere vis van een ongeregelde grootte vertoont zo houdt men dit voor een gewis teken van de dood van deze keurvorst; en van sedert vele jaren zou men zulks waarachtig hebben bevonden. Dat ook in de baronie van Hohen-Sax in Zwitserland van de hoogste bergen welke deze vrij-heerlijkheid van 't Canton Appenzel scheide, een groot stuk rots-steen afvalt; met een groot, zich zeer wijd-uitstrekkend geluid gedurig voortrolt totdat het komt stil te liggen op de plaats van het kasteel van Forsteg, zo vaak als iemand uit deze vrij-heerlijkheid stam zal sterven; en meer diergelijke van andere schrijvers beschreven zeldzaamheden: Doch wij zouden aldus doende te lang op dit stuk blijven staan. Wij moeten denken dat wij noch veel meer andere dingen hebben af te handelen.

Ik laat, voer Marinus hierop uit, andere oordelen of van deze vreemdigheden natuurlijke redenen zouden kunnen gegeven worden; dan of ze veel meer te stellen zijn onder de spokeijen van de duivels. Immers, Ik zou me ziek zijnde wel wachten van bij zo’ n bron (gelijk de oude edelman deed) te gaan vernemen, wat voor een uitkomst mijn ziekte zou hebben. Straks zou het mij gewis mij toeroepen: Is 't omdat er geen God in Israel is dat gij henen zendt naar Ekron om Baal-Zebub te vragen? Anders is 't niet iets zeldzaams dat de bronnen somtijds droog worden en dan weer opspringen. Maar vrij aanmerkelijker is' t dat sommige ervan daarin juist-geregelde tijd hebben. Queretaro is een plaats gelegen in Xilotepec, een landschap in Nieuw-Spanje; waarin vele zilver-mijnen en heilzame kruiden worden gevonden. Hier ziet men een fontein van zeer goed wate, welke vier jaren lang loopt; maar de vier volgende jaren niet een enige druppel uitgeeft. Daarna springt ze weer op de vorige wijze. Dit houdt dus beurt van elke vier tot vier jaren. Hierbij komt noch deze zeldzaamheid dat ze wanneer 't veel regent bijna droog is; en bij droog weer veel water levert. In die provincie is [139] een andere bron van geweldig-heet water in de eerste uitvloeien; doch naderhand als het verkoeld is dan is 't gans gezond en maakt het daarvan drinkende vee vet. De Laet Beschrijving van West-Indien fol. 150.

Niet minder bewonderenswaardig, deed Polylector hierbij, was de bron waarvan Plinius de Jonge gewag maakt als van een natuurwonder in zijn vaderland. Ieder dag verliep ze driemaal op gezette tijden en welde dan weer op. Ik heb, zegt hij, deze verandering vaak met lust en verwondering aanschouwd: ook mij veelvoudig bekommerd om de oorzaak van dit af- en oplopen uit te vinden, doch tot nog toe te vergeefs. Plinius Epistel lib. 9. Van de bron in 't sticht Paderborn, welke (zonder aan te zien zij zo veel water uitgeeft dat ze niet ver van zijn oorsprong drie molenraderen omdraait) in ieder vierentwintig uren zich twee maal gans verliest; maar tel ken zes uren na het zakken met zo’n geweldig gerucht weer te voorschijn komt dat ze ter dir oorzaak van de inwoners werd geheten de Bolder-bron: En hoe bisschop Theodorus een deel nieuwsgierige juffers door die eens belachelijk bedroog heb ik gehandeld in mijn Groot Historisch Schouwtoneel, tweede deel, pagina 320. Van meer andere zeldzaam-zakkende en dan weer voortkomende fonteinen in mijn Grote Historische Rariteit-kamer, derde deel, pagina 46 en de volgende. In ’t Engelse graafschap Glamorganshire is een bron niet ver van de zee bij 't stadje Novatilla aan de vloed Oymor. Langs enige trappen klimt men erin af en zij heeft geen uitloop. Deze bijzondere eigenschap wordt men eraan gewaar dat ze bij de eb of afloop der zee vol water staat zodat men er met emmers kan uitscheppen; maar als de zee weer opvloeien zakt al 't gedachte water zodat er nauwelijks twee vingers hoogte over blijft. Cambdeni Britannia pagina 574. In Tafixa, gelegen in 't rijk Guatemala is een bron die, grote overeenkost heeft met diegene waarvan Marinus heeft gesproken. Want drie jaren achter een springt die op; of 't ofschoon in die tijd geheel niets regende. De volgende drie jaren verdroogt het; en geeft gans geen water ofschoon 't gedurig regenen mocht. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-Schulen erster theil pagina 56. Op de Epirus grenzen van het koninkrijk Hongarije is een andere zeldzame bron welke volgens 't [140] bericht van Georgius Wernerus in zijn Beschreibung derer Wasser des Ungerlandes, zich gans eigenlijk richt naar 't wassen en afnemen van de maan. In 't toenemen ervan neemt deze bron toe. Met de volle maan welt ze rijk op. Als dit licht begint te verminderen verdwijnt ook 't water ogenschijnlijk. Omtrent de tijd der nieuwe maan kan men bijna gans geen vochtigheid gewaar worden. Van fonteinen welke hun water ten enenmale verliezen en een geheel jaar, ja noch langer, achterblijven wanneer een vrouwspersoon die 't naar der wijven wijze gaat daarbij komt om water te scheppen; of als een pokkige of melaatse zich onderwind daaruit te drinken heb ik op ander wegen verhaal gedaan: Gelijk ook van fonteinen, meren en poele, welke niet willen lijden dat er een steentje of iets anders wordt ingeworpen; want in zo’ n geval beginnen ze verschrikkelijk te woeden. Velerlei voorbeelden hiervan heb ik voorgesteld in 't derde deel van mijn Rariteit-kamer, van pagina 14 tot 20., gelijk ook op andere wegen. Plinius heeft al in zijn tijd verhaald dat in Dalmatië een zeer diepe gracht of kuil was waaruit wanneer er een steen of iets anders ingeworpen werd een gruwelijke damp voortkwam; voortgaande tot een verschrikkelijk onweer. Van 't woeden der Pilatus-Zee (meer of poel) in Zwitserland hebben vele en ook ik uit die een uitvoerig bericht gegeven. Nochtans zijn er niet weinige die 't voor een verdichtsel houden. Diegene welke voorgeven dat deze poel hedendaags zo’ n eigenschap niet heeft wil ik niet tegensprcken wanneer ze uit eigen ondervinding mij hiervan berichtten. Maar de ontkenners dat 't gedachte meer ooit zo’ n zeldzaamheid zou vertoond hebben omdat ze zulks te vreemd schijnt geef ik (boven de getuigen in andere van mijn werken bijgebracht) te bedenken of 't minder wonderlij, en meer geloofwaardig is 't geen noch hedendaags de reizigerss kunnen horen en zien in 't eiland Tenedos, niet ver van Constantinopel. Hier staat een bron, rondom omzet met witte marmersteen. Op die leest men woorden van deze inhoud: Die met een droevig hart in deze fontein een steen werpt zal veel vrolijker zijn en aas die er weer uitgenomen is zal hij als tevoren treurig zijn. Diegene die 't bezoekt bevindt er de waarheid van. Want zo gauw iemand daar een steen in werpt ontstaat er zo’ n gerucht, gekraak en barsten alsof ’t donderde; [141] Ja, zodanig, dat men er doof en blind van wordt. Zo gans afgrijselijk raast deze bron dan dat men niet weet wat men doet of waar men is. Die ook de steen niet weer daaruit nam (wat zeer licht kan geschieden omdat deze fontein maar omtrent de lengte van een arm diep is) zou voor altijd gehoorloos blijven: Maar hetzelfde gedaan hebben zo verdwijnt al 't gevaar en de bron is weer stil gelijk voorheen. Dit is Jan Somer van Middelburg volgens 't bericht van zijn Reisbeschrijving in eigen persoon wedervaren in wijnmaand van het jaar 1641.

Toen ik, deed Marinus hiertoe, eens een steen in even deze bron wier, ontstond er zo’ n getier, gebolder en afgrijselijk geluid dat ik meende dat hemel en aarde zou vergaan hebben. Gehoor en gezicht verging mij. Hij die mij toen bij deze fontein had gebracht hield mij vast opdat ik niet zou weglopen: en wees mij door tekens (want verstaan kon ik hem niet vanwege mijn doofheid) dat ik de ingeworpen steen moest uitnemen. Zo gauw dit geschied was hield wel 't geraas op, maar noch de tijd daarna kon ik mijn gehoor niet weer bekomen. Naderhand echter kwam alles weer terecht. Dit gebeurde mij in herfstmaand van het jaar 1654. Friderich von Zeitz Aziëtischer Reise-beschreibung pagina 275.

Indien gij 't geduld hebt, hervatte Polylector, om mij te horen zo wil ik hierbij voegen noch een andere zeer zeldzame ondervinding van de Mummel en Wild-See uit 't bericht dergenen die noch geen twintig jaren geleden zich de proefneming onderstond; heeft een grote overeenkomst met 't geen uit zo vele schrijvers van de voorgedachte Pilatus-See verhaalt staat.

Als se nu gesaementlijck hadden getoond, seer begeerigh na dit verhael te sijn, soo ging Polylector aldus voort. De genoemde twee Meiren, gelegen in 't Marck-graefschap Baden, of op de Bergen, welcke Witten-bergh van den Rhijn afscheyden, sijn, noch geen twintigh Jaeren (gelijck ick alreeds geseghd heb) geleden, uyt nauwkeurigheyd besoght geworden van Elias Georgius Loretus. Kortlijck sal ick verhaelen 't geen hy vry wydloopiger heeft voorgesteld. 'k Had, seghd hy, in 't Marck graefschap Baden dickmael hooren spreecken van de Meirminnen en andere Spoocken in een vermaerd Meir ter alreeds genoemder plaets; en wonderlijcke [142] dingen wierden 'er my van verteld. 'k Was, als een Geneesmeester, nieuwsgierigh, om deese verborgentheyd der Natuer t'ondersoecken; en soght 'er derhalven by te mogen komen; doch sagh 'er geen kans toe. Onderweegen ontmoetede my een Jager; die my seyde, dat hy, nu veele Jaeren geleeden, door Jaghtlust aengedreeven zijnde, eens daer heenen was geraeckt. Doch hy noemde niet een, maer twee Meiren, de Mummel en Wild-See geheeten. Vermits hy nu sigh selven vertrouwde, den wegh derwaerts wel weer te sullen vinden, soo ginck ick met hem, door ongebaende en onbegaenbaere Weegen, over d'afgebroockene Rotsen en Bergen; dwaelende dus vijf uren langh. Dickmael moest ick stilstaen, om Adem te haelen; en mijne gantsch vermoeyde leeden kon ick nauwlijcks meer naesleepen. Als wy nu eyndlijck gelijck als Geyten deesen Reusenwegh hadden door geklauterd, saegen wy op den top des Geberghts, zijnde hol gelijck een Ketel, een Meir, omringhd van donckere Pijnboombosschen; en bestaende uyt Peck-swart Water. 't Was, nae gissingh, ontrent vierhonderd schreeden langh, en by nae van deselve breedte. Mijnen leydsman seyde my, dat men 't voortijds grondloos had bevonden. Dat 'er geene Visschen in sijn; en die 'er in geset werden, werpt deese Poel terstond weer uyt, even gelijck de Zee de doode lijcken doet. In dit droevige Water sagh ick oock selfs geen huppelende Kickvorsschen; doch vond 'er eenige groote, leelijcke doode Padden. Sommige Beestjens waeren 'er in, omtrent een Palm langh; den Salamander seer gelijckvormigh. De staert was van vier voeten; de rugg' swart, met daer door loopende glinsterende kleyne Starrekens en geele stippelen. Aen de zyden warense blauwaghtigh-swart, met laezueraghtige starrekens. De Buyck was vlammigh-geel. 'k Nam 'er een op met mijne gehandschoeyde hand. Doe bemerckte ick, dat het Vrouwlijcke Borsten en andere leeden had; waer uyt een witte vuyligheyd op mijne handschoe druppelde. 't Water deeses Meirs aght men voor schaedlijck: Doch vermits ick grooten dorst had, soo dronck ick 'er eenige groote teugen van; en ben niet quaeds gewaer geworden. Echter geloof ick, dat het niet gesond kan zijn, ter oorsaeck van d'omstaende Boomen, en geduerige stilstand.

Alle Meiren, viel Marinus hier in, zijn veel schaedelijcker, wanneer meenigte van hooge Boomen daer by staen, als anders. [143] 'k Gingh eens in Italien van den wonderlijck-ontstaenen nieuwen Bergh tot 't Meur Avernus; rond van vorm, en omringhd van Bergen, behalven daer 't schijnd gepaerd te zijn geweeest met 't Meir Lucrinus: Voor deesen omschaduwd van hoog-opgeschooten Geboomte; sijnde de voornaemste oorsaeck der Pestilentiale Dampen; waer door niemand sigh daer ontrent kon onthouden. 't Welck daer uyt blijkt, dat deese Plaets, soo haest Agrippa de gedaghte Boomen had doen afhouwen, aen alle kanten wierd bewoond; als doe geaght voor gesond en vermaecklijck. d'onkundige Heydenen hielden dit Meir voor de Mond van de Hel. In West-Indien stellen de Spanjaerden een andere Helle-mond. 't Water van d'Avernus siet'er seer swart uyt. Men pleegh te meenen, dat sulcks ontstond uyt d'onmeetlijcke diepte; doch naderhand heeft men grond gevonden op twee honderd drie-en-vijftigh vademen. Geen Boomblad, of yets anders, 't welk'er op valt, kan men daer nae weer sien. 't Is niet te drincken, weegens de quaede lught, en de vermengingh met ongesonde Mijn-stoffen. Visschen werden'er wel in voortgebraght; doch kleyn en swart; niet bequaem om gegeeten te worden. Ten tijde van Koningh Robertus, laegen'er ontelbaer-veel op 't Strand dood; een seer grouwelijcke stanck van sigh geevende. De Zee, ontsteld zijnde, pleegh hier in te vloeyen, door 't Meir Lucrinus; veele Visschen met sigh voerende. Doch nu is niet alleen dien wegh, maer oock selfs een deel van 't Meir Avernus, door de gedaghte Nieuwen Bergh verstickt en gestopt geworden. Sandys Voyagie, pag. 244.

'k Wil, liet Juffer Honesta sigh hier hooren, Polylector niet verhinderen in den voortgangh sijns verhaels van de Mummel-See, wijl ick begeerigh ben, 't vervolgh te moogen verneemen. Doch soo haest sijn beright voleyndighd is, sal ick u versoecken, mijne nieuwsgierigheyd te willen voldoen in deese twee dingen, van welcke ghy gewagh hebt gemaeckt; eerst, wat'er is van dien ontstaenen nieuwen Bergh. Daer nae, wat voor een dingh de West-Indische Mond der hel sijn magh. Laet ondertusschen 't Badensche Meir weer te voorschijn komen.

Men houd, (hernam Polylector, met de woorden van Loretus), deese Mummel-See voor heyligh, vermits se gantschlijck niet aengeroerd begeerd te sijn van eenige vuyligheyd. Wanneer 'er yemand een Steen in werpt, soo werd Regen, Donder, Blixem [144] en een vervaerlijck Onweer verweckt; met seer groot gevaer des geenen die de Worp gedaen heeft. My wierd verhaeld, dat seecker Marckgraef van Baden eens in 't geselschap van sommige Geestlijcke en Hovelingen nae dit Meir gingh. Hy deed'er eenige gewyde Kogelen en Heyligdommen in werpen. Terstond quam een afgryslijck vreemd gedroght op, 't welck haer al t'saemen wegh joegh: en daer op volghde een Onweer van seven daegen. Yeder magh hier van geloven't geen hem goed dunckt. Ick, voor mijn deel kan met waerheyd seggen, dat ick, om deese saeck reght t'ondersoecken, op den twaelfden der Bloeymaend des jaers 1666. met geroep en geschreeuw drie steenen in dit Meir smeet. Daer nae klom ick met mijnen Leydsman op d'alderkaelste Top des Berghs (genoemd Katzen-Kopff). Hier gingen wy sitten op een groote Steen, hebbende eenige onuytwischbaere letteren en Teeckenen des Hertoghs van Wirtenbergh, en van sijn ter deeser plaets gehouden Middaghmael. Van hier konden wy aenschouwen d'aengename onder dit Geberght geleegene Vlackte van Elsas en de Rhynkant. Maer nauwlijcks was een half uyr tijds verloopen, of de lught, nu wel een Maend langh gantsch helder geweest, begon met Wolcken bedeckt te worden; ons gelijck als dreygende over onse vermeetene daed. Stracks daer op hoorden wy een gerommel van verre. Vervolgens begon 't te Blixemen en te Donderen. Op onse vermoeyde Ligchaemen, die nergens eenige Schuylplaets konden vinden, viel een dighte Plas regen, en een seer swaeren Hagel. Wy, met weynigh verbaest en anghstigh, begaeven ons over de besneeuwde, natte en oneffene Toppen der Geberghten nae 't andere Meir. Drie uyren langh gedwaeld, en seer ongemacklijck over Berg en Dal gegaen hebbende, quaemen wy eyndlijck aen deese Wild-See. Dit Meir is wat kleyner als 't voorgaende; eyrond van vorm: Suydwaerts tegens een Sneeuwbergh schuyns opgaende; noordwaerts door een enge openingh sigh in een aengenaeme Vlackte ontlastende. Hier begon de lught (misschien vreesende, dat onse lightvaerdigheid ons oock hier sou doen onderstaen 't geen wy aen 't Mummel Meir hadden verright) soo vreeslijck te donderen en blixemen, te stortregenen en te hagelen (zijnde 't vervolgh en de voortgangh des voorgedaghten begonnenen Onweers) dat wy gedwongen wierden, ons van daer wegh te packen; keerende alsoo door slijck en dreck langhs een andere moeylijcke wegh nae onse Herbergh. Deese Wild-See [145] heeft deselve eygenschap der Mummel-See, soo veel betreft d'onweer-verweckingh, wanneer 'er yets ingeworpen werd. Epist. Eliae Georgii Loreti ad. R. P. Athanas. Kirche.r in mund. subterran. tom. 2. lib. 8. divis. 4. Append. 2. Sie daer nu noch een verhael, niet uyt de berighten van andere, maer uyt eygener ondervindingh; en wel overeenkomende met 't geen ick anderwegen heb aengeteeckend van de Pilatus-See in Switserland. Waer by aen te mercken staet, dat't geen wy Meir, de Hooghduytsche Zee; en 't geen wy Zee, de Hooghduytsche Meir noemen.

Waerlijck, seyde Honorius, dit zijn seer wonderlijcke dingen. 'k Moet bekennen, mijne stoutheyd niet soo groot te zijn, datse sigh sou derven onderstaen, de proef van deese seldsaemheyd te neemen; ten waer' ick my ten vollen kon verseeckeren, dat alles reght natuerlijck toegingh, sonder dat de Satan de hand in 't spel had.

Niet minder vreemd, vervolghde Polylector deese Stof, is't geen Baptista Fulgosus vermeld uyt eygene ervarenheyd van seeckere Fonteyn; 't welck gelooflijcker maeckt 't geen Marinus ons verhaeld heeft, uyt de berighten der oude, van de Bron Eleusidia, datse tot overloopens toe sou opbobbelen op 't geluyd van eenigh Musicael Speeltuygh. Wanneer yemand, seghd de genoemde Schrijver, rondom de Bron wandeld, of sigh daer in spiegeld, sonder eenigh geluyd te maecken, soo siet hy 't Water t'eenemael klaer en stil. Maer soo haest hy 't minste woord begind te spreecken, 't zy daer by staende, of daer van afgaende, soo ontroerd sigh 't selve, en begind gelijck als te koocken. Hy bevestighd de waerheyd hier van als een ooghgetuyge. Soo langh hy deese Fontain aenkeeck, sonder yets te spreecken, vond hy 't Water bysonder helder en effen. Maer als hy naederhand eenige woorden uytede, wierd het soo drabbigh, als of men een slijckerige Sloot met een Stock had omgeroerd.

Van diergelijcke bynae ongelooflijcke Wonderheden der Wateren, begon Marinus, weet ick uyt eygener ondervindingh, en alsoo met volle gewisheyd, weynigh beright te geven. Ondertusschen evenwel heb ick eenige andere vry aenmercklijcke Seldsaemheden aen Poelen, Meiren, Beecken en Fonteynen waergenoomen, welcke my seer wonderlijck daghten.

Toen ze nu gezamenlijk hadden aangetoond zeer begerig naar dit verhael te zijn zo ging Polylector aldus voort. De genoemde twee meren, gelegen in 't Mark-graafschap Baden of op de bergen welke Wittenburg van de Rijn afscheiden zijn noch geen twintig jaren (gelijk ik alreeds gezegd heb) geleden uit nauwkeurigheid bezocht geworden van Elias Georgius Loretus. Kort zal ik verhalen 't geen hij vrij uitvoeriger heeft voorgesteld. Ik had, zegt hij, in 't markgraafschap Baden vaak horen spreken van de meerminnen en andere spoken in een vermaard meer ter alreeds genoemde plaats; en wonderlijke [142] dingen worden er mij van verteld. Ik was als een geneesmeester nieuwsgierigh om deze verborgenheid der natuur t' onderzoeken; en zocht er derhalve bij te mogen komen; doch zag er geen kans toe. Onderweg ontmoette mij een jager; die mij zei dat hij nu vele jaren geleden door jachtlust aangedreven zijnde eens daarheen was geraakt. Doch hij noemde niet een, maar twee meren, de Mummel en Wild-See geheten. Vermits hij nu zichzelf vertrouwde de weg derwaarts wel weer te zullen vinden zo ging ik met hem door ongebaande en onbegaanbare wegen over de afgebroken rotsen en bergen; dwaalde aldus vijf uren lang. Vaak moest ik stilstaan om adem te halen; en mijne gans vermoeide leden kon ik nauwelijks meer naslepen. Als wij nu eindelijk gelijk als geiten dezen reuzenweg hadden door geklauterd zagen wij op de top van het gebergte, was een hol gelijk een ketel, een meer omringt van donkere pijnboombossen; en bestaat uit pek-zwart water. 't Was, naar gissing, omtrent vierhonderd schreden lang en bijna van die breedte. Mijn leidsman zei mij dat men 't voortijds grondeloos had bevonden. Dat er geen vissen in zijn; en die erin gezet worden werpt deze poel terstond weer uit even gelijk de zee de dode lijken doet. In dit droevige water zag ik ook zelfs geen huppelende kikkers; doch vond er enige grote, lelijke dode padden. Sommige beestjes waren e in, omtrent een palm lang; de salamander zeer gelijkvormig. De staart was van vier voeten; de rug zswart met daardoor lopende glinsterende kleine sterretjes en gele stippelen. Aan de zijden waren ze blauwachtig-zwart, met lazuurachtige sterretjes. De buik was vlammend-geel. Ik nam er een op met mijne gehandschoende hand. Toen bemerkte ik dat het vrouwelijke borsten en andere leden had; waaruit een witte vuiligheid op mijn handschoen druppelde. 't Water van dit meer acht men voor schadelijk: Doch vermits ik grote dorst had zo dronk ik er enige grote teugen van; en ben niets kwaads gewaar geworden. Echter geloof ik dat het niet gezond kan zij, ter oorzaak van de omstaande bomen en gedurige stilstand.

Alle meren, viel Marinus hierin, zijn veel schadelijker wanneer menigte van hoge bomen daarbij staan dan anders. [143] Ik ging eens in Italië van den wonderlijk-ontstane nieuwe berg tot 't meer Avernus; rond van vorm en omringd van bergen, behalve daar 't schijnt gepaard te zijn geweest met 't meer Lucrinus: Voor deze beschaduwd van hoog-opgeschoten geboomte; is de voornaamste oorzaak der pestachtige dampen; waardoor niemand zich daar omtrent kon onthouden. Wat daaruit blijkt dat deze plaats zo gauw Agrippa de gedachte bomen had doen afhouwen aan alle kanten werd bewoond; als toen geacht voor gezond en vermakelijk. De onkundige heidenen hielden dit meer voor de mond van de hel. In West-Indien stellen de Spanjaarden een andere helle-mond. 't Water van de Avernus zier er zeer zwart uit. Men plag te menen dat zulks ontstond uit de onmetelijke diepte; doch naderhand heeft men grond gevonden op tweehonderd drie-en-vijftig vademen. Geen boomblad of iets anders wat erop valt kan men daarna weer zien. 't Is niet te drinken vanwege de kwade lucht en de vermenging met ongezonde mijn-stoffen. Vissen worden er wel in voortgebracht; doch klein en zwart; niet bekwaam om gegeten te worden. Ten tijde van koning Robertus lagen er ontelbaar-veel op 't strand dood; die een zeer gruwelijke stank van zich gaven. De zie die ontsteld was plag hierin te vloeien door 't meer Lucrinus; vele vissen met zich voert. Doch nu is niet alleen die weh, maar ook zelfs een deel van 't meer Avernus, door de gedachte nieuwe berg verstikt en gestopt geworden. Zandys Voyagie, pagina 244.

Ik wil, liet Jjffer Honesta zich hier horen, Polylector niet verhinderen in de voortgang van zijn verhaal van de Mummel-See omdat ik begerig ben 't vervolg te mogen vernemen. Doch zo gauw zijn bericht geeindigd i, zal ik u verzoeken mijn nieuwsgierigheid te willen voldoen in deze twee dingen waarvan gij gewag hebt gemaakt; eerst, water is van die ontstane nieuwe berg. Daarna wat voor een ding de West-Indische mond der hel zijn mag. Laat ondertussen 't meer van Baden weer tevoorschijn komen.

Men houdt, (hernam Polylector, met de woorden van Loretus), deze Mummel-See voor heilig vermits ze gans niet aangeroerd begeert te zijn van enige vuiligheid. Wanneer er iemand een steen in werpt zo wordt regen, donder, bliksem [144] en een vervaarlijk onweer verwekt; met zeer groot gevaar van diegene die de worp gedaan heeft. Mij werd verhaald dat zeker markgraaf van Baden eens in 't gezelschap van sommige geeselijke en hovelingen naar dit meer ging. Hij liet er enige gewijde kogels en heiligdommen in werpen. Terstond kwam een afgrijselijk vreemd gedrocht op wat ze alle tezamen weg joeh: en daarop volgde een onweer van zeven dagen. Ieder mag hiervan geloven 't geen hem goed dunkt. Ik, voor mijn deel kan met waarheid zeggen, dat ik om deze zaak recht t' onderzoeken op den twaalfden der bloeimaand van het jaar 1666 met geroep en geschreeuw drie stenen in dit meer smeet. Daarna klom ik met mijn leidsman op de aller kaalste top van de berg (genoemd Katzen-Kopff). Hier gingen wij zitten op een grote steen, heeft enige onuitwisbare letters en tekens van de hertog van Wurtenburg en van zijn ter dezer plaats gehouden middagmaal. Van hier konden wij aanschouwen de aangename onder dit gebergte gelegen vlakte van Elzas en de Rijnkant. Maar nauwelijks was een half uur tijd verlopen of de lucht, die nu wel een maand lang gans helder was geweest, begon met wolken bedeckt te worden; ons gelijk als dreygende over onze vermeetene daed. Straks daarop hoorden wij een gerommel van verre. Vervolgens begon 't te bliksemen en te donderen. Op onze vermoeide lichamen die nergens enige schuilplaats konden vinden viel een dichte plasregen en een zeer zware hagel. Wij niet weinig verbaasd en angstig begeven ons over de besneeuwde, natte en oneffen toppen der gebergten naar 't andere meer. Drie uren lang gedwaald en zeer ongemakkelijk over berg en dal zijn gegaan kwamen wij eindelijk aan deze Wild-See. Dit meer is wat kleiner dan 't voorgaande; eirond van vorm: Zuidwaarts tegen een sneeuwberg schuin opgaande; noordwaarts door een enge opening zich in een aangename vlakte ontlaste. Hier begon de lucht (misschien vreesde dat onze lichtvaardigheid ons ook hier zou doen onderstaan 't geen wij aan 't Mummel Meer hadden verricht) zo vreselijk te donderen en bliksemen te stortregenen en te hagelen (zijnde 't vervolg en de voortgang der voorgedachten begonnen onweer) dat wij gedwongen worde, ons vandaar weg te pakken; keerden alzo door slijk en drek langs een andere moeilijke weg naar onze herberh. Deze Wild-See [145] heeft die eigenschap der Mummel-See zo veel betreft de onweer-verwekking, wanneer er iets ingeworpen wordt. Epist. Eliae Georgii Loreti ad. R. P. Athanas. Kircher in mund. subterran. tom. 2. lib. 8. divis. 4. Append. 2. Zie daar nu noch een verhaal, niet uit de berichten van andere, maar uit eigen ondervinding; en goed overeenkomt met 't geen ik op andere wegen heb aangetekend van de Pilatus-See in Zwitserland. Waarbij aan te merken staat dat't geen wij meer, de Hoogduitse Zee; en 't geen wij zee de Hoogduitse Meir noemen.

Waarlijk, zei Honorius, dit zijn zeer wonderlijke dingen. Ik moet bekennen mijn stoutheid niet zo groot te zijn dat ze zich zou durven onderstaan de proef van deze zeldzaamheid te nemen; tenzij ik mij ten volle kon verzekeren dat alles recht natuurlijk toeging zonder dat de Satan de hand in 't spel had.

Niet minder vreemd, vervolgde Polylector deze stof is't geen Baptista Fulgosus vermeld uit eigen ervarening van zekere fontein; wat geloofwaardiger maakt 't geen Marinus ons verhaald heeft uit de berichten der ouden van de bron Eleusidia, dat ze tot overlopen toe zou opborrelen op 't geluid van enig muzikaal speeltuig. Wanneer iemand, zegt de genoemde schrijver, rondom de bron wandelt of zich daarin spiegelt zonder enig geluid te maken zo ziet hij 't water ten enenmale klaar en stil. Maar zo gauw hij 't minste woord begint te spreken, hetzij daarbij staande of daarvan afgaande zo ontroert zich hetzelfde en begint gelijk als te koken. Hij bevestigt de waarheid hiervan als een ooggetuige. Zo lang hij deze fontein aankeek zonder iets te spreken vond hij 't water bijzonder helder en effen. Maar als hij naederhand enige woorden uitte werd het zo drabbig als of men een slijkerige sloot met een stok had omgeroerd.

Van diergelijke bijna ongelooflijke wonderheden der wateren, begon Marinus, weet ik uit eigen ondervinding en alzo met volle gewisheid, weinig bericht te geven. Ondertussen evenwel heb ik enige andere vrij aanmerkelijke zeldzaamheden aan poelen, meren, beken en fonteinen waargenomen welke mij zeer wonderlijk dachten.

Eer ghy hier toe koomd, viel Juffer Honesta hier in, soo versoeck ick, dat ghy my gelieft een breeder verhael te doen, van den [146] plotslijck-ontstanen nieuwen Bergh by 't Meir Lucrinus: Daer nae van de Mond der hel in de Spaensche West-Indien; waer van ghy korts hier voren gewagh maeckte.

Geerne, was d'antwoord van Marinus, wil ick traghten, u hier in te vergenoegen. 't Vermaerde Meir, genoemd Lucrinus, gelegen in 't Koninghrijck Napels, streckte sigh voor deesen uyt tot aen 't Meir Avernus (zijnde een Poel in 't Suyderdeel des Landschaps Lavoro, dight by Puzzoli, in een Bosch, tusschen Geboomt; uyt wiens Water soo een swaere, bange stanck op stijghd, dat de daer overvliegende Vogelen dood daer in neervallen (De Raey Dictionarium Geographicum pag. 49.), en soo voorts tot aen den uytsteeckenden, steenaghtigen en woesten Bergh Gaurus; doch nu is 'er niet anders van overigh, als een kleyne Poel. 't Ander' is gedempt geworden door de vreeslijcke en wonderlijcke uytbarstingh eens nieuwen Berghs. Soo dickmael als ick daer aen gedenck, gevoel ick my bewoogen, om dies te lighter te gelooven alles wat my wonderlijck moght voorkomen. Wien is in dit Gewest onbekend; maer wie sal oock elders voor waerachtigh willen aenneemen, dat een Bergh binnen vierentwintigh uyren tijds sou oprijsen, (ten deelen uyt een Meir, ten deelen uyt de Zee) tot sulck een hooghte, datse de nabuerige Bergen kan trotsen. Op den negenentwintighsten der Herfstmaend der jaers 1538., als 't Land hier rondom eenige dagen te vooren soodaenigh was geplaeghd geworden door geduerige Aerdbevingen, dat niet een eenigh Huys was vrygebleven van een verderflijcke Instortingh: Als oock de Zee omtrent twee honderd schreeden van 't Strand af was te rugge geweecken; naelaetende een groote meenighte van Visschen, en verscheydene Springh-aderen, is de voet deeses Berghs plotslijck opgesteegen, ontrent ten twee uyren in de naght, met een seer vreeslijck gerught, op een seer grouwlijcke wijs Steenen uytwerpende) vergeselschapt van sulck een meenighte Asch, dat al de hier ontrent staende Gebouwen voorts gantschlijck onder de voet geraeckten; te gelijck met de heelsaeme Baeden van Tripergula; veel' Eeuwen langh soo hoogh geroemd geweest, en allerweegen vermaerd. Alle Wijnstocken wierden tot Stof. Beesten en Vogelen verlooren 't leven. Met een onuytspreecklijck gehuyl en geklagh liepen de Burgers van Puzzoli midden in de naght nae Napels; naeckt, en alles verlaeten hebbende. Door d'opgeworpene Asch en Steenen wierd dien eerst-begonnenen Bergh in deese naght [147] en de volgende dagh soo hoogh, dat haeren Top sigh een Italiaensche mijl, of duysend schreeden, boven haeren grond verhief. De Steenen, uyt welckese t'saemen met d'Asch bestaet, zijn soo doorlughtigh, datse, in 't Water geworpen werdende, drijven gelijck hout. Sandys Voyagie pag. 243. Herold von Wunderwercken Gottes fol. 495. Brauweri Chronicon fol. 412. P. Beauchamp Histoir. divers. pag. 310.

Deesen Bergh, merckte Polylector hier aen, is de doemaels levende Inwooners deeses Gewests geweest een geduerigh Gedenckteecken haerer uytgestaene Ellende; en verstreckt haere Naekomelingen, tot op deesen dagh, een droevige Geheugenis daer van. 't Meir Avernus wierd hier door soodaenigh met Asch en Steenen bedeckt, dat 't grootste gedeelte des selven gestopt wierd, en tot heden toe gestopt is gebleven. d'oorsaeck van dit jammerlijck Toeval steld men te zijn geweest de Nabuerigheyd der Zee, en de holligheyd des Aerdrijcks; waer door de Dampen, rondom geslingerd met een geweldige beweegingh, de drooge, harsaghtige Stof hebben aengestoocken; deselve opwaerts werpende, en sigh alsoo een wegh baenende met haere vyerige Uytblaesingen. De Redenen, welcke andere Wijsgeeren hier van geven, sullen wy by een andere gelegenheyd aenwijsen, en breeder voorstellen. Doe deesen nieuwen Bergh eerst oprees, hadse twee Toghtgaten; 't eene aen 't Meir Avernus, 't andere midden op den Bergh. Somtijds quam 'er Roock, oock Vlam uyt. Uyt andere openingen, of Scheuren, vlieteden Beeckjens van heet Water. Van binnen hoordemen een vreeslijck getier. Sommige, welcke de nieuwsgierigheyd hadden, om door 't Gat, zijnde in 't midden des Berghs, van boven neerwaerts te daelen, hebben daer door 't leven verlooren. Doch de gedaghte holligheyd boven op den Top is nu een Boomgaerd; en de voorige verschricklijckheyd is van dien Bergh afgeweecken.

Om nu, hervattede Marinus, oock in 't andere stuck de begeerte van Juffer Honesta te voldoen, soo staet te weeten, dat 't Mexicaensche (of Guatemalische) Dorp la Trinidad seer vermaerd is, om tweederley dingen wil; eerst, wegens 't Aerdewerck, 't welck men daer maeckte, gehouden voor beeter als dat van Mexico. Daer nae, wegens een Plaets, ontrent een halve mijl weghs daer van daen gelegen; van de Spaenjaerden geseghd, jae seeckerlijck geloofd te zijn eene van d'Ingangen der Hel. Uyt deselve koomd geduerighlijck [148] een dicken, swarten roock voort, rieckende nae Swavel. Somtijdts siet men 'er dicke, swaere vlammen door heenen schitteren. 't Land, 't welck deese Roock van sigh geeft, is laegh. Niemand heeft oyt tot de plaets deeser vreeslijcke seldsaemheyd derven naerderen om d'oorsaeck daer van t'ondersoecken. Want al de geene, die sulcks hebben willen onderstaen, wierden ter aerden geworpen, en zijn in levens gevaer geweest. Een geestlijck persoon van mijne kennis, geloofwaerdigh by yeder, heeft my met eed-doeningh verseeckerd, dat hy (met seeckeren Provintiael dien wegh op haere Reys aendoende) besloot daer heenen te gaen, om sijne Nieuwsgierigheyd te voldoen, en te doorgronden d'oorsaeck van al de vreemde uytstroysselen in dit Land, wegens de geduerige swaere roock. Maer op vijftigh schreeden nae daer by gekoomen zijnde, hoorde hy soo een vervaerlijck geluyd, dat hy, eensdeels hier door, andersdeels door de grouwlijcke stanck, ter aerden neerviel; gedwongen werdende, spoediger van daer wegh te snellen, als hy 'er gekomen was. Hier op wierd hy aengetast van een hevige koorts; hem soodaenigh benauwende, dat hy meende te sullen sterven. Andere verhaelen, datse, daer by koomende, een seer groot gekarm en gekrijt hadden gehoord, even als van misdaedige, welcke men pijnighd; vermenghd met een gerught, als 't gerammel van ysere Keetenen. Dit verweckte de gemeene Inbeeldingh, dat hier eene van de Poorten der hel sou zijn. Wat my belanghd, 'k heb niet anders als Roock gesien. 'k Vraeghde d'Indiaenen, of s' 'er d'oorsaeck niet van kenden; en ofse niet dight daer by waeren geweest? Doch sy gaven my tot antwoord: Datse de Reden niet wisten. Dats' oock gesien hadden, hoe eenige Reysigers, daer nae toe willende, gelijck als dood ter neer wierden gesmeeten; of sigh soodaenigh van een schielijcke vrees bevangen gevoelden, datse een swaere koorts op 't lijf kreegen. Dit voorgesteld geval hield my af, van deese Spaensche Hel te gaen besoecken; maer insonderheyd oock een Aengelegenheyd, welcke my parstede om van daer te vertrecken. Thomas Gage Reys door de Spaensche West-Indien pag. 383.

Deese Roock, Vlammen, en dit gerught, liet Polylector sigh hooren, is niet anders als een Werckingh van 't onderaerdsche Vyer, gevoedet door Swavel en Harsaghtige Stoffen, welcke sulck een grouwlijcke stanck veroorsaecken. Dat de Bygelovige Spaenjaerden deese plaets voor de Mond van de Hel houden, is soo vreemd niet. Selfs Odo, Abt der Clumacensische Orden, heeft in ’t Jaer [149] 997. wel aldereerst in sijn Klooster ingesteld den Allerzielen-dagh, om te bidden voor alle Zielen; wijl hy aen den Bergh Aetna in Sicilien een geluyd had gehoord als een gekarm van menschen: Derhalven hy sigh dwaeslijck inbeeldede, dit de plaets des Vagevyers te zijn. Sie hier van 't eerste deel mijner Rariteit-kamer, pag. 214. Door een diergelijcke buytenspoorige onkunde van Natuerlijcke dingen en haer' oorsaecken heeft men oock den Bergh Hecla in Ysland voor de mond van de hel uytgegeeven. 't Geen ick hier van geseght heb, kan men vinden in mijne Curieuse Aenmerckingen, tweede Deel, pag. 681. en volgende: In mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld, van pag. 113. tot 120. Beschrijving van Oud en Nieuw Groenland, pag. 44. e.s.v.

Wijl nu Marinus, seyde Juffer Honesta, mijne begeerte vergenoeghd, en deese verschricklijcke Seldsaemheden ons voorgesteld heeft, soo sal hem voorts gelieven te verhalen, 't geen hy noch te seggen had van eenige aenmercklijcke Vreemdigheden der van hem gesiene Poelen, Meyren, Beecken, Rivieren en Bronnen. Waer in ick hem verhinderd heb, door hem tot yet anders af te trecken.

My gedenckt, begon Marinus hier op weer, in America gesien te hebben een kleyn stilstaende Water, van soodaenigh een eygenschap, dat de persoonen, welcke sigh daer in Baededen, of daer mee eenige haerer Leeden wiesschen, over haer Ligchaem even soo gesteld waeren, als ofse in een vat Oly waeren gestoocken geweest. Melchior Blum Americanischer Reisebeschreibung pag. 97.

Op deselve wijs, deed Polylector hier toe, verhaelen Pomponius Mela en Solinus, in haere Beschrijvingh van Morenland, dat daer een Poel is van soet en klaer Water; doch gelijck als met Oly besmeerende al de geene, welcke daer in gaen baeden. Vitruvius getuyghd, dat in Cicilien een Rivier; by Carthago een Bron was, van even deselve eygenschap. Maer noch vry seldsaemer klinckt 't geen Theophrastus en Plinius vertellen van de Fontain Licos in Judea, en noch een andere in Aethiopien, welcker Wateren van dien aert waeren, datse, in een Lamp gegoten werdende, brandeden soo wel als de beste Oly.

Indien, boertede Juffer Honesta, sulcke Bronnen in ons Land waeren, 't sou veel arme geringe Huysgesinnen wel te pas koomen, wijlse 't light in haere Lampen gantsch onkostlijck souden konnen [150] onderhouden; ten waere dan dat 'er oock al stracks een Schattingh op gesteld wierd; om 't geen de Natuer verwonderlijcker wijs voor niet schenckt, weer dier genoegh te doen worden.

Eer gij hiertoe komt, viel juffer Honesta hierin, zo vezoek ik dat gij mij gelieft een breder verhaal te doen van de [146] plotseling-ontstane nieuwe berg bij 't meer Lucrinus: daarna van de mond der hel in Spaansc West-Indien; waarvan gij kort hiervoor gewag maakte.

Graag was het antwoord van Marinus, wil ik trachten u hierin te vergenoegen. 't Vermaarde meer, genoemd Lucrinus, gelegen in 't koninkrijk Napels strekte zich voor dezen uit tot aan 't meer Avernus (is een poel in ’t Zuidelijke deel van het landschap Lavoro dicht bij Puzzoli in een bos, tussen geboomte; uit wiens water zo’n zware, bange stank opstijgt dat de daarover vliegende vogels dood daarin neervallen (De Raey Dictionarium Geographicum pagina 49.), en zo voorts tot aan de uitstekende steenachtige en woeste berg Gaurus; doch nu is er niet anders van over dan een kleine poel. 't Ander' is gedempt geworden door de vreselijke en wonderlijke uitbarsting van een nieuwe berg. Zo vaak als ik daaraan gedenk gevoel ik mij bewogen om ies te lichter te geloven alles wat mij wonderlijk mocht voorkomen. Wie is in dit gewest onbekend; maar wie zal ook elders voor waarachtig willen aanneeen dat een berg binnen vierentwintig uren tijd zou oprijzen, (ten dele uit een meer, ten dele uit de zee) tot zo’ n hoogte dat ze de naburige bergen kan trotseren. Op den negenentwintigste der herfstmaand van het jaar 1538., toen 't land hier rondom enige dagen tevoren zodanig was geplaagd geworden door gedurige aardbevingen dat niet een enig huis was vrij gebleven van een verderfelijke instortinh: Als ook de zee omtrent twee honderd schreden van 't strand af was terug gewcken; na liet een grote menigte van vissen en verscheidene spring-aderen, is de voet van deze berg plotseling opgestegen omtrent ten twee uur in de nacht met een zeer vreselijk gerucht, op een zeer gruwelijke wijze stenen uitwierp) vergezelschapt van zo’ n menigte as dat alle hier omtrent staande gebouwen voorts gans onder de voet raakten; tegelijk met de heilzame beden van Tripergula; veel eeuwen lang zo hoog geroemd geweest en allerwegen vermaard. Alle wijnstokken werden tot stof. Beesten en vogels verloren 't leven. Met een onuitsprekelijk gehuil en geklaag liepen de burgers van Puzzoli midden in de nacht naar Napels; naakt en hebben alles verlaten. Door de opgeworpen as en stenen werd die eerst-begonnen berg in deze nacht [147] en de volgende dag zo hoog dat zijn top zich een Italiaanse mijl of duizend scheeden boven zijn grond verhief. De stenen waaruit ze tezamen met de as bestaat zijn zo doorluchtig dat ze in 't water geworpen worden drijven gelijk hout. Zandys Voyagie pagina 243. Herold von Wunderwerken Gottes fol. 495. Brauweri Chronicon fol. 412. P. Beauchamp Histoir. divers. pagina 310.

Deze berg, merkte Polylector hieraan, is de toen levende inwoners van dit gewest geweest een gedurig gedenkteken van hun uitgestane ellende; en verstrekt hun nakomelingen tot op deze dag een droevige geheugenis daarvan. 't Meer Avernus werd hierdoor zodanig met as en stenen bedekt dat 't grootste gedeelte ervan gestopt werd en tot heden toegestopt is gebleven. De oorzaak van dit jammerlijk toeval stelt men te zijn geweest de nabuur der zee en de holte van het aardrijk; waardoor de dampen rondom geslingerd met een geweldige bewegin, de droge, harsachtige stof hebben aangestoken; die opwaarts wierp en zich alzo een weg baanden met hun vurige uitblazen. De redenen welke andere wijsgeren hiervan geven zullen wij bij een andere gelegenheid aanwijzen en breer voorstellen. Toen dezen nieuwe berg eerst oprees had ze twee tochtgaten; 't ene aan 't meer Avernus, 't andere midden op de berg. Somtijds kwam er rook en ook vlammen uit. Uit andere openingen of scheuren, vlieten beekjes van heet water. Van binnen hoordem en een vreselijk getier. Sommige welke de nieuwsgierigheid hadden om door 't gat, was in 't midden van de berg, van boven neerwaarts te delen hebben daardoor 't leven verloren. Doch de gedachte holte boven op de top is nu een boomgaard; en de vorige verschrikkelijkheid is van die berg afgeweken.

Om nu, hervatte Marinus, ook in 't andere stuk de begeerte van juffer Honesta te voldoen zo staat te weten dat 't Mexicaanse (of Guatemala) dorp la Trinidad zeer vermaard is om tweevormige dingen; eerst vanwege 't aardewerk wat men daar maakt gehouden voor beter dan dat van Mexico. Daarna vanwege een plaats omtrent een halve mijl weg daarvandaan gelegen; van de Spanjaarden gezegd, ja, zeker geloofd te zijn een van de ingangen der Hel. Uit die komt gedurig [148] een dikke zwarte rook voort, ruikt naar zwavel. Somtijds ziet men er dikke, zware vlammen doorheen schitteren. 't Land wat deze rook van zich geeft is laag. Niemand heeft ooit tot deze plaats deze vreselijke zeldzaamheid durven nade en om de oorzaak daarvan t' onderzoeken. Want al diegene die zulks hebben willen onderstaan worden ter aarde geworpen en zijn in levensgevaar geweest. Een geestelijk persoon van mijn kennis, geloofwaardig bij iedereen, heeft mij met eed-doenen verzekerd dat hij (met zekere provinciaal die weg op hun reis aandeden) besloot daarheen te gaan om zijn nieuwsgierigheid te voldoen en te doorgronden de oorzaak van alle vreemde uitstrooingen in dit land vanwege de gedurige zware rook. Maar toen ze op vijftig schreden na daarbij gekomen waren, hoorde hij zo’n vervaarlijk geluid dat hij, eensdeels hierdoor, ander deels door de gruwelijke stan, ter aarde neerviel; gedwongen werd spoediger vandaar weg te snellen dan hij er gekomen was. Hierop werd hij aangetast van een hevige koorts; die hem zodanig benauwde dat hij meende te zullen sterven. Andere verhalen dat ze daarbij komende een zeer groot gekerm en gekrijs hadden gehoord evenals van misdadig, welke men pijnigt, vermengt met een gerucht als 't gerammel van ijzeren kettingen. Dit verwekte de algemene inbeelding dat hier eenvan de poorten der hel zou zijn. Wat mij aangaat, Ik heb niet anders dan rook gezien. Ik vroeg de Indiaan of zeer de oorzaak niet van kenden; en of ze niet dicht daarbij waren geweest? Doch zij gaven mij tot antwoord: Dat ze de reden niet wisten. Dat ze ook gezien hadden hoe enige reizigers daarnaar toe willende gelijk als dood te neer worden gesmeten; of zich zodanig van een schielijke vrees bevangen voelden dat ze een zware koorts op 't lijf kregen. Dit voorgestelde geval hield mij af van deze Spaanse Hel te gaan bezoeken; maar vooral ook een aangelegenheid welke mij perste om vandaar te vertrekken. Thomas Gage Reis door de Spaans West-Indien pagina 383.

Deze rook, vlammen en dit gerucht, liet Polylector zich horen, is niets anders dan een werking van 't onderaardse vuur, gevoed door zwavel en harsachtige stoffen welke zo’ n gruwelijke stank veroorzaken. Dat de bijgelovige Spanjaarden deze plaats voor de mond van de Hel houden is zo vreemd niet. Zelfs Odo, abt der Clumacensische Orde heeft in ’t kaar [149] 997 wel allereerst in zijn klooster ingesteld op Allerzielendag om te bidden voor alle zielen; omdat hij aan de bBerg Etna in Sicilie een geluid had gehoord als een gekerm van mensen: Derhalve hij zich dwaas inbeeldde dit de plaats der vagevuur te zijn. Zie hiervan 't eerste deel van mijn Rariteit-kamer, pagina 214. Door een diergelijke buitensporige onkunde van natuurlijke dingen en zijn oorzaken heeft men ook de berg Hekla in IJsland voor de mond van de hel uitgegeven. 't Geen ik hiervan gezegd heb kan men vinden in mijne Curieuze Aanmerkingen, tweede Deel, pagina 681 en volgende: In mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde Noordse Wereld, van pagina 113 tot 120 Beschrijving van Oud en Nieuw Groenland, pagina 44. e.d.

Omdat nu Marinus, zei juffer Honesta, mijn begeerte vergenoegd en deze verschrikkelijke zeldzaamheden ons voorgesteld heeft zo zal hem voorts gelieven te verhalen 't geen hij noch te zeggen had van enige aanmerkelijke vreemdigheden van hem geziene poelen, meren, beken, rivieren en bronnen. Waarin ik hem verhinderd heb door hem tot iets anders af te trekken.

Mij gedenkt, begon Marinus hierop weer, in Amerika gezien te hebben een klein stilstaand water van zodanige eigenschap dat de personen welke zich daarin baden of daar mee enige van hun leden wasten over hun lichaam even zo gesteld waren alsof ze in een vat olie waren gestcken geweest. Melchior Blum Amerikanischer Reisebeschreibung pagina 97.

Op die wijze deed Polylector hiertoe, verhalen Pomponius Mela en Solinus in hun beschrijving van Morenland dat daar een poel is van zoet en klaar water; doch gelijk als met olie besmeert al diegene welke daarin gaan baden. Vitruvius getuigt dat in Sicilië een rivier; bij Carthago een bron was van even die eigenschap. Maar noch vrij zeldzamer klinkt 't geen Theophrastus en Plinius vertellen van de fontein Licos in Judea en noch een andere in Ethiopië wiens wateren van dien aard waren dat als ze in een lamp gegoten worden, branden zo goed als de beste olie.

Indien, grapte juffer Honesta, zulke bronnen in ons land ware, 't zou veel arme geringe huisgzinnen goed te pas komen omdat ze 't licht in hun lampen gans goedkoop zouden kunnen [150] onderhouden; tenzij dan dat er ook al straks een schatting op gesteld wordt; om 't geen de natuur verwonderlijker wijze voor niets schenkt weer duur genoeg te doen worden.

Van Oly-Fontainen, gingh Polylector voort, heb ick anderweegen yets gesproocken: En van d'Oly-Bron, ontrent de tijd dat Keyser Augustus tot d'Alleen-heerschappy geraeckte, onverwaght in eens Waerds huys, aen geen zyde des Tybers, uyt d'aerde ontsprongen, en een geheelen dagh langh rijcklijck Oly opwellende, welcke tot een rariteit door al de Provintien des Rijcks versonden wierd, in mijne Kronijck der Kronijcken, eerste deel, pag. 60. Eenige Schrijvers stellen sulcks geschied te zijn in de naght der geboorte onses Salighmakers Christi. Ontrent tweeduysend schreeden van Edenburgh in Schotland is een Bron, waer uyt men druppelen Oly siet lecken. Heeft oock soodaenigh een eygenschap, datse, wanneer 'er niets afgenoomen werd, niet vermeerderd; en schoon men 'er veel afneemd, niet verminderd. De gedaghte druypende voghtigheyd, of Oly, is een bysonder-goed geneesmiddel tegens allerley slagh van Schurftheyd. D.T.V Y. Weereld-Spiegel fol. 68. Maer vermits Juffer Honesta, uyt Boertery, stracks geliefde te seggen, indien sigh, ten dienst en voordeel der geringe lieden, in onse Landen een Oly-bron moght komen op te doen, dat men dit vrywilligh Geschenck, deese voor niet voortschietende weldaed der Natuer, door opstellingh van Schattingen wel haest dier genoegh sou doen vallen, soo koomd my hier yets in gedaghten, waer van 't verhael by deese gelegenheyd niet t'onpas kan geoordeeld worden. De vermaerde Athenaeus getuyghd, dat t'Edapsus, niet verr' van den oever der Zee, begon op te wellen een seer koel water, van een gantsch anderen aert als men de gemeene Wateren bevind. Alle siecke Menschen, die 'er van droncken, wierden terstond een groote verlightingh gewaer. Ter dier oorsaeck quaemen meenighten van qualijck-gestelde lieden uyt d'omgeleegene en oock verre Landen derwaerts. De hier gestelde Stadhouder wou dit gesond-maeckend Water spaeren; vreesende, dat door de veelheyd der geduerigh-aenkoomende persoonen de Bron wel haest leedigh moght geschept worden; en beval derhalven, dat men, bedrieghlijcker wijs, aen deselve ander Water sou geven. Maer van dat oogenblick af aen verdrooghde de Fontein gantschlijck. Deselve Schrijver seght, dat onlanghs te vooren in Troas overvloed van Sout wierd gevonden, onverwaght voortkomende. [151]

Lysimachus settede een Tol op 't selve; en terstond was 't verdweenen. Hy, hier over verwonderd, en niet weynigh verbaesd zijnde, schafte dien aengestelden Tol terstond weer af; en stracks verscheen 't Sout weer gelijck te vooren. Wilt gy een Voorbeeld, 't welck onse tijd naeder koomd. 't Is niet langh geleeden, dat in Duytschland seeker seer seldsaem Water ontstond, tot geneesingh van veelerley kranckheden, by de Geneesmeesters voor onhelpbaer gehouden. Soo haest men een Schattingh begon te neemen van de geene, die dit hulpmiddel tegens haere quaelen wilden gebruycken, verdrooghde de Bron. Soo haest dien onbillijcken Tol weer afgeschaft was, vloeyde dit Water op nieuws in overvloed voort, even gelijck te vooren. Camerarii Meditat. Histor. tom. 2. lib. 4. Vliegerii Miscellan. pag. 213. Welcke eerstgestelde Schrijver daer by voeght: 'k Sou Plaets en Persoon konnen noemen, daer, noch maer korts geleeden, dit volgende is voorgevallen: Uyt een seer schoone Ader des Aerdbodems quam onvoorsiens op te springen een seer heelsaem Water; sarpaghtigh van smaeck. De gesonde droncken 'er van met seer groote lust. d'ongesonde kreegen 'er gesondheyd door. d'Eygenaer van de Grond, uyt welcke deese Gesondbron opvloeyde, deed, om winst daer van te moogen trecken, deselve afsluyten; en stelde een prijs op 't Water. Van dat oogenblick af verdrooghde de Springh; soo dat 'er niet een eenige droppel meer uyt voort quam. Doch als de Gierigaert, hier over niet weynigh in sijn gemoed ontroerd, de toegangh weer vry had gesteld, vloeydese gelijck voor heenen. Idem Camerarius ibid. Men doe daer by, als geen minder seldsaemheyd, 't geen Petrus Quaqueran verhaeld uyt 't Boeck Simplicium van Bensavola, Geneesmeester te Ferrare. Op seeckere plaets in 't Koninghrijck Napels druppelde 't soo genoemde Manna overvloedigh uyt den Hemel. De Vorst deed de gedaghte plaets met een Muer besluyten, om d'arme lieden te beletten, datse 't selve niet moghten opneemen tot haer gebruyck, ten waerese den van hem daer op gesettenden Tol betaelden. Stracks hield de neerdaelingh van 't Manna op. Hy deed het Parck weer openen, en doe viel 't nae gewoonte. Andermael deed hy d'afsluytingh; en andermael hield oock de druypingh op. Ten derden mael deed men; en oock ten derdenmael gebeurde even 't selve. De Hemel was geslooten, wanneer men 't Parck voor de geringe Manna-soeckers sloot; geopend, als weer de toegangh aen yder vry gelaeten wierd. [152]

'k Moet, liet Honorius sigh hooren, mijnen penningh oock hier by werpen, en verhaelen 't geen ick geleesen heb in de Kronijck van Vlaenderen, beschreven door Jacob Meyer, lib. 19. In 't jaer 1441. wierd te Sluys een noyt voor heenen in gebruyck geweest zijnde Schattingh gesteld opde Mosselen; van welcke vanghst veel' arme lieden in de gemelde Stadt sigh geneerden. Terstond wierden 'er geen meer gevonden. Yeder hield dit voor een Wonder, en een Teecken der Godlijcke gramschap. Want soo haest deese Tol afgeschaft was, ving men weer Mosselen, gelijck te vooren. Alle onnoodige en druckende Schattingen,op d'Onderdanen geleght, waer door deselve werden opgegeeten als Brood, zijn Berovingen van de Gemeente, en grouwlijck voor den Heere onsen God. 't Is een duyster, leelijck Goud, 't welck onder de Traenen wast. Eduard, bygenaemd Confessor, Koning van Engelland, deed eens in sijne Kamer brengen een groot deel gelds, versaemeld uyt de nieuwe van hem opgesettede Schattingen. Stracks sagh hy de Duyvel, in een gantsch afgrijslijcke gestalte, op deesen Geldhoop sitten: Waer over hy soodaenigh verschrickte, dat hy terstond beval, aen yeder 't sijne weer te geven. Zeiler Epist., tom. 1. num. 75.pag. 210., uyt Polydori Virgilii Histor. Anglic. Maer insonderheyd is 't een grouwel, dat men door Tollen voor d'Arme lieden dier maeckt, 't geen de Natuer, haer ten besten, op een ongewoone wijs om niet hen aenbied: Of dat men de noodwendige levensmiddelen, welcke de geringe soo wel moeten gebruycken als de vermogende, nae gelijckmatigheyd veel meer beswaerd, als de dingen, welcke alleen de Groote gebruycken, 't zy tot leckerny, of overdaed, of praght. Doe de Florentijners voortijds eens noodwendigh een Schattingh moesten opstellen wegens een ontstaene Oorlogh, soo wilden d'Overheden geenssins d'Eetwaeren beswaeren, wijl d'Arme deselve soo wel moesten hebben als de Rijcke. Maer om de last van yeder gelijck te doen draegen, soo settedense een Schattingh-geld nae elcks vermoogen. Ter dier tijd was 't thien stuyvers van 't honderd. Idem Zeilerus ibid. pag. 212. Vliegeri Miscellan. pag. 140. Doch dit doende, souden wy te verr' van de Wateren afwijcken.

'k Heb, begon Marinus weer, op mijne veerlerley Toghten verscheydene Wateren van een geneesbaere kraght aengetroffen. Ontrent een halve mijl weghs van't Dorp Cinaeatan, gelegen in de West-Indische Provintie Chiapa, behoorende onder d'Audientie [153] van Guatemala, is een kleyne Fontein, gevende Water, bysondergoed tot geneesingh van alle quaelen, waer toe bijtende of brandende Artzenyen werden vereyscht. Maer in tegendeel moeten alle daer van drinckende Beesten en Vogelen sterven. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 227. Ontrent de Stad Coxo (anders geheeten Zarça of Zarza), geleegen op den Koninghlijcken wegh nae Cusco, zijn veele Springen van goed, gesond Water: Maer insonderheyd is aenmercklijck de Bron in de Provintie Caruma; welckers Water soo heet is, dat geen levendigh dingh 't selve kan verdraegen. 't Is oock van een seer quaede smaeck, vermits 't door Sulpher-mijnen heenen loopt. Evenwel is 't bysonder goed voor gewondede lieden, om daer in te baeden, tot geneesingh haerer verseeringh. Idem de Laet ibid. fol. 314. By de Stad Toycama, vijfthien Spaensche mijlen van Santa Fe (alwaer 't door 't geheele Jaer over dagh seer heet is, doch met koele frissche morgenstonden), zijn eenige Sulpheraghtige Springhbronnen. De Kley van de grond deser Wateren geneest de Lasery, Schurftheyd, en diergelijcke gebreecken; alleenlijck daer op gesmeerd, en dan met 't Bronwater afgewasschen zijnde. Idem ibid. fol. 280. Vermits ick hier gewagh gemaeckt heb van de Kleygrond eeniger Fontainen, soo moet ick noch dit daer byvoegen. In de Spaensch-West-Indische Provintie Los Yzalcos, by Guacapa, maecken de Vrouws-persoonen, sonder eenige Wercktuygen daer toe te gebruycken, seer goede Vaten van Aerde. In 't Water eener Beeck set sigh sekere Stof, rood als Cochenille. Met deselve verwense de gedaghte hare Vaten. Sy geloven, dat het Bolus Armenus is; want gedroncken zijnde, stopt het de Bloedgangh, en verdrijft andere Pestilentiale sieckten. Vermoedlijck loopt dit Water door eenige Mijnen van Bolus Armenus. In een andere Beeck vind men seer swarte Aerde, met welcke se bysonder-schoon swart weten te verwen. Hier zijn oock Springen van brandend-heete Wateren, verscheyden van verwe en oorsprongh. d'Indianen noemen dese Plaets de Hel. 't Water bobbeld veelerwegen wel een booghschoot weghs uyt, met een seer verschillend geluyd. Hier koomd het drabbigh; daer seer klaer; gintsch rood, en herwaerts geel te voorschijn, nae gelegenheyd der Mijn-Stoffen daer 't door heenen loopt. Van de daer uytkoomende Roock ontstaet seecker harssigh, kleefachtigh goed, van allerley Verwen; 't welck men sou konnen gebruycken om meê te schilderen. d' [154] Indianen setten haere Potten over deese Springen, om deselve te doen koocken, en de daer in zijnde Spijsen gaer te maecken door de geweldige hitte. Uyt al deese Opwellingen koomt voort de Rivier Calirate, dat is, de heete. Als dit Water ruym een halve mijl weghs door de grond heeft geloopen, van de gedaghte plaets der Springen af, is 't noch soo heet, dat de voeten der Paerden sigh daer in versengen. Naerder aen 't Geberght zijn noch andere soodaenige Gaten. Oock siet men 'er een Steen, vijf Spaensche ellen langh, en drie breed, in 't midden geborsten. Veel roock vlieght 'er door uyt. Als men 'er ontrent koomd, hoord men een verschricklijck geluyd, en by quaed We'er een seer vreeslijck gedruys; tot meer als een halve mijl daer van daen. Herrera Descripcion de las Indias Occidentales, dec. 4. lib. 8. cap. 9, By S. Salvador siet men een groote Vulkaen, of Brandbergh, doch die nu geen Vyer meer uytgeeft, wijl de Brandstoffen schijnen verteerd te zijn. Doe hy brandede, maeckte hy een mond van meer als een halve mijl in de rondte, geweldigh diep. Eer men beneden koomd, werd men gewaer twee Plaetsen, hebbende de gedaente van Kalck-ovens. Uyt d'onderste siet men gemeenlijck Roock opvliegen; van sulck een benauwende reuck, dat seecker Spaenjaerd, wat te naeby koomende, daer van in onmaght neerviel. Van beneden tot boven toe is se vol Cederboomen, en andere verbrandlijcke Stoffen. Drie Spaensche mijlen van 't uyterste deeses Vulcaens leght 't Vleck Nixapa. Hier siet men 't stuck eens dorren Berghs,genoemd El mal Pays; bestaende uyt Steenen en verbrandede overhoop leggende Aerde; buyten twijffel voortijds van de gedaghte Brandbergh uytgeworpen: 't Welck men daer uyt kan afneemen, dat eenen anderen Vulcaen in 't Dal der Stad S. Jago van verre uytsmijt groote Bergen van Vyer en Steenen. Noch een andere, in Nicaragua uytbarstende, smeet met geweld een Bergh, van boven af tot beneeden toe, op seecker Dal; met verpletteringh van al de daer in woonende Indianen. Uyt de gedaghte Brandbergh ontspringhen seer goede Wateren; welcke by Nixapa een Rivier worden. Onder deselve is oock een Beeck, loopende by naght, tot 's morgens ten seven of aght uyren toe. Dan versincktse dicht by den Bergh van S. Juan. In de Provintie Cholateca is een andere Beeck, welcke vloeyd tot aen den middagh, en dan verdrooghd; t'eenemael verdwijnende. Aen de Voet des Vulcaens is een ronde, seer wijde Put. Voortijdts heeftse, nae alle schijn, oock een Vulkaen geweest, en langh gebrandet. Doch [155] nu springht'er een Fonteyn uyt van seer goed Water. ten gebruyck voor 't Vleck Cuscatan, gelegen aen de kant deeses Puts. Aen de Noordzyde des meergemelden Vulcaens, of Brandberghs, zijn vijf Waterspringen, uytgevende Aluyn en Sulpher. Idem Herrera, dec. 4. lib. 8. cap. 10.

Van olie-fonteinen, ging Polylector voort, heb ik op andere wegen iets gesproken: En van de oliebron omtrent de tijd dat keizer Augustus tot de alleenheerschappij geraakte onverwacht in een waard huis, aan gene zijde van de Tiber uit de aarde ontsprongen en een gehelen dag lang rijk olie opwelde welke tot een rariteit door alle provincies van het rijk verzonden werd, in mijne Kroniek der Kronieken, eerste deel, pagina 60. Enige schrijvers stellen zulks geschied te zijn in de nacht der geboorte van onze zaligmaker Christus. Omtrent tweeduizend scheeden van Edenburg in Schotland is een bron waaruit men druppels olie ziet lekken. Heeft ook zodanige eigenschap dat ze wanneer er niets afgenomen wordt niet vermeerderd; en ofschoon men er veel afneemt niet verminderd. De gedachte druipende vochtigheid of olie is een bijzonder-goed geneesmiddel tegen allerlei slag van schurft. D.T.V Y. Wereld-Spiegel folio 68. Maar vermits juffer Honesta, uit grap, straks geliefde te zeggen indien zich ten dienste en voordeel der geringe lieden in onze landen een oliebron mocht komen op te doen dat men dit vrijwillige geschenk, deze voor niet voortschietende weldaad der natuur door opstelling van schattingen wel gauw duur genoeg zou doen vallen zo komt mij hier iets in gedachte waarvan 't verhaal bij deze gelegenheid niet te onpas kan geoordeeld worden. De vermaarde Athenaeus getuigt dat te Edapsus, niet ver van de oever der zee, begon op te wellen een zeer koel water van een gans anderen aart als men het gewone wateren bevindt. Alle zieke mensen, die ervan dronken worden terstond een grote verlichting gewaar. Ter die oorzaak kwamen menigten van kwalijk-gestelde lieden uit de omgelegenen ook verre landen derwaarts. De hier gestelde stadhouder wilde dit gezond-makend water sparen; vreesde dat door de hoeveelheid der gedurig-aankomende personen de bron wel gauw leeg mocht geschept worden; en beval derhalve dat men, bedrieglijke wijze aan die ander water zou geven. Maar van dat ogenblik af aan verdroogde de fontein gans. De schrijver zegt dat kort tevoren in Troas overvloed van zout werd gevonden dat onverwacht voortkwam. [151]

Lysimachus zette een tol op hetzelfde; en terstond was 't verdwenen. Hij was hierover verwonderd en was niet weinig verbaasden, schafte die aangestelde tol terstond weer af; en straks verscheen 't zout weer gelijk tevoren. Wil gij een voorbeeld wat onze tijd neder komt. 't Is niet lang geleden dat in Duitsland zeker zeer zeldzaam water ontstond tot genezing van velerlei ziektes bij de geneesmeesters voor onheelbare gehouden. Zo gauw men een schatting begon te nemen van diegene die dit hulpmiddel tegen hune kwalen wilden gebruiken verdroogde de bron. Zo gauw die onbillijke tol weer afgeschaft was vloeide dit water opnieuw in overvloed voort, even gelijk tevoren. Camerarii Meditat. Histor. tom. 2. lib. 4. Vliegerii Miscellan. pagina 213. Welke eerst gestelde schrijver daarbij voegt: Ik zou plaats en persoon kunnen noemen daar noch maar kortgeleden dit volgende is voorgevallen: uit een zeer schone ader van de aardbodem kwam onvoorziens op te springen een zeer heilzaam water; zuurachtig van smaak. De gezonde dronken ervan met zeer grote lust. De ongesonde kregen er gezondheid door. De eigenaar van de grond waaruit deze gezonde bron vloeide deed om winst daarvan te mogen trekken die afsluiten; en stelde een prijs op 't water. Van dat ogenblik af verdrooghe de spring; zodat er niet een enige druppel meer uit voort kwam. Doch toen de gierigaard hie over niet weinig in zijn gemoed ontroerd, was de toegang weer vrij had gesteld vloeide het gelijk voorheen. Idem, Camerarius ibid. Men doet daarbij als geen mindere zeldzaamheid 't geen Petrus Quaqueran verhaalt uit 't boek Simplicium van Bensavola, geneesmeester te Ferrare. Op zekere plaats in 't koninkrijk Napels druppelde 't zo genoemde manna overvloedig uit de hemel. De vorst deed de gedachte plaats met een muur omsluite, om de arme lieden te beletten dat ze hetzelfde niet mochten opnemen tot hun gebruik, tenzij ze de van hem daarop gezettende tol betaalden. Straks hield de neerdaling van 't manna op. Hij deed het park weer openen en toen viel 't naar gewoonte. Andermaal deed hij de afsluiting; en andermaal hield ook het druppelen op. Ten derde maal deed men het; en ook ten derde maal gebeurde even hetzelfde. De hemel was gesloten wanneer men 't park voor de geringe manna-zoekers sloot; geopend als weer de toegang aan ieder vrij gelaten werd. [152]

Ik moet, liet Honorius zich horen, mijn penning ook hierbij werpen en verhalen 't geen ik gelezen heb in de kronieck van Vlaanderen, beschreven door Jacob Meyer, lib. 19. In 't jaar 1441 werd Ter Sluis een nooit voorheen in gebruik geweest zijnde schatting gesteld op de mosselen; waarvan de vangst veel arme lieden in de gemelde stad zich geneerden. Terstond worden er geen meer gevonden. Ieder hield dit voor een wonde, en een teken der Goddelijke gramschap. Want zo gauw deze tol afgeschaft was ving men weer mosselen gelijk tevoren. Alle onnodige en drukkende schattingen op de onderdanen gelegd waardoor die worden opgegeten als brood zijn berovingen van de gemeente en gruwelijk voor de Heer onze God. 't Is een duister, lelijk goud wat onder de tranen groeit. Eduard, bijgenaamd confessor, koning van Engeland, deed eens in zijn kamer brengen een groot deel geld verzameld uit de nieuwe van hem opgezette schattingen. Straks zag hij de duivel in een gans afgrijselijke gestalte op dezen geldhoop zitten: Waarover hij zodanig schrok dat hij terstond beval aan ieder 't zijne weer te geven. Zeiler Epistel tom. 1. num. 75 pagina 210., uit Polydori Virgilii Histor. Anglic. Maar vooral is 't een gruwel dat men door tollen voor de arme lieden die het maakt 't geen de natuur ze ten beste, op een ongewone wijze om niet hen aanbied: Of dat men de noodwendige levensmiddelen welke de geringe zo goed moeten gebruiken als de vermogende naar gelijkmatigheid veel meer bezwaard dan de dingen welke alleen de grote gebruiken, hetzij tot lekkernij of overdaad of pracht. Toen de Florentijners voortijds eens noodwendig een schatting moesten opstellen vanwege een ontstane oorlog zo wilden de overheden geenszins de eetwaren bezwaren omdat de arme die zo wel moesten hebben als de rijke. Maar om de last van ieder gelijk te doen dragen zo zetten ze een schatting-geld naar elks vermoogen. Ter dier tijd was 't tien stuyiers van 't honderd. Idem Zeilerus ibid. pagina 212. Vliegeri Miscellan. pagina 140. Doch dit doende zouden wij te ver van de wateren afwijken.

Ik heb, begon Marinus weer, op mijn velerlei tochten verscheidene wateren van een geneesbare kracht aangetroffen. Omtrent een halve mijl weg van't dorp Cinaeatan, gelegen in de West-Indische provincie Chiapa, behoort onder de audiëntie [153] van Guatemala, is een kleine fontein geeft water bijzonder goed tot genezing van alle kwalen waartoe bijtende of brandende artsenijen worden vereist. Maar in tegendeel moeten alle daarvan drinkende beesten en vogels sterven. De Laet Beschrijving van West-Indien, fol. 227. Omtrent de Stad Coxo (anders geheten Zarça of Zarza), gelegen op de koninklijke weg naar Cusco, zijn vele springen van goed, gezond water: Maar vooral is aanmerkelijke de bron in de provincie Caruma; welkers water zo heet is dat geen levendig ding hetzelfde kan verdragen. 't Is ook van een zeer kwade smaak, vermits 't door zwavel-mijnen heen loopt. Evenwel is 't bijzonder goed voor gewonde lieden om daarin te baden tot genezing van hun zeren. Idem de Laet ibid. fol. 314. Bij de stad Toycama, vijftien Spaanse mijlen van Santa Fe (alwaar 't door 't gehele jaar overdag zeer heet is, doch met koele frisse morgenstonden), zijn enige Szwavelachtige springbronnen. De klei van de grond van deze wateren geneest de melaatsheid, schurftheid en diergelijke gebreken; alleen daarop gesmeerd en dan met 't bronwater afgewassen. Idem ibid. fol. 280. Vermits ik hier gewag gemaakt heb van de kleigrond enige fonteinen zo moet ik noch dit daarbij voegen. In de Spaans-West-Indische provincie Los Yzalcos, bij Guacapa, maken de vrouwspersonen zonder enige werktuigen daartoe te gebruiken zeer goede vaten van aarde. In 't water van een beek zet zich zekere stof, rood als Cochenille. Met die verven ze de gedachte vaten. Zij geloven dat het Bolus Armenius is; want als gedronken wordt stopt het de bloedgang en verdrijft andere pestachtige ziekten. Vermoedelijk loopt dit water door enige mijnen van Bolus Armenius. In een andere beek vindt men zeer zwarte aarde waarmee sze bijzonder-schoon zwart weten te verven. Hier zijn ook springen van brandend-hete wateren, verscheiden van kleur en oorsprong. De Indianen noemen deze plaats de hel. 't Water bobbelt op vele manieren wel een boogschot weg uit met een zeer verschillend geluid. Hier komt het drabbig; daar zeer klaar; ginds rood en herwaarts geel tevoorschijn, naar gelegenheid der mijn-stoffen daar 't doorheen loopt. Van de daaruit komende rook ontstaat zeker harsig, kleefachtig goed van allerlei kleuren; wat men zou kunnen gebruiken om mee te schilderen. De [154] Indianen zetten hun potten over deze springen om die te doen koken en de daarin zijnde spijzen gaar te maken door de geweldige hitte. Uit al deze opwellingen komt voort de rivier Calirate, dat is de hete. Als dit water ruim een halve mijl weg door de grond heeft gelopen, van de gedachte plaats der springen af, is 't noch zo heet dat de voeten der paard n zich daarin verzengen. Nader aan 't gebergte zijn noch andere zodanige gaten. Ook ziet men er een steen, vijf Spaanse ellen lang en drie breed, in 't midden gebarsten. Veel rook vliegt er dooruit. Als men er omtrent komt hoort men een verschrikkelijk geluid en bij kwaad weer een zeer vreselijk gedruis; tot meer dan een halve mijl daar vandaan. Herrera Descripcion de las Indias Occidentales, dec. 4. lib. 8 kapittel 9. Bij S. Salvador ziet men een grote vulkaan of brandberg doch die nu geen vuur meer uitgeeft omdat de brandstoffen schijnen verteerd te zijn. Toen het brandde maakte het een mond van meer dan een halve mijl in de rondte, geweldig diep. Eer men beneden komt wordt werd men gewaar twee plaatsen, hebben de gedaante van kalkovens. Uit de onderste ziet men gewoonlijk rook opvliegen; van zo’ n benauwede reuk dat zekere Spanjaard die wat te nabij kwam, daarvan in onmacht neerviel. Van beneden tot boven toe is het vol cederbomen en andere verbrandbare stoffen. Drie Spaansc mijlen van 't uiterste van deze vulkaan ligt 't lek Nixapa. Hier ziet men 't stuk van ees dorre berg, genoemd El mal Pays; bestaat ui stenen en verbrande overhoopliggende aarde; Zonder twijfel voortijds van de gedachte brandberg uitgeworpen: wat men daaruit kan vernemen dat een andere vulkaan in 't dal der stad S. Jago van verre uitsmijt grote bergen van vuur en stenen. Noch een andere die in Nicaragua uitbarst smeet met geweld een berg van boven af tot beneden toe op zeker dal; met verplettering van alle daarin wonende Indianen. Uit de gedachte brandberg ontspringen zeer goede wateren; welke bij Nixapa een rivier worden. Onder die is ook een beek die loopt bij nacht tot 's morgens ten zeven of acht uren toe. Dan verzinkt het dicht bij de berg van S. Juan. In de provincie Cholateca is een andere beek welke vloeit tot aan de middag en dan verdroogt; ten enenmale verdwijnt. Aan de voet des vulkaan is een ronde, zeer wijde put. Voortijds heeft ze naar alle schijn ook een vulkaan geweest en lang gebrand. Doch [155] nu springt er een fontein uit van zeer goed water. Ten gebruik voor 't vlek Cuscatan, gelegen aan de kant van deze put. Aan de Noordzijde de meer gemeld vulkaan of brandberg zijn vijf waterspringen die opgeven aluin en zwavel. Idem Herrera, dec. 4. lib. 8 kapittel 10.

Van veelerley geneesende Wateren, berightede Polylector, heb ick breed genoegh gehandeld in mijne Curieuse Aenmerckingen en andere Wercken. 'k Sal 'er alleen noch by doen 't geen Melchior Blum verhaeld in sijn' Americanische Reisebeschreibungh pag. 212. Hy had elf weecken langh geplaeghd geweest van de derdendaeghsche koorts, eenen goeden dagh tusschen beyden hebbende. Doe gingh hy, met seer groote Dorst, voorby een Fonteyn, of Bron, buytens weghs afleggende; en deed een stercke teugh van dit Water. Van dien tijd af bleef de koorts aghter. Of dit by geval soo gebeurde; dan of in deese Springh sulck een kraght tegens de koorts moght zijn, weet hy niet te verseeckeren, vermits hy noyt yets daer van gehoord had; en dat hy oock, de volgende dagh moetende vertrecken, geen gelegenheyd had, om andere koortsige, van welcke hem doemaels geene voorquaemen, een nieuwe proef te laeten neemen.

Maer, stelde Marinus hier tegen, andere Wateren zijn niet weynigh schaedlijck; waer van wy alreeds eenige Voorbeelden hebben gehoord, en noch seer veele konden verhaeld worden. In Terra Firma is de Rivier Guatapou by de Stad los Reyes. Deselve is seer koud, wijlse koomd afloopen van de Sneeuw-geberghten. Als men van dit Water drinckt, soo veroorsaeckt het Sinckingen en Stoelgangh. Doch hier tegens gebruycken d'Inwooners deeses Gewests seecker slagh van Caneel, tot stof gestooten, en soo met Water ingedroncken. Dit stopt de loop, schoon oock deselve alreeds bloedigh was geworden. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 275.

Petrus Messias (of Mexias) voeghde Polylector hier by, maeckt gewagh van een Fontain in Persien, welckers Water al de geene, die daer van drincken, de tanden doet uytvallen. In mijne Kronijck der Kronijcken, eerste deel, pag. 18., spreeck ick van een Put, ontrent de tijd van Christi geboorte in Friesland geweest; welcke de geene, die van des selven Water droncken, terstond de Scheurbuyck op d'alderellendighste wijs veroorsaeckte. Sulcke Wateren zijn schaedlijck voor de gesondheyd. Andere sijn 't voor de Scheepen, en de daer in zijnde Menschen. Van de West-Indische Stad Popajan af [156] begind tusschen beyde de Cordilleras, of Rijen des hoogen Geberghts, een Dal, hebbende twaelf Spaensche mijlen in de breedte; op sommige plaetsen meer, op andere min: Maer somtijds oock word het soo smal, en sluyt sigh soodanigh toe, met de daer door loopende Rivier, dat men, wegens de nauwte der selve, noch met Barquen, noch op Vlotten, noch door eenige andere middelen, over deese Vloed kan geraecken. Want soo een gantsch snelle loop heeftse hier; daerenboven oock soo veele Wielingen en Draeyingen, dat alles wat 'er op koomd, noodwendigh te grond moet gaen. Pedro de Cieça, perte primera de la Chronica del Peru, cap. 27. Maer vry wonderlijcker is dit; niet in andere Weerelds-deelen, in onbekende Landen, maer in ons Europa, in Portugal, te sien. Vier mijlen van Conimbrica, by de Steeden Cucanthedium en Cadima, is een Fontain, niet dieper als eene voet hooghte; gantsch sandigh en drabbigh, gemeenlijck Tervenca genoemd, wegens de geduerige opsiedingh van Sand en Water; zijnde gantsch heet. Alles wat yemand daer in werpt, werd verslonden; en niemand kan klaer genoegh uytvinden, waer heenen de daer in gesmeeten werdende tacken van boomen mogen blijven. Noch al verder gaet het, dat deese Bron een geheele Boom, met Wortel en Telgen, soo vraetigh inslockt, dat men deselve met geenerley geweld weer daer uyt kan trecken. Binnen weynigh tijds siet men niet 't alderminste meer van Stam of Tacken. Jae, wanneer somtijds by ongeval d'eene voet van eenigh Beest in deese Fontain koomd te geraecken, soo trecktse 't geheele Beest in een korte tijd soodaenigh nae sigh, dat het nauwlijcks door eenige kraght of konst uyt 't geweld deses treckenden Waters kan verlost worden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 12. Devis. 3. cap. 1 §. 1.

Stel, viel Marinus hier in, by dit Wonder in Portugal noch een ander in Spaenje; wel niet van dien selven aert, doch niet minder seldsaem. In 't Aerdsbisdom van Toledo, by Valentiola, is een groote en woeste Vlackte, waer in opweld de Fontain Nava; besproeyende met een seer helder Water, allerwegen met Biesen beset, een groot stuck weghs al de daer gelegene voortreflijcke Hoven. Soo gantsch scherp is 't Water deeser Bron, dat een stuck Vleesch, daer in geworpen zijnde, binnen de tijd van een uyr tot op de Beenderen toe verteerd werd. Evenwel is 't een bysonder-goed middel tegens de Steen in 's menschen Ligchaam. Buyten twijffel treckt deese Bron sijnen oorsprongh uyt den Bergh Sierre Morena, vol Putten van [157] Quicksilver: Doch 't Water, in 't doorloopen door d'Aerde, verbeeterd geworden zijnde, soo veroorsaeckt 't selve in 't drincken aen de Menschen geen schaede. Idem Kircherus ibid. Gelbusii Geographia pag. 212. Rollingius de Elementis pag. 113.

Deesen Bergh, deed Polylector hier by tot naerder verklaeringh, is seer hoogh, en leght bynae midden in Spaenje. Gantsch geen Geboomt wast 'er op. Wegens sijne vael-bruyne Moorsche verwe heeft hy van d'Inwooners deeses Gewests bekoomen de naem van Sierra Morena, dat is, Morenbergh. In den opgangh des selven siet men seer diepe Toegangen. Onder meer andere is by 't Dorp Almadie een groote Spelonck, sigh uytstreckende ter lenghte van bynae vijftigh mijlen. In de selve werd men gewaer veele Putten van een sonderlinge diepte; waer uyt een geweldige meenighte van Quicksilver werd gehaeld.

Wie doch, vraeghde Juffer Honesta, derf sich bemoeyen, of wil sigh onderwinden, in deese schaedlijck-dampige kuylen te gaen, om van daer boven te brengen soo een giftigh goed, wiens uytwaessemingen en dampen doodlijck zijn?

Van velerlei genezende wateren, berichtte Polylector, heb ik breed genoeg gehandeld in mijn Curieuze Aanmerkingen en andere Werken. Ik zal er alleen noch bij doen 't geen Melchior Blum verhaalt in zijn Amerikanische Reisebeschreibung pagina 212. Hij was elf weken lang geplaagd geweest van de derdendaagse koorts en had een goedn dag tussen beiden. Toen ging hij met zeer grote dorst voorbij een fontein of bron die buiten de weg lag; en deed een sterke teug van dit water. Van dien tijd afbleef de koorts achter. Of dit bij geval zo gebeurde; dan of in deze spring zo’ n kracht tegen de koorts mocht zijn, weet hij niet te verzekeren vermits hij nooit iets daarvan gehoord had; en dat hij ook de volgende dag moest vertrekken geen gelegenheid had om andere koortsige, waarvan hem toen geen voorkwamen een nieuwe proef te laten nemen.

Maar, stelde Marinus hiertegen, andere wateren zijn niet weinig schadelijk; waarvan wij alreeds enige voorbeelden hebben gehoord en noch zeer vele konden verhaald worden. In Terra Firma is de rivier Guatapou bij de stad los Reyes. Die is zeer koud omdat ze komt aflopen van de sneeuwbergen. Als men van dit water drinkt zo veroorzaakt het zinkingen en stoelgang. Doch hiertegen gebruiken de inwoners van dit gewest zeker slag van kaneel, tot stof gestoten, en zo met water ingedronken. Dit stopt de loop, ofschoon ook die alreeds bloedig was geworden. De Laet Beschrijving van West-Indien, fol. 275.

Petrus Messias (of Mexias) voegt Polylector hierbij, maakt gewag van een fontein in Perzië wiens water al diegene die daarvan drinken de tanden doet uitvallen. In mijn Kroniek der Kronieken, eerste deel, pagina 18., spreek ik van een put omtrent de tijd van Christus geboorte in Friesland geweest; welke diegene die van dat water dronken terstond de scheurbuik op de aller ellendigste wijze veroorzaakte. Zulke wateren zijn schadelijk voor de gezondheid. Andere zijn 't voor de schepen en de daarin zijnde mensen. Van de West-Indische stad Popajan af [156] begint tussen beide Cordilleras of rijen der hoge bergen een dal, heeft twaalf Spaanse mijlen in de breedte; op sommige plaatsen meer, op andere minder: Maar somtijds ook wordt het zo smal en sliyt zich zodanig toe met de daardoor lopende rivier dat men, vanwege de nauwte ervan noch met barken, noch op vlotten, noch door enige andere middelen over deze vloed kan geraken. Want zo’n gans snelle loop heeft ze hier; daarboven ook zo vele wielingen en draaiingen dat alles wat er op komt noodzakelijk te gronde moet gaan. Pedro de Cieça, perte primera de la Chronica del Peru, kapittel 27. Maar vrij wonderlijker is dit; niet in andere werelddelen in onbekende landen, maar in ons Europa, in Portugal te zien. Vier mijlen van Conimbrica, bij de steden Cucanthedium en Cadima is een fontein, niet dieper dan een voet hoogte; gans zandig en drabbig, gewoonlijk Tervenca genoemd vanwege de gedurige opkoken van zand en water; is gans heet. Alles wat iemand daarin werpt wordt verslonden; en niemand kan duidelijk genoeg uitvinden waarheen de daarin gesmeten wordende takken van bomen mogen blijven. Noch al verder gaat het dat deze bron een gehele boom met wortel en twijgen zo vraatzuchtig inslokt dat men die met geen geweld weer daaruit kan trekken. Binnen weinig tijd ziet men niet 't allerminste meer van stam of takken. Ja, wanneer somtijds bij toeval een voet van enig beest in deze fontein komt te geraken zo trekt ze 't gehele beest in een korte tijd zodanig naar zich dat het nauwelijks door enige kracht of kunst uit 't geweld van dit trekkende water kan verlost worden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 12. Devis. 3. kapittel 1 §. 1.

Stel, viel Marinus hierin, bij dit wonder in Portugal noch een ander in Spanje; wel niet van dezelfde aard, doch niet minder zeldzaam. In 't aartsbisdom van Toledo bij Valentiola is een grote en woeste vlakte waarin opwelt de fontein Nava; besproeit met een zeer helder water allerwegen met biezen bezet, een groot stuk weg alle daar gelegee voortreffelijke hoven. Zo gans scherp is 't water aan deze bron dat een stuk vlees dat, daarin geworpen is binnen de tijd van een uur tot op de beenderen toe verteerd wordt. Evenwel is 't een bijzonder-goed middel tegen de steen in 's mensen lichaam. Zonder twijfel trekt deze bron zijn oorsprong uit de berg Sierre Morena vol putten van [157] kwikzilver: Doch 't water, in 't doorlopen door de aarde verbeterd is geworden zo veroorzaakt hetzelfde in 't drinken aan de mensen geen schade. Idem Kircherus ibid. Gelbusii Geographia pagina 212. Rollingius de Elementis pagina 113.

Deze berg, deed Polylector hierbij tot nader verklaring, is zeer hoog en ligt bijna midden in Spanje. Gans geen geboomte groeit erop. Vanwege zijn vaalbruine Moorsce kleur heeft hij van de inwoners van dit gewest bekomen de naam van Sierra Morena, dat is Morenberg. In de opgang ervan ziet men zeer diepe toegangen. Onder meer andere is bij 't dorp Almadie een grote spelonk die zich uitstrekt ter lengte van bijna vijftig mijlen. In die wordt men gewaar vele putten van een bijzondere diepte; waaruit een geweldige menigte van kwikzilver wordt gehaald.

Eenige Arbeyders, antwoordede Polylector, onderstaen sigh dit te doen, doch alleen voor een korte tijd, tegens de betaelingh van een aenmercklijck-groote Dagh-huer. Maer gemeenlijck werden tot deese gravingh des Quicksilvers veroordeeld de snoodste doodwaerdige Misdaeders, die grouwlijcke Schelmstucken hebben gepleeghd, Met een tsidderend ligchaem, en swaere trecking der Zenuwen, brengense de noch korte tijd haers levens door, en sterven dan seer ellendigh. Kircherus ibid. Vliegerii Miscellan. pag. 127. 'k Heb voorheenen geseghd, dat wy hier niet wilden handelen van Versteenigende en tot Steenmaeckende Wateren; wijl ick in eenige mijner Wercken een genoeghsaem breed beright daer van heb gegeeven. Echter moet ick, als yet aenmercklijcks, 't volgende daer van noch seggen. By Clermont in Franckryck, ontrent d' Abdy in 't Vleck van S. Alyre, vind men de Beeck Tiretaine; voor deesen genoemd Scateon. Sy neemt haeren oorsprongh uyt een levende Springh, welckers Water sigh verhardet, en al stracks by sijnen uytloop tot steen werd; soo dat het een Brugge heeft gemaeckt gehad, waer onder 't Beeckje heenen vloeyde; soodaenigh gesteld, als of dit werck door menschlijcke konst en vlijt waere verright geweest. 't Gedaghte Water over de daer by gelegene Grenslanden schietende [158] en geduerigh in wit-aghtige Steen veranderende, had tsederd eenige jaeren soodaenigh toegenoomen, dat de Brugg' (alreeds de lenghte van aght, de breedte van vier Roeden gekregen hebbende), sigh van tijd tot tijd noch meer aensettende, moest afgebroocken worden. Dit Water is Aluynaghtigh. By deselve Stad zijn twee Baden, genoemd S. Marc. d'eene weld Steenaghtigh, d'andere Sulpheraghtigh Water op. In 't laetstgenoemde kan men geenerley Vleesch gaer koocken, hoe langh men 't oock over een sterck Vyer moght laeten sieden. Doch 'k wil hier alleen nu van 't Steenwater spreecken; 't welck uytvloeyende, noch in verwe noch in smaeck van ander Bronwater t'onderscheyden is. De Beesten, hier door bedroogen werdende, drincken 'er van; maer wel haest stervense. Alsmense dan opend, vind met haere Maegh vol steen: waer in 't ingedronckene Water sigh heeft veranderd. Wanneer hier vreemdelingen koomen, soo neemen d'Inwooners, om aen deselve de seldsaeme eygenschap deeser Fontein te toonen, een Glas, en vullen 't met dit Water; 't welck terstond tot Steen word. Dan breeckense 't gedaghte Glas in stucken; en 't daer in gedaene Water is een Steenklomp; hebbende juyst de vorm van 't Glas, of der Flesch. Sommige, deese ondervindingh gehad hebbende, deeden een Vorm van Pleister maecken, met eenigh daer in gesneeden Beeld. Deselve lietense vol loopen van dit Fontain-water; 't welck versteenighd, en uyt de gedaghte Vaten gedaen zijnde, de juyste gedaente des Beelds vertoonde. Meenighte van Crucifixen heeft men dus vervaerdight. Deeserwijs heeftmen oock van dit Steenwerdend Water gesien een Hond, seer aerdigh, in eygentlijcke gestalte en grootte; even als of hy levendigh waere versteenighd geworden. Deese Beeldgietery valt veel lighter als die van Koper, Yser of Lood. Zeileri Beschrijvingh van Franckrijck, eerste Deel, fol. 8. 9. Derde deel, fol. 65. Rollingius de Elementis, pag. 211. Kircherus, Gelhusius, &c. 'k Sou 'er nu byvoegen eenige Bronnen, welckers Water sigh in Sout veranderd: Maer als wy hier nae sullen handelen van de Zee, en haere southeyd, soo sal 't geleegen komen, hier van te spreecken.

'k Sal hier wat bitters schaffen, boertede Honorius; zijnde yets, 't welck my gedenckt eens geleesen te hebben. Ontrent in 't midden des Eylands Sicilien ontspringhd 't Water Imera, van andere genoemd Himereus, oock Cimera. Selve verdeeld sigh stracks in twee Rivieren; waer van d'eene in de Libysche; d'andere in de [159] Thuscische Zee valt. Deese Vloeden, beyde uyt eenen oorsprongh voortkomende, zijn echter van een seer tegens-een-strijdende smaeck. De geene, die nae 't Noorden loopt, is bitter, en t'eenemael onbequaem om van te drincken. d'andere, nae 't Zuyden vlietende, is seer schoon, en goed tot gebruyck. Pomponius Mela, lib. 2. cap. 12. Solinus, cap. 11. Echter is hier niet verwonderlijcks in; vermits de bittere Vloed de bitterheyd aenneemd in sijnen loop door d'Aerde, wegens d'ontmoetingh van eenige bittere Mijnstoffen. Gelijck dan de groote Rivier Hypanus in Scytia, soo langh hy binnen sijne Grensen blijft, een seer schoon, klaer en gesond Water heeft; maer naederhand soodaenigh verdorven word door d'ongesonde, bittere Bron Exampeus, dat yeder sigh sorghvuldigh waght, daer van te drincken; jae dit schaedlijck water vervloekt. Solinus cap. 24.

Andere, deed Polylector hier by, geven ons dit beright hier van. De Vloed Hypanus koomd uyt Scytia, uyt een groot Meir of Poel. In haere soetheyd looptse voort, soo langh, of verr', als men met een Schip in vijf daegen tijds sou konnen vaeren. Van hier vloeydse noch vier daghreysen tot aen de Zee; maer is nu gantsch suer. Want een suere Springh koomt 'er in; welcke, alhoewel kleyn, deese geheele groote Rivier verderfd. Herodotus lib. 4. cap. 8. Vliegerii Miscellan. pag. 79. Rollingius de Elementis pag. 91.

Sie daer, merckte Juffer Honesta hier op aen, 't Sinnebeeld van de Sonde; die, in de Mensch komende, hoe geringh deselve oock moght geaght worden, hem gantsch verderfd. Een eenige ongehoorsaemheyd heeft 't Beeld Gods in den Mensch uytgewischt, en de geheele Weereld onder den vloeck gebraght. Een weynigh Suerdeessem treckt door 't geheele Deegh, en maeckt alles suer. De boose Weereld is een vergiftige en vergiftigende bittere Bron; welcke veele, die in 't begin al wel scheenen te loopen, wanneerse deselve in haer hert ontfangen, soodaenigh veranderd en besmet, datse eyndlijck een grouwel voor God, een verfoeyingh van alle Vroome worden. Tegelijck oock een Sinnebeeld van ons veranderlijck leven; 't welck noyt, immers seer selden, sonder bitterheyd ter uytgangh koomd. Insonderheyd oock behoord ons dit te leeren, dat wy ons moesten waghten van quaed geselschap; voor argerlijcke Menschen. Desgelijcks, dat wy ons niet moeten toegeeven in eenige kleyn-gewaende Sonde; altijd gedachtigh zijnde d'alreeds bygebraghte woorden Pauli 1 Cor. v. 6. Weet ghy niet, dat een weynigh Suerdeessem 't geheele Deegh suer maeckt [160] d'Oude, hernam Polylector, hebben geschreeven van een Poel by de Trogloditen, welcke yeder dagh en naght tot driemaelen toe de smaeck sijns water veranderde van soet in bitter, en weer van bitter in soet. Petri Messiae Lessen, tweede Boeck, cap. 3. pag. 248. Laet dit zijn 't Sinnebeeld van haest-toornige lieden, welcke dickmael op eenen dagh gram, doch t'elckens weer neer-geset, en bevreedighd worden. Maer schoon deese een seer quaed gebreck hebben, evenwel zijnse noch beeter als de sulcke, die lightlijck sigh vertoornen, en dan haeren toorn langh behouden; jae deselve niet afleggen, voor datse sigh op d'eene of d'andere wijs hebben gewroocken: Toonende alsoo te zijn een bittere Wortel, dragende Alssem en Gal.

Doe ick, begon Honorius weer, in mijne Jeughd door Duytschland reysde, wierd my in 't Hertoghdom Crain getoond seeckere Plaets ('k weet niet, of ick deselve behoor te noemen een Meir, of een Vyver, of een Veld), daer oock de Natuer een seldsaeme Werckingh liet blijcken, tot voordeel der daer ontrent woonende Menschen. Voortijds was deese plaets geheeten 't Lac, of't Meir Luge. Hedensdaeghs werd het genoemd de Cyrcknitzer-Zee, nae 't daer by geleegene Steedeken Cyrcknitz. Yeder jaer bekoomen 'er d'Inwooners Koorn en Visch van. S'is allerweegen van Bergen omringht. De grootte is van anderhalve Duytsche mijl; en de lenghte wat meer als de breedte: De diepte somtijds van aghtthien ellebogen; daerse ondiepst is, van ontrent eene Mans hooghte. Van 't haer omvangende Geberght loopen eenige Rivieren, elck in sijnen Boesem; drie van 't Oosten; vier van 't Suyden. Die de langhste streeck maecken, hebben 't minste Water; 't welck in d'aerde loopt, tot dat eyndlijck al deese Vloeden werden ingeslockt van steenige Kuylen; door de Natuer soodaenigh toegeright, dat men sou meenen, deselve van Menschen-handen uytgehouwen te zijn. Als nu deese hoolen vol zijn geworden, soo datse geen Water meer vatten konnen, werpense, beyde de Vloeden die'er toevallen, en de Wateren welckese alreeds hebben ontfangen, met sulck een geswindheid weer uyt, dat een Man te Paerd, hoe snel hy oock ryden moght, genoegh te doen heeft, om de dood des verdrinckens t'ontvlieden; wanneer deese opwerpingh soo gantsch schielijck uytbarst. Stracks verspreiden sigh deese Vloeden op de gedaghte Landstreeck wel anderhalve mijl; maeckende 't Drooge tot een Meir. Alsse nu een tijd langh dus gestaen hebben, verdwijnense weer soo rasch alsse [161] gekoomen waeren; niet alleen in de gedaghte Hoolen, maer oock in de geheele Aerde deeser plaets; daer in neersackende als door een Seef. d'inwooners, altijd een vlijtigh oogh hier op houdende, stoppen terstond de grootste openingen, en vangen dan een groote meenighte visch; welckese souten, en in de naebuerige Landen verkoopen. 't Meir, aldus droogh geworden zijnde, werd gebruyckt tot Bouwland, en men besaeyd het op de plaetsen, daer 't te vooren niet besaeyd is geweest. Soo bysonder goed is de grond, dat drie Weecken nae d'afloop des Waters in de besaeydt geweest zijnde streecken 't Koorn rijp is, gemaeyd en ingeooghst werd. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 4. cap. 2.

Wie doch, vroeg juffer Honesta, durft zich bemoeien of wil zich onderwinde, in deze schadelijk-dampige kuilen te gaan om van daarboven te brengen zo’n giftig goed wiens uitwaseming en dampen dodelijk zijn?

Enige arbeiders, antwoorde Polylector, onderstaan zich dit te doen, doch alleen voor een korte tijdtegen de betaling van een aanmerkelijke-grote dag-uur. Maar gewoonlijk worden tot deze graven van kwikzilver veroordeeld de snoodste dood waaardige misdadigers die gruwelijkee schelmstukken hebben gepleegd, Met een sidderend lichaam en zware trekking der zenuwen brengen ze de noch korte tijd van hun leven door en sterven dan zeer ellendig. Kircherus ibid. Vliegerii Miscellan. pagina 127. Ik heb voorheenegezegd dat wij hier niet wilden handelen van verstenigende en tot steen make de wateren; omda tik in enige van mijn werken een voldoende breed bericht daarvan heb gegeven. Echter moet ik als iets aanmerkelijk, ‘t volgende daarvan noch zeggen. Bij Clermont in Frankrijk pmtrent de abdij in 't vlek van S. Alyre vindt men de beek Tiretaine; voor deze genoemd Scateon. Zij neemt haar oorsprong uit een levende spring wiens water zich verhardt en al straks bij zijn uitloop tot steen wordt; zodat het een brug heeft gemaakt gehad waaronder 't beekje heenen vloeide; zodanig gesteld alsof dit werk door menselijke kunst en vlijt was verricht geweest. 't Gedachte water dat over de daarbij gelegene grenslanden schiet [158] en gedurig in witachtige steen veranderd heeft sedert enige jaren zodanig toegenomen dat de brug (alreeds de lengte van acht, de breedte van vier roeden gekregen heeft) zich van tijd tot tijd noch meer aanzette en moest afgebroken worden. Dit water is aluinachtig. Bij die stad zijn twee baden, genoemd S. Marc. De ene welt steenachtig, de andere zwavelachtig water op. In 't laatstgenoemde kan men geen vlees gaarkoken, hoe lang men 't ook over een sterk vuur mocht laten zieden. Doch ik wil hier alleen nu van 't steenwater spreken; wat uitvloeit noch in kleur noch in smaak van ander bronwater t' onderscheiden is. De deesten die hierdoor bedrogen worden drinken er an; maar wel gauw sterven ze. Als men ze dan opent vindt met hun maag vol steen: waarin ’t ingedronken water zich heeft veranderd. Wanneer hier vreemdelingen komen zo nemen de inwoners om aan die de zeldzame eigenschap van deze fontein te tonen een glas en vullen 't met dit water; wat terstond tot steen wordt. Dan breken ze 't gedachte glas in stukken; en 't daarin gedane water is een steenklomp; heeft juist de vorm van 't glas of de fles. Sommige, die deze ondervinding gehad hebben deden een vorm van pleister maken met enig daarin gesneden beeld. Die lieten ze vol lopen van dit fonteinwater; wat verstenigde en toen het uit de gedachte vaten gedaan was het de juiste gedaante van het beeld vertoonde. Menigte van Crucifixen heeft men aldus vervaardigd. ``op deze wijze heeftmen ook van dit steen wordend water gezien een hond, zeer aardig in eigenlijke gestalte en grootte; even als f hij levend was versteend geworden. Deze beeldgieterij valt veel lichter dan die van koper, ijzer of lood. Zeileri Beschrijving van Frankrijk, eerste Deel, folio 8. 9. Derde deel, folio 65. Rollingius de Elementis, pagina 211. Kircherus, Gelhusius, &c. Ik zou er nu bijvoegen enige bronnen wiens water zich in zout verandert: Maar als wij hierna zullen handelen van de zee en zijn zoutheid, zo zal 't gelegen komen hiervan te spreken.

Ik zal hier wat bitters verchaffen, grapte Honorius; is iets wat mij gedenkt eens gelezen te hebben. Omtrent in 't midden de eiland Sicilie ontspringt 't water Imera, van andere genoemd Himereus, ook Cimera. Zelf verdeelt het zich straks in twee rivieren; waarvan de ene in Libië; de andere in de [159] Toscaanse zee valt. Deze vloeden, die beide uit een oorsprong voortkome, zijn echter van een zeer tegenstrijdende smaak. Diegene die naar 't Noorden loopt is bitter en ten enenmale onbekwaam om van te drinken. De andere die naar 't Zuiden vliedt is zeer schoon en goed tot gebruik. Pomponius Mela, lib. 2. kapittel 12. Solinus, kapittel 11. Echter is hier niet verwonderlijks in; vermits de bittere vloed de bitterheid aanneemt in zijn loop door de aarde, vanwege de ontmoeting van enige bittere mijn stoffen. Gelijk dan de grote rivier Hypanus in Scythië, zo lang hij binnen zijn grenzen blijft een zeer schoon, klaar en gezond water heeft; maar naderhand zodanig verdorven wordt door de ongezonde bittere bron Exampeus dat ieder zich zorgvuldig wacht daarvan te drinken; ja, dit schadelijk water vervloekt. Solinus kapittel 24.

Andere, deed Polylector hierbij, geven ons dit bericht hiervan. De vloed Hypanus komt uit Scythië, uit een groot meer of poel. In zijn zoetheid loop ze voort zo lang of ver als men met een schip in vijf dagen tijd zou kunnen varen. Van hier vloit ze noch vier dagreizen tot aan de zee; maar is nu gans zuur. Want een zure soring komt erin; welke, alhoewel klein, deze gehele grote rivier verderft. Herodotus lib. 4 kapittel 8. Vliegerii Miscellan. pagina 79. Rollingius de Elementis pagina 91.

Zie daar, merkte juffer Honesta hierop aan, 't zinnebeeld van de zonde; die in de mens komt hoe gering die ook mocht geacht worden hem gans verderfd. Een enige ongehoorzaamheid heeft 't beeld Gods in de mens uitgewist en de gehele wereld onder dn vloek gebracht. Een weinig zuurdesem trekt door 't gehele deeg en maakt alles zuur. De boze wereld is een vergiftige en vergiftigende bittere bron; welke vele die in 't begin al goed schenen te lopen, wanneer ze die in hun hart ontvangen zodanig veranderd en besmet dat ze eindelijk een gruwel voor God, een verfoeiing van alle vromen worden. Tegelijk ook een zinnebeeld van ons veranderlijk leven; wat nooit, immers zeer zelden, zonder bitterheid ter uitgang komt. Vooral ook behoort ons dit te leren dat wij ons moesten wachten van kwaad gezelschap; voor ergerlijke mensen. Desgelijks dat wij ons niet moeten toegeven in enige klein-gewaande zonde; altijd gedachtig zijn de alreeds bijgebrachte woorden Paulus 1 Corinthiërs 5; 6. Weet gij niet dat een weinig zuurdesem 't gehele deeg zuur maakt. [160] De oude, hernam Polylector, hebben geschreven van een poel bij de Trogloditen, welke ieder dag en nacht tot driemaal toe de smaak van zijn water veranderde van zoet in bitter en weer van bitter in zoet. Petri Messiae Lessen, tweede Boek, kapittel 3 pagina 248. Laat dit zijn 't zinnebeeld van gauw-toornige lieden welke vaak op een dag gram, doch telkens weer neer-gezet en bevredigd worden. Maar ofschoon deze een zeer kwaad gebrek hebben, evenwel zijn ze noch beter dan de zulke die licht zich vertoornen en dan hun toorn lang behouden; ja, die niet afleggen voordat ze zich op de ene of de andere wijze hebben gewroken: Tonen alzo te zijn een bittere wortel die draagt alsem en gal.

Toen ik, begon Honorius weer, in mijn jeugd door Duitsland reisde wordt mij in 't hertogdom Crain getoond zekere plaats (ik weet niet of ik die behoor te noemen een meer of een vijver of een veld), daar ook de natuur een zeldzame werking liet blijken tot voordeel der daar omtrent wonende mensen. Voortijds was deze plaats geheten 't Lac of 't meer Luge. Hedendaags wordt het genoemd de Cyrcknitzer-Zee naar 't daarbij gelegen stadje Cyrcknitz. Ieder jaar bekomen er de inwoners koren en vis van. Het is allerwegen van bergen omringd. De grootte is van anderhalve Duitse mijl; en de lenghte wat meer dan de breedte: De diepte somtijds van achthien ellenbogen; daar ze ondiepst is van omtrent een mannen hoogte. Van 't haar omvangende gebergte lopen enige rivieren, elk in zijn boezem; drie van 't Oosten; vier van 't Zuiden. Die de langste streek maken hebben 't minste water; wat in de aarde loopt totdat eindelijk al deze vloeden worden ingeslokt van stenige kuilen; door de natuur zodanig uitgericht dat men zou menen die van mensenhanden uitgehouwen te zijn. Als nu deze holen vol zijn geworden zodat ze geen water meer vatten kunnen werpen ze beide de vloeden die er toevallen en de wateren die ze alreeds hebben ontvangen met zo’ n gezwindheid weer uit dat een man te paard, hoe snel hij ook rijden mocht, genoeg te doen heeft om de dood der verdrinken te ontvlieden; wanneer deze opwerping zo gans schielijk uitbarst. Straks verspreiden zich deze vloeden op de gedachte landstreek wel anderhalve mijl; maken de 't droge tot een meer. Als ze nu een tijd lang dus gestaan hebben verdwijnen ze weer zo ras als ze [161] gekomen waren; niet alleen in de gedachte holen, maar ook in de geheele aarde van deze plaats; daarin neerszakken als door een zeef. De inwoners die altijd een vlijtig oog hierop houden stoppen terstond de grootste openingen en vangen dan een grote menigte vis; die ze zouten en in de naburige landen verkopen. ’t Meer dat aldus droog geworden is wordt gebruikt tot bouwland en men bezaaitd het op de plaatsen daar 't tevoren niet bezaaid is geweest. Zo bijzonder goed is de grond dat drie weken na de afloop der water in de bezaaid geweest zijnde streken 't koren rijp is, gemaaid en geoogst wordt. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 4 kapittel 2.

Een diergelijcke seldsaemheyd, seyde Polylector, verneemd men niet verr' van Rosla, gelegen in Gulden-Aw, by 't Dorp Anghstdorf. Onverwaght springhd hier uyt een Steenklip Water in groote meenighte.'t Welck in aller haest een daer by leggend Veld overstroomd. Eenige Weecken daer op gestaen hebbende, verdwijnd het gantsch schielijck weer; aghterlaetende een seer groote veelheyd der schoonste Visch-soorten; insonderheyd Karpers, weegende eenige ponden. Geen Mensch is bekend, waerse van daen moogen koomen. Nae deese afloop des Waters besaeyd men 't land; 't welck dan gantsch weelderigh Gewas voortbrenghd. In 't jaer 1646. stond 'er Haver op, van een ongemeene hooghte. My gedenckt, in eene mijner Wercken wat breeder hier van te hebben gehandeld. Ondertusschen evenwel siet men dit Natuerwonder hier niet yeder jaer, gelijck in 't Hertoghdom Crain op de gehoorde wijs geschied; maer alleen t'elckens om 't sesde, of 't aghtste. Zeileri epist. tom. 2. num. 551. pag. 871. In 't Graefschap Burgundien, tusschen Nozoreth en Riparia, in Bonvalle, is een Vischrijck Meir, 't welck in yeder sevende jaer eenige weecken aghter malkander gantsch droogh staet. Daer nae weer seven jaeren langh een Water-volle Poel is. Idem Zeilerus ibid. tom. 1. Epist. 79. pag. 225. Oock verhaeld men, dat in West-Indien een Beeck loopt, die in elcke sevende Maend seven daegen langh sonder eenigh Water en gantsch droogh staet. Rollingius de Elementis pag. 117. Vliegerii Miscellan. pag. 213.

't Is dan, merckte Honorius hier op aen, niet ongelooflijck, 't geen wy by eenige oude Schrijvers vinden; te weeten, dat in Judea een Vloed is (of geweest is; want Rivieren, Meiren, Fonteinen, e.s.v., vergaen wel geheel, of verliesen haere voorige eygenschap), welcke op yeder Sabbath (sevende dagh, anders geseghd [162] Saturdagh) verdrooghde. Josephus geeft 'er ons dit beright van: Doe Titus Vespasianus, nae Jerusalems veroveringh en verwoestingh, eenige tijd te Berytum had stil gelegen, vertrock hy van hier, door de voornaemste Steeden van Syrien; heerlijcke Schouwspeelen daer aenstellende; in welcke hy meenighte van gevangene Jooden deed om 't leven brengen, tot vergrootingh en uytbreydingh haerer ellende. In deese Reysen ontmoetede hy een Rivier, aller aenmerckingh waerdigh. Deese vloeyd ontrent in 't midden tusschen Arcas en Raphaneas, twee Steeden, leggende in 't Rijck van Agrippa. Een sonderlingh Wonder heeftse in sigh. Want onaengesien sy seer snel in't vloeyen, en Waterrijck genoegh is, soo verdwijndse echter t'eenemael op den sesden dagh, en laet een drooge grond sien. Op den sevenden vertoond se sigh weer gelijck te vooren, even als of'er geen veranderingh aen geschied waere. Deese orde, gelijck gewisselijck bevonden is, houdse geduerigh: Waerom sy oock de Sabbath-vloed werd geheeten, nae de heylige sevende dagh der Joden. Josephus de bell. Iud. lib. 7. cap. 13. Aenmercklijck is oock 't geen de selve Schrijver anderweegen verhaeld; doch veel meer staet te houden voor een sonderlingh werck des Godlijcken oordeels tegens de Joden, om de Romeynen geen verhinderingh te doen hebben aen der selver uytroeyingh, als voor een ordentlijck Natuerwonder. Eer Titus noch voor Jerusalem quam, waren Siloa, en de Fonteyen buyten dese Stad, t'eenemael verdrooghd. Maer stracks nae de Belegeringh wierdense soo overvloedigh vol, dat de Belegeraers noch voor haer selven, noch voor haer Vee, noch voor de Hoven, water gebreck hadden. Idem ibid. lib. 5. cap. 26.

In Terra Firma, begon Marinus weer, ontrent twintigh Spaensche mijlen van de Stad Los Reyes, siet men verscheydene Water-Putten; en onder deselve drie groote, leggende in een Driehoeck, tusschen seeckere Steenklippen. d'Indianen houden voor t'eenemael gewis, dat in eene der selve sigh een geweldigh-groote Slangh ophoud, welcke veele menschen heeft verslonden. De Spaenjaerden hebben groote vlijt aengewend, om deselve nae te spooren: Meenden eenige haerer voetstappen gewaer te zijn geworden: Hoorden oock een seer groot gedruys in 't Water, doch konden de Slangh niet te sien koomen. De Wilde echter houden 't voor soo gantsch seecker, dat niemand van haer daer ontrent derf woonen. In sommige andere daer by zijnde Putten vind men een slagh van Peck, of Teer; soo [163] gantsch kleefachtigh van aert, dat een Vogel, hoe groot hy oock zijn moght, daer aen vast blijft hangen. Herrera, dec. 8. lib. 7. cap. 13. By Santa Fé de Bogata, in Nieuw-Granada, zijn eenige Springen van sout Water; welcke, over 't kruyd der Velden heenen vloeyende, daer op laeten blijven seecker Hars, gelijck als Peck. d'Inwooners besmeeren 'er haere Canoes, of Schuytjens, meê. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 280. In Peru loopt in de Zee een Hoofd; van de Spaenjaerden genoemd Desta Helena. In 't selve zijn seeckere Gangen, of Aderen, van een kleyaghtige Stof; bynae Peck of Teer schijnende; waer voor men 't oock, by gebreck van deese dingen, sou konnen gebruycken. Conquest van Indien, of Historie van Peru, pag. 5. Terwijl ick my te Zante bevond (een Stad en Eyland, voortijds in 't Griecksch Zacynthus geheeten) braght men my eens aen seeckere plaets van 't selve, daer d'Aerde onder onse voeten beefde. 't Geheym hier van bestaet in de Peck-Wel, opkoomende nevens een klaer en helder Water uyt 't Ingewand der Aerde.'t Peck, vermits 't swaer is, blijft op de grond. Als men 'er dan een deel van uytneemd, soo valt altijds yets daer van op d'aerde neer, met welcke het gelijck als eene Schors werd; terwijl 't onderste door 't Bronwater werd uytgehoold. Wanneer men nu daer over gaet, soo bemerckt men, dat deese Aerde tsidderd en wijckt, gelijck als wanneer men treed op een Planck die niet seer sterck is. d'Inwooners hebben hier ontrent een belagchlijcke Inbeeldingh opgevat. Sy geloven, wanneer yemand hier te hard op d'aerde springhd, dat daer door een Aerdbevingh in dit geheele Eyland werd verweckt. Sy doen 'er by, dat nae d'Aerdschuddingh hoe langer hoe meer Peck op-weld; insonderheyd als 'er een Suyd-weste Wind waeyd. Jaerlijcks bekoomd men van dit Peck omtrent honderd Vaten (of Vaetjens); 't welck boven alle ander seer goed is, om de Scheepen daer meê te pecken, als 'er Smeer onder gemengd werd. Deese Bron is by de twee honderd schreeden van de Zee afgelegen; dight by een Eyland, genoemd Marathenisi, of Venckel-Eyland, wijl hier seer veel wilde Venckel wast. Spon Italianische, Dalmatische, Griechische und Orientalische Reisebeschreibung, ander buch, fol. 32.

Sulck een Peckaghtige Stof, deed Polylector hier by, vind men oock in de Doode Zee; voortijds geweest een voortreflijck-goede Landstreeck; lustigh, als een Hof des Heeren, eer de Heere Sodom en Gomorra had verdelghd; wordende om en om bevoghtighd [164] van de Jordaen, Genes. xiii. 10. Welcke Rivier oock nog heden in dit afgrijslijck Meir loopt. Hoedanigh Keyser Flavius Vespasianus 't selve besoght, en nauwkeurigh ondersoght heeft, heb ick verhaeld in mijne Kronijck der Kronijcken, eerste deel, pag. 212. Hoe Frantz Ferdinand van Troilo de gedaghte Doode Zee noch onlanghs besightighde, en bevond, in mijne groote Historische Rariteit-kamer, derde deel, pag. 34. Waerlijck worden'er wonderlijcke dingen van verteld.

Een diergelijke zeldzaamheid, zei Polylector, verneemt men niet ver van Rosla, gelegen in Gulden-Aw, bij 't dorp Anghstdorf. Onverwacht springt hieruit een steenklip water in grote menigte wat in aller haast een daarbij liggend veld overstroomt. Als het enige weken daarop gestaan heeft verdwijnt het gans schielijk weer; achterlaat een zeer grote hoeveelheid der schoonste vis-soorten; vooral karpers die wegen enige ponden. Geen mens is bekend waar ze vandaan mogen komen. Na deze afloop n water bezaait men 't land; wat dan gans weelderig gewas voortbrengt. In 't jaar 1646 stond er haver op van een ongemene hoogte. Mij gedenkt in een van mijn werken wat breder hiervan te hebben gehandeld. Ondertussen evenwel ziet men dit natuurwonder hier niet ieder jaar, gelijk in 't hertogdom Crain op de gehoorde wijze geschiedt; maar alleen telkens om ’t zesde of 't achtste. Zeileri epist. tom. 2. num. 551 pagina 871. In 't graafschap Bourgondië tussen Nozoreth en Riparia in Bonvalle is een visrijk meer wat in ieder zevende jaar enige weken achter elkaar gans droog staat. Daarna weer zeven jaren lang een water-volle poel is. Idem Zeilerus ibid. tom. 1. Epistel. 79 pagina 225. Ook verhaalt men dat in West-Indien een beek loopt die in elke zevende maand zeven dagen lang zonder enig water en gans droog staat. Rollingius de Elementis pagina 117. Vliegerii Miscellan. pagina 213.

't Is dan, merkte Honorius hierop aan niet ongelooflijk 't geen wij bij enige oude schrijvers vinden; te weten dat in Judea een vloed is (of geweest is; want rivieren, meren, fonteinen, e.d., vergaan wel geheel, of verliezen hun vorige eigenschap) welke op ieder sabbat (zevende dag, anders gezegd [162] zaterdag) verdroogt. Josephus geeft er ons dit bericht van: Toen Titus Vespus na Jeruzalem verovering en verwoesting enige tijd te Beiroet had stilgelegen vertrok hij van hier door de voornaamste steden van Syrin; heerlijke schouwspelen daar stellende; waarin hij menigte van gevangene Joden om ’t leven liet brengen tot vergroting en uitbreiding van hun ellende. In deze reizen ontmoette hij een rivier die alle aanmerking waardig is. Deze vloeit omtrent in 't midden tussen Arcas en Raphaneas, twee steden die liggen in 't rijk van Agrippa. Een zonderling wonder heeft ze in zich. Want zonder aan te zien zij zeer snel in't vloeien en waterrijk genoeg is zo verdwijnt ze echter ten enenmale op de zesde dag en laat een droge grond zien. Op de zevende vertoont ze zich weer gelijk tevoren, even alsof er geen verandering aan geschied was. Deze orde, gelijk zeker bevonden is, houdt ze gedurig: waarom zij ook de sabbat-vloed wordt geheten naar de heilige zevende dag der Joden. Josephus de bell. Iud. lib. 7 kapittel 13. Aanmerkelijk is ook 't geen die schrijver andere wegen verhaalt; doch veel meer staet te houden voor een zonderling werk der Goddelijke oordeel tegen de Joden om de Romeinen geen verhindering te doen hebben aan hun uitroeing als voor een ordenlijk natuurwonder. Eer Titus noch voor Jeruzalem kwam waren Silo en de fonteyen buiten deze stad ten enenmale verdroogd. Maar straks na de belegering worden ze zo overvloedig vol dat de belegeraars noch voor zichzelf, noch voor hun vee, noch voor de hoven watergebrek hadden. Idem ibid. lib. 5 kapittel 26.

In Terra Firma, begon Marinus weer, omtrent twintig Spaanse mijlen van de stad Los Reyes ziet men verscheidene waterputten; en onder die drie grote, liggen in een driehoeck tussen zekere steenklippen. De Indianen houden voor ten enenmale gewis dat in ene ervan zich een geweldig-grote slang ophoudt welke vele mensen heeft verslonden. De Spanjaarden hebben grote vlijt aangewend om die na te sporen: Meenden enige van zijn voetstappen gewaar te zijn geworden: Hoorden ook een zeer groot gedruis in 't water, doch konden de slang niet te zien komen. De wilden echter houden 't voor zo gans zeker dat niemand van hen daar omtrent durft te wonen. In sommige andere daarbij zijnde putten vindt men een slag van pek of teer; zo [163] gans kleefachtig van aard dat een vogel, hoe groot hij ook zijn mocht, daaraan vast blijft hangen. Herrera, dec. 8. lib. 7 kapittel 13. Bij Santa Fé de Bogata in Nieuw-Granada, zijn enige springen van zout water; welke over 't kruid der velden henen vloeien daarop laten blijven zeker hars gelijk als pek. De inwoners besmeren er hun kano’ s of schuitjes mee. De Laet Beschrijving van West-Indien, folio 280. In Peru loopt in de zee een hoofd; van de Spanjaarden genoemd Desta Helena. In hetzelfde zijn zekere gangen of aderen van een kleiachtige stof; dat bijna pek of teer schijt; waarvoor men 't ook, bij gebrek van deze dingen zou kunnen gebruiken. Conquest van Indien of Historie van Peru pagina 5. Toen ik mij te Zante bevond (een stad en eiland voortijds in 't Grieks Zacynthus geheten) bracht men mij eens aan zekere plaats van hetzelfde daar de aaarde onder onze voeten beefde. 't Geheim hiervan bestaat in de pek-wel dat opkomt nevens een klaar en helder water uit 't ingewand der aarde. ‘t Peck, vermits 't zwaar is, blijft op de grond. Als men er dan een deel van uitneemt zo valt altijds iets daarvan op de aarde neer waarmee het gelijk als een schors wordt; te meer omdat het onderste door 't bronwater wordt uitgeoold. Wanneer men nu daarover gaat zo bemerkt men dat deze sarde sidderd en wijkt gelijk als wanneer men treedt op een plank die niet zeer sterk is. De inwoners hebben hier omtrent een belachlijke inbeelding opgevat. Zij geloven wanneer iemand hier te hard op de aarde springt dat daardoor een aardbeving in dit gehele eiland wordt verwekt. Zij doen erbij, dat na de aardschudding hoe langer hoe meer pek op-welt; vooral als er een Zuidwestenwind waait. Jaarlijks bekomt men van dit pek omtrent honderd vaten (of vaatjes); wat boven alle ander zeer goed is om de schepen daarmee te pekken, als er smeer onder gemengd wordt. Deze bron is bij de tweehonderd schreden van de zee afgelegen; dicht bij een eiland genoemd Marathenis, of venkel-eiland omdat hier zeer veel wilde venkel groeit. Spon Italiaanse, Dalmatische, Griekse und Oriëntaalse Reisebeschreibung, ander buch, folio 32.

Zo’ n pekachtige stof, deed Polylector hierbij, vindt men ook in de Dode Zee; voortijds geweest een voortreffelijke-goede landstreek; lustig als een hof der Heren eer de Heer Sodom en Gomorra had verdelgd; wordt om en om bevochtigd [164] van de Jordaan, Genesis 13; 10. Welke rivier ook nog heden in dit afgrijselijk meer loopt. Hoedanig keizer Flavius Vespasianus hetzelfde bezocht en nauwkeurig onderzocht heeft heb ik verhaald in mijne Kroniek der Kronieken eerste deel, pagina 212. Hoe Frantz Ferdinand van Troilo de gedachte Dode Zee noch onlangs bezichtigde en bevond in mijn grote Historische Rariteit-kamer, derde deel pagina 34. Waarlijk worden er wonderlijke dingen van verteld.

'k Sal u dan oock seggen, liet Marinus sigh hooren, wat my hier van bewust is uyt eygener ondervindingh. Eens in 't jaer gaet een geheele Caravane, of groot geselschap van Christen Pelgrims uyt allerley Gewesten des Werelds, onder 't Geleyde van een Sangiac, uyt Jerusalem nae de Jordaen. 'k Vervoeghde my onder deesen hoop; treckende dus met haer over Geberghten en door Daelen heenen. Wy waren doemaels ruym tweeduysend in getal, soo Mannen als Vrouwen, van allerley Land-aert. Sommige gingen te voet; andere saeten op Paerden of Esels. 's Avonds hielden wy stil by een Mosquee, of Turcksche Kerck, staende op den Top eens Berghs; soo hoogh, dat men de Doode Zee van daer af vlack en klaerlijck kan sien, wijlse niet verr' van dit Gebouw af leght; alleen door een lustige ruyme Vlackte daer van gescheyden zijnde. Hier versleeten wy een gedeelte der Naght, onder d'opene lught, op 't groene Kruyd; verwaghtende d'opkoomst van de Maen, om bequaemlijck te konnen reysen. Soo haest se haer light gaf, vervolghden wy onsen wegh, met sulck een geswindheyd, dat d'arme Voetgangers, schoon wy haer somtijds wat inwaghteden, ons niet konden volgen. Twee of drie der selve stierven onderweegen; 't sy door vermoeydheyd; 't sy om datse alreeds te voren sieck, immers onpasselijck, waren geweest. Wy trocken ter sijden de Doode Zee heenen, over seeckere Vlackte, een stuck weghs daer van af leggende; soo dat ick dit Meir maer alleen van verre kon sien. In de gedaghte Vlackte vond ick veele Steenen; oock kluyten van leemaghtige Aerde; waer van dit Land vol is, en door de Doode Zee werden voortgebraght. Voor ditmael wist ick geen verder bescheyd daer van, uyt eygene ondervindingh. Della Valle Reysen, eerste deel cap. 37. pag. 175. 177. Geerne had ick dit seldsaeme Meir besightighd, doch de Turcken, onse Begeleyders, wilden doemaels daer toe niet verstaen. Maer de geene, welcke daer by geweest waeren, seyden my, dat 't Water seer helder [165] doch uytsteeckend sout is. Dat men oock op eenige plaetsen blinckend Sout vind, even als Krystal. Dat op dit Water alle menschen drijven, schoonse noch handen noch voeten verroeren, om sigh door swemmen te behelpen: Doch dat 'er niet anders opdrijft, als 't geen leven heeft; waer tegens alle doode dingen te grond gaen. Dat een brandende Kaers daer op boven swemd, doch uytgebluscht zijnde; stracks sinckt. Dat in deese Zee geen Visch werd gevonden, ter oorsaeck van d'al te groote southeyd des Waters; sijnde soo fel, dat het in de mond brand. Dat de Visschen uyt de Jordaen daer ontrent of by komende, terstond weer te rugge keeren; de geene, die door de snelheyd des Strooms daer in geraecken, daedlijck sterven. In drie Fransche mijlen rondom dit Meir werd d'Aerdbodem niet bebouwd; welcke wit, met Sout en Asch vermenghd is. Seer veel Joden-lijm werd 'er uyt getrocken. Reysen van de Heer Thevenot, eerste Deel, Boeck 2. cap. 34. pag. 326. De Valley nae Jericho is, ter wijte van eenige mijlen weeghs, gantsch dorr' en droogh; sonder gras of eenige andere groente. De Geberghten, soo ter reghter als ter lincker zijde, zijn t'eenemael onvrughtbaer, woest, en dorr'. Niemand woond hier: Niemand kan 'er oock woonen, gelijck ick, niet sonder gevoelen en weeckmoedigheyd, genoegh gesien heb. Deese Doode Zee brenghd geenerley Gedierte noch Visch voort. Geene konnen 'er oock levendigh blijven. Als ick naederhand deese Poel wat eygentlijcker aenmerckte, heb ick aen den oever niet 't minste Beestje of Vischje konnen gewaer worden. Men siet 'er niet eenigh Zee-schelpje. De Grond is gantsch swart. 't Water, gelijck ick alreeds geseghd heb, is uytneemend sout. 'k Heb 'er evenwel geen stanck aen geroocken. In mijnen tijd wierd te Jerusalem geen ander Sout gebruyckt, als 't geen van deese Roode Zee koomd; vermits 't seer goed, en soo wit als Sneeuw is. Sommige verhaelen, dat men voor deesen hier heeft gesien eenige Puynhoopen van vervallene Steeden en Huysen: Doch ick kon'er niets met allen van gewaer worden. Alleenlijck sagh ick een kleyn Eylandeken; sonder te weeten, of'er eene der versonckene Steeden op gestaen heeft, of niet. Eenige van die by my waeren meenden stucken van gebroockene mueren onder 't Water te sien; en vermoededen, dat het de Stad Zeboim wel moght geweest zijn: Doch noch ick, noch verscheydene andere, saegen yets hier van. F. Antonius Gonzales, Jerusalemsche Reys, eerste Deel, pag. 584. De Rivier de Jordaen, schietende [166] door de Vlackte van Jericho, een weynigh beneden daer deese Stad heeft gestaen, werd eyndlijck verslonden van dit vervloeckte Meir Asphaltites; soo genoemd weegens 't Bitumen, of 't Peckigh Hars, van 't selve opgeworpen wordende. De naem van de Doode Zee heeft het bekoomen, of om dat 'er niet levendighs in kan zijn; of om de swaerte deeses Waters, 't welck nauwlijcks door eenige Wind kan bewogen werden. De southeyd van 't selve is boven maeten strengh. 't Heeft geenen uytgangh. En schoon de Jordaen sigh geduerigh daer in ontlastet, soo werd het echter noyt hooger. Van d'oorsaeck deeser niet-vermeerderingh konnen wy hier nae spreecken. Werd omringhd van een onvrughtbaere Woestheyd, tot een altijd duerend vreeslijck gedenckteecken des Godlijcken Oordeels. Aen de Voet van 't daer aengrensende Geberght leggen seeckere swaere Steenen, brandende als Smits-koolen. De Pelgrims maecken'er Vyer van. Evenwel verminderense door 't branden niet; maer worden alleen lighter en witter. Sandys Voyagie, pag. 121.

Even 't selve, viel Polylector hier in, getuyghd oock de gemelde Frantz Ferdinand van Troilo; doch hy geeft 'er wat breeder beright van; seggende: Dat hy, deese Poel vry verr' ten Noorden, Westen en Oosten omgereeden hebbende, ontrent een Steenworp van 't Land af heeft sien staen een overgebleven stuck eener Muer; misschien van de Stad Sodom; bynae vijfthien vademen langh; t'eenemael swart en verbrand. Veellight hebt ghy soo verr' niet geweest, en derhalven dit Muer-stuck niet konnen sien. Vermits 't Meir ter dier plaets niet diep is, soo reed hy, nevens eenige andere, daer in, en brack 'er eenige Steenen af, ter gedaghtenis. Als deselve in 't Vyer werden geleght, soo brandense. Alleenlijck maer over een kaers gehouden, soo ontvonckense, en glimmen gelijck gloeyende koolen: Doch geven een seer leelijcke Damp en Stanck van sigh; afschouwlijck als die van Peck, of Swavel. Ja selfs, men werd 'er een seer boose reuck aen gewaer, wanneer mense sleghts tusschen de handen wrijfd. Hy doet 'er by, dat den oever nae 't Noorden wit-sandigh is; doch dat men onder dit Sand, ter diepte van 't vierde deel eener el, een kool-swarte, taeye, qualijckrieckende Stof vind; daer men lightlijck invallen, jae wel geheel in versincken kan. Dat nae 't Westen, de breedte eener mijl weghs van 't Water af, geen Sand, maer enckel Asch word vernoomen; soo dat men, te Paerd sittende, tot over de beenen toe daer in neerwaerts schiet, met seer groot levensgevaer. [167] Dit ben ick, vervolghde Marinus, niet weynigh gewaer geworden, als ick eens volkoomentlijcker deese Doode Zee besightighde: Genoemd Doode, om dat 'er, gelijck alreeds geseght is, niet levendighs in dueren kan; maer insonderheyd, om datse van haer selven onbeweeghlijck is; en dan noch, om dat alle daer overvliegende Vogelen stracks dood ter neer vallen: Zee, om datse sout is. Wederom Lacus, of't Meir Asphaltites, wegens een daer van koomend taey Slijm, genoemd Bitumen Asphaltum. Doe ick, in 't geselschap waer in ick my bevond, aen de kust van dit Sodoms-Meir quam, hadden wy 't soo quaed, wegens de voose, diepe, sandige grond, dat d'Esels ons niet daer door konden brengen. Wy moesten afsitten; wroetelende door 't gedaghte Sand (waer onder de stracks-gemelde taeye of oock Asch-aghtige Stof sit), somtijds tot ons midden, jae wel tot over hoofd en ooren, daer in sinckende. Vermits ick sterck van ligchaem was, soo quam ick 'er noch alderbest door; dickmael oock een goeden dienst doende aen de geene, welcke bynae onder 't Sand begraeven laegen, en versmoorden. Van mijn gantsche leven heb ick my soo vermoeyd niet bevonden, als in dien naght. Eyndlijck quaemen wy aen den oever deeser Doode Zee. Geduerigh smoockt het hier; waer uyt vuyle Dampen ontstaen: Welcke al de Velden, eenige mijlen daer rondom heenen, verderven; deselve verdord, verdrooghd, en onvrughtbaer maeckende. Sommige meenen, deesen Roock te sijn de Damp van de Jordaen, welcke in dit Meir loopt. Vermits nu de Natuer deeses helderen Jordaens-waters gantsch strijdigh is met die van dien stinckenden Poel, soo konnen deese beyde sigh niet t'saemen voegen, sonder sulck een Damp van sigh te geven. 't Ligchaem deeser Doode Zee echter, streckende reght nae 't Zuyd-Westen, behoud een heldere loop, tot aen de Sandige en Steenaghtige Woestijnen. Aen 't Zuyden is dit Meir omringhd van 't Steenigh Arabien. Aen 't Noorden met de sandige Bergen der Woestijn van Judea. Aen 't Westen met de steyle Geberghten van Woest-Arabien. Aen 't Oosten met de Vlackte van Jericho: Waerom dan oock deese groote Poel nergens een uytgangh heeft. Sy vockt noch behoud geenerley Visch. Die 'er uyt de Jordaen by geval in koomd, is terstond dood. De Joodsche Geschiedschrijver Josephus, desgelijcks oock meer andere onder d'Oude, getuygen wel, dat in haeren tijd aen den Oever Appelen wiesschen, van verwe schoon als Goud, doch inwendigh niet anders als vuyle Asch: 't Kon oock doemaels wel [168] waeraghtigh zijn geweest. Maer nu zijn 'er in drie mijlen weghs noch Boomen noch Bosschen ontrent deese Streeck van Sodom, wijl dit giftige Meir alles heeft verdorven. Litgouws Negenthienjaerige Reys, pag. 143. Evenwel vind men noch, niet seer verr' van 't selve, seeckere Vrught, hebbende de gedaente eener groene Ockernoot. 'k Hebse gesien; doch my wierd geseghd, dat dit Gewas noyt rijp gevonden werden. Sandys Voyagie, pag. 121. 't Water is swartverwigh. d'Arabische Inwooners te Jericho, zijnde de naest hier aengelegene Stad, berighteden my, dat op sommige tijden des jaers in dit Meir sigh seer vreeslijcke gedaenten openbaeren, en grouwlijcke Vertooningen sigh laeten sien. Idem Litgouw pag. 144. Sommige schrijven, dat hier niets met allen, van 't geen eenige swaerte heeft, wil sincken. Doch ick getuyge uyt eygener ervaerenheyd, het tegendeel. Want daer blijft niets boven op 't Water leggen, selfs niet, 't geen maer 't geringe gewight eener Pluym heeft; niet een biesken verdord Gras. 't Gaet alles nae de grond, gelijck ick door de proef met eygener hand dickmael ben gewaer geworden. Idem Ibid.

Ik zal u dan ook zeggen, liet Marinus zich horen, wat mij hiervan bewust is uit eigen ondervinding. Eens in 't jaar gaaat een gehele karavaan of groot gezelschap van Christen pelgrims uit allerlei gewesten der wereld onder 't geleide van een Sangiac uit Jerzsalem naar de Jordaan. Ik vervoegde mij onder dezn hoop; trok dus met ze over gebergten en door dalen henen. Wij waren toen ruim tweeduizend in getal, zo mannen als vrouwen, van allerlei land-aard. Sommige gingen te voet; andere zaten op paarden of ezels. 's Avonds hielden wij stil bij een moskee of Turkse kerk, staat op detop van een berg; zo hoog dat men de Dode Zee van daaraf vlak en duidelijk kan zien omdat ze niet ver van dit gebouw af ligt; alleen door een lustige ruime vlakte daarvan gescheiden. Hier versleten wij een gedeelte der nacht onder de open lucht op 't groene kruid; verwachten de opkomst van de maan om bekwaam te kunnen reizen. Zo gauw ze haar licht gaf vervolgden wij onze weg met zo’ n gezwindheid, dat de arme voetgangers, ofschoon wij ze somtijds wat opwachten, ons niet konden volgen. Twee of drie ervan stierven onderweg; tenzij door vermoeidheid; tenzij om dat ze alreeds tevoren ziek, immers te onpas waren geweest. Wij trokken ter zijden de Dode Zee heen over zekere vlakte een stuk weg daarvan af ligt; zodat ik dit meer maar alleen van verre kon zien. In de gedachte vlacke vond ik vele stenen; ook kluiten van leemachtige aarde; waarvan dit land vol is en door de Dode Zee worden voortgebracht. Voor deze keer wist ik geen verder bescheid daarvan uit eigen ondervinding. Della Valle Reysen, eerste deel kapittel 37 pagina 175. 177. Graag had ik dit zeldzame meer bezichtigd doch de Turken, onze begeleiders, wilden toen daartoe niet verstaan. Maar diegene welke daarbij geweest waren zeiden me dat 't water zeer helder [165] doch uitstekend zout is. Dat men ook op enige plaatsen blinkend zout vindt even als kristal. Dat op dit water alle mensen drijven ofschoon ze noch handen noch voeten verroeren om zich door zwemmen te behelpen: Doch dat er niet anders opdrijft als 't geen leven heeft; waartegen alle dode dingen te gronde gaan. Dat een brandende kaars daarop boven zwemt doch als het uitgeblust is; straks zinkt. Dat in deze zee geen vis wordt gevonden ter oorzaak van de al te grote zoutheid der water; is zo fel dat het in de mond brandt. Dat de vissen uit de Jordaan daar omtrent of bij komen terstond weer terugkeren; diegene, die door de snelheid der stroom daarin geraken dadelijk sterven. In drie Franse mijlen rondom dit meer wordt de aardbodem niet bebouwd; welke wit met zout en as vermengd is. Zeer veel Joden-lijm wordt eruit getrokken. Reizen van de Heer Thevenot, eerste Deel, Boek 2 kapittel 34 pagina 326. De vallei naar Jericho is ter breedte van enige mijlen weg gans do' en drooh; zonder gras of enige andere groente. De gebergten zo ter rechter als ter linker zijd, zijn ten enenmale onvruchtbaar, woest en dor. Niemand woont hier: Niemand kan er ook wonen gelijk ik niet zonder gevoelen en weekmoedigheid genoeg gezien heb. Deze Dode Zee brengt geen gedierte noch vis voort. Geen kunnen er ook levend blijven. Als ik naderhand deze poel wat eigenlijker aanmerkte heb ik aan den oever niet 't minste beestje of visje kunnen gewaarworden. Men ziet er niet enig zee-schelpje. De grond is gans zwart. 't Water, gelijk ik alreeds gezegd heb, is uitnemend zout. Ik heb er evenwel geen stank aan geroken. In mijn tijd wordt te Jeruzalem geen ander zout gebruikt dan 't geen van deze Rode Zee komt; vermits 't zeer goed en zo wit als sneeuw is. Sommige verhalen dat men voor deze hier heeft gezien enige puinhopen van vervallene steden en huizen: Doch ik kon er geheel niets van gewaar worden. Alleen zag ik een klein eilandje; zonder te weten of er een der vezsonken steden opgestaan heeft of niet. Enige van die bij mij waren meenden stukken van gebroken muren onder 't water te zien; en vermoedden dat het de stad Zeboim wel mocht geweest zijn: Doch noch ik, noch verscheidene andere zagen iets hiervan. F. Antonius Gonzales, Jeruzalemse Reis, eerste Deel, pagina 584. De rivier de Jordaan schiet [166] door de vlakte van Jericho, een weinig beneden daar deze stad heeft gestaan wordt eindelijk verslonden van dit vervloekte meer Asphaltites; zo genoemd wegens 't bitumen of ’t pekkig hars dat van hetzelfde opgeworpen wordt. De naam van de Dode Zee heeft het bekomen of om dat er niets levendigs in kan zijn; of om de zwaarte van dit water wat nauwelijks door enige wind kan bewogen worden. De zoutheid van hetzelfde is boven maten streng. 't Heeft geen uitgang. En ofschoon de Jordaan zich gedurig daarin ontlast zo wordt het echter nooit hoger. Van de oorzaak van deze niet-vermeerdering kunnen wij hierna spreken. Het wordt omringd van een onvruchtbare woestheid tot een altijddurend vreselijk gedenkteken der Goddelijk oordees. Aan de voet van ’t daaraan grenzende gebergte liggen zekere zware stenen die branden als smidskolen. De pelgrims maken er vuur van. Evenwel verminderen ze door 't branden niet; maar worden alleen lichter en witter. Zandys Voyagie, pagina 121.

Even hetzelfde, viel Polylector hierin, getuigt ook de gemelde Frantz Ferdinand van Troilo; doch hij geeft er wat breder bericht van; zei: Dat hij deze poel vrij ver ten Noorden, Westen en Oosten omgereden heeft en omtrent een steenworp van 't land af heeft zien staan een overgebleven stuk van een muur; misschien van de stad Sodom; bijna vijftien vademen lang; ten enenmale zwart en verbrand. Mogelijk hebt gij zo ver niet geweest en derhalve dit muur-stuk niet kunnen zien. Vermits 't meer ter die plaats niet diep is, zo reed hij, nevens enige andere, daarin en brak er enige steeen af ter gedachtenis. Als die in 't vuur worden gelegd zo branden ze. Alleen maar over een kaars gehouden zo ontvonken ze en glimmen gelijk gloeiende kolen: Doch geven een zeer lelijke damp en stank van zich; afschuwelijk als die van pek of zwavel. Ja zelfs, men wordt er een zeer boze reuk aan gewaar wanneer men ze slechts tussen de handen wrijtf. Hij doet erbij dat de oever naar 't Noorden wit-zandig is; doch dat men onder dit zand, ter diepte van 't vierde deel van een el, een koolzwarte, taaie, kwalijk riekende stof vindt; daar men licht invallen, ja, wel geheel in verzinken kan. Dat naar 't Westen, de breedte van een mijl weg van 't water af, geen zand, maar enkel as wordt vernomen; zodat men als men te paard zit tot over de benen toe daarin neerwaarts schiet met zeer groot levensgevaar. [167] Dit ben ik, vervolgde Marinus, niet weinig gewaargeworden toen ik eens volkomen deze Dode Zee bezichtigde: Genoemd Dode om dat er gelijk alreeds gezegd is, niet levendigs in verderen kan; maar vooral omdat ze van zichzelf onbeweeglijk is; en dan noch omdat alle daarover vliegende vogels straks dood ter neer vallen: Zee omdat ze zout is. Wederom Lacus of 't meer Asphaltites vanwege een daarvan komend taai slijm, genoemd Bitumen Asphaltum. Toen ik in 't gezelschap waarin ik mij bevond aan de kust van dit Sodoms-Meer kwam hadden wij 't zo kwaad vanwege de voze, diepe zandige grond zo dat de ezels ons niet daardoor konden brengen. Wij moesten afzitten; wroeten door 't gedachte zand (waaronder de straks-gemelde taaie of ook asachtige stof zit), somtijds tot ons midden, ja, wel tot over hoofd en oren daarin zinken. Vermits ik sterk van lichaam was, zo kwam ik er noch allerbest door; vaak ook een goede dienstdoen aan diegene welke bijna onder 't zand begraven lagen en versmoorden. Van mijn ganse leven heb ik mij zo vermoeid niet bevonden als in die nacht. Eindelijk kwamen wij aan den oever van deze Dode Zee. Gedurig smookt het hier; waaruit vuile dampen ontstaan: Welke alle velden enige mijlen daar rondom heen verderven; die verdord verdroogd en onvruchtbaar maken. Sommige menen deze rook te zijn de damp van de Jordaan welke in dit meer loopt. Vermits nu de natuur van deze heldere Jordaans-water gans strijdig is met die van die stinkende poel zo kunnen deze beide zich niet tezamen voegen zonder zo’ n damp van zich te geven. 't Lichaam van deze Dode Zee echter strekt recht naar 't Zuidwesten, behoudt een heldere loop tot aan de zandige en steenachtige woestijnen. Aan 't Zuiden is dit meer omringd van 't stenig Arabië. Aan 't Noorden met de zandige bergen der woestijn van Judea. Aan 't Westen met de steile gebergten van Woest-Arabië. Aan 't Oosten met de vlakte van Jericho: waarom dan ook deze grote poel nergens een uitgang heeft. Zij vangt noch behoud geen vis. Die er uit de Jordaan bij toeval in kom, is terstond dood. De Joodse feschiedschrijver Josephus, desgelijks ook meer andere onder de ouden getuigen wel dat in hun tijd aan de oever appels groeiden, van kleur schoon als goud, doch inwendig niet anders dan vuil as: 't Kon ook toen wel [168] waarachtig zijn geweest. Maar nu zijn er in drie mijlen weg noch bomen noch bossen omtrent deze streeck van Sodom omdat dit giftige meer alles heeft verdorven. Litgouws Negentienjarige Reis, pagina 143. Evenwel vindt men noch niet zeer ver van hetzelfde zekere vrucht, heeft de gedaante van een groene walnoot. Ik heb ze gezien; doch mij wordt gezegd dat dit wewas nooit rijp gevonden worden. Zandys Voyagie, pagina 121. 't Water is zwart kleurig. De Arabische inwoners te Jericho, is de naast hier aangelegen stad, berichtten mij dat op sommige tijden van het jaar in dit meer zich zeer vreselijke gedaanten openbaren en gruwelijke vertoningen zich laten zien. Idem Litgouw pagina 144. Sommige schrijven dat hier geheel niets van 't geen enige zwaarte heeft wil zinken. Doch ik getuig uit eigen ervaring het tegendeel. Want daar blijft niets boven op 't water liggen, zelfs niet 't geen maar 't geringe gewicht van een pluim heeft; niet een biesje verdord gras. 't Gaat alles naar de grond gelijk ik door de proef met eigen hand vaak ben gewaargeworden. Idem Ibid.

Uwe beproevingh, stelde Polylector hier tegens, is buyten twijffel alleen geweest van dingen, welcke geen leven hebben. Dat al deselve sincken, getuygen oock de meeste Schrijvers. Maer 'k wenschte wel, eerst, dat uwe handen yet levendighs daer in geworpen hadden, om alsoo te konnen getuygen, of 't gemeene gevoelen, dat alle levendige dingen daer in swemmen, alle levenloose sincken, oock waeraghtigh was. Desgelijcks, dat alle lighte dingen, gelijck de geene zijn, van welcke ghy gewagh hebt gemaeckt, te grond gaen, maer de swaere drijven. Daer nae, dat deeze Proef van u op meer dan eene plaets waere genomen geworden; wijl ghy selver geseght hebt, dat dit Meir niet over al eenerley Water, maer nae 't Suyd-Westen een heldere loop heeft. Niet alleen is waerschijnlijck, maer oock noodwendigh, dat de Menschen, welcke sigh daer op begeven, niet konnen ondergaen, wegens de seer felle southeyd deeses Waters, die sulcks verhinderd. Een stuck Vleesch sal in strenge Peeckel niet nae de grond sincken. In Hongaryen is een Sout-Mijn, vol Water. Wat Hond of ander Dier daer in geworpen werd, is voor 't te grond gaen genoegh verseeckerd. Een Hongariër heeft my betuyghd, dat hy in eygener persoon daer in gesprongen is, en gantsch stil lagh, sonder hand of voet-verroeringh. Evenwel dreef hy niet alleen, maer dreef gantsch boven op d'oppervlackte des Waters; [169] sonder eenige neersackingh in 't selve. Echter moet men 'er niet langh in blijven, indien men, ter oorsaeck van de gedaghte seer felle southeyd, niet 't geheele Vel sijns Ligchaems wil verliesen.

Hoe groot, Juffer Honesta, is doch wel dit voortijds seer lustige Land, maer nu afgrijslijck Meir?

Hier in, antwoordede Polylector, verschillen de Schrijvers niet weynigh. Sommige hebben de maet gesteld op 't hooren seggen van andere. Eenige hebbense nae 't oogh, alleen by gissingh, genoomen; 't welck niet selden vry veel bedrieghd. Hier by koomd noch 't groote verschil tusschen de mijlen van 't een en 't ander Volck; d'eene twee mael, drie mael, vier mael grooter zijnde als d'andere. Selfs de Meetingh van eenerley Natie met haere mijlen sal vry veel verschillen, wijl in Franckrijck, desgelijcks in Duytschland, grooter en kleyner mijlen zijn. Niet weynighmael slaen oock de Druckers een feyl in 't van de Schrijvers welgestelde Cijffergetal; maeckende van 30, 50; of van 60, 90. Thevenot beschrijft de lenghte op honderd, de breedte op vijfentwintigh mijlen. Meend hy Italiaensche, soo sal 't bykoomen. Indien Fransche, soo is 't vry ruym genoomen. Sandys steld de lenghte op 70. de breedte op 60. Buyten twijffel meend hy Engelsche; maer vermoedlijck is hier in 't Cijffergetal der breedte een Druckfeyl geslaegen; wijl geen andere Schrijvers deese Poel bynae soo breed als langh maecken. Litgouw heeft in de lenghte taghtigh; in de breedte maer drie, vier of vijf mijlen, nae gelegenheyd der tusschen-koomende rondte. Hy sal oock Engelsche mijlen reeckenen. D.T V.Y. in sijne Weereldspiegel heeft de lenghte van 't Noorden ten Suyden geset op vijf daghreysen; de breedte van 't Westen ten Oosten op vijf mijlen. Michaelides steld tnegentigh, en negenthien; vermoedlijck Italiaensche mijlen. Gelhusius ruym sesthien, en vier; Duytsche mijlen. Frantz Ferdinand van Troilo derthien, en vier. Buntingh, in sijn Reysboeck der Heylige Schrift, thien lenghte, en anderhalve, twee, of wel drie breedte. Beyde deese laetste reeckenen oock nae Duytsche mijlen. P. Beauchamp sevenentwintigh, en aght; Fransche mijlen. 't Verschil onder de meeste deeser Schrijvers is soo geheel groot niet; en ontstaet uyt de verhaelde oorsaecken; gelijck oock hier uyt, dat sommige de Tongh der Doode Zee daer by meeten; andere niet.

Vermits, seyde Honorius, de Weereldbeschrijvers gemeenlijck niet overeenkomen in de Stellingh der tusschen-wijdte van 't [170] eene land tot 't andere; jae selfs niet in de grootte en omvangh van deese of geene bewoonde Stad, soo staet niet te verwonderen, datse oock verschillen in de lenghte en breedte der Doode Zee; wijl de geene, die'er by zijn geweest, en uyt welckers berighten sy haer' Aenteeckeningen moeten stellen, juyst niet alle in de Meetkonst even wel ervaeren waeren. Waer by noch koomd de gemelde ongelijckheyd der mijlen tusschen dit en dat Volck. Als ick somtijds, tot mijne verlustigingh, in eenige Reys-boecken wat lees, of sommige Bekende yets hoor verhaelen van vreemde Gewesten, soo stae ick dickmael, weegens deese verscheydenheyd, seer verleegen. Eenige spreecken van Spaensche; andere van Fransche, noch andere van Italiaensche en Duytsche mijlen: En vermits 't verschil tusschen d'een en d'andere my onbewust is, soo kan ick, 't sy van d'uytgestrecktheyd, 't zy van de tusschen-wijdte, geen reghte bevattingh hebben. 'k Wenschte derhalven wel, dat my eenigh klaer beright wierd gegeven, waer nae ick altijd een goede reeckeningh kon maecken.

Neem dan, gaf Polylector hem tot antwoord, tot uw Besteck eene Graed, maeckende een wegh, of tusschen-wijdte, van vijfthien gemeene Duytsche mijlen, yeder van vierduysend Romeynsche Passen, of schreeden, in de lenghte. Op sulck een Graed hebben d'Italiaensche en Engelsche Volckeren tsestigh; de Francoisen twintigh (of oock vijfentwintigh); de Spaenjaerden seventhien en een halve; de Hollanders twintigh mijlen. De laetstgenoemde worden gereeckend yeder van een uyr gaens juyst. Soo is dan een Italiaensche of Engelsche mijl, 't derde deel eener uyr. Een Fransche of een uyr, of de vier-vijfde-deelen eener uyr (want haere mijlen zijn in de grootte verschillende): Een Spaensche een, en 't sevende deel eener uyr: Een gemeene Duytsche mijl een en 't derde deel eener uyr gaens, of eener Hollandsche mijl.

Dit sal my, liet Honorius hier op hooren, al dickmael te pas konnen koomen; wil ick wel soo veel van de Cijfferkonst verstae, dat ick nu d'uytreeckeningh eener gestelde tusschen-wijdte, of grootte, 't zy met wat voor mijlen gemeeten, als deselve maer bekend zijn, tot uyren gaens sal konnen brengen. Maer is deese Doode Zee deselve, welcke in de Heylige Schrift (Genes. XIV. 3.) de Sout-Zee; en (Deuteron. III. 17.) de Zee des vlacken Velds werd geheeten?

Even deselve berightede Polylector, Oock werdse (Joel II.20) [171] genoemd d'Oost-zee, als leggende in 't Zuyd-oosten van Canaan. By d'Arabiers draeghdse hedensdaeghs de naem van Bahar Lout, soo veel als de Zee van Loth. Want (verdightense) Loth bleef op haere Golven bevrijd van Schipbreuck te lijden; doch de godloose Inwooners van Sodom vergingen 'er in. Dappers Syrien en Palestijn, tweede Verdeelingh, fol. 559. De Joodsche Geschied-schrijver Josephus, die ten tijde der Hemelvaert Christi heeft geleefd, steld de lenghte deeses Meirs, tot aen Zoar, op vijf honderd en taghtigh Stadien; maeckende aghttien Duytsche mijlen, en een aghtste deel: De breedte op honderd en vijftigh Stadien; zijnde vier mijlen, en bynae 't drie-vierde-deel eener mijl. Deselve Schrijver getuyghd oock, datse haere boven-vlackte, of huyd, driemael yeder dagh van verwe veranderd. 't Sal u veellight niet mishaegen, dat ick by deese gelegenheyd kortlijck verhael, 't geen de vermaerde Heydensche Geschiedschrijver Tacitus (die ontrent de tijd des gedaghten Josephi leefde) hier van schrijft. Dit Meir, seghd hy, is van een boven maeten grooten omgangh; hebbende de gelijckenis eener Zee. 't Water is van een verdorvene smaeck; besmetlijck voor de geene die daer ontrent woonen, wegens de swaerheyd der stanck. 't Werd niet bewoogen door eenige Winden. 't Lijd geenerley Visschen of Waetervogelen. 't Geen men 'er op werpt, drijft als op een vast ligchaem. Soodaenigh gaet het oock met de Menschen, 't zy datse swemmen konnen, of niet. Op seeckere tijd des jaers brenght het voort een slagh van Lijm (of Peck). d'ervaerenheyd heeft geleerd hoe men 't selve moet vergaederen. 't Is een Voghtigheyd, in haere Natuer swart. Doch met Edick besprenghd zijnde, soo rundse t'saemen, en drijft op 't Water. Dan werd het met de hand aengevat, en in 't Schip getrocken. 't Volgd malkander geduerich; en dus bevraght men 'er de Scheepen meê; tot dat men't eyndlijck, wanneer men genoegh heeft, afsnijd. Sulcks kan noch met koper noch met yser geschieden: Maer Bloed kan dit Lijm niet verdraegen; oock niet de kleederen, welcke besmet zijn van der Vrouwen maendlijcke Vloed. Dit is (vervolghd hy) 't geen d'oude Schrijvers daer van verhaelen. Sy, welcke de plaetsen hier kennen, getuygen, dat geheele klompen van dit Lijm over 't Water voortgedreeven, en naderhand aen den Oever opgetrocken worden. Een wijl tijds daer nae, alsse door d'opdampingh der Aerde en de kraght der Son verdrooght zijn, werdense in stucken geklooft met Bijlen en Beytelen (gelijck men swaere [172] Balcken en groote Steenen doet. Niet verr' van dit Water sijn seeckere Velden, die men seghd (ghy hoord hier een Heyden spreecken) dat voortijds vrughtbaer en bewoond land zijn geweest, voorsien met seer groote Steeden; maer nu gantschlijck verbrand, door 't verschricklijck uytwerpen der Blixemen: En dat, tot een getuygenis hier van, de mercklijcke Teeckenen noch sijn overgebleven. Want d'Aerde schijnd daer geheel verbrand te sijn; en heeft oock al haere kraght tot vrughtbaerheyd verlooren. Allerley Vrught, die hier of van selfs voortkoomd, of gesaeyd word, 't zy datse in loof en bloem staet, 't zy datse tot haere gewoone Wasdom is geraeckt, is gantsch swart, leedigh, en verdwijnt gelijck als tot Asch. Wat my belanghd ('t zijn noch de woorden Taciti) gelijck ick toestae, dat deese Joodsche Steeden voortijds door Vyer uyt den Hemel zijn verbrand geworden, soo meen ick oock vastlijck, dat door d'opdampingh deeses Meirs d'Aerde werd besmet, en de daer over heenen swevende lught verdorven. Waerom dan oock de Somer en Herfstvrughten, soo van de besmettede Aerde als van de verdorvene lught, te niet gaen, en verrotten. Tatici Histor. lib. 9. cap. 5. De Geschiedschrijver Justinus getuyght'er dit van: In 't genoemde Land vind men een Meir, wegens sijne grootte, en oock om dat 'er geen Vloeyingh aen is, de Doode Zee geheeten. Want 't word gantschlijck van geene Winden ontroerd; vermits 't Bitumen ('t Lijmpeck), waer meê dit Water bedeckt is, der selver kraght weerstaet. 't Draeghd geene Scheepen (hier in verschild hy van Tacitus, ten waere Tacitus verstond, dat de Scheepen, die 't Peck nae sigh trecken, laegen op de streeck des in deese Zee vlietende Jordaen-waters, gelijck Michaelides het opneemd). Alles wat geen leven heeft, gaet 'er in te grond, soo haest het daer op geleght werd. Justinus, lib. 36.

'k Sie wel, seyde Honorius, dat de naem van Doode Zee seer oud is. Dat oock d'oude en nieuwe Schrijvers in haere berighten van deselve veelsins in 't hoofdsaecklijck over een koomen; maer oock in sommige dingen verschillen; insonderheyd ontrent 't sincken en drijven der daer in geworpene Ligchaemen; waer onder ghy dat van de Scheepen alreeds hebt aengemerckt; doch oock daer by aengeweesen, hoedanigh Michaelides dit verschil soeckt wegh te neemen. 'k Weet echter niet, of sijne bygebraghte meeningh wel op vaste beenen staet.

Buyten twijffel, berightede Polylector, is dit Meyr niet [173] overal even lijmigh; welcke stof seer veel kan toebrengen tot de bovenhoudingh eens dinghs. Daerenboven oock niet allerweegen even sout; insonderheyd niet daer 't Jordaen-water eerst van 't selve werd ontfangen. 't Kon derhalven seer wel zijn, dat hier yets sou sincken, daer weer sou moeten drijven, nae de meer of minderheyd des Lijms en des Souts. Kircherus seght 'er dit van: 't Sout deeses Meirs is seer bitter van smaeck, en soo groof van Weesen, dat men 't tweemael swaerder als Zee-sout bevind te zijn. Waerom dan, en oock om 't overvloedigh Menghsel van Lijm, de daer in geworpene Ligchaemen noyt sincken. 't Kan Menschen en Beesten draegen, sonder datse sigh eenighsins met swemmen behoeven te behelpen. Doch soo haest als'er uytkoomen, schijnense over haer geheele ligchaem als met Sout bestroyd. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 6. devis. 1. cap. 4.

Deese Reden, wierp Honorius hier tegens, voldoet my niet. Indien 't Sout d'oorsaeck van 't drijven is, soo moesten soo wel de doode als levende ligchamen boven swemmen; gelijck wy sien dat een dood stuck vleesch op een seer strenge Peeckel doet. Maer in tegendeel beright men ons, dat alle doode ligchaemen in deese Doode Zee te grond gaen.

Uw beproeving, stelde Polylector hiertegen, is zonder twijfel alleen geweest van dingen welke geen leven hebben. Dat al die zinken getuigen ook de meeste schrijvers. Maar Ik wenste wel eerst dat uw handen iets levendigs daarin geworpen hadden om alzo te kunnen getuigen of 't algemene gevoelen dat alle levendige dingen daarin zwemmen, alle levenloze zinken ook waarachtig was. Desgelijks dat alle lichte dingen, gelijk diegene zijn waarvan gij gewag hebt gemaakt te gronde gaan, maar de zware drijven. Daarna dat deze proef van u op meer dan een plaats waargenomen worden; omdat gijzelf gezegd hebt dat dit meer niet overal een soort water, maar naar 't Zuidwesten een heldere loop heeft. Niet alleen is waarschijnlijk maar ook noodwendig dat de mensen welke zich daarop begeven niet kunnen ondergaan vanwege de zeer felle zoutheid van dit water die zulks verhinderd. Een stuk vlees zal in strenge pekel niet naar de grond zinken. In Hongarije is een zoutmijn vol water. Wat hond of ander dier daarin geworpen wordt is voor 't te gronde gaan genoeg verzekerd. Een Hongaar heeft mij betuigd dat hij in eigen persoon daarin gesprongen is en gans stillag zonder hand of voet-vte beroeren. Evenwel dreef hij niet alleen, maar dreef gans boven op de oppervlakte van het water; [169] zonder enige neerzakken in hetzelfde. Echter moet men er niet lang in blijven indien men ter oorzaak van de gedachte zeer felle zoutheid niet 't gehele vel van zijn lichaam wil verliezen.

Hoe groot, zei juffer Honesta, is doch wel dit voortijds zeer lustige land maar nu afgrijselijk meer?

Hierin, antwoorde Polylector, verschillen de schrijvers niet weinig. Sommige hebben de maat gesteld op 't horen zeggen van andere. Enige hebben ze naar 't oog alleen bij gissing genomen; wat niet zelden vrij veel bedriegt. Hierbij komt noch 't grote verschil tussen de mijlen van 't een en 't ander volk; de ene die tweemaal, drie maal, vier maal groter zijn dan de andere. Zelfs de meting van een natie met zijn mijlen zal vrij veel verschillen omda tin Frankrijk, desgelijks in Duitsland groteer en kleineer mijlen zijn. Niet weinig slaan ook de drukkers een feil in 't van de schrijvers welgestelde cijfer getal; maken van 30, 50; of van 60, 90. Thevenot beschrijft de lengte op honderd, de breedte op vijfentwintig mijlen. Meent hij Italiaanse zo zal 't bijkomen. Indien Franse zo is 't vrij ruim genomen. Zandys stelt de lengte op 70, de breedte op 60. Zonder twijfel meent hij Engelse; maar vermoedelijk is hierin ’t cijfer getal der breedte een drukfout geslagen; omdat geen andere schrijvers deze poel bijna zo breed als lang maken. Litgouw heeft in de lengte tachtig; in de breedte maar drie, vier of vijf mijlen naar gelegenheid der tussen-komende rondte. Hij zal ook Engelse mijlen rekenen. D.T V.Y. in zijn Weeeldspiegel heeft de lengte van 't Noorden ten Zuiden gezet op vijf dagreizen; de breedte van 't Westen ten Oosten op vijf mijlen. Michaelides stelt negentig en negentien; vermoedelijk Italiaanse mijlen. Gelhusius ruim zestien en vier; Duitse mijlen. Frantz Ferdinand van Troilo dertien en vier. Buntingh in zijn reisboek der Heilige Schrift, tien lengte en anderhalve, twee of wel drie breedte. Beide deze laatste rekenen ook naar Duitse mijlen. P. Beauchamp zevenentwintig en acht; Franse mijlen. 't Verschil onder de meeste deze schrijvers is zo geheel groot niet; en ontstaat uit de verhaalde oorzaken; gelijk ook hieruit dat sommige de tong der Dode Zee daarbij meeen; andere niet.

Vermits, zei Honorius, de wereldbeschrijvers gewoonlijk niet overeenkomen in de stelling der tussen-wijdte van 't [170] ene land tot 't andere; ja, zelfs niet in de grootte en omvang van deze of geen bewoonde stad, zo staat niet te verwonderen dat ze ook verschillen in de lengte en breedte der Dode Zee; omdat diegene die erbij zijn geweest en waaruit ze berichten dat zij hun aantekeningen moeten stellen, juist niet alle in de meetkunst even goed ervaren waren. Waarbij noch komt de gemelde ongelijkheid der mijlen tussen dit en dat volk. Als ik somtijds tot mijn verlustiging in enige reisboeken wat lees of sommige bekende iets hoor verhalen van vreemde gewesten zo st ik vaak vanwege deze verscheidenheid zeer verlegen. Enige spreken van Spaanse; andere van Franse, noch andere van Italiaanse en Duitse mijlen: En vermits 't verschil tussen de een en de andere mij onbewust is zo kan ik, tenzij van de uitgestrektheid, hetzij van de tussen-wijdt, geen rechte bevatting hebben. Ik wenstee derhalve wel dat mij eeig klaar bericht wordt gegeven waarna ik altijd een goede rekening kon maken.

Neem dan, gaf Polylector hem tot antwoord, tot uw bestek een graad, maak een weg of tussen-wijdte van vijftien gewone Duitse mijlen, ieder van vierduizend Romeinse passen of schreden in de lengte. Op zo’ n graad hebben de Italiaanse en Engelse volkeren zestig; de Fransen twintig (of ook vijfentwintig); de Spanjaarden zevenhien en een halve; de Hollanders twintig mijlen. De laats genoemde worden gerekend ieder van een uur gaan juist. Zo is dan een Italiaanse of Engelse mijl 't derde deel van een uur. Een Franse of een uur of de vier-vijfde-delen van een uur (want hun mijlen zijn in de grootte verschillend): Een Spaanse een en 't zevende deel van een uur: Een gewone Duitse mijl een en 't derde deel van een uur gaan of een Hollandse mijl.

Dit zal mij, liet Honorius hierop horen, al vaak te pas kunnen komen; wil ik wel zo veel van de cijferkunst verstaan dat ik nu de uitrekening een der gestelde tussen-wijdte of grootte, hetzij met wat voor mijlen gemeten als die maar bekend zijn tot uren gaans zal kunnen brengen. Maar is deze Dode Zee die welke in de Heilige Schrift (Genesis 14; 3.) de Zoutzee; en (Deuteronium 3; 17.) de Zee der vlakke veld wordt geheten?

Even die berichtte Polylector, ook wordt het (Joel 2;.20) [171] genoemd de Oostzee als ligt in 't Zuidoosten van Kanaän. Bij de Arabieren draagt het hedendaags de naam van Bahar Lout, zo veel als de zee van Lot. Want (verdichten ze) Lot bleef op zijn golven bevrijd van schipbreuk te lijden; doch de goddeloze inwoners van Sodom vergingen erin. Dappers Syrië en Palestijn, tweede Verdeling, folio 559. De Joodse geschiedschrijver Josephus die ten tijde der Hemelvaart Christus heeft geleefd stelt de lengte van dit meer tot aan Zoar op vijfhonderdtachtig stadien; maken achttien Duitse mijlen en een achtste deel: De breedte op honderdvijftig stadien; is vier mijlen en bijna 't drie-vierde-deel van een mijl. Die schrijver getuigt ook dat ze zijn boven-vlakte of huid driemaal ieder dag van kleur verandert. 't Zal u mogelijk niet mishagen dat ik bij deze gelegenheid kort verhaal 't geen de vermaarde heidense geschiedschrijver Tacitus (die omtrent de tijd der gedachten Josephus leefde) hiervan schrijft. Dit meer, zegt hij, is van een boven mate groten omganh; heeft de gelijkenis van een zee. 't Water is van een verdorven smaak; besmettelijk voor diegene die daar omtrent wonen vanwege de zwaarheid der stank. 't Wordt niet bewogen door enige winden. ’t Lijdt geen vissen of watervogels. 't Geen men erop werpt drijft als op een vast lichaam. Zodanig gaat het ook met de mensen, hetzij dat ze zwemmen kunnen of niet. Op zekere tijd van het jaar brengt het voort een slag van lijm (of pek). De ervaring heeft geleerd hoe men hetzelfde moet verzamelen. 't Is een vochtigheid in zijn natuur zwart. Doch als het met azijn besprenkeld is zo komt ze tezamen en drijft op 't water. Dan wordt het met de hand aangevat en in 't schip getrokken. 't Volgt elkaar gedurig; en dus bevracht men er de schepen mee; totdat men 't eindelijk, wanneer men genoeg heeft, afsnijdt. Zulks kan noch met koper noch met ijzer geschieden: Maar bloed kan dit lijm niet verdragen; ook niet de kleren welke besmet zijn van de vrouwen maandelijkse vloed. Dit is (vervolgt hij) 't geen de oude schrijvers daarvan verhalen. Zij welke de plaatsen hier kennen getuigen dat gehele klompen van dit lijm over 't water voortgedreven en naderhand aan de oever opgetrokken worden. Een tijd daarna als het door de opdampen der aarde en de kracht der zon verdroogd zijn worden ze in stukken gekloofd met bijlen en beitels zoals men zware [172] balken en grote stenen doet. Niet ver van dit water zijn zekere velden die men zegt (gij hoort hier een heiden spreken) dat voortijds vruchtbaar en bewoond land was geweest voorzien met zeer grote steden; maar nu gans verbrand door 't verschrikkelijk uitwerpen der bliksems: En dat tot een getuigenis hiervan de opmerkelijke tekens noch zijn overgebleven. Want de aarde schijnt daar geheel verbrand te zijn; en heeft ook al zijn kracht tot vruchtbaarheid verloren. Allerlei vruchten die hier of vanzelf voortkomen of gezaaid worden, hetzij dat ze in loof en bloem staat, hetzij dat ze tot hun gewone wasdom is geraakt is gans zwart, leeg en verdwijnt gelijk als tot as. Wat mij aangaat (het zijn noch de woorden van Tacitus) gelijk ik toesta dat deze Joodse steden voortijds door vuur uit den hemel zijn verbrand geworden, zo meen ik ook vast dat door de opdampen van dit meer de aarde wordt besmet en de daarover heen zwevende lucht verdorven. Waarom dan ook de zomer- en herfstvruchten zo van de besmette aarde als van de verdorvee lucht te niet gaan en verrotten. Tacitus Histor. lib. 9. kapittel 5. De geschiedschrijver Justinus getuigt er echter dit van: In 't genoemde land vindt men een meer vanwege zijn grootte en ook om dat er geen vloeing aan is de Dode Zee geheten. Want 't wordt gans van geen winden ontroerd; vermits 't bitumen (’t lijm-pek) waarmee dit water bedekt is de kracht ervan weerstaat. 't Draagt geen schepen (hierin verschilt hij van Tacitus tenzij Tacitus verstond, dat de schepen die 't pek naar zich trekken laten op de streek der in deze zee vlietende Jordaan-water, gelijk Michaelides het opneemt). Alles wat geen leven heeft gaat erin te gronde zo gauw het daarop gelegd wordt. Justinus, lib. 36.

Ik zie wel, zei Honorius, dat de naam van Dode Zee zeer oud is. Dat ook de oude en nieuwe schrijvers in hun berichten van die veelszins in 't hoofdzakelijk overeenkomen; maar ook in sommige dingen verschillen; vooral omtrent 't zinken en drijven der daarin geworpene lichamen; waaronder gij dat van de schepen alreeds hebt aangemerkt; doch ook daarbij aangewezen, hoedanig Michaelides dit verschil zoekt weg te nemen. Ik weet echter niet of zijn bijgebrachte mening wel op vaste benen staat.

Zonder twijfel, berichtte Polylector, is dit meer niet [173] overal even lijmig; welke stof zeer veel kan toebrengen tot het boven houden van een ding. Daarboven ook niet allerwegen even zout; vooral niet daar 't Jordaan-water eerst van hetzelfde wordt ontvangen. 't Kon derhalve zeer goed zijn dat hier iets zou zinken, daar weer zou moeten drijven naar de meer of minderheid der lijm en het zout. Kircherus zegt er dit van: 't Zout van dit meer is zeer bitter van smaak en zo grof van wezen dat men ’t tweemaal zwaard r dan zeezout bevindt te zijn. Waarom dan en ook om 't overvloedig mengsel van lijm de daarin geworpen lichamen nooit zinken. 't Kan mensen en beesten dragen zonder dat ze zich enigzins met zwemmen. behoeven te behelpen. Doch zo gauw als ze er uitkomen schijnen ze over hun gehele lichaam als met zout bestrooit. Kircheri Mund. subterran. tom 1. lib. 6. devis. 1 kapittel 4.

Deze reden, wierp Honorius hiertegen, voldoet mij niet. Indien 't zout de oorzaak van 't drijven is zo moesten zo wel de dode als levende lichamen boven zwemmen.; gelijk wij zien dat een dood stuk vlees op een zeer strenge pekel doet. Maar in tegendeel bericht men ons dat alle dode lichaamen in deze Dode Zee te gronde gaan.

'k Sal dan sien, hervattede Polylector, of een andere u beeter sal konnen vergenoegen. Indien dit Meir alleen fel fout was, soo sou 't allerley Ligchaemen, dood en levendigh, konnen draegen. Doch vermits oock by 't Sout een scharpe Geest, of 't Jodenlijm is, t'eenemael doordringend, soo werden de luchtgaetjens van 't geen dood is. terstond daer door gevuld of toegestopt; en also de lught, die 't anders om hoogh sou houden, daer uytgedreven; derhalven het noodwendigh sincken moet; waer tegens het met levendige dingen geheel anders is gesteld. Frisschii Ruh-standen vierdter theil pag. 784. Swaerder sou 't vallen, een bestendige Reden te geven, waerom ('t Water deeser Poel dus sout en lijmigh zijnde), alle lighte dingen, selfs tot een Pluymken toe, neersincken; daer tegens alle swaere boven drijven souden. Wy willen aen andere laeten, 't ondersoeck van de volle gewisheyd deeser vreemdigheyd; en dan de Reden daer van te bedencken. Eenvoudighlijck kan men hier meê te vreeden zijn, wanneer men van deese seldsaemheden soo juyst geen op vaste voetenstaende oorsaecken kan vinden: Gelijck dit een ongemeen-vreeslijck oordeel Gods is geweest, over de vijf godloose Steeden: Gelijck oock d'Almaghtige, tot een ontsaghlijck gedenckteecken [174] van 't selve, dien Poel in sijne seldsaemheyd dight by de drie duysend en ses hondert jaeren heeft onderhouden, op een ongewoone wijs, soo kan hy oock wel eenige ongemeene eygenschappen in des selven Water hebben geleght; of se konnen door 't Hemelsch Vyer op een sonderlinge wijs zijn veroorsaeckt geworden; waer van wy de rechte Reden niet, of maer alleen by gissingh, konnen doorgronden. Vermits wy noch veel te verhandelen hebben, soo konnen wy niet al te langh op eene stof blijven staen.

Ghy hebt, viel Juffer Honesta hier in, tot eenige maelen toe gewagh gemaeckt van de Jordaen. Dickmael werd in des Heeren woord van deese Rivier gesproocken; en derhalven wenschte ick wel, een verder Beright en eygentlijcke Beschrijving van de selve te mogen hooren, indien 't u niet verdrietigh sou vallen, my hier in te vergenoegen.

Onse Vriend Marinus, bejegende Polylector haer, die deese Vloed met eygener oogen besightighd heeft, sal uwe begeerte hier in konnen voldoen. Doch vermits 't verhael van deselve beeter te pas sou konnen koomen, als wy sullen handelen van de gemeenschap, welcke allerley Wateren met de Zee hebben, soo sou, mijns oordeels, niet ongeraedsaem zijn, 't geen daer van te seggen kan vallen (waer by ick oock al yet aenmercklijcks, en uw gehoor niet onwaerdigh, sou konnen voegen) tot daer toe uyt te stellen.

Laet ons dan, liet Honorius sigh weer hooren, nu tot de Zee selfs koomen. 't Geen noch van Meiren, Poelen, Rivieren en Fontainen overgebleven is, sal naederhand lightlijck by gelegenheyd konnen verhandeld worden; 't sy by manier van vergelijkingh, of van tegenstellingh, of van verklaeringh.

'k Sal, pastede Polylector hier op, voortaan weynigh meer daer van voortbrengen, wijl ick in eenige mijner Wercken al rijcklijck daer van heb gehandeld; en 't geen ick daer voorgesteld heb, niet geerne herhael. Van de Bronnen in 't Eyland Tercera, welcke alles, wat men 'er in werpt, tot steen doen worden, en van de Versteeniginghs-kraght, kond ghy naesien mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, eerste deel, pag. 286. en vervolgens. Van de seldsaeme Fontein in Cafixa; van Heyl-bronnen; welrieckende Bronnen; warme en koude; heete en seldsaeme; boven gantsch soete, in 't midden bracke, onder geheel soute; Peck-geevende; Voorseggende; Doodlijcke [175] Melck, en andere seer wonderlijcke Bronnen, tweede deel, van pag. 1137. tot 1146. Van Wateren, welcke Yser in Koper veranderen, pag. 1131. Van glantsch-gevende; heyligh-gehoudene; doodlijck-vergiftigende, behalven alleen op den middagh; van de Pocken geneesende, en andere Wateren van seldsaeme eygenschappen, pag. 1131. 1058. 679. 1092. 1108. e.s.v. Van 't Ganges-Water, en de waen der Indianen van 't selve, derde deel, pag. 53. Van de treflijcke Waterkonst der Chinesen, vierde deel, pag. 824. Van een seldsaem-Versteenigende Bron in Gothland, Groot Historisch Schouw-toneel, eerste deel, pag. 408. Van Wateren, die haeren loop wonderlijcker wijs hebben veranderd; oock tot vrughtbaer land zijn geworden, pag. 177. 179. Van wonderlijcke Vreemdigheden der Water-Mannen en Water-Vrouwen, derde deel, van pag. 387. tot 404. Van den seer vreemden aert der Fontain in 't Eyland Melos, gantsch soet, soo langh desselven Water voortliep; bovenmaten bitter, wanneer de loop wierd gestopt, Groote Historische Rariteyt-kamer, eerste deel, pag. 370. Van een Bron, wiens Waeter sigh met geenen Wijn wil vermengen, derde deel, pag. 30. Van wonder-seldsaeme Fonteynen in Ysland, pag. 123. Van veelerley seer wonderlijcke Meiren, van pag. 9. tot 49. Soo oock in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Historische en Geographische Weereld beschrijvingh, pag. 43. 74. 330. 467. 590. 620. Oud en Nieuw Groenland, pag. 19. Noordsche Weereld, pag. 116., en voorts anderweegen.

Ghy sult echter, hernam Honorius, noch al yets van uwen Voorraed gespaerd hebben, 't welck t'sijner tijd gevoeghlijck kan werden te pas gebraght. Maer laet ons voor ditmael 't Oogh,of liever de Tongh, nae de groote Zee wenden.

Hier op begon Polylector, 't geen hy voor deesen aengevangen had, weer voort te setten, seggende: Onder alle Wateren is d'Oceaan 't grootste; en van soodaenigh een Uytbreydingh, datse den geheelen Aerdbodem omloopt. S'is de begrijpplaets aller Wateren onder de Son. Alle Rivieren koomen uyt deselve, en keeren weer tot deselve, sigh daer in ontlastende; en haer alsoo weergevende 't geense van haer ontfingen. Geene Zee is'er, die niet met deesen Oceaen sou t'saemen-hangen.

Indien, vraeghde Juffer Honesta hier, alle Rivieren uyt de Zee koomen, waerom zijn dan de Wateren der Vloeden niet soo wel sout [176] als de Zee selfs? Hoe kan 't geen van sigh selven sout is, soet uytleveren?

Ik zal dan zien, hervatte Polylector, of een andere u beter zal kunnen vergenoegen. Indien dit meer alleen fel zout was zo zou 't allerlei lichamen, dood en levend, kunnen dragen. Doch vermits ook bij 't zout een scherpe geest of 't Jodenlijm is ten enenmale doordringend zo worden de luchtgaatjes van 't geen dood is terstond daardoor gevuld of toegestopt; en alzo de lucht die 't anders omhoog zou houden daaruit gedreven; derhalve het noodwendig zinken moet; waartegen het met levendige dingen geheel anders is gesteld. Frisschii Ruh-standen vierdter theil pagina 784. Zwaarder zou 't vallen een bestendige reden te geven waarom ('t water van deze poel dus zout en lijmig is), alle lichte dingen zelfs tot een pluimpje toe neerzinken; daartegen alle zware boven drijven zouden. Wij willen aan andere laten 't onderzoek van de volle gewisheid dezer vreemdigheid; en dan de reden daarvan te bedenken. Eenvoudig kan men hiermee tevreden zijn wanneer men van deze zeldzaamheden zo juist geen op vaste voeten staande oorzaken kan vinden: Gelijk dit een ongemeen-vreselijk oordeel Gods is geweest over de vijf goddeloze steden: Gelijk ook de Almachtige tot een ontzaglijk gedenkteken [174] van hetzelfde die poel in zijn zeldzaamheid dicht bij de drie duizend en zeshonderd jaren heeft onderhouden op een ongewone wijze, zo kan hij ook wel enige ongemene eigenschappen in dat water hebben gelegd; of ze kunnen door ’t hemelse vuur op een bijzondere wijze zijn veroorzaakt geworden; waarvan wij de rechte reden niet of maar alleen bij gissing kunnen doorgronden. Vermits wij noch veel te verhandelen hebben zo kunnen wij niet al te lang op een stof blijven staan.

Gij hebt, viel juffer Honesta hierin, tot enige melen toe gewag gemaakt van de Jordaan. Vaak wordt in de Heer woord van deze rivier gesproken; en derhalve wenste ik wel een verder bericht en eigenlijke beschrijving van die te mogen horen indien 't u niet verdrietig zou vallen mij hierin te vergenoegen.

Onze vriend Marinus, bejegende Polylector haar, die deze vloed met eigen ogen bezichtigd heeft zal uw begeerte hierin kunnen voldoen. Doch vermits 't verhaal van die beter te pas zou kunnen komen als wij zullen handelen van de gemeenschap welke allerlei wateren met de zee hebben zo zou, mijn oordeel, niet onraadzaam zijn 't geen daarvan te zeggen kan vallen (waarbij ik ook al iets aanmerkelijks en uw gehoor niet onwaardig zou kunnen voegen) tot daartoe uit te stellen.

Laet ons dan, liet Honorius zich weer horen, nu tot de zee zelf komen. 't Geen noch van meren, poelen, rivieren en fonteinen overgebleven is, zal naderhand licht bij gelegenheid kunnen verhandeld worden; tenzij bij manier van vergelijking of van tegenstelling of van verklaring.

Ik zal, paste Polylector hierop, voortaan weinig meer daarvan voortbrengen omdat ik in enige van mijn werken al rijk daarvan heb gehandeld; en 't geen ik daarvoor gesteld heb niet graag herhaal. Van de bronnen in 't eiland Tercera welke alles wat men erin werpt tot steen doet worden en van de verstenen-kracht kan gij nazien mijn Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderen waardige dingen, eerste deel, pagina 286 en vervolgens. Van de zeldzame fontein in Cafixa; van heil-bronnen; welriekende bronnen; warme en koude; hete en zeldzame; boven gans zoete, in 't midden brakke, onder geheel zoute; pek-gevende; Voorzei; Dodelijke [175] melk en andere zeer wonderlijke bronnen, tweede deel van pagina 1137 tot 1146. Van wateren welke ijzer in koper veranderen pagina 1131. Van glans gevende; heilig-gehouden; dodelijk-vergiftige, behalve alleen op de middag; van de pokken genezende en andere wateren van zeldzame eigenschappen, pagina 1131, 1058. 679, 1092, 1108. e.d, Van 't Ganges-water en de waan der Indianen van hetzelfde, derde deel pagina 53. Van de voortreffelijke waterkunst der Chinezen, vierde deel pagina 824. Van een zeldzaam-versteende bron in Götland, Groot Historisch Schouwtoneel, eerste deel pagina 408. Van wateren die hun loop wonderlijker wijze hebben veranderd; ook tot vruchtbaar land zijn geworden, pagina 177, 179. Van wonderlijke vreemdigheden der water-mannen en water-vrouwen, derde deel, van pagina 387 tot 404. Van den zeer vreemde aard der fontein in 't eiland Melos, gans zoet zo lang zijn water voortliep; bovenmate bitter wanneer de loop wordt gestopt, Grote Historische Rariteit-kamer, eerste deel, pagina 370. Van een bron wiens water zich met geen wijn wil vermengen, derde deel pagina 30. Van wonder-zeldzame fonteinen in IJsland, pagina 123. Van velerlei zeer wonderlijke meren, van pagina 9 tot 49. Zo ook in mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde Historische en Geographische Wereldbeschrijving, pagina 43, 74, 330, 467, 590, 620. Oud en Nieuw Groenland, pagina 19 Noordse Wereld, pagina 116., en voorts op andere manieren.

Gij zal echter, hernam Honorius, noch al iets van uw voorraad gespaard te hebben wat te zijner tijd gevoeglijckkan worden te pas gebracht. Maar laat ons voor deze keer ’t oog of liever de tong naar de grote zee wenden.

Hierop begon Polylector, 't geen hij voor deze aangevangen had, weer voort te zetten zei: Onder alle wateren is de oceaan 't grootste; en van zodanige uitbreiding dat ze de gehele aardbodem omloopt. Ze is de begrijpplaats alle wateren onder dezon. Alle rivieren komen uit die en keren weer tot die, zich daarin ontlasten; en haa alzo weergeven ’t geen ze van haar ontvingen. Geen zee is er die niet met deze oceaan zou tezamen-hangen.

Indien, vroeg juffer Honesta hier, alle rivieren uit de zee komen waarom zijn dan de wateren der vloeden niet zo wel zout [176] als de zee zelf? Hoe kan 't geen van zichzelf zout is zoet uitleveren?

't Soute Zeewater, antwoorde Polylector, loopt onder d'Aerde door 't Sand heenen, met sulck een dringingh, als of't door een fijne Seef gingh. Hier in koomen de Natuer-kondige overeen, als zijnde een ten vollen bekende saeck. Maer op hoedaenigh een wijs 't Water der Zee in deese doordringingh sijne southeyd verliesd, en aghterlaet, daer ontrent zijn de gevoelens verschillende. Eenige willen, dat 't onderaerdsche Vyer seer veel, jae wel 't voornaemste hier toe doet. Indien, seggense, de Menschen, door 't behulp des Vyers, Zee of ander sout Water soet konnen maecken, sou dan niet de Natuer sulcks konnen doen, welcke het gantschlijk niet ontbreeckt aen Vyer onder d'Aerde: Latherus de Censu lib. 3. cap. 11. in fine. Rollingius de Elementis pag. 119. Andere meenen, dat 't Sand en de Kley, door een natuerlijcke haer van God ingeschaepene Treckings-kraght, al 't sout des Zeewaters tot sigh neemd; soo dat het in deese doordringingh, eer 't noch boven koomd, alle soutigheyd heeft verlooren. Noch andere voegen de koockingh door d'onderaersche Vyeren en de Treckingh t'saemen. De vlugge Geesten van 't Sout, seggense, of van 't koockende soute Water, werden terstond om hoogh gedreven, en tot de grootste fijnheyd verdund; sigh inlaetende door de binnenste veeselkens der Aerde. Als dan de koude haer weer verdickt, werdense weer tot Sout; 't welck d'Aerde nae sigh treckt, terwijl 't Water. dus door d'afscheydingh en opvliegingh der vlugge Soutgeestjens sijne southeyd verlooren hebbende, voort loopt; en in deese doordringingh door d'openingen der soete Kley voorts verliesd 't geen 'er noch sout in moght zijn. Andere hebben beeter behaegen in de volgende Stellingh; welcke ick vertrouw, dat by u lighter gevat, en lightlijcker toegestemd sal worden. 't Gaet ontwijffelbaer vast, dat de soutigheyd des Zeewaters sigh verliesd in de doordringingh. 't Valt niet swaer, door de Proef sigh hier van te verseeckeren. Men laete Zeewater, of Peeckel, een en andermael sijpelen door een Vat vol fijne gaetjens, of door een groote hooge fijne Seef, met Sand gevuld; soo sal men gewaer werden, dat 't Water nae elcke doorsijpelingh soeter sal zijn. Olaus Magnus lib. 9. cap. 40. Gelhusi Geographia pag. 78. De Zee is een vermengingh van Water en Sout. De Wateraghtige deelkens der selve zijn light, dun, gebuyghsaem en glad: De Soutdeelkens daer [177] tegens zijn stijf, dickaghtigh en langhwerpigh. Als nu 't Zeewater dringhd door de kleyne lught-gaetjens van 't op malkander leggende Sand, of Kley, soo gaen 'er de subtyle, of dunne, wateraghtige deelkens, gemacklijck door heenen: maer de soute, zijnde groof, stijf, en langhwerpigh van vorm, blijven 'er voor sitten, sonder te konnen doorgeraecken; eensdeels door d'enghte der openingen; andersdeels door de geduerige krom en dwarsloopenheyd der selve; soo dat 't Water schier by yeder Sandkorn in de doordringingh sigh moet krommen en buygen konnen, om 'er door te koomen. 't Water selver doet sulcks gemacklijck: maer 't daer in zijnde Sout, dit onmogelijck vallende, moet 'er sigh van afscheyden, en aghter blijven. Wil men 'er nu noch ten overvloed bydoen de voorgedaghte Natuerlijcke Treckingh, of Aentreckingh, soo sal d'aghterblijvingh des Souts dies te gereeder zijn. Wel haest sal gelegenheyd voorkomen, om yets meer te spreecken van de dickte des Zeewaters, boven dat van de soete Rivieren, veroorsaeckt door 't daer onder vermenghde Sout, als zijnde van een groove Stof. Wanneer Zeewater door ruyme openingen of ganghskens onder d'Aerde henen schiet, soo behoud het sijne southeyd; wijl 't selve geen verhinderingh bejegend, die de soute deelkens, door d'engheyd, sou dringen sigh af te scheyden, en aghter te blijven van 't soete. Dan maeckt het soute Bronnen en Meiren. Oock kan een soete Wel, eerse boven te voorschijn koomd, onderwegen wel southeyd of brackheyd van 't haer ontmoetende soute Water aenneemen. 't Geen verright werd in 't soet maecken des souten waters, door middel der sypelingh door 't Sand, sou oock konnen geschieden door middel van Wasch, als men 't Zee-water daer liet doordringen. Dit brenghd my in gedaghten den raed van sommige, om in de Zee varsch water te konnen bekoomen. Men maecke eenige Wassche Vaten gereed; inwendigh hol, uytwendigh soodaenigh versorghd, dat 'er geen openingh zy, noch Wind kan inkoomen. Men legge dan deese Vaten in Netten, wel vast gebonden aen lange, stercke touwen; en men doese soo een geheelen dagh in de Zee 't Schip aghter-nae-volgen. Als mense daer nae optreckt, en opend, sal men (volgens 't getuygenis der geene, uyt welcke ick die verhael) in yeder deeser Potten eenigh doorgedrongen Water vinden, 't welck gantsch varsch en soet sal zijn; soo goed, als dat der beste Fontainen zijn magh. Petri Messiae Lessen, Boeck 2. cap. 25. pag. 272. Vliegerii Miscellan. cap. 6. pag. 72. Michaëlides de Navigat. pag. 121. [178]

Indien, seyde Marinus, deese konst vast gingh, soo souden de Zeevaerende persoonen (figh op voorraed van Wasch voorsien hebbende), alsse sigh in d'uyterste nood van dorst bevonden, noch al eenigh behulp, tot haere laefnis, hier van konnen trecken.

Van de gewisheyd, gingh Polylector voort, kan ick u geen genoeghsaeme verseeckering doen, wijl ick, door genoomene Proef, geen eygene ondervindingh hier van heb. Doch Aristoteles heeft'er deese Reden van gegeven. 't Wasch is soet, en sponsaghtigh; vol seer kleyne gaetjens, soo dat 't subtijlste deel des Zeewaters daer door kan dringen; met verlaetingh van 't groove, soute, aerdaghtige deel. Men vergelijck hier meê 't geen ick stracks heb geseghd van de soetwerdingh der door 't Sand heenen dringende Zeewateren. Maer daer is noch een ander middel, om goed varsch water, in genoeghsaeme veelheyd, onmiddelbaer uyt de Zee te bekoomen; als men maer sulcke persoonen by sigh had, die 't daer uyt konden haelen. Sie hier, hoe een voornaem Man deese saeck voorsteld. d'onderste Wateren in de Zee zijn soet; ter hooghte van twee of drie voeten boven de grond. Als men nu Duyckers by sigh heeft, welcke een tijd langh onder 't Water konnen blijven; op den bodem der Zee weeten neer te daelen; aldaer eenige wel-toegestopte kruyken, (diese openen wanneerse by 't varsch Water zijn gekomen) vol vullen; deselve weer toemaecken, en dan sigh nae boven begeven, soo hebbense soet water uyt de soute Zee, G. P. Harsdorffers Geschicht-Spiegel, tit 60. pag. 443. Hoedaenigh dit op de Persische Kust word gedaen, heb ick verhaeld in mijne meergenoemde Curieuse Aenmerckingen, tweede deel, pag. 486. Hoor nu oock Linschooten hier van spreecken. 't Eyland Ormus, gelegen op sevenentwintigh Graeden, (daer 't in de Soomer soo onverdraeghlijck heet is, dat men moet slaepen in daer toe vervaerdighde houtene Backen, vol Water gedaen; waer onder Mannen en Vrouwen, met t'eenemael naeckte lighaemen, gaen leggen, alleenlijck 't hoofd daer buyten hebbende) heeft gantsch geen varsch Water, als't geen 'er gebraght werd van 't vaste Land; 't welck men dan bewaert in groote Potten, of oock in Waterbacken. Maer daerenboven begeven de Duyckers sigh by 't Eyland Barain vier of vijf vademen diep benedenwaerts in Zee; en scheppen van onder 't soute voortreflijck goed varsch Water, soo soet en edel, als dat van de beste Rivieren, of Fontainen. Linschooten Itinerarium, eerste Verdeelingh, fol. 12. Maer of schoon dit ter dier plaets [179] soo geschied; oock wel hier en gintsch 't selve gebeurd; echter is noch ongewis, of allerwegen in de Zee boven de grond soet water sou konnen gevonden werden; wijl 'er juyst over al geen Rivieren, Beecken en Fontainen zijn, welcke door onderaerdsche gangen sigh in de grond der Zee kraghtlijck ontlossen. Ondertusschen heeft men oorsaeck, om sigh hooghlijck hier over te verwonderen, dat Wellen, of Springen, in den Bodem der Zee uytbarstende, door een bynae-ongelooflijck-stercke opdringingh, de geheele hooghte des Zeewaters soodaenigh konnen doorbooren, dat Zeevaerende persoonen somtijds, midden in deese groote soute Plas, een taemlijck-groot stuck weghs verr', goed varsch water vinden. Sulcks werd betuygd te geschieden in eenige plaetsen der Stille of Vreedsaeme Zee (Mare Pacificum), aen 't Strand van 't Suyder-America; en in de Persische Boesem by Ormus. Schoon de gedaghte Boesem, wegens d'omgelegene Sout-bergen en Sout-gronden, de soutste onder alle andere Zeeën is, soo verhaeld men echter, dat in d'oppervlackte der Zee selfs een Wel van soet Water voortkoomd, tot seer groot behulp en voordeel der Scheepslieden. Dickmael vind men geheele streecken van soet water in de soute Zee, hebbende de lenghte van veele mijlen weghs. 't Welck veroorsaeckt werd door de toe en invloed van groote, sterck-voortschietende Rivieren. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 3. Devis. 4. cap. 3.

't Zoute zeewater, antwoorde Polylector, loopt onder de aarde door 't zand heen, met zo’ n indringen als of 't door een fijne zeef ging. Hierin komen de natuurkundige overeen als zijnde een ten volle bekende zaak. Maar op hoedanige wijze 't water der zee in deze doordringing zijn zoutheid verliest en achterlaat daar omtrent zijn de gevoelens verschillene. Enige willen dat ’t onderaards vuur zeer veel, ja, wel 't voornaamste hiertoe doet. Indien, zeggen ze, de mensen door 't behulp van het vuur de zee of ander zout water zoet kunnen maken zou dan niet de natuur zulks kunnen doen welke het gans niet ontbreekt aan vuur onder de aarde: Latherus de Censu lib. 3 kapittel 11 in fine. Rollingius de Elementis pagina 119. Andere menen dat 't zand en de klei, door een natuurlijke hun van God ingeschapen trekkings-kracht al 't zout der zeewater tot zich neemt; zodat het in deze doordringing, eer 't noch boven komt, alle zoutigheid heeft verloren. Noch andere voegen het koken door de onderaardse vuren en trekking tezamen. De vlugge geesten van 't zout, zeggen ze, of van 't kokende zoute water worden terstond omhooggedreven en tot de grootste fijnheid verdund; zich inlaat door de binnenste vezeltjes der aarde. Als dan de koude zich weer verdikt worden ze weer tot zout; wat de aarde naar zich trekkt door het water. Dus door de afscheiding en opvlieging der vlugge zout geestjes zijn zoutheid verloren heeft voortloopt; en in deze doordringing door de openingen der zoete klei voorts verlietd 't geen er noch zout in mocht zijn. Andere hebben beter behagen in de volgende stelling; welke ik vertrouw dat bij u lichter gevat en lichter toegestemd zal worden. 't Gaat ontwijfelbaar vast dat de zoutheid der zeewater zich verliest in de doordringing. 't Valt niet zwaar door de proef zich hiervan te verzekeren. Men laat zeewater of pekel een en andermaal sijpelen door een vat vol fijne gaatjes, of door een grote hoge fijne zeef met zand gevuld; zo zal men gewaar worden dat 't water nr elke doorsijpeling zoeter zal zijn. Olaus Magnus lib. 9 kapittel 40. Gelhusi Geographia pagina 78. De zee is een vermenging van water en zout. De waterachtige deeltjes ervan zijn licht, dun, buigzaam en glad: De zoutdeeltjes daartegen [177] zijn stijf, dikachtig en langwerpig. Als nu 't zeewater dringt door de kleine lucht-gaatjes van 't op elkaar liggende zand of klei zo gaan er de subtiele of dunne waterachtige deeltjes gemakkelijk doorheen: maar de zoute, zijn grof, stijf en langwerpig van vorm, blijven er oor zitten zonder te kunnen doorgeraken; eensdeels door de engte der openingen; andersdeels door de gedurige krom en dwars lopen ervan; zodat 't water schier bij ieder zandkorrel in de doordringing zich moet krommen en buigen kunne, om erdoor te komen. ’t Water zelf doet zulks gemakkelijk: maar 't daarin zijnde zout dat dit onmogelijk valt moet er zich van afscheiden en achter blijven. Wil men er nu noch ten overvloede bij doen de voorgedachte natuurlijke trekking of aantrekking zo zal achterblijven het zout dat te gereder is. Wel gauw zal gelegenheid voorkomen om iets meer te spreken van de dikte der zeewater boven dat van de zoete riviere, veroorzaakt door 't daaronder vermengde zout als zijnde van een grove stof. Wanneer zeewater door ruime openingen of gangetjes onder de aarde henen schiet zo behoudt het zijn zoutheid; omdat hetzelfde geen verhindering bejegend die de zoute deeltjes, door de engte zou dringen zich af te scheiden en achter te blijven van 't zoete. Dan maakt het zoute bronnen en meren. Ook kan een zoete wel, eer ze boven tevoorschijn komt, onderweg wel zoutheid of brakheid van 't haar ontmoetende zoute water aanneemen. 't Geen verricht wordt in 't zoet maken der zoute water door middel der sijpelen door 't zand, zou ook kunnen geschieden door middel van was als men 't zeewater daar liet doordringen. Dit brengt mij in gedachten den raad van sommige om in de zee wat vers water te kunnen bekomen. Men maakt enige wassen vaten gereed; inwendig hol, uitwendig zodanig verzorgd zodat er geen opening is, noch wind kan inkomen. Men legt dan deze vaten in netten, goed vastgebonden aan lange sterke touwen; en men laat ze zo’n gehelen dag in de zee 't schip achterna-volgen. Als men ze daarna optrekt en opent zal men (volgens de getuigenis van diegene waaruit ik die verhaal) in ieder deze potten enig doorgedrongen water vinden wat gans vers en zoet zal zijn; zo goed als dat der beste fonteinen zijn mah. Petri Messiae Lessen, Boek 2 kapittel 25 pagina 272. Vliegerii Miscellan. kapittel 6 pagina 72. Michaëlides de Navigat. pagina 121. [178]

Indien, zei Marinus, deze kunst vast ging zo zouden de zeevarende personen (zich op voorraad van was voorzien hebben), als ze zich in de uiterste nood van dorst bevonden noch al enig behulp tot hun lafenis hiervan kunnen trekken.

Van de gewisheid, ging Polylector voort, kan ik u geen voldoende verzekering doen omdat ik door genomen proef geen eigen ondervinding hiervan heb. Doch Aristoteles heeft er deze reden van gegeven. ’t Was is zoet en sponsachtig; vol zeer kleine gaatjes zodat 't subtiele deel der zeewater daardoor kan dringen; met verlaten van 't grove, zoute, aardachtige deel. Men vergelijkt hiermee 't geen ik straks heb gezegd van het zoet worden der door 't zand heen dringende zeewateren. Maar daar is noch een ander middel om goed vers water in voldoende veelheid onmiddellijk uit de zee te bekomen; als men maar zulke personen bij zich had die 't daaruit konden halen. Zie hier hoe een voorname man deze zaak voorstelt. De onderste wateren in de zee zijn zoet; ter hooghte van twee of drie voeten boven de grond. Als men nu duikers bij zich heeft welke een tijd lang onder 't water kunnen blijven; op de bodem der zee weten neer te dalen; aldaar enige goed-toegestopte kruiken, (die ze openen wanneer ze bij ’t verse water zijn gekomen) vol vullen; die weer dicht maken en dan zich naar boven begeven zo hebben ze zoet water uit de zoute zee, G. P. Harsdorffers Geschicht-Spiegel, tit 60 pagina 443. Hoedaanig dit op de Perzische kust wordt gedaan heb ik verhaald in mijn meergenoemde Curieuze Aanmerkingen, tweede deel, pagina 486. Hoor nu ook Linschooten hiervan spreken. 't Eiland Ormus, gelegen op zevenentwintig graden, (daar 't in de zomer zo onverdraaglijk heet is dat men moet slapen in daartoe vervaardigde houten bakken vol water gedaan; waaronder mannen en vrouwen met ten enenmale naakte lichamen, gaan liggen, alleen 't hoofd daarbuiten hebben) heeft gans geen vers water dan hetgeen er gebracht wordt van 't vaste land; wat men dan bewaart in grote potten of ook in waterbakken. Maar daarboven begeven de duikers zich bij 't eiland Barein vier of vijf vademen diep benedenwaarts inzZee; en scheppen van onder 't zoute voortreffelijk goed verse water, zo zoet en edel als dat van de beste rivieren of fonteinen. Linschooten Itinerarium, eerste Verdeling, fol. 12. Maar of ofschoon dit ter die plaats [179] zo geschiedt; ook wel hier en ginds hetzelfde gebeurt; echter is noch ongewis of allerwegen in de zee boven de grond zoet water zou kunnen gevonden worden; omdater juist overal geen rivieren, beken en fonteinen zijn welke door onderaardse gangen zich in de grond der zee krachig ontlossen. Ondertussen heeft men oorzaak om zich zeer hierover te verwonderen dat wellen of springen in de bodem der zee uitbarsten door een bijna-ongelooflijk-sterke opdringen de gehele hoogte der zeewater zodanig kunnen doorboren dat zeevarende personen somtijds, midden in deze grote zoute plas, een tamelijk-groot stuk weg ver goed vers water vinden. Zulks wordt betuigd te geschieden in enige plaatsen der Stille of Vreedzame zee (Mare Pacificum), aan 't strand van 't Zuid-Amerika; en in de Perzische boezem bij Ormus. Ofschoon de gedachte boezem vanwege de omgelegene zout-bergen en zout-gronden de zoutste onder alle andere zeeën is zo verhaalt men echter, dat in de oppervlakte der zee zelfs een wel van zoet water voortkomt tot zeer groot behulp en voordeel der scheepslieden. Vaak vindt men gehele streken van zoet water in de zoute zee, heeft de lengte van vele mijlen weg. Wat veroorzaakt wordt door de toe en invloed van grote, sterk-voortschietende rivieren. Kircheri mund. subterran. tom 1. lib. 3. Devis 4. kapittel 3.

Hier van, begon Marinus, kan ick uyt eygener ondervindingh eenigh beright geeven. Tegens over 't Eyland Assumption, of 't Westlijck gedeelte des selven, aen 't Vaste land, siet men een Rivier, ontdeckt van Jacques Quartier, in sijne gedaene tweede Reys; en die naederhand heeft behouden de Naem van Theschedoch. Deese Vloed loopt met sijn varsch water soo geweldigh sterck af in de Zee, dat men, een geheele Spaensche mijl weghs van 't land af, water kan scheppen, soo soet als eenigh Fonteyn-water zijn magh. In even deese Rivier onthouden sigh een groote meenighte van Zeepaerden, anders genoemd Hippopotamos; welcke by naght aen Land koomen, 's daeghs sigh in de Zee begeven. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 51. Van deese ('k weet niet of ickse Visschen of Dieren sal noemen) sullen wy breeder konnen handelen, wanneer wy sullen spreecken van de Vreemdigheden in de Zeeën en andere Wateren.

Doe, hernam Polylector, de Portugezen onder Vincentiagnes [180] Pinzonus, en sijnen Broeder Aries Pinzonus, in 't Americaensche Gewest Nariatambal waren gekoomen, bevondense sigh, alreeds veertigh mijlen weghs van daer voort gezeyld zijnde, op een Zee, welckers Water soo versch en soet was, datse al haere leedige Vaten daer meê vulden, en 't selve voor goed Rivier-water konden drincken. Alsse d'oorsaeck hier van ondersoghten, soo bevondense deselve te bestaen in de veele Vloeden, welcke sigh hier met meenighten, en met een gantsch strenge loop, van de geberghten af wijd en breed in deese Zee uytgoten. In deselve saegense veel Eylanden, treflijck vrughtbaer, en seer Volckrijck. Petrus Martyr van de Zeevaerden en Nieuwgevondene Eylanden, Decad. 1. lib. 9. By 't Eyland Sumatra vind men een streeck van drie uyren lenghte soet water in 't midden der Zee. Gelhusii Geographia pag. 91.

Meer als eens, berightede Marinus weer, heb ick in de Zee een lange en breede streeck van varsch water gevonden. Daerenboven oock deese volgende dingen waergenomen. Aen de stranden der Straet, of Enghte van Mamertina, anders Sicilien, welcke seer sandigh sijn, behoefd men maer alleen een kuyl te graven, niet verder als drie of vier voeten van de Zee af; soo sal men terstond soet Water hebben. Indien men op deselve wijs een groef maeckt in de kromme Boght der Haven van Messina, leggende tusschen de Wateren van de Haven in d'Enghte, soo sal even 't selve gebeuren. Aen 't Strand van Calabria, by Reggio, heb ick soet Water gevonden in een Sandige Kuyl, zijnde niet verder als twee spannen van 't Zeewater af. Kircherus ibid. Selfs in onse aen de Zee gelegene Landen heeft men soete Putten vlack by deselve. Uyt 't voorheenen bygebraghte kan men sigh lightlijck d'oorsaeck hier van voorstellen. Als men deselve in eenige dingen niet kan vinden, of op vaste gronden aenwijsen (gelijck misschien in 't vervolgh onser Redevoeringen somtijds al sal gebeuren), soo moet men dencken, dat d'ervaerenheyd alle vernuftige oorsaecken meesterd. 'k Hou meer van de geene, die ontrent verborgene saecken, seggen: Hoe veel is'er 't welck wy niet weeten, tegens 't geene dat wy weeten! als van sulke, die altijd alles meenen te weeten; en dan noch haeren waen andere voor een vaste waerheyd willen opdringen. 'k Moet hier nu, boven de voorheenen gedaghte middelen, om Zeewater soet te maecken, noch een ander aenwijsen, 't welck men met goed nut in tijd van nood (indien anders waeraghtigh is 't geen ick by een geleerd Man hier van heb [181] geleesen) sou konnen in 't werck stellen, wanneer men maer alleen van Vyer was voorsien. Men sal 't soute Zeewater laeten koocken, en den daer van koomenden Damp opvangen in daer over gehoudene Sponssen. Alsse vol zijn, parstmense uyt; en 't geen men 'er van bekoomd, is soet, drinckbaer Water. G. P. Harsdorffers Geschicht-Spiegel, lit. 60. pag. 444.

Selfs Zeewater, voeghde Polylector hier by, langhsaem heet gemaeckt zijnde, en dan weer koud doen worden, is gemacklijcker voor den Dorst, en min schaedlijck voor de gesondheyd te drincken, dan soo gelijck 't in sigh selven is, vermits door de warmte een groot deel der Soutgeesten vervliegen; en daer nae koud wordende, gaet een ander gedeelte op de grond sitten. 't Sout dan door dit middel vry veel verminderd zijnde, soo moet volgen, dat het dus gehandelde Zeewater veel drinckbaerer zijn moet, als anders. Rollingius de Elementis, pag. 301.

My dunckt, Juffer Honesta, dat dit uw beright strijdigh is met dat van Marinus. Want vervliegen de Sout-geestjens door de koockingh, of warmmaeckingh, soo moest de damp, in Sponssen opgevangen, immers seer sout zijn. Doch hier nae konnen wy hooren, of hier waerlijck een verschil is aen te mercken; dan of beyde deese Voorstellingen met malkander konnen vergeleecken worden. Laet nu 't begonnene sijnen voortgangh neemen.

Daerbenevens, hernam Polylector, is Zeewater veel grover en dicker als soet water; meest veroorsaeckt werdende door 't daer in zijnde Sout. Even hierom siet men, dat een Ey in varsch Water sinckt, maer in 't soute boven drijft; en hoe souter, hoe 't meer opwaerts swemd. Deese groofheyd en dickheyd is oock d'oorsaeck, dat een Schip, met deselve Laedingh, mercklijck dieper sal neersincken in een Rivier; als in de Zee. Op soodaenige Scheepen, als nae Groenland ter Walvisch-vanghst vaeren, word dit verschil (volgens 't getuygenis van Frederick Martens, in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld, pag. 195.) gemeenlijck bevonden van eene voet te zijn. Hoe lighter en dunner 't Water is, hoe dieper de kiel neerwaerts sal gaen. En derhalven is 't yet seldsaems in de Doode Zee (van welcke wy hier vooren hebben gesproocken) dat alle lighte dingen, als Vederen, Graeskens, e.s.v. daer in sincken; onaengesien des selven Water gantsch sout, derhalven t'eenemael groof; oock lijmigh is. Een gedeelte deeser groofheyd verliesd ’t Zeewater [182] door de heetmaeckingh op de gehoorde wijs; te weeten, door van buyten uyt te dampen, en door sigh beneden op de grond te setten. Selfs de warmgemaeckte varssche Wateren zijn dunner en lighter als de koude. 'k Heb, seghd seecker nauwkeurigh ondersoecker, een glaesen Flesch met koud Water gevuld, en gewoogen. Daer nae deselve vol warm Water gedaen; en bevonden, dat van de vierentwintigh Oncen gewight 't verschil tusschen warm en koud was aghtthien graenen. 't Slonck oock soo veel, dat ick, 't gedaghte Water weer koud geworden zijnde, twee scrupulen daer toe moest gieten, eer de Flesch weer vol wierd. M. Petit. litt. ad Gallas. citante Frider. Nitsch. Ephimer. erudit. Anno 1667. Mart. 7. pag. 637. Frisschii Rusthunden dritter theil pag. 593. Gottfried Voigts Physicalischer Zeitvertreiber, 1. hunderd. 87. Frag. pag. 196.

Hiervan, begon Marinus, kan ik uit eigen ondervinding enig bericht geven. Tegenover 't eiland Assumption of 't Westelijk gedeelte ervan, aan 't vaste land ziet men een rivier, ontdekt van Jacques Quartier, in zijn gedane tweede reis en die nederhand heeft behouden de naam van Theschedoch. Deze vloed loopt met zijn verse water zo geweldig sterk af in de ze, dat men een gehele Spaanse mijl weg van 't land af water kan scheppen zo zoet als enig fontein-water zijn mag. In even deze rivier onthouden zich een grote menigte van zeepaard n, anders genoemd Hippopotamos; welke bij nacht aan land komen op de dag zich in de zee begeven. De Laet Beschrijving van West-Indien, fol. 51. Van deze (ik weet niet of ick ze vissen of dieren zal noemen) zullen wij breder kunnen handelen wanneer wij zullen spreken van de vreemdigheden in de zeeën en andere wateren.

Toen, hernam Polylector, de Portugezen onder Vincentiagnes [180] Pinzonus en zijn broeder Aries Pinzonu, in 't Amerikaansc gewest Nariatambal waren gekomen bevonden ze zich alreeds veertig mijlen weg vandaar voort gezel d te zijn op een zee wiens water zo vers en zoet was dat ze al hun lege vaten daarmee vulden en hetzelfde voor goed rivierwater konden drinken. Toen ze de oorzaak hiervan onderzochten zo bevonden ze die te bestaan in de vele vloeden welke zich hier met menigten en met een gans strenge loop van de gebergten af wijd en breed in deze zee uitgoten. In die zagen ze veel eilanden, voortreffelijk vruchtbaar en zeer volkrijk. Petrus Martyr van de Zeevaarten en Nieuwgevonden Eilanden, Decad. 1. lib. 9. Bij 't Eeiand Sumatra vindt men een streek van drie uren lengte zoet water in 't midden der zee. Gelhusii Geographia pagina 91.

Meer dan eens, berichtte Marinus weer, heb ik in de zee een lange en breede streek van vers water gevonden. Daarboven ook deze volgende dingen waargenomen. Aan de stranden der Straat of engte van Mamertina, anders Sicilië, welke zeer zandig zijn, behoeft men maar alleen een kuil te graven, niet verder dan drie of vier voeten van de zee af; zo zal men terstond zoet water hebben. Indien men op die wijze een groef maakt in de kromme bocht der haven van Messina, ligt tussen de wateren van de haven in de engte zo zal even hetzelfde gebeuren. Aan 't strand van Calabria bij Reggio heb ik zoet water gevonden in een zandige kuil, was niet verder dan twee spannen van 't zeewater af. Kircherus ibid. Zelfs in onze aan de zee gelegen landen heeft men zoete putten vlak bij die. Uit ’t voorheen bijgebrachte kan men zich licht de oorzaak hiervan voorstellen. Als men die in enige dingen niet kan vinden of op vaste gronden aanwijzen (gelijk misschien in 't vervolg van onze redevoeringen somtijds al zal gebeuren), zo moet men denken dat de ervaring alle vernuftige oorzaken overmeesterd. Ik Hou meer van diegene die omtrent verborgen zake, zeggen: Hoe veel is er wat wij niet weten tegen 't gene dat wij weten! Als van zulke die altijd alles menen te weten; en dan noch hunn waan andere voor een vaste waarheid willen opdringen. Ik moet hier nu boven de voorheen gedachte middelen om zeewater zoet te maken noch een ander aanwijzen wat men met goed nut in tijd van nood (indien anders waarachtig is 't geen ik bij een geleerd man hiervan heb [181] gelezen) zou kunnen in 't werk stell, wanneer men maar alleen van vuur was voorzien. Men zal 't zoute zeewater laten koken en de daarvan komende damp opvangen in daarover gehouden sponzen. Als ze vol zijn perst men ze uit; en 't geen men ervan bekomt is zoet drinkbaar water. G. P. Harsdorffers Geschicht-Spiegel, lit. 60 pagina 444.

Zelfs zeewater, voegde Polylector hierbij, ldat angzaam heet gemaakt is en dan weer koud doen worden, is gemakkelijk voor de dorst en minder schadelijk voor de gzsondheid te drinken, dan zo gelijk 't in zichzelf is vermits door de warmte een groot deel der zoutgeesten vervliegen; en daarna koud worden gaat een ander gedeelte op de grond zitten. 't Zout dan dat door dit middel vrij veel verminderd is zo moet volgen dat het dus gehandelde zeewater veel drinkbaarder zijn moet dan anders. Rollingius de Elementis, pagina 301.

Mij dunkt, juffer Honesta, dat dit uw bericht strijdig is met dat van Marinus. Want vervliegen de zout-geestjes door de koken of warm maken zo moest de damp in sponzen opgevangen immers zeer zout zijn. Doch hierna kunnen wij horen of hier waarlijk een verschil is aan te merken; dan of beide deze voorstellingen met elkaar kunnen vergeleken worden. Laat nu 't begonnen zijn voortgang nemen.

Daarnevens, hernam Polylector, is zeewater veel grover en dikker dan zoet water; dat meest veroorzaakt wordt door 't daarin zijnde zout. Even hierom ziet men dat een i in vers water zinct, maar in 't zoute boven drijft; en hoe zouter hoe 't meer opwaarts zwemt. Deze grofheid en dikte is ook de oorzaak dat een schip met de lading, merkelijk dieper zal neerzinken in een rivier; dan in de zee. Op zodanige schepen als naar Groenland ter walvisvangst varen wordt dit verschil (volgens de getuigenis van Frederik Martens, in mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde Noordse Wereld pagina 195) gewoonlijk bevonden van een voet te zijn. Hoe lichter en dunner 't water is hoe dieper de kiel neerwaarts zal gaan. En derhalve is 't iets zeldzaams in de Dode Zee (waarvan wij hiervoorehebben gesproken) dat alle lichte dingen als veren, grasjes, e.d., daarin zinken; zonder aan te zien dat dit water gans zout, derhalve ten enenmale grof; ook lijmig is. Een gedeelte van dezr grofheid verliest ’t zeewater [182] door het heet maken op de gehoorde wijze; te weten door van buiten uit te dampen en door zich beneden op de grond te zetten. Zelfs de warm gemaakte verse wateren zijn dunner en lichter dan de koude. Ik heb, zegt zeker nauwkeurig onderzoeker, een glazen fles met koud water gevuld en gewogen. Daarna die vol warm water gedaan; en bevonden dat van de vierentwintig ons gewicht 't verschil tussen warm en koud was achthien graden. 't Slonk ook zo veel dat ik troen het gedachte water weer koud geworden was twee scrupels daar toemoest gieten eer de fles weer vol werd. M. Petit. litt. ad Gallas. citante Frider. Nitsch. Ephimer. erudit. Anno 1667. Mart. 7. pagina 637. Frisschius Rusthunden dritter theil pagina 593. Gottfried Voigts Physicalischer Zeitvertreiber, 1 hunderd. 87. Fragment pagina 196.

Aldergemacklijckst, wierp Honorius hier tusschen, souden de Zeelieden 't gebreck van varsch Water konnen vergoeden, en buyten vrees van Dorstlijdingh blijven, indiense sigh genoegh konden voorsien van seeckere Spons-aghtige Steenen, welcke in Schotland werden gevonden. Want (indien anders 't Getuygenis van Hector Boëtius waerachtigh is), deselve zijn van soodaenigh een aert, dat alle Zeewaeter, daer door geloopen zijnde, gantsch soet werd.

Misschien, pastede Juffer Honesta hier op, dat de soutaghtige deeltjens des Zeewaters (waer van nu gehandeld is) in de doordringingh oock aghterblijven, en sigh aen de Steen vast setten. Doch 'k wil de Redengevingh aen de Natuerkundige laeten; en liever vraegen, Waerom de Zee dus sout heeft moeten zijn?

Indien wy, berightede Polylector, ons vergenoeghd wilden houden met d'aenwijsingh van d'eerste oorsaeck, soo waere de gantsch gewisse antwoord: Dat deselve God, die den Honigh soet, d'Alssem bitter, Peper scharp, andere dingen suur; oock de Zee sout heeft willen hebben. Maer de Menschen geven haere Weetensbegeerte soo veel toe, en hebben soo een groote waen van de Bevatsaemheyd haers verstands, datse alles willen doorwroetelen; alles afmeten met d'el haers vernufts; niet verborgens voor God laeten; en altijd d'aghteroorsaecken traghten uyt te vinden. Doch 't gaet dan al dickmael: Soo veel hoofden, soo veel sinnen: En derhalven zijn oock de gevoelens ontrent de gedaene Vraegh niet eenerley. 'k Verwerp geenssins de naespooringh van de Natuerlijcke oorsaecken der dingen, want deselve heeft dickmael een groote nuttigheyd, soo in 't [183] Weereldlijck als Geestlijck Doch sulcks moet geschieden met matigheyd; en sonder in onseeckere saecken andere ons gevoelen te willen opdwingen; of al te seer op onsen eygenen waen te bouwen; als op een onfeylbaere grond. Maer ick koom nu tot d'antwoord op 't voorgestelde. Eenige meenen, dat d'Alwijse God 't Zeewater, nevens de geduerige Beweegingh van Ebb en Vloed, oock deese southeyd heeft toegevoeghd, om deselve te doen bevrijd zijn van vervuylingh en stanck. Andere stellen tot de hoofd-oorsaeck, op dat de Zee sou mogen zijn een gemeene Wooningh, en eenighsins oock 't Voedinghsmiddel der Visschen. Want, seggense, 't is openbaer, dat 't meeste deel van 't grootste slagh der selve buyten 't soute Water niet langh kan leven. Derhalven, gelijck God, ten leven en tot bequaemheyd der op Aerden zijnde Dieren, de Wateren in seeckere plaets heeft afgesonderd, schoon de natuer des Waters vereyschte, dat het allerweegen d'Aerde sou omvangen; soo heeft hy oock, tot nut der Schepselen, welcke sigh in 't Water onthouden, deese southeyd de Zee ingeplant, schoon deselve in haeren natuerlijcken stand geenerley smaeck van nooden had. Want 't soute Water is seer dienstigh, om, op sijne wijs, de Zee-Visschen te voeden, wijl 't als met een Oly-aghtige vettigheyd is gemenghd. Noch andere willen, dat God de Zee sout heeft gemaeckt, tot bevoorderingh der Schipvaerd: Vermits 't seecker is, dat de soute Wateren, gelijck wy alreeds hebben gehoord, wegens haere dickheyd en groofheyd, de gelaedene Scheepen veel beeter konnen draegen, als de varssche. Men heeft bevonden, dat een swaer-bevraght Schip, sonder gevaer over de Zee geseyld hebbende, nae de grond sonck, soo haest het in een soete Rivier quam. Oock is door de Southeyd 't Zeewater warmer; en bevriesd derhalven in de Winter niet soo light, als de soete Vloeden: Die, met ys overtrocken zijnde, de Schipvaerd verhinderen. Sommige stellen een andere Reden van de niet-bevriesingh der Zee, als de warmte door de southeyd; welcke veellight hier nae sal voorgedragen worden. Wederom andere hebben de gedaghten, dat de Heere onse Godt de Zee heeft sout doen zijn, op datse aen de menschen sou konnen verschaffen 't Sout, 't welckse niet konnen ontbeeren. Sommige neemen al deese oorsaecken t'saemen; 't welckse te lighter konnen doen, wijl d'eene gantschlijk niet strijdet tegens d'andere. Die noch meer Oorsaecken begeerd, kanse by de Wijsgeeren gaen opsoecken. [184]

Maer, seyde Honorius, wat sou d'antwoord zijn, indien de Vraegh was: Waer van daen de Zee haere southeyt heeft?

'k Sou, hervattede Polylector, u konnen voorleggen meer als een geheel dousijn van, niet alleen verscheydene, maer oock gantsch verschillende en tegens-een-strijdende gevoelens. 't Sou te verdrietigh vallen, al deselve te willen voortbrengen; te meer, wijl daer ontrent veele Philosophische Uytbreydingen dienden toegevoeghd te worden. 'k Sal u derhalven maer alleen eenige weynige vertoonen. Cardanus lib. 2. de subtilit. pag. 46. meend, dat onder 't Zeewater Soutbergen verborgen leggen; en dat daer van de southeyd der Zee ontstaen sou.

Seecker, viel Marinus hier in, sulcke Soutbergen souden, t'sederd den aenvangh des Weerelds tot nu toe, al langh verdweenen zijn, door de soutingh van soo een boven maeten groote meenighte Waters; waer in, gelijck men daeghlijcks sien kan, 't Sout daedlijck koomd te smelten.

Even dit, hernam Polylector, heeft de geleerde Scaliger, d'eenvoudigheyd van Cardanus belagchende, hem oock tegen-geworpen. Andere maecken der Sonnen hitte tot d'oorsaeck van de southeyd der Zee; als die 't soete deel daer uyttreckt; 't aerdaghtige aenbrand, en met de wateraghtige voghtigheyd vermenghd. Hier van daen sou 't oock koomen, dat 't bovenste Zeewater souter is als 't onderste; vermits de Sonnestraelen meer op d'oppervlackte der Zee konnen wercken. Gelijck dan oock de Zee tegens 't Suyden, desgelijcks in de Somer, als de Son stercker daer op schijnd, souter is als tegens 't Noorden, en in de Winter. Maer andere houden dit voor een kraghteloose Redengeevingh: Want, seggense, indien deselve gelden sou, soo moesten door even deese oorsaeck de Rivieren en Poelen oock sout werden. Noch andere maecken deese Voor-onderstellingh, en bouwen'er dan 't volgende besluyt op: In de Natuer der dingen kan geen suyvere of enckele Hoofdstof natuerkundighlijck werden aengemerckt; maer alle Ligchaemen zijn gemenghd, bestaende uyt verscheydene Hoofdstoffen; beset met een veelvuldige vermengelingh van dingen. Waerom dan geen Lighaem soo gesuyverd kan worden, dat men 't selve waerlijck sou konnen brengen tot de suyverheyd en enckelheyd van eene Hoofdstof. Nu, d'eerste Stof, t'saemgesteld in de Natuerlijcke Menghselen, is 't Sout der Natuer, 't welck is in alle ligchaemen, van d'eerste Beginselen [185] der dingen af den verwarden klomp ingeschaepen; als sonder welckese noch vastigheyd noch bestaenlijckheyd konden hebben; noch in haer Weesen bewaerd konden worden. Voorts, in de Natuer der dingen gaet regelmaetigh niets te loor; 't zy uyt de Hooftstoffen, 't zy uyt de Dampen of Uytwaessemingen uyt deselve, getrocken; want elck in't bysonder word weer hersteld aen sijn eerste Hoofdstof. Op deese Stellingen nu seggense: Dat 't Sout, in d'eerste Scheppingh aller dingen (soo haest 't Water, door de Godlijcke Stem binnen sijn Oevers gedreeven, 't Aerdrijck ontdeckt liet) den Oceaen en alle andere Wateren is ingeschaepen. Soodaenigh echter, dat, nae gelegenheyd der Wateren en Natuerlijcke Ligchamen, het daer in geleyde Sout nu meer dan min word bemerckt. Alle haddense soutigheyd van nooden, om te konnen bestaen. Vermits nu oock Aerde en Zeën t'saem een Rond uytmaecken, en de geheele Aerdklomp met Sout beset is, soo gebeurd het noodsaecklijck, dat de Zee allerwegen de southeyd uyt d'Aerde suyghd: Daer nae in d'onderaerdsche Doorgangen dit Sout aghter latende, door 't Reght der Natuer aen d'Aerde weergeeft 't geense van deselve had aengenoomen. Kircherus. Rollingius. Queebergius, en meer andere.

'k Laet, liet Marinus sigh hier hooren, de Philosophen geerne haere Bedenckingen hier over soo spitsvindigh voorstellen als se immermeer konnen. Voor mijn deel, eenvoudighlijck stae ick in dit gevoelen, dat de Wateren, op den eersten dagh van God met en onder d'Aerde geschaepen, haere soutigheyd hebben aengenoomen van den Aerdbodem, op welckese stonden. Want God had d' Aerde met den Afgrond als een kleed overdeckt; de Wateren stonden boven de Bergen, Psalm CIV. 6. Op den derden dagh deed d'Almaghtige deese Wateren van onder den Hemel, die op d'Aerde hadden gestaen, in eene plaets vergaederen, en 't Drooge wierd gesien; 't welck God Aerde noemde, en de vergaderingh der Wateren Zeeën, Genes. I. Al deese Wateren hadden southeyd uyt den Aerdbodem nae sigh getrocken, terwijlse tot op den derden dagh daer op gestaen hadden; en d'Aerde met seer veel Sout vervuld was; gelijck noch blijckt uyt de meenighte van 't Sout, 't welck uyt 't Sand word getogen, of uyt de Velden gegraven, of uyt de Bergen gehouwen. In alle vier de Weerelds-deelen, Europa, Asia, Africa en America, zijn een groote veelheyd van Soutbergen. De Caspische Bergen in Asia zijn van Sout t'saem-gegroeyd. Ormus schijnt t'eenemael uyt gestremd Sout te [186] bestaen; zijnde van sulck een scharpte, dat het alles verteerd en knaeghd: Waerom daer oock noch Boom, noch Plant, noch Gras kan wassen. Wat voor geweldige Soutvlackten Persien heeft, weeten de geene, die daer geweest zijn; en die soo verr' niet zijn gekoomen, konnen naesien de Schrijvers, welcke deselve hebben bereysd. Op al dit Sout stonden de Wateren, en van deselve hebbense in den aenvangh der Scheppingh haere southeyd aengenoomen. Oock vindense sout genoegh onder d'Aerde, om door 't selve in haere southeyd te worden behouden. Hoe nu uyt deese Vergaederplaets der soute Wateren soete Rivieren en Fontainen komen, en altijd gekomen zijn, hebben wy alreeds gehoord.

Aller gemakkelij st, wierp Honorius hiertussen, zouden de zeelieden 't gebrek van vers water kunnen vergoeden en zonder vrees van dorstlijden blijven indien ze zich genoeg konden voorzien van zekere sponsachtige stenen welke in Schotland worden gevonden. Want (indien anders 't getuigenis van Hector Boëtius waarachtig is), die zijn van zodanige aard dat alle zeewater, dat daardoor gelopen is gans zoet wordt.

Misschien, paste juffer Honesta hierop, dat de zoutachtige deeltjes der zeewater (waarvan nu gehandeld is) in het doordringen ook achterblijven en zich aan de steen vast zetten. Doch ik wil de redengeving aan de natuurkundige laten; en liever vragen waarom de zee dus zout heeft moeten zijn?

Indien wij, berichtte Polylector, ons vergenoegd wilden houden met de aanwijzing van de eerste oorzaak zo was het gans gewisse antwoord: Dat God die de honig zoet, de alsem bitter, peper scherp, andere dingen zuur; ook de zee zout heeft willen hebben. Maar de mensen geven hun wetensbegeerte zo veel toe en hebben zo’n grote waan van de bekwaamheid van hun verstand dat ze alles willen doorwroetelen; alles afmeten met de el van hun vernuft; niet verborgens voor God laten; en altijd de achter oorzaken trachten uit te vinden. Doch 't gaet dan al vaak: zo veel hoofden, zo veel zinnen: En derhalve zijn ook de gevoelens omtrent de gedane vraal niet enerlei. Ik verwerp geenszins de naspooring van de natuurlijke oorzaken der dingen want die heeft vaak een grote nuttigheid, zo in 't [183] wereldlijke als geestelijk Doch zulks moet geschieden met matigheid; en zonder in onze hoeken zaken andere ons gevoelen te willen opdwingen; of al te zeer op onze eigen waan te bouwen; als op een onfeilbare grond. Maar ik kom nu tot het antwoord op 't voorgestelde. Enige menen dat de Alwijse God 't zeewater nevens de gedurige beweging van eb en vloed ook deze zoutheid heeft toegevoegd om die te bevrijd te laten zijn van vervuiling en stack. Andere stellen tot de hoofdoorzaak opdat de zee zou mogen zijn een algemene woning en enigszins ook 't voedingsmiddel der vissen. Want, zeggen ze, 't is openbaar dat 't meeste deel van 't grootste slag ervan buiten 't zoute water niet lang kan leven. Derhalve, gelijk God, ten leven en tot bekwaamheid de op aarde zijnde dieren de wateren in zekere plaats heeft afgezonderd, ofschoon de natuur der water vereiste dat het allerwegen de aarde zou omvangen; zo heeft hij ook tot nut der schepselen welke zich in 't water onthouden deze zoutheid de zee ingeplant, ofschoon die in hun natuurlijke stand generlei smaak van noden had. Want 't zoute water is zeer dienstig om op zijn wijze de zeevssen te voeden omdat't als met een olie-achtige vettigheid is gemengd. Noch andere wille, dat God de zee zout heeft gemaakt tot bevordering der schipvaart: Vermits 't zeker is dat de zoute wateren, gelijk wij alreeds hebben gehoord, vanwege zijn dikte en grofheid de geladen schepen veel beter kunnen drege dan de verse. Men heeft bevonden dat een zwaar-bevracht schip zonder gevaar over de zee gezeild heeft, naar de grond zonk, zo gauw het in een zoete rivier kwam. Ook is door de zoutheid 't zeewater warmer; en bevriest derhalve in de winter niet zo licht als de zoete vloeden: Die met ijs overtrokken zijn de schipvaart verhinderen. Sommige stellen een andere reden van het niet-bevriezen der zee dan de warmte door de zoutheid; welke mogelijk hierna zal voorgedragen worden. Wederom andere hebben de gedachten dat de Heer onze God de zee heeft zout doen zijn opdat ze aan de mensen zou kunnen verschaffen 't zout wat ze niet kunnen ontberen. Sommige nemen al deze oorzaken tezamen; wat ze te lichter kunnen doen omdat de ene gans niet strijdt tegen de andere. Die noch meer oorzaken begeert kans ze bij de wijsgeeren gaan opzoeken. [184]

Maar, zei Honorius, wat zou het antwoord zijn indien de vraag was: Waarvandaan de zee zijn zoutheid heeft?

Ik zou, hervatte Polylector, u kunnen voorleggen meer dan een geheel dozijn ervan, niet alleen verscheidene, maar ook gans verschillende en tegeneen-strijdende gevoelens. 't Zou te verdrietig vallen, al die te willen voortbrengen; te meer omdat daar omtrent vele filosofische uitbreidingen dienden toegevoegd te worden. Ik zal u derhalve maar alleen enige weinige vertonen. Cardanus lib. 2 de subtilit. pagina 46 meent dat onder 't zeewater zoutbergen verborgen liggen; en dat daarvan de zoutheid der zee ontstaan zou.

Zeker, viel Marinus hierin, zulke zoutbergen zouden sedert de aanvang der wereld tot nu toe al lang verdwenen zijn door het zouten van zo’n boven mate grote menigte water; waarin, gelijk men dagelijks zien kan, 't zout dadelijk komt te smelten.

Even dit, hernam Polylector, heeft de geleerde Scaliger die de eenvoudigheid van Cardanus uitlachte hem ook tegengeworpen. Andere maken de zonnen hitte tot de oorzaak van de zoutheid der zee; als die 't zoete deel daaruit trekt; 't aardachtige aanbrandt en met de waterachtige vochtigheid vermengt. Hiervandaan zou 't ook komen dat 't bovenste zeewater zouter is dan 't onderste; vermits de zonnestralen meer op de oppervlacte der zee kunnen werken. Gelijk dan ook de zee tegen 't Zuiden, desgelijks in de zomer als de zon sterker daarop schijnt, zouter is dan tegen 't Noorden en in de winter. Maar andere houden dit voor een krachteloze redengeving: Want, zeggen ze, indien die gelden zou zo moesten door even deze oorzaak de rivieren en poelen ook zout worden. Noch andere maken deze veronderstelling en bouwen er dan 't volgende besluit op: In de natuur der dingen kan geen zuivere of enkele hoofdstof natuurkundig worden aangemerkt; maar alle lichamen zijn gemengd, bestaan uit verscheidene hoofdstoffen; bezet met een veelvuldige vermenging van dingen. Waarom dan geen lLichaam zo gezuiverd kan worden dat men hetzelfde waarlijk zou kunnen brengen tot de zuiverheid en een enkele van een hoofdstof. Nu de eerste stof tezamen gesteld in de natuurlijke mengsels is 't zout der natuur wat is in alle lichamen van de eerste beginselen [185] der dingen af de verwarde klomp ingeschapen; als waaronder ze noch vastigheid noch bestaan recht konden hebben; noch in zijn wezen bewaard kon worden. Voorts in de natuur der dingen gaat regelmatig niets verloren; hetzij uit de hoofdstoffen, hetzij uit de dampen of uitwaseming uit die getrokken; want elk in 't bijzonder wordt weer hersteld aan zijn eerste hoofdstof. Op deze stellingen nu zeggen ze: Dat 't zout in de eerste schepping aller dingen (zo gauw 't water door de Goddelijke stem binnen zijn oevers gedreven 't aardrijk ontdekt liet) de oceaan en alle andere wateren is ingeschapen. Zodanig echter dat naar gelegenheid der wateren en natuurlijke lichamen het daarin gelegde zout nu meer dan min worden bemerkt. Alle hadden ze zoutheid van node, om te kunnen bestaan. Vermits nu ook aarde en zeeën tezamen een ronde uitmaken en de gehele aardklomp met zout bezet is zo gebeurt het noodzakelijk dat de zee allerwegen de zoutheid uit de aarde zuigt: daarna in de onderaardse doorgangen dit zout achter laten door 't recht der natuur aan de aarde weergeeft ’t geen ze van die had aangenomen. Kircherus. Rollingius. Queebergius en meer andere.

Ik laat, liet Marinus zich hier horen, de filosofen graag hun bedenkingen hierover zo spitsvondig voorstellen als ze immermeer kunnen. Voor mijn deel, eenvoudig sta ik in dit gevoelen dat de wateren op de eerste dag van God met en onder de aarde geschapen hun zoutheid hebben aangenomen van de aardbodem waarop ze stonden. Want God had de aAarde met den Afgrond als een kleed overdeckt; de wateren stonden boven de bergen, Psalm 15; 6. Op de derde dag deed de Almachtige deze wateren van onder de hemel die op de aarde hadden gestaan in een plaats verzamelen en 't droge wordt gezien; wat God aarde noemde en de verzameling der wateren zeeën, Genesis. I. Al deze wateren hadden zoutheid uit de aardbodem naar zich getrokken, omdat ze tot op de derde dag daarop gestaan hadden; en de aarde met zeer veel zout vervuld was; gelijk noch blijkt uit de menigte van 't zout, wat uit 't zand wordt getrokken of uit de velden gegraven of uit de bergen gehouwen. In alle vier wereldelen, Europa, Azië, Afrika en Amerika zijn een grote hoeveelheid van zoutbergen. De Kaspische bergen in Azië zijn van Zout tezamen gegroeid. Ormus schijnt ten enenmale uit gestremd zout te [186] bestaan; is van zo’ n scherpte dat het alles verteerd en knaagt: waarom daar ook noch boom, noch plant, noch gras kan groeien. Wat voor geweldige zoutvlakten Perzië heeft weten diegene die daar geweest zijn; en die zo ver niet zijn gekomen kunnen nazien de schrijvers welke die hebben bereisd. Op al dit zout stonden de wateren en van die hebben ze in de aanvang der Schepping hun zoutheid aangenomen. Ook vinden ze zout genoeg onder de aarde om door hetzelfde in hun zoutheid te worden behouden. Hoe nu uit deze verzamel plaats der zoute wateren zoete rivieren en fonteinen kome, en altijd gekomen zijn hebben wij alreeds gehoord.

Zijn'er dan, vraeghde Juffer Honesta, in't Persische Gewest sulcke seer groote Sout-velden.

Jae gewisselijck, antwoordede Polylector; niet sleghts van eenige uyren, maer selfs van eenige Daghreysen gaens in de lenghte. De breedte is desgelijcks niet geringh. Hier van handel ick in 't Eerste Deel van mijn nu onderhanden zijnde Groot Historisch Magazijn. By welcke gelegenheyd ick daer oock spreeck van 't nut en naedeel des Sout-gebruycks voor de Menschen (welcke stof oock aengeroerd is in mijne Historische Oeffeningen pag. 84.): Van eenige seldsaeme Sout-Springen: Waerom d'oude gewoon waeren, in haere By-eenkoomsten aen sommige een lepel vol sout Water te geven: Waer omse d'aenkomende Gasten aldereerst Sout voorsetteden: Op wat voor een seldsaeme wijs 't Sout sigh seer wijd uytbreydet: Waer d'eerste Sout-Springen sigh eerst in Duytschland hebben ontdeckt; en oorlogh daer over ontstaen: Bygeloof der Heydenen van de Landen, daer sigh de Sout-Springen ontdeckten: Aenmercklijcke Seldsaemheden van Sout: Aenwijsingh van een gereed, en voor de huyshoudingh gantsch dienstigh middel, om 't Vleesch in de Kuyp soodaenigh te souten, dat het niet alleen een of twee jaeren langh goed blijven, maer oock altijd soo versch zijn sal, als 't Vleesch, 't welck maer alleen vier of vijf daegen met sout besprenghd heeft gestaen, e.s.v. Van gegraven en gekoockt Sout: Van de wonderlijcke manier, op welcke 't Sout uyt eenige Sout-Bronnen werd gekregen: Van 't West-Indisch Sout: Van de Brasiliaensche Sout-bronnen, heb ick gesproocken in mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische Verwonderens-waerdige dingen, eerste deel, van pag. 202. tot 206. Van de treflijcke Sout-poelen in Spaenje: Van ’t Berghsout [187] in 't Landschap Bainoa, en andere Aenmercklijckheden ontrent 't Sout, in 't tweede deel des selven Wercks, pag. 873. 874. 900. Van de Soutkoeyen in China, en hoe deselve door Sout worden gevangen, vierde deel, pag. 1198. Van de Sout Tol in Franckrijck, d'Onderdaenen boven maten hard druckende; en hoe veel deselve den Koningh opbrenghd, in mijn Groot Historisch Schouwtooneel, tweede deel, van pag. 77. tot 80. Van noch andere bysonderheden des Souts in eenige mijner andere Wercken. 'k Sal 'er nu noch maer alleen bydoen een sonderlinge seldsaemheyd van 't Agrigentijnsche Sout, de natuer van ander Sout gantsch tegenstrijdigh zijnde. Want tegens 't Vyer gehouden werdende, soo smelt het, gelijck als Sout in 't water doet. Maer in Water gedaen werdende, soo knarst, barst, tierd en raesd het, gelijck als ons Sout in 't Vyer. Augustinus de Civitat. Dei lib. 21. cap. 5. Plinius lib. v.

't Sou u, begon Marinus, weer, seldsaem voorkomen, indien ick seyde, dat oock Zeewater reght bequaem is, om soute Visch, of sout Vleesch lack te maecken. Echter is 't waeraghtigh; en de nood heeft my d'ondervindingh daer van doen hebben. In den aenvangh onser Redenvoeringh heb ick verhaeld mijn' ongeluckige Reys uyt America nae Franckrijck. Doe ick voorheenen uyt Franckrijck nae America voer, waeren wy (uytgesonderd d'ellendige hongers nood) niet veel geluckiger, voornaementlijck doe wy onder de Linie of Evenaer waeren gekomen. Ter tijd wy deselve tot op drie of vier Graeden nae waeren genaerderd, hadden wy gantschlijck geenen Wind, om te konnen voort geraecken: of quam'er somtijds eenige, soo was se doch soo gantsch onbestendigh en tegenstrijdigh, dat wy 'er geen baet van konden trecken. Dickmael gebeurden 't, dat drie onser by malkander leggende Scheepen yeder in een oogenblick tijds een bysondere wind kreegh; soo datse, even als in een Driehoeck, 't eene Oost, 't andere West, 't derde Noordwaerts wierden gedreeven; ter welcker oorsaeck onse Stierlieden ten eynde raed waeren. Wederom in een oogenblick vergingh deese tegenstrijdigheyd; en daer op ontstond een Stormwind, soo verschricklijck in de Zeylen slaende, dat ick my noch heden verwondere, hoe wy doe 't leven behielden, en dit geweld konden uytstaen, sonder dat ons Schip honderd en honderdmael wierd om en om geslaegen. Vermits wy nu hier dus langh suckelden, soo begon 't ons eyndlijck aen varsch water t'ontbreecken. Niet weynigh quelden ons de Regenen. Maer [188] insonderheyd wierden wy in deese onlijdelijcke hitte geplaeghd van den Dorst: Want wy hadden gantsch geen soet Water, noch eenige andere dranck meer, behalven 't geen ons by 't middagh en avond eeten op 't kaerighst wierd uytgedeeld: Welck Water t'eenemael verdorven, en soo vol Wormen was, dat ghylieden, indien ghy 't saeghd inschencken, door walgingh alles wat in uwe Maegh is soud moeten uytbraecken. Als wy 't droncken, hielden wy met d'eene hand 't glas vast; met d'andere de neus toe, om de stanck niette riecken.

Hoe verstae ick dit, viel Juffer Honesta hier in. Immers hebt ghy geseght, dat'er Regen genoegh viel. Van deselve haddet ghylieden wel soo veel konnen vergaederen, als genoegh waere geweest, om uwen Dorst te lesschen.

Jae maer, antwoordede Marinus, dit Water sou ons veel schaedlijcker zijn geweest, als 't andere vuylstinckende, of selfs 't Zeewater. Want onder den Eevenaer zijn de Regenen soo boos, soo verderflijck, soo giftigh, datse, op de bloote huyd der Menschen vallende, terstond quaede Blaederen veroorsaecken; en op de kleederen seer leelijcke Plecken maecken.

Even 't selve, deed Polylector hier by, werd getuyght van den Regen, welcke by d'Inwooners van Guinea valt. S'is roodaghtigh, wanneerse koomd in haere Winter, zijnde de tijd van onse Gras, Bloey en Somermaend. Dan is 't by haer alderheetst, wijlse de Son reght boven 't hoofd hebben. De gedaghte Regen is gantsch ongesond, insonderheyd voor d'Europaeërs; die, van deselve nat geworden zijnde, terstond een koorts of andere kranckheyd op 't lijf krijgen. Indien men de bereegende kleederen niet stracks in de Son ophanghd, om te doen droogen, soo verrottense binnen weynigh tijds sulckerwijs, datse aen stucken van malkander daer heenen vallen. Met de vingeren kanmense tot stof wrijven. De Guineërs besmeeren haere bloote ligchaemen met Palm-oly; op welcke deesen Regen geen vat heeft. Erasmi Francisci Guineischer und Americanischer Blumen-pusch pag. 14. Friderich van Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag. 107.

Gemeenlijck, vervolghde Marinus, heeft men onder de geheele Middagh-lijn seer boose Regenen; maer voor dit mael willen wy niet verder hier van spreecken, om in mijn begonnen verhael te mogen voortgaen. Soo geweldigh wierd de Dorst onder ons, dat my noch seer wel indaghtigh is, hoe ick eens, langer als een geheele uyr [189] tijds, verstomd bleef; wijl 't hert my soodaenigh hyghde, dat d'adem daer door in my verteerd wierd. Eenige der Scheepskneghten droncken Zeewater; doch gevoelden sigh stracks daerop in sulck een staet, als ofse Longh en Lever hadden moeten uytspuygen. Vijfendertigh daegen langh wierden wy dus opgehouden, eer wy reght onder, en soo voorts voorby de Linie konden geraecken. Ondertusschen waeren de geduerige boose Regenen tot in 't onderste onses Schips gedrongen; waer door al ons Scheepsbrood schimmeligh, doorwaeterd, en soodaenigh verdorven wierd, dat 'er bynae soo veel Wormen als kruymelen in waeren. Echter hadden wy geen afgrijsen voor deese kost, wijl de voghtigheyd des Gewormts ons noch eenighsins dienstigh was tegens onsen onlijdlijcken Dorst. Vermits wy dan gantschlijck geen Water meer hadden (als alleen 't weynige, krielende van Wormen, 't welck ons, op de gehoorde wijs, onder deese vreeslijcke hitte met een kleyn glaesje 's middaghs en 's avonds wierd toegemeeten), soo moest onse Kock 't gesoutene Speck, Vleesch en Visch in Zeewater afspoelen, en in 't selve ter weyk laeten staen. Tot onser aller seer groote verwonderingh ondervonden wy, dat de genoemde van 't Sout gantsch doordrongene Spijsen in dit Zeewater veel eer en veel meer lack wierden, als in soet Water. Lerii Schiffahrt nach Brazil und Historia der Inwohner America cap. 4. fol. 109.

Zijn er dan, vroeg juffer Honesta, in 't Perzische gewest zulke zeer grote zoutvelden.

Ja, zeker, antwoorde Polylector; niet slechts van enige uren, maar zelfs van enige dagreizen gaans in de lengte. De breedte is desgelijks niet gering. Hiervan handel ik in 't Eerste Deel van mijn nu onderhanden zijnde Groot Historisch Magazijn. bij welke gelegenheid ik daar ook spreek van 't nut en nadeel der zout-gebruik voor de mensen (welke stof ook aangeroerd is in mijn Historische Oefeningen pagina 84): Van enige zeldzame zout-springen: waarom de oude gewoon waren in hun bijeenkomsten aan sommige een lepel vol zout water te geven: Waarom ze de aankomende gasten allereerst zout voorzetten: Op wat voor een zeldzame wijze 't zout zich zeer wijd uitbreidt: Waar de eerste zout-springen zich eerst in Duitsland hebben ontdekt; en oorlog daarover ontstaan: Bijgeloof der heidenen van de landen,daar zich de zout-springen ontdekten: Aanmerkelijke zeldzaamheden van zout: Aanwijzing van een gereed en voor de huishouding gans dienstig middel om 't vlees in de kuip zodanig te zouten dat het niet alleen een of twee jaren lang goed blijven, maar ook altijd zo vers zijn zal als 't vlees wat maar alleen vier of vijf dagen met zout besprengd heeft gestaan, e.d.. Van gegraven en gekookt zout: Van de wonderlijke manier waarop 't zout uit enige zout-bronnen wordt gekregen: Van 't West-Indisch zout: Van de Braziliaanse zout-bronnen heb ik gesproken in mijne Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische Verwonderens-waardige dingen, eerste deel van pagina 202 tot 206. Van de voortreffelijke zout-poelen in Spanje: Van ’t bergzout [187] in 't landschap Bainoa en andere Aanmerkelijkheden omtrent 't zout in 't tweede deel van hetzelfde Werk pagina 873. 874. 900. Van de zout-koeien in China en hoe die door zout worden gevangen, vierde deel pagina 1198. Van de zout tol in Frankrijk die de onderdanen boven mate hard drukt; en hoe veel die de koning opbrengt in mijn Groot Historisch Schouwtoneel, tweede deel, van pagina 77 tot 80. Van noch andere bijzonderheden der zous in enige van mijn andere Werken. Ik zal er nu noch maar alleen bijdoen een bijzondere zeldzaamheid van ’t Argentijnse zout, dat de natuur van ander zout gans tegenstrijdig is. Want als het tegen het vuur gehouden wordt zo smelt het gelijk als zout in 't water doet. Maar als het in water gedaan wordt zo knarst, barst, tiert en raast het gelijk als ons zout in 't vuur. Augustinus de Civitat. Dei lib. 21 kapittel 5. Plinius lib. v.

't Zou u, begon Marinus, weer, zeldzaam voorkomen indien ik zei dat ook zeewater recht bekwaam is om zoute vis of zout vlees lang te maken. Echter is 't waarachtig; en de nood heeft mij de ondervinding daarvan doen hebben. In de aanvang onze redenvoering heb ik verhaald mijn ongelukkige reis uit Amerika naar Frankrijk. Toen ik voorheen uit Frankrijk naar Amerika voer waren wij (uitgezonderd de ellendige hongersnood) niet veel gelukkiger, voornamelijk toen wij onder de linie of evenaar waren gekomen. Ter tijd dat wij die tot op drie of vier graden na waren genaderd hadden wij gans geen wind om te kunnen voort geraken: of kwam er somtijds enige, zo was ze doch zo gans onbestendig en tegenstrijdig dat wij er geen baat van konden trekken. Vaak gebeurde 't dat drie van onze bij elkaar liggende schepen ieder in een oogenblik tijds een bijzondere wind kreeg; zodat ze, even als in een driehoek, 't ene Oost, 't andere West, 't derde Noordwaarts worden gedreven; ter welker oorzaak onze stuurlieden ten einde raad waren. Wederom in een oogenblik verging deze tegenstrijdigheid; en daarop ontstond een stormwind die zo verschrikkelijk in de zeilen sloeg dat ik mij noch heden verwonder hoe wij toen 't leven behielden en dit geweld konden uitstaan zonder dat ons schip honderd en honderdmaal wordt om en om geslaeen. Vermits wij nu hier dus lang sukkkelde, zo begon 't ons eindelijk aan vers water t'ontbreken. Niet weinig kwelde ons de regens. Maar [188] vooral worden wij in deze onlijdelijke hitte geplaagd van de dorst: Want wij hadden gans geen zoet water, noch enige andere drank meer, behalven 't geen ons bij 't middag en avond eten op 't karigst wordt uitgedeeld: Welk water ten enenmale verdorven en zo vol wormen wa, dat gijl ieden indien gij 't zag inschenken door walging alles wat in uw maag zou moeten uitbraken. Als wij 't dronken hielden wij met de ene hand 't glas vast; met de andere de neus toe om de stank niet te ruiken.

Hoe verste ik dit, viel juffer Honesta hierin. Immers hebt gij gezegd dat er regen genoeg viel. Van die had gij lieden wel zo veel kunnen verzamelen als genoeg was geweest om uw dorst te lessen.

Ja, maar, antwoorde Marinus, dit water zou ons veel schadelijk r zijn geweest, dan 't andere vuil stinkende of zelfs ’t zeewater. Want onder de evenaar zijn de regens zo boos, zo verderfelijk, zo giftig, dat als ze op de blote huid der mensen vallen, terstond kwade blaren veroorzaken; en op de kleren zeer leelijcke plekken maken.

Even hetzelfde, deed Polylector hierbij, wordt getuigd van de regen welke bij de inwoners van Guinea valt. Het is roodachtig wanneer ze komt in hun winter, is de tijd van onze gras-, bloei- en zomermaand. Dan is 't bij hun aller heetst omdat ze de zon recht boven 't hoofd hebben. De gedachte regen is gans ongezond, vooral voor de Europeanen; di, van die nat geworden zijn terstond een koorts of andere ziekte op 't lijf krijgen. Indien men de beregende kleren niet straks in de zon ophangt om te doen drogen zo verrotten ze binnen weinig tijd op zulke wijze dat ze aan stukken van elkaar daarheen vallen. Met de vingers kan men ze tot stof wrijven. Die van Guinea besmeren hun blote lichamen met palmolie; waarop deze regen geen vat heeft. Erasmi Francisci Guineischer und Amerikanischer Blumen-pusch pagina 14. Friderich van Zeitz Aziëtischer Reise-beschreibung pagina 107.

Gewoonlijk, vervolgde Marinus, heeft men onder de gehele middah-lijn zeer boze regens; maar voor deze keer willen wij niet verder hiervan spreken om in mijn begonnen verhaal te mogen voortgaan. Zo geweldig werd de dorst onder ons dat mij noch zeer wel indachtig is hoe ik eens langer dan een geheel uur [189] tijd verstomd bleef; omdat 't hart mij zodanig hijgde dat de adem daardoor in mij verteerd werd. Enige der scheepsknechten dronken zeewater; doch gevoelden zich straks daarop in zo’ n staat alsof ze de long en lever hadden moeten uitspuwen. Vijfendertig dagen lang worden wij dus opgehouden eer wij recht onder en zo voorts voorbij de linie konden geraken. Ondertussen waren de gedurige boze regens tot in 't onderste van ons schip gedrongen; waardoor al ons scheepsbrood schimmelig, doorwaterd en zodanig verdorven werd dat er bijna zo veel wormen als kruimels in waren. Echter hadden wij geen afgrijzen voor deze kost omdat de vochtigheid der wormen ons noch enigszins dienstig was tegen onze onlijdbare dorst. Vermits wij dan gans geen water meer hadden (dan alleen 't weinige krioelend van wormen wat ons op de gehoorde wijze onder deze vreselijke hitte met een klein glaasje 's middags en 's avonds wordt toegeeeten), zo moest onze kok 't gezouten spek, vlees en vis in zeewater afspoelen en in hetzelfde te week laten staan. Tot onze aller zeer grote verwondering ondervonden wij dat de genoemde van 't zout gans doordrongen spijzen in dit zeewater veel eerder en veel meer slap worden dan in zoet water. Lerii Schiffahrt nach Brazilië und Historia der Inwohner Amerika kapittel 4. fol. 109.

De geene, pastede Polylector hier op, welcke vast stellen de Natuerlijcke treckingh van gelijcke dingen 't een tot 't ander, sullen hier in niet ongelooflijcks vinden; jae oordeelen, noodwendigh te moeten geschieden, dat Zeewater 't Sout uyt gesoutene dingen veel beter weghneemd als soet Water. 't Meerder sal 't minder tot sigh trecken. Vermits nu in een Tob met Zeewater meer Sout is als in een stuck Vleesch of Visch, soo treckt 't meeste Sout 't minste nae sigh. Bestrijck beyde een Mes en een Naeld met een Magneet; 't Mes sal terstond de Naeld nae sigh trecken. Giftige Dieren sullen 't gelijck-aerdigh vergif uyt een Mensch wegh neemen. Men beroove een Slangh van haer Fenijn: Men sette deselve daer nae in een Vat met vergiftighde Aerde: Men haelese nae een korte tijd weer daer uyt, soo sal mense gantsch vol vinden van 't nieuwlijcks-ingesoogene vergif. Eenen van een Slangh gestoockene eete Slangen-vleesch. Schoon 't vergif alreeds al sijn' aderen doordrongen had, 't sal echter sijn vreemd onderwerp (subject) verlaeten, en door een natuerlijcke begeerte weer tot sijn eygen vleesch keeren. Erasmi Francisci [190] Schauwbuhnen dritter theil pag. 24. Anderweegen heb ick wijdloopigh, en door seldsaeme Voorbeelden, hier van gehandeld. Brengh een Mensch, wiens leeden vervrooren sijn, by 't Vyer; hy sal deselve wel haest verliesen. Maer men sette die in ys-koud Water, de Vorst sal stracks uyttrecken. Van deese saeck spreeck ick breeder en voorbeeldlijck in mijne Groote Historische Rariteyt-kamer, tweede deel, van pag. 300. tot 316. Daer ick oock een vermaecklijcke Proef-neemingh hier van voorstel. Somtijds verlustigh ick my hier meê in de Winter: En wijl vermoedlijck Juffer Honesta hier van noch geen kennis sal hebben, soo sal ick my voor ditmael niet ontsien, deese seldsaemheyd hier noch eens, doch op 't kortste, te herhaelen, op datse oock haer vermaeck daer in vinde. Neem een wel-bevroorne Appel. Werptse in een groote Test vol kout Water. Binnen weynigh tijds sal 'er een ysigh Vlies op koomen; 't welck allenxen dicker, en eyndlijck een geheele korst van Ys werd; soo dick, en noch dicker als een Rijcksdaeler. Dan is al de Vorst uyt den Appel getrocken. Slae dan met een Mes op dit Ys-harnasch, soo sal 't in twee of drie gladde stucken sigh aflossen, in sulck een rondte, alsse om den Appel hebben geseeten. Sny deselve op; en ghy sult sien, datter gantsch geen ysigheyd meer in is. Of drooghse schoon af, en setse neer in een plaets daer geen voghtigheyd koomd; soo sal de bevindingh u leeren, datse soo langh dueren, soo vast en sappigh zijn sal, als d'andere Appelen, welcke ghy voor de Vorst hebt bewaerd. Legh daer tegens een bevroorne Appel in warm Water, soo sal de Vorst sigh nae binnen begeven, en ontrent 't klock-huys tot een yser-harde klomp sigh by een vergaederen. Drooghse oock af, en setse wegh; maer wel haest salse gantsch verrot zijn. Pas dit nu op d'uyttreckingh des Souts uyt gesouten Vleesch of Visch door Zeewater, 't welck oock sout is; soo sal misschien 't verhaelde van Marinus soo vreemd en onwaerschijnlijck niet voorkoomen.

'k Moet, liet Juffer Honesta sigh hooren, soo haest de Winter weer aengekoomen is, dit aerdigh Natuer-spel by der hand neemen, en mijn oogen daer in verlustigen. 't Sal my oock konnen dienen, om te bevatten en aen te neemen eenige dingen, welcke ick tot noch toe niet wel heb konnen verstaen, of die my gantsch ongelooflijck scheenen.

By gelegenheyd deser verhandelingh van de southeyd der Zee, seyde Marinus, moet ick verhaelen eenige seldsaemheden van soute [191] Poelen, Meyren en Fontainen, welcke uw gehoor niet geheel onwaerdigh sullen zijn. Op seeckere plaets binnen de Stad Cusco springhd een Bron, welckers Water sigh veranderd in uytneemend wit en seer goed Sout. In andere landen sou een Stad, met soodaenigh een Fontain voorsien, daer van aenmercklijcke voordeelen, jae groote Rijckdommen konnen trecken; doch hier wordse seer weynigh geaght, wegens d'overvloedigheyd des Souts in dit Gewest. De Laet Beschrijvingh van West-Indien fol. 338. Door de Woestijn van Atacama werd 't Koninghrijck Peru afgescheyden van de Provintie Chile. Even deese Woestijn is den wegh, om te voet uyt Chile nae Peru, of uyt Peru nae Chile te konnen gaen. De lenghte word gesteld op ontrent honderd Leguen, of Spaensche mijlen; maeckende weynigh min als sesentaghtigh gemeene Duytsche mijlen. Bynae t'eenemael droogh en sonder Water isse. Noch Loof noch Gras werdt'er gevonden, als alleen op vier of vijf plaetsen, daer men sommige wilde Schapen siet gaen; welcke echter hier een seer ellendige Weyde hebben, wijlse honger en dorst meer als te veel moeten uytstaen. Ontrent midden in deese Woestijn leght de Rivier de la Sal, anders in onse Tael de Sout-vloed, op de hooghte van drie-en-twintigh Graeden en vijentwintigh minuten. Uyt 't oosten koomdse af van 't Geberght, en loopt nae 't Westen in de Zuyd-Zee, door een diep Dal, twee-en-twintigh mijlen van de Xaguyes, zijnde seeckere Bornputten van varsch Water. In al de gemelde twee-en-twintigh Spaensche mijlen vind men nergens soet Water, als alleen hier. Dat van de gemelde Beeck, of Rivier, is soo fel sout, dat het, in de hand genoomen, of in eenigh Vat geschept zijnde, terstond in enckel Sout veranderd. Oock leggen 'er d'oevers vol van. Idem de Laet ibid fol. 359. 't Vleck, of Dorp Amatitlan, gelegen in de Spaensch-West-Indische Provintie Guatemale, verrijckt sigh niet weynigh door 't Sout, 't welck d'Inwooners versaemelen langhs de kant van een soet Meir. Yeder morgen vind men 't hier op d'aerde leggen, gelijck als een witte Rijp. d'Indianen raepen 't op, en suyveren 't dan. 't Is seer bequaem om te gebruycken, en gantsch wit. Thomas Gage Reys door de Spaensche West-Indien, pag. 364. In 't Gewest van Guani Velica is een Fontain, welckers uytvlietend Water in goed wit Sout veranderd. Oock is hier een andere Fontain, waer van 't Water t'saemen klonterd tot witte Klipsteen. d'Inwooners bouwen 'er haere Huysen van. Alle daer van drinckende Menschen en Beesten moeten [192] onvermijdlijck sterven, wijl 't ingedronckene Water in haere ligchaemen tot Steen word. Herrera Beschrijvingh van West-Indien fol. 65. Van andere diergelijcke Bronnen, welckers Water tot Steen veranderd, hebben wy voor deesen gesproocken. In Guadalaiara, of Nieuw-Gallicien (wel een seer gesond Gewest, daer, soo van Spaenjaerden als Ingeboorne, sigh seer veel oude Lieden bevinden; maer daer men oock ellendigh werd geplaeghd van de Wandluysen, soo groot als Boonen; welcke schendigh bijten, en buylen maecken, die soo dick oploopen als Ockernooten), bereyd men Sout uyt Regenwater; 't welck dan versaemeld en op hoopen geworpen werd. Hoe sulcks toegaet, is lightlijck te gissen, wijl hier allerweegen veel Salpeter werd gevonden. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten, fol. 1011. In Egypten is een aenmercklijcke en besiens waerdige Poel, genoemd Birquet el Natroun, of 't Meir van Natron. 't Is in tweeën gedeeld; en schijnd in d'aenschouwingh een toebevrooren stilstaende Water, op welckers Ys Sneeuw is gevallen. 't Noordlijckste deel werd van een ander uyt d'aerde koomend Water gemaeckt, sonder dat men de plaets des oorspronghs kan weeten. 't Zuydlijcke ontstaet door een dicke Bron, die ter hooghte van een knie uyt d'aerde opbobbeld, en terstond tot groote stucken Ys t'saemen stremd. Door dit roodaghtigh Water werd de Natron gemeenlijck in een Jaer tijds gemaeckt en volmaeckt. Boven op siet men rood Sout, ter dickte van ses of seven vingeren. Dan een swarte Natron, werdende in Egypten gebruyckt tot Loogh. Eyndlijck ontdecktmen de Natron; die 't eerste Sout bynae gelijck, doch vaster is. Dight daer by heeft men een kleyne soete Fontain. Dagelijcks koomen een groote meenighte Kamelen by dit Meir aen, welcke met Natron werden belaeden. Noch een ander Meir is'er, daer men ontrent Pinxtertijd Sout siet, 't welck sigh op hoopen set, bynae op de wijs van een Grafnaeld: Ter welcker oorsaeck het oock de naem van Pyramidaelsch Sout heeft bekoomen. Van d' Arabiërs werd het Melh el Mactrum geheeten. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 414.

'k Sal (vervolghde Polylector deese Stof) hier voorby gaen 't seldsaem Sout-Meir in 't Hooghduytsche Graefschap Mansveld, van sulck een sonderlingh-vreemde eygenschap, dat de Netten der Visschers, wanneerse die wat te diep daer in werpen, terstond verbranden; even als warense in een vlammend Vyer geweest. D.T.V.Y. Weereld-Spiegel der Rijcken, Staeten en Vorstendommen, fol. 356. [193]

Maer dit moet ick hier, als yet aenmerckens-waerdigh, invoegen. Salines is de Hoofdstad van 't Graefschap Burgundien; leggende tusschen twee steyle Bergen ten Oosten en ten Westen. d'Andere, Zuyd en Noordwaerts, leggen wat verder af, en zijn seer hoogh. Midden in deselve ontspringen soute Bronnen; welcke, binnen de ruymte van maer alleen aght of thien voeten, seer verscheyden zijn in hoedaenigheyd, en hoeveelheyd des Waters en des Souts. T'saemen zijnse seven in 't getal. d'eerste, welcke de beste is, en door 't dunne Sand tusschen twee Rotsen van onder als uyt een Pot overvloedigh opborreld, doch meest by een Suyden wind, en nae dat het geregend heeft; minst met een Noorden wind, echter noyt gebrecklijck, geeft van honderd ponden Water vijfentwintigh ponden seer wit goed Sout. De tweede Bron, niet meer als vier vingeren van d'andere afstaende, geeft vierentwintigh ponden Sout van honderd ponden water. Midden uyt de Steen springdse voort; en werpt met 't Water te gelijck rood Sand op. In de Somer geeft d'eerste maer vierentwintigh, deese tweede drientwintigh ponden; en alsoo 's Winters op yeder honderd ponden een pond Sout meer als 's Somers. De derde van 't honderd ponden water in de Winter drieentwintigh, in de Somer tweeentwintigh ponden Sout. De vierde leverd maer alleen seven ponden Sout van de honderd ponden Water, wijl 'er veel soet water onder gemengd werd. Doch in de Hondsdaegen, wanneer d'andere Bronnen verminderen, geeft deese meer Souts, te weeten, vijfthien of sesthien ponden van de honderd ponden water. De vijfde, maer alleen ses Palmen hooger op staende, geeft van honderd ponden water maer ses ponden Sout. Van de sesde vind ick geen eygentlijck beright. Ondertusschen is dit een reght Natuerwonder, dat de sevende, zijnde de middelste, en alle seven bepaeld in d'enghte van noch geen thien voeten weghs, gantsch soet is. Daerenboven, dat alle seven deese Wateren uyt eene Springh voort komen. En datse ontspringen in een plaets, meer als aghtmael honderd duysend treeden van de Zee; geleegen tusschen hooge Bergen, Pegei Ars Apophthegmatica in Praefat. §. 1. Kircheri mund. subterran. tom. 2. lib. 10. divis. 6. cap. 11. Gelhusii Geographia pag. 300. Echter vind ick van de gedaghte soete Bron in 't midden der soute by Kircherus, dat'er eenige soutigheyd in sou zijn; doch soo weynigh, dat deselve nauwlijcks kan geproefd worden. Dit Water vloeyd altijd eenpaerigh; sonder, gelijck 't Water der andere Bronnen, met de [194] Winden of Jaergetijden te vermeerderen of te verminderen. In Opper-Oostenrijck, niet verr' van Ischlen en Halstadt, werden in seer hooge Bergen Poelen van allerley Mijn-wateren gevonden. Insonderheyd zijn deese Geberghten beset met Sout-Aerde; welcke men vermenghd met soet Water, en 't selve dan in Pannen koockt. 't Sout Water werd uyt de Halbergh, ter lenghte van vier Duytsche mijlen weghs, in een Pan, staende dight by een Meir, gevoerd en neergelaeten, door vier-en-twintigh duysend in malkander gevoeghde Gooten, of Pijpen, yder thien voeten langh. Men seght, dat d'Aerts-Hertogen van Oostenrijck van deese Sout-Mijnen jaerlijcks trecken aghtmael honderd duysend Rhipi guldens. Idem Kircherus & Gelhusius ibid. De Reysigers nae de Roode Zee loopen dickmael onderweegen nae seeckeren Heuvel, en trecken uyt des selven Aerde eenige Steenkens, van gedaente, en soo wit, als grove Hagel; klaerblinckende gelijck 't schoonste Krystal. Sy zijn natuerlijck opreght Sout, doch boven maeten fel. Sommige stucken hebben de grootte van Ockernoten. 't Werd Aerd-Sout geheeten, wijl 't uyt d'Aerde werd voortgebraght. Men vind het oock op eenige Geberghten in Italien en Sicilien. F. Antonius Gonsales Nieuwe Jerusalemsche Reys, tweede deel, pag. 494. Friderich von Zeitz Asiatischer Reisebeschreibung pag. 109.

Gemacklijcker als in Opper-Oostenrijck, hernam Marinus, bekoomen d'Inwooners op de Kust van Paria haer Sout. Wanneer de Zee, door een groote onstuymigheyd, 't vlacke Land overloopen, en naderhandt sigh weer bedaerd heeft, soo maeckt de Son hier goed Sout van 't aghtergeblevene Water. Doch 't moet vergaederd en opgenoomen worden eer 'er eenige Regen valt; anders smelt het, en dringhd dan in d'Aerde. Als men 't bytijds versaemeld, werd het in hardigheyd de Steenen gelijck; soo dat men 'er Kannen en Potten uyt kan toestellen; welcke de Parianers verruylen tegens andere Waeren der Vreemdelingen. Montani Beschrijvingh van America fol. 54. Aen d'Africaensche Vloed Senega, tusschen Beyhurte en 't Gewest daer de Francoisen haere Vestingh hebben, vind men een seeckere Streeck, daer de geheele grond der genoemde Rivier maer twee voeten diep, doch gantsch hard en met Sout bewassen is. d'Inwooners stooten dit Sout met een yser tot groote stucken af; neemen dan deselve uyt 't Water, en laetense op 't Land drogen. 's Anderen daeghs vind men de plaets, daer deese klompen uytgebrooken zijn. [195] weer ten vollen met Sout beset. 't Is seer schoon en wit. Men vervoerd het op Kamelen door 't geheele Land. Jae, voortijds is 't selfs tot in Holland gebraght geworden. d'Eygenar hier van is de Koningh van Cajor: Doch 't daer van komende genot vereerd hy aen een Priester. Voor een Last van dit Sout, soo veel als een Kameel kan draegen, moet men geven een kleed van Capo Verde, en een Becken vol Hirsse. De groote uyt de grond afgestootene Stucken werden daer nae op 't Land tot kleyner verbroocken; dan in Ossenhuyden gedaen, en alsoo den Kameel aen beyde de zyden aengehangen. Vliegerii Miscellan. pag. 415.

Diegene, paste Polylector hierop, welke vaststellen de natuurlijke trekking van gelijke dingen 't een tot 't ander zullen hierin niet ongelooflijks vinden; ja, oordelen noodwendig te moeten geschieden dat zeewater 't zout uit gezouten dingen veel beter wegneemt dan zoet water. 't Meerder zal 't minder tot zich trekken. Vermits nu in een tobbe met zeewater meer zout is dan in een stuk vlees of vis zo trekt 't meeste zout 't minste naar zich. Bestrijk beide een mes en een naald met een magneet; 't Mes zal terstond de naald naar zich trekken. Giftige dieren zullen 't gelij-aardig vergif uit een mens weg nemen. Men berooft een slang van zijn venijn: Men zet die daarna in een vat met vergiftigde aarde: Men haalt ze na een korte tijd weer daaruit zo zal men ze gans vol vinden van 't net-ingezogen vergif. Een van een slang gestoken eet slangen-vlees. Ofschoon 't vergif alreeds al zijn aderen doordrongen had, 't zal echter zijn vreemd onderwerp (subject) verlaten en door een natuurlijke begeerte weer tot zijn eigen vlees keren. Erasmus Francisci [190] Schauwbuhnen dritter theil pagina 24. Andere manieren heb ik uitvoerig en door zeldzame voorbeelden hiervan gehandeld. Breng een mens, wiens leden bevroren zijn bij 't vuur; hij zal die wel gauw verliezen. Maar men zet die in ijskoud water, de vorst zal er straks uittrekken. Van deze zaak spreek ik breder en voorbeeldig in mijn Grote Historische Rariteit-kamer, tweede deel, van pagina 300 tot 316. Daar ik ook een vermakelijke proef-neming hiervan voorstel. Somtijds verlustig ik mij hiermee in de winter: En omdatv ermoedelijk juffer Honesta hiervan noch geen kennis zal hebben zo zal ik mij voor deze keer niet ontzien deze zeldzaamheid hier noch eens, doch op 't kortste, te herhalen opdat ze ook haer vermaak daarin vindt Neem een goed bevroren appel. Werp die in een grote test vol koud water. Binnen weinig tijd zal er een ijzig vlies op komen; wat geleidelijk aan dikker en eindelijk een gehele korst van ijs wordt; zo dik en noch dikker dan een rijksdaalder. Dan is alle vorst uit de appel getrokken. Sla dan met een mes op dit ijs-harnas, zo zal 't in twee of drie gladde stukken zich aflossen en in zo’ n rondte als ze om de appel hebben gezien. Snij die open; en gij zal zien dat ter gans geen ijzigheid meer in is. Of droog ze schoon af en zet het neer in een plaats daar geen vochtigheid komt; zo zal de bevinding u leren dat ze zo lang duren, zo vast en sappig zijn zal als de andere appels welke gij voor de vorst hebt bewaard. Leg daar tegen een bevroren appel in warm water, zo zal alle vorst zich naar binnen begeven en omtrent 't klokhuis tot een ijzer-harde klomp zich bijeen verzamelen. Droog ze ook af en zet ze weg; maar wel gauw zal ze gans verrot zijn. Pas dit nu op de uittrekking van het ozut uit gezouten vlees of vis door zeewater, wat ook zout is; zo zal misschien 't verhaalde van Marinus zo vreemd en onwaarschijnlijk niet voorkomen.

Ik moet, liet juffer Honesta zich horen, zo gauw de winter weer aangekomen is dit aardig natuur-spel bij de hand nemen en mijn ogen daarin verlustigen. 't Zal mij ook kunnen dienen om te bevatten en aan te neeen enige dingen welke ik tot noch toe niet goed heb kunnen verstaan of die mij gans ongelooflijk schenen.

Bij gelegenheid van deze verhandeling van de zoutheid der zee, zei Marinus, moet ik verhalen enige zeldzaamheden van zoute [191] poelen, meren en fonteinen welke uw gehoor niet geheel onwaardig zullen zijn. Op zekere plaats binnen de stad Cusco ontspringt een bron wiens water zich verandert in uitnemend wit en zeer goed zout. In andere landen zou een stad, met zodanige fontein voorzien, daarvan aanmerkelijke voordelen, ja, grote rijkdommen kunnen trekken; doch hier wordt het zeer weinig geacht vanwege de overvloedig der zout in dit gewest. De Laet Beschrijving van West-Indien fol. 338. Door de woestijn van Atacama wordt 't koninkrijk Peru afgescheiden van de provincie Chili. Even deze woestijn is de weg om te voet uit Chili naar Peru of uit Peru naar Chili te kunnen gaan. De lengte wordt gesteld op omtrent honderd Leguen of Spaanse mijlen; maakt weinig minder dan zesentachtig gewone Duitse mijlen. Bijna ten enenmale droog en zonder water is het. Noch loof noch gras wordt er gevonden dan alleen op vier of vijf plaatsen daar men sommige wilde schapen ziet gaan; welke echter hier een zeer ellendige weide hebben omdat ze honger en dorst meer dan te veel moeten uitstaan. Omtrent midden in deze woestijn ligt de rivier de la Sal, anders in onze taal de zout-vloed, op de hoogte van drietwintig graden en vijentwintig minuten. Uit 't oosten komt ze af van 't gebergt, en loopt naar 't Westen in de Zuidzee door een diep dal, tweeentwintig mijlen van de Xaguyes zijn zekere bronputten van vers water. In alle gemelde twee-en-twintig Spaanse mijlen vindt men nergens zoet water dan alleen hier. Dat van de gemelde beek of rivier is zo fel zout zodat het in de hand genomen of in enig vat geschept terstond in enkel zout verandert. Ook leggen er de oevers vol van. Idem de Laet ibid fol. 359. 't Vlek of dorp Amatitlan, gelegen in de Spaans West-Indische provincie Guatemala verrijkt zich niet weinig door 't zout wat de inwoners veszamrlen langs de kant van een zoet meer. Ieder morgen vindt men 't hierop de aarde liggen gelijk als een witte rijp. De Indianen rapen ’t op en zuiveren 't dan. 't Is zeer bekwaam om te gebruiken en gans wit. Thomas Gage Reys door de Spaans West-Indien, pagina 364. In 't gewest van Guani Velica is een fontein wiens uitvloeiend water in goed wit zout verandert. Ook is hier een andere fontein waarvan 't water tezamen klontert tot witte klipsteen. De inwoners bouwen er hun huizen van. Alle daarvan drinkende mensen en beesten moeten [192] onvermijdelijk sterven omdat 't ingedronken water in hune lichamen tot steen wordt. Herrera Beschrijving van West-Indien fol. 65. Van andere diergelijke bronnen wiens water tot steen verandert hebben wij voor dezen gesproken. In Guadalaiara of Nieuw-Galicië (wel een zeer gezond gewest daar zowel van Spanjaarden als ingeboren zich zeer veel oude lieden bevinden; maar daar men ook ellendig wordt geplaagd van de wandluizen, zo groot als bonen; welke schandalig bijten en builen maken die zo dik oplopen als walnoten) bereidt men zout uit regenwater; wat dan verzameld en op hopen geworpen wordt. Hoe zulks toegaat is licht te gissen, omdat hier allerwegen veel salpeter wordt gevonden. Erasmus Francisus Ost und West-Indischen Lustgarten, fol. 1011. In Egypte is een aanmerkelijke en bezienswaardige poel, genoemd Birquet el Natroun, of 't meer van Natron. 't Is in tweeën gedeeld; en schijnt in de aanschouwing een dicht bevroren stilstaand water, waarop ijs en sneeuw is gevallen. 't Noordelijkste deel wordt van een ander uit de aarde komend water gemaakt zonder dat men de plaats der oorsprong kan weten. 't Zuidelijke ontstaat door een dikke bron die ter hoogte van een knie uit de aarde op bobbelt en terstond tot grote stukken ijs tezamen stremt. Door dit roodachtig water wordt het natron gewoonlijk in een jaar tijds gemaakt en volmaakt. Bovenop ziet men rood zout ter dikte van zes of zeven vingers. Dan een zwart natron, worden in Egypte gebruikt tot loog. Eindelijk ontdekte men het natron; die 't eerste zout bijna gelijk doch vaster is. Dicht daarbij heeft men een kleine zoete fontein. Dagelijks komen een grote menigte kamelen bij dit meer aan welke met natron worden beladen. Noch een ander meer is er daar men omtrent Pinkstertijd zout ziet wat zich op hopen zet, bijna op de wijze van een grafnaald: Ter welke oorzaak het ook de naam van Pyramidaals zout heeft bekomen. Van de Arabieren wordt het Melh el Mactrum geheten. Thevenot Reysen, eerste deel, pagina 414.

Ik zal (vervolgde Polylector deze stsof) hier voorbijgaan 't zeldzaam zoutmeer in ’t Hoogduitse graafschap Mansveld van zo’ n zonderling-vreemde eigenschap dat de netten der vissers wanneer ze die wat te diep daarin werpen terstond verbranden; even als waren ze in een vlammend vuur geweest. D.T.V.Y. Wereld-Spiegel der Rijken, Staten en Vorstendommen, fol. 356. [193]

Maar dit moet ik hier als iets aanmerkens waardig invoegen. Salines is de hoofdstad van 't graafschap Bourgondië; ligt tussen twee steile bergen ten Oosten en ten Westen. De andere Zuid en Noordwaarts liggen er wat verder af en zijn zeer hooh. Midden in die ontspringen zoute bronnen; welke binnen de ruimte van maar alleen acht of tien voeten zeer verscheiden zijn in hoedanigheid en hoeveelheid der water en de zout. Tezamen zijn ze zeven in 't getal. De eerste, welke de beste is en door 't dunne zand tussen twee rotsen van onder als uit een pot overvloedig opborrelt, doch meest bij een Zuidenwind en nadat het geregend heeft; minst met een Noordenwind, echter nooit gebrekkelijk, geeft van honderd ponden water vijfentwintig ponden zeer wit goed zout. De tweede bron die niet meer dan vier vingers van de andere afstaat geeft vierentwintig ponden zout van honderd ponden water. Midden uit de steen springt hete voort; en werpt met 't water tegelijk rood zand op. In de zomer geeft de eerste maar vierentwintig, deze tweede drieëntwintig ponden; en alzo 's winters op ieder honderd ponden een pond zout meer dan 's zomers. De derde van 't honderd ponden water in de winter drieëntwintig, in de zomer tweeëntwintig ponden zout. De vierde levert maar alleen zeven ponden zout van de honderd ponden water omdat er veel zoet water onder gemengd wordt. Doch in de hondsdagen, wanneer de andere bronnen verminderen, geeft deze meer zout, te weten vijftien of zestien ponden van de honderd ponden water. De vijfde die maar alleen zes palmen hoger op staat, geeft van honderd ponden water maar zes ponden zout. Van de zesde vind ik geen eigenlijk bericht. Ondertussen is dit een recht natuurwonder dat de zevende, is de middelste, en alle zeven bepaalt in de enghte van noch geen tien voeten weg gans zoet is. Daarboven dat alle zeven deze wateren uit een spring voortkomen. En dat ze ontspringen in een plaats meer dan achtmaal honderdduizend treden van de zee; gelegen tussen hoge bergen, Pegei Ars Apophthegmatica in Praefat. §. 1. Kircheri mund. subterran. tom. 2. lib. 10. divis. 6. kapittel 11. Gelhusii Geographia pagina 300. Echter vind ik van de gedachte zoete bron in 't midden der zoute bij Kircherus dat er enige zoutheid in zou zijn; doch zo weinig, dat die nauwelijks kan geproefd worden. Dit water vloeit altijd eenparig; zonder gelijk 't water der andere bronnen met de [194] winden of jaargetijden te vermeerderen of te verminderen. In Oper-Oostenrijk, niet ver van Ischlen en Halstadt worden in zeer hoge bergen poelen van allerlei mijnwateren gevonden. Vooral zijn deze gebergten bezet met zoute-aarde; welke men vermengt met zoet water en hetzelfde dan in pannen kookt. 't Zout water wordt uit de Halbergh, ter lengte van vier Duitse mijlen weg, in een pan, staat dicht bij een meer, gevoerd en neergelaten door vierentwintigduizend in elkaar gevoegde goten of pijpen, ieder tien voeten lang. Men zegt dat de aartshertogen van Oostenrijk van deze zout-mijnen jaarlijks trekken achtmaal honderdduizend Rhipi guldens. Item Kircherus & Gelhusius ibid. De reizigers die naar de Rode Zee lopen vaak onderweg naar zekeren heuvel en trekken uit die aarde enige steentjes en zo wit als grove hagel; klaar blinkend gelijk 't schoonste kristal. Zij zijn natuurlijk oprecht zout, doch boven maten fel. Sommige stukken hebben de grootte van walnoten. 't Wordt aard-zout geheten omdat 't uit de aarde wordt voortgebracht. Men vindt het ook op enige gebergten in Italië en Sicilie. F. Antonius Gonsales Nieuwe Jeruzalemse Reis, tweede deel, pagina 494. Friderich von Zeitz Aziëtischer Reisebeschreibung pagina 109.

Gemakkelijk er als in Opper-Oostenrijk, hernam Marinus, bekomen de inwoners op de kust van Paria hun zout. Wanneer de zee, door een grote onstuimigheid 't vlakke land overlopen en naderhand zich weer bedaard heeft, zo maakt de zon hier goed zout van ’t achtergebleven water. Doch 't moet verzameld en opgenomen worden eer er enige regen valt; anders smelt het en dringt dan in de aarde. Als men 't bijtijds verzameld wordt het in hardheid de stenen gelijk; zodat men er kannen en potten uit kan toestellen; welke die van Paria verruilen tegen andere waren der vreemdelingen. Montani Beschrijving van Amerika fol. 54. Aan de Afrikaanse vloed Senega, tussen Beyhurte en 't gewest daar de Fransen hun vesting hebben vindt men een zekere streek daar de gehele grond der genoemde rivier maar twee voeten diep, doch gans hard en met zout begroeid is. De inwoners stoten dit zout met een ijzer tot grote stukken af; nemen dan die uit ’t water en laten ze op 't land drogen. De volgende dag vindt men de plaats daar deze klompen uitgebroken zijn [195] weer ten volle met zout bezet. 't Is zeer schoon en wit. Men vervoert het op kamelen door 't gehele land. Ja, voortijds is 't zelfs tot in Holland gebracht geworden. De Egyptenaar hiervan is de koning van Cajor: Doch 't daarvan komende genot vereert hij aan een priester. Voor een last van dit zout, zo veel als een Kameel kan dragen, moet men geven een kleed van Capo Verde en een nekken vol hirs. De grote uit de grond afgestoten stukken worden daarna op 't land tot kleiner verbroken; dan in ossenhuiden gedaan en alzo de kameel aan beide de zijden aangehangen. Vliegerii Miscellan. pagina 415.

Plinius, deed Polylector hier by, verhaeld, dat men by de Stad Utica in Africa 't Sout tot seer groote Heuvelen op een hoopte. Dat men oock in de Mesopotamische Stad Carrhis Mueren en Huysen van Sout bouwde. Uyt de gedaghte Schrijver werd dit voorgesteld van Klockius, de Aeraria lib. 2. cap. 9. Met een bygevoeghd beright, dat Carrhis sou zijn een Stad in Arabien; vermaerd door de Nederlaegh, welcke Crassus voortijds daer heeft geleeden. Doch hy begaet hier een Geographische misslagh (welcke oock, als men niet sorghvuldigh toesiet, lightlijck kan geslaegen worden). Twee Carrae, of Carrhae zijn'er; 't een in Arabien aen de Roode Zee; 't ander in Mesopotamien. Van welcke laetste plaets (niet van d'Arabische) de gemelde Plinius spreeckt. Gelijck dan oock Crassus niet in Arabien, maer in Mesopotamien by de Stad Carrhis met sijn Heyr wierd geslaegen. Waer by aen te mercken staet, tot voorkoomingh van feylen, dat Mesopotamien en Babylonien van Plinius oock tot Syrien werd gereeckend; niet om dat het een gedeelte daer van was, maer vermits de Roomsche Maght over Syrien heerschte, en met de Parthers om Mesopotamien oorloghde. Plinius lib. 5. cap. 12. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil, pag. 819.

Wy hebben, seyde Honorius, onlanghs geleeden yets gehoord van Sout-Mijnen. Dit brenghd my in gedaghten 't geen my eens verhaeld is uyt de Jaerboecken van Baronius; te weeten, dat op seeckere tijd in soodaenige Onder-Aerdsche Wateren wierd gevonden een geheel Menschen-ligchaem; buyten twijffel seer langh daer gelegen hebbende; doch noch soo gantsch varsch, jae oock soo klaer van oogen, dat het een levendigh Mensch gelijck scheen. De Hertogh deed dit Lijck, als yet raers, in een bysondere Kamer bewaeren; doch al 't Vleesch vervloeyde binnen weynigh tijds tot sout [196] Water daer heenen; vermoedlijck door d'ongewoonte van de Lught.

Indien, pastede Marinus hier op, in't Sout een bewaerende kraght werd gevonden, daer is gewisselijck oock een beschaedigende eygenschap en werckingh in. In de groote Backen by de gedaghte Sout-bronnen tot Salins heeft 't soute Water somtijds twintigh, jae dertigh jaren langh stil gestaen. 't Stremd aen de Plancken gelijck als Chrystal. Eens kreegh ick 'er een klomp van, ontrent anderhalve voet langh, en een Palm dick. 'k Brack 'er een stuckje af, soo groot als een Ockernoot; en wierp 't in 't Vyer. Nauwlijcks was 't 'er ingekoomen, of 't sprongh 'er weer uyt als een Blixem; barstende in meenighte van kleyne stuckjens; welcke met een seer groot gedruys door de Kamer vloogen. Indien yets daer van tegens mijn aengesight had gesprongen, gewisselijck waer 't niet sonder wonden en een schaedlijcke verseeringh gebleven. Johannis Menecardi Epist. ad Athanasium Kircherum, in Mund. subterran. tom. 2. lib. 10. divis. 6. cap. 11. Jae, men kan, door behulp van Sout, een wonderlijck Menghsel maecken, kraghtiger in sijn' uytwerckingh, als 't soo een groot geweld doende Buskruyd: Doch daer in verschillende, dat 't laetstgenoemde nae om hoogh, 't ander' in tegendeel nae om laegh springhd.

Vermits nu Honorius begeerigh was, om kennis van dit Konststuck te mogen krijgen, soo vervolghde Marinus aldus: Wilt ghy yets aenreghten, waer over d'aenschouwers verwonderd en verbaesd sullen staen, soo maeck een Menghsel uyt gesuyverd Goud, Koninghs-Water, Sout van Armeniac, en Oly van neergedreevene Wijnsteen. Indien ghy selver geen raed weet, om deesen bras toe te stellen, soo geef maer een Chymist last, en hy sal u deese Olipodrigo lightlijck bereyden. Op d'alderminste aenraeckingh des Vyers sal dien mischmasch sigh aensteecken; een groot gekraeck van sigh geven; en met d'uytbarstingh ter neer werpen alles wat het koomd t'ontmoeten, niet sonder levens-gevaer der geene, die onvoorsightigh hier meê handelen. 'k Heb soodaenigh een Poeder eens sien leggen op de punt van een Mes. Dit weynighje dus aengestoocken zijnde, maeckte sulck een geraes, dat men 't nauwlijcks kon verdraegen. Al de daer tegenwoordige wierden door 't gebarst gelijck als verdooft. Ondertusschen is d'uytwerckingh van dit menghsel gantsch anders, als die van 't Buspoeder. 't Laetsgenoemde Vyer gevat hebbende; vlieghd met alle maght nae om hoogh. 't Andere werd met een noch [197] woedender geweld nae beneden gedreeven. Legh maer alleen yet weynighs van dit Blixemend Pulver op een Tafel van hout of yser, en steeck het aen; soo sult ghy als in een oogenblick bevinden, dat de gedaghte Tafel, hoe dick deselve oock zijn moght, met een verschricklijck getier vol gaeten is geworden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 4. divis. 2. cap. 5. §. 7.

Wat doch, vraeghde Honorius, magh d'oorsaeck zijn van deese geweldige en seldsaeme Werckingh?

De vermaerde Kircherus, antwoordede Polylector, steld d'eenige hier van te zijn 't Sout van Armeniack; Want gelijck Salpeter en Swavel (in 't Buskruyd), door een verborgene vyandschap onder malkander, niet te gelijck konnen bestaen; soo heeft oock 't gemelde Sout sijne tegenstrijdigheden met de Wijnsteen. Dat d'uytbarstingh nae beneeden, niet nae boven gaet; daer van steld hy d'oorsaeck in 't Goud, 't welck in 't Koninghs-Water is gesmolten. Idem Kircherus ibid.

'k Sal, hernam Marinus, deese Stof besluyten, met een kort beright te geven van 't Meir, waer op Mexico leght; even gelijck Venetien op de Zee. 't Schijnd wel maer een Meir te zijn, doch in der daed zijn 't 'er twee; 't eene van een stilstaende, onbewoogen Water; 't andere Stroom en weerstroom hebbende, nae dat de Winden waeyen. 't Stille deel bestaet uyt soet water, bequaem om gedroncken te konnen werden. Meenighten van kleyne Visschen zijn 'er in. 't Ander is bitteraghtigh-sout, en heeft gantsch geen Visch. 't Laetstgenoemde streckt sigh uyt seven mijlen in de lenghte. De breedte is van ontrent deselve maet. Den geheelen omgangh werd gesteld op meer als twee-en-twintigh mijlen. 't Soute is ruym soo groot; soo dat 't gantsche Meir meer als vijftigh mijlen in de rondte begrijpt. 't Gevoelen der Spaenjaerden, wegens de soetheyd en southeyd, desgelijcks wegens den oorsprongh deeser Wateren, is verschillende. Sommige meenen, datse uyt eenerley Bron voortkoomen; opbortelende uyt een groot en hoogh Geberght; aen 't Zuyd-westen, en in 't gesight van de Stad Mexico gelegen: Doch dat 't soute deel deeses Meirs sijne southeyd bekoomd door de grond, of d'aerde onder 't Water. Andere willen, dat deese groote Poel werd gemaeckt van tweederley Bronnen. Dat 't soete Water uyt 't Geberght in 't Zuyd-westen van Mexico ontspringhd; 't soute uyt de seer hooge Bergen in 't Noordwesten; doch van de bekoominhg der [198] southeyd gevense geen redenen. Wat my belanghd, 'k vermoede, dat 't soute Water sijnen oorsprongh neemt uyt een andere Bron, als 't soete. Dat het oock sijne siltigheyd ontfanghd van sommige Minerale en soute landstreecken in de Geberghten, door welcke deese Wateren dwars heenen vlieten; meê voerende eenigh Sout; 't welck se in haeren doorloop doen smelten. Heb ondervonden, dat men daeghlijcks uyt dit gedeelte des Meirs veel Sout maeckt, werdende door deese geheele Provintie verhandeld; jae tot in de Philippinen toe. Ondertusschen is dit seer wonderlijck, dat soo veel als een selve Meir ten deelen uyt sout, ten deelen uyt soet water bestaet. Dat 't eene Visschen heeft, 't andere niet. Dat 't eene stil en onbewoogen blijft, 't andere wel geen Ebb en Vloed heeft, gelijck de Zee, maer echter stroomd en herstroomd, nae dat de Winden waeyen; welcke dit gedeelte des Poels dickmael soo hevigh beroeren, als de Zee selfs. Thomas Gage Reys door de Spaensche West-Indien, pag. 65.

Plinius, deed Polylector hierbij, verhaald, dat men bij de Stad Utica in Afrika 't Zout tot zeer grote Heuvelen op een hoopte. Dat men ook in de Mesopotamische Stad Carrhis Mueren en Huisen van Zout bouwde. uit de gedachte Schrijver wordt dit voorgesteld van Klockius, de Aeraria lib. 2 kapittel 9. Met een bijgevoegd bericht, dat Carrhis zou zijn een stad in Arabie; vermaard door de nederlaag welke Crassus voortijds daar heeft geleden. Doch hij begaet hier een Geograpfische misslag (welke ook als men niet zorgvuldig toezie, licht kan geslegen worden). Twee Carrae of Carrhae zijn er; 't een in Arabie aan de Rode Zee; 't ander in Mesopotamië. Waarvan laatste plaats (niet van de Arabische) de gemelde Plinius spreekt. Gelijk dan ook Crassus niet in Arabië, maar in Mesopotamie bij de stad Carrhis met zijn leger werdt geslagen. Waarbij aan te merken staat tot voorkomen van feilen dat Mesopotamie en Babylon van Plinius ook tot Syrie wordt gerekend; niet omdat het een gedeelte daarvan was, maar vermits de Roomse macht over Syrië heersste en met de Parthen om Mesopotamie oorlogde. Plinius lib. 5 kapittel 12. Erasmus Francisci Schaubuhnen dritter theil, pagina 819.

Wij hebben, zei Honorius, onlangs geleden iets gehoord van zoutmijnen. Dit brengt mij in gedachten 't geen mij eens verhaald is uit de jaarboeken van Baronius; te weten dat op zekere tijd in zodanige onderaardse wateren wordt gevonden een geheel mensenlichaam; Zonder twijfel zeer lang daar gelegen heeft; doch noch zo gans vers, ja, ook zo klaar van ogen dat het een levendig mens gelijk scheen. De hertog deed dit lijk als iets raars in een bijzondere kamer bewaren; doch al 't vlees vervloeide binnen weinig tijd tot zout [196] water daarheen; vermoedelijk door de ongewoonte van de lucht.

Indien, paste Marinus hierop, in't zout een bewarende kracht wordt gevonden daar is zeker ook een beschadigende eigenschap en werking in. In de grote bakken bij de gedachte zout-bronnen tot Salins heeft 't zoute water somtijds twintig, ja, dertig jaren lang stil gestaan. 't Stremt aan de planken gelijk als kristal. Eens kreeg ik er een klomp van, omtrent anderhalve voet lang en een palm dik. Ik brak er een stukje af zo groot als een walnoot en wierp 't in 't vuur. Nauwelijks was 't er ingekomen of 't sprong er weer uit als een bliksem; barste in menigte van kleine stukjes; welke met een zeer groot gedruis door de kamer vlogen. Indien iets daarvan tegen mijn aangezicht had gesprongen, zeker was 't niet zonder wonden en een schadelijke bezering gebleven. Johannis Menecardi Epist. ad Athanasium Kircherum, in Mund. subterran. tom. 2. lib. 10 divis. 6 kapittel 11. Ja, men kan door behulp van zout een wonderlijk mengsel maken, krachtiger in zijn uitwerking dan 't zo’n groot geweld doende buskruit: Doch daarin verschilt dat 't laatstgenoemde naar omhoog, 't ander' in tegendeel naar omlaag springt.

Vermits nu Honorius begerig was om kennis van dit kunststuk te mogen krijgen zo vervolgde Marinus aldus: Wilt gij iets aanrechten waarover de aanschouwers verwonderd en verbaasd zullen staan zo maak een mengsel uit gezuiverd goud, koningswater, zout van ammoniak en olie van neer gedreven wijnsteen. Indien gij zelf geen raad weet om dezen bras toe te stellen, zo geef maar een alchemist las, en hij zal u deze Olipodrigo licht bereiden. Op de allerminste aanraking van het vuur zal dat mengsel zich aansteken; een groot gekraak van zich geven; en met de uitbarsting ter neer werpen alles wat het komt te ontmoeten, niet zonder levensgevaar van diegene die onvoorzichtig hier mee handelen. Ik heb zodanig poeder eens zien liggen op de punt van een mes. Dit weinige aldus aangestoken zijnde maakte zo’ n geraas dat men 't nauwelijks kon verdragen. Alle daar tegenwoordige worden door 't barsten gelijk als verdoofd. Ondertussen is de uitwerking van dit mengsel gans anders dan die van ’t buskruitpoeder. ’t Laatstgenoemde die vuur gevat heeft; vliegt met alle macht naar omhoog. 't Andere wordt met een noch [197] woedender geweld naar beneden gedreven. Leg maar alleen iets weinig van dit bliksemend poeder op een tafel van hout of ijzer en steek het aan; zo zal gij als in een ogenblik bevinden dat de gedachte tafel, hoe dik die ook zijn mocht, met een verschrikkelijk getier vol gaten is geworden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 4. divis. 2. kapittel 5. §. 7.

Wat doch, vroeg Honorius, mag de oorzaak zijn van deze geweldige en zeldzame werking?

De vermaarde Kircherus, antwoorde Polylector, stelt de enige hiervan te zijn 't zout van ammoniak; Want gelijk salpeter en zwavel (in 't buskruit), door een verborgen vijandschap onder elkaar niet tegelijk kunnen bestaan; zo heeft ook 't gemelde zout zijn tegenstrijdigheden met de wijnsteen. Dat de uitbarsting naar beneden, niet naar boven gaat; daarvan stelt hij de oorzaak in 't goud wat in 't koningswater is gesmolten. Idem Kircherus ibid.

Ik zal, hernam Marinus, deze stof besluiten met een kort bericht te geven van 't meer waarop Mexico ligt; even gelijk Venetië op de zee. 't Schijnt wel maar een meer te zijn, doch inderdaad zijn 't er twee; 't ene van een stilstaande, onbewogen water; 't andere stroom en weerstroom heeft, naar dat de winden waaien. 't Stille deel bestaat uit zoet water bekwaam om gedronken te kunnen worden. Menigten van kleine vissen zijn erin. 't Ander is bitterachtig-zout, en heeft gans geen vis. 't Laatstgenoemde strekt zich uit zeven mijlen in de lengte. De breedte is van omtrent die maat. De gehele omgang wordt gesteld op meer dan twee-en-twintig mijlen. 't Zoute is ruim zo groot; zodat ’t ganse meer meer dan vijftig mijlen in de rondte begrijpt. 't Gevoelen der Spanjaarden vanwege de zoetheid en zoutheid, desgelijks vanwege den oorsprong deze wateren is verschillende. Sommige menen dat ze uit een bron voortkomen; opborrelend uit een groot en hoog gebergte; aan 't Zuidwesten en in 't gezicht van de stad Mexico gelegen: Doch dat 't zoute deel van dit meer zijnezoutheid bekomt door de grond, of de aarde onder 't water. Andere willen, dat deze grote poel wordt gemaakt van twee soorten bronnen. Dat 't zoete water uit 't gebergte in 't Zuidwesten van Mexico ontspringt; 't zoute uit de zeer hoge bergen in 't Noordwesten; doch van de afkomst der [198] zoutheid geve zse geen redenen. Wat mij aangaat, ik vermoed dat 't zoute water zijn oorsprong neemt uit een andere bron dan 't zoete. Dat het ook zijne ziltigheid onvangt van sommige minerale en zoute landstreken in de gebergten waardoor deze wateren dwars henen vlieten; meevoeren enig zout; wat ze in hun doorloop doen smelten. Heb ondervonden dat men dagelijks uit dit gedeelte der meer veel zout maakt en wordt door deze gehele provincie verhandeld; ja, tot in de Philippijnen toe. Ondertussen is dit zeer wonderlijk dat zo veel als eenzelfde meer ten dele uit zout, ten dele uit zoet water bestaat. Dat 't ene Vvssen heeft, 't andere niet. Dat 't ene stil en onbewogen blijft, 't andere wel geen eb en vloed heeft, gelijk de zee, maar echter stroomt en terugstroomt nadat de winden waaien; welke dit gedeelte der poel vaak zo hevig beroeren als de zee zelf. Thomas Gage Reis door de Spaanse West-Indien, pagina 65.

Wat voor een vernielingh en onvergoedlijck verderf, deed Polylector hier toe, deese seer maghtige Stad heeft getroffen, en haer sigh selven niet meer gelijck gemaeckt, door een geweldige opvloeyingh deeses Meirs in 't jaer 1629., heb ick verhaeld in 't tweede deel mijner Curieuse Aenmerckingen pag. 1268. En eenige aenmercklijckheden van 't Meir selfs. pag. 1123. en de volgende. Boven de van u bygebraghte gevoelens zijn 'er andere, welcke geloven, dat 't soute gedeelte deeses Meirs uyt de Noord-Zee koomd, dwars door d'Aerde heenen vlietende; doch in deese doordringingh (gelijck anders gemeenlijck geschied aen al de Wateren, uyt de Zee door 't Sand sijpelende) hare southeyd niet aghterlaet: 't Sy om dat de gedaghte Aerde hier vol Mineralen is; of om dat d'onderaerdsche Canalen, en de holligheden in de Bergen, te groot zijn, soo dat dit Zeewater, sonder gedruckt en gereynight te worden, kan doorsnellen. De meenighvuldige Aerdbevingen toonen genoeghsaem, dat 'er een holle Aerdbodem, vol groote openingen, is; in welcke de Winden een wijl tijds beslooten gehouden zijnde, eyndlijck door haere geweldige uytbarstingh sulck een gevaerlijcke Schuddingh veroorsaecken. Maer al te veel Sout is quaed. 't Sal derhalven tijd zijn, om deese Stof te laeten rusten.

Op soo veel Souts, boertede Honorius, sal oock wel een dronck smaecken. Als hy nu een Roemer Wijn had doen omgaen, liet Juffer Honesta sigh aldus hooren: Wy moeten echter noch [199] al meer Sout handelen. 't Sal wel van de Tongh, en in d'ooren, maer niet in 't ligchaem koomen, derhalven oock niet schaedlijck zijn. Doe van de Doode Zee wierd gesproocken, had ick al groote begeerte, om een Vraegh te doen; doch wierd weerhouden, om den ernst uwer redenen niet af te breecken. Maer nu ick een stilstand in deselve gewaer worde, moet ick die voorstellen; te meer, wijlse tot de laetstverhandelde dingen niet qualijck voeghd. Werd omtrent 't gedaghte Sodoms-Meir noch hedensdaeghs gesien Loths Wijf, veranderd in een Soutpilaer? of: Is 'er noch de Soutpilaer, in welcke Loths Wijf wierd veranderd?

Soo als ghy de Vraegh eerst hebt voorgesteld, antwoordede Polylector, sal ick deselve beantwoorden met Neen te seggen, voor soo veel nu bekend is. Maer op de tweede Voorstellingh der selve berighten: 't Is onseecker. De Joodsche Geschiedschrijver Josephus, die stracks nae Christi geboorte heeft geleeft, seght in 't eerste Boeck der Joodsche Geschiedenissen, cap. 12., dat deese Sout-pilaer in sijnen tijd noch in weesen was. In de Schrijver van 't Boeck der wijsheyd leesen wy cap. X. 6. 7. Deese (Wijsheyd) als de godloose vergingen, heeft den reghtvaerdigen verlost, als hy ontvlood 't neervallende Vyer der vijf Steeden. Van welckers boosdaedigheyd noch is een getuygenis dit roockend woeste land; en de Boomen, die ontijdige Vrughten draegen; en de Sout pilaer, staende tot gedaghtenis van d' ongelovige Ziel. Maer anders vind ick niemand, die tsederd meer als sesthien Eeuwen (eenen uytgesonderd) getuyghd, deselve met eygener oogen te hebben gesien, met eygener handen gevoeld.

Immers, braght Honorius hier tegens in, schrijft d'Oudvader Tertullianus, dat men in sijnen tijd deese Sout-pilaer heeft gevonden. Sijne Verssen zijn aerdigh; en dit is 'er d'Inhoud van: 't Beeld selfs, sijne Vorm sonder ligchaem bewaerende, duerd noch; noyt door Regen of Winden gequetst werdende. Jae, soo een Vreemdelingh deese Vrouw quam te schenden (door yets daer van af te breecken), soo groeyd van sigh selven dese wonde t'eenemael weer toe. Men seghd oock, dat het noch, even als of't leefde, een wonderlijck Maenstondigh bloed van sigh geeft. d'Oudvader en Martelaer Cyprianus heeft oock op deselve manier hier van gepoëtizeert.

Jae, alles gepoëtizeert, bejegende Polylector hem. Belangende Tertullianus, 'k weet niet, waer dit hem toegedightede Gedight van Sodom in sijne Wercken word gevonden. Immers, in d'oude [200] Drucken staet het niet. De Verssen, Cyprianus toegeschreeven, zijnde met die van Tertullianus gelijck-luydigh, zijn even sooonsightbaer. De geleerde Erasmus, die een seer nauw onderscheyd maeckt tusschen Cypriani waere, en de valschlijck hem toegeëygende Schriften, spreeckt 'er in de Frobeniaensche druck niet een eenigh woord van. De Jesuit Kircherus echter brenght tot bewijs de gedaghte aen Tertullianus toegeschrevene Verssen by: dan noch de Getuygenissen van Broeder Borcardus (by sommige genoemd Burcardus, Burchardus, oock Borcardus), een oud; en van Adrichomius, een nieuw Schrijver deeser Eeuw. Wat Tertullianus aengaet, 'k heb alreeds aengeweesen, waerom de bygebraghte Verssen by my geen geloof vinden. En schoonse al de sijne waeren, soo seght hy evenwel daer in niet, dat hy deese Soutpilaer gesien heeft. Belangende Broeder Borcardus, die voor meer als vier honderd Jaeren 't geheele Beloofde Land gelijck als by Ellen en Duymen schijnd afgemeeten te hebben, hy verhaeld wel, dat tusschen den Bergh Engaddi en de Doode Zee staet de Sout-pilaer, in welcke Loths Huysvrouw wierd veranderd; dat hy oock met grooten arbeyd derwaerts reysde, om deselve te sien; doch dat hem sulcks niet heeft mogen gebeuren; wijl de Saraceenen hem wijs maeckten, dat men 'er gantschlijck niet, immers niet sonder groot levens-gevaer kon by koomen, wegens de giftige Slangen en wilde Gedierten: 't Welck hy echter naderhand vernam, dat gelogen was. Burchardi Descript. terr. sanct. cap. 7. §. 34. Die dus tegens hem loogen, aengaende d'onveyligheyd, konden hem oock wel even soo gereed een leugen wijs gemaeckt hebben, dat de Pilaer ter genoemder plaets stond; en d'andere leugen hebben geloogen, op dat deese niet moght ontdeckt worden. De Doode Zee geeft hy vijf mijlen in de breedte van 't Oosten nae 't Westen; en vijf daghreysen in de lenghte van 't Suyden nae 't Noorden; doch op 't beright der gedaghte Saracenen. Hy voeght'er by, dat deese Zee altijd roockt en neveld, gelijck een Helschen Oven. Waer door 't gantsche Dal, voortijds soo gantsch lustigh geweest, derdehalve Daghreys verr' gantsch onvrughtbaer staet, soo dat'er in vijf mijlen weghs (van 't Meir af) niets met allen wast, als alleen yets by de Stad Jericho. Volghd nu Adrichomius, op wien Kircherus sigh oock beroept, om te bewijsen, dat de Sout-pilaer noch op deesen dagh staet. Maer sie hier sijne woorden in Tribu Juda n. 230. pag. 55. Jae sy blijft in staet, noch tot op den tegenwoordigen tijd, indien [201] wy Borcardus, Bredenbachius en Saligniac, als die oogh-getuygen zijn, gelooven willen. Maer hoe Borcardus deese Zuyl gesien heeft, en voor een oogh-getuyge kan doorgaen, hebt ghy stracks gehoord. Wat de Ridder Bartholomeo di Saligniac betreft, die nae Borcardus (of Burchardus) in 't Beloofde land is geweest, men moet hem d'eer alleen laeten, dat hy tsederd veel' Eeuwen, de Soutpilaer alleen heeft besightighd. Maer hoe doch? Gelijck een Hond de Deur, onder welcke hy dight op malkander-volgende Stockslaegen krijghd; vermits hy, wegens de Pestilentiale stanck, sigh in allerhaest van daer wegh maeckte, en nae Jericho ylde. Buyten twijffel, immers gantsch vermoedlijck, is hy bedroogen geworden. En lightlijck kon sulcks geschieden, om de volgende reden. 't Geheele land word voorsien met 't Sout, 't welck de Beduïnische Arabiërs (levende in dit Gewest ten hooghsten arm en ellendigh) uyt 't Water der Doode of Zout-Zee weeten te bereyden. Want als 't selve van de Son een tijd langh doorkoockt, daer nae op hoopen geworpen is, soo is al d' Asphaltische en Swavelaghtige stanck daer uyt getrocken. Hoe light nu sou 't konnen gebeurdt zijn, dat sijne door groot geld gehuerde Leydslieden, om deese penningh te verdienen, hem by sulck een Sout-hoop hebben gebraght; met wijsmaeckingh, dat hy Loths Wijf sagh; doch daer ontrent hem niet langh Vederen lieten leesen, op dat hy 't Bedrogh niet moght ontdecken; ten dien eynde daer een geweldige stanck veroorsaeckt hebbende, en van deselve hem een groot gevaer inbeeldende. Indien 't u lieden niet verdrietigh zou vallen, soo kon ick voor uw ooren noch veel andere Schrijvers van deese saeck doen spreecken.

Voor mijn deel, seyde Juffer Honesta, 't sal my niet alleen niet verdrieten, maer in tegendeel seer aengenaem zijn; wijl dit een saeck is, die niet alle daegh in volle leeden voorkoomd.

Wat voor een vernieling en niet vergoedbaar verderf, deed Polylector hiertoe, deze zeer machtige stad heeft getroffen en zichzelf niet meer gelijk gemaakt door een geweldige opvloeien van dit meer in ‘t jaar 1629., heb ik verhaald in 't tweede deel van mijn Curieuze Aanmerkingen pagina 1268. En enige opmerkelijke van 't meer zelf pagina 1123 en de volgende. Boven de van u bijgebrachte gevoelens zijn er andere welke geloven dat 't zoute gedeelte van dit meer uit de Noordzee komt en dwars door de aarde heen vliete; doch in deze doordringing (gelijk anders gewoonlijk geschiedt aan alle wateren die uit de zee door 't zand sijpelen) hun zoutheid niet achterlaat: tenzij om dat de gedachte aarde hier vol mineralen is; of om dat de onderaardse kanalen en de holtes in de bergen te groot zij, zodat dit zeewater, zonder gedrukt en gereinigd te worden, kan doorsnellen. De menigvuldige aardbevingen tonen voldoende dat er een holle aardbodem vol grote openingen, is; waarin de winden een omdat het belooten gehouden is eindelijk door zijn geweldige uitbarsting zo’ n gevaarlijke Sshudding veroorzaken. Maar al te veel zout is kwaad. 't Zal derhalve tijd zijn om deze stof te laten rusten.

Op zo veel zout, grapte Honorius, zal ook wel een dronk smaken. Als hij nu een roemer wijn had doen omgaan liet juffer Honesta zich aldus horen: Wij moeten echter noch [199] al meer zout handelen. 't Zal wel van de tong, en in de oren, maar niet in 't lichaam komen, derhalve ook niet schadelijk zijn. Toen van de Dode Zee werd gesprcken had ik al grote begeerte om een vraag te doen; doch wordt weerhouden om de ernst van uw redenen niet af te breken. Maar nu ik een stilstand in die gewaar wordt moet ik die voorstellen; te meer omdat ze tot de laatst verhandelde dingen niet kwalijk gevoegd wordt omtrent 't gedachte Sodom-meer noch hedendaags gezien Lot’ s wijf veranderd in een zoutpilaar? Of: Is er noch een zoutpilaar, waarin Lot’s wijf wordt veranderd?

Zoals gij de vraag eerst hebt voorgesteld, antwoorde Polylector, zal ik die beantwoorden met neen te zeggen, voor zo veel nu bekend is. Maar op de tweede voorstelling ervan berichten: 't Is onzeker. De Joodse geschiedschrijver Josephus die straks na Christus geboorte heeft geleefd zegt in 't eerste boek der Joodse geschiedenissen, kapittel 12., dat deze zoutpilaar in zijn tijd noch in wezen was. In de schrijver van 't boek der wijsheid lezen wij kapittel X. 6. 7. Deze (wijsheid) toen de goddeloze vergingen heeft de rechtvaadige verlost toen hij ontvlood 't neervallende vuur der vijf steden. Van wiens boosaardigheid noch is een getuigenis dit rokend woeste land; en de bomen die ontijdige vruchten dragen; en de zoutpilaart die staat tot gedachtenis van de ongelovige ziel. Maar anders vind ik niemand die sedert meer dan zestien eeuwen (een uitgezonderd) getuigt die met eigen ogen te hebben gezien, met eigen handen gevoeld.

Immers, bracht Honorius hiertegen in schrijft de oudvader Tertullianus dat men in zijn tijd deze zoutpilaar heeft gevonden. Zijn verzen zijn aardig; en dit is er de inhoud van: 't Beeld zelf, zijn vorm zonder lichaam bewaart duurt noch; nooit door regen of winden gekwetst wordt. Ja, zo’n vreemdeling deze vrouw kwam te schenden (door iets daarvan af te breken) zo groeit van zichzelf deze wonde ten enenmale weer toe. Men zegt ook dat het noch even als of 't leefde een wonderlijk maandstonden bloed van zich geeft. De oudvader en martelaar Cyprianus heeft ook op die manier hiervan poëtiek gemaakt.

Ja, alles in poëtiek, bejegende Polylector hem. Aangaande Tertullianus, ik weet niet waar dit hem toegedichte gedicht van Sodom in zijn werken wordt gevonden. Immers in de oude [200] drukken staat het niet. De verzen aan Cyprianus toegeschreven zijn met die van Tertullianus gelijkluidend, zijn even ze onzichtbaar. De geleerde Erasmus, die een zeer nauw onderscheid maakt tussen Cyprianus was en de vals hem toegeëigende schriften spreekt er in de Frobeniaanse druk niet een enig woord van. De Jezuïet Kircherus echter brengt tot bewijs de gedachte aan Tertullianus toegeschreven verzen bij: dan noch de getuigenissen van Broeder Borcardus (bij sommige genoemd Burchards, Burchardus ook Borcardus), een oud; en van Adrichomius een nieuwe schrijver van deze eeuw. Wat Tertullianus aangaat ik heb alreeds aangewezen waarom de bijgebrachte verzen bij mij geen geloof vinden. En ofschoon al zijn waren, zo zegt hij evenwel daarin niet dat hij deze zoutpilaar gezien heeft. Aangaande broeder Burchards die voor meer dan vier honderd Jaren 't gehele beloofde land gelijk als bij ellen en duimen schijnt afgemeten te hebben, hij verhaalt wel dat tussen de berg Engaddi en de Dode Zee staat de zoutpilaar waarin Lot’ s huisvrouw wordt veranderd; dat hij ook met grote arbeid derwaarts reisde om die te zien; doch dat hem zulks niet heeft mogen gebeuren; omdat de Saracenen hem wijs maakten dat men er gans niet, immers niet zonder groot levensgevaar kon bij komen vanwege de giftige slangen en wilde gedierten: wat hij echter naderhand verna, dat gelogen was. Burchardus Descript. terr. sanct. kapittel 7. §. 34. Die dus tegens hem loge, aangaande de onveiligheid konden hem ook wel even zo gereed een leugen wijs gemaakt hebben dat de pilaar ter genoemde plaats stond; en de andere leugen hebben gelogen opdat deze niet mocht ontdekt worden. De Dode Zee geeft hij vijf mijlen in de breedte van 't Oosten naar 't Westen; en vijf dagreizen in de lengte van 't Zuiden naar 't Noorden; doch op 't bericht der gedachte Saracenen. Hij voegt erbij dat deze zee altijd rookt en nevelt gelijk een helse oven. Waardoor ’t ganse dal, voortijds zo gans lustig geweest, derdehalve dagreis ver gans onvruchtbaar staat zodat er in vijf mijlen weg (van 't meer af) geheel niets groeit dan alleen iets bij de stad Jericho. Volg nu Adrichomius op wie Kircherus zich ook beroept om te bewijzen dat de zoutpilaar noch op deze dag staat. Maar zie hier zijn woorden in Tribu Juda. 230 pagina 55. Ja, zij blijft in staat noch tot op den tegenwoordige tijd, indien [201] wij Burchards, Bredenbachius en Saligniac als de ooggetuigen zijn geloven willen. Maar hoe Burchards deze zuil gezien heeft en voor een ooggetuige kan doorgaan hebt gij straks gehoord. Wat de ridder Bartholomeo di Saligniac betreft die na Borcardus (of Burchards) in 't beloofde land is geweest, men moet hem de eer alleen laten dat hij sedert veel' eeuwen de zoutpilaar alleen heeft bezichtigd. Maar hoe doch? Gelijk een hond de deur waaronder hij dicht op elkaar-volgende stokslagen krijgt; vermits hij, vanwege de pestachtige stank zich in aller gauwst vandaar weg maakte en naar Jericho ijlde. Zonder twijfel, immers gans vermoedelijk, is hij bedrogen geworden. En licht kon zulks geschieden om de volgende reden. 't Gehele land wordt voorzien met 't zout wat de Bedoeïenen Arabieren (leven in dit gewest ten hoogste arm en ellendig) uit 't water der Dode of zoutzee weten te bereiden. Want als hetzelfde van de zon een tijd lang doorkookt, daarna op hopen geworpen i, zo is alle asfalt zwavelachtige stank daaruit getrokken. Hoe licht nu zou 't kunnen gebeurd zijn dat zijn door groot geld gehuurde leidslieden om deze penning te verdienen hem bij zo’ n zout-hoop hebben gebracht; met wijsmaken dat hij Lot’ s wijf zag; doch daar omtrent hem niet lang veren lieten lezen opdat hij 't bedrog niet mocht ontdekken; tot dat doel daar een geweldige stank veroorzaakt hebben en van die hem een groot gevaar inbeelden. Indien 't u lieden niet verdrietig zou vallen zo kon ik voor uw oren noch veel andere schrijvers van deze zaak doen spreken.

Voor mijn deel, zei Juffer Honesta, 't zal mij niet alleen niet verdrieten, maar in tegendeel zeer aangenaam zijn; omdat dit een zaak is die niet alle dag in volle leden voorkomt.

Vermits nu d'andere sigh even soo gewilligh om te hooren betoonden, begon Polylector weer aldus: Graef Johan van Solms, die in 't jaer 1583. 't soo genoemde Heyligh Land besightighde, plaetst, even als Borcardus, deese Soutpilaer tusschen den Bergh Engeddi (leggende boven 't Stedeken Segor, vijf mijlen van Jericho) en de Doode Zee. Doch hy seght niet, dat hy deselve gesien heeft; maer wel, dat het een seer grooten arbeyd kost, daer heenen te koomen. De Heer Hans Werli van Zimber, Reysgenoot des genoemden Graefs, schrijft 'er van, dat hy, en de geene, welcke by hem waeren [202] van de hooghte des Berghs, op welcke de Heere Christus van den Satan wierd versoght, saegen de Stad Segor, tegens over Sodom; waer onder de Soutpilaer stond: Doch deselve kon men niet sien, vermits se tegenwoordigh van de Zee bedeckt werd. Buyten twijffel heeft hy sulcks geschreven op de valsche Berighten der Ongelovige; welcke hem en sijn geselschap dit wijs maeckten, om de begeerte deeser Pelgrims tot 't sien van de Zuyl te verydelen. Want oock selfs wildense haar niet aen de Doode Zee brengen. Hoor hem hier van spreeken: Geerne (seghd hy) waeren de Pelgrims aen de Zee (verstaet de Doode) geweest; doch de Heydenen wilden haer niet daer by laeten koomen, wegens veele dingen; welcke ick in mijn' eerste Reys van haer hoorde. Want doemaels begeerden de Bedevaert-Reysigers derwaerts te zijn; en stelden haer verlangen de Heydensche Heeren voor. Maer de Patroon gaf tot antwoord: Indien ick u nae de Zee liet trecken, soo sou 't u onderweegen aen Spijs en Dranck ontbreecken. Dit was waeraghtigh. Maer ondertusschen seyden de Heydenen rond uyt: Sy wilden ons niet nae de Doode Zee voeren. Want wy waeren uyt verre landen hier heenen gekoomen, om te sien de gezeegende, saelige en heylige Steeden; niet de vervloeckte, onsalige en boose Plaetsen, gelijck de Doode Zee was; aen welcke God sijne grimmige verbolgentheyd openbaerlijcker had betoont, als eenige andere Plaets des Weerelds, e.s.v. Doctor Leonhard Rauchwolf, geeft ons im dritten theil seiner Reise in die Morgenlander dit Beright. Van de hooghte des Olijfsbergh siet men seer wijd heenen door 't Heyligh Land; als, nae 't Noorden over 't Dal Josaphats, leggende vlack onder aen den Bergh, in 't Landschap Galilea. Nae 't Oosten over een kael Geberght heenen af in een groot, wijd Veld, 't welck sigh uytstreckt tot aen de Doode Zee; zijnde, gelijck Josephus vermeld, over de negenentwintigh mijlen weghs langh, en over de vijfthien breed. Dickmaels werd'er in de Heylige Schrift gewagh van gemaeckt, insonderheyd in de Boecken der Machabeen; en in 't tweede Boeck Samuels, aen 't vijfthiende Hoofdstuck; als 'er staet, dat de Koninghlijcke Propheet David, doe hy van sijnen Soon Absalom verdreeven wierd, in 't vlacke Veld (der Woestijn) sigh ophield, tot dat hy tijdingh sou bekoomen hebben. In dit Veld staet noch de Sout-Pilaer des Wijfs Loths. Deese heeft de hooghberoemde Geschiedschrijver Josephus in sijnen tijd persoonlijck gesien. Oock besoeckense noch hedensdaeghs de Pelgrims, die somtijds kleyne stuckjens daer [203] van afslaen; gelijckse allerweegen, insonderheyd aen Heylige Plaetsen, gewoon zijn te doen. En echter word deese Zuyl noch volkoomen, sonder eenige verminderingh, gevonden: Waer over sigh eenige Bedevaerts-Reysigers, die op seeckere tijd daer voorby nae 't Doode Meir trocken, niet weynigh verwonderden. Maer om hier van verseeckerd te mogen zijn, te weeten, dat aen de Soutpilaer wel haest weer ten vollen gesien wierd 't geen 'er afgenoomen was, soo hebbense, insonderheyd eenen onder haer (gelijck my geseghd is van yemand, die korts te vooren aldaer was geweest) een geheele hand daer van afgeslaegen, en deselve meê genoomen. Alsse nu, nae de volbraghte Reys, weer te rugh trocken; hebbense wel vlijtigh hier op gelet; en bevonden, dat de wegh genoomene hand weer volmaeckt aen 't ligchaem stond, in deselve vorm als d'oude. Daer hebt ghy, 't geen 'er Doctor Rauchwolf van seght.

'k Hoor wel, viel Honorius hier in, dat al de Schrijvers en Pelgrims, by u voor den dagh gehaeld, haere Berighten hebben opgesteld van hooren seggen; waer op dickmael geen Kasteelen zijn te bouwen. Maer niet eenen is'er, die schrijft: Ick selver heb deese Zuyl gesien; met opmerckingh besien; en in eygener persoon alles alsoo bevonden: 't Is meer als genoegh bekend, hoe veel belagchlijcke Fabulen van de dingen in 't Beloofde land pleegen verteld, ook beschreeven te werden, op 't seggen van andere, die 't al weer van hooren seggen hadden; of misschien van sulcke, die sigh door eenvoudigheyd hadden laeten bedriegen; jae oock wel Leugenen verdighteden; voorgeevende, gesien te hebben 't geen daarse noyt ontrent waeren geweest; en meenende, dat haere Leugen voor waerheyd kon doorgaen; wijlse hadden gehoord, dat sulcks van andere sou gesien zijn geweest; en sonder vrees van over onwaerheyd betrapt te sullen worden, wijl doch in 't gemeen wierd geloofd waerachtigh te zijn 't geense valschlijck betuyghden selver te hebben gesien.

Laet ick, vervolghde Polylector, hier noch by doen een ander beright van Vorst Nicolaus Christoffel Razevil uyt sijn Zweiten Sendschreiben; 't welck u buyten twijffel niet onaengenaem sal zijn te hooren. Hy heeft de Reys aengenoomen niet langer als drie of vier jaren nae den gemelden Doctor Leonhard Rauchwolff; en is niet slechts in naebuerige Plaetsen, maer vlack aen den oever der Doode Zee selfs geweest. 't Geen de Joodsche Geschiedschrijver Josephus getuyghd van de driederley daeghlijcksche Verw-veranderingh des [204] genoemden Meirs, bevond hy waerachtigh te zijn; en sagh met eygen' oogen, dat 't Water vroeghmorgens swartaghtigh; 's middaghs, als de Son op 't heetste scheen (want 't is hier boven maeten heet) gelijck blauw Lijnwaed was. Voor Sonnen ondergangh, wanneer de gedaghte hette allenxen afneemd, rood, of veel meer geel begon te worden, even als waer 't met Lijm vermenghd.

Vermits nu de andere zich even zo gewillig om te horen betoonden begon Polylector weer aldus: Graaf Johan van Solms die in 't jaar 1583 't zo genoemde Heilig Land bezichtigde, plaatst even als Burchards deze zoutpilaar tussen de berg Engaddi (ligt boven 't stadje Segor, vijf mijlen van Jericho) en de Dode Zee. Doch hij zegt niet dat hij die gezien heeft; maar wel dat het een zeer grote arbeid kost daarheen te komen. De heer Hans Werli van Zimber, reisgenoot der genoemde graaf schrijft ervan dat hij en diegene welke bij hem waren [202] van de hoogte der berg waarop de Heer Christus van de Satan wordt verzocht zagen de stad Segor tegenover Sodom; waaronder de zoutpilaar stond: Doch die kon men niet zien vermits ze tegenwoordig van de zee bedekt werd. Zonder twijfel heeft hij zulks geschreven op de valse berichten der ongelovige; welke hem en zijn gezelschap dit wijs maakten om de begeerte van deze pelgrims tot 't zien van de zuil te verijdelen. Want ook zelf wilden ze hen niet aan de Dode Zee brengen. Hoor hem hiervan spreken: Graag (zegt hij) waren de pelgrims aan de zee (versta de Dode) geweest; doch de heidenen wilden hen niet daarbij laten komen vanwege vele dingen; welke ik in mijn eerste reis van hen hoorde. Want toen begeerden de bedevaart-reizigers derwaarts te zijn; en stelden ze hun verlangen de heidense heren voor. Maar de patroon gaf tot antwoord: Indien ik u naar de zee liet trekken zo zou 't u onderweg aan spijs en drank ontbreken. Dit was waarachtig. Maar ondertussen zeiden de heidenen ronduit: Zij wilden ons niet naar de Dode Zee voeren. Want wij waren uit verre landen hierheen gekomen om te zien de gezegende, zalige en heilige steden; niet de vervloekte, onzalige en boze plaatsen gelijk de Dode Zee was; aan welke God zijn grimmige verbolgenheid openbaar had betoond als enige andere plaats der wereld, e.d. Doctor Leonhard Rauchwolf, geeft ons im dritten theil seiner Reise in die Morgenlander dit Bericht. Van de hoogte der Olijfberg ziet men zeer wijd heen door 't Heilig Land; als naar 't Noorden over 't dal Josaphat, ligt vlak onderaan de berg in 't landschap Galilea. Naar 't Oosten over een kaal gebergte heen af in een groot wijd veld wat zich uitstrekt tot aan de Dode Zee; is, gelijk Josephus vermeld, over de negenentwintig mijlen weg lang en over de vijftien breed. Vaak werd er in de Heilige Schrift gewag van gemaakt, vooral in de boeken der Makkabeeën; en in 't tweede boek Samuel aan 't vijftiende hoofdstuk; als er staat dat de koninklijke profeet David toen hij van zijn zoon Absalom verdreven werd in ’t vlakke veld (de woestijn) zich ophield totdat hij tijding zou bekomen hebben. In dit veld staat noch de zoutpilaar van het wijf Lot. Deze heeft de hoog beroemde geschiedschrijver Josephus in zijn tijd persoonlijk gezien. Ook bezoeken het noch hedendaags de pelgrims die somtijds kleine stukjes daar [203] van afslaan; gelijk ze allerwegen vooral aan heilige plaatse, gewoon zijn te doen. En echter wordt deze zuil noch volkomen, zonder enige vermindering, gevonden: Waarover zich enige bedevaart-reiziger, die op zekere tijd daarvoor bij naar 't Dode meer trokken niet weinig verwonderden. Maar om hiervan verzekerd te mogen zijn, te weten dat aan de zoutpilaar wel gauw weer ten volle gezien wordt 't geen er afgenomen was zo hebben ze vooral een onder hen (gelijk mij gezegd is van iemand die kort tevoren aldaar was geweest) een gehele hand daarvan afgeslagen en die meegenomen. Toen ze nu na de volbrachte reis weer terugtrokken; hebben ze wel vlijtig hierop gelet; en bevonden dat de weg genomen hand weer volmaakt aan 't lichaam stond in de vorm als de oude. Daar hebt gij 't geen er doctor Rauchwolf van zegt.

Ik hoor wel, viel Honorius hierin, dat alle schrijvers en pelgrims bij u voor de dag gehaald hun berichten hebben opgesteld van horen zeggen; waarop vaak geen kastelen zijn te bouwen. Maar niet een is er die schrijft: ik zelf heb deze zuil gezien; met opmerking bezien; en in eigen persoon alles alzo bevonden: 't Is meer dan genoeg bekend hoe veel belachelijke fabels van de dingen in 't Beloofde land plegen verteld, ook beschreven te worden op 't zeggen van anderen die 't al weer van horen zeggen hadden; of misschien van zulk, die zich door eenvoudigheid hadden laten bedriegen; ja, ook wel leugens verdichten; voorgeven gezien te hebben 't geen daar ze nooit omtrent waren geweest; en menen dat hun leugen voor waarheid kon doorgaan; omdat ze hadden gehoord dat zulks van andere zou gezien zijn geweest; en zonder vrees van over onwaarheid betrapt te zullen worden omdat het toch in 't algemeen wordt geloofd waarachtig te zijn ’t geen ze vals betuigden zelf te hebben gezien.

Laat ik, vervolgde Polylector, hier noch bij doen een ander bericht van vorst Nicolaus Christoffel Razevil uit zijn Zweiten Sendschreiben; wat u zonder twijfel niet onaangenaam zal zijn te horen. Hij heeft de reis aangenomen niet langer dan drie of vier jaren na den gemeld doctor Leonhard Rauchwolff; en is niet slechts in naburige plaatsen, maar vlak aan de oever der Dode Zee zelfs geweest. 't Geen de Joodse geschiedschrijver Josephus getuigt van de drie vormige dagelijkse kleurverandering der [204] genoemde meer bevond hij waarachtig te zijn; en zag met eigen ogen dat 't water; morgens vroeg zwartachtig; 's middags als de zon op 't heetste scheen (want 't is hier boven mate heet) gelijk blauw lijnwaad was. Voor de zonsondergang wanneer de gedachte hitte geleidelijk aan afneemt rood of veel meer geel begon te worden, even als was 't met lijm vermengd.

'k Verwonder my hier over niet seer, wierp Marinus hier tusschen. Misschien werd deese Verw-veranderingh veroorsaeckt door de veranderingh der lught: Gelijck dan oock de Zee somtijds deese, dan weer die verwe vertoond, nae dat de lught helder of dampaghtigh is; waer van wy hier nae breeder konnen spreecken. Behalven noch, dat de Doode Zee anders is geverwd daer de Jordaen eerst in deselve valt; anders, daerse veel; noch anders daerse minder Lijmpek op sigh heeft. Als men dan op drie verscheydene tijden des daghs haer aenschouwde op drie verscheydene plaetsen, soo sou men lightlijck konnen geraecken in den waen, dat 't geheele Meir juyst driemael 's daeghs van verwe veranderde; daer 't nochtans op deselve plaetsen wel altijd deselve verwe kon behouden; ten waere de meer of minder Lijmdrift eenige veranderingh veroorsaeckte. 'k Wil echter niet gantschlijck ontkennen, dat het sou konnen zijn gelijck Josephus en Razevil hebben geschreeven: Maer wenschte echter wel, datse nauw hadden ondersoght, eerst, of deese verwisselingh niet ontstond uyt de veranderingh van heldere in droeve; van droeve in heldere lught; uyt 't schijnen en niet schijnen; uyt 't schaduw maecken der Son over dien Poel, e.s.v.; uyt de meer of min betrockenheyd der Son door Wolcken, e.s.v. Insonderheyd, of men juyst op yeder dagh even deselve driederley veranderingen gewaer werd, op deselve tijden, by allerley omstandigheden van 't Water en de Lught: Op dat wy besluyten moghten, of deselve in de Doode Zee selfs berusten, dan of se van buyten door Toevallen ontstaen.

Maer, vervolghde Polylector, niets met allen wierd hy gewaer van de Vrughten, welcke de Boomen, aen dit Meir staende, volgens 't beright van Josephus plegen te draegen, hebbende de gedaente van Appelen, doch inwendigh vol Stof en Asch. Welcke oock, wanneer men deselve afbrack, tot Roock wierden. Immers, zijns' 'er geweest, nu niet; gelijck oock de Soutpilaer, in welcke Loths Huysvrouw wierd veranderd, ter deeser tijd nergens te vinden is. Want (gaet hy voort) 'k heb onsen Geleydsman, een [205] Arabiër, en andere, die seer goede kennis van deese Plaets hadden, op 't vlijtighste hier nae gevraeghd; doch sy antwoordeden, dat diergelijcke dingen hier niet te sien waeren. Jae oock Broeder Angelus, een Ordens persoon, doch een Leeck, die vijftigh Jaeren in 't Klooster te Jerusalem had geleefd, vertelde ons ('k gebruyck de woorden van Razevil), dat in sijnen tijd veele Christenen uyt Europa deese Sout-Zuyl hadden gesoght, doch noyt gevonden.

't Geen, Marinus hier op hooren, sulck een Vorst, dien 't noch aen nauwkeurigheyd, noch aen Geld ontbrack, niet heeft konnen ontdecken, sal buyten twijffel oock wel voor andere verborgen blijven.

P. Antonius Gonzales, hernam Polylector, Minderbroeder Recollet, uyt Braband nae 't Beloofde Land getrocken, heeft in 't jaer 1667. de Doode Zee besightighd, gelijck voor heenen gehoord is. Schoon hy Bygeloof genoegh laet blijcken in de Voorstellingh veeler dingen, soo gaet hy echter ontrent deese saeck gantsch rond, seggende: Vermits wy van Loths Huysvrouw, die ontrent de Doode Zee is veranderd in een Statue (Beeld) van Sout, niets gesien hebben: Dat ick oock niemandt te Jerusalem heb gevonden, die deselve gesien heeft, soo schrijf ick daer niet van. Yeder magh 'er van gelooven 't geen hem geliefd (te weeten) of die noch staet, dan of se vergaen is. Waere die te sien geweest, daer sou noch moeyte noch onkosten gespaerd zijn geworden. P. Antonius Gonsales Jerusalemsche Reys, eerste deel, tweede Boeck, cap. 46. pag. 585. De Heer Frantz Ferdinand van Troilo, die in 't vorige Jaar 1666. in dit Gewest was, heeft al meê deese Soutpilaer niet konnen te sien bekoomen. Evenwel seghd hy, dat d' Arabiërs, welcke yeder Maend te Jerusalem Sout koomen brengen, en sigh beroemden, dat de gedaghte Sout-Zuyl haer bekend was, sigh aenbooden, indien yemand deselve woude besightigen, datse hem daer heenen souden voeren. Frantz Ferdinand van Troilo Orientaelische Reise-beschreibung pag. 436.

Indien ick, seyde Marinus, my nu daer bevond, en soodaenigh een aenbiedingh aen my wierd gedaen, 'k sou my niet langh bedencken, dit stuck te waegen, en wat gelds uyt te schieten, om de reghte seeckerheyd te mogen bekoomen, en te sien 't geen soo langh onsightbaer is geweest.

Maer, wierp Honorius hier tegen, indien dan uwe Geleydslieden u onderweegen of selfs vermoordeden, of dat ander roofsughtige [206] Arabiërs, welcke gewoon zijn op alle Buyt te loeren, sulcks deeden, veellight door uwe Geleyders opgemaeckt?

'k Sou, antwoordede Marinus, voor geld lightlijck konnen verkrijgen, datse goede Borgen stelden; tot verseeckeringh, datse my souden weerleveren op de plaets, van welcke ick met haer gingh. In sulck een geval magh men haer wel vertrouwen; en dan heeft men voor haer niet te vreesen. Belangende 't gevaer van d'ontmoetingh der Rovers; de gedaghte Arabiërs zijn soo doortrapt, datse de geene, welcke sigh onder haer geleyde begeven, door allerley haer bekende Sluypweegen en verborgene Toegangen verseeckerd genoegh weeten te brengen ter plaets daerse begeeren te zijn.

Indien ghy (was de bedenckingh van Polylector) sulcker wijs met haer ginght, en datse al niet eenige Schelmery tegens u voornaemen, waer toe sy loos en boos genoegh zijn, soo soudense, om een stuck gelds te mogen winnen, u veellight ergens een Sout-hoop wijsen, en seggen, dat deselve Loths veranderde Huysvrouw was; gelijck vermoedlijck aen den voorheenen gedaghten Ridder Bartholomeo de Saligniac is gebeurd; en oock aen een Duytscher, van wien ick stracks sal spreecken. Dies te lighter konden dus bedroogen worden de geene, welcke sigh hebben laeten wijs maecken, dat 't Hebreeuwsche woord in de Grond-Text veel meer een Sout-heuvel als een Sout-pilaer sou beteeckenen.

'k Meende, viel Juffer Honesta hier in, dat Loths Wijf, wegens haer ongeloof en ongehoorsaemheyd, door een vreeslijck oordeel des Heeren onses Gods in Sout veranderende, haere menschlijcke gestalte behield.

Eenige, berightede Polylector, waenen, gelijck ick stracks geseghd heb, dat God haer deed worden tot een Sout-hoop, sonder behoudingh van de Menschlijcke Vorm. 'k Heb, seght een geleerd Schrijver, seecker Duytscher, een welbereysd persoon, die voor eenige Jaeren in 't Gewest der Doode Zee is geweest, hier over gevraeghd. Hy verhaelde my, dat hy, nevens meer andere, taemlijck naeby was gekomen de plaets, daer de Veranderingh sigh heeft toegedraegen; soo dat hy en sijne Reysgenooten de Sout-steen wel sien konden. Sy souden 'er oock voorts nae toe gegaen hebben, indien niet eenen van verre op haer aenkoomenden hoop Rovers haer met gevleugelde voeten had doen weghloopen. Echter wist hy my te verseeckeren, dat de gedaghte Sout-steen geen menschlijcke vorm had’ [207] oock eygentlijck geen Zuyl of Pilaer, maer alleen een wit-glinsterende kleyne Heuvel was, van welcke de Boeren in deese Landstreeck dickmael Sout afhieuwen. Een kleyn stuckje daer van had hy meê in Duytschland gebraght; hem gegeven van eenen, die daeghlijcks daer heenen reysde, en Sout afbrack. Hy deed 'er by, dat deese Heuvel noyt kleyner wierd; vermits alles wat men 'er afnam nae eenige daegen weer daer aen wies. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 193.

Wel, merckte Juffer Honesta hier aen, sie daer nu een ooghgetuyge: eenen die rondlijck seght, dat hy, nevens eenige sijner Reysgenooten, 't veranderde Loths wijf selver gesien heeft.

Ik verwonder mij hierover niet zeer, wierp Marinus hiertussen. Misschien wordt deze kleurverandering veroorzaakt door de verandering der lucht: Gelijk dan ook de zee somtijds deze, dan weer die kleur vertoon nadat de lucht helder of dampachtig is; waarvan wij hierna breder kunnen spreken. Behalve noch dat de Dode Zee anders is gekleurd daar de Jordaan eerst in die valt; anders, daar ze veel; noch anders daar ze minder lijm-pek op zich heeft. Als men dan op drie verscheidene tijden der dag haar aanschouwt op drie verscheidene plaatsen zo zou men licht kunnen geraken in de waan dat 't gehele meer juist driemaal per dag van kleur verandert; daar 't nochtans op die plaatsen wel altijd die kleur kon behouden; tenzij er meer of minder lijm-drift enige verandering veroorzaakte. Ik wil echter niet gans ontkennen dat het zou kunnen zijn gelijk Josephus en Razevil hebben geschreven: Maar wenste echter wel dat ze nauw hadden onderzocht, eerst of deze verwisseling niet ontstond uit de verandering van heldere in droeve; van droeve in heldere lucht; uit 't schijnen en niet schijnen; uit 't schaduw maken der zon over die poel, e.d. uit de meer of min betrokkenheid der zon door wolken, e.d. Vooral of men juist op ieder dag even die drie vormige veranderingen gewaar werd op die tijden bij allerlei omstandigheden van 't water en de lucht: Opdat wij besluiten mochten of die in de Dode Zee zelfs berusten dan of het van buiten door toevallen ontstaan.

Maar, vervolgde Polylector, geheel niets wordt hij gewaar van de vruchten welke de bomen die aan dit meer staan volgens 't bericht van Josephus plegen te dragen heeft de gedaante van appels, doch inwendig vol stof en as. Welke ook, wanneer men die afbrak tot rook worden. Immer, zijn er geweest, nu niet; gelijk ook de zoutpilaar, waarin Lot’ s huisvrouw werd veranderd ter deze tijd nergens te vinden is. Want (gaat hij voort) Ik heb onze leidsman een [205] Arabier en andere die zeer goede kennis van deze plaats hadden op 't vlijtigste hierna gevraagd; doch zij antwoorden dat diergelijke dingen hier niet te zien weren. Ja, ook broeder Angelus, een orde persoon doch een leek die vijftig jaren in 't klooster te Jeruzalem had geleefd, vertelde ons (ik gebruik de woorden van Razevil), dat in zijn tijd vele Christenen uit Europa deze zout-zuil hadden gezocht, doch nooit gevonden.

't Geen, liet Marinus hierop horen, zo’ n vorst die 't noch aan nauwkeurigheid, noch aan geld ontbrak niet heeft kunnen ontdekken zal zonder twijfel ook wel voor andere verborgen blijven.

P. Antonius Gonzales, hernam Polylector, minderbroeder Recollect die uit Brabant naar 't Beloofde Land getrokken is in 't jaar 1667 de Dode Zee bezichtigd gelijk voorheen gehoord is. Ofschoon hij bijgeloof genoeg laat blijken in de voorstelling van vele dingen zo gaat hij echter omtrent deze zaak gans rond, zei: Vermits wij van Lot’ s huisvrouw die omtrent de Dode Zee is veranderd in een statue (beeld) van zout niets gezien heb: Dat ik ook niemand te Jeruzalem heb gevonden die die gezien heeft zo schrijf ik daar niet van. Ieder mag er van geloven 't geen hem geliefd (te weten) of die noch staat dan of het vergaan is. Was die te zien geweest daar zou noch moeite noch onkosten gespaard zijn geworden. P. Antonius Gonsales Jeruzalem Reis, eerste deel, tweede Boek, kapittel 46 pagina 585. De heer Frantz Ferdinand van Troilo die in 't vorige Jaar 1666 in dit gewest was heeft al mede deze zoutpilaar niet kunnen te zien bekomen. Evenwel zegt hij dat de Arabieren welke ieder maand te Jeruzalem zout komen brengen en zich beroemden, dat de gedachte zoutzuil ze bekend was zich aanboden indien iemand die wilde de bezichtigen dat ze hem daarheen zouden voeren. Frantz Ferdinand van Troilo Orientaelische Reise-beschreibung pagina 436.

Indien ik, zei Marinus, mij nu daar bevond en zodanige aanbieding aan mij wordt gedaan, ik zou mij niet lang bedenken dit stuk te wagen en wat geld uit te schieten om de rechte zekerheid te mogen bekomen en te zien 't geen zo lang onzichtbaar is geweest.

Maar, wierp Honorius hiertegen, indien dan uw begeleiders u onderweg of zelfs vermoorden of dat ander roofzuchtige [206] Arabieren welke gewoon zijn op alle buit te loeren zulks deden, mogelijk door uw geleiders opgemaakt?

Ik zou, antwoorde Marinus, voor geld licht kunnen verkrijgen dat ze goede borgen stelden; tot verzekering dat ze mij zouden weerleveren op de plaats, waarvan ik met ze ging. In zo’ n geval mag men ze wel vertrouwen; en dan heeft men voor hun niet te vrezen. Aangaande 't gevaar van de ontmoeting der rovers; de gedachte Arabieren zijn zo doortrapt dat ze diegene welke zich onder hun geleide begeven door allerlei hun bekende sluipwegen en verborgen toegangen verzekerd genoeg weten te brengen ter plaatse daar ze begeren te zijn.

Indien gij (was de bedenking van Polylector) zulke wijze met ze ging en dat ze al niet enige schelmerij tegen u voornamen, waartoe zij loos en boos genoeg zijn, zo zouden ze om een stuk gels te mogen winnen u mogelijk ergens een zout-hoop aanwijzen en zegge, dat die Lot’ s veranderde huisvrouw was; gelijk vermoedelijk aan den voorheen gedachte ridder Bartholomeo de Saligniac is gebeurd; en ook aan een Duitser van wie ik straks zal spreken. Des te lichter konden dus bedrogen worden diegene welke zich hebben laten wijs maken dat 't Hebreeuwse woord in de grondtekst veel meer een zout-heuvel dan een zoutpilaar zou betekenen.

Ik meende, viel juffer Honesta hierin, dat Lot ’s wijf vanwege haar ongeloof en ongehoorzaamheid door een vreselijk oordeel der Heer onze Gods in zout veranderde en haar menselijke gestalte behield.

Enige, berichtte Polylector, wanen gelijk ik straks gezegd heb, dat God haar deed worden tot een zout-hoop, zonder te behouden van de menselijke vorm. Ik heb, zegt een geleerd schrijver, zeker Duitser een goed bereisd persoon die voor enige jaren in 't gewest der Dode Zee is geweest hierover gevraagd. Hij verhaalde mij dat hij nevens meer andere tamelijk nabij was gekomen de plaats daar de verandering zich heeft toegedragen; zodat hij en zijn reisgenoten de zout-steen wel zien konden. Zij zouden er ook voorts naar toe gegaan hebben indien niet een van verre op hun aankomende hoop rovers ze met gevleugelde voeten had doen weglopen. Echter wist hij mij te verzekeren dat de gedachte zout-steen geen menselijke vorm had [207] ook eigenlijk geen zuil of pilaar, maar alleen een wit-glinsterende kleine heuvel was waarvan de boeren in deze landstreek vaak zout afhieuwen. Een klein stukje daarvan had hij mee in Duitsland gebracht; hem gegeven van een die dagelijks daarheen reisde en zout afbrak. Hij deed erbij dat deze heuvel nooit kleiner werd; vermits alles wat men er afnam na enige dagen weer daaraan groeide. Erasmus Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 193.

Wel, merkte juffer Honesta hieraan, zie daar nu een ooggetuige: een die ronduit zegt dat hij nevens enige van zijn reigenoten, 't veranderde Lot’ s wijf zelf gezien heeft.

Veel meer antwoordede Polylector, een bedroogene Duytscher; veellight vry Bygelovigh, en derhalven dies te lighter te verleyden geweest: Of die sigh misschien niet ongeerne heeft willen laeten bedriegen, om te mogen verklaren, dat hy gesien had een rariteit, aen geen Europeërs bekend; jae, dat hy daer een stuck van kon toonen. Hoe heeft hy gesien? Van verr' af. Wat heeft hy gesien? Een Sout-heuvel; witglinsterend, gelijck meest alle Southoopen zijn. Wat was dien Sout-heuvel? 't Veranderde Loths Wijf. Hoe wist hy datse 't was? 't Wierdt hem soo geseghd. Van wie? Van sijne Leydslieden, d' Arabiërs, een doortrapt, bedrieghlijck, seer leugenaghtigh Volck; die, om 't beloofde geld te mogen verdienen, hem sulcks wijs maeckten: Ondertusschen evenwel hem niet naeby lieten koomen, om 't bedrogh niet t'ontdecken; en die wel de Rovers konden besteld hebben, om hem en sijn geselschap in aller haest wegh te jaegen. Voor de geene, die 'er nae by quaemen, is 'er altijd wat in den wegh geweest, om naerder toe te treeden. Saligniac wierd door een grouwlijcken stanck; deesen Duytscher door een juyst te voorschijn komende hoop Rovers verdreven; voor Hans Werli van Zimber was se met de Zee bedeckt; voor andere al te gevaerlijck om derwaerts te gaen. Men mercke daerenboven hier aen: Heeft deesen Duytscher reght en de waerheyd gesien, dat Loths veranderd Wijf een Sout-heuvel is, sonder eenige menschelijcke gestalte, soo zijn dan valsch de voorgedaghte Verssen, Tertullianus en Cyprianus toegeëygendt; uytdrucklijck seggende: 't Beeld, sonder Lichaem sijne Vorm bewaerende, duerd noch. Soo zijn dan valsch de voorheenen bygebraghte getuygenissen aengaende de Pelgrims, datse van dit Soutbeeld een geheele hand hebben afgeslaegen. Of houd men deese waeraghtigh, soo moet onse [208] Duytscher mis gesien, en sigh dapper laeten bedriegen hebben. Wederom: Is dit Loths Wijf, volgens sijn beright, soodaenigh bekend in Sodoms Gewest, dat de Boeren dickmael, jae bynae daeghlijcks Sout daer van afhouwen; waerom hebben dan, tsederd meenighten van Jaeren, soo veele Pelgrims en andere Reysigers 't geluck deeser Aenschouwingh niet mogen genieten; onaengesien eenige gelds genoegh booden aen de geene, die haer derwaerts souden willen begeleyden? Geenen verstandigen sal sigh derhalven door 't seggen van deesen Duytscher laeten beweegen, om te geloven, eerst, dat hy waerlijck Loths veranderde Huysvrouw gesien heeft. Daer nae, Datse in een Southeuvel veranderd is geworden, sonder haere menschlijcke gestalte te hebben behouden.

Immers, hernam Juffer Honesta, moet'er yets aen zijn, in opsight van 't Wonderwerck. Want waarlijck is 't seer seldsaem, dat 't geen van dien Southoop werd afgenoomen, daer weer aengroeyd, sonder datse eenighsins verminderd.

Maer, braght Polylector hier tegens in, hoe weet onse Duytscher, dat sulcks waerachtigh is: Immers kon hy dit niet seggen uyt eygener ondervindingh, wijl hy hier niet soo langh bleef, dat hy d'afneemingh, veel min de weer-aengroeyingh, kon vernoomen hebben; jae niet eens by den Sout-heuvel geweest is. Dat hy een stuckje Souts, hem gegeven van eenen, die daeghlijcks Sout afbrack, 't zy van deesen, 't zy van een anderen Sout-hoop, meê in Duytschland heeft gebraght, wil ick geerne geloven; maer dan oock, dat hy voor sijn geld botlijck genoegh bedrogen wierd. Sulcke valsche Oudheden, Reliquien en Heylighdommen zijn 'er met duysenden. Wederom: Tertullianus en Cyprianus in de haer toegeschrevene Verssen (welcke, schoon niet haer Werck, echter van een taemlijcken Ouderdom zijn) seggen: 't Beeld, sijne Vorm sonder ligchaem bewaerende, duerd noch; en soo een Vreemdelingh deese Vorm schendet, 't heeld van sigh selven deese wonde t'eenemael weer toe. Oock seghd Doctor Rauchwolf, op 't beright der geene, die hem verhaelt hadden, sulcks van Pelgrims te zijn ondervonden, dat d'afgebroockene stucken nae weynigh tijds weer aengroeyen: En steld al meê een Menschlijck Beeld; waer van eenen deeser Bedevaerd-Reysigers een geheele hand sou hebben afgeslagen. Onse Duytscher eygendt deese aenwassingh van 't weghgenoomene een Southoop toe, op 't seggen van andere. 't Een of 't ander moet valsch zijn: Of niet alleen Loths veranderd Wijf, maer [209] oock andere Sout-hoopen moeten d'eygenschap van weer-aengroeyingh hebben. En soo kan men dan niet besluyten, Loths veranderde Huysvrouw te zijn dat, 't welck door een schielijcke aengroeyingh weer bekoomd 't geen 't verlooren heeft. Dus sien wy, dat op 't voorgeeven des meergedaghten Duytschers geen staet is te maecken.

Hier word my indaghtigh, seyde Honorius, 't geen korts voor deesen is vermeld van de Rivier Senega; op welckers grond, als men met een yser groote stucken Sout heeft afgebroocken, 's anderen daeghs de leedige plaets weer met nieuw Sout vervuld werd gesien. Waer uyt blijckt, dat de weeraengroeyingh des Souts geen ongehoorde seldsaemheyd is.

Maer vry seldsaem sou 't zijn, bejegende Polylector hem, indien aen een Soutbeeld, anders altijd in deselve staet blijvende, schielijck weer quam aen te groeyen eenigh daer van gebroocken Lid, 't zy Neus, Hand of Voet, juyst in deselve vorm. Anders maeckt oock Melchior Blum in sijne Americanische Reisebeschreibung pag. 314. gewagh van d'aengroeyingh des Souts aen d' Americaensche Soutbergen; doch deselve gaet soo haestigh niet toe, als van Loths Wijf, en de Rivier Senega werd geseght.

Soo is dan, hervattede Honorius, deese eerste meeningh, dat Loths Huysvrouw in een Sout-heuvel, of Sout-hoop, sou veranderd zijn geworden, noch onbeweesen.

Jae, antwoordede Polylector; en oock vertrouw ick, datse wel altijd onbeweesen sal blijven. Andere meenen, dat 't Ligchaam deeser Vrouw veranderd wierd in een reght overeynd staende vierkante of ronde Zuyl; en datse alsoo best blijven by d'eygene woorden der Heylige Schrift Genes. XIX. 26.: En sijne Huysvrouw sagh om van aghter hem (te weeten van Loth, als haren Voorganger en Leydsman, met een snellen haest aenstappende), en sy wierd een Sout-pilaer. Dat is; haer lichaem wierd veranderd in een soutige Stof, gantsch hard, om langh te konnen duren en staende te blijven. Wederom andere houden 't daer voor, datse, dus veranderd wordende, d'uyterlijcke gestalte eener Vrouw heeft behouden. Hier tegens strijd gantschlijck niet, dat de Heylige Geest haer seght geworden te zijn een Sout-pilaer. Want een Zuyl, gesneeden of uytgehouwen nae de gedaente van een Mensch, noemd men een Pilaer. Eens Menschen ligchaem, dus onbeweeghlijck tot hard Sout geworden, staet daer waerlijck als een Zuyl. Wat my belanghd, 'k maeck geen swaerigheyd [210] in een toestemmer van 't laetste gevoelen te zijn. Gewightige redenen schijnen oock 't selve kraghtigh te bevestigen. De Heere onse God haer ongeloof en ongehoorsaemheyd op een buyten-gewoone wijs straffende, heeft haer willen stellen tot een sightbaer Teecken sijns vreeslijcken Oordeels, en ter waerschouwingh van yeder, door d'aenschouwingh deeses sijns Gerights; te gelijck tot een aenmercklijcke Vertooningh sijner Maght, waer door hy Wonderen werckt, Nu, indien hy haer had veranderd in een Sout-heuvel (welcke met meenighten gevonden werden) daer ontrent sou weynigh opmerckingh zijn geweest: Indien in een reght-ronde of vierkante, of anders gevormde Pilaer, 't oogh sou soo seer niet daer op gelet, en derhalven 't hert der aenschouwers soo veel beweegingh, soo veel inkeer in sigh selven niet gehad hebben. Veel indringender, veel verwonderlijcker, en aller aenmerckingh waerdigh was 't, daer in 't vlacke Veld te sien de volle gedaente eener Vrouw; levendigh geweest; vliedende uyt den brand van Sodom; doch, op haer ongehoorsaeme overtreedingh van 't bevel des Heeren, staens-voets gestraft; plotslijck, vreeslijck, wonderbaerlijck gestraft; sulcker wijs gestraft, datse in een oogenblick tijds, onder 't bedrijf haerer sonde, dood; niet alleen voor haer selven dood, maer oock andere, doe levende, en de Naekomelingen, tot een geduerige Spiegel des verschricklijcken oordeels Gods over haer was; 't Vleeschlijck ligchaem zijnde veranderd in een Beeld; in een Beeld van Sout; van hard, geduersaem Steen-sout, behoudende deselve gedaente, welcke het had, noch levendigh zijnde; en daer staende in een eygentlijcke Vertooningh, als opgesouten tot een langhduerige geheugenis van hare misdaad en straf. Sy keek om. En sy wierd een Sout-pilaer: Blijvende daer staen tot een verschricklijck Teecken, als een Steenharde Zuyl, in sulck een gestalte alsse daer heenen had gegaen; gelijck de Heere onse God meermael soo heeft gehandeld in andere diergelijcke sijner Oordeelen ontrent de veranderingen van Menschen in Steen. Aventinus verhaeld ons, dat in 't jaer 1348. een goed deel Boeren in Bayeren, met haere Koeyen (door een Aerdbevingh en giftige lught aengevallen) tot Sout-Zuylen wierden. Maer al deese Persoonen en Beesten behielden haere voorige Postuer, of Menschlijcke en Dierlijcke gedaente. Noch niet seer langh geleeden, ontrent 't jaer 1630., in de Somer, ter middernaght, is, door een vreeslijck Geright des Heeren (volgens overgesonden beright des Vice-Cancelliers van Malta [211] 't geheele Dorp Riedoblo, by de Stad Cucu, in 't Landschap Tongil, geleegen in Middellandsch Africa, onder een grouwlijck gekraeck des Hemels en geschud der Aerde, met al de daer in zijnde Menschen, Dieren, Boomen en Vrugten, in Key-harde Steen veranderd. Duysenden van Menschen, derwaerts treckende, hebben 't gesien; selfs oock de Vorst van Cucu. Door sulck een Versteenigingh, wierd de Menschlijcke vorm niet verdelgd. Want al de dus veranderde levendige en levenloose dingen, hadden haer voorige eygentlijcke gestalte behouden. Andere diergelijcke seer seldsaeme Voorbeelden van Versteenighde Menschen en Dieren heb ick beschreven in mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderenswaerdige dingen, eerste deel, pag. 199. 466. Groot Historisch Schouwtoneel, eerste deel, pag. 408. en de volgende. Groote Historische Oceaen, pag. 565. en de volgende, e.s.v.

Veel meer antwoorde Polylector, een bedrogen Duitser; mogelijk vrij bijgelovig, en derhalve des te lichter te verleiden geweest: Of die zich misschien niet graag heeft willen laten bedriegen om te mogen verklaren dat hij gezien had een rariteit aan geen Europeanen bekend; ja, dat hij daar een stuk van kon tonen. Hoe heeft hij gezien? Van ver af. Wat heeft hij gezien? Een zout-heuvel; witglinsterend, gelijk meest alle zout hopen zijn. Wat was die zout-heuvel? 't Veranderde Lot’ s wijf. Hoe wist hij dat ze 't was? 't Werd hem zogezegd. Van wie? Van zijn leidslieden de Arabieren een doortrapt, bedrieglijk, zeer leugenachtig volk; die om 't beloofde geld te mogen verdienen hem zulks wijs maakte: Ondertussen evenwel hem niet nabij lieten kome, om 't bedrog niet te ontdekken; en die wel de rovers konden besteld hebbe, om hem en zijn gezelschap in aller haast weg te jagen. Voor diegene die er nabijkwamen is er altijd wat in de weg geweest om nader toe te treden. Saligniac wordt door een gruwelijke stack; deze Duitser door een juist tevoorschijn komende hoop rovers verdreven; voor Hans Werli van Zimber was het met de zee bedekt; voor andere al te gevaarlijk om derwaarts te gaan. Men merkt daarboven hieraan: Heeft deze Duitser recht en de waarheid gezien dat Lot’ s veranderd wijf een zout-heuvel is zonder enige menselijke gestalte, zo zijn dan vals de voorgedachte verzen van Tertullianus en Cyprianus toegeëigend; die uitdrukkelijk zeiden: 't beeld dat zonder zijn vorm van lichaam bewaren en duurt noch. Zo zijn dan vals de voorheen bijgebrachte getuigenissen aangaande de pelgrims dat ze van dit zoutbeeld een gehele hand hebben afgeslagen. Of houdt men deze waarachtig zo moet onze [208] Duitser misgezien en zich dapper laten bedriegen hebben. Wederom: Is dit Lot’ s wijf, volgens zijn bericht, zodanig bekend in Sodoms gewest dat de boeren vaak, ja, bijna dagelijks zout daarvan afhouwen; waarom hebben dan sedert menigten van laren zo vele pelgrims en andere reizigers 't geluk van deze aanschouwing niet mogen genieten; zonder aan te zien enige geld genoeg boden aan diegene die ze derwaarts zouden willen begeleiden? Geen verstandige zal zich derhalve door 't zeggen van dezen Duitser laten bewegen om te geloven, eerst dat hij waarlijk Lot’ s veranderde huisvrouw gezien heeft. Daarna dat ze in een zoutheuvel veranderd is geworden zonder haar menselijke gestalte te hebben behouden.

Immers, hernam juffer Honesta, moet er iets aan zijn in opzicht van 't wonderwerk. Want waarlijk is 't zeer zeldzaam dat 't geen van die zouthoop wordt afgenomen daar weer aangroeit zonder dat ze enigszins verminderd.

Maar, bracht Polylector hier tegens in, hoe weet onze Duitser, dat zulks waarachtig is: Immers kon hij dit niet zeggen uit eigen ondervinding omdat hij hier niet zo lang bleef dat hij de afneming, veel minder de weer-aangroei kon vernomen hebben; ja, niet eens bij de zout-heuvel geweest is. Dat hij een stukje zout hem gegeven van een die dagelijks zout afbrak, hetzij van deze, hetzij van een andere zout-hoop mee in Duitsland heeft gebracht wil ik graag geloven; maar dan ook dat hij voor zijn geld bot genoeg bedrogen werd. Zulke valse oudheden, relikwieën en heiligdommen zijn er met duizenden. Wederom: Tertullianus en Cyprianus in de hun toegeschreven verzen (welke, ofschoon niet hun werk, echter van een tamelijke ouderdom zijn) zeggen: 't beeld, zijn vorm zonder lichaam bewaart duurt noch; en zo’n vreemdeling deze vorm schendt, 't heelt van zichzelf deze wonde ten enenmale weer toe. Ook zegt doctor Rauchwolf, op 't bericht van diegene die hem verhaald hadden zulks van pelgrims te zijn ondervonden, dat de afgebroken stukken na weinig tijds weer aangroeien: En stelt al mee een menselijk beeld; waarvan een van deze bedevaart-reizigers een gehele hand zou hebben afgeslagen. Onze Duitser eigent deze aangroei van ’t weg genomen een zouthoop toe op 't zeggen van andere. 't Een of 't ander moet vals zijn: Of niet alleen Lot’ s veranderd wijf, maar [209] ook andere zout-hopen moeten de eigenschap van weer-aangroeien hebben. En zo kan men dan niet besluiten Lot’ s veranderde huisvrouw te zijn dat wat door een schielijke aangroeien weer bekomt 't geen 't verloren heeft. Dus zien wij dat op 't voorgeven des meer gedachte Duitsers geen staat is te maken.

Hier wordt mij indachtig, zei Honorius, 't geen korts voor deze is vermeld van de rivier Senega; waarop de grond, als men met een ijzer grote stukken zout heeft afgebroken de volg ende dag de lege plaats weer met nieuw zout vervuld wordt gezien. Waaruit blijkt dat het weer aangroeien van zout geen ongehoorde zeldzaamheid is.

Maar vrij zeldzaam zou het zijn, bejegende Polylector hem, indien aan een zoutbeeld anders altijd in die staat blijft schielijk weer kwam aan te groeien enig daarvan gebroken lid, hetzij neus, hand of voet, juist in die vorm. Anders maakt ook Melchior Blum in sijne Amerikanische Reisebeschreibung pagina 314 gewag van de aangroeiing der zout aan de Amerikaanse zoutbergen; doch die gaat zo gauw niet toe als van Lot’ s wijf en van de rivier Senega wordt gezegd.

Zo is dan, hervatte Honorius, deze eerste mening dat Lot’ s huisvrouw in een zout-heuvel of zout-hoop zou veranderd zijn geworden noch onbewezen.

Ja, antwoorde Polylector; en ook vertrouw ik dat ze wel altijd onbewezen zal blijven. Andere menen dat 't lichaam van deze vrouw veranderd werd in een recht overeind staande vierkante of ronde zuil; en dat ze alzo best blijven bij de eigen woorden der Heilige Schrift Genesis 19; 26.: En zijn huisvrouw zag om van achter hem (te weten van Lo toen haar voorganger en leidsman met een snelle haast aanstapte), en zij wordt een zoutpilaar. Dat is; haar lichaam wordt veranderd in een zoutige stof, gans hard om lang te kunnen duren en staande te blijven. Wederom andere houden 't daarvoor dat ze aldus veranderd wordt de uiterlijke gestalte van een vrouw heeft behouden. Hiertegen strijdt gans niet dat de Heilige Geest haar zegt geworden te zijn een zoutpilaar. Want een zuil, gesneden of uitgehouwen naar de gedaante van een mens noemt men een pilaar. Een mensen lichaam dus onbeweeglijk tot hard zout geworden staat daar waarlijk als een zuil. Wat mij aangaat, ok maak geen zwarigheid [210] in een toestemmen van 't laatste gevoelen te zijn. Gewichtige redenen schijnen ook hetzelfde krachtig te bevestigen. De Heer onze God die haar ongeloof en ongehoorzaamheid op een buitengewone wijze strafte heeft haar willen stellen tot een zichtbaar teken van zijn oordeel en ter waarschuwing van ieder door de aanschouwing van deze zijn gericht; tegelijk tot een aanmerkelijke vertoning van zijn mach, waardoor hij wonderen bewerkt, Nu indien hij haar had veranderd in een zout-heuvel (welke met menigten gevonden worden) daar omtrent zou weinig opmerking zijn geweest: Indien in een recht-ronde of vierkante of anders gevormde pilaar 't oog zou zo zeer niet daarop gele, en derhalve 't hart der aanschouwers zo veel beweging, zo veel inkeer in zichzelf niet gehad hebben. Veel indringender, veel verwonderlijker en aller aanmerking waardig was 't daarin 't vlakke veld te zien de volle gedaante van een vrouw; levendig geweest; vliedt uit de brand van Sodom; doch, op haar ongehoorzame overtreding van 't bevel der Heere, staandsvoets gestraft; plotseling, vreselijk, wonderbaarlijk gestraft; zulke wijze gestraft dat ze in een ogenblik tijds, onder 't bedrijf van haar zonde, dood; niet alleen voor zichzelf dood maar ook andere toen levende en de nakomelinge, tot een gedurige spiegel der verschrikkelijke oordeels Gods over haar was; ’t vleselijke lichaam was veranderd in een beeld; in een beeld van zout; van hard, duurzaam steenzout, behield die gedaante, welke het had toen het noch levendig was; en daar staat in een eigenlijke vertoning als opgezouten tot een langdurige geheugenis van haar misdaad en straf. Zij keek om. En zij wordt een zoutpilaar: Blijft daar staan tot een verschrikkelijk teken als een steenharde zuil in zo’ n gestalte als ze daarheen had gegaan; gelijk de Heer onze God meermaals zo heeft gehandeld in andere diergelijke van zijn oordelen omtrent de veranderingen van mensen in steen. Aventinus verhaalt ons dat in 't jaar 1348 een goed deel boeren in Beieren met hun koeien (door een aardbeving en giftige lucht aangevallen) tot zout-zuilen worden. Maar al deze personen en beesten behielden hun vorige postuur of menselijke en dierlijke gedaante. Noch niet zeer lang geleden omtrent 't jaar 1630., in de zomer ter middernacht, is door een vreselijk gericht der Heer (volgens overgezonden bericht des vicekanselier van Malta [211] 't gehele dorp Riedoblo, bij de stad Cucu in 't landschap Tongil, gelegen in middellandse Afrika, onder een gruwelijk gekraak der hemel en geschud der aard, met alle daarin zijnde mensen, dieren, bomen en vruchten in keiharde steen veranderd. Duizenden van mensen die, derwaarts trokken hebben 't gezien; zelfs ook de vorst van Cucu. Door zo’ n verstening wordt de menselijke vorm niet verdelgd. Want alle dus veranderde levendige en levenloze dingen hadden hun vorige eigenlijke gestalte behouden. Andere diergelijke zeer zeldzame boorbeelden van versteende mensen en dieren heb ik beschreven in mijne Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderens waardige dingen, eerste deel, pagina 199, 466. Groot Historisch Schouwtoneel, eerste deel, pagina 40 en de volgende. Grote Historische Oceaan, pagina 565 en de volgende, e.d.

Maer 'k sal deese Stof besluyten met 't beright, van de Heer Georg Adam Wolf, gcschreven aan den Heer Nathanael Keller, in 't jaer 1659. Nae dat hy heeft gesproocken van 't Peck, de Roock, en andere dingen der Doode Zee, van welcke wy voor deesen hebben gehandeld, soo seyd hy: Men wees my yets in 't Water, 't welk men voorgaf, een stuck van Sodoms muer te zijn; nu van dit Meir bedeckt: Doch 't was soo verr' van den Oever af, dat men geen gewis oordeel hier van kon vellen. Wat my belanghd, ik kon niet anders afneemen, of 't was een klomp, of Schol, van 't Lijmpeck, op dit Water drijvende. Op eenige, doch weynige plaetsen staen sommige Boomen, dragende Vrugt, bynae een Appel gelijckvormigh; uytwendigh, op seeckere tijd des jaers, bloosend rood, en van een lieflijcke aenschouwingh; doch soo haest mense open snijd, verneemd men 'er niet anders als Asch en Stof in, van een gantsch bangen reuck. Dit heb ick met eygener oogen gesien; met eygener handen getast. Maer als ick de tweede mael door een andere wegh derwaerts wierd gevoert, kon ick noch Boom noch Vrucht van verr' of naeby gewaer worden. 'k Had by verscheydene Schrijvers geleesen, dat niets met allen op dit Meir te grond wou gaen; doch 'k bevond wel anders. Want alles wat ick daer in wierp, tot een verdord Biesje toe, sonck nae beneden. Doe ick nu hier van sprack met sommige, die langh in dit Land hadden gewoond, soo seydense my, dat alle levenloose dingen, selfs doode Beesten en Menschen, terstond sincken; doch alles wat leven heeft, daer boven drijft. 'k Laet de Philosophen de Reden hier van naesporen. 'k Laet [212] oock andere behouden haere gedaghten, dat God deesen Poel heeft willen geven sulck een eygenschap, tegens de Natuer van andere Wateren, om te zijn een geheugenis-teecken van sijn oordeel over de Sodomiten, wegens haeren grouwel tegens de Natuer. Met de hooghste vlyt vernam ick, waer ick de Soutpilaer van Loths Wijf moght te sien bekomen; doch niemand wist my de plaets aen te wijsen, of eenigh bescheyd daer van te geven. Alleenlijck hoorde ick van eenige oude lieden te Jerusalem, dat voortijds eenige Arabiërs aen de Reysigers, welcke maer een weynigh tijds in dit Gewest bleven, en goede Vereeringen aen haer gaven, wel hadden beloofd, de gedaghte Zuyl haer te sullen toonen, doch geduerigh op allerley wijsen met bedrogh hadden omgegaen. J. Rasch Beschreibung Arabiae pag. 127.

Hou't ghy dan, vraeghde Juffer Honesta, gantschlijck daer voor, dat deese Soutpilaer nu niet meer in weesen is?

Neen gewisselijck, antwoordede Polylector. 'k Laet deese saeck in onseeckerheyd, en wil my niet kanten tegens de geene, welcke met de Joodsche Rabbinen geloven, dat deese Zuyl staen en dueren sal tot aen den jonghsten dagh. Heeft haer de Heere onse God eenige duysend jaeren, tot na de geboorte des Salighmaeckers, volgens Josephi getuygenis, in staet gehouden, soo kans' 'er oock noch wel zijn.

Indiens' 'er, wierp Honorius hier tegens, noch zijn kon, waerom wordse dan niet gevonden?

Buyten twijffel, berightede Polylector, koomd sulcks daer by toe, om dat mense niet soeckt daerse gestaan heeft; en daerse heeft gestaen (misschien nu noch staet) is alles woest; oock op 't hooghste onveyligh om by te komen: Niet alleen wegens de gantsch moeylijcke Wegen, maer oock om veelerley seer groote onvermijdlijcke gevaeren. Immers, 'k derf wel seggen, dat yemand, diese vinden wil, deselve niet moest soecken, gelijck men nu veele jaeren langh heeft gedaen, by den Bergh Engaddi, of 't Steedeken Segor; maer aen een geheel ander Oord.

'k Hoor, borst Marinus los, hier wat nieuws, 't geen my seer seldsaem voorkoomd. 'k Sal verwaghten, of ghy deese uwe voorgevingh met eenige schijn van Reden sult konnen beweeren. Maer noch eerst wenschte ick wel een kort beright op deese Vraegh: Waerom de Huysvrouw van Loth meer in een Sout-Zuyl, als in een Pilaer van Steen, Hout, of andere Stof is veranderd geworden? 'k Weet. [213] dat dit een gedaghte is, die veele Menschen somtijds invalt.

'k Weet oock, liet Polylector hier op hooren, dat veele Menschen al te dertel zijn, om de verborgene dingen Gods t'ondersoecken; en haer meer beesigh houden ontrent d'omstandigheden eener saeck, waer aen haer niet gelegen is, als ontrent de saeck selfs, die haer tot verbeeteringh moest dienen. God doet niet sonder Reden; maer niet altijd maeckt hy ons deselve bekend. Men moet sigh verwonderen, dat een deel onder de Geleerde soo t'eenemael onnoodigh, jae vermeetelijck, haer hoofd hebben gebroocken, om op deese voorwerpingh een bequaeme antwoord te vinden. Wat my belangd, 'k wil niet soo stoutlijck intreeden in dingen die my te hoogh zijn; waer aen ick oock geen belangh heb; en waer van ick, als ick my al op't hooghste had bemoeyd en vermoeyd, evenwel onseecker sou blijven; Maer vermits ghy deese Vraegh hier te berde hebt gebraght, soo sal ick daer op geven d'antwoord van eenen, welcke, indiense niet is de reghte, immers kan geoordeeld worden noch ongevoeghlijck noch onbetaemlijck te zijn. Vermoedlijck, seghd hy, heeft de Heere Loths Huysvrouw tot een Soutpilaer willen maecken, wijl 't Sout een Sinnebeeld der Voorsigtigheyd en Kloeckheyd is; om door dit Beeldteecken andere t'erinneren de dwaesheyd deeser Vrouw, welcke de Godlijcke waerschouwingh soo onaghtsaem in de wind had geslaegen. Of, gelijck d'Oudvader Augustinus seghd: God heeft haer tot een Soutpilaer gesteld, op datse andere door haer aenschouwingh souten, dat is, wijser en voorsightiger maecken moght. Men kan 'er deese Natuerlijcke Reden by doen. God is gewoon, door middelen te wercken. Derhalven heeft hy in een Land, welckers grond vol Sout was, haer ligchaem in Sout willen veranderen. Belagchlijck is d'oorsaeck, welcke de Joodsche Rabbinen hebben verdight; te weeten: Loths Wijf had de tot hem gekoomene Engelen niet milddaedigh genoegh onthaeld: Insonderheyd hadse haer geen Sout willen voorsetten. Of: Als haeren Man Sout van haer eyschte, om de Spijsen van sijne Gasten, d'Engelen, daer meê smaecklijck te maecken, soo weygerdese hem 't selve, als zijnde een krackeelsuchtige, gierige Vrouw; gantschlijck niet gastvry: Derhalven sy daer nae selver, tot straf, een Sout-pilaer moest worden.

Wel, wel, boertede de Heer Honorius, die dunckt my soo qualijck niet gevat te zijn. Buyten twijffel zijn deese Gasten haer niet seer welkoom geweest; als die haer quaemen aenseggen, datse [214] vertrecken moest; met verlaetingh van Huys, Hof, en al haere Goederen. Men vind noch wel meer sulcke milddaedige Wijven, welcke de van haeren Man genoodighde liever, wanneer 't aen haer stond, de Deur als den Disch wijsen; liever Sand in d'oogen, als Sout in den mond geven souden.

Sy magh, pastede Juffer Honesta hier op, soo mild of gierigh zijn geweest alsse wou, immers souse, als 't daer op had aengekoomen, geen hand vol Sout hebben geweygerd: Te meer, wijl in soo een Soutrijck Gewest 't Sout goed koop genoegh, en gemacklijck te bekoomen was. Maer vermits stracks geseghd wierd, dat deese Sout-Pilaer nu in soo veele Jaeren van niemand gesien is geworden, om datmense niet soeckt daerse te vinden moght zijn, soo heb ick al meê groot verlangen, om breeder beright hier van te hooren.

Sulck een voorgeven, deed Marinus hier by, is my waarlijck seer wonderlijck voorgekoomen: En buyten twijffel sal 't veel andere, indien niet bynae alle, niet minder seldsaem duncken als my.

Maar ik zal deze stof besluiten met 't bericht van de heer Georg Adam Wolf geschreven aan de heer Nathanael Keller in 't jaar 1659 nadat hij heeft gesproken van 't pek, de rook en andere dingen der Dode Zee, waarvan wij voor deze hebben gehandeld, zo zegt hij: Men wees mij iets in 't water 't welk men voorgaf een stuk van Sodoms muur te zijn; nu van dit meer bedekt: Doch 't was zo ver van de oever af dat men geen gewis oordeel hiervan kon vellen. Wat mij aangaat, ik kon niet anders vernemen of 't was een klomp of schol van ’t lijm-pek dat op dit water drijft. Op enige, doch weinige plaatsen staan sommige bomen, dragen vrucht bijna een appel gelijkvormig; uitwendig op zekere tijd van het jaar blozend rood en van een lieflijke aanschouwing; doch zo gauw men ze opensnijdt verneemt men er niet anders dan as en stof in, van een gans bange reuk. Dit heb ik met eigen ogen gezien; met eigen handen getast. Maar toen ik de tweede maal door een andere weg derwaarts wordt gevoerd kon ik noch boom noch vrucht van ver of nabij gewaarworden. Ik had bij verscheidene schrijvers gelezen dat geheel niets op dit meer te gronde wilde gaan; doch ik bevond wel anders. Want alles wat ik daarin wierp tot een verdord biesje toe zonk naar beneden. Toen ik nu hiervan sprak met sommige die lang in dit land hadden gewoond zo zeiden ze mij dat alle levenlooste dingen, zelfs dode beesten en mensen, terstond zinken; doch alles wat leven heeft daarboven drijft. Ik laat de filosofen de reden hiervan nasporen. Ik laat [212] ook andere behouden hun gedachte, dat God deze poel heeft willen geven zo’ n eigenschap tegen de natuur van andere wateren om te zijn een geheugenis-teken van zijn oordeel over de die van Sodom, vanwege hun gruwel tegen de natuur. Met de hoogste vlijt vernam ik waar ik de zoutpilaar van Lot’ s wijf mocht te zien bekomen; doch niemand wist mij de plaats aan te wijzen of enig bescheid daarvan te geven. Alleen hoorde ik van enige oude lieden te Jeruzalem dat voortijds enige Arabieren aan de reizigers welke maar een weinig tijd in dit gewest bleven en goede vereringen aan ze gaven wel hadden beloof, de gedachte zuil hun te zullen tonen, doch gedurig op allerlei wijzen met bedrog hadden omgegaan. J. Rasch Beschreibung Arabiae pagina 127.

Houdt 't gij dan, vroeg juffer Honesta, gans daarvoor dat deze zoutpilaar nu niet meer in wezen is?

Neen zeker, antwoorde Polylector. Ik laat deze zaak in onzekerheid en wil mij niet kanten tegen diegene welke met de Joodse rabbijnen geloven dat deze zuil staan en duren zal tot aan den jongste dag. Heeft ze de Heer onze God enige duizend jaren tot na de geboorte der Zaligmaker, volgens Josepus getuigenis in staat gehouden, zo kan het er ook noch wel zijn.

Indien het, wierp Honorius hiertegen, noch zijn kon, waarom wordt ze dan niet gevonden?

Zonder twijfel, berichtte Polylector, komt zulks daarbij toe om dat men ze niet zoekt daar ze gestaan heeft; en daar ze heeft gestaan (misschien nu noch staat) is alles woest; ook op 't hoogste onveilig om daarbij te komen: Niet alleen vanwege de gans moeilijke wegen, maar ook om velerlei zeer grote onvermijdelijke gevaren. Immers, ik durf wel te zeggen dat iemand die ze vinden wil die niet moet zoeken gelijk men nu vele jarenlang heeft gedaan bij de berg Engaddi of 't stadje Segor; maar aan een geheel ander oord.

Ik koor, barste Marinus los, hier wat nieuws 't geen mij zeer zeldzaam voorkomt. Ik zal verwachten of gij deze uw voorgeving met enige schijn van reden zal kunnen beweren. Maar noch eerst wenste ik wel een kort bericht op deze vraag: waarom de huisvrouw van Lot meer in een zoutzuil dan in een pilaar van steen, hout of andere stof is veranderd geworden? Ik weet.[213] dat dit een gedachte is die vele mensen somtijds invalt.

Ik weet ook, liet Polylector hierop horen, dat vele mensen al te dartel zij, om de verborgene dingen Gods te onderzoeken; en zich meer bezighouden omtrent de omstandigheden van een zaak waaraan ze niets gelegen is dan omtrent de zaak zelf die ze tot verbetering moest dienen. God doet niets zonder reden; maar niet altijd maakt hij ons die bekend. Men moet zich verwonderen dat een deel onder de geleerden zo ten enenmale onnodig, ja, vermetel hun hoofd hebben gebroken om op deze voorwerping een bekwaam antwoord te vinden. Wat mij aangaat, ik wil niet zo stout intreden in dingen die mij te hoog zijn; waaraan ik ook geen belang heb; en waarvan ik als ik mij al op 't hoogste had bemoeid en vermoeid evenwel onzeker zou blijven; Maar vermits gij deze vraag hier te berde hebt gebracht zo zal ik daarop geven het antwoord van een welke, indien ze niet is de rechte, immers kan geoordeeld worden noch ongevoeglijk noch onbetamelijke te zijn. Vermoedelijk, zegt hij, heeft de heer Lot’ s huisvrouw tot een zoutpilaar willen maken omdat 't zout een zinnebeeld der voorzichtigheid en kloekheid is; om door dit beeldtekens aan andere te herinneren de dwaasheid van deze vrouw welke de Goddelijke waarschuwing zo onachtzaam in de wind had geslagen. Of, gelijk de oudvader Augustinus zegt: God heeft haar tot een zoutpilaar gesteld opdat ze andere door haar aanschouwing zouten, dat is wijzer en voorzichtiger maken mocht. Men kan er deze natuurlijke reden bij doen. God is gewoon door middelen te werken. Derhalve heeft hij in een land wiens grond vol zout was haar lichaam in zout willen veranderen. Belachelijk is de oorzaak welke de Joodse rabbijnen hebben verdicht; te weten: Lot’ s wijf had de tot hem gekomen engelen niet milddadig genoeg onthaald: Vooral had ze hen geen zout willen voorzetten. Of: Als haar man zout van haar eiste om de spijzen van zijn gasten, de engelen, daar mee smakelijk te maken zo weigerde ze hem hetzelfde, als zijnde een krakeel zuchtige, gierige vrouw; gans niet gastvrij: Derhalve zij daarna zelf tot straf een zoutpilaar moest worden.

Wel, wel, grapte de heer Honorius, die dunkt mij zo kwalijk niet gevat te zijn. Zonder twijfel zijn deze gasten haar niet zeer welkom geweest; als die haar kwamen aanzeggen dat ze [214] vertrekken moest; met verlaten van huis, hof en al haar goederen. Men vindt noch wel meer zulke milddadige wijven welke de van haar man genodigde liever, wanneer 't aan haar stond, de deur dan de dis wijzen; liever zand in de ogen dan zout in de mond geven zouden.

Zij mag, paste juffer Honesta hierop, zo mild of gierig zijn geweest als ze wilde, immers zou ze als 't daarop had aangekomen geen hand vol zout hebben geweigerd: Te meer omdat in zo’n zoutrijk gewest 't zout goedkoop genoeg en gemakkelijk te bekomen was. Maar vermits straks gezegd werd dat deze zoutpilaar nu in zo vele jaren van niemand gezien is geworden omdat men ze niet zoekt daar ze te vinden mocht zijn, zo heb ik al mede groot verlangen om breder bericht hiervan te horen.

Zo’ n voorgeven, deed Marinus hierbij, is mij waarlijk zeer wonderlijk voorgekomen: En zonder twijfel zal 't veel andere, indien niet bijna alle, niet minder zeldzaam dunken als mij.

Veellight, begon Polylector, sal 't u wel haest niet meer vreemd, maer gantsch vermoedlijck waerachtigh schijnen. De Sout-Zuyl, segg' ick, heeft noyt gestaen op de plaets, die men sigh inbeeld; en daer de Vreemdelingen deselve willen soecken; dat is, niet aen deeze zyde der Doode Zee; veel min tusschen Segor, leggende aen den voet des Berghs Engaddi, en 't gedaghte Doode Meir: Maer aen geene zijde, in 't Steenigh Arabien; waer heenen nu in veele eeuwen geen begaenbaere Wegh is geweest. 't Welck dan oock veroorsaeckt, dat niemand meer dit Teecken des Godlijcken oordeels voor oogen koomd, wijl 't de Christenen soo seer niet behoeven, als uyt Gods woord van de waerheyd verseeckerd; voor de Heydenen en Mahometanen niet noodigh is. De Reden hier van kan op een andere tijd werden gegeven. d'algemeene verkeerde Waen is daer uyt ontstaen, dat men van 't Steedeken Segor, aen den Bergh Engaddi, heeft gemaeckt 't Zoar, derwaerts Loth 't verderf Sodoms ontvlood: En daer op beslootmen, dat tusschen Segor (qualijck genoomen voor Zoar) en de Doode Zee noodwendigh de Sout-pilaer staen moest, of gestaen heeft: Daerse ondertusschen een vry verre wegh daer van daen moet gesoght worden, indienmense vinden wou. ln dit vermoeden heeft my eerst gebraght 't verhael des gedaghten Frantz Ferdinand van Troilo, daer hy seght, beright te zijn geworden, dat de Sout-Pilaer sou staen aen geene zyde des Jordaens, daer [215] deselve in de Doode Zee valt, in 't Steenigh Arabien. 'k Sagh eghter hier eenige swaerigheyd, wijl hy deselve schijnd te stellen aen d'Oostsijde der Jordaen, in 't Noorden der Doode Zee, waer tegens ick my inbeeldede, datmense moest soecken in 't Suyd-oosten, of wel geheel in 't Suyden des gedaghten Meirs. Doch indien hy door de Spreeckwijs: In de Doode Zee valt, verstaet, Sigh daer in verliesd, soo sal geen verschil tusschen ons zijn. Op naerder overweegingh heb ick eyndlijck derven besluyten, dat Loth sigh niet nae 't Westen, maer (indien Sodom niet Suydlijcker heeft gestaen, als men hedensdaeghs vermoedet) nae 't Suyd-oosten; soo niet geheel nae 't Suyden heeft begeven: Derhalven niet gekoomen is in de Landstreeck van Engaddi, maer gebleven verr' aen geene zyde, in't Steenigh Arabien.

Wederom, braght Marinus hier op in, segg' ick, dat dit wat nieuws is; en 'k weet niet, of 'er veele u hier in sullen willen toevallen; vermits ghy u onderstaet om verr' te stooten een saeck, die nu soo langh geloofd, en soo diep ingeworteld is.

'k Laet, antwoordede Polylector, yeder hier ontrent sijne meeningh ten vollen vry: Maer hoop oock, dat de geene, welcke de mijne niet konnen aenneemen, my ten minsten sullen vergunnen, mijn vermoeden, 't welck ick waerschijnlijck genoegh aght, voor my selven te mogen behouden. 'k Wil oock geerne de Redenen, op welcke mijne meeningh sigh grondet, open leggen; en, indien ick daer in dwaele, gewilligh beter beright ontfangen. De Joodsche Geschied schrijver Josephus, gelijck oock de Christlijcke Egesippus, getuygen beyde, dat de lenghte der Doode Zee sigh uytstreckt van d'Invloed der Jordaen tot aen Zoar. Waer uyt dan volghd, dat Zoar moet gelegen hebben aen 't Suyd-eynd des Dooden Meirs; en ten alderminsten aght of thien mijlen van Segor. Men doe hier by 't geen wy leesen Deuteron. XXXIV. Als de Heere onse God aen Moses, op de Hooghte van Pisga, tegens over Jericho, wees 't Beloofde Land, daer de kinderen Israels nu souden intrecken, soo wierd den Aenvangh gemaeckt van 't Noorden, vertoonende 't gantsche Land Gilead tot Dan toe, leggende aen 't Noord-eynd van 't Landt Canaan. Van daer nae't Westen; 't gantsche land Naphthali; en 't Land van Ephraim en Manasse; en 't gantsche Land van Juda, tot aen d'uyterste Zee, dat is, de West-Zee. Voorts nae 't Zuyd-oosten, of Jericho, tot aen 't Suyden, of Zoar toe. Sie, daer hebt [216] ghy Zoar klaerlijck in 't Suyden. Wederom staet 'er Jes. XV. 12. Mijn hert schreeuwt over Moab, haere Grendelen sijn nae Zoar toe, de drie-jaerige Veerfe. Want hy gaet op met geween nae den opgangh van Luhith, want op den wegh van Horonaim verwecken sy een Jammer-geschrey. En Jerem. XLVIII. 34. Van wegen Hesbons gekryt tot Eleale toe, tot Jahal toe, hebbense haere stem verheven; van Zoar tot Horonaïm. ln beyde deese plaetsen word voorseght de verwoestingh der Moabiten, en dat allerwegen alarm sou zijn, van 't eene eynd des Lands tot aen 't andere. Derhalven werden d'uyterste Grensen van der Moabiten Land hier genoemd; naementlijck, Horonaim, gelegen in 't Noorden, en Zoar in 't Zuyden, niet verr' van Luhith, 't welck werd geplaetst aen 't onderste, of Suydlijck eynd der Doode Zee, in 't Steenigh Arabien. Noch verder: Loths Dochters seyden, nae Sodoms verbrandingh, en d'ontstaeningh deeses Meirs: Onse Vader is oud, en daer is geenen Man in deesen Lande, om tot ons in te gaen. Sy wisten wel, dat te Zoar Mannen waren: En derhalven een van beyden, of sy meenden, dat deselve oock souden vergaen, gelijck die van Sodom en d'andere Steeden, wegens haer' evengelijcke Godloosheyd; of sy hielden deselve, als oock schuldigh aen den grouwel der Sodomiten, haerer onwaerdigh. Maer gewisselijck, indiense by Segor en in 't Gewest Engaddi waeren aengekoomen, soo waerense dight by den geloovigen Abraham en de sijne; soo waeren oock haere woorden ('t zy op hoedaenigh een manier men die neemen wil) ydel geweest; te weeten deese: Daer is geenen Man. Abraham kon van de plaets daer hy sigh had neergeslaegen, den Roock van Sodoms Vyer wel sien, opgaende als den roock eens Ovens. Veel lighter haddense hem, sijn Volck, en sijn Vee konnen gewaer worden, wijlse hem veel naerder souden gekoomen zijn, als hy Sodom was; en noch daerenboven sigh op een Bergh bevonden, van waerse lightlijck Abrahams Huys hadden konnen verneemen. Doch vermits se geheel andere wegh hadden genoomen, en 't Doode Meir nu tusschen beyden lagh, soo kon sulcks niet geschieden. Al weer: Waere Loth sijnen Bloedverwant Abraham soo dight genaerdert geweest, sou hy hem niet besoght? sou Abraham hem niet te gemoet gegaen; in sijn verlies hem vertroost, en met daedlijcke hulp hem bygestaen hebben? Doch in de heylige Schrift staet niet een eenigh woord hier van. De Doode Zee scheydede haer van een. Abraham was op deese; Loth aen geene zyde, in 't Steenigh Arabien. Te [217] vergeefs soecktmen derhalven Loths Wijf (veranderd in een Sout-pylaer) by Segor, of aen den Bergh Engaddi. Wil men noch meer? Nae Sodoms ondergangh is een gantsche stilswijgenheyd van Loth en sijne kinderen aen deese zyde der Doode Zee. Doch aen geene zyde hebbense sigh uytgebreydet, en de gantsche lenghte der Doode Zee, Suydwaerts op nae't Noorden, in 't Oosten bevolckt. Jae zijn al verder, tot bynae aen de Galileische Zee uytgestreckt; maer altijd aen geene zyde der Jordaen. Daer de Vogelen haere Jongen uytbroeden, hebbense te vooren haere Nesten gemaeckt. 'k Segh derhalven wederom: 't Is een groote misslagh, deese Oudheydt van de Sout-pilaer te willen soecken daer men sulcks tot noch toe heeft gedaen. Soo langh niet in 't werck kan gesteld worden, dat een Christen een verseekerde Begeleydingh moght bekoomen nae d'andere zyde der Jordaen, soo langh sal oock niemand vinden de plaets, daer deese Sout-Zuyl heeft gestaen, en misschien noch staet. Men magh op goed vertrouwen aen deese zyde loopen soo langh en veel men wil, 't sal te vergeefs zijn. Mijn Heer de Saligniac en de Duytscher, van welcke gesproocken is, zijn voor haer geld fijntjens bedroogen geworden. d'oude, welcke haer saegen, hebben haer anderweegen gevonden. Gewisselijck, indiense aen deese zyde der Doode Zee stond, d'Oud-vader Hieronymus, die een lange tijd hier heeft gewoond, ontrent 't Jaer Christi 400., doe alles aen deeze kant noch in welstand was, en de Christenen ter dier plaets heerlijck bloeyden, sou buyten twijffel van dit Wonderbeeld wel gewagh hebben gemaeckt, uyt ondervindingh van hem of van andere: Doch hier van beroemd hy sigh gantschlijck niet. Frisschii Ruhstunden vierdter theil, pag. 787.

Uwe redenen, seyde Marinus, zijn niet sonder gewight: En by gelegenheyd sal ick deselve wat naerder overweegen, om te sien, of ick my daer meê genoeghsaem voldaen kan houden.

Maer, begon Juffer Honesta, noch heb ick een Vraegh hier ontrent te doen: Is de veranderingh van eens Menschen ligchaem in een Pilaer of Beeld van Sout, niet gantschlijck tegens de Natuer?

God, bejegende Polylector haer, die een God van Orde is, handeld in al sijne Wercken en Wonderwercken, soo in genaede als in straf, niet onordentlijck: niet tegen, maer wel boven de van hem geschaepene Natuer. De Heydenen bespotteden de Heylige Schrift, en de Christenen; wijl in d'eene dit Verhael van Loths Wijf werd voorgesteld, en d'andere sulcks geloofden, als beschreeven in 't [218] onfeylbaere woord Gods; seggende, dat dit een saeck tegens de Natuer, en derhalven onmogelijck was. Augustinus in Mirabil. S. Script. (of veel meer een andere Schrijver onder sijnen Naem; want dat dit Werck, gelijck meer andere hem toegedightede, niet 't sijne is, jae meer als ses honderd jaeren nae des Heeren Christi geboorte eerst geschreeven moet zijn, blijckt uyt lib. cap. 4., daer gehandelt word van de Jaerreeckeningen door Circkelen, in Augustini tijd noch onbekend) steld, om haer den mond te stoppen, en te leeren, dat in de Schepselen en Wercken Gods niets tegens de Natuer geschied, deese Reeden: By de Veranderingh van Loths Wijf in een Soutpilaer staet te bedencken, dat in 't Menschlijck Ligchaem van Natueren een Sout werd gevonden; waer aen niemand sal twijffelen, die aght neemd op de southeyd der traenen; als die, gelijck d'Artzen aenwijsen, uyt de beroerde gal in de hooghte stijgen, en den aert des Souts (in 't verborgenste der Natuer aengenoomen), gelijck oock de soute smaeck, wanneerse uyt d'oogen vlieten, ten vollen vertoonen. Niet alleen aen de Traenen, maer oock aen de Slijm des Hoofts en ons Speecksel proeft men, dat onse Ligchaemen gelijck als met Sout doorkneed zijn. Als nu d'Almaghtige Oppcrheer 't Geheel in een Deel wil veranderen, soo breyd hy 't geene, 't welck in een kleyn Deel verborgen lagh, over 't Geheel uyt. Dus is dan, doe God Loths Wijf tot een Soutpilaer wou doen worden, 't geheele Ligchaem vervult met 't weynige Sout, 't welck te vooren onder't Bloed was vermenghd. Hy wil seggen: Dat, nae Gods wil, 't Sout uyt de verborgene Deelen haers Ligchaems sigh heeft uytgebreydet over des selven geheele vlackte (gelijck wy dan sien aen de geene, welcke met de Geelsucht zijn behebt, dat d'overloopende Gal sigh verspreyd door 't gantsche Lijf en Hoofd; soo dat de geheele Mensch als een Beeld van geel Was schijnd): Daer't dan, door de wonderbaere bestieringh Gods, verhardet, en tot een Soutpilaer geworden is. 't Was derhalven een Wonder; waer by 't Natuerlijcke, als een Wercktuygh, wierd gebruyckt: Voorts heeft d'Almaghheyd Gods vervult 't geen de Natuer te kort quam, en onmooghlijck was uyt te voeren. In deese gelegenheydt magh men de Heydenen vraegen: Waerom sy meer tegens de Natuer en onmogelijck houden, 't geen de Heylige Schrift van Loths Wijf voorsteld, als 't geen haeren Aristoteles getuyghd, lib. de admirand. aud., van een deel Berghwerckers in Lijdien; die in een Groef, of Mijn,verstickten, en [219] veele jaeren daer nae weer gevonden zijnde, t'eenemael in Steen veranderd, of gantschlijck met Steen overtrocken waren? 't Geen hier de Natuer natuerlijckerwijs langhsaem heeft verright, kan d'almaghtigheyd Gods in een oogenblick uytvoeren. Maer wy hebben ons al langh genoegh by de Soutpilaer opgehouden. Wenschlijck waer't, dat wy, soo daer ontrent, als ontrent veelerley andere dingen, ons wat minder met de Schaelen der omstandigheden en nauwkeurige ondersoeckingen; wat meer met de kerne bemoeyden; leerende, ons aen dit Voorbeeld te spiegelen, op dat wy God gehoorsaemden in sijne Beveelen; sonder ons door eenige aerdsche dingen van deese gehoorsaemheyd te laeten aftrecken, indien wy niet oock de Godlijcke straf willen gevoelen. Nu weer tot de Zee, seyde Honorius, die soute Moeder der soete Wateren.

Mogelijk, begon Polylector, zal 't u wel gauw niet meer vreemd, maar gans vermoedelijk waarachtig schijnen. De zout-zuil, zeg ik, heeft nooit gestaan op de plaats die men zich inbeeldt; en daar de vreemdelingen die willen zoeken; dat is niet aan deze zijde der Dode Zee; veel minder tussen Segor, ligt aan de voet der berg Engaddi en 't gedachte Dode Meer: Maar aan gene zijde in 't stenig Arabië; waarheen nu in vele eeuwen geen begaanbare weg is geweest. Wat dan ook veroorzaakt dat niemand meer dit teken der Goddelijke oordeel voor ogen komt omdat 't de Christenen zo zeer niet behoeven dan uit Gods woord van de waarheid verzekerd; voor de heidenen en Mohammedanen niet nodig is. De reden hiervan kan op een andere tijd worden gegeven. De algemene verkeerde waan is daaruit ontstaan dat men van 't stadje Segor, aan de berg Engaddi, heeft gemaakt 't Zoar derwaarts Lot 't verderf Sodom ontvlood: En daarop besloot men dat tussen Segor (kwalijk genomen voor Zoar) en de Dode Zee noodwendig de zoutpilaar staan moest of gestaan heeft: Daar ze ondertussen een vrij verre weg daarvandaan moet gezocht worden indien men ze vinden wilde. In dit vermoeden heeft mij eerst gebracht 't verhaal der gedachte Frantz Ferdinand van Troilo daar hij zegt bericht te zijn geworden dat de zoutpilaar zou staan aan gene zijde der Jordaan daar [215] die in de Dode Zee valt in 't stenige Arabië. Ik zag echter hier enige zwarigheid omdat hij die schijnt te stellen aan de Oostzijde der Jordaan, in 't Noorden der Dode Zee, waartegen ik mij inbeeldde dat men ze moest zoeken in 't Zuidoosten of wel geheel in 't Zuiden der gedachte Meer. Doch indien hij door de Spreekwijze: In de Dode Zee valt, versta zich daarin verliest zo zal geen verschil tussen ons zijn. Op nader overweging heb ik eindelijk durven besluiten dat Lot zich niet naar 't Westen, maar (indien Sodom niet Zuidelijker heeft gestaan zoals men hedendaags vermoedt) naar 't Zuidoosten; zo niet geheel naar 't Zuiden heeft begeven: Derhalve niet gekomen is in de landstreek van Engaddi, maar gebleven ver aan gene zijde in het stenig Arabië.

Wederom, bracht Marinus hierop in, zeg ik dat dit wat nieuws is; en ik weet niet of er vele u hierin zullen willen toevallen; vermits gij u onderstaat omver te stoten een zaak die nu zo lang geloofd en zo diep ingeworteld is.

Ik laat, antwoorde Polylector, ieder hier omtrent zijn mening ten volle vrij: Maar hoop ook dat diegene welke de mijne niet kunnen aannemen mij ten minsten zullen vergunnen mijn vermoeden wat ik waarschijnlijk genoeg acht voor mijzelf te mogen behouden. Ik wil ook graag de redenen, waarop mijn mening zich grond open leggen; en indien ik daarin dwaal gewillig beter bericht ontvangen. De Joodse geschiedschrijver Josephus, gelijk ook de Christelijke Egesippus, getuigen beid, dat de lengte der Dode Zee zich uitstrekt van de invloed der Jordaan tot aan Zoar. Waaruit dan volgt dat Zoar moet gelegen hebben aan ’t Zuideinde van de Dode Zee; en ten allerminsten acht of tien mijlen van Segor. Men doet hierbij 't geen wij lezen in Deuteroniom 34. Toen de Heer onze God aan Mozes op de hoogte van Pisga, tegenover Jericho, wees 't Beloofde Land daar de kinderen van Israël nu zouden intrekken zo wordt de aanvang gemaakt van 't Noorden, vertoont het ganse land Gilead tot Dan toe, ligt aan 't Noordeinde van 't land Kanaän. Vandaar naar het Westen; ’t ganse land Naphthal en het land van Ephraim en Manasse; en ’t ganse land van Juda tot aan de uiterste zee, dat is de West-Zee. Voorts naar 't Zuidoosten of Jericho tot aan 't Zuiden of Zoar toe. Zie, daar hebt [216] gij Zoar helder in 't Zuiden. Wederom staat er Jesaja 15; 12. Mijn hart schreeuwt over Moab, hun grendelen zijn naar Zoar toe, het driejarige vers. Want hij gaat op met wenen naar de opgang van Luhith, want op den weg van Horonaim verwekken zij een jammer-geschrei. En Jeremia 48; 34. Vanwege Hesbon’s gekrijs tot Eleale toe, tot Jahal toe hebben ze hun stem verheven; van Zoar tot Horonaïm. ln beide deze plaatsen wordt voorzegt de verwoesting der Moabiten en dat allerwege alarm zou zij, van 't ene einde van het land tot aan 't andere. Derhalve worden de uiterste grenzen van der Moabiten land hier genoemd; namelijk Horonaim, gelegen in 't Noorden en Zoar in 't Zuiden, niet ver van Luhith, wat wordt geplaatst aan 't onderste of Zuidelijk einde der Dode Zee in 't stenig Arabin. Noch verder: Lot’ s dochters zeiden na Sodoms verbranding en het ontstaan van deze Zee: onze vader is oud en daar is geen man in dit land, om tot ons in te gaan. Zij wisten wel dat te Zoar mannen waren: En derhalve een van beiden, of zij meenden dat die ook zouden vergaan gelijk die van Sodom en de andere steden vanwege hun even gelijke Goddeloosheid; of zij hielden die, als ook schuldig aan den gruwel der Sodomiten zich onwaardig. Maar zeker indien ze bij Segor en in 't gewest Engaddi waren aangekomen zo waren ze dicht bij de gelovige Abraham en de zijne; zo waren ook hun woorden (hetzij op hoedanige manier men die nemen wil) ijdel geweest; te weten deze: daar is geen man. Abraham kon van de plaats daar hij zich had neergeslagen den rook van Sodoms vuur wel zien dat opging als de rook van een oven. Veel lichter hadden ze hem, zijn vol, en zijn vee kunnen gewaar worden omdat ze hem veel nader zouden gekomen zijn toen hij Sodom was; en noch daarboven zich op een berg bevonden vanwaar ze licht Abrahams huis hadden kunnen vernemen. Doch vermits ze geheel andere weg hadden genomen en 't Dode Zee nu tussen beiden lag zo kon zulks niet geschieden. Al weer: Was Lot zijn bloedverwant Abraham zo dicht genaderd geweest, zou hij hem niet bezocht? Zou Abraham hem niet tegemoet gegaan; in zijn verlies hem vertroosten met dadelijke hulp hem bijgestaan hebben? Doch in de heilige Schrift staat niet een enig woord hiervan. De Dode Zee scheidde zich vaneen. Abraham was op deze; Lot aan gene zijde in 't stenig Arabië. [217] Tevergeefs zoekt men derhalve Lot’ s wijf (veranderd in een zoutpilaar) bij Segor of aan de berg Engaddi. Wil men noch meer? Na Sodoms ondergang is een ganse stilzwijgendheid van Lot en zijn kinderen aan deze zijde der Dode Zee. Doch aan gene zijde hebben ze zich uitgebreid en de ganse lengte der Dode Zee, Zuidwaarts op naar het Noorden in 't Oosten bevolkt. Ja, zijn al verder tot bijna aan de Galilea zee uitgestrekt; maar altijd aan gene zijde der Jordaan daar de vogels hun jongen uitbroeden hebben ze tevoren hun nesten gemaakt. Ik zeg derhalve wederom: 't Is een grote misslag deze oudheid van de zoutpilaar te willen zoeken daar men zulks tot nog toe heeft gedaan zo lang niet in 't werk kan gesteld worden dat een Christen een verzekerde begeleiding mocht bekomen naar de andere zijde der Jordaan zo lang zal ook niemand vinden de plaats daar deze zout-zuil heeft gestaan en misschien noch staat. Men mag op goed vertrouwen aan deze zijde lopen zo lang en veel men wil 't zal te vergeefs zijn. Mijn heer de Saligniac en de Duitse, waarvan gesproken is zijn voor hun geld fijntjes bedrogen geworden. De oude welke het zagen hebben ze op andere manieren gevonden. Zeker, indien ze aan deze zijde der Dode Zee stond, de oudvader Hieronymus die een lange tijd hier heeft gewoond omtrent 't jaar Christus 400., toen alles aan deze kant noch in welstand was en de Christenen ter die plaats heerlijk bloeiden zou zonder twijfel van dit wonderbeeld wel gewag hebben gemaakt uit ondervinding van hem of van andere: Doch hiervan beroemt hij zich gans niet. Frisschius Ruhstunden vierdter theil, pagina 787.

Uw redenen, zei Marinus, zijn niet zonder gewicht: En bij gelegenheid zal ik die wat nader overwegen om te zien of ik mij daar mee voldoende voldaan kan houden.

Maar, begon juffer Honesta, noch heb ik een vraag hier omtrent te doen: Is de verandering van een mensen lichaam in een pilaar of beeld van zout niet gans tegens de natuur?

God, bejegende Polylector haar, die een God van orde is handelt in al zijn werken en wonderwerken zo in genade als in straf niet onordelijk: niet tegen, maar wel boven de van hem geschapen natuur. De heidenen bespotten de Heilige Schrift en de Christenen; omdat in de ene dit verhaal van Lot’ s wijf wordt voorgesteld en de andere zulks geloofden als beschreven in 't [218] onfeilbare woord Gods; zeiden dat dit een zaak tegen de natuur en derhalve onmogelijk was. Augustinus in Mirabil. S. Script. (of veel meer een andere schrijver onder zijn naam; want dat dit werk, gelijk meer andere hem toegedichte, niet ' t zijne is ja, meer dan zes honderd jaren ne geboorte der Heer Christus eerst geschreven moet zijn blijkt uit lib. kapittel 4., daar gehandeld wordt van de Jaarrekeningen door cirkels in Augustinus tijd noch onbekend) stelt om ze de mond te stoppen en te leren dat in de schepselen en werken Gods niets tegen de natuur geschiedt deze reden: bij de verandering van Lot’ s wijf in een zoutpilaar staat te bedenke, dat in ’t menselijk lichaam van naturen een zout wordt gevonden; waaraan niemand zal twijfelen die acht neemt op de zoutheid der tranen; als die, gelijk de artsen aanwijzen, uit de beroerde gal in de hoogte stijgen en de aard van zout (in 't verborgenste der natuur aangenomen), gelijk ook de zoute smaak wanneer ze uit de ogen vlieten ten volle vertonen. Niet alleen aan de tranen, maar ook aan het slijm van het hoofd en ons speeksel proeft men dat onze lichamen gelijk als met zout doorkneed zijn. Als nu de Almachtige opperheer 't geheel in een deel wil veranderen zo breidt hij 't gene wat in een klein deel verborgen lag over 't geheel uit. Dus is dan toen God Lot’ s wijf tot een zoutpilaar wilde doen worden, 't gehele lichaam vervult met 't weinige zout wat tevoren onder 't bloed was vermengd. Hij wil zeggen: Dat naar Gods wil 't Zout uit de verborgene delen van haar lichaam zich heeft uitgebreid over diens gehele vlakte (gelijk wij dan zien aan diegene welke met de geelzucht zijn behept dat de overlopende gal zich verspreidt door ’t ganse lijf en hoofd; zodat de gehele mens als een beeld van geel was schijnt): Daar 't dan, door de wonderbare besturing Gods verhard en tot een zoutpilaar geworden is. 't Was derhalve een wonder; waarbij 't natuurlijke als een werktuig wordt gebruikt: Voorts heeft de Almacht van God vervult 't geen de natuur te kort kwam en onmogelijk was uit te voeren. In deze gelegenheid mag men de heidenen vragen: waarom zij meer tegen de natuur en onmogelijk houden 't geen de Heilige Schrift van Lot’ s wijf voorstelt als 't geen ze Aristoteles getuigt, lib. de admirand. aud., van een deel bergwerkers in Lydië; die in een groef of mijn stikten en [219] vele jaren daarna weer gevonden werden ten enenmale in steen veranderd of gans met steen overtrokken waren? 't Geen hier de natuur op natuurlijke wijze langzaam heeft verricht kan de almacht van Gods in een ogenblik uitvoeren. Maar wij hebben ons al lang genoeg bij de zoutpilaar opgehouden. Wenselijk was 't dat wij zo daar omtrent als omtrent velerlei andere dingen ons wat minder met de schalen der omstandigheden en nauwkeurige onderzoekingen; wat meer met de kern bemoeiden; leren ons aan dit voorbeeld te spiegelen opdat wij God gehoorzaamden in zijn bevelen; zonder ons door enige aardse dingen van deze gehoorzaamheid te laten aftrekken indien wij niet ook de Goddelijke straf willen gevoelen. Nu weer tot de zee, zei Honorius, de zoute moeder der zoete wateren.

My dunckt, liet Marinus sigh hooren, dat wy deselve seer langhsaem aendoen, wijl wy ons soo veel bemoeyd hebben met haere Dochteren, de Rivieren, Meiren, Bronnen, e.s.v.; en noch moet ick u een weynigh daer van afhouden, door u, om u eens te doen lagchen, te verhaelen de seldsaeme Versieringh der Inwooners in 't Americaensch Hispaniola van des selven oorsprongh. Haere Priesters geven voor, dat seecker grootmaghtigh Man, genaemd Jaia, 't lijck sijns overleedenen Soons ten Graf gaf een Kowoerde. Nae weynigh Maenden vond hy sigh, door sonderlinge liefde tot den gestorvenen aengeprikkeld, om hem eens weer t'aenschouwen. Hy opende derhalven de gedaghte Kowoerde. En sie, terstond quaemen een groote meenighte van Walvisschen te voorschijn. Ondertusschen bleef een Vischrijcke Zee binnen de Kowoerde beslooten. Overal wierd dit Wonder rughtbaer. Vier Gebroeders van eene Draght (welcker Moeder, doese van haer verlostede, was gestorven), gevoelden in haer een seer groote begeerte, om deese Kowoerde in haere maght te moogen krijgen; oock is haeren daer op gemaeckten Aenslagh haer wel geluckt. Doch vermits Jaia haer onverwaght overquam, om, nae gewoonte, sijns Soons Beenderen te besightigen, soo vloodense, gantsch verschrickt, van daer wegh; smijtende de meergemelde Kowoerde plotslijck ter neer; die door deese Val van malkander borst; aen alle kanten uytvloeyde, en soodaenigh de gantsche vlackte der Aerde bedeckte, dat alleenlijck de Toppen der Bergen boven 't Water uytstaecken. De vier Broeders van Jaia doolden, gantsch [220] verbaesd, door woeste Wildernissen; lijdende een doodlijcken honger. Eyndlijck quaemense by eens Backers Huys, van wiense een Brood begeerden: Doch hy bespoogh den eersten die 'er binnen trad. Dit Speecksel veroorsaeckte hem een vreeslijcke Watersughts. d'andere Broeders, dit Water hem aftappen willende, maeckten een openingh met een scharpe Steen. De wonde begon te sweeren: Maer eyndlijck quam uyt d'Etter een Vrouw voort; by welckese alle vier Soonen en Dochteren wonnen; die sigh naederhand seer vermeenighvuldighden. Montani America fol. 162. Melchior Blum Americanischer Reiszbeschreibung, pag. 112. Verontschuldig my, dat ick u met deese gantsch ongeschickte Fabel een weynigh heb afgetrocken van de Zee. 't Kan ten minsten dienen, om te doen sien, wat voor dwaesheden de menschen sigh niet al laeten wijs maecken.

d'Oceaen. of de Groote Zee, begon Polylector weer, is dien seer geweldigen hoop Water, die rondom den Aerdkloot gaet. Geene Zeeën zijn 'er, welcke niet met deese, 't sy door Straeten, 't sy door verborgene Hoolen en Gangen der Aerde, t'saemenhangen. Soo dat allerley Zeeën en groote Wateren in malkander vloeyen, en met den grooten Oceaen gemeenschap hebben. Deesen eenigen Oceaen, of Weereld-Zee, welcke Europa, Asia., Africa en America rondom omvanghd, en de Zee-kusten deeser Weerelds-deelen bespoeld, werden verscheydene Naemen gegeven, soo in opsight van haere gelegenheyd, als in aenmerckingh van d'aengeleegene Landen. Dus voerdse de benoemingh van Mar di Aethiopia; di India; del Nort; del Zur; dat is, d'Aethiopische, d'Indische, de Noord, de Zuyd-Zee. d'Atlantische Zee, tusschen America, Asia en Europa, heeft dien naem bekoomen of van 't Atlantisch Eyland, 't welck in deselve pleegh te leggen; of van den Bergh Atlas. Oock werdse geheeten de Spaense Zee. Wederom, d'Is-zee; de Deucaledonische, Americaensche, Magellanische Zee, e.s.v. De gedaghte Oceaen, van de Pools tot noch toe onbekende landstreecken door verscheydene inloopende Eylanden als van een gekloofd, omringhd bynae geheel Asia van 't Noorden en Oosten. Van't Westen heerschtse over de drie andere Weerelds-deelen. Even deese Oceaen, ten deelen door de Wielingen der Magellanische Zee sigh toegangh maeckende, word door een nieuwe verbindnis gevoeghd aen de Suyder Zee, anders genoemd Mare Pacificum, of del Zur; eensdeels door de Straet le Maire tot aen d'uyterste tegens ons aengelegene Deelen van 't [221] Suydland, daerse door tot noch toe onbekende omweegen voortgaet. Mare Pacificum, de grootste aller Zeeën, onderscheydet, door haer aenspoelingh, van d'eene zyde de Wester en Noorder deelen van geheel America; van d'andere zyde al d'onbekende Landstreeken van 't Suydland. Keerd dan (nae Kircheri stellingh) uyt 't Noorden door de Straet Ania, of Anian, geleegen tusschen America en Tartaryen, door de tegens ons van onderaenleggende Noorder-zee weer tot d'Atlantische, van waerse gekoomen was. Dan van 't Westen door d'ontelbaere meenighte der Eylanden als gesplitst, oock door de nieuwe Wielingen der Straeten gaende gemaeckt zijnde, keerdse door d'Indische Zee (de groote Streecken des Landschaps China, beyde d'Indiëns, Persien en Africa doorloopen hebbende) na Capo de bon' Esperance, of 't Hoofd der goede Hoop, weer tot d'Atlantische Zee. Hier uyt blijckt de t'saemenheghtingh der Zeeën, jae aller Zeën, met den Oceaen. De Middellandsche Zee werd t'saemgevoeghd met d'Atlantische door de Straet van Hercules, of Gaëta. In de Roode Zee koomdse door verborgene Vermengh-plaetsen der onderaerdsche Buysen. Op deselve wijs werd de Caspise Zee t'saemgevoeghd met de Swarte Zee, of Pontus Euxinus. Deese weer door de Bosphorus met d'Archipelagus, en eyndlijck vermenghd met de Middellandsche Zee. d'Oost-zee door twee Inhammen (de Bothnische en Funische) in 't hartje van Schoonen zijnde gestort, werd t'saemgeheght met de Deucalidonische of Noord-zee, door de Straet van Denemarcken. Dit zijn de Zeeën, van welcke, gelijck als door Armen, de geheele Aerdkloot werd omvat. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 2. cap. 13. Michaëlides de Navigat. pag. 102. Gelhusii Geographia, pag. 17.

Vermits ick, liet Marinus sigh hooren, al deese Zeeën bevaeren heb, soo sal ick van deselve hier eenigh naerder Geographisch beright geven. Mar di Aethiopia by de Spaenjaerden, of in onse Tael d'Aethiopische Zee, is een gedeelte van den Oceaen, of de groote Weereld-zee, tusschen d'Oost-kust van Suyd-America, des Landschaps Brazil, en de Westkust van Africa, tusschen 't Suyder-deel van Guinea en Capo de bon Esperance, ten Westen Neder-Ethiopien. Wederom, Mar d'India, soo geheeten van de Spaenjaerden; of d'Indische, oock wel d'Oost-zee by de Hollanders, is een groot deel des Oceaens, tusschen de geheele Oost kust van Africa, de Kusten van Arabien, Persien, Oost-Indien, d'Eylanden van Sumatra, [222] Java, nevens andere kleyner Oostlijck-geleegene Eylanden, en't Suydland. De Noord, of de groote Noord-zee, by de Spanjaerden Mar del Nort, leght tusschen d'Oostkust van Noord-America, en de Westkust van Schotland, Engeland, Yrland, Franckrijck, Spaenje en Africa, tot aen de Kusten van 't Landschap Guinea. Eenige meenen, datse sigh oock uytstreckt langhs de Kusten van Suyd-America tot ontrent de Magellanische Straet. Desgelijcks werd Noord-zee genoemd de geene, welcke leght tusschen d'Oostkusten der Koning-rijcken Engelland en Schotland; van 't Steedeken Douvers tot d'Eylanden van Hitland; en tusschen de Kusten van Nederland, Duytschland, Jutland en Noorwegen, van de Stad Cales tot Drontheim. De Suyd-zee, of de groote Suyd-zee by de Hollanders, van de Spaenjaerden geheeten Mar del Zur, is wederom een groot deel van d'Oceaen, of groote Weereld-zee, tusschen de geheele Westkust van America en d'Archipel van S. Lazaro, d'Eylanden Ladrones, of de Diefs-Eylanden, en de Chineesche Zee. D'Atlantische, of Spaensche Zee, is 't Ooster en Noord-ooster deel des grooten Oceaens, geheeten Mar del Nort. Streckt sigh uyt van ten Noordwesten Yrland, aldaer gemeenlijck de West-zee genoemd, om datse Yrland, Engeland, Franckrijck en Spaenje ten Westen bespoelt. Begrijpt de Vlaemsche, Canarische; en breyd sigh uyt tot ontrent de Capo-Verdische of Soute Eylanden. Van d'Is-zee sullen wy hier nae in 't bysonder konnen spreecken. De Magellanische Zee, of liever Straet, is een nauwe, lange Doorvaert in Suyd-America, om uyt de groote Noord-zee te koomen in d'Ethiopische Zee; eerst ontdeckt en beseyld geworden van Franciscus Magellanus, soo genoemd door verbasteringh des woords; maer eygentlijck Magaglian, in 't jaer 1520., nae wien oock deese Straet dien naem heeft bekoomen. Pontus Euxinus in 't Latijn, of Mare Maggiore by d'Italianen, en Swarte Zee by de Nederlanders, is een groote Binnenlandsche Zee, in 't Suyd-ooster deel van Europa, in de Landscheydingh van Asia. De Roode Zee, anders genoemd Arabicus Sinus, Mare del Mecca, en Mare Rubrum, is een groote Zeeboesem, of Binnenlandsche Zee tusschen Opper-Ethiopien, Egypten en Arabien; vol Eylanden, Ondiepten en Klippen. De Straet le Maire is een Doorvaert in Suyd-America, om uyt de groote Suyd-zee te koomen in d'Ethiopische Zee; eerst ontdeckt en doorzeyld in 't jaer 1616. door Jacob le Maire, nae wiense dien naem heeft gekregen. Sy leght tusschen 't Eyland Magellanica [223] en 't Staeten Eyland. De Caspische Zee word oock geheeten de Hyrcanische; desgelijcks Mare de Bachu, Sale, Tabarestan, e.s.v. Noch andere Benoemingen heeftse by d'Armeniers, Persianen en Russen. 't Is een seer groot Meir, of Binnenlandsche Zee; waer in sigh ontlasten veelerley Rivieren in Asia, tusschen Persien, Muscovien en Tartaryen. De Raey Dictionarium Geographicum, pag. 213. 264. 358. 542. 46. 305. 204. 33. 306.131. Van meer andere Zeeën en Zeeboesems kan hier nae beright werden gegeven.

Mij dunkt, liet Marinus zich horen, dat wij die zeer langzaam aandoen omdat wij ons zo veel bemoeid hebben met zijn dochters de rivieren, meren, bronnen, ed. en noch moet ik u een weinig daarvan afhouden door u om u eens te doen lachen te verhalen de zeldzame versiering der inwoners in ’t Amerikaanse Spanje van diens oorsprong. Hun priesters geven voor dat zeker grootmachtig man, genaamd Jaia, ’t lijk van zijn overleden zoon ten grave gaf een kauwoerde. Na weinig maanden vond hij zich, door bijzondere liefde tot de gestorven aangeprikkeld om hem eens weer t' aanschouwen. Hij opende derhalve de gedachte kauwoerde. En zie, terstond kwamen een grote menigte van walvissen tevoorschijn. Ondertussen bleef een visrijke ze binnen de kauwoerde besloten. Overal wordt dit wonder ruchtbaar. Vier gebroeders van een dracht (wiens moede, toen ze van hen verloste was gestorven), gevoelden in zich een zeer grote begeert, om deze kauwoerde in hun macht te mogen krijgen; ook is hun daarop gemaakte aanslag ze goed gelukt. Doch vermits Jaia hun onverwacht overkwam om naar gewoonte zijn zoons beenderen te bezichtigen, zo vloden ze gans verschrikt vandaar weh; smeten de meergemelde kauwoerde plotseling ter neer; die door deze val van elkaar borst; aan alle kanten uitvloeide en zodanig de ganse vlakte der aarde bedekte zodat alleen de toppen der bergen boven 't water uitstaken. De vier broeders van Jaia doolden gans [220] verbaasd door woeste wildernissen; leden een dodelijke honger. Eindelijk kwamen ze bij een bakkers huis van wie ze een brood begeerden: Doch hij bespuwde de eersten die erbinnen trad. Dit speeksel veroorzaakte hem een vreselijke waterzucht. De andere broeders die dit water hem aftappen wilden maakt n een opening met een scherpe steen. De wonde begon te zweren: Maar eindelijk kwam uit de etter een vrouw voort; bij die ze alle vier zonen en dochters wonnen; die zich naderhand zeer vermenigvuldigden. Montani Amerika folio 162. Melchior Blum Amerikanischer Reiszbeschreibung, pagina 112. Verontschuldig mij dat ik u met deze gans ongeschikte fabel een weinig heb afgetrokken van de zee. 't Kan ten minste dienen om te doen zien wat voor dwaasheden de mensen zich niet al laten wijs maken.

De oceaan of de grote zee, begon Polylector weer, is die zeer geweldigen hoop water die rondom de aardkloot gaat. Geen zeeën zijn e, welke niet met deze, tenzij door straten, tenzij door verborgene holen en gangen der aarde tezamen hangen zodat allerlei zeeën en grote wateren in elkaar vloeien en met den groten oceaan gemeenschap hebben. Deze enige oceaan of wereldzee welke Europa, Azië, Afrika en Amerika rondom omvangt en de zeekusten van deze werelddelen bespoeld worden verscheidene namen gegeven, zo in opzicht van zijn gelegenheid als in aanmerking van de aangelegen landen. Dus voert ze de benoeming van Mar di Aethiopia; di India; del Nort; del Zur; dat is, de Ethiopische, de Indische, de Noord, de Zuidzee. De Atlantische Zee tussen Amerika, Azië en Europa, heeft die naam bekomen of van 't Atlantisch eiland wat in die plag te liggen; of van de berg Atlas. Ook wordt het geheten de Spaanse Zee. Wederom, de Is-zee; de Deucaledonise, Amerikaanse, Magellaanse Zee, e.d. De gedachte oceaan van de Pool tot noch toe onbekende landstreken door verscheidene inlopende eilanden als vaneen gekloofd, omringt bijna geheel Azië van 't Noorden en Oosten. Van 't Westen heerst ze over de drie andere weeelddelen. Even deze oceaan, ten dele door de wielingen der Magellaanse zee zich toegang maakt wordt door een nieuwe verbinding gevoegd aan de Zuider Zee, anders genoemd Mare Pacificum of del Zur; eensdeels door de Straat le Maire tot aan de uiterste tegens ons aangelegen delen van 't [221] Zuidland, daar ze door tot nog toe onbekende omwegen voortgaat. Mare Pacificum, de grootste aller zeeën, onderscheidt door zijn aanspoeling van de ene zijde de Wester en Noorder delen van geheel Amerika; van de andere zijde alle onbekende landstreken van 't Zuidland. Keert dan (nae Kircheri stelling) uit 't Noorden door de Straat Ania, of Anian, gelegen tussen Amerika en Tartarije, door de tegen ons van onder aanliggende Noordzee weer tot de Atlantische van waar ze gekomen was. Dan van 't Westen door de ontelbare menigte der eilanden als gesplitst, ook door de nieuwe wielingen der Straten gaande gemaakt zijnde keert ze door de Indische Zee (de grote streken van het landschap China, beide de Indien, Perzië en Afrika doorlopen hebben) na Capo de bon' Esperance of de Kaap de goede Hoop weer tot de Atlantische Zee. Hieruit blijkt de tezamen hechting der zeeën, ja, aller zeeën met de oceaan. De Middellandse Zee wordt tezamen gevoegd met de Atlantische door de Straat van Hercules of Gaëta. In de Rode Zee komt ze door verborgen meng-plaatsen der onderaardse buizen. Op die wijze wordt de Kaspische Zee tezamen gevoegd met de Zwarte Zee of Pontus Euxinus. Deze weer door de Bosphorus met de Archipelagus en eindelijk vermengt met de Middellandse Zee. De Oostzee door twee inhammen (de Botnische en Funische) in 't hartje van ofschoon te zijn gestort wordt tezamen gehecht met de Deucalidonichse of Noordzee door de Straat van Denemarken. Dit zijn de zeeën van welke, gelijk als door armen, de gehele aardkloot wordt omvat. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 2 kapittel 13. Michaëlides de Navigat. pagina 102. Gelhusii Geographia, pagina 17.

Vermits ik, liet Marinus zich horen, al deze zeeën bevaren heb zo zal ik van die hier enig nader geografisch bericht geven. Mar di Aethiopia bij de Spanjaarden of in onze taal de Ethiopische Zee is een gedeelte van de oceaan of de grote wereldzee, tussen de Oostkust van Zuid-Amerika, het landschap Brazilië en de Westkust van Afrika, tussen 't Zuiderste-deel van Guinea en Kaap de Goede Hoop, ten Westen Neder-Ethiopië. Wederom, Mar de India, zo geheten van de Spanjaarden; of de Indische ook wel de Oostzee bij de Hollanders, is een groot deel der oceaan tussen de gehele Oostkust van Afrika, de kusten van Arabië, Perzië, Oost-Indien, de eilanden van Sumatra, [222] Java, nevens andere kleiner Oostelijk-gelegen eilanden en 't Zuidland. De Noord of de grote Noordzee, bij de Spanjaarden Mar del Nort, ligt tussen de Oostkust van Noord-Amerika en de Westkust van Schotland, Engeland, Ierland, Frankrijk, Spanje en Afrika tot aan de kusten van 't landschap Guinea. Enige menen dat ze zich ook uitstrekt langs de kusten van Zuid-Amerika tot omtrent de straat van Magellaan. Desgelijks wordt Noordzee genoemd diegene welke ligt tussen de Oostkusten der koninkrijken Engeland en Schotland; van ’t stadje Dover tot de eilanden van Hitland; en tussen de kusten van Nederland, Duitsland, Jutland en Noorwegen, van de stad Calais tot Trondheim. De Zuidzee of de grote Zuidzee bij de Hollanders, van de Spanjaarden geheten Mar del Zur, is wederom een groot deel van de oceaan of grote wereldzee tussen de gehele Westkust van Amerika en de Archipel van S. Lazaro, de eilanden Ladrones of de Dieven-Eilanden en de Chinese Zee. De Atlantische of Spaanse Zee is 't Ooster en Noordooster deel der grote oceaan, geheten Mar del Nort. Strekt zich uit van ten Noordwesten Ierland, aldaar gewoonlijk de West-zee genoemd omdat ze Ierland, Engeland, Franckrijk en Spanje ten Westen bespoelt. Begrijpt de Vlaamse, Canarische; en breidt zich uit tot omtrent de Capo-Verdische of Zoute Eilanden. Van de Is-zee zullen wij hierna in 't bijzonder kunnen spreken. De Magellaanse Zee of liever Straat is een nauwe, lange doorvaart in Zuid-Amerika om uit de grote Noordzee te komen in de Ethiopische Zee; eerst ontdekt en bezeild geworden van Franciscus Magellanus, zo genoemd door verbastering van het woord; maar eigenlijk Magaglian in 't jaar 1520., naar wie ook deze Straat die naam heeft bekomen. Pontus Euxinus in 't Latijn of Mare Maggiore bij de Italianen en Zwarte Zee bij de Nederlanders is een grote binnenlandse Zee in 't Zuidoosten deel van Europa in de landscheiding van Azië. De Rode Zee, anders genoemd Arabicus Sinus, Mare del Mekka en Mare Rubrum, is een grote zeeboezem of binnenlandse zee tussen Opper-Ethiopië, Egypte en Arabië; vol eilanden, ondiepten en klippen. De Straat le Maire is een doorvaart in Zuid-Amerika om uit de grote Zuidzee te komen in de Ethiopische Zee; eerst ontdekt en door zeilt in 't jaar 1616 door Jacob le Maire, naar wie ze die naam heeft gekregen. Zij ligt tussen ' t eiland Magellanica [223] en 't Staten Eiland. De Kaspische Zee wordt ook geheten de Hyrcanische; desgelijks Mare de Bachu, Sale, Tabarestan, e.d. Noch andere benoemingen heeft ze bij de Armeniërs, Perzen en Russen. 't Is een zeer groot meer of binnenlandse zee; waarin zich ontlasten velerlei rivieren in Azië, tussen Perzië. Moskou en Tartarije. De Raey Dictionarium Geographicum, pagina 213. 264. 358. 542. 46. 305. 204. 33. 306.131. Van meer andere zeeën en zeeboezems kan hierna bericht worden gegeven.

Waerom, vraeghde honorius, hebt ghy geen gewagh ge- maeckt van de Straet Ania, of Anian?

Om dat ick, antwoordede Marinus, niet seeckers daer van weet te berighten. Sommige stellense te zijn een Doorvaert tusschen Tartaryen en Nieuw-Albion, daer naederhand de Straet Eso is gevonden. Hedensdaeghs meend men, datse sou zijn tusschen 't Eyland California, geleegen in 't Noordwester deel van America, en Nieuw-Albion, of liever 't land van Eso. Misschien is 't deselve, welcke nu de Straet de Vries werd geheeten, gelegen ten oosten van 't gedaghte Land Eso.

Als nu Honorius had hervraeghd wat Eso voor een Land was, soo berightede Polylector, dat de Weereldbeschrijvers 't selve oock Jeso, Jesso en Yedso noemen; zijnde een seer groot Landschap in 't Noorderdeel ten Oosten van Asia, ten Noord-oosten van 't Keyserrijck China, en bynae ten Noorden van Japan. Men weet noch niet, of 't vast Land, dan of 't een Eyland is: Of't aen Asia, dan of't aen America t'saemen hanghd: Of 't een bysonder stuck maeckt, van beyde afgescheyden, dan of 't aen Nieuw: Deenmarcken of Groenland stoot, gelijck eenige vermoeden; en van dit haer vermoeden een groote waerschijnlijckheyd meenen te hebben.

De Kusten van Eso, hernam Marinus, sijn nu bekend geworden van den twee-en-veertighsten tot ontrent den negen-en-veertighsten Graed. 'k Sou wel verhaelen, hoe ick deselve heb bevonden, doch wy souden hier door al weer ten deelen, alhoewel niet geheel, van de verhandelingh der Zeeën werden afgetrocken. Wat's daer aen gelegen, seyde Honorius. Onse Gespraecken zijn niet aengeleght, om altijd eenige voorkoomende saeck juyst vervolgens ten vollen af te doen; maer om t'elckens ondertusschen te laeten loopen 't breeder beright der dingen, van welcke onder deese of geene Verhandelingh gewagh werd gemaeckt. Sulcke Inwerpingen [224] geven veranderingh; en de veranderingh van Stoffen heeft gewisselijck oock sijn' aengenaemheyd; te gelijck een mercklijck nut, wanneer deselve zijn geright of tot vergelijckingh, of tot uytbreydingh, of tot verklaeringh van 't geen geseghd werd. Daerenboven kond ghy dit stuck niet verhaelen, sonder ontrent en op de Zee te blijven.

Om dan, hervattede Marinus weer, deese Veranderingh, en de verlustigingh door deselve, dies te grooter te maecken, soo sal ick de saeck wat hooger ophaelen. Voor deesen heeft men altijd vast gesteld, dat ten Noorden en Noord-oosten van Japan, of, soo andere spellen, Japon, een groote ruyme Zee is. Men had oock de Japonnesen hooren spreecken van een Land, genoemd Eso, of Jeso; doch men meende, dat het lagh ten Noordwesten van Japon, aen de Kust van Cathay, of Tattaryen. 'k Volgh hier de gemeene Uytspraeck der Europianen; anders moestmen, om eygentlijck te spreecken, seggen Tattaryen. Groote dingen wierden voorgesteld van de geweldige Rijckdommen des gemelden Koninghrijcks Cathay. Dit bewoogh de Heeren Raeden der Oost-Indische Maetschappy op Batavia, een naerder ondersoeck hier op te laeten doen. Deden derhalven ten dien eynde een Fluyt-Schip en een Jaght gereed maecken. 't Sal u niet anders als behaeghlijck konnen zijn, dat ick u voordraegh de last en 't onderright, gegeven in 't Kasteel Batavia, op den tweeden der Sprockelmaendt des Jaers sesthienhonderd drie-en-veertigh; (onderteeckend: Antonio van Diemen; Cornelis van der Lijn; Johan Maetsuyker, Justus Schouten; Salomon Sweers) aen den Schipper en Commandeur Marten Gerritsz. Vries; uytgesonden om t'ontdecken d'onbekende Oost-kust van Tartaryen; 't Koninghrijck Cathay; de Westkust van America; nevens de Goud en Silverrijcke Eylanden beoosten Japon. Wijl ick selver in 't Fluyt-Schip Castricum ben geweest, soo kan ick u een taemlijck goed beright hier van doen. 'k Sal echter niet d'eygene woorden der Instructie, maer alleen de Sin voorstellen, om de langheyd mercklijck te verkorten.

Wy hebben, viel honorius hier in, nu al langh genoegh in den Hof geweest; en vermits oock de Son van deselve afgeweecken is, soo sou 't ons voortaen in d'opene lucht te koel vallen. Laet ons derhalven weer in Huys treeden, daer ick met een groote begeerte nae uw verhael sal luysteren.

Stracks begaevense figh gesaementlijck van daer, en Honorius [225] braght haer in een lustige Kamer, daerse sigh neersetteden, en weer met een dronckje Wijn verfrischt wierden. Daer nae begon Marinus de gedaghte last der Heeren Raeden op Batavia aen den genoemden Schipper en Commandeur Vries aldus nae den Inhoud voor te draegen. By de geloofwaerdighste Aerdbeschrijvers werd Tartaryen onder de grootste Landschappen 't grootste gesteld. In 't Noorden is 't bepaeld van d'Ys-zee; in 't Westen van Rusland en Polen; in 't Suyden van de Swarte Zee, de Caspische Zee, de Landen van Bactriana en India; in 't Oosten van China, en d'onbekende Tartarische Oceaen. Dus is de lenghte van 't Oosten nae 't Westen niet minder dan tsestigh Graeden, of negen honderd Duytsche mijlen. De breedte van 't Suyden nae 't Noorden dertigh Graeden.

Onse hedensdaeghsche Aerdklootbeschrijvers, merckte Polylector hier aen, stellen d'uytstreckingh van Tartaryen Oost en Westwaerts, van de Rivieren Wolga en Oby (of Obrecta) in Rusland en Muscovisch Tartaryen, welcke Europa van Tartaryen en Asia afscheyden, tot aen de Zee-enghte van Jesso, die dit Gewest van America afsonderd. Suyd en Noordwaerts gaet het van de Caspische Zee, de Rivier Gehon, de Bergen Caucusus en Ussente af, tot aen de Noordsche Ys of Scytische Zee. Dus sou 't beslaen de lenghte van tnegentigh Graeden, zijnde de helft van ons half-rond; en in de breedte de helft der breedte van geheel Asia. Breeder beright hier van kan men vinden in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Historische en Geographische WereId-beschrijvingh, pag. 382. en vervolgens. In soo een geweldige ruymte, veel grooter als geheel Europa, moeten noodwendigh noch veel onbekende groote Landen, Meiren en Woestijnen zijn.

Onder al deese Landschappen (vervolghde Marinus, uyt d'Instructie of 't onderright der Heeren Raeden op Batavia, werd Cathay gehouden voor 't Edelste en beste Koninghrijck, als leggende onder een gemaetighde lughtstreeck van ontrent vijftigh Graeden Noorder-breedte. 't Is d'eerste Provintie van 't Keyserrijck des Grooten Chams; die de Stoel sijner Monarchie heeft geplaetst in de groote Hoofdstad Cambalu; insonderheyd seer beroemd wegens de koophandel. d'oost-kust heeft de naem, van boven maeten Scheeprijck te zijn, ter oorsaeck des gedaghten Koophandels; werdende van dit Rijck gedreven op de daer ontrent gelegene Landen en Kusten. Doch vermits 't geplaetst is in een hoeck des Aerdkloots, soo werd het tot [226] noch toe van geen Europaeische of Oostersche Natien, selfs niet van d'aengrensende Chineesen besoght, als te verborgen, te verr' afgeleegen, en bynae als buyten de Weereld zijnde. De seeckerheyd, dat 'er dit vermaerde Cathay is, heeft veele geleerde Weereld-beschrijvers en ervaerene Piloten aenleydingh gegeven, om middelen voor te stellen tot ontdeckingh van 't selve; en aen te wijsen verscheydene Wegen, om derwaerts te geraecken; als, door Oost-Indien en de Magellanische Straet; door Noorder-America, Nova-Zembla, en reght over de Noord-Pool. De Vaerdten op de drie laetste Reysen zijn tot verscheydene maelen toe beproefd geworden, van d'Engelsche en Nederlanders, doch te vergeefs, gelijck blijckt uyt de twee Reysen van Linschoten in de Jaeren 1594. en 1595. Naederhand zijn noch al meer vrughtloose Toghten derwaerts gedaen. Derhalven heeft men deese ontdeckingh van Tartaryen in 't Noorden ondoenlijck gehouden. Noyt is besoght, dit werck te verrighten door Oost of West-Indien, 't zy door d'onvermoogenheyd, of door de weynigh nauwkeurigheyd der Spaensche Stadhouders (onaengesien de veel beeter gelegenheyd, welckese hier toe hebben, als d'Europianen): Tot dat in 't Jaer 1639. twee onser Fluyt-Scheepen, onder Commandeur Matthijs Quast, daer heenen wierden gesonden, tot ontdeckingh der Tartarische Oost-kust; insonderheyd der soo seer berughtede Goud en Silverrijke Eylanden beoosten Japon. Doch deese zijn al meê sonder verrighting te rugg' gekeerd, wegens eenige ongeluckige Toevallen. Vermits evenwel met goede reedenen van deese ontdeckingh groote nuttigheden zijn te hoopen, tot voordeel des Koophandels, en voornaementlijck tot voortplantingh der Christelijcke Godtsdienst, soo is 't dat wy (de gemelde Heeren Raeden van d'Oost-Indische Compagnie op Batavia) andermael deese Ontdeckingh by der hand neemen; hier toe afsonderende 't Fluyt-Schip Castricum, en 't Jaght Breskens; verhoopende een goede uytkoomst. Hier op volghd nu de last aen den Schipper en Commandeur, bestaende (om alles op 't kortste voor te stellen) hier in: Hy sou d'ontdecking van Tartaryen voorsightighlijck doen beoosten buyten om Japon, als de bequaemste en minst gevaerlijckste wegh. Nae allerley ingenoomene behoeften sou hy op den eersten der Grasmaend, of noch vroeger, van Tarnate t'zeyl gaen: Buyten Gilolo gekoomen zijnde, de streeck Noordoost aenstellen: Daer nae allenxen wat Noordelijcker, reght door Zee nae d'Oostkust van Japon; [227] welcke hy vermoedlijck op den twintighsten of vijfentwintighsten der Bloeymaend aen Boord sou hebben. Voorts sou hy in 't gesight van 't land soo langh Noord en Noordwest aengaen, tot dat de Kust hem Westlijcker ontviel; om te verneemen, hoe verr' 't uyterste van Japon om de Noord leght, en of hy 't Land, by de Japonneesen Jeso genoemd, op sulck een streeck gewaer worden? Of ook Jeso een deel van China, of van Tartaryen, of een bysonder tusschen beyden gelegen Land, of een Eyland is? De Vaert sou hy soo langh Noordwest vervolgen; tot dat de Kust van Tartaryen of Cathay sou ontdeckt zijn. Hy sou pogen, sulcks soo Suydlijck te doen, als de Wind, in 't gedaghte Land Jeso, of Jesso, sou willen toelaeten: 't Welck hoopten te sullen konnen geschieden tusschen de veertigh en vijfenveertigh Graden. Dan te zeylen langhs de Kust noordwaerts, tot dat gevonden wierd de Rivier Polisangi; de Cathaysche Zee-Steeden Janghia, Brema; of sulck een Haven, die bequaem moght zijn tot bergingh der Scheepen. De Heeren Raeden vermoededen, dat den vijfthienden of twintighsten der Soomermaend d'een of d'andere bevolckte Plaets sou konnen aengedaen worden. Voorts was d'orde, alle Ontdeckingen, Boghten, Bayen, loop der Stroomen, e.s.v. vlijtigh aen te teeckenen. Desgelijcks den Aert der Menschen; wat voor Waeren daer vallen; welcke d'Inwooners meest begeeren; of; en hoe hoogh Goud en Silver by haer geaght word. Niet te laeten blijcken, dat deese Metallen by ons in groote waerde staen, om haer van de waerdy onkundigh te houden. Van haer te verneemen de grootheyd des Lands; de daer in zijnde Steeden en Rivieren; waer Cambalu leght: Van wat voor een Godsdienst d'Inwooners zijn, e.s.v. De noodighste bevoolene saecken dus in Tartaryen verright zijnde, soo sou de Schipper in 't laetst der Hoy, of 't begin der Oogstmaend met vriendschap sijn afscheyd neemen; weer t'zeyl gaen; de loop setten dwars over de Tartarische Oceaen, Suyd-oost aen, tot op de lenghte van Japons Oost-eynd; of dat men gekoomen is by de West-kust van 't onbekend America. Van daer Suydwaerts, nae den Oost-hoeck van Japon. Traghten, t'ontdecken 't Goud en Silverrijck Eyland, by Commandeur Quast in 't jaer 1639. te vergeefs, ondernoomen. 't Geen 'er van geseght word, is dit: In de Suyd-zee, op sevenendertigh en een halve Graed Noorder-breedte, en ontrent aght enveertigh Graeden in de lenghte beoosten Japon, sou leggen een gantsch groot en hooghverheven Eyland, bewoond van blanck, [228] schoon, vriendlijck en wel-besaedight Volck; boven-maeten rijck in Goud en Silver: Gelijck sulcks soo vernoomen sou zijn by seker Spaensch Schip, nu veele Jaeren geleeden; vaerende van Manilha nae Nova Hispania. Op deese Berighten sond de Koningh van Spaenje ontrent 't jaer 1620. een Schip uyt Akwapulko nae Japon, om dit seer rijcke Eyland op te soecken, en voor sijn Majesteyt in besit te neemen: Doch door quaed beleyd en ongeluckige Toevallen is 'er niets met allen van gekoomen. Gelijck oock d'uytsendingh van de gedaghte Commandeur Quast ten selven eynde, al meê te vergeefs is geweest. Vermits nu de Heeren Raeden door deese en meer andere Verhaelingen voor seecker hielden, dat 't gedaghte Eyland moet leggen in de voorgenoemde Tusschenwijdte beoosten Japon, soo sou de Schipper streeck setten van de Japonsche Oost-hoeck op de Parallel van sevendertigh Graeden en een halve; drie honderd en vijftigh mijlen oost aen: 's daeghs met goede voortgangh, maer, 's naghts met kleyne Zeylen, om 't rijcke Eyland niet voorby te loopen. Indien hy 't in de gedaghte Tusschen wijdte niet ontmoetede, soo sou hy noch honderd mijlen Oostlijcker gaen; om 't selve dan noch niet vindende, verseeckerd te mogen zijn, dat het niet op de genoemde Latitudo, of breedte, maer vermoedlijck meer Suyd of Noordwaerts leght. Daer nae wierd de Schipper noch een andere wegh aengeweesen, by soo verr' de Wind niet wou dienen. 't Sou te langh vallen hier te willen verhaelen den last, hem in 't bevaeren van den selven gegeven. Alleen dit sal ick 'er van seggen, dat de Heeren Raeden vertrouwden, hy sou op d'een of d'ander wijs 't Goudrijck, immers een van d'andere Silverrijcke Eylanden vinden. Met belofte, indien hy yet voorderlijcks quam t'ontdecken, datse hem en 't Scheepsvolck een Vereeringh souden doen, voor welcke se haer souden hebben te bedancken.

Wel, liet honorius sigh hier hooren, deese last en orde is seer net ingesteld, had se maer soo juyst konnen uytgevoerd worden. Doch ick vermoede, dat de reeckeningh buyten den Waerd gemaeckt, en 't gewenschte eynd daer op niet gevolghd is.

Waarom, vroeg Honorius, hebt gij geen gewag gemaakt van de Straat Ania of Anian?

Om dat ik, antwoorde Marinus, niet zekers daarvan weet te berichten. Sommige stellen het te zijn een doorvaart tussen Tartarije en Nieuw-Albion, daar naderhand de Straat Eso is gevonden. Hedendaags meent men dat ze zou zijn tussen 't eiland California, gelegen in 't Noordwester deel van Amerika en Nieuw-Albion of liever 't land van Eso. Misschien is 't die welke nu de Straat de Vries wordt geheten, gelegen ten oosten van 't gedachte land Eso.

Als nu Honorius had weer vroeg wat Eso voor een land was zo berichtte Polylector dat de wereldbeschrijvers hetzelfde ook Jeso, Jesso en Yedso noemen; is een zeer groot landschap in 't Noorderdeel ten Oosten van Azië, ten Noordoosten van 't keizerrijk China en bijna ten Noorden van Japan. Men weet noch niet of 't vast land dan of 't een eiland is: Of 't aan Azië dan of 't aan Amerika tezamen hangt: Of 't een bijzonder stuk maakt van beide afgescheiden dan of 't aan Nieuw Denemarken of Groenland stoot, gelijk enige vermoeden; en van dit hun vermoeden een grote waarschijnlijkheid menen te hebben.

De kusten van Eso, hernam Marinus, zijn nu bekend geworden van den twee-en-veertigsten tot omtrent de negen-en-veertigste graad. Ik zou wel verhalen hoe ik die heb bevonden doch wij zouden hierdoor alweer ten deel, alhoewel niet geheel van de verhandeling der zeeën worden afgetrokken. Wat is daaraan gelegen, zei Honorius. Onze gesprekken zijn niet aangelicht om altijd enige voorkomende zaak juist vervolgens ten volle af te doen; maar om telkens ondertussen te laten lopen 't breder bericht der dinge, waarvan onder deze of gene verhandeling gewag wordt gemaakt. Zulke inwerpen [224] geven verandering; en de verandering van stoffen heeft zeker ook zijn aangenaamheid; tegelijk een merkelijk nut, wanneer die zijn gericht of tot vergelijking of tot uitbreiding of tot verklaring van 't geen gezegd werd. Daarboven kan gij dit stuk niet verhalen, zonder omtrent op de zee te blijven.

Om dan, hervatte Marinus weer, deze verandering en de verlustiging door die des te groter te maken zo zal ik de zaak wat hoger ophalen. Voor dezen heeft men altijd vastgesteld dat ten Noorden en Noordoosten van Japan of, zo andere spellen, Japon, een grote ruime zee is. Men had ook de Japanners horen spreken van een Land, genoemd Eso of Jeso; doch men meende dat het lag ten Noordwesten van Japan aan de kust van Cathay, of Tartarije. Ik volg hier de algemene uitspraak der Europeanen; anders moest men, om eigenlijk te spreken, zeggen Tattaryen. Grote dingen worden voorgesteld van de geweldige rijkdommen der gemelde koninkrijk Cathay. Dit bewoog de heren raden der Oost-Indische Maatschappij op Batavia een nader onderzoek hierop te laten doen. Deden derhalve tot dat doel een fluitschip en een jacht gereed maken. 't Zal u niet anders als behaaglijk kunnen zijn dat ik u voordraag de last en 't onderricht gegeven in 't kasteel Batavia op de tweede der februari van het jaar zestienhonderd drie-en-veertig; (ondertekent: Antonio van Diemen; Cornelis van der Lijn; Johan Maetsuyker, Justus Schouten; Salomon Sweers) aan de schipper en commandeur Marten Gerritsz. Vries; uitgezonden om t 'ontdekken de onbekende Oostkust van Tartarije; 't koninkrijk Cathay; de Westkust van Amerika; nevens de goud- en zilverrijke eilanden beoosten Japan. Omdat ik zelf in 't fluitschip Castricum ben geweest zo kan ik u een tamelijk goed bericht hiervan doen. Ik zal echter niet de eigen woorden der instructie, maar alleen de zin voorstellen om de lengte merkelijk te verkorten.

Wij hebben, viel Honorius hierin, nu al lang genoeg in de hof geweest; en vermits ook de zon van die afgeweken is zo zou 't ons voortaan in de open lucht te koel vallen. Laat ons derhalve weer in huis treden daar ik met een grote begeerte naar uw verhaal zal luisteren.

Straks begaven ze zich gezamenlijk vandaar en Honorius [225] bracht ze in een lustige kamer daar ze zich neerzetten en weer met een drankje wijn verfrist worden. Daarna begon Marinus de gedachte last der heren Raden op Batavia aan de genoemde schipper en commandeur Vries aldus naar de inhoud voor te dragen. Bij de geloofwaardigste aardbeschrijvers wordt Tartarije onder de grootste landschappen 't grootste gesteld. In 't Noorden is 't bepaald van de IJszee; in 't Westen van Rusland en Polen; in 't Zuiden van de Zwarte Zee, de Kaspische Zee, de landen van Bactrië en India; in 't Oosten van China, en de onbekende Tartaarse oceaan. Dus is de lengte van 't Oosten naar 't Westen niet minder dan zestig graden of negenhonderd Duitse mijlen. De breedte van 't Zuiden naar 't Noorden dertig graden.

Onze hedendaagse aardklootbeschrijvers, merkte Polylector hieraan, stellen de uittrekking van Tartarije Oost en Westwaarts, van de rivieren Wolga en Oby (of Obrecta) in Rusland en Moskou Tartarije welke Europa van Tartarije en Azië afscheiden tot aan de zee-engte van Jesso die dit gewest van Amerika afzondert. Zuid en Noordwaarts gaat het van de Kaspische Zee, de Rivier Gehon, de bergen Kaukasus en Ussente af tot aan de Noordse IJs-of Scytische Zee. Dus zou 't beslaan de lengte van negentig graden, is de helft van ons halfrond; en in de breedte de helft der breedte van geheel Azië. Breder bericht hiervan kan men vinden in mijne vertaalde en doorgaans vermeerderde Historische en Geografische Wereldbeschrijving, pagina 38 en vervolgens. In zo’n geweldige ruimte, veel groter dan geheel Europa, moeten noodwendig noch veel onbekende grote landen, meren en woestijnen zijn.

Onder al deze landschappen (vervolgde Marinus, uit de instructie of 't onderricht der heren raden op Batavia wordt Cathay gehouden voor 't edelste en beste koninkrijk als ligt onder een gematigde luchtstreek van omtrent vijftig graden Noorderbreedte. 't Is de eerste provincie van 't keizerrijk der Grote Khan; die de stoel van zijn monarchie heeft geplaatst in de grote hoofdstad Cambalu; vooral zeer beroemd vanwege de koophandel. De oostkust heeft de naam van boven mate scheeprijk te zijn ter oorzaak der gedachte koophandel; wordt van dit rijk gedreven op de daar omtrent gelegene landen en kusten. Doch vermits 't geplaatst is in een hoek der aardkloot zo wordt het tot [226] noch toe van geen Europese of Oosterse naties, zelfs niet van de aangrenzende Chinezen bezocht als te verborgen, te ver afgelegen en bijna als buiten de wereld te zijn. De zekerheid dat er dit vermaarde Cathay is heeft vele geleerde wereld-beschrijvers en ervaren piloten aanleiding gegeven om middelen voor te stellen tot ontdekking van hetzelfde; en aan te wijzen verscheidene wegen om derwaarts te geraken; als door Oost-Indien en de Straat van Magellaan; door Noord-Amerika, Nova-Zembla en recht over de Noordpool. De vaarten op de drie laatste reizen zijn tot verscheidene malen toe beproefd geworden van de Engelse en Nederlanders, doch tevergeefs, gelijk blijkt uit de twee reizen van Linschoten in de jaren 1594 en 1595. Naderhand zijn noch al meer vruchteloze tochten derwaarts gedaan. Derhalve heeft men deze ontdekking van Tartarije in 't Noorden ondoenbaar gehouden. Nooit is bezocht dit werk te verrichten door Oost of West-Indien, hetzij door het onvermogen of door de weinig nauwkeurigheid der Spaanse stadhouders (zonder aan te zien de veel betere gelegenheid die ze hiertoe hebben dans de Europeanen): Totdat in 't jaar 1639 twee van onze fluitschepen onder commandeur Matthijs Quast daarheen worden gezonden tot ontdekking der Tartaarse Oostkust; vooral de zo zeer beruchte goud en zilverrijke eilanden beoosten Japan. Doch deze zijn al mede zonder verrichting teruggekeerd vanwege enige ongelukkige toevallen. Vermits evenwel met goede redenen van deze ontdekking grote nuttigheden zijn te hope, tot voordeel der koophandel en voornamelijk tot voortplanting der Christelijke Godsdienst, zo is 't dat wij (de gemelde heren raden van de Oost-Indische Compagnie op Batavia) andermaal deze ontdekking bij der hand namen; hiertoe afzonden 't fluitschip Castricum en 't jacht Breskens; hoopten op een goede uitkomst. Hierop volgt nu de last aan de schipper en commandeur bestaat (om alles op 't kortste voor te stellen) hierin: hij zou de ontdekking van Tartaren voorzichtig doen beoosten buiten om Japan als de bekwaamste en minst gevaarlijkste weg. Na allerlei ingenomen behoeften zou hij op de eerste der grasmaand of noch vroeger, van Ternate te zeil gaan: Buiten Gilolo gekomen zijnde, de streek Noordoost aanstellen: daarna geleidelijk aan wat Noordelijker, recht door zee naar de Oostkust van Japan; [227] welke hij vermoedelijk op den twintigste of vijfentwintigste der bloeimaand aan boord zou hebben. Voorts zou hij in 't gezicht van 't land zo lang Noord en Noordwest aangaan totdat de kust hem Westelijker ontviel; om te vernemen hoe ver 't uiterste van Japan om de Noord ligt en of hij 't land, bij de Japanners Jeso genoemd, op zo’ n streek gewaarworden? Of ook Jeso een deel van China of van Tartarije of een bijzonder tussen beiden gelegen land of een eiland is? De vaart zou hij zo lang Noordwest vervolgen; totdat de kust van Tartarije of Cathay zou ontdekt zijn. Hij zou pogen zulks zo Zuidelijk te doen als de Wind in 't gedachte land Jeso of Jesso zou willen toelaten: wat hoopten te zullen kunnen geschieden tussen de veertig en vijfenveertig graden. Dan te zeil en langs de kust noordwaarts totdat gevonden wordt de rivier Polisangi; de Cathay zeesteden Sjanghai, Brema; of zo’ n haven die bekwaam mocht zijn tot berging der schepen. De heren raden vermoededen dat den vijftienden of twintigsten der zomermaand de een of de andere bevolkte plaats zou kunnen aangedaan worden. Voorts was de orde alle ontdekkingen, bochten, baaien, loop der stromen, e.d., vlijtig aan te tekenen. Desgelijks de aard der mensen; wat voor waren daar vallen; welke de inwoners meest begeren; of; en hoe hoog goud en zilver bij hen geacht wordt. Niet te laten blijken dat deze metalen bij ons in grote waarde staan om ze van de waarde onkundig te houden. Van ze te vernemen de grootheid der land; de daarin zijnde steden en rivieren; waar Cambalu ligt: Van wat voor een Godsdienst de inwoners zijn, e.d. Als de nodigste bevolen zaken dus in Tartarije verricht zijn, zo zou de schipper in ’t laatste der hooi- of 't begin der oogstmaand met vriendschap zijn afscheid nemen; weer te zeil gaan; de loop zetten dwars over de Tartaarse oceaan, Zuidoost aan tot op de lengte van Japan Oosteinde; of dat men gekomen is bij de Westkust van 't onbekend Amerika. Van daar Zuidwaarts, naar de Oosthoek van Japan. Trachten te ontdekken 't goud en zilverrijk eiland bij commandeur Quast in 't jaar 1639. Tevergeefs ondernomen. 't Geen ervan gezegd wordt is dit: In de Zuidzee, op zevenendertig en een halve graad Noorderbreedte en omtrent achtenveertig graden in de lengte beoosten Japan zou liggen een gans groot en hoogverheven eiland, bewoond van blank, [228] schoon, vriendelijk en goed-bezadigd volk; bovenmate rijk in goud en zilver: Gelijk zulks zo vernomen zou zijn bij zeker Spaans schip, nu vele jaren geleden; voer van Manilla naar Nova Hispania. Op deze berichten zond de koning van Spanje omtrent 't jaar 1620 een schip uit Akwapulko naar Japan om dit zeer rijke eiland op te zoeken en voor zijne majesteit in bezit te nemen: Doch door kwaad beleid en ongelukkige toevallen is er geheel niets van gekomen. Gelijk ook de uitzending van de gedachte commandeur Quast tot hetzelfde doel al mede tevergeefs is geweest. Vermits nu de heren raden door deze en meer andere herhalingen voor zeker hielde, dat 't gedachte eiland moet liggen in de voorgenoemde tussenwijdte beoosten Japan zo zou de schipper streek zetten van de Japanse Oosthoek op de parallel van zevendertig graden en een halve; driehonderdenvijftig mijlen oost aan: per dag met goede voortgang, maar 's nachts met klein zeilen om 't rijke eiland niet voorbij te lopen. Indien hij 't in de gedachte tussen wijdte niet ontmoete zo zou hij noch honderd mijlen Oostelijker gaan; en hetzelfde dan noch niet vinden verzekerd te mogen zijn dat het niet op de genoemde latitude of breedte, maar vermoedelijk meer Zuid - of Noordwaarts ligt. Daarna wordt de schipper noch een andere weg aangewezen, bij zo ver de wind niet wilde dienen. 't Zou te lang vallen hier te willen verhalen de last hem in 't bevaren ervan gegeven. Alleen dit zal ik ervan zeggen dat de heren raden vertrouwde dat, hij zou op de een of de andere wijze 't goudrijk, immers een van de andere zilverrijke eilanden vinden. Met belofte, indien hij iets bevorderlijks kwam te ontdekken dat ze hem en 't scheepsvolk een verering zouden doen waarvoor ze zich zouden hebben te bedanken.

Wel, liet Honorius zich hier horen, deze last en orde is zeer net ingesteld had ze maar zojuist kunnen uitgevoerd worden. Doch ik vermoed dat de rekening buiten de waard gemaakt en ’t gewenste doel daarop niet gevolgd is.

'k Heb, hernam Marinus, deese Toght meê helpen doen; doch wy bevonden 't gantsch anders, als d'Inbeeldingh der Heeren Raeden was. 't Kort begrijp deeser geheele Reys, en onse ontmoetinghen op deselve, sal ick by een andere gelegenheyd konnen verhaelen. 'k Wil nu my alleen omtrent Eso besigh houden; van ons d' [229] aldereerstemael beseyld met 't Schip Castricum. Op deese Vaert bevonden wy, dat de Noord-oost-hoeck van Japan koomd tot veertigh Graeden Noorderbreedte. Wy meenden, hier een groote ruyme Zee te sullen vinden; en dat 't land Eso, of Jeso, of Jesso, of Yesdo, noch verr' ten Westen of Noord-Westen lagh; doch een Japonnees (die met een Barcq van Japon voer nae Mathmai, Hoofdstad van Eso, om daer sijnen Koophandel te drijven) weès ons, dat het niet meer dan dertigh mijlen ten Noorden van ons gelegen was. Hy verhaelde ons oock de gelegenheyd deeses Gewests; en dat het behoorde tot 't Gebied des Japonschen Keysers. Wy naemen onse Reys van de Noord-ooster-hoeck des lands Japon nae den Suyd-hoeck van 't land Eso: Alwaer wy vonden een Doorgangh, of Straet; welcke wy, nae onsen Commandeur, de naem van de Straet de Vries gaven. Sommige meenen, dat dit de Straet Anian sou zijn. 't Land beoosten de-selve kreegh de benoemingh van 't Compagnies-land. 't Ontbreeckt niet aen sulcke, welcke oordeelen, dat men 't behoorde geheeten te hebben de Westhoeck van America. Door deese Straet voeren wy tot in de Bocht; besoeckende al de Zee-kusten, tot op de hooghte van negenenveertigh Graeden. Ontrent den vijftighsten Graed saegen wy een hoogen Bergh; en keerden doe weerom, sonder eenige verder verrightingh.

Ten minsten, seyde Honorius, hebt gy hier yets gesien, waer van 't verhael ons aengenaem sou konnen zijn; en derhalven sal u gelieven, 't selve hier by te voegen.

Belangende 't Land Eso, begon Marinus weer, de Strand was ongemeen Vischrijck. Walvisschen en Salmen zijn 'er genoegh. 't Land is hoogh en Berghaghtigh. Onder meer andere sagh men een hooge Bergh; van welcke d'Inwooners (weynigh in getal zijnde) seyden, dat hy seer Silver-rijck was. d'Aerde is vet, en kley-aghtigh; begroend met langh Lis en Sueringh. Aen eene der gedaghte Bergen in deese Straet, vonden wy d'Aerde glinsterend, even als ofse vol Silver had gestoocken. In de Boght vingen wy een groote meenighte van Salm. Land is hier seer lustigh bewassen, bynae gelijck de Kust van Engellandt. 't Werd noch geploeghd, noch bezaeyd, noch beplant: Echter brenghd het aen eenige Plaetsen van sigh selven voort Ockernooten; Moerbesien; roode en witte Aerdbesien; swarte Genever-besien; roode Braemen, en Druyven. Wy saegen 'er oock Eycken, Greinen, Vueren en Barckenboomen. [230]

De Strand was allerwegen vercierd met Roosenboompjens; alhoewel anders seer dight beset met Oester-Schelpen. Geenerley wild of tam Vee vernaemen wy hier: maer wel Valcken en Arenden.

Ghy hebt, viel Honorius hier weer in, stracks gewagh gemaeckt van d'Inwooners. Nadien ghy deselve gesien en gesproocken hebt, soo moet ghy niet naelaeten, ons daer van beright te geven.

Geerne, antwoordede Marinus, wil ick u hier in voldoen. Al t'saemen zijnse malkander seer gelijckvormigh; kort en dick. De Mannen hebben ruygh hayr en lange Baerden; soo dat 't gantsche Aengesight daer van bynae bedeckt is; echter is 't hoofd voor beschooren. De Vrouwen zijn niet soo bruyn als de Mannen. Sommige laeten 't hayr in de rondte bescheeren, soo dat 't aengesight geen verhinderingh daer van heeft. Andere laeten 't wassen, en stricken't op, nae de gewoonte der Javaensche Vrouwspersoonen; Lippen en Wenckbrauwen verwense blauw of swart. Soo wel jonge als oude hebben gaten in d'ooren; daerse silvere Ringen, of eenige andere dingen in draegen. Men kan geen of weynigh Godsdienstigheyd aen haer bemercken. Sy gaen tot en van haere Maeltijden als Beesten, sonder Gebed of Danckseggingh. Echter wanneerse by 't Vyer sittende drincken, soo stortense, eerse een teugh doen, op verscheydene plaetsen ter zyden 't gedaghte Vyer eenige druppelen uyt; even als ofse die offerden. Gesneedene Stockjens hebbense, daer kleyne Krullen en Spaenderen byhangen. Deese steeckense veelerweegen in d'Aerde; hangense oock in haere Huysen aen de Wanden. Is yemand onder haer sieck, soo schaevense met een Mes lange krullen van Vuerenhout; welcke se den krancken om 't Hoofd en d'Armen winden. Onder haer is geen Overigheydts-regeeringh; maer elck is even veel meester. Yeder Man heeft twee Vrouwen, welcke voor hem Matten van Biesen, Rocken, en 't Eeten gereed maecken. Beyderley Geslaghten zijn seer geneegen tot stercken dranck. De Wijven houden haer Kinderbed afsonderlijck in een Huysje, twee of drie weecken langh. Geen Manspersoon magh dan by haer koomen. De nieuwgeboorne Kinderkens zijn in 't eerste gantsch blanck. Haere Woninghskens (staende meest voor aen 't Strand in 't hangen van 't Geberght, sommige oock daar boven op) zijn van geschaefde PIancken; net genoegh in malkander gevoeghd, en gedeckt met Boombasten. Nae haere gelegenheyd zijnse van binnen [231] vry holijck; maer de Deuren soo laegh, dat men 'er buckende moet doorgaen. Selden staen 'er boven de vijfthien of sesthien by malkander. Meer als een half mijl weghs van daer vind men weer andere. In de Boght waeren dien Winter veele Menschen van koude en honger gestorven. De Doode dompelense in d'Aerde, en bedecken 't Graf met Oesterschelpen. Anderweegen staense in de Kisten boven d'Aerde, onder een Hutje op vier Staecken. Haere Spijs is Visch; Walvisschen-Speck; Traen, en Knoppen van roode Roosen, ontrent soo groot als een Mispel. Tegens 't naerderen van de Winter droogense deselve, om die ten Voorraed te konnen bewaeren. Haere kost disschense op in verlackte kopjens, en vierkante Backjens. Elck, hoofd voor hoofd, heeft 'er een voor sigh staen. S'eeten met Stockjens, gelijck de Japonnesen gewoon zijn te doen; behalven de geene, welcke woonen op aghtenveertigh Graeden en vijftigh Minuten (verder zijn wy niet gekoomen); welcke met de vingeren toetasten. Deese zijn op de Japonsche manier geschooren; met zydene Rocken bekleed; wat blancker, en veranderlijck van Spraeck. Echtbreuck en Hoerery werd hier aen 't leven gestraft. Eenen, diense op ontught met haere Vrouwen of Dochteren betrappen, werd van vier Mannen vast gehouden. Dan koomd de vijfde, met een swaere Stock in de hand, en slaet hem geweldighlijck in 't kruys van den rugge, tot dat hy den Geest geeft. Journael van Henrick Brouwer. Japonsche Reiszbeschreibungen pag. 219.

Dus heeft men dan, merckte Polylector hier aen, dit Land Eso, 't welck men had gemeend ten Noord-westen van Japon te leggen, bevonden te zijn in 't Noorden en Noord-oosten. Dit veroorsaeckt in sommige 't vermoeden, jae een vaste Inbeeldingh, dat deese Oost-kusten van Eso, of Jesso, wel zijn moghten d'Oost-kust van Tartaryen. Hier in versterckt haer niet weynigh 't geen Francois Caron getuyghd in sijne Beschrijvingh van 't Koninghrijck Japan; te weeten, dat hy, door veelvoudige Ondervraegingen, gedaen aen de Japonnesen, van haer had vernoomen, dat 't Water aen de Noord-hoeck van Japon tot aen 't Land Eso (zijnde ontrent elf mijlen wyd), sigh inwaerts streckt tegens geweldige Bergen; en gestuyt werd by de Provintie Ogio: Soo dat Japon aen 't land Eso vast is; welckers grootheyd onbekend blijft, onaengesien de veelerley gedaene moeylijcke Naespooringen der Japonneesen. Men seght oock, dat seecker persoon uyt Japon Noordwaerts op reysende, wel twee honderd mijlen, [232] dat is, bynae tot vijftigh Graeden Noorder-breedte, niet anders als Vast land had gevonden. Dus sou de Doorvaert, die men soo langh te vergeefs heeft gesoght uyt Europa door Nova Zembla te verrighten nae Japon en China, wel, en veel gereeder, gevonden mogen worden uyt Oost-Indien nae Nederland, door benoorden om te vaeren; te weeten, tusschen Corea en Japon; alwaer de wijdte is van ten minsten vijf of sesentwintigh mijlen; een groote Stroom gaet; en dan voorts een ruyme Zee volghd. Veel gemacklijcker sou deese Vaert vallen, als deselve te willen neemen beoosten Japon, door de Straet de Vries, gehouden voor d'Enghte Anian. Te meer, wijl niet bekend is, hoe verr' Eso sigh ten Noorden uytstreckt. Nierop Oeffeningen in de Geographia, tweede deel pag. 45. Hoe de Doortoght uyt Europa door 't Noorden nae China en Japan dickmael versoght is geworden; met de vergeefse Voorbeelden daer van; en de Naemen der geene, die deese Doorvaert sigh hebben onderwonden te doen, en de Jaeren waer in: Een daer over aengestelde wijdloopige Redenvoeringh uyt de berighten van verscheydene Schrijvers, dat 'er gewisselijck een Doortoght by de Noord-Pool moet zijn; met eenige seldsaeme, aenmercklijcke Verhaelen hier van: Hoe eenen Johan Ben in 't jaer 1668. uyt Japon noordelijck op nae Holland gezeyld, en daer aengekomen is: Van de misslagh der Hollanders en Engelsche in 't soecken van deese Doorvaert: Van de vijfderley Weegen, om door deselve nae Cathay of China te mogen geraecken, en meer andere hier aen hangende dingen, kan men naesien mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld van pag. 130. tot 140.

't Gedaghte voorgeeven der Japonners, deed Marinus hier toe, dat 't Land Eso aen Japon vast is, sou misschien wel waeraghtig konnen zyn. Op den derthienden der Ooghstmaend des jaers 1653. verlooren wy ons Jaght de Sparwer, op een Eyland, twaelf of derthien mijlen bezuyden de Zuydhoeck van Corea. 't Was in de rondte veerthien of vijfthien mijlen groot, leggende op de Noorder-breedte van drieendertigh Graeden en tweeendertigh minuten. Terstond wierden wy hier van d'Inwooners gevangen genoomen. Vier mijlen van daer gereysd zijnde, soo wierd op den negenentwintighsten der Wijnmaend eenen Jan Jansz. Wel-te-vreeden, geboortigh uyt de Rijp, voor ons gebraght. In 't jaer 1627, (derhalven doemaels ses-en-twintigh jaeren geleeden) was hy vervallen op de Kust van Corea. Hy en noch twee andere waeren uyt gesonden geweest [233] om varsch Water te haelen, doch wierden vast gehouden. Ter dier tijd was hy aghtenvijftigh jaeren oud, en had sijne Moedertael soodaenigh vergeeten, dat wy hem in 't eerst niet wel verstaen konden. In Bloeymaend 1654. wierden wy van dit Eyland gehaeld nae 't vaste land Corea. Door verscheydene Steeden, meest Noorden, of wel soo Westelijck, wierden wy gevoerd nae 't Hof des Koninghs, ontrent tseventigh of vijf en tseventigh mijlen weghs; soo dat wy quaemen op negenendertigh Graeden Pools-hooghte. Corea leght tusschen den vierendertighsten en een halve, en den vierenveertighsten Graed; hebbende alsoo in de lenghte van Suyden ten Noorden tusschen de honderd veertigh en honderd vijftigh mijlen. De breedte van Oost ten Westen is van tseventigh of vijfentseventigh mijlen. Heeft veel uytsteeckende Hoecken, Punten, Drooghten en Klippen. Aen de Suyd-oost-hoeck leght het Japon 't naeste; zijnde de Tusschen-wijdte maer alleen van vijf of sesentwintigh mijlen. Aen de Westzyde is de Kust van China. Aen't Noord-eynd is 't met een hoogen Bergh vast aen eene der Noordelijckste Chineesche Provintien. Anders sou 't voor een Eyland werden gehouden, wijl 't aen de Noord-oost-zyde een openbaere Zee heeft. 't Schijnd derhalven onweerspreecklijck gewis, dat'er noodwendigh een Doortoght moet zijn tusschen Corea en Japan nae 't Waygat. Dickmael vraeghden wy de Stierlieden deeses Gewests, vaerende op de Noord-oostlijcke Landen, ofse om de Noord-oost noch eenigh Land vonden? Doch sy antwoordeden, dat'er niets als een openbaere Zee was. In de Winter is 't hier gantsch koud; soo dat men 'er veel ys verneemd. Sneeuw valt hier in een boven maeten groote meenighte. d'Inwooners moeten sigh behelpen met geringe kost en kleedingh. Wy, haere gevangene, hadden 't gewisselijck niet beeter. Eyndlijck zijn wy (die sesendertigh in getal aen Land gekoomen, doch tot op sesthien toe gestorven waren) met ons aght persoonen, op den vierden der Herfstmaend des Jaers 1666., in een kleyn, oud Vaertuygh geraeckt; en den aghtsten derselve Maend gekoomen te Firando in Japan. Vijf dagen daer nae byvonden wy ons te Nangesaki by onse Landslieden. In de gedaghte openbaere Zee aen de Noord-oost-zyde van Corea werd in 't Voorjaer een groote meenighte van Haringh gevangen. Maer dit is my yet wonderlijcks, 't welck veellight sommige niet gelooflijck sou mogen voorkoomen, dat men jaerlijcks by de geaghte Zee ten Noord-oosten van Corea verscheydene Walvisschen [234] vind, hebbende in 't lijf steecken de Harpoenen, haer van de Hollanders en andere Natien by haere Walvischvanghst toegeschooten, en met welckese doorgegaen zijn. Idem Nierop ibid. pag. 43.

Ik heb, hernam Marinus, deze tocht mee helpen doen; doch wij bevonden 't gans anders dan de inbeelding der heren raden was. 't Kort begrip van deze gehele reis en onze ontmoetingen op die zal ik bij een andere gelegenheid kunnen verhalen. Ik wil nu mij alleen omtrent Eso bezighouden; van ons de [229] allereerste maal bezeild met 't schip Castricum. Op deze vaart bevonden we dat de Noordoosthoek van Japan komt tot veertig graden Noorderbreedte. Wij meenden hier een grote ruime zee te zullen vinden; en dat 't land Eso of Jeso of Jesso of Yedo noch ver ten Westen of Noordwesten lag; doch een Japanner (die met een bark van Japan voer naar Mathmai, hoofdstad van Eso, om daar zijn koophandel te drijven) wees ons dat het niet meer dan dertig mijlen ten Noorden van ons gelegen was. Hij verhaalde ons ook de gelegenheid van dit gewest; en dat het behoorde tot 't gebied der Japanse keizer. Wij namen onze reis van de Noord-ooster-hoek van het land Japan naar den Zuidhoek van 't land Eso: Alwaar wij vonden een doorgang of straat; welke wij naar onze commandeur de naam van de Straat de Vries gaven. Sommige menen dat dit de Straat Anian zou zijn. 't Land beoosten die kreeg de benoeming van 't Compagnies-land. 't Ontbreekt niet aan zulke welke oordelen dat men 't behoorde geheten te hebben de Westhoek van Amerika. Door deze straat voeren wij tot in de bocht; bezochten alle zeekusten tot op de hoogte van negenenveertig graden. Omtrent den vijftigste graad zagen wij een hoge berg; en keerden toen weerom zonder enige verdere verrichting.

Ten minsten, zei Honorius, hebt gij hier iets gezien, waarvan 't verhaal ons aangenaam zou kunnen zijn; en derhalve zal u gelieven hetzelfde hierbij te voegen.

Aangaande 't land Eso, begon Marinus weer, het strand was ongemeen visrijk. Walvissen en zalmen zijn er genoeg. 't Land is hoog en bergachtig. Onder meer andere zag men een hoge berg; waarvan de inwoners (die weinig in getal zijn) zeiden dat het zeer zilver-rijk was. De aarde is vet en kleiachtig; begroeid met lange lis en zuring. Aan ene der gedachte bergen in deze straat vonden wij de aarde glinsterend even als of het vol zilver had gestoken. In de bocht vingen wij een grote menigte van zalm. Land is hier zeer lustig begroeid, bijna gelijk de kust van Engeland. 't Wordt noch geploegd, noch bezaaid, noch beplant: Echter brengt het aan enige plaatsen van zichzelf voort walnoten; moerbeien; rode en witte aardbeien; zwarte jeneverbes; rode bramen en druiven. Wij zagen er ook eiken, grenen en berkenbomen. [230]

Het strand was allerwegen versierd met rozenboompjes; alhoewel anders zeer dicht bezet met oesterschelpen. Geenwild of tam vee vernamen wij hier: maar wel valken en arenden.

Gij hebt, viel Honorius hier weer in, straks gewag gemaakt van de inwoners. Nadien gij die gezien en gesproken hebt zo moet gij niet nalaten ons daarvan bericht te geven.

Graag, antwoorde Marinus, wil ik u hierin voldoen. Al tezamen zijn ze elkaar zeer gelijkvormig; kort en dik. De mannen hebben ruig haar en lange baard n; zodat ’t ganse aangezicht daarvan bijna bedekt is; echter is 't hoofd voor beschoren. De vrouwen zijn niet zo bruin als de mannen. Sommige laten 't haar in de rondte scheren zodat 't aangezicht geen verhindering daarvan heeft. Andere laten 't groeien en strijken 't op naar de gewoonte der Javaanse vrouwspersonen; Lippen en wenkbrauwen verven ze blauw of zwart. Zo wel jonge als oude hebben gaten in de oren; daar ze zilveren ringen of enige andere dingen in dragen. Men kan geen of weinig godsdienstigheid aan ze bemerken. Zij gaan tot en van hun maaltijden als beesten zonder gebed of dankzegging. Echter wanneer ze bij 't vuur zitten te drinken zo storten ze eer ze een teug doen, op verscheidene plaatsen ter zijden 't gedachte vuur enige druppels uit; even als of ze die offerden. Gesneden stokjes hebben ze daar kleine krullen en spaanders bijhangen. Deze steken ze vaak in de aarde; hangen ze ook in hun huizen aan de wanden. Is iemand onder hun ziek zo schaven ze met een mes lange krullen van vurenhout; welke ze de zieke om 't hoofd en de armen winden. Onder hen is geen overheid-regering; maar elk is even veel meester. Iedere man heeft twee vrouwen welke voor hem matten van biezen, rokken en 't eten gereed maken. Beide geslachten zijn zeer genegen tot sterke drank. De wijven houden hun kinderbed afzonderlijk in een huisje twee of drie weken lang. Geen manspersoon mag dan bij haar komen. De nieuwgeboren kindertjes zijn in 't eerste gans blank. Hun woningen (staan meest voor aan 't strand in 't hangen van 't gebergte, sommige ook daar bovenop) zijn van geschaafde planken; net genoeg in elkaar gevoegd en gedekt met boombasten. Naar hun gelegenheid zijn ze van binnen [231] vrij hol; maar de deuren zo laag dat men er bukkende moet doorgaan. Zelden staan er boven de vijftien of zestien bij elkaar. Meer dan een half mijl weg van daar vindt men weer andere. In de bocht waren die winter zijn vele mensen van koude en honger gestorven. De doden dompelen ze in de aarde en bedekken 't graf met oesterschelpen. Andere manieren staan ze in de kisten boven de aarde, onder een hutje op vier staken. Hun spijs is vis; walvissen-spek; traan en knoppen van rode rozen, omtrent zo groot als een mispel. Tegen 't nader en van de winter drogen ze die om die ten voorraad te kunnen bewaren. Hun kost dissen ze op in verlakte kopjes en vierkante bakjes. Elk hoofd voor hoofd heeft er een voor zich staan. Ze eten met stokjes gelijk de Japanners gewoon zijn te doen; behalve diegene welke wonen op achtenveertig graden en vijftig minuten (verder zijn wij niet gekomen); welke ze met de vingers toetasten. Deze zijn op de Japanse manier geschoren; met zijden rokken bekleed; wat blanker en veranderlijk van spraak. Echtbreuk en hoererij wordt hier aan 't leven gestraft. Een die ze op ontucht met hun vrouwen of dochters betrappen wordt van vier mannen vastgehouden. Dan komt de vijfde met een zware stok in de hand en slaat hem geweldig in 't kruis van de rug totdat hij de geest geeft. Journaal van Henrik Brouwer. Japonsche Reiszbeschreibungen pagina 219.

Dus heeft men dan, merkte Polylector hieraan, dit land Eso wat men had meende ten Noordwesten van Japan te leggen bevonden te zijn in 't Noorden en Noordoosten. Dit veroorzaakt in sommige 't vermoeden, ja, een vaste inbeelding dat deze Oostkusten van Eso of Jesso wel zijn mochten de Oostkust van Tartarije. Hierin versterkt ze niet weinig 't geen Francois Caron getuigt in zijn beschrijving van 't koninkrijk Japan; te weten dat hij, door veelvoudige ondervragingen gedaan aan de Japanners van hun had vernomen dat 't water aan de Noordhoek van Japan tot aan 't land Eso (is omtrent elf mijlen breed), zich inwaarts strekt tegen geweldige bergen; en gestuit wordt bij de provincie Ogio: zodat Japan aan 't land Eso vast is; wiens grootheid onbekend blijft zonder aan te zien de velerlei gedane moeilijke nasporingen der Japanners. Men zegt ook dat zeker persoon uit Japon Noordwaarts op reisde wel tweehonderd mijlen, [232] dat is bijna tot vijftig graden Noorderbreedte, niet anders dan vast land had gevonden. Dus zou de doorvaart, die men zo lang tevergeefs heeft gezocht uit Europa door Nova Zembla te verrichten naar Japan en China goed en veel gereder gevonden mogen worden uit Oost-Indien naar Nederland door benoorden om te varen; te weten, tussen Korea en Japan; alwaar de wijdte is van ten minsten vijf of zesentwintig mijlen; een grote stroom gaat; en dan voorts een ruime zee volgt. Veel gemakkelijker zou deze vaart vallen dans die te willen nemen beoosten Japan door de Straat de Vries, gehouden voor de engte Anian. Te meer omdat niet bekend is hoe ver' Eso zich ten Noorden uitstrekt. Nierop Oefeningen in de Geographia, tweede deel pagina 45. Hoe de doortocht uit Europa door 't Noorden naar China en Japan vaak verzocht is geworden; met de vergeefse voorbeelden daarvan; en de namen van diegene die deze doorvaart zich hebben onderwonden te doen en de jaren daarin: Een daarover aangestelde uitvoerige redenvoering uit de berichten van verscheidene schrijvers dat er zeker een doortocht bij de Noordpool moet zijn; met enige zeldzame, aanmerkelijke verhalen hiervan: Hoe een Johan Ben in 't jaar 1668 uit Japan noordelijk op naar Holland gezeild en daar aangekomen is: Van de misslag der Hollanders en Engelse in 't zoeken van deze doorvaart: Van de vijf soorten wegen om door die naar Cathay of China te mogen geraken en meer andere hieraan hangende dingen kan men nazien mijne vertaalde en doorgaans vermeerderde Noordse Wereld van pagina 130 tot 140.

't Gedachte voorgeven der Japanners, deed Marinus hiertoe, dat 't land Eso aan Japan vast is zou misschien wel waarachtig kunnen zijn. Op de dertiende der oogstmaand van het jaar 1653 verloren wij ons jacht de Sparwer op een eiland, twaalf of dertien mijlen bezuiden de Zuidhoek van Korea. 't Was in de rondte veertien of vijftien mijlen groot, ligt op de Noorderbreedte van drieëndertig graden en tweeëndertig minuten. Terstond worden wij hiervan de inwoners gevangen genomen. Vier mijlen van daar gereisd zijnde zo wordt op den negenentwintigste der wijnmaand een Jan Jansz. Wel-te-vreden, geboortig uit de Rijp voor ons gebracht. In 't jaar 1627, (derhalve toen zes-en-twintig jaren geleden) was hij vervallen op de kust van Korea. Hij en noch twee andere waren uitgezonden geweest [233] om vers water te halen, doch worden vastgehouden. Ter die tijd was hij achtenvijftig jaren oud en had zijn moedertaal zodanig vergeten dat wij hem in 't eerst niet goed verstaan konden. In bloeimaand 1654 worden wij van dit eiland gehaald naar 't vaste land Korea. Door verscheidene steden, meest Noorden of wel zo Westelijk, worden wij gevoerd naar de hof der koning, omtrent zeventig of vijfenzeventig mijlen weg; zodat wij kwamen op negenendertig graden Poolshoogte. Korea ligt tussen de vierendertigste en een halve en de vierenveertigste graad; heeft alzo in de lengte van Zuiden ten Noorden tussen de honderdveertig en honderdvijftig mijlen. De breedte van Oost ten Westen is van zeventig of vijfenzeventig mijlen. Heeft veel uitstekende hoeken, punten, droogte en klippen. Aan de Zuidoost-hoek ligt het Japan 't naaste; zijn de tussen-wijdte maar alleen van vijf of zesentwintig mijlen. Aan de Westzijde is de kust van China. Aan 't Noord-eind is 't met een hoge berg vast aan een der Noordelijkste Chinese provincies. Anders zou 't voor een eiland worden gehouden omdat het aan de Noord-oost-zijde een openbare zee heeft. 't Schijnt derhalve ontegensprekelijk gewis da ter noodwendig een doortocht moet zijn tussen Korea en Japan naar 't Waaigat. Vaak vroegen wij de stuurlieden van dit gewest die varen op de Noordoostelijke landen of ze om de Noordoost noch enig land vonden? Doch zij antwoorden dat er niets dan een openbare zee was. In de winter is 't hier gans koud; zodat men er veel ijs verneemt. Sneeuw valt hierin een boven mate grote menigte. De inwoners moeten zich behelpen met geringe kost en kleding. Wij, hun gevangene, hadden 't zeker niet beter. Eindelijk zijn wij (die zesendertig in getal aan land gekomen, doch tot op zestien toe gestorven waren) met onze acht personen op de vierde der herfstmaand van het jaar 1666 in een klein, oud vaartuig geraakt; en de achtste van die maand gekomen te Firando in Japan. Vijf dagen daar nabij vonden wij ons te Nagasaki bij onze landslieden. In de gedachte openbare zee aan de Noord-oost-zijde van Korea wordt in 't voorjaar een grote menigte van haring gevangen. Maar dit is mij iets wonderlijks wat mogelijk sommige niet geloofwaardig zou mogen voorkomen dat men jaarlijks bij de gedachte zee ten Noordoosten van Korea verscheidene walvissen [234] vindt, heeft in 't lijf steken de harpoenen hun van de Hollanders en andere naties bij hun walvisvanghst toegeschoten en met die ze doorgegaan zijn. Item Nierop ibid. pagina 43.

Indien, seyde Honorius hier op, de Walvisschen van Spitsbergen nae Corea en Japan konnen swemmen, soo kan men besluyten, dat 'er oock een Vaert voor de Scheepen moet zijn. Seght men hier tegens: Indien 'er al een Zee was, dat 't Ys de vaert der Scheepen op deselve sou verhinderen, maer dat'er de Walvisschen onder heenen konnen swemmen; soo staet te weeten, dat deese geweldige Visch-Reusen gantsch niet langh beneeden konnen blijven, maer t'elckens boven moeten koomen, om Adem en Lught te scheppen; anders soudense versticken. Friderich Martens Spitzbergische Reisebeschreibung pag. 33. Maer ondertusschen luyd het seer vreemd, dat soo een onmaetigh-groote Visch sulck een verre reys sou konnen afleggen; en dat noch in een geen lange tijd.

Hoe seldsaem dit schijnen magh, berightede Polylector, soo is 't echter gantsch niet ongelooflijck. Jonas, volgens 't verhael des Joodschen Geschiedschrijvers Josephi, wierd van de Walvisch ingeslockt by Joppe; en weer uytgeworpen aen den Oever der Swarte Zee, anders genoemd Pontus Euxinus. Soo heeft dan de Propheet in en met deese Visch binnen drie daegen en naghten (als wy de daegen al vol neemen: Maer oock kon hy wel ingeswolgen zijn geweest eerst tegen den avond des eersten daghs, welck kleyn overschot des daghs by de Hebreën oock voor een dagh werd geteld, als die een deel voor een geheel neemen. Jae, selfs de tijd, welcke de Heere Christus in 't graf heeft geleegen, zijnde maer alleen geweest van Vrydagh tegens Sonnen-ondergangh tot op Sondagh morgen vroegh; en welcke tijd werd vergeleeken met die, waer in Jonas sigh in de Walvisch bevond, werden drie daegen en naghten genoemd), soo heeft dan, hersegg' ick, Jonas, ten hooghsten genoomen, binnen drie daegen en naghten met de Visch afgeleght een Reys om geheel Kleyn-Asia, voorby Constantinopol, door d'Aegeische Zee; en is aengekomen aen d'Enghte by Constantinopol; zijnde een wegh van meer als tweehonderd en vijftigh Duytsche mijlen. Nu, van Spitsbergen af, daer de Walvisschen van de Hollanders geschooten worden, tot aen 't Noord-eynd van Corea toe, zijn niet meer, volgens de Kaerten, als ruym sevenhonderd mijlen. Derhalven kan een Walvisch (nae gelijckmaetigheyd der voorige Stellingh) de Reys van [235] Spitsbergen tot in de Zee aen de Noord-oost-zyde van Corea, afdoen ten hooghsten in aght daegen tijds.

Nu zijn wy, hernam Honorius, weer tot de Zeeën gekoomen. 'k Sal nu een beright verwaghten, wat voor een Zee Pontus Euxinus is; en waerom men deselve de Naem van Swarte Zee heeft toegevoeghd.

Wy hebben alreeds te vooren gehoord, antwoordede Polylector, dat dit is een groote Binnenlandsche Zee, in 't Suyd-oosten van Europa, aen de Landscheydingh van Asia; by de Latijnen genoemd Pontus Euxinus; van d'Italianen Mare Maggiore. Van de Griecken werdse geheeten Maurothalassa; waer van daen 't woord Swarte Zee is gekoomen. Niet, om dat 't Water swart is; maer om dat 'er dickmael Stormen ontstaen; met sulck een schielijckheyd, dat niet weynige ongelucken daer door veroorsaeckt worden, ten ondergangh van Kielen en Menschen.

Gewisselijck, vervolghde Marinus deese Stof, is dit een seer gevaerlijcke Zee. Geen jaer gaet'er voorby, waer in niet eenige Scheepen op deselve Schipbreuck lijden. Even hierom hebben de Griecken haer de naem van Swart toegevoeghd. Hoe schoon en helder 't We'er oock zijn magh, soo ontstaet 'er echter dickmael in een oogenblick tijds een geweldige Storm. Daer is oock, behalven dit, noch een ander quaed. Seer verschillende gaet hier de Stroom; ter oorsaeck dat de Donauw, de Borysthenes, (nu de Dnieper of Nieper genoemd), de Tanais (nu de Dra, van sommige gespeld Dan) en meer andere Rivieren sigh in deese Swarte Zee ontlasten: Door welcke Draeyingen de Kielen niet weynighmael tegens de Klippen werden aengesmeeten, en alsoo ellendigh moeten vergaen.

Diergelijcke gevaeren (viel Polylector hier in) vindmen oock in de nu gedaghte Donauw, selfs. Beneden de Stad Greimon in Oostenrijck zijn seer hooge Steenrotsen, tusschen welcke de Donauw heenen schiet; met sulck een onstuymige loop, dat d'aenschouwers daer over verschricken: soo geweldigh bruyschende, schuymende en raesende, dat 't gerught seer verr' daer van daen werd gehoord. De daer voorby vaerende Scheepen werden wonderlijck gehotst en geslingerd. Nu vlieght 't Water in 't aghterste; dan in 't voorste; stracks weer aen de zyden des Schips in. Dus kan 'er noch Schipper noch Reysiger voorby geraecken, sonder wel begooten en door-nat te zijn. Soo haest is men dit gevaer niet ontworsteld, of [236] men valt in een ander, 't welck noch vreeslijcker is; te weeten, in onstuymige Diepten van geduerigh-omdraeyende Wateren (Draeykolcken, of Kuylen); die terstond de daer ontrent koomende Scheepen inslocken; indien de Schippers niet, door een onaflaetlijck geweld van Roeyen, sigh tegens dit gevaerlijck geweld stellen; haer alsoo redden, en 't raesend Waeter sijnen roof onttrecken. Hier ontrent woonen veele lieden, die sonderlingh-wel met de Riemen weeten om te gaen, en van de Reysigers werden gehuerd, om haer door en voorby deese Draeykolcken te helpen. Camerarii Meditat. Histor. tom. 2. lib. 1. cap. 16. Johannes Aventinus, een voornaem Schrijver onder 't Pausdom ontrent 't jaer 1500., en alsoo voor den tijd der Reformatie, verhaeld, dat Keyser Hendrick de derde, eens vaerende door deese gevaerlijcke Enghte, in sijn geselschap had eenen sijner Neven, genoemdt Bruno, Bisschop van Wurtzburgh; doch hy was in een ander Schip. In 't Voorby drijven nevens een Klip, die hoogh boven 't Water uytstack, saghmen op deselve eenen in de gedaente eens Moors; die seer luyde begon te roepen: Hou Bruno! Bisschop hou! Ick ben de Duyvel. Ghy behoord my toe. Gae waer heenen ghy wilt, ghy bent doch mijne. Ghy sult my oock noch eens sien, en dat wel haest. Yeder wierd hier over verschrickt. Doch de gedaghte Bischop beswoer de boose Geest; die terstond verdween. De gemelde Camerarius getuyghd, dat in de Wurtzburghsche Bibliotheek een oude met de hand geschreevene Kronijck is, welcke deese Geschiedenis wijdloopiger verhaeld: Bischop Bruno wierd korts nae sijne dood van de Paus gecanoniseerd, of in 't getal der Heylige gesteld. Dit heeft sigh toegedraegen nae 't Jaer 1000., want Keyser Hendrik is gestorven ontrent 't jaer 1056. Trithemius, Bergomensis, Bruschius, en uyt haer de Roomsch-gesinde Kercklijcke History-schrijver Dionysius Mutzaerd, in 't tweede Deel sijnsWercks fol. 169., stellen de woorden des Schijn-Moors aldus: Hoor, hoor ghy Bisschop! 'k Ben een quaede Geest. Gy zijt mijne; en waerwaerts ghy heenen reysd, ghy sult mijne zijn. Iek poogh voor deese tijd niets tegens u [te doen]; maer ghy sult my wel haest wederom sien. Doe hy nu in 't Dorp Boosenburgh was gekoomen, is de Kamer, in welcke hy herberghde, hem op 't lijf gevallen; en dus is hy rampsaligh om hals geraeckt. Sebastiaen van Pein, in sijnen Geestlijcken Calendrier, steld de Feestdagh van Bruno op den seventhienden May; noemd hem oock Bisschop van Wurtzburgh; [237] doch steld sijne dood op 't jaer 697; Maer by de gemelde Mutzaerd, die niet gewoon is eenigen Heyligh der Roomsche Kerck over te slaen, vind ick ontrent dien tijd geen gewagh van eenigen Bruno.

Indien, zei Honorius hierop, de walvissen van Spitsbergen naar Korea en Japan kunnen zwemmen, zo kan men besluiten dat er ook een vaart voor de schepen moet zijn. Zegt men hiertegen: Indien er al een zee was dat 't ijs de vaart der schepen op die zou verhinderen, maar dat er de walvissen onder heen kunnen zwemmen.; zo staat te weten dat deze geweldige vis-reuzen gans niet lang beneden kunnen blijven, maar telkens boven moeten komen om adem en lucht te scheppen; anders zouden ze verstikken. Friderich Martens Spitzbergische Reisebeschreibung pagina 33. Maar ondertussen klinkt het zeer vreemd dat zo’n onmatig-grote vis zo’ n verre reis zou kunnen afleggen; en dat noch in een geen lange tijd.

Hoe zeldzaam dit schijnen mag, berichtte Polylector, zo is 't echter gans niet ongelooflijk. Jonas, volgens 't verhaal des Joodse geschiedschrijver Josephus wordt van de walvis ingeslokt bij Joppe; en weer uitgeworpen aan de oever der Zwarte Zee, anders genoemd Pontus Euxinus. Zo heeft dan de profeet in en met deze vis binnen drie dagen en nachten (als wij de dagen al vol nemen: Maar ook kon hij wel ingezwolgen zijn geweest eerst tegen den avond der eerste dag welk klein overschot van de dag bij de Hebreeën ook voor een dag wordt geteld als die een deel voor een geheel nemen. Ja, zelfs de tijd, welke de Heer Christus in 't graf heeft gelegen is maar alleen geweest van vrijdag tegen zonsondergang tot op zondag morgen vroeg; en die tijd wordt vergeleken met die waarin Jonas zich in de walvis bevond, worden drie dagen en nachten genoemd), zo heeft dan, herzeg ik, Jonas ten hoogste genomen binnen drie dagen en nachten met de vis afgelegd een reis om geheel Klein-Azië, voorbij Constantinopel, door de Egeïsche Zee; en is aangekomen aan de engte bij Constantinopel; is een weg van meer dan tweehonderdvijftig Duitse mijlen. Nu van Spitsbergen af daar de walvissen van de Hollanders geschoten worde, tot aan 't Noord-eind van Korea toe zijn niet meer, volgens de kaarten, dan ruim zevenhonderd mijlen. Derhalve kan een walvis (naar gelijkmatigheid der vorige stelling) de reis van [235] Spitsbergen tot in de zee aan de Noord-oost-zijde van Korea afdoen ten hoogste in acht dagen tijd.

Nu zijn wij, hernam Honorius, weer tot de zeeën gekomen. Ik zal nu een bericht verwachten wat voor een zee Pontus Euxinus is; en waarom men die de naam van Zwarte Zee heeft toegevoegd.

Wij hebben alreeds tevoren gehoord, antwoorde Polylector, dat dit is een grote binnenlandse zee in 't Zuidoosten van Europa, aan de landscheiding van Azië; bij de Latijnen genoemd Pontus Euxinus; van de Italianen Mare Maggiore. Van de Grieken wordt het geheten Maurothalassa; waarvandaan 't woord Zwarte Zee is gekomen. Niet omdat 't water zwart is; maar om dat er vaak stormen ontstaan; met zo’ n schelheid dat niet weinige ongelukken daardoor veroorzaakt worden ten ondergang van kielen en mensen.

Zeker, vervolgde Marinus deze stof, is dit een zeer gevaarlijke zee. Geen jaar gaat er voorbij waarin niet enige schepen op die schipbreuk lijden. Even hierom hebben de Grieken her de naam van zwart toegevoegd. Hoe schoon en helder 't weer ook zijn mag zo ontstaat er echter vaak in een ogenblik tijd een geweldige storm. Daar is ook, behalve dit, noch een ander kwaad. Zeer verschillende gaat hier de stroom; ter oorzaak dat de Donau, de Borysthenes, (nu de Dnjepr of Nieper genoemd), de Tanais (nu de Dra, van sommige gespeld Dan) en meer andere rivieren zich in deze Zwarte Zee ontlasten: Waardoor draaiingen de kielen niet weinig maal tegen de klippen worden aangesmeten en alzo ellendig moeten vergaan.

Diergelijke gevaren (viel Polylector hierin) vindt men ook in de nu gedachte Donau zelf. Beneden de stad Greimon in Oostenrijk zijn zeer hoge steenrotsen waartussen de Donau henen schiet; met zo’ n onstuimige loop dat de aanschouwers daarover verschrikken: zo geweldig bruist, schuimt en raast dat 't gerucht zeer ver daarvandaan wordt gehoord. De daar voorbijvarende schepen worden wonderlijk gehotst en geslingerd. Nu vliegt 't water in 't achterste; dan in 't voorste; straks weer aan de zijden van het schip in. Dus kan er noch schipper noch reiziger voorbij geraken, zonder goed begoten en doornat te zijn. Zo gauw is men dit gevaar niet ontworsteld of [236] men valt in een ander wat noch vreselijker is; te weten in onstuimige diepten van gedurig-omdraaiende wateren (draaikolken of kuilen); die terstond de daar omtrent komende schepen inslokken; indien de schippers niet dit geweld door een onophoudelijk roeien zich tegen dit gevaarlijk geweld stellen; zich alzo redden en 't razend water zijn roof onttrekken. Hier omtrent wonen vele lieden die zonderling-goed met de riemen weten om te gaan en van de reizigers worden gehuurd om ze door en voorbij deze draaikolken te helpen. Camerarii Meditat. Histor. tom. 2. lib. 1 kapittel 16. Johannes Aventinus, een voornaam schrijver onder 't pausdom omtrent 't jaar 1500., en alzo voor de tijd der Reformatie verhaalt dat keizer Hendrik de derde eens voer door deze gevaarlijke engte en in zijn gezelschap had een van zijn neven, genoemd Bruno, bisschop van Würzburg; doch hij was in een ander schip. In 't voorbij rijven nevens een klip die hoog boven 't water uitstak zag men op die ene in de gedaante van een Moor; die zeer luid begon te roepen: Hou Bruno! Bisschop hou! Ik ben de duivel. Gij behoort mij toe. Ga waarheen gij wilt, gij bent doch mijne. Gij zal mij ook noch eens zien en dat wel gauw. Ieder wordt hierover verschrikt. Doch de gedachte bisschop bezwoer de boze geest; die terstond verdween. De gemelde Camerarius getuigt dat in de Würzburgs bibliotheek een oude met de hand geschreven kroniek is welke deze geschiedenis uitvoerige verhaalt: Bisschop Bruno werd kort na zijn dood van de paus gecanoniseerd of in 't getal der heilige gesteld. Dit heeft zich toegedragen naar 't jaar 1000., want keizer Hendrik is gestorven omtrent 't jaar 1056. Trithemius, Bergomensis, Bruschius en uit die de Roomsgezinde Kerkelijke Historieschrijver Dionysius Mutzaerd, in 't tweede Deel van zijn werk folio. 169., stellen de woorden der schijn-Moor aldus: Hoor, hoor gij bisschop! Ik ben een kwade geest. Gij bent de mijne; en werwaarts gij heen reist gij zal mijne zijn. Ik poog voor deze tijd niets tegen u te doen; maar gij zal mij wel gauw wederom zien. Toen hij nu in 't dorp Bozenburg was gekomen is de kamer waarin hij herbergde hem op 't lijf gevallen; en dus is hij rampzalig om hals geraakt. Sebastiaan van Pein, in zijn Geestelijken kalender stelt de feestdag van Bruno op den zeventienden mei; noemt hem ook bisschop van Würzburg; [237] doch stelt zijn dood op 't jaar 697; Maar bij de gemelde Mutzaerd, die niet gewoon is enige heilige der Roomse Kerk over te slaan vind ik omtrent die tijd geen gewag van enige Bruno.

Deese Swarte Zee, hernam Marinus, begind aen 't eynd des Thracischen Bosphori. De Noorden wind blaesd 'er dwars over; doch met een tegenstrijdige werckingh. Want daerse in andere Gewesten de lught suyver en helder maeckt, bedecktse hier Zee en Lught met Wolcken en Duysternis. Derhalven Horatius niet sonder reden daer van songh: Altijd leggen'er donckere Wolcken op. Misschien is oock hier uyt de naem van Swarte Zee ontstaen. Thevenot Gedenckwaerdige Reysen, eerste Deel, pag, 47.

Even deese Swarte Zee, deed Polylector hier by, heeft voortijds niet Pontus Euxinus; maer Axinus geheeten, volgens 't beright van Plinius; beteeckenende d'onherberghsaeme; of, die sijne Gasten qualijck handeld. Met volkoomene waerheyd magh deese Zee selfs soodaenigh werden genoemd, om d'alreeds gehoorde oorsaecken. Doch andere meenen, datse dien Naem heeft bekoomen van de woeste, wreede, onmenschlijcke daer langhs heenen gewoond hebbende Menschen; welcke de Reysigers dood sloegen, op-aten, en van der selven Harssenpannen Drinckbeeckers maeckten. Maer als nu de Grieken en Ioniers oock in Kleyn-Asien begonden te woonen, temmende en bedwingende deese wilde lieden, soo wierd de Naem van Axinus veranderd in dien van Euxinus. Strabo, Cosmographia lib. 17. Buntingh Reysboeck der Heylige Schrift, eerste deel, pag. 245. Welck woord Euxinus soo veel beteeckend als Herberghsaem; Welherbergende; 't sy, gelijck nu gehoord is; wegens de veranderde Seeden der Menschen, van seer boos in beeter; 't sy, om dat naederhand de Stranden deeser Zee (te vooren ontoekoomlijck, woest en onbebouwd) door Havenen, Steeden en allerley Gebouwen cierlijcker en bequaemer gemaeckt waeren: Sijnde alsoo van Axinus, of Axonus (onherberghsaem) geworden Euxinus (herberghlijck) Michaelides de Navigat. pag. 201. Dappers Asia, in Georgia, fol. 33. Anders meend Ammianus Marcellinus, datse Euxinus werd geheeten door een Antiphrasis, of Tegen-segs-wijs; gelijck men van yet leelijcks wel gewoon is te seggen, dat 's schoon! Herodotus lib. 4. noemdse in 't Griecksch Auxiotheaton; soo veel als, de Besiens-waerdige: Anderweegen de Cimmerische Zee. Van Plutarchus wierdse de [238] Pontische Zee geheeten. 't Geen sommige voor Eylanden in deselve hebben genoomen en uytgegeven, zijn Klippen, of Eylandige Rotsen, leggende dight onder de Kust. Veele hebben gemeend, dat dit waeren de Kyaneische Eylanden, of de Symplegades. By Aelianus leesen wy, dat 'er veel Tonijnen in werden gevangen. De Jesuit Archangel Lamberti daer tegens schrijft, dat hy, gedurende sijn gantsche verblijf in Mingrelien, maer alleen eene deeser Visschen heeft gesien, die, als een sonderlinge rariteyt, op de Tafel des Patriarchs wierd gebraght. Thevenot ibid. Dapper ibid. Misschien zijn 'er in Aeliani tijd Tonijnen genoegh in deese Zee geweest; doch naederhand verloopen; gelijck van dit en ander slagh der Visschen in verscheydene Wateren wel meer is geschied: of veellight heeft hy Steuren, welke hier seer gemeen zijn, voor Tonynen genoomen. De gedaghte Donauw (drie-en-tsestigh treflijcke Vloeden, behalven noch een groot deel Beecken, Bronnen en kleyne Rivieren, in sigh ontfangen hebbende) versaemeld sigh in 't Meir Rosone, gelegen in groot Wallachien, en valt dan met een seer groote onstuymigheyd tusschen beyde de Turcksche Steedekens Baba en Keglia in deese Pontus Euxinus, of Swarte Zee. Leonhardus Thurneisser, von kalten and warmen Wassern, pag. 115. Zeileri Epist. tom. 2. num. 484. pag. 600.

Of deese Swarte Zee, begon Marinus weer, dien Naem heeft bekoomen van de woeste daer ontrent gewoond hebbende Volckeren; of van haer ongeluckige uytwerckingen ontrent de Scheepen, en de daer in zijnde Menschen; of van de dicke Nevel, welcke geduerigh over haer hanghd, wil ick niet verder ondersoecken. Dat'er altyd een Mist over haer sweefd, weet ick uyt eygener ondervindingh. Dat deese damp sou veroorsaeckt zijn geworden door 't verdrincken van een Prinslijcke Bruydegom en Bruyd in deese Zee, werd daer van veele geloofd, doch van my voor een Verdightsel gehouden. Ondertusschen kan ick u verseeckeren, datse niet soo sout als andere Zeeën, en 's Winters genoegh van ys voorsien is. Sandys Voyagie pag. 36. In de lenghte kronckeldse sigh met veele Boghten: Soo dat de geene, welcke van Constantinopol nae de Swarte Zee, of uyt de Swarte Zee nae Constantinopol vaeren, meenen, geduerigh land voor haer te hebben; gantsch geen doorvaert konnen sien; en sigh inbeelden, Europa aen Asia vast te zijn. Della Valle Reysen eerste Deel pag. 18. Noyt ben ick de dood naerder geweest, als op even deese Swarte Zee. In Somermaend des jaers 1635. voer ick [239] over deselve nae Constantinopol. De gewoone wolckige Damp maeckte wel een swaermoedige aenschouwingh, maer evenwel hadden wy 't beste We'er dat men sou mogen wenschen; en meer stilte als ons lief was. 's Naemiddaghs ontrent ten vijf uyren, terwijl ick boven op 't Schip wat wandelde, quam plotslijck een verschricklijcke Draeywind; door welcke 't selve als in een oogenblick tijds wierd omgeworpen; sinckende te gelijck nae de grond. Daer lagh ick nu in de Baeren; niets ontrent my siende, als een swaere dicke planck, ruym anderhalf mael soo langh als ick was. 'k Swom 'er nae toe; maer t'elckens sloegen de Golven dit middel mijner bergingh van my af. Eyndlijck evenwel quam ick 'er by; soo vermoeyd, soo afgemat, dat ick, indien 't noch maer een weynigh langer had geduerd, ontwijffelbaer had moeten sincken. 'k Begaf my op de gedaghte Planck; soeckende, volgens den aert van alle vleesch, de Dood, als de Koningh der verschrickingh, t'ontgaen soo langh eenighsins mogelijck kon zijn. Hier rustede nu mijn afgesloofd ligchaem wel wat, maer handen en armen niet. 'k Vond meer als genoegh te doen, om my met deselve op 't hout vast te houden; anders sou ick gewisselijck door de golven daer van afgesmeeten zijn geworden. Dickmael wentelde ick om en om; en geduerigh was ick in bekommeringh, dat mijnen Draeger my sou ontschieten. Dus dobberde ick dien geheelen Naght in de Swarte Zee. Korts nae 't aenbreecken van de dagh, sagh ick niet verr' van my af een Klip. Hier stond ick nu in beraed, of ick my op de Planck sou houden, verwaghtende, ofse my misschien aen Land moght werpen; dan of ick deselve sou verlaeten, om nae de Klip te swemmen; waer toe ick genoeghsaeme kans sagh. 't Sy wat ick van beyden doen moght, 't scheen my een vertwijffelde saeck te zijn. Echter nam ick eyndlijck een besluyt, my nae de Rots te willen begeven; denckende, als ick doch sterven moest, dat ick daer, op 't drooge, my beeter tot de dood sou konnen bereyden, als in de geduerige beweegingh op 't Water, veroorsaeckende een jammerlijcke hobbelingh en tobbelingh. Dus swom ick derwaerts, en geraeckte op de Klip. d'uytgestaene schrick en arbeyd maeckte my gantsch flauw. 'k Vond niets ter Weereld, 't welck my eenighsins tot verquickingh had moogen dienen. 'k Sagh niet anders als Water en Lught, behalven deese, en somtijds eenige andere een weynigh onder 't water verborgen leggende Klippen. Geen hoop was 'er, dat eenigh Schip hier ontrent sou mogen koomen, om my in te [240] neemen, wijl de Schippers, weegens't onvermijdlijck gevaer, gewoon zijn, deese plaets verr' genoegh te vermijden. Dien dagh braght ick dus over in seer benauwde swaermoedigheyd; ondertusschen dickmael mijne knyen buygende, om met allen ernst den almaghtigen, by wien uytkoomsten tegens de dood zijn, aen te roepen tot behoudingh mijns levens; maer insonderheyd om vergifnis mijner Sonden; versterckingh mijns geloofs op de Verdiensten des gekruycighden Jesu, en een saelige Sterf-uyr. 't Was soo gantsch dampigh en neveligh, dat ick nauwlijcks een Musquetschoot weghs van my af sien kon. Had my de dagh langh gevallen, noch veel langer en banger viel my de naght hier over te brengen; te meer, wijl de honger nu swaerlijck begon te pijnigen. De volgende dagh en naght braght ick door in deselve staet; doch noch soo veel arger, als de hoop van ontkoomingh minder, jae gantsch te niet; maer daer tegens de maghtloosheyd door honger en vrees meerder was geworden. Terwijl ick nu, my op 't hooghste flauw bevindende, mijn gebed deed ('t welck ick my voorstelde, dat wel 't laetste zijn moght) quam, nae gissingh ontrent een uyr voor de middagh-tijd des derden daghs dat ick mijne ellendige Herbergh op de Klip had genoomen, een Visch, van de grootte, en bynae van de gestalte eens Haringhs, op 't Water nae my toe drijven, alhoewel noch levendigh. 'k Was gewisselijck niet traegh, om deselve aen te grijpen, wijl ick goede gelegenheyd sagh, om hem te konnen bereycken: En wel haest had ick dit rauwe Gereght opgegeeten. Doe bevond ick my een weynigh versterckt, en mercklijck verquickt. Geen half uyr hier nae quam saghtlijck een groot stuck eener Mastboom op de Klip aen. Dit geval, koomende soo stracks op de Visch, welcke ick gekreegen, en door des selven nuttigingh eenige kraght ontvangen had, deed my dencken, dat veellight de goedertierne God my dit middel toesond, om te strecken tot mijne behoudenis. d'Almaghtige (seyd' ick) heeft my onverwaght gespijsighd. Onverwaght doet hy dit swaere stuck houts nae my toedrijven. Misschien heeft sijnen Raed over my bepaeld, my noch hier door't leven te redden. Veellicht sal hy dit hout beveelen, om my te sijn als d'Arck aen Noach was. Met een vernieuwde hoop, en vertrouwen op den Heere, vloogh ick van de Klip af, en swom nae 't stuck van de Mast; waer op ick my settede, gelijck een Ruyter op sijn Paerd; of oock somtijds wel daer op gingh leggen, als my de Beenen vermoeyd wierden. Tegens den avond vingh ick, wonderlijcker [241] wijs, noch een andere Visch, van sulck een slagh als d'eerste: Welcke ick oock rauw op-at; met beeter smaeck, als yemand van u lieden, ja als yemand van alle menschen, die noyt in een diergelijcke nood zijn geweest, sigh sou konnen inbeelden. Niet alleen wierd door deese Visch mijnen honger gestild, maer oock, door der selver voghtigheyd, mijnen dorst genoeghsaem gelescht. Dit gaf my nieuwe moed, en versterckte mijn vertrouwen op God. De volgende morgen, ontrent een uyr nae 't aenbreecken des daghs, wierd ick land gewaer; en quam allenxen soo naeby, dat ick my van de Mast begaf, en daer nae toe swom. Hier stond ick nu wel op vaste Aerde; doch wist niet, waer heenen ick my keeren sou, om by Menschen of Huysen te moogen geraecken. 'k Liep op goed geluck aen; en quam, ontrent een paer uyren voor Sonnen ondergangh, by een Aenvaert der Swarte Zee. Wie kan vroolijcker zijn, als ick my doe bevond. Doch te gelijck quam my bestooten de droefheyd, dat ick met 't Schip al 't mijne had verlooren, soo dat ick niet wist, hoe ick te Constantinopel sou mogen komen; derwaerts te vooren een Brief was afgesonden aen seecker Koopman, om aen my, op 't aenmelden mijns Naems (of ick misschien onderweegen door 't een of 't ander ongeval van mijne Brieven had mogen beroofd worden, gelijck nu geschied was) een genoemde som gelds te betaelen. God echter liet my genaede vinden in d'oogen der inwooners; soo datse, sigh ontfarmende over mijnen quaden staet, my niet alleen beleefdelijck innaemen, en genoeghsaem versorghden van Spijsen, maer oock aen den Schipper eens Schips, 't welck de volgende dagh nae Constantinopel sou afsteecken, voor my de Vraght betaelden, en my meer teerkost meêgaven, als my tot deese Reys van nooden was. Adam Schlick von Winszheim Asiatischer Meer und Land-Reisz pag. 102.

Deze Zwarte Zee, hernam Marinus, begint aan 't eind de Thracië Bosphorus. De Noordenwind blaast er dwars over; doch met een tegenstrijdige werking. Want daar ze in andere gewesten de lucht zuiver en helder maakt bedekt ze hier de zee en lucht met wolken en duisternis. Derhalve Horatius niet zonder reden daarvan zong: Altijd liggen er donkere wolken op. Misschien is ook hieruit de naam van Zwarte Zee ontstaan. Thevenot Gedenkwaardige Reizen, eerste Deel, pagina 47.

Even deze Zwarte Zee, deed Polylector hierbij, heeft voortijds niet Pontus Euxinus; maar Axinus geheten volgens 't bericht van Plinius; betekent het de onherbergzame; of die zijn gasten kwalijk handelt. Met volkomen waarheid mag deze zee zelfs zodanig worden genoemd om de alreeds gehoorde oorzaken. Doch andere menen dat ze dien naam heeft bekomen van de woeste, wrede, onmenselijke die daarlangs henen gewoond heeft mensen; welke de reizigers dood sloegen, opaten, en van hun hersenpannen drinkbekers maakten. Maar toen nu de Grieken en Ioniërs ook in Klein-Azië begonnen te wonen, temden en bedwongen deze wilde lieden zo wordt de naam van Axinus veranderd in die van Euxinus. Strabo, Cosmographia lib. 17. Bunting Reisboek der Heilige Schrift, eerste deel, pagina 245. Welk woord Euxinus zo veel betekent als herbergzaam; goed herbergene; tenzij, gelijk nu gehoord is; vanwege de veranderde zeden der mensen van zeer boos in beter; tenzij om dat naderhand de stranden deze zee (tevoren ontoegankelijk, woest en onbebouwd) door havens, steden en allerlei gebouwen sierlijker en bekwamer gemaakt waren: Is alzo van Axinus of Axonus (onherbergzaam) geworden Euxinus (herbergelijk) Michaelides de Navigat. pagina 201. Dappers Azië, in Georgia, folio 33. Anders meent Ammianus Marcellinu, dat ze Euxinus wordt geheten door een antifrase of tegen-zegwijze; gelijk men van iets lelijks wel gewoon is te zeggen, dat is schoon! Herodotus lib. 4. Noemt het in 't Grieks Auxiotheaton; zo veel als de bezienswaardige: Andere manieren de Cimmerische Zee. Van Plutarchus wordt het de [238] Pontische Zee geheten. 't Geen sommige voor eilanden in die hebben genomen en uitgegeven zijn klippen of eilandachtige rotsen, liggen dicht onder de kust. Vele hebben gemeend dat dit waren de Kyaneische eilanden of de Symplegades. Bij Aelianus leze we, dat er veel tonijnen in worden gevangen. De Jezuïet Archangel Lamberti daartegen schrijft dat hij gedurende zijn ganse verblijf in Mingrelie, maar alleen een van deze vissen heeft gezien die als een bijzondere rariteit op de tafel der patriarch werd gebracht. Thevenot ibid. Dapper ibid. Misschien zijn er in Aelianus tijd tonijnen genoeg in deze zee geweest; doch naderhand verlopen; gelijk van dit en ander slag der vissen in verscheidene wateren wel meer is geschied: of mogelijk heeft hij steuren, welke hier zeer algemeen zijn voor tonijnen genomen. De gedachte Donau (die drie-en-zestig voortreffelijke vloeden, behalve noch een groot deel beken, bronnen en kleine rivieren in zich ontvangen heeft) verzameld zich in 't meer Rosone, gelegen in groot Wallachien en valt dan met een zeer grote onstuimigheid tussen beide de Turkse stadjes Baba en Keglia in deze Pontus Euxinus of Zwarte Zee. Leonhardus Thurneisser, von kalten and warmen Wassern, pagina 115. Zeileri Epist. tom. 2 num. 484 pagina 600.

Of deze Zwarte Zee, begon Marinus weer, die naam heeft bekomen van de woeste daar omtrent gewoond heeft volkeren; of van zijn ongelukkige uitwerkingen omtrent de schepen en de daarin zijnde mensen; of van de dikke nevel welke gedurig over ar hangt zijn geworden door 't verdrinken van een prinselijke bruidegom en bruid in deze zee, wordt daarvan vele geloofd, doch van mij voor een verdichtsel gehouden. Ondertussen kan ik u verzekeren dat ze niet zo zout is als andere zeeën en 's winters genoeg van ijs voorzien is. Zandys Voyagie pagina 36. In de lengte kronkelt ze zich met vele bochten: zodat diegene welke van Constantinopel naar de Zwarte Zee of uit de Zwarte Zee naar Constantinopel veren menen, gedurig land voor ze te hebben; gans geen doorvaart kunnen zien; en zich inbeelden Europa aan Azië vast te zijn. Della Valle Reysen eerste Deel pagina 18. Nooit ben ik de dood nader geweest dan op even deze Zwarte Zee. In de zomermaand van het jaar 1635 voer ik [239] over die naar Constantinopel. De gewone wolkige damp maakte wel een zwaarmoedige aanschouwing, maar evenwel hadden wij 't beste weer dat men zou mogen wensen; en meer stilte dan ons lief was. Namiddag omtrent ten vijf uren omdat ik boven op 't schip wat wandelde kwam plotseling een verschrikkelijke draaiwind; waardoor hetzelfde als in een ogenblik tijd wordt omgeworpen; zonken tegelijk naar de grond. Daar lag ik nu in de baren; niets omtrent mij zag dan een zware dikke plank, ruim anderhalf maal zo lang als ik was. Ik zwom ernaartoe; maar telkens sloegen de golven dit middel van mijn berging van mij af. Eindelijk evenwel kwam ik erbij; zo vermoeid, zo afgemat dat ik indien 't noch maar een weinig langer had geduurd ontwijfelbaar had moeten zinken. Ik begaf mij op de gedachte plank; zacht volgens de aard van alle vlees de dood als de koning der verschrikking te ontgaan zo lang het enigszins mogelijk kon zijn. Hier rustte nu mijn afgesloofd lichaam wel wat, maar handen en armen niet. Ik vond meer dan genoeg te doen om mij met die op 't hout vast te houden; anders zou ik zeker door de golven daarvan afgesmeten zijn geworden. Vaak wentelde ik om en om; en gedurig was ik in bekommering dat mijnen drager mij zou ontschieten. Dus dobberde ik die gehele nacht in de Zwarte Zee. Kors na 't aanbreken van de dag zag ik niet ver van mij af een klip. Hier stond ik nu in beraad of ik mij op de plank zou houden en verwachten of ze mij misschien aan land mocht werpen; dan of ik die zou verlaten om naar de klip te zwemmen.; waartoe ik voldoende kans zag. Tenzij wat ik van beiden doen mocht, 't scheen mij een vertwijfelde zaak te zijn. Echter nam ik eindelijk een besluit mij naar de rots te willen begeven; dacht als ik doch sterven moest dat ik daar op 't droge, mij beter tot de dood zou kunnen bereiden dan in de gedurige beweging op ’t water wat veroorzaakt een jammerlijke hobbeling en tobbeling. Dus zwom ik derwaarts en geraakte op de klip. De uitgestane schrik en arbeid maakte mij gans flauw. Ik vond niets ter wereld wat mij enigszins tot verkwikking had mogen dienen. Ik zag niet anders dan water en lucht, behalve deze en somtijds enige andere een weinig onder 't water verborgen liggende klippen. Geen hoop was er dat enig schip hier omtrent zou mogen komen om mij in te [240] nemen omdat de schippers vanwege het onvermijdelijk gevaar gewoon zijn deze plaats ver genoeg te vermijden. Die dag bracht ik dus door in zeer benauwde zwaarmoedigheid; ondertussen boog ik vaak mijne knieën om met allen ernst de almachtige, bij wiens uitkomst tegen de dood te zijn aan te roepen tot behoud van mijn leven; maar vooral om vergiffenis van mijn zonden; versterking van mijn geloof op de verdiensten der gekruisigden Jezus en een zalig sterfuur. 't Was zo gans dampig en nevelig dat ik nauwelijks een musketschot weg van mij afzien kon. Had mij de dag lang gevallen, noch veel langer en banger viel mij de nacht hierdoor te brengen; te mee, omdat de honger nu zwaar begon te pijnigen. De volgende dag en nacht bracht ik door in die staat; doch noch zo veel erger als de hoop van ontkomen minder, ja, gans te niet; maar daartegen de machteloosheid door honger en vrees meerder was geworden. Terwijl omdat ik n, mij op 't hoogste flauw bevond mijn gebed deed (wat ik mij voorstelde dat wel 't laatste zijn mocht) kwam naar gissing omtrent een uur voor de middag tijd der derde dag dat ik mijn ellendige herberg op de klip had genomen een vis, van de grootte en bijna van de gestalte van een haring, op 't water naar mij toe drijven, alhoewel noch levend. Ik was zeker niet traag om die aan te grijpen omdat ik goede gelegenheid zag, om hem te kunnen bereiken: En wel gauw had ik dit rauwe gerecht opgegeten. Toen bevond ik mij een weinig versterkt en merkelijk verkwikt. Geen half uur hierna kwam zachtjes een groot stuk van een mastboom op de klip aan. Dit geval dat kwam zo strak op de vis welke ik gekregen en daardoor nuttiging enige kracht ontvangen had, deed mij denke, dat mogelijk de goedertieren God mij dit middel toezond om te strekken tot mijn behoudenis. De Almachtige (zei ik) heeft mij onverwacht gespijzigd. Onverwacht doet hij dit zware stuk hout naar mij toedrijven. Misschien heeft zijn raad over mij bepaald mij noch hierdoor het leven te redden. Mogelijk zal hij dit hout bevelen om mij te zijn als de ark aan Noach was. Met een vernieuwde hoop en vertrouwen op de Heer vloog ik van de klip af en zwom naar 't stuk van de mast; waarop ik mij zette, gelijk een ruiter op zijn paard; of ook somtijds wel daarop ging liggen als mij de benen vermoeid worden. Tegen de avond ving ik, wonderlijke [241] wijze, noch een andere vis van zo’ n slag als de eerste: Welke ik ook rauw opat; met betere smaak dan iemand van u lieden, ja als iemand van alle mensen die nooit in een diergelijke nood zijn geweest zich zou kunnen inbeelden. Niet alleen wordt door deze vis mijn honger gestild, maar ook door de vochtigheid ervan mijn dorst voldoende gelest. Dit gaf mij nieuwe moed en versterkte mijn vertrouwen op God. De volgende morgen, omtrent een uur naar 't aanbreken van de dag word ik land gewaar; en kwam geleidek aan zo nabij dat ik mij van de mast begaf, en daarnaar toe zwom. Hier stond ik nu wel op vaste aarde; doch wist niet, waarheen ik mij keren zou om bij mensen of huizen te mogen geraken. Ik liep op goed geluk aan; en kwam omtrent een paar uren voor zonsondergang, bij een aanvaart der Zwarte Zee. Wie kan vrolijker zijn dan ik mij toen bevond. Doch tegelijk kwam aan mij toe stoten de droefheid dat ik met 't schip al 't mijne had verloren zodat ik niet wist hoe ik te Constantinopel zou mogen komen; derwaarts tevoren een brief was afgezonden aan zeker koopman om aan mij op 't aanmelden van mijn naam (of ik misschien onderweg door 't een of 't ander ongeval van mijn brieven had mogen beroofd worden, gelijk nu geschied was) een genoemde som geld te betalen. God echter liet mij genade vinden in de ogen der inwoners; zodat ze zich ontfermden over mijnen kwade staat en mij niet alleen beleefd innamen en voldoende verzorgden van spijzen, maar ook aan de schipper van een schip wat de volgende dag naar Constantinopel zou afsteken voor mij de vracht betaalden en mij meer verteringskost meegaven als mij tot deze reis van noden was. Adam Schlik von Winszheim Aziëtischer Meer und Land-Reisz pagina 102.

't Gevaer, seyde Juffer Honesta hier op, vergeselschapt de Mensch door sijn gantsche leven, doch veel meer te Water als te Land. Sulcks zijt ghy, gelijck ick alreeds gehoord hebt, meer als eens gewaer geworden. Maer oock hebt ghy even soo dickmael vernoomen de genaedige en wonderlijcke hoede des Almaghtigen; die u van den Dorpel des doods te rugg' getrocken, uyt 't Graf der Golven opgeheven, en u genaede doen vinden heeft in d'oogen der geene die u niet kenden, doe ghy daer naeckt en bloot stond, van alles beroofd zijnde. Hy heeft u getoond, dat hy uyt alle gevaeren kan [242] verlossen: Dat hy kan helpen boven hoop, tegen hoop; en 't leven behoeden daer niet anders als de dood voor oogen staet. Op 't stuck eener Mastboom heeft hy u in de Zee een wegh gegeven, en in de Baeren een seecker Padt. Dus van God gereddet zijnde, staet ghy noch tot op deesen dagh. O wel haer, die op den Heere vertrouwen! hy sal haeren voet niet laeten wanckelen, maer haer bewaeren voor alle quaed. Hy is haere schaduw aen haere rechterhand; of koomense in gevaer, hy treckt 'er haer uyt. Werdense flauw, hy geeft haer nieuwe kraght. Waerlijck, ghy hebt overvloedige reden, om al den tijd uws levens met David uyt te galmen, Psalm LIX. 17. LXII. 9. Ick sal uw sterckte singen, en 's morgens uwe goedertierenheydt vroolijck roemen, om dat ghy my een hoogh vertreck zijt geweest, en een toevlught ten daege als my bange was. Van u, ô mijne Sterckte! sal ick Psalmsingen; want God is mijn hoogh Vertrek, de God mijner goedertierenheyd. Vertrouw op hem t'aller tijd, ô ghy volck! stortet u lieder hert uyt voor sijn aengesight. God is een Toevlught. Sela!

Tot verder opweckingh deeses vertrouwens op God, begon Polylector, moet ick noch een diergelijck aenmercklijck geval hier by voegen. 'K heb, seght de Schrijver, uit wien ick dit verhael, te Reval in Eijsland een Koopman gekend, genoemd Pieter Perseval; een vroom, eerlijck Man; die voor ontrent twee-en-twintigh jaeren op een groot Schip van Lubeck in Neder-Saxen nae de gedaghte Stad Reval voer. Onderweegen, tusschen Sweeden en Guthland, viel de Vaert soo ongeluckigh, dat 't Schip in veele Stucken wierd verbroocken. Goederen en Menschen söncken nae den Afgrond. Hy alleen, sigh op een Planck begeven hebbende, dreef nae een Steenklip. Drie geheele daegen langh sat hy op deselve, in d'uyterste anghst en nood; niet anders als Water rondom sigh siende. Door Godlijck bestier quam een toegemaeckte Ton, van de Golven en Winden voortgedreeven, juyst tegens deese Rots aen te slaen. Hy wendede naerstigheyd aen om deselve te krijgen; sloeghse op, en vond 'er eenigh Bedwerck, nevens een deel Appelen in. Diergelijcke Waeren werden seer veel nae Lijfland gesonden; en de gedaghte Ton swom dus uyt 't gebroockene Schip boven op 't Water. Met 't Bedwerck bewaerde hy sigh tegens de koude. d'Appelen gebruyckte hy ter Spijs. Op den vierden dagh wierd hy een kleyn Schipje gewaer, van sulck een slagh, als men Sweedsche Schuten noemd. [243]

Door roepen en wencken gaf hy de daer in zijnde persoonen een teecken. Deese saegen dien goeden Man wel op de Steenklip, doch konden niet geloven dat het een Mensch was. In tegendeel hieldense hem voor een Spoock: Gelijck men dan in deese Landen wel gewoon is, op de Wateren veelerley vreemdigheden van Duyvelsche Guychelbedrijven te verneemen. 't Is gewis, dat de Satan veel meer op d'eene als op d'andere plaetsen spoockt; alderminst, daer 't light des Godlijken Woords alderklaerst op den Kandelaer staet. Maer ondertusschen beelden oock de Menschen sigh dickmael Spoocken in, daerse gantsch niet zijn. Doch laet ick de geschiedenis vervolgen. Eyndlijck evenwel zijnse, op sijn geduerigh roepen en bidden, met haer Schipje nae hem toegevaeren: hoorden van hem een volkoomen beright sijner bejegeningen; naemen hem van de Klip, en voerden hem meê nae Reval. Naderhand heeft Pieter Perseval deese Geschiedenis doen uytbeelden, en de Schildery laeten hangen voor de Poort daer men t'Scheep gaet, aen een bysondere plaets; duysenden van Menschen tot een Schouw-spiegel. Dickmael heeft hy my verhaeld, dat hy, sigh in deese seer groote ongelegenheyd en anghst bevindende, gantsch geen middel van ontkoomingh sagh. Echter had hy, schoon de dood hem geduerigh voor oogen stond, noch altijd een vast vertrouwen gehad op de goedertierenheyd en genaedige bystand Gods; tot wien hy van gantscher herten sughtede en bad: Die hem oock ter reghter tijd reddede, Sigismundus Suevis Spiegel Menschliches lebens, Tractat. 4. pag. 64. d'ongeluckige Schipbreuck van Pedro Sorano; hoe hy, alleen in een woest Eyland aangekoomen zijnde, vier jaeren langh sigh daer ellendigh behielp, en doe noch door een aenkoomend Schip wierd verlost, heb ick verhaeld in 't eerste deel mijns grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 280. Een ander t'eenemael wonderlijck geval van den Schipbreuck geleeden hebbende, en op een Rots aengeswommen zijnde Simson, Koopman te Marennes in Franckrijck, in mijne Groote Schouwplaets der Lust en Leer-rijcke Geschiedenissen, tit LI. pag. 296. Sommige andere diergelijcke geheugens-waerdige Voorbeelden van wonderlijcke behoudingen en Schipbreucken kan men oock vinden aghter de Reys van Willem Ysbrandsche Bontekoe. Wijl deselve genoegh bekend zijn, soo is 't onnoodigh, eenigh verder gewagh daer van te maecken.

't Gevaar, zei juffer Honesta hierop, vergezelschapt de mens door zijn ganse leven, doch veel meer te water dan te land. Zulks zijt gij, gelijk ik alreeds gehoord hebt, meer dan eens gewaar geworden. Maar ook hebt gij even zo vaak vernomen de genadige en wonderlijke hoede der Almachtige die u van den dorpel des doods terugtrok en uit 't graf der golven opgeheven en u genade doen vinden heeft in de ogen van diegene die u niet kenden toen gij daar naakt en bloot stond en van alles beroofd was. Hij heeft u getoond dat hij u uit alle gevaren kan [242] verlossen: Dat hij kan helpen boven hoop, tegen hoop; en 't leven behoeden daar niet anders dan de dood voor ogen staat. Op 't stuk van een mastboom heeft hij u in de zee een weg gegeven en in de baren een zeker pad. Dus van God gered zijnde staat gij noch tot op dezen dag. O wel zij die op de Heer vertrouwen! Hij zal hun voet niet laten wankelen, maar ze bewaren voor alle kwaad. Hij is hun schaduw aan hun rechterhand; of komen ze in gevaar, hij trekt ze eruit. Worden ze flauw, hij geeft ze nieuwe kracht. Waarlijk, gij hebt overvloedige reden om al de tijd van uw leven met David uit te galmen, Psalm 59; 9. ik zal u sterkte zingen en 's morgens uw goedertierenheid vrolijk roemen om dat gij mij een hoog vertrek bent geweest, en een toevlucht ten dag als mij het bang was. Van u, ô mijne sterkte! Zal ik Psalmen zingen; want God is mijn hoog vertrek, de God van mijn goedertierenheid. Vertrouw op hem te alle tijd, ô gij volk! Stort u lieden hart uit voor zijn aangezicht. God is een toevlucht. Sela!

Tot verder opwekking van dit vertrouwen op God, begon Polylector, moet ik noch een diergelijk aanmerkelijk geval hierbij voegen. Ik heb, zegt de schrijver uit wie ik dit verhaal te Reval in IJsland een koopman gekend, genoemd Pieter Perseval; een vroom, eerlijk man; die voor omtrent twee-en-twintig jaren op een groot schip van Lubeck in Neder-Saksen naar de gedachte stad Reval voer. Onderweg, tussen Zweden en Götland, viel de vaart zo ongelukkig dat 't schip in vele stukken wordt gebroken. Goederen en mensen zonken naar de afgrond. Hij alleen die zich op een plank begeven had, dreef naar een steenklip. Drie gehele dagenlang zat hij op die in de uiterste angst en nood; niet anders dan water rondom zich zag. Door Goddelijk bestuur kwam een toegemaakte ton van de golven en winden voortgedreven juist tegens deze rots aan te slaan. Hij wende vlijt aan om die te krijgen; sloeg het open en vond er enig bedden werk nevens een deel appels in. Diergelijke waren worden zeer veel naar Lijfland gezonden; en de gedachte ton zwom dus uit ’t gebroken schip boven op 't water. Met ’t bedden werk bewaarde hij zich tegen de koude. De appels gebruikte hij ter spijs. Op den vierde dag wordt hij een klein scheepje gewaar van zo’ n slag als men Zweedse schuiten noemt. [243]

Door roepen en wecken gaf hij de daarin zijnde personen een teken. Deze zagen die goede man wel op de steenklip, doch konden niet geloven dat het een mens was. In tegendeel hielden ze hem voor een spook: Gelijk men dan in deze landen wel gewoon is op de wateren velerlei vreemdigheden van duivelse goochel bedrijven te vernemen. 't Is gewis dat de Satan veel meer op de ene dan op de andere plaatsen spookt; allerminst daar 't licht der Goddelijke woorden het aller helderste en op de kandelaar staat. Maar ondertussen beelden ook de mensen zich vaak spoken in daar ze gans niet zijn. Doch laat ik de geschiedenis vervolgen. Eindelijk evenwel zijn ze, op zijn gedurig roepen en bidden, met hun scheepje naar hem toe gevaren: hoorden van hem een volkomen bericht van zijn bejegeningen; namen hem van de klip en voerden hem mee naar Reval. Naderhand heeft Pieter Perseval deze geschiedenis doen uitbeelden en de schilderij laten hangen voor de poort daar men te scheep gaat aan een bijzondere plaats; duizenden van mensen tot een schouw-spiegel. Vaak heeft hij mij verhaald dat hij zich in deze zeer grote ongelegenheid en angst bevond, gans geen middel van ontkomen zag. Echter had hij, ofschoon de dood hem gedurig voor ogen stond, noch altijd een vast vertrouwen gehad op de goedertierenheid en genadige bijstand Gods; tot wie hij van ganse hart zuchtte en bad: Die hem ook ter rechter tijd redde, Sigismundus Suevis Spiegel Menschliches lebens, Tractat. 4. pagina 64. De ongelukkige schipbreuk van Pedro Sorano; hoe hij alleen in een woest eiland aangekomen was vier jaren lang zich daar ellendig behielp en toen noch door een aankomend schip wordt verlost heb ik verhaald in 't eerste deel van mijn grote Historischen Schouwtoneel, pagina 280. Een ander ten enenmale wonderlijk geval van den schipbreuk geleden hebben en op een rots aangezwommen zijnde Simson, koopman te Marennes in Frankrijk in mijn Grote Schouwplaats der Lust en Leerrijke Geschiedenissen, LI pagina 296. Sommige andere diergelijke geheugens-waardige voorbeelden van wonderlijke behoudenis en schipbreuken kan men ook vinden achter de Reis van Willem Ysbrandsche Bontekoe. Omdat die genoeg bekend zijn zo is ’t onnodig enig verder gewag daarvan te maken.

Beklaeghlijck zijn soodaenige Schipbreucken, liet Honorius [244] sigh hooren, wegens 't verlies van goederen, en insonderheyd van 't leven der Menschen in deselve. Maer dit is een seer boose saeck, dat veelerweegen soodaenige Waeren, welcke noch koomen aendrijven, van den Heer, die 't Gebied over 't Strand heeft, daerse werden aengeworpen, of in 't geheel, of ten deelen, ten Buyt werden gemaeckt, onder den naem van Strand-reght.

Wat dit Strand-Recht is, berightede Polylector; hoe 't hier en gintsch gebruyckt werd; d'uytsteeckende godloosheyd van sommige Inwooners der Eylanden aen de Noord-Zee ontrent dit stuck, door Voorbeelden getoond; en eenige andere daer aen hangende dingen, heb ick kortlijck verhandeld in mijne vertaelde, in een andere orde gebraghte, en doorgaens vermeerderde Historische, Politische en Philosophische Rust-uyren, van pag. 87. tot 90. 'k Sal 'er nu dit by doen. 't Strijd tegens alle billijckheyd en gereghtigheyd; tegens de liefde en behulpsaemheyd, welcke wy onsen Naesten schuldigh zijn, dat Heeren en Overheeden sigh toe-eygenen de Goederen, welcke uyt een vergaen Schip aen haeren Oever werden geslaegen. Dit is d'ongeluckige noch voorts verderven, in plaets van haer te helpen; en haer gantsch onbarmhertigh te beroven van 't geen de vernielende Zee haer noch overigh had gelaeten. Waerlijck, 'k sie geen reden, welcke dit snoode bedrijf met eenige glimp moght verontschuldigen; ten ware dan, dat men openbaere Dievery en Rovery wou goed en geoorloft heeten. Of dat men yemand, die yets vind 't geen sijnen Naesten ongeluckighlijck verlooren heeft, wou toewijsen, dat hy 't selve met een goed Gewisse sou mogen behouden. Daer nochtans de Wetten de geene, die 't gevondene als eygen goed aenslaen, aen Diefstal schuldigh verklaren, gelijck ick getoond heb in mijne Groote Historische Rariteyt-kamer, eerste deel, pag. 301.

'k Sta, seyde Juffer Honesta, met u in 't selve gevoelen. 't Koomd my onreghtvaerdigh, onbarmhertigh, en liefdeloos voor, dat men de geene, welcke alreeds van de vertoornde Zee soo swaerlijck zijn beschadighd geworden, andermael sou plonderen op 't land, en haer beroven van 't weynigh overschot, 't welck de woedende Golven haer noch vergunden. Maer wie sal sigh tegens de Vorsten opstellen; of d'eenmael gegevene en ingevoerde Wet om verr' stooten? Ondertusschen mogense bedencken, hoese dit overeen sullen brengen met de Godlijcke Wet ontrent een verloorene Os, Esel, of ander Beest. [245]

Vermits, hernam Polylector, de Heeren, welcke 't Gebied over 't Land hebben, oock werden geseght toe te behooren de Wateren en Stroomen, soo meenense, dat de door Schipbreuck daer heenen gedreevene Goederen aen den Heer des Lands zijn vervallen. Per text in l. Insulae Italiae. ubi Dd. ff. de re judic. c. licet ubi Gloss. & Bald. num. 2. de feriis cap. ubi periculum de elect. in 6. deciar. lib. 4. prax. crim. c. 17. num. 29. & Consil. 123. n. 26. vol. 3. Greg. Tholosan. lib. i. Syntag. Jur. cap. 3. n. 5. Petrus Belluga, Boabailla, en meer andere; aengeweesen in Lasseni Burgerliche Tisch-reden pag. 335. Alhoewel van reghts weegen soodaenige Goederen niet den gemeenen Fisco toebehooren, wijl niemand sigh magh verrijcken van eens anders schaede, ellende en ongeval. L. 1. & tot tit. Cod. de naufr. l. 11. authent. Navigia. C. de fuit. Waerom dan oock Keyser Frederick de tweede deese in sijnen tijd ingebroockene en onverantwoordlijcke gewoonte gantschlijck afgeschaft, en de Zeevaerende persoonen, in geval van Schipbreuck, alles wat de Zee aenwierp, laeten behouden heeft. Keyser Carel de vijfde heeft dit boose gebruyck voor eeuwigh afgeschaft. Artic. 209. criminal. Sanct. Want 't is meer Barbarisch als Christlijck, datmen sal beroven van haer overgeblevene Goederen, jae oock wel geheel ter straf wil trecken de geene, die buyten haere schuld, en tegens haeren wille, soo ongenaedigh van de Golven zijn gehandeld geworden. Niets is'er onreghtvaerdiger, als de bedroefde en ellendige noch meer bedroefd en ellendigh te willen maecken. Goldast. in Collect. Constit. Imperial. tom. 3. pag. 53. L. Devus ff. de offic. Praesid. Evenwel onderhoud men deese gewoonte noch aen eenige plaetsen in Italien, Spaenje, Franckrijck, Engelland, en anderweegen: Alwaer de Strandheeren alle aendrijvende en van de Zee uytgeworpene Goederen aentasten en gebruycken als haer eygene. Luc. de Penna in L. 1. Cod. de Naufr. Renaug. Chopin. de Doman. Franc. lib. 1. cap. 16. n. 19. Henn. Arnisaeus lib. 3. de Jur. Majest. c. 6. n 19., en meer andere. Waldemar, Koningh van Deenemarcken, heeft in 't jaer 1228. de Burgeren van Brunswijck vrygesteld, al de Goederen, welckese uyt Schipbreuck konden bekoomen, voor de haere, als eygendom, te houden. Veellight heeft hy gemeend, dat Schipbreuckige dingen behoorden onder de geene, welcke de Reghtsgeleerde voor Verlaetene aghten; Daerse doch geenssins tot deselve mogen betrocken worden; insonderheyd niet, daer d'arme lieden 't haere weer soecken, en om de ter handstellingh ernstigh aenhouden. [246]

Op sulck een wijs, viel Juffer Honesta hier in, kon men, wanneer yemand sijn in volle vlam staende Huys verliet, om sijn leven te redden, de noch overgebleven zijnde goederen oock voor verlaeten, en derhalven voor goeden Buyt houden. Mijn ziele koom' in den raed van sulcke Menschen niet.

De geene, vervolghde Polylector, welcke sulcke goederen weygeren den reghten Erfgenaem weer te geven, werden genoemd Dieven, L. 9. §. fin. & l. 58. ff. de A. R. D. d. ff. fin. Inst. de R. D.; waerdigh, als soodaenige gestraft te worden, Menoch. lib. 2. de A. I. Q. cent. 3. cas. 297. & cent. 4. cas. 394. num. 99. Een andere gelegenheyd heeft het met de Schipbreuckige Goederen van Zeerovers: Oock van openbaere vyanden des Vaderlands. Anders, 't kan niet van ongereghtigheyd verontschuldight werden, dat men deeser wijs sigh wil verrijcken met d'ellende van andere; die men hier door voorts in armoede set. Lassenii Burgerliche Tischreden, pag. 338.

Veel Edelmoediger, veel gereghtiger, veel billijcker, liet Marinus sigh hier hooren, als meenigh Koningh, Hertogh en Graef, heeft sigh hier ontrent gedraegen een geringh Schipper. In den bloedigen oorlogh des jaers 1635. tusschen Franckrijck en Spaenje, gebeurden 't, dat eenige Duynkercksche Scheepen aenvielen een Fransch Schip van Dieppe. Al de daer op zijnde Francoisen, 't gevaer siende, en voor een ellendige gevanckenis vreesende, vielen met allerhaest in de Boot, laetende de Schipper alleen: Die hier over niet qualijck te vreeden was. Hy kon seer wel Engelsch spreecken. Gaf sigh derhalven sonder eenige tegenstand, aen de Duynkerckers over, en seyde, dat hy een Engelschman was, die veel liever aen de Spaensche als Fransche zyde wou dienen. Versoght ter dier oorsaeck, datse hem eenige persoonen wilden laeten toekoomen, om 't Schip te helpen regeeren. Geerne bewillighdense hier in; en sonden drie uyt de haere in 't Fransche Schip, om 't selve voor haer te verseeckeren. Gantsch onbekend was haer, dat de Schipper een Franschman was, wijl hy sigh voor een Engellander uytgaf, en oock d'Engelsche Tael volmaecktlijck sprack. 's Avonds, als eenen der overgekoomene sliep, en eenen anderen aen 't Roer stond, leende hy van den derden sijn Mes, om wat Taback daer meê te kerven; waer van hy hem een gedeelte vereerde. Stracks begaf hy sigh nae den tweeden; en ontleende hem desgelijcks sijn Mes, onder deselve voorwendigh. Soo [247] haest hy 't in de hand had, stack hy 't hem in de borst, soo dat hy plotslijck ter neer viel. Even 't selve deed hy aen den slaependen. Doe dwongh hy den overigen derden, dat hy hem de Zeylen moest helpen wenden, om te rugge nae Franckrijck te keeren. Dus quam hy, met een goede Voorwind, weer te Dieppe aen. Hier liet hy de seer gewondede geneesen. Alhoewel hy nu, volgens de gewoone regel, al de laedingh en Koopmans-goederen voor sigh selven had mogen behouden, wijl deselve langer als vierentwintigh uyren in der vyanden handen waeren geweest, en hy alleen had verhinderd, datse dien Buyt niet in verseeckerdheyd hadden gebraght, soo stond hy echter vrywilligh van sijn Reght af, en liet sigh vergenoegen met een Vereeringh. Yeder prees sijne dapperheyd, en roemde sijne billijckheyd. G. P. Harsdorffers Geschicht-spiegel tit. 62. pag. 454.

Indien, seyde Honorius, de Vorsten, welcke sigh 't gedaghte Strand-reght aenmaetigen, eens selfs de gevaeren der Zee hadden gesmaeckt, misschien soudense andere gedaghten bekoomen, indien anders de gierigheyd haer niet gantschlijck ontmenscht had. Voortijds was oock in Pomeren dit gebruyck, dat alle Goederen uyt Schipbreuck wierden aengeslaegen van den Heer, in wiens Gebied de Zee die aenwierp; 't zy wie deselve moghten toebehoord hebben. d'Eygenaer moght niet de minste aenspraeck daer op doen. Maer als Hartogh Bogislaus de thiende op sijne Zeevaerd nae 't Beloofde Land selfs allerley harde Toevallen overquaemen, en d'uyterste sinckens-gevaeren hem dreyghden, soo bemerckte hy eerst reght, wat voor een geweld de Zee heeft, en wat voor smertlijcke ongelucken deselve veroorsaeckt. Hield derhalven van doe af aen voor gantsch onreghtvaerdigh, dat yemand, die sijne Goederen door Schipbreuck verloor, daer van beroofd zijn, en eenen anderen die opvangen sou: Ter dier oorsaeck deed hy, een Belofte, dat hy, soo haest hy t'huys gekoomen was, deese wel oude, doch onreghtveerdige en boose gewoonte sou afschaffen; en orde stellen, dat alle aen Strand koomende Goederen den reghten Heer souden toegeweesen worden. 't Is oock soo geschied, en 't werd noch hedensdaeghs door geheel Pomeren dus onderhouden. Engelhart de Jure Vectigal. th. 24. pag. 60. Zeileri Handbuchs ander theil, pag. 376.

Beklagenswaardig zijn zodanige schipbreuken, liet Honorius [244] zich horen, vanwege 't verlies van goederen en vooral van 't leven der mensen in die. Maar dit is een zeer boze zaak dat vaak zodanige waren, welke noch komen aandrijven, van de heer die 't gebied over 't strand heeft daar ze worden aangeworpen of in 't geheel of ten dele ten buit worden gemaakt, onder den naam van strandrecht.

Wat dit strandrecht is, berichtte Polylector; hoe 't hier en ginds gebruikt werd; de uitstekende goddeloosheid van sommige inwoners der eilanden aan de Noordzee omtrent dit stuk door voorbeelden getoond; en enige andere daaraan hangende dingen heb ik kort verhandeld in mijne vertaalde, in een andere orde gebrachte, en doorgaans vermeerderde Historische, Politieke en Filosofische Rusturen van pagina 87 tot 90. Ik zal er nu dit bij doen. 't Strijdt tegen alle billijkheid en gerechtigheid; tegen de liefde en behulpzaamheid welke wij onze naasten schuldig zijn dat heren en overheden zich toe-eigenen de goederen welke uit een vergaan schip aan hun oever worden geslagen. Dit is de ongelukkige noch voorts verdorven, in plaats van ze te helpen; en ze gans onbarmhartige roven van 't geen de vernielende zee hun noch overig had gelaten. Waarlijk, ik zie geen reden welke dit snode bedrijf met enige glimp mocht verontschuldigen; tenzij dan dat men openbare dieverij en roverij wilde goed en geoorloofd heten. Of dat men iemand die iets vindt 't geen zijn naaste ongelukkig verloren heeft wilde toewijzen dat hij hetzelfde met een goed geweten zou mogen behouden. Daar nochtans de wetten diegene die 't gevondene als eigen goed aanslaan aan diefstal schuldig verklaren, gelijk ik getoond heb in mijne Grote Historische Rariteit-kamer, eerste deel, pagina 301.

Ik sta, zei juffer Honesta, met u in hetzelfde gevoelen. 't Komt mij onrechtvaardig, onbarmhartig en liefdeloos voor dat men diegene welke alreeds van de vertoornde zee zo zwaar zijn beschadigd geworden, andermaal zou plunderen op 't land en ze beroven van 't weinig overschot wat de woedende golven ze noch vergunden. Maar wie zal zich tegens de vorsten opstellen; of de enenmale gegeven en ingevoerde wet omverstoten? Ondertussen mogen ze bedenken hoe ze dit overeen zullen brengen met de Goddelijke wet omtrent een verloren os, ezel of ander beest. [245]

Vermits, hernam Polylector, de heren welke 't gebied over 't land hebbe, ook worden gezegd toe te behoren de wateren en stromen, zo menen ze dat de door schipbreuk daarheen gedreven goederen aan de heer van het land zijn vervallen. Per text in l. Insulae Italiae. ubi Dd. ff. de re judic. c. licet ubi Gloss. & Bald. num. 2. de feriis kapittel ubi periculum de elect. in 6. deciar. lib. 4. prax. crim. c. 17. num. 29. & Consil. 123. n. 26. vol. 3. Greg. Tholosan. lib. i. Syntag. Jur. kapittel 3. n. 5. Petrus Belluga, Boabailla, en meer andere; aangewezen in Lasseni Burgerliche Tisch-reden pagina 335. Alhoewel van rechtswege zodanige goederen niet den algemene fiscus toebehoren omda tniemand zich mag verrijken van een anders schade, ellende en ongeval. L. 1. & tot tit. Cod. de naufr. l. 11. authent. Navigia. C. de fuit. Waarom dan ook keizer Frederik de tweede deze in zijn tijd ingebroken en onverantwoordelijke gewoonte gans afgeschaft en de zeevarende personen in geval van schipbreuk alles wat de zee aanwierp laten behouden heeft. Keizer Karel de vijfde heeft dit boze gebruik voor eeuwig afgeschaft. Artic. 209. criminal. Sanct. Want 't is meer Barbaars dan als Christelijk dat men zal beroven van hun overgebleven goederen, ja, ook wel geheel ter straf wil trekken diegene die buiten hun schuld en tegen hun wil zo ongenadig van de golven zijn gehandeld geworden. Niets is er onrechtvaardiger dan de bedroefde en ellendige noch meer bedroefd en ellendig te willen maken. Goldast. in Collect. Constit. Imperial. tom. 3 pagina 53. L. Devus ff. de offic. Praesid. Evenwel onderhoud men deze gewoonte noch aan enige plaatsen in Italië, Spanje, Frankrijk, Engeland en andere manieren: Alwaar de strandheren alle aandrijvende en van de zee uitgeworpen goederen aantasten en gebruiken als hun eigen. Luc. de Penna in L. 1. Cod. de Naufr. Renaug. Chopin. de Doman. Franc. lib. 1 kapittel 16. n. 19. Henn. Arnisaeus lib. 3. de Jur. Majest. c. 6. n 19., en meer andere. Waldemar, koning van Denemarken, heeft in 't jaar 1228 de burgers van Braunschweig vrijgesteld alle goederen die ze uit schipbreuk konden bekomen voor de hare als eigendom te houden. Mogelijk heeft hij gemeend dat van schipbreuk dingen behoorden onder diegene welke de rechtsgeleerde voor verlatene chten; Daar ze doch geenszins tot die mogen betrokken worden; vooral niet daar de arme lieden 't hare weer zoeken en om de ter handstelling ernstig aanhouden. [246]

Op zo’ n wijze, viel juffer Honesta hierin, kon men, wanneer iemand zijn in volle vlam staande huis verliet om zijn leven te redden de noch overgebleven zijnde goederen ook voor verlaten en derhalve voor goeden buit houden. Mijn ziel komt in den raad van zulke mensen niet.

Diegene, vervolgde Polylector, welke zulke goederen weigeren de rechten erfgenaam weer te geven worden genoemd dieven, L. 9. §. fin. & l. 58. ff. de A. R. D. d. ff. fin. Inst. de R. D.; waardig als zodanige gestraft te worden, Menoch. lib. 2. de A. I. Q. cent. 3. cas. 297. & cent. 4. cas. 394. num. 99. Een andere gelegenheid heeft het met de schipbreukige goederen van zeerovers: ook van openbare vijanden der vaderland. Anders, 't kan niet van ongerechtigheid verontschuldigd worden dat men zch op dezer wijze zich wil verrijken met de ellende van andere; die men hierdoor voorts in armoede zet. Lassenii Burgerliche Tischreden, pagina 338.

Veel edelmoediger, veel gerechtiger, veel billijker, liet Marinus zich hier horen, dan menig koning, hertog en graaf heeft zich hier omtrent gedragen een gering schipper. In den bloedige oorlog van het jaar 1635 tussen Frankrijk en Spanje gebeurde 't, dat enige Duinkerken schepen aanvielen een Frans schip van Dieppe. Alle daarop zijnde Fransen die 't gevaar zagen en voor een ellendige gevangenis vreesden vielen met alle haast in de boot en lieten de schipper alleen: Die hierover niet kwalijk tevreden was. Hij kon zeer goed Engels spreken. Gaf zich derhalve zonder enige tegenstand aan die van Duinkerk over en zei, dat hij een Engelsman was die veel liever aan de Spaanse dan de Franse zijde wilde dienen. Verzocht ter dier oorzaak dat ze hem enige personen wilden laten toekomen om 't schip te helpen regeren. Graag bewilligen ze hierin; en zonden drie uit die van hen in 't Franse schip om het voor hen te verzekeren. Gans onbekend was ze dat de schipper een Fransman was omdat hij zich voor een Engelse uitga, en ook de Engelse taal volmaakt sprak. 's Avonds, toen een der overgekomen sliep en een anderen aan 't roer stond leende hij van de derde zijn mes om wat tabak daarmee te kerven; waarvan hij hem een gedeelte vereerde. Straks begaf hij zich naar de tweede; en ontleende hem desgelijks zijn mes onder die voorwendde. Zo [247] gauw hij 't in de hand had stak hij 't hem in de borst zodat hij plotseling ter neer viel. Even hetzelfde deed hij aan den slapende. Toen dwong hij den overige derden dat hij hem het zeil moest helpen wenden om terug naar Frankrijk te keren. Dus kwam hij met een goede voorwind, weer te Dieppe aan. Hier liet hij de zeer gewonde genezen. Alhoewel hij nu, volgens de gewone regel, alle lading en koopmans-goederen voor zichzelf had mogen behouden omdat die langer dan vierentwintig uren in de vijanden handen waren geweest en hij alleen had verhinderd dat ze die buit niet in verzekerdheid hadden gebracht, zo stond hij echter vrijwillig van zijn recht af,en liet zich vergenoegen met een verering. Ieder prees zijn dapperheid en roemde zijn billijkheid. G. P. Harsdorffers Geschicht-spiegel tit. 62. pagina 454.

Indien, zei Honorius, de vorsten, welke zich 't gedachte strandrecht aanmatigen, eens zelfs de gevaren der zee hadden gesmaakt, misschien zouden ze andere gedachten bekomen, indien anders de gierigheid ze niet gans ontmenst had. Voortijds was ook in Pommeren dit gebruik dat alle goederen uit schipbreuk worden aangeslagen van de heer in wiens gebied de zee die aanwierp; hetzij wie die mochten toebehoord hebben. De eigenaar mocht niet de minste aanspraak daarop doen. Maar toen hertog Bogislaus de tiende op zijn zeevaart naar 't Beloofde Land zelf allerlei harde toevallen overkwamen en het uiterste zinkengevaar hem dreigde, zo bemerkte hij eerst recht wat voor een geweld de zee heeft en wat voor smartelijke ongelukken die veroorzaakt. Hield derhalve van toen af aan voor gans onrechtvaardig, dat iemand, die zijn goederen door schipbreuk verloor daarvan beroofd zijn en een anderen die opvangen zou: Ter die oorzaak deed hij een belofte dat hij zo gauw hij thuisgekomen was deze wel oude, doch onrechtvaardige en boze gewoonte zou afschaffen; en orde stellen dat alle aan strand komende goederen de rechte heer zouden toegewezen worden. 't Is ook zo geschied en 't wordt noch hedendaags door geheel Pommeren aldus onderhouden. Engelhart de Jure Vectigal. th. 24. pagina 60. Zeileri Handbuchs ander theil, pagina 376.

Ondertusschen evenwel, begon Polylector weer, is voor soo onbillijck niet te houden, dat de geene, welcke haer best doen, [248] om deese Goederen te bergen en te bewaeren, tot dat d'Eygenaer deselve koomd afhaelen, behoorlijck voor haer moeyte werden beloond: Wanneer maer dit Berghloon niet te hoogh loopt, en de Bergers getrouw zijn, sonder een gedeelte, en somtijds wel 't beste daer van, te verbergen, en diefaghtigh haer selven toe t'eygenen.

Hoe veel, vraeghde Juffer Honesta, beloopt dit Berghloon wel? Vermits wy nu een tijd beleven, waer in de liefde verkout is, soo staet niet te hoopen, dat men hier ontrent sou doen, gelijck men wou, dat in een diergelijcke gelegenheyd aen ons selfs sou geschieden: En soo de Bergers niets yets te verwaghten hadden, datse eenige moeyte tot de Bergingh souden willen aenwenden. Doch dit Berghloon behoorde niet te groof te gaan. 't Sou seer smertlijck vallen, dat men, boven 't ongeluck en verlies door de Zee veroorsaeckt, 't geen noch half verdorven overigh gebleven is weer dier sou moeten inkoopen.

Gemeenlijck, antwoordede Marinus, koomd het uyt op een derde deel; echter nae gelegenheyd meer of min. 't Oude Rhodisch Zee-Recht, waer op de volgende ten goeden deele gegrondet staen, geeft den geenen, die yets berghd, doorgaens 't vijfde deel: maer is 't aght ellen diep van de grond opgehaeld, 't derde deel; indien vijfthien ellen, de helft; wegens de vergrootingh van 't daer in geleegene gevaer. Jus Rhodior. cap. 45. & 47. 't Zee-Reght der Hansee-Steeden in 't jaer 1591. ingesteld, en in 't jaer 1614. op nieuws oversien, heeft deesen Artijckel: Vind yemand Schipbreuckigh Goed aen 't Strand, of in de Zee aen sijn eygen Schip drijvende; en dat hy sulcke Goederen opvischt, die sal deselve overleeveren aen d'Overigheyd (der Plaets) daer hy eerst sal aenkoomen; 't sy in een Stad, of op 't Land, of aen d'Overmannen der Kooplieden. Van sulcke opgevischtede of gevondene Goederen sal men de geene, welcke den arbeyd hebben gedaen, geven 't twintighste deel. Maer haelense die uyt de Zee van een Reff, soo behoord haer 't vierde deel. Hansee-stadtisch Zeereght, tit. 9. art. 3. 't Lubecksche Stadts-Reght steld, van een Reff gehaeld, 't derde deel; maer vermeld voor heenen: Indien Parthyen niet over een konnen koomen, aengaende 't Berghloon, dat dan de saeck sal besleght werden door goede Mannen, of door d'Ouderlieden in de Hansee-Stad, welcke naest by gelegen is. Lubsche Stadreght lib. 6. tit. 3. art. 3. und 4. 't Hamburger Stad-reght geeft dit bescheyd. Indien yemand Schipbreuckigh [249] goed berghd, en hy 't over Reff, of in de Zee gehaeld heeft, dien sal genieten 't derde deel; ten waere hy 't buyten sonderlingh gevaer en by goed weer berghde: In welck geval hy daer van sal ontfangen nae gelegenheyd, en oordeel van goede lieden, 't geen de billijckheyd vereyscht. Maer indien [sulck Schipbreuckigh goed] toevalligerwijs aen Scheepsboord quam drijven, 't sy hy op Ancker lagh, of seylde, of in sijne vaert was, soo sal hem alleen de twintighste penningh daer voor werden betaeldt. Hamburger Stadtbuch andertheil, tit. 17. art. 5. Dat de sulcke, welcke goederen uyt verongeluckte Scheepen bergen, yet behoorlijcks voor haere moeyte en gevaer bekoomen, staet buyten verschil. De billijckheyd wil, dat de geene, die gearbeyd hebben, loon genieten; insonderheyd, wijl de Bergers gemeenlijck van geen groot vermoogen, en soodaenige lieden zijn, die van haere verdiensten moeten leven. d'aengelegenheyd der Eygenaers vereyscht het oock, op dat, indien andermael haer een diergelijck ongeval trof, sy of andere wederom gewilligh moghten zijn tot de Bergingh, om daer aen een penningh te winnen.

Geerne, seyde Honorius, wil ick een Arbeyder sijnen loon geven; en in sulck een geval wou ick rijcklijck hem loonen. Maer echter dunckt my, dat van sommige goederen een derdeel te veel overloon is. Met deselve moeyte en gevaer, daerse hondert gulden aen Waeren meê bergen, konnense somtijds thienduysend guldens aen andere goederen in behoudenis brengen. Derhalven meen ick, dat 't loon wat na 't Werck behoorde geregeld te zijn. Immers, dat men van allerley Waeren niet een evengelijck deel der prijs behoefde te geven. Want hier door betaeld men voor even deselve moeyte, gevaer en tijd, nu honderd, dan duysend, jae noch meer guldens. Doch hier moet ick noch een vraegh doen. Is 't wel gebruycklijck, dat men de geene, die uyt een gebleven Schip yets bergen, en voor haren loon 't derde of eenigh ander deel van 't geberghde eysschen, doe sweeren, datse niets voor haer selven aghtergehouden hebben?

Billijck, antwoordede Marinus, sou 't mogen geschieden. Men kon den Eygenaer niet qualijck afneemen, dat hy in een saeck, waer aen dickmael veele duysenden hangen, en waer ontrent geene Getuygen zijn, de hooghste seeckerheyd, door een Eed te laeten doen, tot sijne gerustheyd begeerde. Echter weet ick hier van geene Voorbeelden by te brengen: En 'k vertrouw, dat het noyt, immers seer selden geschied; wegens de daer in leggende swaerigheden. [250]

Indien 't Schip verongeluckt op soodaenigh een plaets, daer de Hooge Overigheyd 't Strand-Reght gebruyckt, en haer deel van 't geberghde neemd, soo sou men, dus doende, sigh in een onuytkoomlijcken Doolhof steecken; en geen ander nut daer van trecken, als dat men door swaere Gerights-kosten 't aengeslaegene t'eenemael quyt gingh. Oock souden d'Amptenaeren wel maecken, datter niet veel van weer te rugge sou keeren. Was 't uyt de vrye Zee gehaeld, soo sou men echter weynigh voordeel bekomen door de Bergers te doen sweeren, en de beste pluck sou in de handen der Advocaten geraecken. Vele souden hier door werden afgeschrickt, om voortaen sulcke Goederen te bergen: Of oock wel aengeset, om de geberghde Goederen nae andere plaetsen te vervoeren, en daer te verkoopen; sonder oyt te laeten blijcken datse yets geberghd hadden. 't Is derhalven best, alle arghwaen in te kroppen, ten waere men klaerlijck genoegh bespeurde een handtastelijcke Bedriegery en Dievery. Frisschii Ruhstunden erster theil, pag. 675.

Ondertussen evenwel, begon Polylector weer, is voor zo onbillijk niet te houden dat diegene welke hun best doen [248] om deze goederen te bergen en te bewaren totdat de eigenaar die komt afhalen behoorlijk voor hun moeite worden beloond: Wanneer maar dit bergloon niet te hoog loopt en de bergers getrouw zijn zonder een gedeelte en somtijds wel 't beste daarvan te verbergen en diefachtig zichzelf toe e eigenen.

Hoe veel, vroeg juffer Honesta, beloopt dit bergloon wel? Vermits wij nu een tijd beleven waarin de liefde verkoeld is zo staat niet te hopen dat men hier omtrent zou doen gelijk men wilde, dat in een diergelijke gelegenheid aan ons zelfs zou geschieden: En zo de bergers niet iets te verwachten hadden dat ze enige moeite tot de berging zouden willen aanwenden. Doch dit bergloon behoorde niet te grof te gaan. 't Zou zeer smartelijker vallen dat me, boven 't ongeluk en verlies door de zee veroorzaakt 't geen noch half verdorven overig gebleven is weer dier zou moeten inkopen.

Gewoonlijk, antwoorde Marinus, komt het uit op een derde deel; echter naar gelegenheid meer of min. 't Oude Rhodisch zeerecht waarop de volgende ten goede dele gegrond staan geeft diegene die iets bergt doorgaans 't vijfde deel: maar is 't acht ellen diep van de grond opgehaald, 't derde deel; indien vijftien ellen, de helft; vanwege de vergroting van 't daarin geleden gevaar. Jus Rhodior. kapittel 45. & 47. 't Zeerecht der Hanzesteden in 't jaar 1591 ingesteld en in 't jaar 1614 opnieuw overzien heeft dit artikel: Vindt iemand schipbreuk goed aan 't strand of in de zee aan zijn eigen schip drijven; en dat hij zulke goederen opvis, die zal die overleveren aan de overheid (der plaats) daar hij eerst zal aankomen; tenzij in een stad of op 't land of aan de overmannen der kooplieden. Van zulke opgeviste of gevondene goederen zal men diegene welke de arbeid hebben gedaan geven 't twintigste deel. Maar halen ze die uit de zee van een rif zo behoort ze 't vierde deel. Hansee-stadtisch Zeerecht, tit. 9. art. 3. 't Lübecks stadsrecht stelt van een rif gehaald 't derde deel; maar vermeld voorheen: Indien de partijen niet overeen kunnen kome, aangaande 't bergloon dat dan de zaak zal beslist worden door goede mannen of door de ouderlieden in de Hanzestad, welke naast bij gelegen is. Lubeck stadsrecht lib. 6. tit. 3. art. 3. und 4. 't Hamburger stadsrecht geeft dit bescheid. Indien iemand schipbreuken [249] goed bergt en hij 't over rif of in de zee gehaald heeft die zal genieten 't derde deel; tenzij hij 't buiten zonderling gevaar en bij goed weer borg: In welk geval hij daarvan zal ontvangen naar gelegenheid en oordeel van goede lieden, 't geen de billijkheid vereist. Maar indien [zulk schipbreuk goed] toevalligerwijs aan scheepsboord kwam te drijven, tenzij hij op anker lag of zeilde in zijn vaart was zo zal hem alleen de twintigste penning daarvoor worden betaald. Hamburger Stadtbuch andertheil, tit. 17. art. 5. Dat de zulke welke goederen uit verongelukte schepen bergen iets behoorlijks voor hun moeite en gevaar bekomen staat zonder twijfel. De billijkheid wil dat diegene die gearbeid hebben loon genieten; vooral omdat de bergers gewoonlijk van geen groot vermogen en zodanige lieden zijn die van hun verdiensten moeten leven. De aangelegenheid der eigenaars vereist het ook opdat indien andermaal hun een diergelijk ongeval trof zij of andere wederom gewillig mochten zijn tot de berging om daaraan een penning te winnen.

Graag, zei Honorius, wil ik een arbeider zijn loon geven; en in zo’ n geval wilde ik rijk hem belonen. Maar echter dunkt mij dat van sommige goederen een derdedeel te veel over loon is. Met die moeite en gevaar, daar ze honderd gulden aan waren mee bergen kunnen ze somtijds tienduizend guldens aan andere goederen in behoudenis brengen. Derhalve meen ik dat 't loon wat naar 't werk behoorde geregeld te zijn. Immers, dat men van allerlei waren niet een even gelijk deel der prijs behoefde te geven. Want hierdoor betaalt men voor even die moeite, gevaar en tijd, nu honderd, dan duizend, ja, noch meer guldens. Doch hier moet ik noch een vraag doen. Is 't wel gebruikelijk dat men diegene die uit een gebleven schip iets bergen en voor hun loon 't derde of enig ander deel van ’t geborgen eisen doen zweren dat ze niets voor zichzelf achtergehouden hebben?

Billijk, antwoorde Marinus, zou 't mogen geschieden. Men kon de eigenaar niet kwalijk afnemen dat hij in een zaak waaraan vaak vele duizenden hangen en waar omtrent geen getuigen zijn de hoogste zekerheid door een eed te laten doen tot zijn gerustheid begeert. Echter weet ik hiervan geen voorbeelden bij te brengen: En ik vertrouw dat het nooit, immers zeer zelden geschied; vanwege de daarin leggende zwarigheden. [250]

Indien 't schip verongelukt op zodanige plaats daar de hoge overheid 't strandrecht gebruikt en haar deel van 't geborgen neemt zo zou men, dus doende, zich in een onontkoombare doolhof steken; en geen ander nut daarvan trekken dan dat men door zware gerichts-kosten 't aangeslagen ten enenmale kwijt ging. Ook zouden de ambtenaren wel maken dat er niet veel van weer terug zou keren. Was 't uit de vrije zee gehaald zo zou men echter weinig voordeel bekomen door de bergers te doen zweren, en de beste pluk zou in de handen der advocaten geraken. Vele zouden hierdoor worden afgeschrikt om voortaan zulke goederen te bergen: Of ook wel aangezet om de geborgen goederen naar andere plaatsen te vervoeren en daar te verkopen; zonder ooit te laten blijken dat ze iets geborgen hadden. 't Is derhalve best alle argwaan in te kroppen, tenzij men duidelijk genoeg bespeurde een handtastelijke bedriegerij en dieverij. Frisschii Ruhstunden erster theil, pagina 675.

Vermits, wierp Juffer Honesta hier in, gesproocken is van Hansee-Steeden; en ick oock dickmael van deselve gewagh hoor maecken, soo wou ick wel geerne weeten, wat door dit woord word beteeckend: en welcke deese Steeden zijn.

't Is, antwoordede Polylector, een seer oud (al voor 't jaer 1200. ontstaen) en derhalven nu vry twijffelaghtigh woord, ten opsight van den oorsprongh. Eenige meenen, dat het afkoomstigh is van 't oude woord Hanssen, waer door wat groots en aensienlijcks pleegh te kennen gegeven te worden. Soo noemde men voortijds de Duytschers groote Hanssen; of Hansen. En dus sou Hanse-Steeden soo veel bedieden als groote-Steeden. Andere willen, dat het beteeckend An-zee-Steeden; de H, als geen letter, maer alleen een uytblaesingh, daer voorgesteld zijnde, gelijck in veele woorden pleegh te geschieden; als, Hieronymus, Hierusalem, Heva, Helias, Hiericho, Hadrianus e.s.v.

Ick kan, stelde Marinus hier tegens, dit niet erkennen voor den eersten oorsprongh deeses woords, vermits al de Hanse-Steeden niet aen de Zee leggen.

Men kon, berightede Polylector, hier op antwoorden: Schoon al de dus genoemde Steeden niet aen de Zee zijn gelegen, soo hebbense echter aen 't een of 't ander Comptoir haer' Aengelegenheyd gehad. Of: 't Geheele t'saemgevoeghde Ligchaem heeft sijne [251] benoemingh gekreegen van 't grootste Deel. Wederom andere brengen deesen Naem af van 't Gothsche woord Hanse; bediedende een Verbondschap; en dus sou Hanse-Steeden te kennen geven Verbondene Steeden; die met malkander in Verbond staen. My belangende, 'k sou geen swaerigheyd maecken, deese laetste toe te vallen, wijl Woord en Saeck hier t'eenemael overeen komen. Wy willen hier niet spreecken van de Tijd, wanneerse in een Verbond zijn getreeden; waer toe 't selve streckte, en 't geen 'er voorts aen hanght. 't Hoofd der selver is Lubeck, daer de Voorreghten en andere Schriften in bewaeringh leggen: Die de maght heeft, om d'andere t'saemen te roepen: En indien, om eenige redenen, de Byeenkoomst in een andere Stad wierd aengesteld, soo moet echter 't Lubecker-zeegel derwaerts werden gebraght. Voortijds was 't getal seven en tseventigh. Want als deese Verbondene Waldemar de derde, Koningh van Deenemarcken (gestorven in 't jaer 1375) door een Herauld den Oorlogh deeden aenkondigen, soo kreegense van hem dit Hoorn-vers tot antwoord: Seven-en-tseventigh Hansen, En seven-en-tseventigh Gansen; Bijten my niet de Gansen, Soo vraegh ick niet een Boon nae de Hansen. Doch sy braghten hem daer toe, dat hy niet alleen Stilstand van Wapenen versoecken, maer oock eene voor hem schandlijcke Vreede ingaen, en de gedaghte Steeden, tot vergoedingh haerer gedaene Onkosten tot deesen Krijgh, geheel Schoonen voor de tijd van seventhien jaeren inruymen moest. Pontani Histor. Dan. lib. 8. fol. 494. Schareri Chron. lib. 3.

Dickmael gebeurd het, merckte Honorius hier aen, dat de geene, die haere vyanden te kleyn aghten, naederhand selver sigh voor haer bucken; en diese eerst smaedlijck trotsten, selver smeecken moeten. Ondertusschen heb ick noyt geweeten, dat'er sulck een meenighte van Hanse-Steeden zijn.

Beyde 't Getal en 't Verbond selfs, berightede Polylector, is nu niet meer als voor heenen. Deese Hanse-Steeden werden verdeeld in vier Hoofd-Gemeenschappen. I. 't Lubecksche. II. 't Keulsche. III. 't Brunswijcksche. IV. 't Dantzicksche. Tot (i) 't Lubecksche Hoofdgemeenschap behooren ses Windische Steeden; 1. Lubeck. 2. Hamburgh. 3. Rostock. 4. Wismar. 5. Straelsund. 6. Lunenburgh. Voorts aght Pomersche. 1. Stettin. 2. Anklam. 3. Golnouw. 4. Gripswald. 5. Colbergh. 6. Stergard. 7. Stolpe. 8. Rugewald. Tot (2) Keulen behooren seven Cleefsche en Marcksche Steeden; 1. Keulen [252] 2. Wesel. 3. Duysburgh. 4. Emmerick. 5. Warburgh. 6. Unna. 7. Han. Seven Geldersche: 1. Nieuwmegen. 2. Zutphen. 3. Rurmund. 4. Arnhem. 5. Venlo. 6. Elburgh. 7. Harderwijck. Drie Overysselsche: 1. Deventer. 2. Campen. 3. Swol. Drie Friessche: 1. Groeningen. 2. Stavoren. 3. Bolswaerd. En thien Westphaelsche: 1. Munster. 2. Osnabrugh. 3. Dortmund. 4. Soest. 5. Hervorden. 6. Paderborn. 7. Lemgouw. 8. Bileveld. 9. Stippe. 10. Rasveld. Tot (3) Brunswijck teld men derthien Saxische Steeden: 1. Maeghdenburgh. 2. Brunswijck. 3. Goslar. 4. Einbeck. 5. Gottingen. 6. Hildesheim. 7. Hannover. 8. Ulssen. 9. Buxtehoede. 10. Staden. 11. Breemen. 12. Hamel. 13. Minden. Tot (4) Dantsick ses Pruyssische Steeden: 1. Colm. 2. Thoorn. 3. Elbingh. 4. Dantzick. 5. Koninghsbergh. 6. Brunswich. Sommige voegen 'er noch eenige ander by. Hornii Orbis Polit. pag. 96. Brauweri Chronicon. fol. 619. Hedensdaeghs hebben deese Steeden noch wel de schijn van een Ligchaem, doch sonder Zenuwen. Allenxen is haer maght van de Vorsten gekrenckt; en van tijd tot tijd zijn haere Voorreghten besneeden geworden. Nu is deese, dan die Stad door deesen of geenen Heer, of door ongeluckige oorloghsbeswaernissen, in een andere stand geset; waer door d'eene de lust en wil, d'andere de maght benoomen is, om 't Verbond te voldoen en te handhaven. Dus is 't daer toe gekoomen, dat dit Duytsche Hanse-stadtisch Bond geen naedruck meer heeft, maer elcke Stad voor sigh selven sijn best doet. Maer laet ons van d'An-zee-Steeden (soo sommige dit woord vertaelen) weer tot de Zee keeren.

Wel dan, seyde Honorius, soo moet ick voor eerst vraegen, wat de Caspische Zee voor een Water is? 'k Heb alreeds gehoord, dat deselve oock werd genoemd de Hyrcanische Zee; Mare de Bachu, en Mare de Tabarestan.

't Is, antwoordede Polylector, geen eygentlijcke Zee, maer alleen een Lac, of Meir; van sommige gehouden voor 't grootste des Werelds. Ontelbaer veel groote en kleyne Rivieren vlieten 'er in. Maer niemand heeft oyt seeckerlijck geweeten, waer al deese Wateren sigh weer ontlasten; want gantschlijck geenen uytgangh kan men 'er aen verneemen. Even hier om hebben de Spaenjaerden een seer groot Meir in 't West-Indisch Eyland Hispaniola (waer in veele Rivieren vloeyen, sonder dat men de minste uytvloed gewaer werd) oock de naem van Caspische Zee meegedeeld: Maer van d'Indianen werd het geheeten Haneygaban. De Bischop en Geschiedschrijver [253] Paulus Jovius schrijft van deese Caspische Zee dusdaenigh: Dit Meir heeft geenen Uytgangh, soo veel men gewaer kan werden. Doch geloofwaerdigh is 't, dat het van seeckere Afgronden onder d'Aerde werd ingeswolgen. Men moet sigh verwonderen, dat soo veele Wateren, als 'er in vallen, deese Zee (welcke nimmermeer afneemd) niet doen wassen, noch oock varsch worden. Sy streckt sigh, in een Ey-ronde vorm, uyt van 't Suyden ten Noorden; en schijnd soo groot als de Pontus Euxinus, of Swarte Zee (van welcke wy alreeds hebben gehandeld), wanneer men daer van afscheyd de Meotische Poel; hedensdaeghs Zabacca genoemd. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 4. cap. 2. De Caspische of Hyrcanische Zee word van de Russen ter deeser tijd geheeten More Gualenskoi: Van de Persianen Kulsum: Van de Mooren Bohar Korsum; soo veel als Beslootene Zee. 't Is een reghte Middellandsche Zee; midden in 't Land, en van d'Aerdbodem allerweegen omslooten. Heeft seer veel inloopende Vloeden; waer onder oock zijn de Wolga, Araxis, Oxus, en een groot getal andere; doch geenen uytgangh, die men bemercken kan: Geen Ebb en Vloed, als andere Zeëen: oock weynigh goede en verseeckerde Havenen. 't Water is sout; behalven by 't Hyrcanische of Kilanische Strand; wijl ter dier plaets seer veel Stroomen daer in vallen. In dit gantsche Meir is geen Eyland, uytgesondert Ensil by Ferabuth; waer op eenige Harders Huysen staen. Zeileri Epist. tom. 2. num. 541. pag. 832. Deese Caspische Zee heeft bynae alle Natuerkundige Vernuften in enghte gebraght, vermitsse niet konden vatten, hoe 't doch toegaen magh, datse door een altijd-duerende toevloed van Rivieren noyt toeneemd; oock niet 't minste blijck toond van eenige uytvloeyingh in, of aen-een-voegingh met een andere Zee. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 2. cap. 13. §. 1. De Mey Wercken, fol. 442. 't Gebeurd somtijds wel, alhoewel hier geen af of toevloed is, dat 't Water niet alleen aen 't Strand wast, maer oock selfs, insonderheyd aen de Westzyde, over 't Land heenen strijckt: Doch sulcks geschied enckelijck door de Wind uyt de Zee, die 't opjaeghd. Maer by stil We'er is 't altijd op eene hooghte, en op deselve peyl. Eenige honderden van Rivieren hebben in deese Zee haere uytwateringh. Van Rescht tot aen Schamachie, de wijdte van ontrent twintigh daghreysen, storten meer als taghtigh Beecken, soo groote als kleyne, haer Water in dit Meir uyt. Wonder is 't, segg' ick andermael, als men deese saeck soo van [254] buyten aenmerckt, dat de meergenoemde Zee soo veele Stroomen ontfanghd, en echter geen mercklijcke uytgangh heeft. Ontrent 't Strand is 't Water soet, of brackaghtigh, wegens den inval der sigh daer in stortende Stroomen; maer diep in Zee soo sout, als dat van d'Oceaen selfs. Petrejus heeft in sijne Kronijck een misslagh, daer hy 't Water soo swart, als Peck of Teer steld te sijn; en oock een Eyland daer in; bebouwd met treflijcke Steeden en Vlecken. Belangende de swartheyd des Waters, Olearius getuygd, sulcks valsch bevonden te hebben. Oock is'er geen Eyland, als dat van Ensil; waer van ick alreeds heb gesproocken. Even deese Caspische Zee word van Herodotus, Ptolomaeus, en Aristoteles te reght genoemd een eygene Zee op sigh selven, over al van een Oever omringhd. Hebbende geen (openbaere) gemeenschap met de groote Zee of Oceaen: soo datse billijck een Middelandsche Zee moght werden genoemdt. Derhalven hebben gedwaeld Dionysius Alexandrinus, Pomponius Mela, Strabo, Plinius, Solinus, Basilius Magnus, en meer andere; welcke wilden, dat de Caspische Zee sou gemeenschap hebben met de Scytische of Ys-zee, of oock sijn een Zeeboesem der Noord-zee; en gevolghlijck, dat 't land haer niet allerwegen sou omringen. Dappers Asia, of Beschrijvingh van 't Rijck des Grooten Mogols; in 't deel van Persien, fol. 60. Welcke Schryver, uyt de gemeene Berigten van andere, de lenghte deeses Meirs steld op vijfthien, de gantsche breedte op aght Daghreysen, met een Roey-Vaertuygh, by stilte, sonder behulp van Wind. Of anders, de lenghte van de Mond of Ingangh der Zee, van Astracan af tot Ferahuth toe op aght Graeden, maeckende honderd en twintigh Duytsche Mylen: De breedte, van 't Landschap Churesin tot aen 't Cyrcassische Geberght, op ses Graeden, of t'negentig der selver Mylen. Idem ibid. Hier meê koomd over een de Heer Adam Olearius in sijne Persiaensche Reysbeschrijvingh.

Vermits, wierp juffer Honesta hierin, gesproken is van Hanzesteden; en ik ook vaak van die gewag hoor maken zo wilde ik wel graag weten wat door dit woord betekend: en welke deze steden zijn.

't Is, antwoorde Polylector, een zeer oud (al voor 't jaar 1200 ontstaan) en derhalve nu vrij twijfelachtig woord ten opzichte van de oorsprong. Enige menen dat het afkomstig is van 't oude woord Hanssen waardoor wat groots en aanzienlijks plag te kennen gegeven te worden. Zo noemde men voortijds de Duitsers grote Hanssen; of Hansen. En dus zou Hanse-Steden zo veel beteken als grote-steden. Andere willen dat het betekent An-zee-Steden; de H, als geen letter, maar alleen een uitblazen daarvoor gesteld is gelijk in vele woorden plag te geschieden; als Hieronymus, Hierusalem, Heva, Helias, Hiericho, Hadrianus e.d.

Ik kan, stelde Marinus hiertegen, dit niet erkennen voor de eerste oorsprong van dit woord vermits alle Hanzesteden niet aan de zee liggen.

Men kon, berichtte Polylector, hierop antwoorden: Ofschoon alle dus genoemde steden niet aan de zee zijn gelegen zo hebben ze echter aan 't een of 't ander kantoor hun aangelegenheid gehad. Of: 't Gehele tezamen gevoegde lichaam heeft zijn [251] benoeming gekregen van 't grootste deel. Wederom andere brengen dezen naam af van 't Gotische woord Hanse; betekent een verbond-schap; en dus zou Hanzesteden te kennen geven verbonden steden; die met elkaar in verbond staan. Mij aangaande, ik zou geen zwarigheid maken deze laatste toe te vallen omdat woord en zaak hier ten enenmale overeenkomen. Wij willen hier niet spreken van de tijd wanneer ze in een verbond zijn getreden; waartoe hetzelfde strekte en 't geen er voorts aan hangt. 't Hoofd ervan is Lubeck daar de voorrechten en andere schriften in bewaring liggen: Die de macht heeft om de andere tezamen te roepen: En indien om enige redenen de bijeenkomst in een andere stad wordt aangesteld zo moet echter 't Lubeck-zegel derwaarts worden gebracht. Voortijds was 't getal zevenenzeventig. Want toen deze verbonden Waldemar de derde, koning van Denemarken (gestorven in 't jaar 1375) door een heraut de oorlog liet aankondigen zo kregen ze van hem dit hoorn-vers tot antwoord: Zeven-en-zeventig Hansen, En zeven-en-zeventig ganzen; Bijten mij niet de ganzen zo vraag ik niet een boon naar de Hansen. Doch zij brachten hem daartoe dat hij niet alleen stilstand van wapens verzocht maar ook een voor hem schandelijke vrede ingaan en de gedachte stede, tot vergoeding van hun gedane onkosten tot deze oorlog geheel ofschoon voor de tijd van zeventien jaren inruimen moest. Pontanus Histor. Dan. lib. 8. fol. 494. Schareri Chron. lib. 3.

Vaak gebeurt het, merkte Honorius hieraan, dat diegenen die hun vijanden te klein achtte, naderhand zelf zich voor ze bukken; en die ze eerst smadelijk trotseerde zelf smeken moeten. Ondertussen heb ik nooit geweten dat er zo’ n menigte van Hanzesteden zijn.

Beide 't getal en 't verbond zelf, berichtte Polylector, is nu niet meer als voorheen. Deze Hanzesteden worden verdeeld in vier hoofd-gemeenschappen. I. 't Lubeck. II. 't Keulen. III. 't Braunschweig. IV. 't Danzig. Tot (i) ’t Lubeck. Hoofdgemeenschap behoren zes Windische Steden; 1. Lubeck. 2. Hamburg. 3. Rostock. 4. Wismar. 5. Straelsund. 6. Lunenburg. Voorts acht Pommerse. 1. Stettin. 2. Anklam. 3. Golnouw. 4. Gripswald. 5. Colbergh. 6. Stergard. 7. Stolpe. 8. Rugewald. Tot (2) Keulen behoren zeven van Kleef en Marken steden; 1. Keulen [252] 2. Wesel. 3. Duisburg. 4. Emmerik. 5. Wartburg. 6. Unna. 7. Han. Zeven Gelderse: 1. Nijmegen. 2. Zutphen. 3. Roermond. 4. Arnhem. 5. Venlo. 6. Elburg. 7. Harderwijk. Drie van Overijssel: 1. Deventer. 2. Campen. 3. Zwolle. Drie Friese: 1. Groningen. 2. Stavoren. 3. Bolsward. En tien Westfalen: 1. Munster. 2. Osnabrück 3. Dortmund. 4. Soest. 5. Hervorden. 6. Paderborn. 7. Lemgouw. 8. Bileveld. 9. Stippe. 10. Rasveld. Tot (3) Braunschweic telt men dertien Saksische steden: 1. Maagdenburg. 2. Braunschweig. 3. Goslar. 4. Einbeck. 5. Gottingen. 6. Hildesheim. 7. Hannover. 8. Ulssen. 9. Buxtehoede. 10. Staden. 11. Bremen. 12. Hamel. 13. Minden. Tot (4) Danzig zes Pruisen steden: 1. Colm. 2. Thoorn. 3. Elbingh. 4. Danzich. 5. Koningsberg. 6. Braunschweig. Sommige voegen er noch enige andere bij. Hornius Orbis Polit. pagina 96. Brauweri Chronicon. fol. 619. Hedendaags hebben deze steden noch wel de schijn van een lichaam, doch zonder zenuwen. Geleidelijk aan is hun macht van de vorsten gekrenkt; en van tijd tot tijd zijn hun voorrechten besneden geworden. Nu is deze dan die stad door dezen of gene heer of door ongelukkige oorlogsbezwaren in een andere stand gezet; waardoor de ene de lust en wil, de andere de macht benomen is om 't verbond te voldoen en te handhaven. Dus is 't daartoe gekomen dat dit Duitse Hanzestad bond geen nadruk meer heeft, maar elke stad voor zichzelf zijn best doet. Maar laat ons van de An-zee steden (zo sommige dit woord vertalen) weer tot de zee keren.

Wel dan, zei Honorius, zo moet ik voor eerst vragen wat de Kaspische Zee voor een water is? Ik heb alreeds gehoord dat die ook wordt genoemd de Hyrcanische Zee; Mare de Bachu en Mare de Tabarestan.

't Is, antwoorde Polylector, geen eigenlijke zee, maar alleen een lac of meer; van sommige gehouden voor 't grootste der wereld. Ontelbaar veel grote en kleine rivieren vlieten erin. Maar niemand heeft ooit zeker geweten waar al deze wateren zich weer ontlasten; want gans geen uitgang kan men eraan vernemen. Even hier om hebben de Spanjaarden een zeer groot meer in 't West-Indisch eiland Hispaniola (waarin vele rivieren vloeien zonder dat men de minste uitvloeiing gewaar wordt) ook de naam van Kaspische Zee meegedeeld: Maar van de Indianen wordt het geheten Haneygaban. De bisschop en geschiedschrijver [253] Paulus Jovius schrijft van deze Kaspische Zee dusdanig: Dit meer heeft geen uitgang, zo veel men gewaar kan worden. Doch geloofwaardig is 't dat het van zekere afgronden onder de aarde wordt ingezwolgen. Men moet zich verwonderen dat zo vele wateren als erin vallen, deze zee (welke nimmermeer afneemt) niet doen wassen noch ook verzwaren. Zij strekt zich in een eironde vorm uit van 't Zuiden ten Noorden; en schijnt zo groot als de Pontus Euxinus of Zwarte Zee (waarvan wij alreeds hebben gehandeld), wanneer men daarvan afscheidt de Meotische Poel; hedendaags Zabacca genoemd. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 4 kapittel 2. De Kaspische of Hyrcanische Zee wordt van de Russen te dezer tijd geheten More Gualenskoi: Van de Perzen Kulsum: Van de Moren Bohar Korsum; zo veel als besloten zee. 't Is een rechte Middellandse Zee; midden in 't land en van de aardbodem allerwegen omsloten. Heeft zeer veel inlopende vloeden; waaronder ook zijn de Wolga, Araxis, Oxus en een groot getal andere; doch geen uitgang die men bemerken kan: Geen eb en vloed als andere zeeën: ook weinig goede en verzekerde havensn. 't Water is zout; behalve bij 't Hyrcanische of Kilanische strand; omdat er te die plaats zeer veel stromen daarin vallen. In dit ganse meer is geen eiland, uitgezonderd Ensil bij Ferabuth; waarop enige herders huizen staan. Zeileri Epist. tom. 2. num. 541 pagina 832. Deze Kaspische Zee heeft bijna alle natuurkundige vernuften in benauwdheid gebracht vermits ze niet konden vatten hoe 't doch toegaan mag dat ze door een altijddurende toevloed van rivieren nooit toeneemt; ook niet 't minste blijk toont van enige uitvloeiing in of aan-een-voeging met een andere zee. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib 2. kapittel 13. §. 1. De Mey Werken, fol. 442. 't Gebeurd somtijds wel, alhoewel hier geen af of toevloed is, dat 't water niet alleen aan 't strand wast, maar ook zelfs vooral aan de Westzijde over 't land heen strijkt: Doch zulks geschied enkel door de wind uit de zee die 't opjaagt. Maar bij stil weer is 't altijd op een hoogte en op dat peil. Enige honderden van rivieren hebben in deze zee hun uitwatering. Van Rescht tot aan Schamachie, de wijdte van omtrent twintig dagreizen storten meer dan tachtig beken, zo grote als kleine, hun water in dit meer uit. Wonder is 't, zeg ik andermaal, als men deze zaak zo van [254] buiten aanmerkt dat de meergenoemde zee zo vele stromen ontvangt en echter geen merkelijke uitgang heeft. Omtrent 't strand is 't water zoet of brakachtig vanwege den inval der zich daarin stortende stromen; maar diep in zee zo zout als dat van de oceaan zelf. Petrejus heeft in zijn kroniek een misslag daar hij 't water zo zwart als pek of teer stelt te zijn; en ook een eiland daarin; bebouwd met voortreffelijke steden en vlekken. Aangaande de zwartheid van het water, Olearius getuigt zulks vals bevonden te hebben. Ook is er geen eiland dan dat van Ensil; waarvan ik alreeds heb gesproken. Even deze Kaspische Zee wordt van Herodotus, Ptolemaeus, en Aristoteles te recht genoemd een eigen zee op zichzelf, overal van een oever omringt. Heeft geen (openbare) gemeenschap met de grote zee of oceaan: zodat ze billijk een Middellandse Zee mocht worden genoemd. Derhalve hebben gedwaald Dionysius Alexandrinus, Pomponius Mela, Strabo, Plinius, Solinus, Basilius Magnus en meer andere; welke wilde, dat de Kaspische Zee zou gemeenschap hebben met de Scythië of ijszee of ook zijn een zeeboezem der Noordzee; en dientengevolge dat 't land zich niet allerwegen zou omringen. Dappers Azië of beschrijving van 't Rijk der Grote Mogols; in 't deel van Perzië fol. 60. Welke schrijver uit de algemene berichten van andere de lengte van dit meer stelt op vijftien, de ganse breedte op acht dagreizen een roei-vaartuig bij stilte, zonder behulp van wind. Of anders, de lengte van de mond of ingang der zee van Astracan af tot Ferahuth toe op acht graden, maakt honderdtwintig Duitse mijlen: De breedte van 't landschap Churesin tot aan 't Cyrcassische gebergte op zes graden of negentig gelijke mijlen. Idem ibid. Hiermee komt overeen de heer Adam Olearius in zijn Perzische Reisbeschrijving.

De lenghte, liet Marinus sigh hooren, van Astracan af tot Astrabuth in Kilan toe, stel ick op honderd en negenentwintigh mylen; doch de breedte is niet eenerley.

Hebt ghy, vraeghde Honorius, deese Caspische Zee in eygener persoon bevaeren?

Jae gewisselijck, antwoordede Marinus; en oock meer als eenmael. Doe ick was in Slaverny geraeckt, handelde de Heer, die my gekoght had, taemlijck sterck met de Kalmucksche,[255] Guwijnsche en Bucharische Tartaren, woonende aen geene syde der Caspische Zee, of in 't Oosten van Derlenth: Waer door ick, wijl hy my altijd meê nam, goede gelegenheyd had, om veelerley dingen met eygener oogen nauwkeurigh aen te mercken. 't Geen ick selver, door voorkoomende verhinderingh, of om dat onse wegh niet derwaerts streckte, niet kon bevaeren, heb ick, door veelvoudige en vlytige ondervraegingen, vernoomen van de Tartarische, Persiaensche en Armenische Schippers: Soo dat ick my op dit Meir wel sou derven uytgeven voor een goed Stierman. Deese Zee is niet rond, gelijck men deselve in de Land-kaerten siet voorgesteld, maer vertoond by nae de gedaente van een halve Maen; vermits Cyrkassen, Dagestan, en een streeck van Schirvan, of Oud-Meeden, diep daer in schieten: Waer tegens in 't Noorden tusschen Astracan en Tarku, een Cyrkassische Stad in 't Suyden tusschen Derbent en Kilan, sigh voortdoen twe stercke Golffen, gelijck als twee hoornen. De lenghte heb ick alreeds gemeld. De breedte is tusschen Tarku in Dagestan en de Vloed Jemla (welcke de Kalmucksche en Guwijnsche Tartaren van malkander afsonderd), of van Westen ten Oosten, tsestigh Mylen. Doch de Golffen, insonderheyd de Kilansche, loopen noch ruym dertigh Mylen dieper; soo dat deese Zee daer meer als tnegentigh Mylen breed is. Op de Persische Kust heeftmen doorgaans goede Anckergrond, van twee tot op agt Vademen Water. Maer ses of aght Mylen van 't Land af van twaelf tot op vijfthien Vademen. Tot daer toe proefdmen aen sommige plaetsen 't Water soet; aen andere brack, of eenighsins soutaghtig. Doch de binnenste ruymte is soo sout, als 't Water van andere Zeeën. Oock is daer gantsch geen grond te peylen. Uyt de Reys van Jan Struys, by Olearium, in sijne Persiaenische Reise-beschreibung fol. 437. des eersten Hooghduytschen Drucks.

Ghy verhaeld ons, viel Polylector hier in, noch meer, als 't geen ick by de gemelde Dapper lees; die ter aengeweesener plaets seghd, deese Zee in 't midden soo diep te sijn, dat op t'sestigh of t'seventigh Vademen geen grond beworpen werden. 'k Sie oock dat uwe Beschryvingh, aengaende de Vorm, met sijne Paskaert van de Caspische Zee niet overeenstemd.

Deselve Zee, vervolghde Marinus, is, gelijck ick alreeds geseghd heb, niet diep op de Rheede, en aen d'Oevers. Daer en boven is se vol Sandplaten, derhalven geen diep-gaende Scheepen [256]

op deselve konnen vaeren. De grootste deeser Schuyten (alhoewel van haer Scheepen geheeten) sijn, nae mijne gissingh, kleyner als d'Italiaensche Tartanen;hoogh van Boord; niet diep neersinckende; plat van bodem; want anders sou mense op deese Zee niet konnen gebruycken. De Riemen sijn gemaeckt gelijck Schuppen. 't Roer is groot, maer gantsch wanschicklijck toegesteld. Weynigh weghs kan men'er meê voorderen, wanneer de Wind (die echter hier seer weynigh nut kan doen, weegens d'ondeugenheyd der Seylen, onbequaem om deselve te vatten) met de Riemen niet overeen koomd. Zee-kaerten en Compassen sijn de Schippers onbekend. Evenwel hebbense, vermits se sigh dickmael op deese Zee begeven, een seer nauwe kennis van d'ondiepten en Sandbancken: Welcke dit Meir voor d'onkundige, en voor grooter Scheepen als deese, onbevaerlijck maecken. By deselve Zee vind men veel' onvrughtbare Vlackten; soo groot, datmense met 't oogh niet kan afsien; sonder eenige Geberghten of Rotsen; die men anders gemeenlijck aen soodaenige plaetsen genoegh gewaer werd. Della Valle Reysen, tweede Deel, pag. 165. 167.

Met sulcke Scheepen en Schippers, pastede Juffer Honesta hier op, wou ick my niet geerne op Zee begeeven.

Noch al veel sleghter Schuyten, gingh Marinus voort, werden in Persien en anderwegen gevonden. De Scheepen, in welcke men sigh begeeft, en de Schiplieden welcke deselve bestieren, zijn d'eene soo qualijck gesteld, d'andere soo onervaeren, dat yemand, die sijn leven lief heeft, noyt sijne voeten daer in sou willen setten. Doch die sigh op dusdaenige Reysen begeeft, moet dickmael de levens-liefde aen een kant setten. Om van Bassora nae Banderick te geraecken, moest ick my in eene deeser snoode Schuyten waegen; indiense anders soodaenigh een naem moogen voeren. Sy zijn gemaeckt van niet seer stercke Plancken; sonder eenige Spijckers of Haecken t'saemgevoeghd; sleghts aen een gebonden met Touwen, gevloghten van de Schors der Koker-boomen. Vermits nu deese Touwen de gaten, daerse door heenen gaen, niet geheel dight toe sluyten, soo vullen deese behendige Timmerlieden d'overige ruymte met sleghte houtene Nagelen, of Pinnen, diese nevens 't Touw inkloppen. Geen decksel is'er op: Waeromse dan oock, soo haest de Wind sigh een weynigh verheft, vol Water geraecken, door de daer in slaende golven der Zee. De verdere Toerustingh is niet beeter. [257]

De Bestierers deeser Scheepen zijn Mooren, de bloohertighste onder alle Menschen des Weerelds. Soo haest 'er een Storm ontstaet, werdense soodaenigh van schrick ingenoomen, datse sigh in 't onderste der Schuyt gaen verbergen. Schoon men haer de dood dreyghde, soo sou men haer echter uyt deese haere Schuylhoeck niet konnen krijgen. Niet anders doense, als weenen, sughten, en malkander omhelsen. Met reght moghtmen derhalven seggen, dat die sigh op deese vaert begeven, niet meer als twee vingeren breed van de dood af zijn; en dat haer leven aen een swacke draed hanghd. Reys des Bischops van Beryte, pag. 56.

Indien, deed Polylector hier by, deese Reys te Water u gevaerlijck was; niet minder isse in dit Gewest oock wel te land. Als men van Bandaris en Sciras nae Kalzeron wil, moetmen, wegens d'ondraeghlijcke hitte over dagh, by naght reysen. 't Welck ten hooghsten ongemacklijck valt voor de geene, die sulcks niet gewoon zijn. Want wegens de gedagte hitte kan men over dagh niet slaepen; en derhalven heeft men groote moeyte, om 's naghts, als men voortreysen moet, de vaeck te weerstaen. Vijf, ses, en noch meer daegen moet men dus toebrengen, geduerigh gaende door verschricklijck-hooge en steyle Geberghten. Dickmael is de wegh soo smal, dat niet meer als twee Menschen nevens malkander konnen treeden. Aen d'eene zyde heeft men een Rots, sigh toonende als tot in de Wolcken te reycken. Aen d'andere een steyl-afgaende diepte, schijnende tot aen 't middelpunt der Aerde neer te daelen. 't Oogh is niet bestandigh genoegh, om 't gesight hier van te konnen verdraegen. Op dit smalle Pad gaen de Reysigers met seer groote schroom voort; kruypende dight langhs de zyde van de Rots heenen. Op deese geheele langh-duerige wegh is noch huys noch vervarschingh te vinden. Idem ibid. pag. 58.

Sulcke gevaerlijcke weegen en nauwe paedjens over Wolck-hooge Geberghten met steyl-neergaende grouwlijck-diepe Daelen, seyde Honorius, behoefdmen in Persien niet te soecken: Men kanse genoegh in Duytschland vinden; gelijck ick in mijne Reys door dit Gewest met onuytspreecklijcke schrick ben gewaer geworden. Maer laet ons weer tot de Caspische Zee keeren. Vermits 'er seer veele Rivieren in loopen, en dat echter 't Water in deselve niet hooger werd, alhoewel 'er geen uytvloed is, waer blijft het dan?

De lengte, liet Marinus zich horen, van Astracan af tot Astrabuth in Kilan toe stel ik op honderd en negenentwintig mijlen; doch de breedte is niet gelijk vormig.

Hebt gij, vroeg Honorius, deze Kaspische Zee in eigen persoon bevaren?

Ja, zeker, antwoorde Marinus; en ook meer dan een maal. Toen ik in slavernij was geraakt handelde de heer die mij gekocht had tamelijk sterk met de Kalmukse,[255] Guwijnsche en Bucharische Tartaren, wonen aan gene zijde der Kaspische Zee of in 't Oosten van Derlenth: Waardoor ik omdat hij mij altijd meenam, goed gelegenheid had om velerlei dingen met eigen ogen nauwkeurig aan te merken. 't Geen ik zelf door voorkomende verhindering of omdat onze weg niet derwaarts strekte niet kon bevaren heb ik door veelvoudige en vlijtige ondervragingen vernomen van de Tartaarse, Perzische e Armeense schippers: zodat ik mij op dit meer wel zou durven uitgeven voor een goede stuurman. Deze zee is niet rond, gelijk men die in de landkaarten ziet voorgesteld, maar vertoont bijna de gedaante van een halve maan; vermits Cyrkassen, Dagestan en een streek van Schira of Oud-Meden diep daarin schieten: Waartegen in 't Noorden tussen Astracan en Tarku een Cyrkassische stad in 't Zuiden tussen Derbent en Kilan zich voortdoen twee sterke golven gelijk als twee hoornen. De lengte heb ik alreeds gemeld. De breedte is tussen Tarku in Dagestan en de vloed Jemla (welke de Kalmukse en Guwijnsche Tartaren van elkaar afzondert) of van Westen ten Oosten, zestig mijlen. Doch de golven en vooral de Kilanse lopen noch ruim dertig mijlen dieper; zodat deze zee daar meer dan negentig mijlen breed is. Op de Perzische kust heeft men doorgaans goede ankergrond van twee tot op acht vademen water. Maar zes of acht mijlen van 't land af van twaalf tot op vijftien vademen. Tot daartoe proeft men aan sommige plaatsen 't water zoet; aan andere brak of enigszins zoutachtig. Doch de binnenste ruimte is zo zout als 't water van andere zeeën. Ook is daar gans geen grond te peilen. Uit de Reis van Jan Struys bij Olearium in zijn Perzische Reisbeschreibung fol. 437 der eersten Hoogduitse Druk.

Gij verhaalt ons, viel Polylector hierin, noch meer dan 't geen ik bij de gemelde Dapper lees; die ter aangewezen plaats zegt dat deze zee in 't midden zo diep is dat op zestig of zeventig vademen geen grond geworpen worden. Ik zie ook dat uw beschrijving aangaande de vorm met zijn paskaart van de Kaspische Zee niet overeenstemt.

Die zee, vervolgde Marinus, is, gelijk ik alreeds gezegd heb niet diep op de rede en aan de oevers. Daarboven is het vol zandplaten, derhalve geen diepgaande schepen [256] op die kunnen varen. De grootste van deze schuiten (alhoewel van hun schepen geheten) zijn naar mijn gissing kleiner dan de Italiaanse Tartanen; hoog van boord; niet diep neerzinken; plat van bodem; want anders zou men ze op deze zee niet kunnen gebruiken. De riemen zijn gemaakt gelijk scheppen. 't Roer is groot, maar gans wanstaltig gevormd. Weinig weg kan men er mee vorderen wanneer de wind (die echter hier zeer weinig nut kan doen vanwege de niet deugende zeilen onbekwaam om die te vatten) met de riemen niet overeenkomt. Zeekaarten en kompassen zijn de schippers onbekend. Evenwel hebben ze vermits ze zich vaak op deze zee begeven een zeer nauwe kennis van de ondiepten en zandbanken: Welke dit meer voor de onkundige en voor grotere schepen dan deze onbevaarbaar maken. Bij die zee vindt men veel onvruchtbare vlakten; zo groot dat men ze met 't oog niet kan afzien; zonder enige gebergten of rotsen; die men anders gewoonlijk aan zodanige plaatsen genoeg gewaar wordt. Della Valle Reysen, tweede Deel, pagina 165, 167.

Met zulke schepen en schippers, paste juffer Honesta hierop, wilde ik mij niet graag op zee begeven.

Noch al veel slechter met schuiten, ging Marinus voort, worden in Perzië en op andere wegen gevonden. De schepen waarin men zich begeeft en de schiplieden welke die besturen zijn de ene zo kwalijk gesteld, de andere zo onervaren dat iemand, die zijn leven liefheeft nooit zijn voeten daarin zou willen zetten. Doch die zich op dusdanige reizen begeeft moet vaak de levensliefde aan een kant zetten. Om van Bassora naar Bander te geraken, moest ik mij in een dezer snode schuiten wagen; indien ze anders zodanig een naam mogen voeren. Zij zijn gemaakt van niet zeer sterke planken; zonder enige spijkers of haken tezamen gevoegd; slecht aaneen gebonden met touwen, gevlochten van de schors der koker-bomen. Vermits nu deze touwen de gaten daar ze doorheen gaan niet geheel dicht toesluiten, zo vullen deze behendige timmerlieden de overige ruimte met slechte nagels of pinnen die ze nevens 't touw inkloppen. Geen deksel is erop: Waarom ze dan ook zo gauw de wind zich een weinig verheft vol water geraken door de daarin slaande golven der zee. De verdere uitrusting is niet beter. [257]

De bestuurders van deze schepen zijn Moren, de blohartigste onder alle mensen der wereld. Zo gauw er een storm ontstaat worden ze zodanig van schrik ingenomen dat ze zich in 't onderste der schuit gaan verbergen. Ofschoon men ze met de dood dreigde zo zou men ze echter uit deze hun schuilhoek niet kunnen krijgen. Niet anders doe ze dan wenen, zuchten en elkaar omhelzen. Met recht mocht men derhalve zeggen dat die zich op deze vaart begeven niet meer dan twee vingers breed van de dood af zijn; en dat hun leven aan een zwakke draad hangt. Reis van de Bisschop van Beryte, pagina 56.

Indien, deed Polylector hierbij, deze reis te water u gevaarlijk was; niet minder is het in dit gewest ook wel te land. Als men van Bandaris en Sciras naar Kalzeron wil moet men, vanwege de onverdraaglijke hitte overdag bij nacht reizen. Wat ten hoogste ongemakkelijk valt voor diegene die zulks niet gewoon zijn. Want vanwege de gedachte hitte kan men over dag niet slapen; en derhalve heeft men grote moeite om 's nachts als men voortreizen moet de slaap te weerstaan. Vijf, zes en noch meer dagen moet men dus toebrengen, gedurig gaan door verschrikkelijk-hoge en steile gebergten. Vaak is de weg zo smal dat niet meer dan twee mensen nevens elkaar kunnen treden. Aan de ene zijde heeft men een rots die zich toont als tot in de wolken te reiken. Aan de andere een steil-afgaande diepte, schijnt tot aan 't middelpunt der aarde neer te dalen. 't Oog is niet bestendig genoeg om 't gezicht hiervan te kunnen verdragen. Op dit smalle pad gaan de reizigers met zeer grote schroom voort; kruipen dicht langs de zijde van de rots heen. Op deze gehele langdurige weg is noch huis noch verversing te vinden. Idem ibid. pagina 58.

Zulke gevaarlijke wegen en nauwe padjes over wolk-hoge gebergten met steil-neergaande gruwelijke-diepe dalen, zei Honorius, behoeft men in Perzië niet te zoeken: Men kan ze genoeg in Duitsland vinden; gelijk ik in mijn reis door dit gewest met onuitsprekelijke schrik ben gewaar geworden. Maar laat ons weer tot de Kaspische Zee keren. Vermits er zeer vele rivieren in lopen en dat echter 't water in die niet hoger wordt, alhoewel er geen uitvloeiing is, waar blijft het dan?

Volgens 't beright der Persianen en van Olearius, antwoordede [258] Polylector, sou tusschen Tabristan, of Tabarestan, en Mazanderan, niet verr' van Ferabath, een groote Kake zijn, waer in dit Meir sigh storten, en onder 't Geberght wegh sincken sou. Maer wat sou doch deese een eenige Stroom konnen lossen, in tegenstellingh van soo veel inloopende Wateren? Doch hoor nu Kircherus hier van spreecken; wiens woorden ick evenwel sal verkorten, soo veel de saeck sal konnen lijden. Voor eerst steld hy vast, als zijnde door veelvoudige ervarenheyd soodaenigh bevonden, dat alle Zeeën (schoon niet juyst sightbaer met d'oppervlackte) evenwel door verborgene onderaerdsche Buysen met malkander wedersijdsche gemeenschap hebben. Daer nae is sijn gevoelen, dat de Caspische Zee voor de Sondvloed met den Oceaen (welcke, nae sijne gissingh, al de Woestijnen, al de vlacke en sandige plaetsen van Tartaryen overstroomde) t'saemgevoeghd is geweest door de Straet, dight aen de mond van de Wolga; doch (door de gedaghte Sondvloed de weecker Aerdsche Deelen van de groote Caucasische Bergh-keeten afgescheurd zijnde, en daer stand houdende) niet diep was. Maer vermits dit tegenspraeck kan lijden, soo gaen wy 't vervolgh van dit sijn vermoeden voorby; en komen tot de van hem gegevene oorsaecken, waerom 't Water in deese Zee niet hooger werd; onaengesien deselve t'eenemael omslooten is, en van soo lange tijden voorwaerts tot nu toe een groote Toevloed van Rivieren heeft ontfangen. Noodwendigh is't, dat dit Meir met de Zee gemeenschap moet hebben, 't sy met den Oceaen, of andere naebuerige Zeeën, door verborgene hoolen. Maer hoedaenigh gaet dit toe? Hy steld twee Doorgangen onder d'Aerde, waer van d'eerste sigh sou ontlasten in de Pontus Euxinus, of Swarte Zee; soo dat 't geheele Landschap tusschen d'Euxinische en Caspische Zee een Brugg' van daer onder door vallende Wateren moght genoemd worden. De blijcken hier van steld hy, eerst, 't verhael des Persiaens Peradia; seggende, in de Zeeplaetsen ontrent Megrellia te hebben gemerckt, dat de Swarte Zee als door groote opsiedingen brandend heet is geweest. Daer by voegende: Door een lange waerneemingh heeft men ondervonden, wanneer d'Ooste winden in de Caspische Zee geweldigh waeyen, dat dan op deselve tijd in d'Euxinische Zee dusdanige Opswellingen werden gesien meer als nae gewoonte; met een groote beweegingh der geheele Zee. Daerenboven, wanneer de Weste Winden in d'Euxinische Zee langh blaesen, soo werden diergelijcke beroeringen in de [259] Caspische Zee vernomen. Gewisselijck, besluyt hy, is dit een openbaer Teecken, dat deese Zeeën door verborgene, seer wijde en woeste Doorgangen, malkander door overhandsche Beweegingh aendoen. Hy voeghd'er, tot verder bevestigingh, by, dat men somtyds in de Swarte Zee gewaer werd verscheydene Uytwerpselen, welcke, buyten een onder-aerdsche Doorgangh, hier geenssins souden konnen gevonden worden; als alleenlijck eygen zijnde aen de Caspische Zee: Naementlijck, seecker slagh van Meir-gras; Slangen; Plancken van Scheepen, en stucken van Boomen, die enckelijck aen dit Meir wassen, en nergens anders te sien zyn.

Van enckele Wijsgeerige Redenen en ondersoeckingen, wierp Juffer Honesta hier in, heb ick weynigh kennis en oordeel. Maer ondertusschen evenwel zijnse my noch aengenaem, wanneer 'er soodaenige seldsaeme Waerneemingen onder gemenghd werden.

Wel hoor dan noch wat anders van deese Stof, seyde Marinus, my verhaeld van geloofwaerdige persoonen; en, indien 't een seeckere waerheyd is, gewislijck yet aenmercklijcks. 't Gebeurde, dat seker Pelgrim sigh nae de Jordaen begaf, om van 't Water deeser Rivier te drincken. Hy droegh by sigh een houtene Kroes, voorsien met een konstige Schroef, waer in men eenigh goud kon verbergen, sonder dat yemand yets daer van kon bemercken. Als hy nu met de selve uyt de gedaghte Jordaen Water wou scheppen, isse ongeluckighlijck hem uyt de hand geschooten, en met de Stroom voortgedreven. Eenige Maenden hier nae, als hy 't Beloofde Land genoegh had doorwandeld, keerde hy over Zee weer nae Italien, en quam te Messina aen: Daer hy, in een Herbergh getreeden zijnde, by geval heeft gesien sijne in de Jordaen verloorne Kroes; welcke een Visscher had vinden drijven en opgevischt in de Middellandsche Zee. Voor eenige weynige stuyvers braght hy sijn verlies weer aen sigh; schroefde 't Vat op, en vond sijn goud noch in 't selve; maeckende doe voorts deese seldsaemheyd aen yeder bekend. Indien dit een waerlijck-gebeurde saeck is; soo moet men noodwendigh vast stellen, dat de Wateren der Jordaen in de Middellandsche Zee loopen: En wijl men niet kan bevinden, dat sulcks opentlijck, of met d'Oppervlackte, geschied, soo moetse deese haere t'samenloop onder d'aerde hebben. Vermits nu oock alreeds sulck een gemeenschap van de Swarte Zee met de Caspische is voorgesteld, en genoeghsaem schijnd te blijcken, dat de saeck soodaenigh is, soo is 'er geen reden, om 't [260] gedaghte geval des Pelgrims, (verhaeld van P. Antonius Gonsales, in sijne Jerusalemsche Reys, eerste deel, pag. 582.) voor ongelooflijck te houden, of voor een Verdightsel uyt te roepen.

Voorts, vervolghde Polylector, steld de gedaghte Kircherus een andere Doorgangh der Caspische Zee, door onderaerdsche Gangen, tot in de Persische Zee, of Boesem. Geen duyster blijck geeft hier van 't geen de Persianen verhaelen van de Charybdis, of Draeystroom, welcke Persien, ontrent twee Daghreysen van Balsora, of Bassora, aenspoeld. In deselve werd de Zee met een merckelijcke verminderingh ingeslockt. En als eyndlijck de Wateren weergekeerd zijn binnen haer' Oevers, is gantsch geen teecken van de Draeystroom meer te sien. Geen andere reden is 'er van deese saeck, als de gemeenschap der Caspische Zee met de Persische Zeeboesem. d'eerstgenoemde, door de kraght der Winden bewoogen zijnde, treckt, nae datse een groot deel Water nae de Swarte Zee heeft voortgestouwd, om dit gebreck weer te vervullen, 't selve uyt den Persischen Boesem, door onderaerdsche gangen, weer nae sigh; waer uyt noodwendigh een Draeystroom moet ontstaen. Maer als de Swarte Zee, door de felheyd der Weste Winden bewoogen, het haer aenbevolene Pand van Wateren aen de Caspische Zee weerleverd, soo hersteld oock deese, haere volheyd dus weer bekoomen hebbende, den Persischen Boesem 't geense daer van nae sigh had getrocken.

Als my, liet Juffer Honesta sigh weer hooren, deese Wijsgeerige Bedenckingen en Reedengeevingen met sulcke klaere Spreeckwijsen werden voorgesteld, soo kan ick 'er bevattingh van hebben: En bemerck nu uyt 't geseyde, een wonderlijcke Speelingh der Natuer; door welcke deese Zeeën, door een overhandsche omloopingh, haer' onderaerdsche gemeenschap onderhouden; aen malkander vast blijvende door een onderlinge meededeelingh van Water.

Wat 's dit, Honorius! My dunckt, dat de Redenvoeringen van deese Vrienden zijn als eens Apotheeckers Winckel, van welckers reuck yemand, die daer in koomd, altyd wat in de kleederen blijft sitten. Sie doch! mijne Huysvrouw heeft al meê beginnen te Philosopheeren.

Deese Spottery hem van Juffer Honesta met een aerdige Schimp betaeld zijnde, soo veroorsaeckte sulcks onder d'andere een vrolijcke lagh. Daer nae begon Marinus weer aldus: In deese Caspische Zee loopen vijfentaghtigh groote en kleyner Rivieren. [261]

Vermits nu boven d'aerde geen Uytgangh in d'Oceaen te vinden is, en dat in de binnenste ruymte deeser Zee (t'eenemael sout) gantsch geen grond kan gepeyld worden, soo schijnd ontwijffelbaer te zijn, datse door onderaerdsche Weegen met de Groote Zee gemeenschap moet houden. Geduerigh is mijn vermoeden geweest, dat de gedaghte Afgrond in 't midden deeses Meirs sulck een gemeenschap met den Oceaen had. 't Geen nu van Polylector bygebraght is, versterckt my hier in. Oock stort sigh een groot Water uyt door twee Wervelen, of Draey kringen, in de Kilanische Golf te vinden; voor welcke de Persische Schippers grootlijcks bevreesd zijn. 't Gebruysch daer van kan men, by stil we'er, vijf of ses mijlen weghs verr' hooren. 't Gerught is soo grouwlijck, dat de Menschen 't hayr daer van te berge staet. Uyt de Reys van Jan Struys, in Olearii Persianischer Reysebeschreibungh fol. 237. erster Drucks

Volgens 't bericht der Perzen en van Olearius, antwoorde [258] Polylector, zou tussen Tabristan, of Tabarestan en Mazanderan, niet ver van Ferabath, een grote kaak zijn waarin dit meer zich stort en onder 't gebergte weg zinken zou. Maar wat zou doch deze een enige stroom kunnen lossen in tegenstelling van zo veel inlopende wateren? Doch hoor nu Kircherus hiervan spreken; wiens woorden ik evenwel zal verkorten zo veel de zaak zal kunnen lijden. Voor eerst stelt hij vast als is door veelvoudige ervaring zodanig bevonden dat alle zeeën (ofschoon niet juist zichtbaar met de oppervlakte) evenwel door verborgene onderaardse buizen met elkaar wederzijdse gemeenschap hebben. Daarna is zijn gevoelen dat de Kaspische Zee voor de zondvloed met de oceaan (welke, naar zijn gissing alle woestijnen, alle vlakke en zandige plaatsen van Tartarije overstroomde) tezamen gevoegd is geweest door de straat dicht aan de mond van de Wolga; doch (door de gedachte zondvloed de wekere aardse delen van de grote Kaukasische bergketen afgescheurd zijn en daar standhouden) niet diep was. Maar vermits deze tegenspraak niet kan lijden zo gaan wij 't vervolg van dit zijn vermoeden voorbij; en komen tot de van hem gegeven oorzaken waarom 't water in deze zee niet hoger wordt; zonder aan te zien die ten enenmale omsloten i, en van zo lange tijden voorwaarts tot nu toe een grote toevloed van rivieren heeft ontvangen. Noodwendig is 't dat dit meer met de zee gemeenschap moet hebben, tenzij met de oceaan of andere naburige zeeën door verborgene holen. Maar hoedanig gaat dit toe? Hij stelt twee doorgangen onder de aarde, waarvan de eerste zich zou ontlasten in de Pontus Euxinus of Zwarte Zee; zodat 't gehele landschap tussen de Euxinische en Kaspische Zee een brug vandaar onder de door vallende wateren mocht genoemd worden. De blijken hiervan stelt hij, eerst in 't verhaal van de Perzisch Peradia; die zei in de zeeplaatsen omtrent Megrellia te hebben gemerkt dat de Zwarte Zee als door grote opzieden brandend heet is geweest. Daarbij voegt: Door een lange waarneming heeft men ondervonden wanneer de Oostenwinden in de Kaspische Zee geweldig waaien, dat dan op die tijd in de Euxinische Zee dusdanige opzwellingen worden gezien meer dan naar gewoonte; met een grote beweging der gehele zee. Daarboven wanneer de Westenwinden in de Euxinische Zee lang blazen zo worden diergelijke beroeringen in de [259] Kaspische Zee vernomen. Zeker, besluit hij, is dit een openbaar teken dat deze zeeën door verborgen, zeer wijde en woeste doorgangen, elkaar door overhandse beweging aandoen. Hij voegt er tot verder bevestiging bij dat men somtijds in de Zwarte Zee gewaarwordt verscheidene uitwerpingen welke, buiten een onderaardse doorgang, hier geenszins zouden kunnen gevonden worden; dan alleen eigen is aan de Kaspische Zee: Namelijk, zeker slag van meer-gras; slangen; planken van schepen en stukken van bomen die enkel aan dit meer wassen en nergens anders te zien zijn.

Van enkele wijsgerige redenen en onderzoekingen, wierp juffer Honesta hierin, heb ik weinig kennis en oordeel. Maar ondertussen evenwel zijn ze mij noch aangenaam wanneer er zodanige zeldzame waarnemingen onder gemengd worden.

Wel hoor dan noch wat anders van deze stof, zei Marinus, mij is verhaald van geloofwaardige personen; en indien 't een zekere waarheid is zeker iets aanmerkelijks. 't Gebeurde dat zekere pelgrim zich naar de Jordaan begaf om van 't water van deze rivier te drinken. Hij droeg bij zich een houten kroes voorzien met een kunstige schroef waarin men enig goud kon verbergen zonder dat iemand iets daarvan kon bemerken. Als hij nu met die uit de gedachte Jordaan water wilde scheppen is het hem ongelukkig uit de hand geschoten en met de stroom voortgedreven. Enige maanden hierna toen hij 't Beloofde Land genoeg had doorwandeld keerde hij over zee weer naar Italië en kwam te Messina aan: daar hij in een herberg getreden was, bij toeval heeft gezien zijn in de Jordaan verloren kroes; welke een visser had vinden drijven en opgevist in de Middellandse Zee. Voor enige weinige stuivers bracht hij zijn verlies weer aan zich; schroefde 't vat op en vond zijn goud noch in hetzelfde; maakte toen voorts deze zeldzaamheid aan ieder bekend. Indien dit een waarlijk-gebeurde zaak is; zo moet men noodwendig vaststellen dat de wateren der Jordaan in de Middellandse Zee lopen: En omdat men niet kan bevinden dat zulks openlijk of met de oppervlakte is geschied zo moet het deze zijn tezamen loop onder de aarde hebben. Vermits nu ook alreeds zo’ n gemeenschap van de Zwarte Zee met de Kaspische is voorgesteld en voldoende schijnt te blijken dat de zaak zodanig is, zo is er geen reden om 't [260] gedachte geval der pelgrim, (verhaalt van P. Antonius Gonsales zijn Jeruzalem reis, eerste deel, pagina 582.) voor ongelooflijk te houden of voor een verdichtsel uit te roepen.

Voorts, vervolgde Polylector, stel de gedachte Kircherus een andere doorgang der Kaspische Zee, door onderaardse gangen tot in de Perzische Zee of boezem. Geen duister blijk geeft hiervan 't geen de Perzen verhalen van de Charybdis of draai stroom welke Perzië omtrent twee dagreizen van Balsora of Bassora aanspoelt. In die wordt de zee met een opmerkelijke vermindering ingeslokt. En als eindelijk de wateren weergekeerd zijn binnen zijn oevers is er gans geen teken van de draai stroom meer te zien. Geen andere reden is er van deze zaak als de gemeenschap der Kaspische Zee met de Perzische Zeeboezem. de eerstgenoemde, door de kracht der winden bewogen zijnde trekt na dat ze een groot deel water naar de Zwarte Zee heeft voortgestuwd om dit gebrek weer te vervullen, hetzelfde uit de Perzische boezem door onderaardse gangen weer naar zich; waaruit noodwendig een draai stroom moet ontstaan. Maar als de Zwarte Zee, door de felheid der Westenwinden bewogen het haar aanbevolen pand van wateren aan de Kaspische Zee wee levert zo herstelt ook deze die zijn volheid dus weer bekomen heeft de Perzische boezem ’t geen ze daarvan naar zich had getrokken.

Als mij, liet juffer Honesta zich weer horen, deze wijsgerige bedenkingen en redengevingen met zulke klare spreekwijzen worden voorgesteld zo kan ik er bevatting van hebben: En bemerk nu uit 't gezegde een wonderlijke speling der natuur; waardoor deze zeeën, door een overhandse omlopen zich in onderaardse gemeenschap onderhouden; aan elkaar vast blijvende door een onderlinge mededeling van water.

Wat 's dit, Honorius! Mij dunkt, dat de redenvoeringen van deze vrienden zijn als een apothekers winkel van wiens reuk iemand die daarin komt altijd wat in de kleren blijft zitten. Zie doch! Mijne huisvrouw is al mede beginnen te filosoferen.

Deze spotternij hem van juffer Honesta met een aardige schimp betaald is zo veroorzaakte zulks onder de andere een vrolijke lach. Daarna begon Marinus weer aldus: In deze Kaspische Zee lopen vijfentachtig grote en kleiner rivieren. [261]

Vermits nu boven de aarde geen uitgang in de oceaan te vinden is en dat in de binnenste ruimte van deze zee (ten enenmale zout) gans geen grond kan gepeild worden zo schijnt het ontwijfelbaar te zijn dat ze door onderaardse wegen met de grote zee gemeenschap moet houden. Gedurig is mijn vermoeden geweest dat de gedachte afgrond in 't midden van dit meer zo’ n gemeenschap met de oceaan had. 't Geen nu van Polylector bijgebracht is versterkt mij hierin. Ook stort zich een groot water uit door twee wervelen of draai kringen in de Kilanische Golf te vinden; voor welke de Perzische schippers zeer bevreesd zijn. 't Gebruis daarvan kan men bij stil wee, vijf of zes mijlen weg ver horen. 't Gerucht is zo gruwelijk, dat de mensen 't haar daarvan te berge staat. Uit de Reis van Jan Struys, in Olearius Persianischer Reysebeschreibung fol. 237 erster Druk.

Dat oock, hervattede Polylector, de Roode Zee, door onderaerdsche verborgene Gangen, gemeenschap met de Middellandsche Zee heeft, sal blijcken, als wy hier nae sullen verhaelen, het seer wonderlijck Geval met een Delphin. Van d'Asphaltische, of Doode Zee, in Palestina, hebben wy voor deesen geseght, datse de geheele Jordaen ontfanghd: In d'opper-vlackte geenen uytgangh heeft, om sigh door deselve t'ontlasten; en echter door d'ontfangingh van soo veel Water gantschlijck niet oploopt, of sweld. Noodwendigh moetse derhalven op deselve wijs door onderaerdsche Schuylhoecken sigh uytgieten, en in de Zee verlighten. Maer in wat voor Zee? Hoor Kircherus al weer hier van spreecken. 'k Sal (seghd hy) voordraegen 't geen my, aengaende deese saeck, uyt de Vertellingen veeler Reysigers bekent is. Aan de kant der Roode Zee, daerse Woest-Arabien aenspoeld, is een vermaerde Plaets, genoemd Eltor; alwaer, niet verr' van 't Strand, op verscheydene tijden uyt d'Ingewanden der Zee opborteld een grooten hoop Lijm, en Bloem van Lijm. Yeder staet hier over verwonderd; niet weetende, waer van daen soo veel van deese Stof koomen magh. Ick, van de natuer deeses Gewests kennis bekoomen hebbende, uyt de berighten der geene, die yeder jaer nae Mecha Beedevaerd doen, heb nae een lange twijffelingh over d'oorsprongh deeses Lijms, eyndlijk dit besluyt gevat, dat deese Lijm-opwellingh afkoomd uyt de lijmige Palestijnsche Doode Zee. Want vermits deselve seer veel Lijm draeghd; dat oock d'omgelegene Stranden vol Lijmputten werden gesien; en deese Zee geenen [262] uytgangh heeft, om sigh daer door van 't inloopend Jordaen-waeter t'ontlasten; soo toond gewisselijck d'opwellingh des Lijms ter gedaghter plaets, datse sigh niet anders als door een verborgene Doorgangh onder d'Aerde hier uytgiet; te gelijck met soo veel meê gesleept Lijm. Dat nu dit Lijm nergens anders van daen koomd, als uyt d'Asphaltische Zee, blijckt daer uyt, dat hier den geheelen Oever niet 't alderminste teecken van Lijm-queeckingh laet sien; 't geen immers geschieden moest, indien deselve van de Natuer in 't naest-geleegene Strand wierd voortgeteeld. Want de Zeeën, en Landen welcke van de Zee werden aengespoeld, hebben meest altijd, in opsight van kraghten en eygenschappen, seeckere overhandsche gemeenschap. 't Blijft dan gewis, dat de Doode Zee sigh door een Buys ontlast in den Arabischen Boesem. Sy heeft een aenhoudende gemeenschap met de Roode Zee, en door deselve met den Oceaen, of de groote Weereld-Zee. Kircheri mund. subterran. tom. i. lib. 2. cap. 13. §. 1. 2.

Dit zijn dan, merckte Juffer Honesta hier aen, de Wateren onder d'Aerde, van welcke werd gesproocken Psalm XXXIII. 7. Hy steld d'Afgronden Schatkameren; dat is, volgens de kantteeckeningh onser geleerde Uytleggers, diepten, seer diepe Wateren leght hy in de verborgene hoolen des Aerdrijcks, gelijck men Schatten wegh leght in verborgene plaetsen. Ick kan nu wat beeter bevatten de woorden des wijssten aller Koningen, jae aller Menschen, Pred. I. 7. Al de Beecken te gelijck, en insonderheyd de groote Rivieren, gaen in de Zee; nochtans werd de Zee niet vol, soo datse over 't aerdrijck sou heenen vloeyen, maer blijft in eene stand: Nae de plaets, daer de Beecken en Rivieren heenen gaen, derwaerts gaende, keeren sy weer; zijnde alsoo in een geduerige loop en weerkeeringh, door d'onderaerdsche Aderen en Gangen. Nu begrijp ick, waerom de Zee noch vermeerderd noch verminderd, schoon alle Wateren, Regenen, e.s.v. in deselve vallen; wijlse daer uyt, en weer in koomen: Soo datse geduerigh, 't sy in haer' oppervlackte, 't sy door d'onderaerdsche Weegen, soo veel geeft alsse ontfanghd; soo veel ontfanghd alsse geeft. Maer hoe verr' leghd deese Doode Zee van de Roode Zee, in welcke laetste d'eerste sigh sou ontlasten?

De gedaghte Kircherus, antwoordede Polylector, steld twee-en-tsestigh mijlen. Andere reeckenen wat meer. Derhalven is niet ongelooflijck, 't geen Johannes Eusebius Nierembergius verhaeld, te weeten, dat in 't Eyland Hispaniola een Poel is, vijfthien mijlen [263] langh, en drie mijlen breed; welcke werd gehouden voor een Dochter der Zee; als die, door verborgene onderaerdsche Gangen, 't Water derwaerts send, schoon de tusschen-wijdte van thien mijlen is. Nierembergii Histor. Natural. lib. 16. cap. 62. 't Geen ick hier op heb aengemerckt; met byvoegingh van de Poel in de Provintie Cajaba, grondeloos, voor soo veel men bespeuren kan, en alles wat 'er in koomd verslindende, kan men sien in mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, tweede deel, pag. 1126. en de volgende.

Doe ick, deed Marinus hier by, van Zante nae 't Eyland Scio vertrock, sagh ick onderweegen d'Eylanden, genoemt Strophades. Men verseeckerde my, dat 'er een seer goede varssche Springh-bron was, koomende uyt 't vaste Land van Morea: En moet derhalven tsestigh (Italiaensche) mijlen weghs verr' onder de Golven der soute Zee doorloopen. Te gelijck verhaeldemen, datmen, ter plaets daer dit Water te voorschijn koomd, somtijds dingen siet opbortelen, welcke noodwendigh uyt 't Land van Morea moeten koomen. Eens had men uyt deese Bron sien opschieten een drinckschael, gemaeckt van een Kowoerde, en vercierd met Silver. De verantwoordingh hier van laet ick aen de geene die 't my verteld hebben. Della Valle Reysen eerste deel, pag. 4. 't Is echter niet ongelooflijck, in aenmerckingh van 't geen verhaeld is aengaende de Houtene Kroes, in de Jordaen laeten vallen, en in de Middellandsche Zee weer opgevischt. Desgelijcks van d'Opwerpselen in de Swarte Zee, koomende daer heenen van uyt de Caspische.

Van deese Eylanden Strophades, begon Polylector weer, zijnde twee in getal, dight by Morea gelegen, hebben d'Oude versierd, datse waeren de toevlught der Harpyen, hebbende Aengesighten als Menschen, en Ligchaemen als Gieren. 't Sijn seer laege Eylanden. 't Grootste heeft niet boven de drie of vier mijlen in den omvangh. Echter wassen in sulck een kleyn begrijp een groote meenighte seer heerlijcke Vrughten. Soo ontelbaer veel zijn hier de Wellen, dat men nauwlijcks een Stock in d'Aerde kan steecken, of daer dringhd Water uyt. Men seght oock, dat men in de Bronnen deeser Eylanden een groote veelheyd van bladeren der Aendoornen, (of Ahornen) vind, schoon deese Boomen niet hier, maer in Morea wassen. Waerom men dan oock genoeghsaem waerschijnlijck geloofd, dat deese Springen vanuyt 't genoemde Landschap koomen, [264] door Gangen onder d'Aerde, welcke de natuer selfs onder in de grond der Zee vormd. d'Inwooners treeden hier noyt in den Echten Staet; want geen andere persoonen woonen hier, als alleen Caloyren en Griecksche Monicken, ontrent tsestigh of taghtigh in getal. Spon Reysen durch Italien, Dalmatien, Griechenland und die Morgenlander, erste buch fol. 33.

Wijl 'er dan, seyde Honorius, soo veele Wateren onder d'Aerde zijn, welcke door onderaerdsche Gangen gintsch en herwaerts loopen, soo sou 't oock wel konnen gebeuren, datse (deese wegh door Inval of eenige andere verhinderingh gestopt, en haere voortschietingh dus gestuyt werdende) een nieuwe uytgangh soghten, en alsoo boven d'Aerde geweldighlijck quaemen uyt te barsten. Gelijck my dan gedenckt, geleesen te hebben, dat in 't jaer 1550. in China uyt 't binnenste des Aerdrijcks onvoorsiens sulck een grouwlijcke overvloed van Water uytborst, dat een Vlackte van geheele tsestigh Spaensche mijlen weeghs gantschlijck en seer ellendigh op 't schielijckste wierd overstroomd; vernielende seven Steeden, met alles wat 'er onder behoorde. Herrera Beschrijvingh van West-Indien fol. 86.

Terwijl ick my, deed Marinus hier toe, te Tapate peque, een Vleck in de Spaensche West-Indien, bevond, wierd my verhaeld, dat voor sommige Jaeren in 't Geberght, eenige mijlen van deese Plaets gelegen, plotslijck een groote meenighte van Water met een geweldige barstingh uyt d'Aerde op sprongh; veroorsaeckende een Vloed, of overswemmingh, van eenige mijlen weghs in de Daelen; doch sonder schaede, wijl hier alles onbewoond is. Naderhand is dit Water weer inwaerts geloopen; of in d'Aerde getrocken, en voorts opgedrooghd; soo dat 'er maer alleen een Poel is gebleeven van ontrent hondert treeden in den omkringh, zijnde 't gat der opbarstingh; waer van men de diepte niet kan weeten. Melchior Blum Americanische Reisebeschreibung pag. 207. 'k Sal hier by voegen de seer seldsaeme Stoppingh eens Meirs. In de Provintie Peru leght een Dorp, genaemd Angoango. In 't selve woonden Indianen, welcke de naem hadden datse groote Toveraers waeren. In 't jaer 1581. stortede een groot deel van dit Dorp overhoop. Veele Menschen verpletterden of versmoorden onder d'Invallen. Maer hoor nu wat wonders. De neergeplofte Aerde liep geduerigh voort, wel een wegh van anderhalve Spaensche mijl verr', even als waerse Water of gesmolten Wasch geweest; sulcker wijs, dat daer door een kleyn Lac, of Meirken, [265] t'eenemael toegestopt. Dien geheelen wegh langhs bleef d'Aerde verstroyd leggen. Acosta Histor. Natural. & Moral. Ind. Occident. lib. 3. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 347.

Dat ook, hervatte Polylector, de Rode Zee, door onderaardse verborgene gangen gemeenschap met de Middellandse Zee heeft zal blijken als wij hierna zullen verhalen het zeer wonderlijk geval met een dolfijn. Van de Asfalt of Dode Zee in Palestina, hebben wij voor dezen gezegd dat ze de gehele Jordaan ontvangt: In de oppervlakte geen uitgang heeft om zich door die te ontlasten; en echter door het ontvangen van zo veel water gans niet oploopt of zwelt. Noodwendig moet het derhalve op die wijze door onderaardse schuilhoeken zich uitgieten en in de zee verlichten. Maar in wat voor zee? Hoor Kircherus alweer hiervan spreken. Ik zal (zegt hij) voordragen 't geen mij aangaande deze zaak uit de vertellingen van vele reizigers bekend is. Aan de kant der Rode Zee daar ze woest-Arabië aanspoelt is een vermaarde plaats genoemd Eltor; alwaar niet ver van 't strand op verscheidene tijden uit de ingewanden der zee opborrelt een groten hoop lijm en bloem van lijm. Ieder staat hier ver verwonderd; niet weten, waarvandaan zo veel van deze stof komen mag. Ik die van de natuur de kennis van dit gewest bekomen heb uit de berichten van diegene die ieder jaar naar Mekka bedevaart doen heb na een lange twijfeling over de oorsprong van deze lijm eindelijk dit besluit opgevat dat deze lijm-opwelling afkomt uit de lijmige Palestijnse Dode Zee. Want vermits die zeer veel lijm draagt; dat ook de omgelegen stranden vol lijmputten worden gezien; en deze zee geen [262] uitgang heeft om zich daardoor van 't inlopend Jordaan-water te ontlasten; zo toont zeker de opwelling der lijm ter gedachte plaats dat ze zich niet anders dan door een verborgene doorgang onder de aarde hier uitgiet; tegelijk met zo veel mee gesleept lijm. Dat nu dit lijm nergens anders vandaan komt, dan uit de asfalt zee blijkt daaruit dat hier de gehele oever niet 't allerminste teken van lijm-kweken laat zien; 't geen immers geschieden moest indien die van de natuur in 't naastgelegene strand wordt voortgeteeld. Want de zeeën en landen welke van de zee worden aangespoeld hebben meest altijd in opzicht van krachten en eigenschappen, zekere overhandse gemeenschap. 't Blijft dan gewis dat de Dode Zee zich door een buis ontlast in den Arabische boezem. Zij heeft een aanhoudende gemeenschap met de Rode Zee en door die met de oceaan of de grote wereldzee. Kircheri mund. subterran. tom. i. lib. 2 kapittel 13. §. 1. 2.

Dit zijn dan, merkte juffer Honesta hierop, de wateren onder de aarde, waarvan werd gesproken Psalm 33; 7. hij stelt de afgronden schatkamers; dat is volgens de kanttekening onze geleerde uitleggers diepten, zeer diepe wateren legt hij in de verborgene holen der aardrijk gelijk men schatten weg ligt in verborgene plaatsen. Ik kan nu wat beter bevatten de woorden der wijste aller koningen, ja, alle mensen, Prediker I;.7. Alle beken tegelijk, en vooral alle grote rivieren gaan in de zee; nochtans wordt de zee niet vol zodat ze over 't aardrijk zou henen vloeien, maar blijft in een stand: naar de plaats daar de beken en rivieren henen gaan, derwaarts gaan, keren zij weer; zijn alzo in een gedurige loop en terug keren door de onderaardse aderen en gangen. Nu begrijp ik waarom de zee noch vermeerdert noch vermindert ofschoon alle wateren, regens, e.d. in die vallen; omdat ze daaruit en weer in komen: zodat ze gedurig tenzij in haar oppervlakte, tenzij door de onderaardse wegen zo veel geeft als ze ontvangt; zo veel ontvangt ze als ze geeft. Maar hoe ver ligt deze Dode Zee van de Rode Zee waarin laatste de eerste zich zou ontlasten?

De gedachte Kircherus, antwoorde Polylector, stelt twee-en-zestig mijlen. Andere rekenen wat meer. Derhalve is niet ongelooflijk 't geen Johannes Eusebius Nierembergius verhaalt, te weten dat in 't eiland Hispaniola een poel is vijftien mijlen [263] lang en drie mijlen breed; welke wordt gehouden voor een dochter der zee; als die, door verborgene onderaardse gangen 't water derwaarts zendt ofschoon de tussen-wijdte van tien mijlen is. Nierembergius Histor. Natural. lib. 16 kapittel 62. 't Geen ik hierop heb aangemerkt; met bijvoeging van de poel in de provincie Cajaba die grondeloos is voor zo veel men bespeuren kan en alles wat er in komt verslindt kan men zien in mijn Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderen waardige dingen, tweede deel, pagina 1126 en de volgende.

Toen ik, deed Marinus hierbij, van Zante naar 't eiland Scio vertrok zag ik onderweg de eilanden genoemd Strophades. Men verzekerde mij dat er een zeer goede verse springbron was kwam uit 't vaste land van Morea: En moet derhalve zestig (Italiaanse) mijlen weg ver onder de golven der zoute zee doorlopen. Tegelijk verhaalde me, dat men ter plaatse daar dit water tevoorschijn komt somtijds dingen ziet opborrelen welke noodwendig uit 't land van Morea moeten komen. Eens had men uit deze bron zien opschieten een drinkschaal, gemaakt van een kauwoerde en versierd met zilver. De verantwoording hiervan laat ik aan diegene die 't mij verteld hebben. Della Valle Reizen eerste deel, pagina 4. 't Is echter niet ongelooflijk in aanmerking van 't geen verhaald is aangaande de houten kroes in de Jordaan laten vallen en in de Middellandse Zee weer opgevist. Desgelijks van de opwerpingen in de Zwarte Zee komen daarheen van uit de Kaspische.

Van deze Eilanden Strophades, begon Polylector weer, zijn twee in getal dicht bij Morea gelegen hebben de ouden versierd dat ze waren de toevlucht der harpijen en hebben aangezichten als mensen en lichamen als gieren. Het zijn zeer lage eilanden. 't Grootste heeft niet boven de drie of vier mijlen in den omvang. Echter groeien in zo’ n klein begrip een grote menigte zeer heerlijke vruchten. Zo ontelbaar veel zijn hier de wellen dat men nauwelijks een stok in de aarde kan steken of daar dringt water uit. Men zegt ook dat men in de bronnen van deze eilanden een grote veelheid van bladeren der esdoorn, (of ahorn) vindt ofschoon deze bomen niet hier, maar in Morea groeien. Waarom men dan ook voldoende waarschijnlijk geloofd dat deze springen vanuit 't genoemde landschap komen [264] door gangen onder de aarde welke de natuur zelf onder in de grond der zee vormt. De inwoners treden hier nooit in de echtelijk staat; want geen andere personen wonen hier dan alleen Caloyren en Griekse monniken, omtrent zestig of tachtig in getal. Spon Reysen durch Italië, Dalmatië, Griechenland und die Morgenlander, erste buch fol. 33.

Omdat er dan, zei Honorius, zo vele wateren onder de aarde zijn welke door onderaardse gangen ginds en herwaarts lopen zo zou 't ook wel kunnen gebeuren dat ze (deze weg door inval of enige andere verhindering gestopt en hun voortschieten dus gestuit worden) een nieuwe uitgang zochten en alzo boven de aarde geweldig kwamen uit te barsten. Gelijk mij dan gedenkt gelezen te hebben dat in 't jaar 1550 in China uit 't binnenste der aardrijk onvoorziens zo’ n gruwelijke overvloed van water uitbarstte dat een vlakte van gehele zestig Spaanse mijlen weg gans en zeer ellendig op 't schielijkste wordt overstroomd; vernielde zeven steden met alles wat er onder behoorde. Herrera Beschrijving van West-Indien fol. 86.

Omdat ik mij, deed Marinus hiertoe, te Tapate peque, een vlek in de Spaans West-Indien, bevond, wordt mij verhaald dat voor sommige jaren in 't gebergte enige mijlen van deze plaats gelegen plotseling een grote menigte van water met een geweldige uitbarsting uit de aarde opsprong; veroorzaakte een vloed of overzwemmen van enige mijlen weg in de dalen; doch zonder schade omdat hier alles onbewoond is. Naderhand is dit water weer inwaarts gelopen; of in de aarde getrokken en voorts opgedroogd; zodat er maar alleen een poel is gebleven van omtrent honderd treden in de omvang was 't gat der uitbarsting; waarvan men de diepte niet kan weten. Melchior Blum Amerikanische Reisebeschreibung pagina 207. Ik zal hierbij voegen de zeer zeldzame stopping van een meer. In de provincie Peru ligt een dorp, genaamd Angoango. In hetzelfde woonden Indianen welke de naam hadden dat ze grote tovenaars waren. In 't jaar 1581 stortte een groot deel van dit dorp overhoop. Vele mensen verpletterden of versmoorden onder de invallen. Maar hoor nu wat wonder. De neergeplofte aarde liep gedurig voort, wel een weg van anderhalve Spaanse mijl ver, even alsof het water of gesmolten was geweest; op zulke wijze dat daardoor een klein Lac of meertje 265] ten enenmale toegestopt. Die gehele weg lang bleef de aarde verstrooid liggen. Acosta Histor. Natural. & Moral. Ind. Occident. lib. 3. De Laet Beschrijving van West-Indien, fol. 347.

Indien 't, begon Polylector weer, yemand wonderlijck voorkoomd, dat de Wateren onder d'Aerde een loop souden hebben, sulcker wijs, dat d'eene Zee daer door gemeenschap met d'andere hield, soo staet niet minder te verwonderen; dat groote, seer stercke Rivieren, door gantsch hooge Geberghten in haere voortvloeyingh gestuyt werdende, sigh somtijdts onder deselve heenen begeven, en op verr' daer van daen geleegene Oorden weer uytbreecken. De Rivier Niger in Aethiopien loopt in Nubia seer langh onder hooge Bergen heenen; en koomd dan op een andere plaets met een seer groot geweld weer te voorschijn. In Mesopotamien verberghd de Rivier Tigris sigh tot tweemaelen toe onder de Geberghten, en vertoond sigh t'elckens weer anderweegen. In 't jaer 1642. (seght J. de Mey) heb ick in eygener persoon 't selve gesien aen den Rhijn; welcke, onder de Bergen heenen sigh een Wegh gemaeckt hebbende, aen d'andere zyde des Geberghts weer voor den dagh koomd. De Mey Nederduytsche Wercken fol. 442. De Vloed Anas, nu Guiadiana genoemd, vlietende in Spaenje, verberghd sigh veele Mijlen weghs onder d'Aerde, en laet sigh daer nae weer sien. Dit getuyghd onder d'oude Schrijvers Plinius, lib. 3. cap. 1. Onder de nieuwe, uyt de Spaenjaerden selfs Nonius, de Hispan. Fluv. pag. 313. Uyt d'Italianen, Maginus, Geograph. pag. 52. Boterus, part. 1. Relat. lib. 1. Uyt de Francoisen, de Heer D.T.V.Y., in sijne Weereldspiegel der Rijcken, Staeten en Vorstendommen, fol. 141. Uyt de Duytschers, Munsterus, Cosmograph. lib. 2. cap. 41. Thomas Lansius, Consult. pag. 273. Zeilerus, Frisschius, Querfurdus, Erasmus Franciscus, en meer andere. Evenwel seght seecker Schrijver, dat hy, by deese Vloed gekoomen zijnde, tot op twee mijlen weghs nae by de plaets, daer men seght, dit Wonder gesien te konnen worden; en meenende derwaerts te gaen, doch eerst hier op ondervraegingh doende, van d'Inwooners deeses Gewests wierd bespot; derhalven hy oock niet verder trock. N. N. by Zeilerum, Weghwijser door Spaenje, Nederduytsche Druck, pag. 229. Hoogduytsche Druck pag. 264.

Wat my belanghd, liet Marinus sigh hooren, ick kan van de verbergingh der Rivier Guiadiana niet seeckers berighten, als alleenlijck, dat eenen in Spaenje my voor volle gewisheyd betuyghde. [266] Hy selfs had gereeden over een Vloed, welcke onder d'Aerde doorliep. Idem Zeilerus ibid. Ondertusschen kan 't wel beyde waeraghtigh zijn, dat de Rivier Anas sigh onder d'Aerde verberghd, en dat evenwel de daer ontrent woonende lieden sulcks onbekend is, wegens haere groote botheyd, en grove onverstandigheyd. Wie doch is onbewust, dat de Spaenjaerden (behalven eenige voornaeme persoonen of geleerde) gantsch niet nieuwsgierigh of nauwkeurigh zijn, om yets t'ondersoecken. Sy sien 't geen haer voor d'oogen koomd, gelijck de Beesten, sonder de wercken der Natuere daer ontrent te betraghten; sonder op de Wonderen der Godlijcke bestieringh aght te neemen. Gemeenlijck heeft daer oock een Boer niet verder gereysd, als van sijns Moeders tot de naest daer by staende Hut. Selden koomd hy soo wijd, dat hy de roock van sijne Schoorsteen niet sou konnen sien. De plaets der verbergingh en weer-voort-koomingh magh veellight niet te naerderen zijn, als door seer moeylijcke toegangen over de Geberghten. Vlijtige naespoorders hebben misschien voortijds gevonden de mond des Hols, daer deese Vloed sigh inwerpt, en daer hy weer uytbreeckt. Doch 't grove, daer rondom woonende Volck, geboorne Luyaerden, hebben noyt deese moeyte willen doen; en konnen derhalven voor een Verdightsel houden 't geen andere met 'er daed hebben ondervonden. Waerom sou de Rivier Guadiana in Spaenje niet konnen doen 't geen een andere in Franckrijck doet? 't Is immers ten volle gewis, dat de Rhosne, of Rhodanus, niet verr' van Le Pont de Lusignii (alwaer te sien is de Grensscheydingh tusschen Savoyen en 't Fransche Gebied, genoemd le Pais de Bugie) even 't selve Toeval van verbergingh en weer-voort-koomingh heeft. Als ick eens met een goed geselschap van Lions door Delphinat nae Geneve reysde, en nu gekoomen was in 't Landschap La Bresse, of Brescia, by 't Dorp Chappilon, gelegen ontrent een mijl weghs van S. Germain la Chevre, soo naemen wy een uyt-tred van een kleyne mijl weghs nae de plaets, daer de Rhosne sigh verliesd, en anderweegen, seer verr' daer van daen, weer voortkoomd: 't Welck geschied met sulck een gebruysch en onstuymigheyd, wegens de Rotsen, dat wy ons daer over ontsetteden. De wegh derwaerts is soo beswaerlijck, dat men 'er niet anders als te voet kan koomen. Zeileri Reisebeschreibungh durch Franckreich, cap. 4. §. 12. pag. 274. Oock is my bekend, dat de Rivier Tinavo in Friaul van d'Aerde werd ingeslockt; en, nae datse honderd en dertigh [267] Paardeloopen onder d'Aerdbodem heeft voortgesneld, weer te voorschijn koomd, sigh uytgietende in de Zee. Leandri Alberti descript. Ital. pag. 496. Frisschii Ruhstunden ander theil pag. 424.

Hoe werden, vraegde Honorius, de Paerdeloopen gereeckend? Of, wat is derselver Maet?

De twee-en-dertigh, antwoordede Polylector, zijn een Duytsche mijl weghs. Derhalven maecken de gedaghte honderd en dertigh Paerdeloopen een weynigh meer als vier Duytsche mijlen; of ontrent vijf en een half uyr gaens. Sommige Rivieren zijn 'er, welcke van d'Aerde verslonden werden, sonder, voor soo veel men weet, ergens weer te voorschijn te koomen. Echter hebbense eene, alhoewel voor ons verborgene, gemeenschap met andere Wateren. De Beeck, welcke te Darmstad in Hessen een Molen omdryft, verschuyld sigh onder den aerdboodem, noch geen duysend Schreeden van de genoemde Stad af. Desgelijcks de Beeck, welcke in 't naebuerigh Ampt Scheimen (begrijpende ontrent twee mijlen lands) vijf Molens doet omgaen, werd noch in deese kleyne ruymte van d'Aerde verslonden. Joh. Dan. Horstius in Malva arbor. lutea, A. 3. Zeileri Handbuchs erster theil pag 589. De Beeck Schmiecha, voortkoomende tegens over 't Klooster Urspringen in Swaben, een stuck weghs voortgeloopen hebbende, verliesd sigh plotslijck en t'eenemael in een Beemd; soo datmen 'er niets met allen meer van gewaer werd. Felix Faber lib. 2. Histor. Suev. cap. 14. 'k Wil hier nu geen gewagh maecken van de meeningh der geene, welcke voorgeven, dat de vier Hoofd-vloeden, voortkoomende uyt Eden, noch hedensdaeghs in weesen souden zijn; doch verborgen onder d'aerde heenen loopende, anderweegen, verr' van daer, weer te voorschijn souden komen. 't Sy dat 't Paradijs noch in deese Weereld op sijn oude plaets moght zijn, 't zy dat het door de Sondvloed gantschlijck verwoest is, immers, 't is hedensdaeghs soodaenigh voor ons verborgen, dat ons geenerley merckteeckenen zijn overgebleven, by welcke wy souden mogen gissen waer 't gestaen heeft, of noch staet. En al waer 't 'er noch, buyten twijffel heeft de Sondvloed d'oorsprongh en den loop der Rivieren soodaenigh veranderd, dat men gantsch niet seeckers daer van kan kennen of besluyten.

Laet ick doch, braght Juffer Honesta hier voort, nu oock eens wat van de Jordaen hooren. Dickmael is 'er alreeds gewagh van gemaeckt; doch noyt eenige Beschrijvingh daer van gedaen. [268]

'k Weet, wanneer hier van gehandeld sal worden, dat sulcks niet sal toegaen, sonder ondermengingh van eenige aenmercklijcke bejegeningen der derwaerts gaende Pelgrims: En derhalven verlangh ick dies te meer, dat een gespreckhoudingh van deese Vloed op de baen magh koomen.

Indien 't, begon Polylector weer, iemand wonderlijk voorkomt dat de wateren onder de aarde een loop zouden hebben op zulke wijze dat de een zee daardoor gemeenschap met de andere hield zo staat niet minder te verwonderen; dat grote, zeer sterke rivieren door gans hoge gebergten in hun voortvloeien gestuit worden en zich somtijds onder die heen begeven en op ver daarvandaan gelegen oorden weer uitbreken. De rivier Niger in Ethiopië loopt in Nubië zeer lang onder hoge bergen henen; en komt dan op een andere plaats met een zeer groot geweld weer tevoorschijn. In Mesopotamië verbergt de rivier Tigris zich tot tweemaal toe onder de gebergten en vertoont zich telkens weer andere manieren. In 't jaar 1642. (zegt J. de Mey) heb ik in eigen persoon hetzelfde gezien aan de Rijn; welke onder de Bergen heen zich een weg gemaakt hebben aan de andere zijde der gebergte weer voor den dag komt. De Mey Nederduitse Werken fol. 442. De vloed Anas, nu Guiadiana genoemd, vliedt in Spanje, verbergt zich vele mijlen weg onder de aarde en laat zich daarna weer zien. Dit getuigt onder de oude schrijvers Plinius, lib. 3 kapittel 1. Onder de nieuwe uit de Spanjaarden zelfs Nonius, de Hispan. Fluv. pagina 313. Uit de Italianen Maginus, Geograph. pagina 52. Boterus, part. 1. Relat. lib. 1. uit de Fransen de heer D.T.V.Y., in zijn Wereldspiegel der Rijken, Staten en Vorstendommen, fol. 141. Uit de Duitsers Munsterus, Cosmograph. lib. 2 kapittel 41. Thomas Lansius, Consult. pagina 273. Zeilerus, Frisschius, Querfurdus, Erasmus Franciscus en meer andere. Evenwel zegt zeker schrijver dat hij bij deze vloed gekomen is tot op twee mijlen weg nabij de plaats daar men zegt dit wonder gezien te kunnen worden; en meende derwaarts te gaan, doch eerst hierop ondervraging deed van de inwoners van dit gewest wordt bespot; derhalve hij ook niet verder trok. N. N. bij Zeilerum, Wegwijzer door Spanje, Nederduitse Druk, pagina 229. Hoogduitse Druk pagina 264.

Wat mij aangaat, liet Marinus zich horen, ik kan van de verberging der rivier Guiadiana niet zekers berichten dan alleen dat een in Spanje mij voor volle gewisheid betuigde. [266] hij zelfs had gereden over een vloed welke onder de aarde doorliep. Idem Zeilerus ibid. Ondertussen kan 't wel beide waarachtig zijn dat de rivier Anas zich onder de aarde verbergt en dat evenwel de daar omtrent wonende lieden zulks onbekend is vanwege hun grote botheid en grove onverstandigheid. Wie doch is onbewust dat de Spanjaarden (behalve enige voorname personen of geleerde) gans niet nieuwsgierig of nauwkeurig zijn om iets e 'onderzoeken. Zij zien 't geen ze voor de ogen komt gelijk de beesten zonder de werken der natuur daar omtrent te betrachten; zonder op de wonderen der Goddelijke besturing acht te nemen. Gewoonlijk heeft daar ook een boer niet verder gereisd dan van zijn moeder tot de naast daarbij staande hut. Zelden komt hij zo ver dat hij de rook van zijn schoorsteen niet zou kunnen zien. De plaats der verberging en weer-voort-komen mag mogelijk niet te naderen zijn als door zeer moeilijke toegangen over de gebergten. Vlijtige naspoorde hebben misschien voortijds gevonden de mond der hol daar deze vloed zich inwerpt en daar hij weer uitbreekt. Doch 't grove, daar rondom wonende volk, geboren luiaards hebben nooit deze moeite willen doen; en kunnen derhalve voor een verdichtsel houden 't geen andere met er daad hebben ondervonden. Waarom zou de rivier Guadiana in Spanje niet kunnen doen 't geen een andere in Frankrijk doet? 't Is immers ten volle gewis dat de Rhosne of Rhodanus niet ver van Le Pont de Lusignii (alwaar te zien is de grensscheiding tussen Savoie en 't Franse Gebied, genoemd le Pais de Bugie) even hetzelfde toeval van verberging en weer-voort-komen heeft. Als ik eens met een goed gezelschap van Lyons door Delphinat naar Geneve reisde en nu gekomen was in 't landschap La Bresse of Brescia bij 't dorp Chappilon, gelegen omtrent een mijl weg van S. Germain la Chevre, zo namen wij een uitstap van een kleine mijl weg naar de plaats daar de Rhosne zich verliest en andere manieren, zeer ver daarvandaan, weer voortkomt: wat geschiedt met zo’ n gebruis en onstuimigheid, vanwege de rotsen dat wij ons daarover ontzetten. De weg derwaarts is zo bezwaarlijk dat men er niet anders dan te voet kan komen. Zeileri Reisebeschreibung durch Franckreich, kapittel 4. §. 12. pagina 274. Ook is mij bekend dat de rivier Tinavo in Friaul van de aarde wordt ingeslokt; en nadat ze honderddertig [267] paardelopen onder de aardbodem heeft voortgesneld weer tevoorschijn komt en zich uitgieten in de zee. Leandri Alberti descript. Ital. pagina 496. Frisschii Ruhstunden ander theil pagina 424.

Hoe worden, vroeg Honorius, de paardenlopen gerekend? Of, wat is diens maat?

De twee-en-dertig, antwoorde Polylector, zijn een Duitse mijl weg. Derhalve maken de gedachte honderddertig paardenlopen een weinig meer dan vier Duitse mijlen; of omtrent vijf en een half uur te gaas. Sommige rivieren zijn er welke van de aarde verslonden worden zonder, voor zo veel men weet, ergens weer tevoorschijn te komen. Echter hebben ze ene, alhoewel voor ons verborgene, gemeenschap met andere wateren. De beek welke te Darmstad in Hessen een molen omdrijft verschuilt zich onder de aardbodem noch geen duizend schreden van de genoemde stad af. Desgelijks de beek welke in 't naburig Ampt Scheimen (omvat omtrent twee mijlen land) vijf molens doet omgaan, wordt noch in deze kleine ruimte van de aarde verslonden. Joh. Dan. Horstius in Malva arbor. lutea, A. 3. Zeileri Handbuchs erster theil pag 589. De beek Schmiecha, voortkomt tegenover 't klooster Urspringen in Zwaben die een stuk weg voortgelopen heeft verliest zich plotseling en ten enenmale in een beemd; zodat men er geheel niets meer van gewaar wordt Felix Faber lib. 2. Histor. Suev. kapittel 14. Ik wil hier nu geen gewag maken van de mening van diegene welke voorgeven dat de vier hoofd-vloeden, voortkomen uit Eden noch hedendaags in wezen zouden zijn; doch verborgen onder de aarde heen lopende en op andere manieren ver vandaar weer tevoorschijn zouden komen. Tenzij dat 't Paradijs noch in deze wereld op zijn oude plaats mocht zijn, hetzij dat het door de zondvloed gans verwoest is, immers, 't is hedendaags zodanig voor ons verborgen dat ons geen merktekens zijn overgebleven bij welke wij zouden mogen gissen waar 't gestaan heeft of noch staat. En al was 't er noch, zonder twijfel heeft de zondvloed de oorsprong en de loop der rivieren zodanig veranderd dat men gans niet zekers daarvan kan kennen of besluiten.

Laat ik doch, bracht juffer Honesta hier voort, nu ook eens wat van de Jordaan horen. Vaak is er alreeds gewag van gemaakt; doch nooit enige Beschrijving daarvan gedaan. [268]

Ik weet, wanneer hiervan gehandeld zal worden dat zulks niet zal toegaan zonder ondermengen van enige aanmerkelijke bejegeningen der derwaarts gaande pelgrims: En derhalve verlang ik des te meer dat een gesprek houding van deze vloed op de baan mag komen.

'k Wil my dan snellen, seyde Polylector, om hier in uwe begeerte te voldoen, en u voordraegen wat mijne Boecken my daer van berighten. 't Geen 'er dan noch aen gebreeckt, sal Marinus uyt sijn' eygene ondervindingen konnen vervullen. Deese Rivier is seer vermaerd, soo in de Heylige Boecken des Ouden en Nieuwen Testaments, als by de Weereldlijcke Schrijvers, Joden, Heydenen en Christenen. Eenige leyden de naem Jordaen af van de Hebreeuwsche woorden Jored middan; soo veel als: Uyt Dan neerdaelende; te weeten, uyt eene der Hoofd-Bronnen deeser Vloed, genoemd Dan. Andere neemen Jordan voor een t'saemgevoeghd Woord van Jor en Dan, zijnde de naemen der twee Bronnen, welcke men voor d'Oorsprongen houd. Tacitus schrijft, dat de Bergh Libanus de Jordan uytleverd, en water verschaft. d'Oudvader Hieronymus haeldse uyt den Voet des Libanons, dight by Paneas, uyt twee niet verr' van een zijnde Fonteynen, geheeten Jor en Dan: Welcker twee Vlieten tot een werdende by Caesarea Philippi, oock aldaer den t'saemgevoeghden Naem van Jordan bekoomen. Plinius, Solinus, en meer andere onder d'oude stellen d'oorsprongh uyt de Bron Paneas, anders Dan en Paneus; van Josephus genoemd Panium; welcke laetstgenoemde Schrijver aldus hier van spreeckt: 't Meir Gennesar werd in 't midden verdeeld door de Jordan, wiens oorsprongh word geheeten Panium, vlietende uyt de Bron Phiala diep onder d'aerde herwaerts. Deesen gedaghten oorsprongh des Jordaens, daer men voorheenen niets van wist, is eyndlijck door de Vier-Vorst Philippus uytgevonden. Want als hy kaf in de Phiala uytschuddede, heeft hy 't selve weergesien in de Rivier Panium; waer uyt voortijds geseghd wierd de Jordan t'ontstaen. Hy voeght 'er voorts by, klaerblijcklijck te zyn, dat de Jordan uyt 't Hol Phiala sijn beginssel neemd. Daer nae de modderaghtige Poel van Semechenitis van een scheydende; honderd en twintigh Stadien voortgeloopen zijnde, by de Stad Julias door de Zee Gennesar dringhd; en eyndlijck, een groote Wildernis doorstroomd hebbende, in de Zee Asphaltis, of de Doode Zee valt. Josephus de bell. Jud. cap. 3. cap. 35. Uyt Philippi ondervindingh [269] sou dan blijcken, dat de Jordan niet sijnen oorsprongh uyt, maer sijnen loop in 't Water Panium heeft. 't Geen 'er Egesippus van seght, kan men leesen lib. 3. cap. 26. Van Stephanus werd Panium genoemd een Spelonck, of Hol, waer uyt de Jordan voortschiet. Selfs oock van Josephus, op een andere als de nu verhaelde plaets. Doch ten onreght werdse uytgegeven voor d'eerste oorsprongh: 't Welck dan oock de genoemde Joodsche Geschiedschrijver in de bygebraghte woorden heeft verbeeterd. Deese is de Phiola, gelegen in 't Landschap Trachonytis, van een onnaespeurlijcke diepte: Die altijd 't Water binnen sijnen boord behoud; soo dat hy geduerigh vol staet; noyt leedigh is, noyt overloopt. Soo veel Water uyt sijne Wel daer in valt, soo veel smijt hy, door onderaerdsche Gangen, weer uyt in de Dan, of Paneas (Panium); zijnde de tweede Hoofd-Bron der Jordan-Vloed. Panium (gelijck alreeds geseghd is) is een seer lustige Spelonck, beneeden in een seer grooten Bergh, onder welcke een onmeetlijck-diepe Afgrond der Aerde, vol stilstaende Wateren, neerschiet. Onder deese Spelonck springen de Bronnen der Jordan uyt. Andere noemen dit Hol niet Panium, maer Phiala. Volgens 't beright van Zieglerus is onder den Bergh Libanus, ter zijden, een schaduwrijk en donker Hol, van een afschouwlijcke diepte; waer uyt een swaeren Damp waessemd. Buyten aen den Voet des Berghs, en aen de Kaecken des Hols, ontspringen de Bronnen der Jordan-Vloed. Dappers Beschrijvingh van Syrien en Palestijn, fol. 100. 't Geen tot noch toe verhaeld is, sal misschien Juffer Honesta wat verward en duyster duncken. 'k Sal derhalven met een woord seggen, dat 't verschil alleen hier in bestaet, welcke van de gedaghte twee Bronnen d'eerste Hoofd-oorsprongh is. Anders koomd uyt beyde deselve de Jordan voort. William Litgouw seghd, met een groot deel andere Reysigers, dat deese Rivier haer eerste begin neemd in den Bergh Libanus, uyt twee Fonteynen, d'eene genoemd Jor, d'andere Dan, yeder een bysondere loop hebbende, tot datse t'saemen koomen by 't Meir Marona. Van daer af maeckense een ligchaem; schieten door de Zee Gennesareth, en eyndigen in de Sodomsche Zee. Litgouw Negenthien-jaerige Zee en Landreys pag. 145. De Jordan, schrijft Sandys, schijnd te spruyten uyt Jor en Dan; twee niet verr' van een gelegene Fonteinen, doch heeft haeren oorsprongh uyt Phiala, een ronde diepte, wel twee honderd en twintigh Stadien (maeckende wat min als vier uyren gaens) daer van daen. Onder [270] door 't Aerdrijck heenen geloopen hebbende, soo openbaerdse sigh weer aen de gemelde Plaetsen (Jor en Dan); vloeyende van 't Noorden nae 't Suyden. Sandys Voyagie pag. 120. Echter kan ick niet sien, dat hy dit gesteld heeft uyt eygener ondervindingh. P. Antonius Gonsales vermeld 'er dit van: Ontrent de Stad Caesarea-Philippi heeft de Jordan haeren oorsprongh uyt de Wervel of Voet des Berghs Libanons; voerende dien Naem nae twee Fonteynen, d'eene Jor, ter linckerzijde des Berghs nae 't Oosten; d'andere Dan, ter reghterzijde nae 't Noorden, leggende ontrent een half uyr weghs van malkander. Een halve mijl onder, of beneden, de Stad Caesarea koomense t'saemen; vermengen hun Water onder een, en maecken een Rivier, geheeten de Jordan, nae Jor en Dan. P. Antonius Gonsales Jerusalemsche Reys, eerste deel, pag 728. Doch hy volghd hier meer Hieronymus als sijn eygene waerneemingh. Thevenot spreeckt 'er op even deselve wijs van. 'k Wil geen andere Schrijvers meer voorstellen, wijlse doch meest alle hier in overeenkoomen. Laet het ons genoegh zijn te weeten, dat de Jordaen is een seer beroemde Rivier in Asia, ontstaende op de Grensen van 't Landschap Syrien uyt den Bergh Libanus; loopende door 't Joodsche Land, door de Galileische Zee, en daer nae vallende in de Doode Zee, gelijckse onse hedensdaeghsche Aerdkloot-beschrijvers voorstellen. De Raey Dictionarium Geographicum, pag. 266.

Laet ons, seyde Juffer Honesta, nu oock wat hooren van haere wijd-uytgestrecktheyd, breedte, diepte, en andere hoedaenigheden.

De lenghte haers gekronckelden loops, berightede Polylector, van de Galileische tot de Doode Zee, reeckendmen, reghtstreecks, op vijfentwintigh Duytsche mijlen, volgens Tyrii stellingh. Maer Adrichemius steld de geheele lenghte, van d'oorsprongh uyt den Bergh Libanus af, tot aen 't Suyd-eynd der Doode Zee, of tot aen de Woestijn Pharan, op honderd mijlen, yeder van een uyr gaens. Doch hy reeckend deese lenghte met al de krom-lopingen. Doubdan setse, in een reghte linie, op veertigh Fransche, of vier en twintigh Duytsche mijlen. De Kardinael van Vitry heeft, (alleen van de Galileische tot de Doode Zee) honderd Italiaensche, of vijfentwintigh Duytsche mijlen; doch oock met al de Boghten. Gelhusius in sijne Geographia, begroot de geheele lenghte, om deselve te voet te gaen, op negen stercke Dagh-reysen. Nordlinger, Peregrinat, Hierosolym. [271] pag. 76. seght, dat men, om deese wegh te voet af te leggen, ten minsten thien dagen tijds sou moeten toebrengen. In de breedte valt oock verschil. Rogerius steldse ontrent de vlackte van Jericho op een Steenworp. Bellonius reeckendse op ses of seven Roeden. Cootwijck op twintigh schreeden. Thevenot op de selve wijdte, als de Seine in Franckrijck heeft. Sandys meetse op aght Vademen. Gelhusius op vijftigh voeten. Buyten twijffel hebbense al t'saemen reght, wijl deese Rivier, gelijck alle andere, niet overal juyst even wijd is: oock niet over al en op alle tijden even diep: Welcke diepte Rogerius in de Somer steld op ses of seven voeten: Doubdan in Grasmaend seer diep. Thevenot redelijck diep. Sandys niet soo diep als nodigh is om bevaeren te konnen werden.

Ik wil mij dan snellen, zei Polylector, om hierin uwe begeerte te voldoen en u voordragen wat mijn boeken mij daarvan berichten. 't Geen er dan noch aan ontbreekt zal Marinus uit zijn eigen ondervindingen kunnen vervullen. Deze rivier is zeer vermaard, zo in de Heilige boeken der ouden en Nieuwen Testament als bij de wereldlijke schrijvers, Joden, Heidenen en Christenen. Enige leiden de naam Jordaan af van het Hebreeuwse woorden Jored middan; zo veel als: uit Dan neerdalend; te weten uit een der hoofdbronnen van deze vloed genoemd Dan. Andere nemen Jordan voor een tezamen gevoegd woord van Jor en Dan, zijn de naeen der twee bronnen welke men voor de oorsprongen houdt. Tacitus schrijft dat de berg Libanon de Jordaan uitlevert en water verschaft. De oudvader Hieronymus haalt het uit den voet van de Libanon, dicht bij Paneas, uit twee niet ver van een zijnde fonteinen geheten Jor en Dan: Welke twee vlieten tot een worden bij Caesarea Philippius ook aldaar de tezamen gevoegde naam van Jordaan bekomen. Plinius, Solinus en meer andere onder de ouden stellen de oorsprong uit de bron Paneas, anders Dan en Paneus; van Josephus genoemd Panium; welke laatstgenoemde schrijver aldus hiervan spreekt: 't Meer Genezareth wordt in 't midden verdeeld door de Jordaan wiens oorsprong wordt geheten Panium, vliedt uit de bron Phiala diep onder de aarde herwaarts. Dezen gedachte oorsprong der Jordaans daar men voorheen niets van wist is eindelijk door de viervorst Philippus uitgevonden. Want als hij het kaf in de Phiala uitschudde heeft hij hetzelfde weergezien in de rivier Panium; waaruit voortijds gezegd wordt de Jordaan te ontstaan. Hij voegt er voorts bij duidelijk te zijn dat de Jordaan uit 't hol Phiala zijn begin neemt. Daarna de modderachtige poel van Semechenitis vaneen scheidt; honderdtwintig stadiën voortgelopen is en bij de stad Julias door de zee Genezareth dringt; en eindelijk, een grote wildernis doorstroomd heeft in de Asfalt zee of de Dode Zee valt. Josephus de bell. Jud. kapittel 3 kapittel 35. Uit Philippus ondervinding [269] zou dan blijken dat de Jordaan niet zijn oorsprong uit, maar zijn loop in 't water Panium heeft. 't Geen er Egesippus van zegt kan men lezen lib. 3 kapittel 26. Van Stephanus wordt Panium genoemd een spelonk of hol waaruit de Jordaan voort schiet. Zelfs ook van Josephus op een andere dan de nu verhaalde plaats. Doch ten onrechte wordt het uitgegeven voor de eerste oorsprong: wat dan ook de genoemde Joodse geschiedschrijver in de bijgebrachte woorden heeft verbeterd. Deze is de Phiola, gelegen in 't landschap Trachonytis, van een onnaspeurlijke diepte: Die altijd 't water binnen zijn boord behoudt; zodat hij gedurig vol staat; nooit leeg is, nooit overloopt. Zo veel water uit zijn wel daarin valt, zo veel smijt het door onderaardse gangen weer uit in de Dan of Paneas (Panium); is de tweede hoofdbron der Jordaan-voed. Panium (gelijk alreeds gezegd is) is een zeer lustige spelonk beneden in een zeer grote berg waaronder een onmetelijke-diepe afgrond der aarde vol stilstaande wateren neerschiet. Onder deze spelonk springen de bronnen der Jordaan uit. Andere noemen dit hol niet Panium, maar Phiala. Volgens 't bericht van Zieglerus is onder den berg Libanon ter zijden een schaduwrijk en donker hol van een afschuwelijke diepte; waaruit een zware damp wasemt. Buiten aan de voet van de berg en aan de kaken van het hol ontspringen de bronnen der Jordaan-vloed. Dappers Beschrijving van Syrinx en Palestina, folio 100. 't Geen tot nog toe verhaald is zal misschien juffer Honesta wat verward en duister dunken. Ik zal derhalve met een woord zeggen dat 't verschil alleen hierin bestaat welke van de gedachte twee bronnen de eerste hoofd-oorsprong is. Anders komt uit beide die de Jordaan voort. William Litgouw zegt met een groot deel andere reizigers dat deze rivier zijn eerste begin neemt in den berg Libanon waaruit twee fonteinen, de ene genoemd Jor, de andere Dan, ieder een bijzondere loop hebben totdat ze tezamen komen bij 't meer Marona. Van daaraf maken se een lichaam; schieten door de zee Genezareth en eindigen in de Sodom Zee. Litgouw Negentienjarige Zee en Landreis pagina 145. De Jordaan, schrijft Zandys, schijnt te spuiten uit Jor en Dan; twee niet ver van een gelegene fonteinen, doch heeft zijn oorsprong uit Phiala, een ronde diepte wel twee honderdtwintig stadiën (maken wat minder dan vier uren gaan) daarvandaan. Onder [270] door 't aardrijk heen gelopen te hebben zo openbaart ze zich weer aan de gemelde plaatsen (Jor en Dan); vloeit van 't Noorden naar 't Zuiden. Zandys Voyagie pagina 120. Echter kan ik niet zien dat hij dit gesteld heeft uit eigen ondervinding. P. Antonius Gonsales vermeld er dit van: Omtrent de stad Caesarea-Philippus heeft de Jordaan zijn oorsprong uit de wervel of voet van de berg Libanon; voert die naam naar twee fonteinen, de ene Jor ter linkerzijde der berg naar 't Oosten; de andere Dan ter rechterzijde naar 't Noorden, liggen omtrent een half uur weg van elkaar. Een halve mijl onder of beneden de stad Caesarea komen ze tezamen; vermengen hun water ondereen en maken een rivier, geheten de Jordaan, naar Jor en Dan. P. Antonius Gonsales Jeruzalemse Reis, eerste deel, pagina 728. Doch hij volgt hier meer Hieronymus dan zijn eigen waarneming. Thevenot spreekt erop even die wijze van. Ik wil geen andere schrijvers meer voorstellen omdat ze doch meest alle hierin overeenkomen. Laat het ons genoeg zijn te weten dat de Jordaan is een zeer beroemde rivier in Azië ontstaan op de grenzen van 't landschap Syrie uit de berg Libanons; loopt door ’t Joodse land, door de zee van Galilea en valt daarna in de Dode Zee, gelijk ze onze hedendaagse aardkloot-beschrijvers voorstellen. De Raey Dictionarium Geographicum, pagina 266.

Laat ons, zei juffer Honesta, nu ook wat horen van zijn wijde-uitgestrektheid, breedte, diepte en andere hoedanigheden.

De lengte van zijn gekronkelde loop, berichtte Polylector, van de Galilea- tot de Dode Zee rekent men rechtstreeks op vijfentwintig Duitse mijlen, volgens vrijstelling. Maar Adrichemius stelt de gehele lengte van de oorsprong uit de berg Libanon af tot aan 't Zuideinde der Dode Zee of tot aan de woestijn Pharan op honderd mijlen, ieder van een uur gaan. Doch hij rekent deze lengte met alle kromme-omlopen. Doubdan zet ze in een rechte linie op veertig Franse of vierentwintig Duitse mijlen. De kardinaal van Vitry heeft, (alleen van de Galileïsche tot de Dode Zee) honderd Italiaanse of vijfentwintig Duitse mijlen; doch ook met alle bochten. Gelhusius in zijn Geographia begroot de gehele lengte om die te voet te gaan op negen sterke dagreizen. Nordlinger, Peregrinat, Hierosolym. [271] pagina 76 zegt dat men om deze weg te voet af te leggen ten minsten tien dagen tijds zou moeten toebrengen. In de breedte valt ook verschil. Rogerius stelt het omtrent de vlakte van Jericho op een Steenworp. Bellonius rekent ze op zes of zeven roeden. Cootwijck op twintig schreden. Thevenot op die wijdte als de Seine in Frankrijk heeft. Zandys meet ze op acht Vademen. Gelhusius op vijftig voeten. Zonder twijfel hebben ze al tezamen recht omdat deze rivier, gelijk alle andere, niet overal juist even wijd is: ook niet overal en op alle tijden even diep: Welke diepte Rogerius in de zomer stelt op zes of zeven voeten: Doubdan in grasmaand zeer diep. Thevenot redelijk diep. Sandys niet zo diep als nodig is om bevaren te kunnen worden.

Op 't meeste deel deeser dingen, liet Marinus sigh hooren, heb ick soo nauw geen aght genoomen. Maer 't geen ick gesien heb, wil ick u verhalen. Deese Rivier is van een donckere verwe, en 't Water geweldigh onklaer, vermits 't over vette Landen loopt. Thevenots Reysen, eerste deel, pag. 326. Gantsch drabbigh is 't, wanneer men 't eerst schept: Doch als men 't een wijl tijds laet stil staen, werd het soo klaer als 't schoonste Krystal, Dappers Palestijn, fol. 152. Wegens deese helderheyd werd het in Vaten nae Venetien vervoerd. Men kan 't, volgens 't gemeene seggen, jaeren langh bewaeren: En hoe 't ouder werd, hoe 't varsscher, en hoe 't beeter is. Men houd het seer goed, om gedroncken te werden tegens de daeghlijcksche en derdedaeghsche Koorts. Litgouws Reysen pag. 145. 'k Had een Flesch vol van dit Water gevuld, om nae mijn Vaderland te brengen, en te sien of 't niet verderven sou; doch eenige my ontmoetende Rovers wierpense in de Zee. Thevenot, eerste deel, pag. 326. Ondertusschen is my verhaeld, dat Doubdan van dit Water met sigh nae Franckrijck heeft gevoerd; 't welck eenige jaeren langh soo klaer en suyver bleef, als men eenigh Water sou mogen sien, sonder de minste stanck, of eenige viese reuck. Dapper ibid. fol. 152. De geheele Jordan werd verdeeld in de groote en kleyne. Van de Fonteinen Jor en Dan af tot aen de Galileische Zee werdse de kleyne, van daer tot aen de Doode Zee de groote geheeten. Gelhusii Geographia in Praefat. de descript. Asiae.

De Joodsche Rabbinen, viel Polylector hier in, maecken een nauwer bepaelingh van de Jordaen. Volgens 't gevoelen van Rabbi Johanan is 'er geen Jordaen, als van Jericho af nae beneden. Of; [272] De Jordaen is boven Jericho geen Jordaen. Die een gelofte gedaen heeft, seght eenen anderen Rabbi, dat hy niet uyt de Jordaen sal drincken, magh sulcks wel doen boven Jericho. Idem Dapper ibid. Vlack tegens Jos. XVIII. van vers 12. tot 21.; daer 't Erfdeel der Kinderen Benjamins werd beschreven. Maer hebt ghy geen aght genoomen op d'invallingh der Jordaen in de Doode Zee?

Niet verder, antwoordede Marinus, als 't geen ick voor deesen, doe wy van 't Asphaltisch Meir handelden, daer van heb geseght; naementlijck, dat ter plaets, daer deese twee Wateren by een koomen, een seer groote Damp werd gesien. Eenige hebben voorgegeven, dat dit noch sou zijn de Roock van Sodom, en d'andere door 't Hemelsch Vyer vergaene Steeden. Maer vermoedlijck werdse veroorsaeckt van de Jordaen, door een tegenstrijd en afkeer van dit in sigh selven heldere Water met dat van dien vuylen Poel.

Soo sal ick 'er dan byvoegen, hernam Polylector, 't geen Doubdan, als een ooghgetuyge, ons verseeckerd; te weeten, dat 't heerlijck Water der Jordaen gelijck als worsteld met 't afgrijslijck Water der Doode Zee, ter lenghte van een mijl weghs verr'; sigh een plaets maeckende midden door 't selve; soo dat men 'er 't Jordaen-water siet doorstroomen, niet min klaer en helder, als dat, 't welck van een Rots afvalt, sonder sigh met de Wateren van Sodoms Meir te vermengen, of eenighsins te verderven. Hier uyt nu kan ontstaen 't verschil der Schrijvers in haere berighten van de Doode Zee (voor deesen van ons aengemerckt), d'eene 't Water voor helder, d'andere voor swart, droesigh en lijmigh uytgevende. Desgelijcks oock de strijdigheyd van 't sincken of drijven der daer ingeworpene Ligchaemen.

Dat de Jordaen, seyde Marinus, een goed stuck weghs in de Doode Zee sou loopen, sonder sigh met deselve te vermengen, sal noch seldsaem noch ongelooflijck schijnen de geene, welcke weeten, dat oock veele Rivieren sulcks wel in de Zee doen; waer van ick voorheenen Voorbeelden heb gegeven. Die 't Geneefsche Meir hebben bevaren, is niet onbekend, dat de Vloed Rhodanus, of de Rhone, 't selve in sijne gantsche lenghte doorkruysd, sonder sigh met dit Meir-water te vermengelen. Rollingius de Elementis pag. 117.

Wonderlijcker, deed Polylector hier toe, is 't geen Athenaeus Naucratites schrijft, dat in eene der Cycladische Eylanden, genoemd Teneo, een Fonteyn werd gevonden, welcke sigh gantschlijck [273] niet met eenige Wijn wil vermengen. Schoon men deselve in een glas onder sijn Water giet, en 't een onder 't ander roerd, soo sal echter 't gedaghte Water sigh terstond van de Wijn afscheyden; en men kan 't, onaengesien alle aengewendede moeyte en onder een schuddingh, soo suyver daer van afgieten, als of 't noyt daer toe gedaen waere geweest. Torquemada Hexamereon Dial. 2. pag. 158. Ondertusschen evenwel zijn 'er (om weer tot de Jordaen te keeren) eenige, welcke, tegens de getuygenissen van soo veel oude Schrijvers, tegens d'ondervindingh van soo veel hedensdaeghsche Reysigers, hardneckighlijck voorgeeven, en beweeren willen, dat de Jordaen sigh gantschlijck niet in de Doode Zee begeeft; maer, eerse tot daer toe gekoomen is, sigh onder d'Aerde verberghd; gelijck als vreesende voor de t'saemenvoegingh en vermengingh met dit afgrijslijck Water. Dappers Beschrijvingh van Syrien en Palestijn, in Palestijn fol. 151.

Willen, merckte Honorius hier aen, deese Menschen sigh tegens soo veel aenschouwers en ooghgetuygen kanten, laetse ten minsten swigten voor 't getuygenis des Godlijken Woords, Jos. III. 15. 16. En als die, die d'Arck droegen, tot aen de Jordaen gekoomen waeren, en de voeten der Priesteren, dragende d'Arck, waeren ingedoopt in 't uyterste des Waters (de Jordaen nu was vol al de daegen des Ooghstes, aen al haer' Oevers), soo stonden deWateren, die van boven af quaemen: Sy reesen op eenen hoop, seer verre van de Stad Adam af, die ter zijden Zartan leght; en die nae de Zee des Vlacken Velds, te weeten, de Sout-Zee (van ons gemeenlijk de Doode Zee genoemd) afliepen, die vergingen; sy wierden afgesneeden. Dus te kennen gevende, dat d'onderste of benedenste Wateren, terwijl de bovenste stil stonden, met een seer snellen vloed terstond zijn afgeloopen, en in de Sout-Zee verswolgen geworden, op dat de kinderen Israels drooghs voets door de Jordaen moghten geraecken.

Die lust tot tegenspreecken vind, begon Polylector weer, sal oock wel haest een uytvlught tegens deese Schriftuerplaets gereed hebben, en seggen, dat nae de Zee des vlacken Velds af te loopen, op verr' nae noch niet is, daer in te loopen. De Wateren konden wel vergaen, of onder d'Aerde gedoocken zijn, eerse noch tot de Doode Zee quaemen. Jae, de tegenspreeckers souden tegens u konnen inbrengen, dat de woorden: Sy vergingen, veel meer te kennen geeven een verdwijningh onder d'aerde, als een inloop in een ander [274] Water. Wy sien niet, dat uyt deese woorden een vast besluyt tot voordeel der een' of andere Parthy is te maecken. Ondertusschen houden wy 't, op de getuygenissen van soo veel geloofwaerdige Aenschouwers, daer voor, dat de Jordaen in de Doode Zee loopt, met al 't Water, 't welcke se ontfanghd uyt de Vloeden Dibon, Jesrael, Taphun, Jazer, Arnon, en meer andere. Vermits nu evenwel de Doode Zee, door deese geweldige Invloeyingh, niet hooger werd, soo moetse noodwendigh sigh onder d'Aerde lossen, door eenige verborgene Gangen, in een andere Zee. Doch hier van hebben wy alreeds voor heenen gesproocken. Eenige zijn'er, welcke willen, dat 't Water der Jordaen, stracks nae sijnen loop uyt de Doode Zee, sou opgeslockt werden van een afgrijslijck-diepe Afgrond, of Swelgh-kuyl der Aerde. Immers, deese ontkennen niet den Inloop der Jordaen in Sodoms Meir. Ondertusschen staet uyt de bygebraghte Schriftuerplaets aen te mercken, dat de Jordaen-Vloed 't hooghste Waeter heeft in de daegen des Ooghsts deeses Lands; overeenkoomende met onsen April: Gelijck uytdrucklijck werd geseght 1 Chron. XII. 15., dat de kinderen Israels over de Jordaen gingen in d'eerste Maend, doe deselve vol was aen al haer' Oevers. d'eerste maend der Hebreërs was Nisan, of Abib; zijnde gelijck met onse Grasmaend. Datse oock noch hedensdaeghs ter dier tijdt 't hooghste Water heeft, hebben wy gehoord uyt Doubdan.

Op 't meeste deel van deze dingen, liet Marinus zich horen, heb ik zo nauw geen acht genomen. Maar 't geen ik gezien heb wil ik u verhalen. Deze rivier is van een donkere kleur en 't water geweldig onklaar vermits 't over vette landen loopt. Thevenots Reizen, eerste deel, pagina 326. Gans drabbig is 't wanneer men 't eerst schept: Doch als men 't een tijd laat stil staan wordt het zo klaar als 't schoonste kristal, Dappers Palestijn, folio 152. Vanwege deze helderheid wordt het in vaten naar Venetië vervoerd. Men kan 't, volgens 't algemene zeggen, jarenlang bewaren: En hoe 't ouder wordt hoe 't verser en hoe 't beter is. Men houdt het zeer goed, om gedronken te worden tegens de dagelijkse en derdedaagse koorts. Litgouws Reizen pagina 145. Ik had een fles vol van dit water gevuld om naar mijn vaderland te brengen en te zien of 't niet verderven zou; doch enige mij ontmoetende rovers wierpen het in de zee. Thevenot, eerste deel, pagina 326. Ondertussen is mij verhaald dat Doubdan van dit water met zich naar Frankrijk heeft gevoerd; wat enige jarenlang zo klaar en zuiver bleef als men enig water zou mogen zien, zonder de minste stank of enige vieze reuk. Dapper ibid. fol. 152. De gehele Jordaan wordt verdeeld in de grote en kleine. Van de fonteinen Jor en Dan af tot aan de Galileïsche Zee wordt het de kleine, van daar tot aan de Dode Zee de grote geheten. Gelhusius Geographia in Praefat. de descript. Azië.

De Joodse rabbijnen, viel Polylector hierin, maken een nauwere bepaling van de Jordaan. Volgens 't gevoelen van rabbi Johanan is er geen Jordaan dan van Jericho af naar beneden. Of; [272] De Jordaan is boven Jericho geen Jordaan. Die een gelofte gedaan heeft, zegt een anderen rabbi, dat hij niet uit de Jordaan zal drinken, mag zulks wel doen boven Jericho. Idem Dapper ibid. Vlak tegen Jozua 18 van vers 12 tot 21.; daar 't erfdeel der kinderen Benjamin wordt beschreven. Maar hebt gij geen acht genomen op het invallen der Jordaan in de Dode Zee?

Niet verder, antwoorde Marinus, als 't geen ik voor deze, toen wij van ’t asfalt meer handelden daarvan heb gezegd; namelijk dat ter plaatse daar deze twee wateren bijeen komen een zeer grote damp wordt gezien. Enige hebben voorgegeven dat dit noch zou zijn de rook van Sodom en de andere door 't hemelse vuur vergane steden. Maar vermoedelijk wordt het veroorzaakt van de Jordaan door een tegenstrijdigheid en afkeer van dit in zichzelf heldere water met dat van die vuile poel.

Zo zal ik er dan bijvoegen, hernam Polylector, 't geen Doubdan als een ooggetuige ons verzekerd; te weten dat 't heerlijk water der Jordaan gelijk als worstelt met 't afgrijselijk water der Dode Zee ter lengte van een mijl weg ver; zich een plaats maakt in het midden door hetzelfde; zodat men er 't Jordaan-water ziet doorstromen, niet minder klaar en helde, als dat wat van een rots afvalt zonder zich met de wateren van Sodom Meer te vermengen of enigszins te verderven. Hieruit nu kan ontstaan 't verschil der schrijvers in hun berichten van de Dode Zee (voor deze van ons aangemerkt), de ene 't water voor helder, de andere voor zwart, droezig en lijmig uitgeven. Desgelijks ook de tegenstrijdigheid van 't zinken of drijven der daarin geworpen lichamen.

Dat de Jordaan, zei Marinus, een goed stuk weg in de Dode Zee zou lopen zonder zich met die te vermengen zal noch zeldzaam noch ongelooflijk schijnen diegene welke weten dat ook vele rivieren zulks wel in de zee doen; waarvan ik voorheen voorbeelden heb gegeven. Die 't Geneefse Meer hebben bevaren is niet onbekend dat de vloed Rhodanus of de Rhône hetzelfde in zijn ganse lengte doorkruist zonder zich met dit meer-water te vermengen. Rollingius de Elementis pagina 117.

Wonderlijker, deed Polylector hiertoe, is 't geen Athenaeus Naucratites schrijft,dat in een der Cycladische eilanden, genoemd Teneo, een fontein wordt gevonden welke zich gans [273] niet met enige wijn wil vermengen. Ofschoon men die in een glas onder zijn water giet en 't een onder 't ander roert zo zal echter 't gedachte water zich terstond van de wijn afscheiden; en men kan 't zonder aan te zien alle aangewende moeite en onder een schudden zo zuiver daarvan afgieten als of 't nooit daartoe gedaan was geweest. Torquemada Hexamereon Dial. 2. pagina 158. Ondertussen evenwel zijn er (om weer tot de Jordaan te keren) enige welk, tegens de getuigenissen van zo veel oude schrijvers, tegen de ondervinding van zo veel hedendaagse reizigers hardnekkig voorgeven en beweren willen dat de Jordaan zich gans niet in de Dode Zee begeeft; maar eer ze tot daartoe gekomen i, zich onder de aarde verbergt; gelijk als vreest voor de tezamen voeging en vermenging met dit afgrijselijk water. Dappers Beschrijving van Syrië en Palestina in Palestijn folio 151.

Willen, merkte Honorius hieraan, deze mensen zich tegen zo veel aanschouwers en ooggetuigen kanten, laat ze ten minsten zwichten voor de getuigenis der Goddelijke woord Jozua 3; 15. 16. En toen die, die de ark droegen tot aan de Jordaan gekomen waren en de voeten der priesters die de ark droegen waren ingedoopt in 't uiterste der water (de Jordaan nu was vol alle dagen der oogst aan al zijn oevers), zo stonden de wateren die van boven af kwamen: Zij rezen op een hoop zeer ver van de stad Adam af die ter zijden Zartan ligt; en die naar de zee der vlakke veld, te weten, de Zoutzee (van ons gewoonlijk de Dode Zee genoemd) afliepen die vergingen; zij worden afgesneden. Dus te kennen gaven dat de onderste of benedenste wateren, omdat de bovenste stil stonden met een zeer snelle vloed terstond zijn afgelopen en in de Zoutzee verzwolgen geworden, opdat de kinderen Israëls droogvoets door de Jordaan mochten geraken.

Die lust tot tegenspreken vindt, begon Polylector weer, zal ook wel gauw een uitvlucht tegen deze Schriftuur plaats gereed hebben en zegge, dat naar de zee der vlakke veld af te lopen op verre na noch niet is daarin te lopen. De wateren konden wel vergaan of onder de aarde gedoken zijn eer ze noch tot de Dode Zee kwamen. Ja, die tegensprekers zouden tegen u kunnen inbrengen dat de woorden: Zij vergingen, veel meer te kennen geven een verdwijning onder de aarde dan een inloop in een ander [274] water. Wij zien niet dat uit deze woorden een vast besluit tot voordeel der ene andere partij te maken. Ondertussen houden wij 't op de getuigenissen van zo veel geloofwaardige aanschouwers daarvoor dat de Jordaan in de Dode Zee loopt met al ’t water wat ze ontvangt uit de vloeden Dibon, Jesrael, Taphun, Jazer, Arnon en meer andere. Vermits nu evenwel de Dode Zee door deze geweldige invloeien niet hoger wordt zo moet ze noodwendig zich onder de aarde lossen door enige verborgen gangen in een andere zee. Doch hiervan hebben wij alreeds voorheen gesproken. Enige zijn er welke willen dat 't water der Jordaan straks na zijn loop uit de Dode Zee zou opgeslokt worden van een afgrijselijk-diepe afgrond zwelg-kuil der aarde. Immer, deze ontkennen niet de inloop der Jordaan in Sodom Meer. Ondertussen staat uit de bijgebrachte Schriftuur plaats aan te merke, dat de Jordaan-vloed ’t hoogste water heeft in de dagen der oogst van dit land; dat overeenkomt met onze april: Gelijk uitdrukkelijk wordt gezegd 1 Kronieken 12; 15., dat de kinderen Israëls over de Jordaan gingen in de eerste maand toen die vol was aan al zijn oevers. De eerste maand der Hebreeërs was Nisan of Abib; is gelijk met onze grasmaand. Dat ze ook noch hedendaags ter die tijd 't hoogste water heeft hebben wij gehoord uit Doubdan.

Deese Jordaen-Vloed, berightede Marinus, door een Dal, 't aengenaemste 't welck men sou mogen vinden; sonder eenigh geruysch. d'Oevers zijn vercierd met een doorgaende Bosch van Ried, vermenghd met Struycken en Geboomte; wel seer lustigh voor 't gesight, maer oock seer gevaerlijck, wegens de Rovers, die sigh daer in onthouden, en daer aghter verbergen konnen. Want door de Vrughtbaerheyd des Bodems wast dit Ried en 't Boschwerck seer hoogh op; soo dat een Man te Paerd daer aghter genoeghsaem onsightbaer kan blijven. Echter is'er een sonderlinge plaets, daer geen geboomt wast. Hier, soo men voorgeeft, sou de Heere Christus van Johannes gedoopt zijn geworden. Maer vermits de gedaghte plaets gantsch nauw is; dat wy oock by naght daer aen quaemen, en de Caravane uyt een groot getal van Menschen bestond, soo konden wy deselve niet soo stracks vinden. Della Valle Reysen, eerste deel, pag. 175. Deesen gantschen hoop begaf sigh in 't Water: De Roomschgesinde uyt waen van Verdiensten; en tot geneesingh van de [275] Sieckten der Ziel: Drincken'er oock van uyt Devotie; en neemen 't wel meê, tot den Doop der kleyne kinderen. De Griecken, Armeniërs en Cophten hadden bynae yeder een laecken, of hembd, 't welckse in de Jordaen wiesschen. Gevraeghd zijnde, waeromse sulcks deeden, soo was haer' antwoord: Datse daer in sterven, of nae haere Dood daer in begraven zijn wilden: Want dan sou de Duyvel over haer geen maght hebben. 't Was doemaels ontrent Paeschtijd; soo dat deese Rivier vol Water stond, en snel liep. Ick, en seecker Licentiaet, genoemd Guillelmus Borrekens, swommen met de Stroom een goed stuck weghs af; maer hadden seer groote moeyte, om weer tegens Stroom op te koomen. Aen d'eene zyde konden wy niet weer aen Land geraecken, wegens de hooge Rotsen van 't Steenigh Arabien. Aen d'andere zyde was geen grond te vinden; en 't Ried soo veel, soo diep, soo hoogh, dat wy den Oever niet konden aendoen. Die noch daerenboven soo dight met hout was bewassen, dat wy nergens konden doordringen. Eyndlijck quaemen wy noch met grooten arbeyd en t'eenemael vermoeyd tegens de Stroom aen de plaets, daer wy ingegaen waeren. 'k Sou niemand willen raeden, om sulcks ons nae te doen. Antonius Gonsales, Jerusalemsche Reys, eerste deel, pag. 581. Men kan niet anders, als eenmael in 't jaer, 't zy in de Paesch of in de volgende weeck, nae de Jordaen trecken; wijl de Bassa van Jerusalem niet meer als eenmael, op de nu genoemde tijd, de Begeleydingh ter hand neemd. Men geeft voor, dat op andere tijden niet wel mogelijck is daer by te koomen, wegens de stroopende Arabiërs: Maer in der daed steeckt 'er een andere verborgenheyd aghter. Want op deese wijs kan de Bassa 't grootste voordeel trecken, vermits ieder een aensienlijck Hoofdgeld moet geven. Met de Reys gaet het dusdaenigh toe. Op Paesch Dinghsdagh (Della Valle, eerste deel, pag. 174); oock wel 's Maendaghs na Palm-sondagh (P. Antonius Gonsales, eerste deel, pag. 572); of d'eerste Sondagh nae Paesschen (Frantz Ferdinand van Troilo, pag. 136.) nae dat het den Bassa best gelegen koomd, en tot sijn voordeel alderdienstighst is (Friderich von Zeitz pag. 61.), versaemeld sigh de Caravane, of de hoop der geene, die nae de Jordaen willen, in 't Dal Josaphat, tusschen d'Olijfbergh en Jerusalem. 't Volck van yeder Landaert steld sigh by een, als in Esquadrons, of Slagh-ordeningen, te Paerd, op Eselen, te voet, nae de gelegenheyd van yeders Beurs. Gemeenlijck is deesen hoop ses, seven, of noch meer duysend koppen [276] sterck, gekomen uyt Grieckenland, Smyrna, Cyprus, Candia, Syrien, Armenien, e.s.v. Nachtleeger is niet verr' van de Doode Zee, by een Capel op een Bergh; van waer men seer wijd kan om en omsien. De Bassa, die deese Caravane begeleydet, met ontrent vier honderd Besoldelingen te Paerd, en twee honderd te voet, houd de Waght; en beset met dit sijn Volck de Toegangen der Jordaen, overal daer de stroopende Arabiers souden mogen inbreecken. Een weynigh voor d'aenkoomst des daghs begeeft dit Heyr sigh weer op Reys. Dan gaet het hier gelijck met de kinderen, wanneerse, sterck in getal, van een nauwe wegh op een ruym veld koomen. Elck loopt daer 't hem behaeghd, en soeckt gelegenheyd, om by 't Water te geraecken. De Jordaen, gelijck alreeds geseght is, vliet door een vlack seer schoon Dal, op 't alderstilste, sonder gerught. d'Oever is allerweegen beset met dight Hout-gewas, Ried en Ruyght; behalven aen eene plaets, daer Christus sou gedoopt zijn geworden. Hier vind men een lustigh Gras-Veld. 'k Heb vergeeten te seggen, dat, wanneer de Caravane sal vertrecken, yeder een Muyl-Esel, of Paerd, werd aengeweesen, om op te rijden; behalven d'Arme, welcke 't niet betaelen konnen. 'k Sagh hier, dat al de Minder-Broeders, soo veel als 'er waeren, dit gemack wel wisten aen te neemen; want door een sonderlinge vergunningh van de Paus (P. Antonius Gonsales, eerste deel, pag. 572.) mogense sulcks doen, om dies te beter de Begeleydingh te konnen volgen; en gemacklijcker af te leggen soo een groot stuck weghs door Geberghten, Steenrotsen, en gevaeren (Idem ibid.) Wat my belanghd men toonde my een Paerd, 't welck ick geloof, dat by nae sijn Jubile van vijftigh jaeren had mogen houden. 't Was gantsch stram door ouderdom. 'k Moest evenwel met dit Beest te vreeden zijn, indien ick meê wou sonder te voet te wandelen, en daght by my selven, dat het noch dit Reysje wel sou afleggen. Voor d'aenbreeckende dagh quaemen wy by de Jordaen: Doch vermits yeder de gemelde Grasplaets (zijnde van maer een weynigh ruymte) in deesen haest niet soo terstond wist te vinden, soo brack d'eene hier, d'andere daer door 't Hout en 't Ried in. Wonderlijck is 't aen te sien, hoe d'Oostersche Christenen sigh hier aenstellen. Oude en Jonge, Vrouwen en Mannen, werpen flucks de kleederen van 't ligchaem af, en snellen nae 't Water toe. Eenige swemmen; andere baeden en wasschen sigh; al t'saemen drinckense van 't Jordaen-voght. Onuytspreecklijck is 't gewoel van [277] soo veel duysend Menschen. De Turcken hebben haer kortswijl, en drijven de spot insonderheyd met de naeckte Vrouwspersoonen, onder de Mannen baedende. Doch der selver Aendaght is soo groot, datse niet eens aen de schaemte gedencken.

Deze Jordaan-vloed, berichtte Marinus, door een dal 't aangenaamste wat men zou mogen vinden; zonder enig geruis. De oevers zijn versierd met een doorgaand bos van riet, vermengd met struiken en geboomte; wel zeer lustig voor 't gezicht, maar ook zeer gevaarlijk vanwege de rover, die zich daarin onthouden en daar achter verbergen kunnen. Want door de vruchtbaarheid der bodem groeit dit riet en bos werk zeer hoog op; zodat een man te paard daar achter voldoende onzichtbaar kan blijven. Echter is er een bijzondere plaats daar geen geboomte groeit wast. Hier, zo men voorgeeft, zou de Heer Christus van Johannes gedoopt zijn geworden. Maar vermits de gedachte plaats gans nauw is; dat wij ook bij nacht daaraan kwamen en de karavaan uit een groot getal van mensen bestond zo konden wij die niet zo straks vinden. Della Valle Reizen, eerste deel, pagina 175. Deze ganse hoop begaf zich in 't water: De Roomsgezinde uit waan van verdiensten; en tot genezing van de [275] ziekten der ziel: Dronken er ook van uit devotie; en namen 't wel mee tot de doop der kleine kinderen. De Grieken, Armeniërs en Kopten hadden bijna ieder een laken of hemd wat ze in de Jordaan wasten. Gevraagd was waarom ze zulks deden zo was hun antwoord: Dat ze daarin sterven of na hun dood daarin begraven zijn wilden: Want dan zou de duivel over hun geen macht hebben. 't Was toen omtrent Paastijd; zodat deze rivier vol water stond en snel liep. Ik en zeker licentiaat, genoemd Guillelmus Borrekens, zwommen met de stroom een goed stuk weg af; maar hadden zeer grote moeite om weer tegen de stroom op te komen. Aan de ene zijde konden wij niet weer aan land geraken vanwege de hoge rotsen van 't stenig Arabië. Aan de andere zijde was geen grond te vinden; en 't riet zo veel, zo diep, zo hoog dat wij de oever niet konden aandoen. Die noch daarboven zo dicht met hout was begroeid dat wij nergens konden doordringen. Eindelijk kwamen wij noch met grote arbeid en ten enenmale vermoeid tegen de stroom aan de plaats daar wij ingegaan waren. Ik zou niemand willen aanraden om zulks ons na te doen. Antonius Gonsales, Jeruzalem Reis, eerste deel, pagina 581. Men kan niet ander dan eenmaal in 't jaar, hetzij in de Paas of in de volgende week naar de Jordaan trekken; omdat de Bassa van Jeruzalem niet meer dan eenmaal op de nu genoemde tijd de begeleiding ter hand neemt. Men geeft voor dat op andere tijden niet goed mogelijk is daarbij te komen vanwege de stropende Arabieren. Maar inderdaad steekt er een andere verborgenheid achter. Want op deze wijze kan de Bassa 't grootste voordeel trekken vermits ieder een aanzienlijk hoofdgeld moet geven. Met de reis gaat het dusdanig toe. Op Paas dinsdag (Della Valle, eerste deel, pagina 174); ook wel 's maandag na Palmzondag (P. Antonius Gonsales, eerste deel, pagina 572); of de eerste zondag naar Pasen (Frantz Ferdinand van Troilo, pagina 136) naar dat het den Bassa best gelegen komt en tot zijn voordeel aller dienstigst is (Friderich von Zeitz pagina 61), verzameld zich de karavaan of de hoop van diegene die naar de Jordaan willen in 't dal Josaphat tussen de olijfberg en Jeruzalem. 't Volk van iedere landaard stelt zich bijeen als in eskadrons of slag-ordeningen te paard of op ezels, te voet, naar de gelegenheid van ieders beurs. Gewoonlijk is dezen hoop zes, zeven of noch meer duizend koppen [276] sterk, gekomen uit Griekenland, Smyrna, Cyprus, Kreta, Syrië, Armenië, e.d. Nachtleger is niet ver van de Doe Zee, bij een kapel op een berg; vanwaar men zeer ver kan om en omzien. De Bassa, die deze karavaan begeleidt met omtrent vierhonderd bezoldigde te paard en tweehonderd te voet houdt de wacht; en bezet met dit zijn volk de toegangen der Jordaan, overal daar de stropende Arabieren zouden mogen inbreken. Een weinig voor de aankomst der dag begeeft dit leger zich weer op reis. Dan gaat het hier gelijk met de kinderen wanneer ze sterk in getal van een nauwe weg op een ruim veld komen. Elk loopt daar 't hem behaagd en zoekt gelegenheid om bij 't water te geraken. De Jordaan, gelijk alreeds gezegd is, vliedt door een vlak zeer schoon dal op ’t aller stilste, zonder gerucht. De oever is allerwegen bezet met dicht houtgewas, riet en ruigte; behalve aan een plaats daar Christus zou gedoopt zijn geworden. Hier vindt men een lustig grasveld. Ik heb vergeten te zegge, dat wanneer de karavaan zal vertrekken ieder een muilezel of paard wordt aangewezen om op te rijden; behalve de armen welke 't niet betalen kunnen. Ik zag hier dat alle Minderbroeders, zo veel als er waren, dit gemak wel wisten aan te nemen; want door een bijzondere vergunning van de paus (P. Antonius Gonsales, eerste deel, pagina 572.) mogen ze zulks doen om des te beter de begeleiding te kunnen volgen; en gemakkelijker af te leggen zo’n groot stuk weg door gebergten, steenrotsen, en gevaren (Idem ibid.) Wat mij aangaat men toonde mij een paard wat ik geloof dat het bijna zijn jubilee van vijftig jaren had mogen houden. 't Was gans stram door ouderdom. Ik moest evenwel met dit beest tevreden zij, indien ik mee wilde zonder te voet te wandelen en dacht bij mijzelf dat het noch dit reisje wel zou afleggen. Voor de aanbrekende dag kwamen wij bij de Jordaan: Doch vermits ieder de gemelde grasplaats (is van maar een weinig ruimte) in deze zo gauw niet zo terstond wist te vinden zo brak de ene hier, de andere daar door 't hout en 't riet in. Wonderlijk is 't aan te zien hoe de Oosterse Christenen zich hier aanstellen. Oude en jonge, vrouwen en mannen werpen fluks de kleren van 't lichaam af en snellen naar 't water toe. Enige zwemmen.; andere baden en wassen zich; al tezamen drinken ze van 't Jordaan-vocht. Onuitsprekelijk is 't gewoel van [277] zo veel duizend mensen. De Turken hebben hun kortswijl en drijven de spot vooral met de naakte vrouwspersonen die onder de mannen baden. Doch hun aandacht is zo groot dat ze niet eens aan de schaamte gedenken.

Thevenot evenwel, viel Polylector hier in, seght, dat de meeste der Mannen gantsch naeckt in de Rivier springen; doch dat die van 't Vrouwlijck Geslaght 't hembd over 't ligchaem houden.

Hy magh, antwoordede Marinus, eenige onder de Griecksche Wijven in 't hembd hebben gesien; maer ick kan u voor waeraghtigh betuygen, dat de meeste hoop sigh t'eenemael naeckt op 't Land ontkleedede; haer niet schaemende, sigh alsoo voor de Mannen te vertoonen. De geene, welcke sigh niet derven vertrouwen in 't Water te gaen (te meer, om dat de grond slijckerigh en weeck is; waer door'er oock geen jaer voorby gaet, sonder dat 'er veele verdrincken; gelijck dan, doe ick my daer bevond, ses en twintigh persoonen dus versmoorden) leggen al haere kleederen, selfs oock 't hembd af, en bidden d'andere, eenige kruycken Jordaen-water haer over 't naeckte lijf te willen gieten. Insonderheyd hebben d'Armenische Vrouwen deese gewoonte, datse geheele Packen ongebleeckt Lijnwaed, tot Doodkleeden gesneeden, op Muyl-Esels derwaerts voeren; deselve in de Jordaen wasschen; daer nae in den Tempel des Heyligen Grafs te Jerusalem brengen; en aldaer leggen op den Steen, op welcke de Heere onse Salighmaecker sou gesalfdt zijn geworden. Hier moeten dan haere Geestlijcke met een Waschkaers drie Kruycen op yeder stuck branden. Deese dus heyligh-gemaeckte Doodgewaeden brengense weer nae haer Vaderland, en verkoopen deselve daer seer dier; wijlse deesen waen hebben opgevat, dat een Mensch, die in sijn' laetste uyr dit Lijnwaed aentreckt, onfeylbaer saligh sal worden.

Soo weet de Satan, merckte Polylector hier aen, de meeste der geene, die den naem van Christenen voeren, Christus haer ydel te doen worden, wijlse haere Saligheyd soecken in yets buyten Christus, en sijne alleen voor ons voldoenende Verdiensten; vallende alsoo gantschlijck af van den eenigen Salighmaecker, die 't enckelijck alleen, of gantschlijck niet is. Wat voor een Toepassingh souden wy hier niet konnen maecken van deese Armenische op andere Christenen! Doch wijl ghy lieden al t'saemen sulcks lightlijck selver kond doen, en u genoeghsaem is bekend, dat veele haer vertrouwen van saligheyd op [278] noch geringer saecken, die de Heere Christus niet eens aengeroerd, niet eens ontrent geweest heeft, jae op bespotlijcke dingen stellen, soo is onnoodigh, hier van yets te spreecken. Ondertusschen kan men wel dencken, hoedaenigh de naeckte huyd deeser Menschen sweeten moet; wijl ons uyt de Reys en Weereldbeschrijvingen niet onbekend is, wat voor koele Naghten en Morgenstonden in dit Gewest zijn, insonderheyd oock ontrent Paeschtijd.

Genoeghsaem, schimpte Marinus, kan men sulcks afneemen uyt den seldsaem-Musicaelen toon haerer Tand-klapperingh, welcke men allerweegen onder haer verneemd. Doch d'aendaght overwind by deese overgelovige lieden allerley ongemack, vermits se meenen, God hier door een grooten dienst te doen, en voor haer selven veel by hem te verdienen.

'k Heb, viel Honorius hier in, dickmael van Reysigers gehoord, dat de heetste Landen in de Lente en Somer somtijds ongelijck-veel kouder naghten hebben, als de Landschappen welcke in 't Noorden leggen. Daerenboven, soo wel daer als by ons is de koude tegens den Morgenstond veel gevoellijcker, als selfs ter middernaght. Gewisselijck, dit schijnd seer vreemd te zijn, vermits in d'Oost en Suydlanden de Son by nae, of wel geheel, de Menschen boven 't hoofd koomd te staen; alsoo haere Straelen veel reghter neerwaerts werpende, als in de Landen, welcke nae 't Noorden zijn geleegen. Billijck moest dan haere Werckingh dies te kraghtiger zijn; en derhalven geen naghtlijcke koude toelaeten. Daer benevens schijnd het, dat de warmte der lught by d'opkoomst der Son niet af, maer veel meer toeneemen moest, wijl immers de Son haer light al wat op d'Aerdbodem is verwarmd.

Wanneer ghy, antwoordede Polylector, sult gehoord hebben de redenen, welcke eenige Wijsgeeren hier van geven, soo sal u misschien gantsch niet vreemd voorkoomen 't geen u nu seldsaem dunckt. 'k Wil u derhalven deselve kortlijck voordraegen. Even dat, 't welck oorsaeck der warmte is, is oock, door een sonderlingh Toeval, d'oorsaeck der koude. Wijl de Son, by haer aenweesenheyd (niet juyst door haer light of straelen voor sigh selven alleen, maer door middel der vyerige ligchaemkens, door de Straelen uyt d'Aerde getrocken) de lught met heete Dampen vervuld; aldermeest in sulcke Gewesten, daerse de gedaghte Straelen reght neerwaerts werpt; en veel meer als ter plaets, daerse niet soo hoogh klimd; derhalven [279] 't selve maer schuyns verrightende; soo volghd, dat nae d'ondergangh der Son deese warme Dampen allenxen sigh verliesen, en van de lught verteerd werden: Soo veel t'eerder noch, hoe dieper de Son sinckt; en te heviger, hoe langer de Son wegh blijft. Nu, hoe in d'Oostlijcke en Suyderlanden de Son naerder boven 't hoofd koomd, hoe minder onderscheyd daer is tusschen de langheyd en kortheyd der Soomer en Winterdaegen; soo dat men daer meerendeel dagh en naght gelijck heeft. Waerom oock de Son op de gedaghte tijden daer langer als by ons onder d'Aerde blijft. Voorts, hoe reghter sy op en onder gaet, hoe dieper sy sigh onder d'Aerd verberghd, ontreckende alsoo d'oppervlackte gantschelijck haere Straelen. Hier tegens heeft men by ons in de lange Soomerdaegen nauwlijks twee of drie uyren rechte donckerheyd; vermits de Son maer alleen weynige Graeden onder den Horisont of Gesight-eynder heenen loopt; soo dat men korts voor middernaght de blanckheyd haerer Straelen noch kan waer neemen. Als men nu hier noch by doet, dat de Maen koud en voghtig is: Dat het ter dier plaetsen niet gaet als by ons (daer de Maen in de Somer laegh, en weynige uyren boven d'aerde blijft; derhalven oock minder kraght heeft om te verkoelen, als in de Winter, wanneeerse hoogh stijghd, en door haer langh staen over onse kim haere volle werckingh betoond); maer datse daer even soo hoogh als de Son koomd; en even soo langh boven als onder staet, soo werden door de lange afweesenheyd der Son, en de lange tegenwoordigheyd der Maen, de warme Dampen, door de Sonnestraelen in de lught opgetrocken, verteerd; de gedaghte lught in tegendeel vervuld met koude, voghtige Dampen: Waer door dan de Soomernaghten daer kouder moeten vallen, als by ons: Even dit toond oock, waerom de Morgenstonden de koelste zijn. Wanneer de Son opkoomd, zijn de gemelde warme Dampen der Lught meer verteerd, als ontrent middernaght. De Maen heeft door haere koude de her-voorgetoogene Voghtigheyd veranderd in Dauw, in Nevel, of in Rijp; welcke dingen de Lught koud maecken; aldermeest als de Sonnestraelen langhst wegh zijn geweest. Wanneer deselve vroegh-morgens weer voortkoomen, raeckense eerder de Lught als den Aerdbodem; en maecken deselve dun, soo datse met eenige voghtigheyd op d'Aerde neervalt; en deeserwijs de gevoellijckheyd der koude vermeerderd. Aristoteles. G. van der Meer. Frisschius. Rollingius. Vliegerius, en meer andere. [280]

Schoon, deed Marinus hier by, de Lught in de Morgenstond al niet kouder waere als voor heenen, soo sou men echter dan de koude mercklijcker gevoelen; niet alleen als men (ontrent ter middagnaght te bed gegaen zijnde, en te vooren waergenoomen hebbende de koelheyd der lught) by den aenbreeckenden dagh weer opstaet, wijl de warmte des Beds de Sweetgaten heeft geopend, waer door de koude beeter kan indringen; maer oock doorgaens. Want 't ligchaem met d'avond-spijs en dranck zijnde gevuld, werd natuerlijcker wijs warm, terwijl de Spijs daer in werd gekoockt. Maer als nu deselve verteerd is, werd men geduerigh koeler. En vermits in de Morgenstond alles is verdouwd, geen koockingh meer geschied; soo behoefd men sigh niet te verwonderen, dat de koude dan aldermeest werd gevoeld.

Maer, boertede Juffer Honesta, ghy laet deese naeckte lieden al te langh in 't koude Water steecken. De Buyck sou 'er wel seer af doen.

De Bassa van Jerusalem, hernam Marinus met een lagchende mond, sal 'er raed toe weeten, en haer wel haest weer in de kleederen brengen. Wanneer hem dunckt, dat dit Spel langh genoegh heeft geduerd (alhoewel somtijds nauwlijcks een uyr), soo werd met drie slaegen op de Trommel een Teecken gegeven, beduydende: Elck sijn kleed aen, en te Paerd. Die hier wat te hardhoorend, of te traegh, of t'aendaghtigh is, en voor de laetste slagh sigh noch niet uyt 't Water bevind, magh sijnen rugg' wel gereed stellen tot een geduldigh lijden. De Turckse Ruyters sullen hem 't Bad soodaenigh zeegenen, en met haere Roeden hem sulck een Drooghdoeck toereycken, dat een ander voght, als 't Jordaen-water, hem uyt d'oogen druypt. Als nu alles tot de Reys vaerdigh is, gaet de Toght nae een hoogh-opgeworpene en met diepe Graghten voorsiene Schans toe. Hier set sigh de Heer Bassa ter neer in een seer groote en schoone Tent. Aen elcke zyde nevens hem staen aghtthien Turcken, met cierlijcke Stocken in de hand.

O ho! riep Honorius hier uyt, 'k begin lont te riecken. 'k Bemerck al, wat voor een Comedie op sulck een Voorspel sal volgen. Op 't Bad werd een koude Schael bereyd. Doch ick diende hier niet by te zijn. Liever wou ick my gantschlijck van sulck een Spijs onthouden: Liever vasten, als van soodaenigh een kost nuttigen.

't Sou, berightede Marinus, gantschlijck aen u staen; want [281] geld gevende, kond gy deese maeltijdt wel voorby zijn. Maer soo 't u daer aen ontbrack, moest ghy wel tegens uwen wil te gast gaen op een onsmaecklijcke Kompost. 't Voetvolck begeeft sigh om de gedaghte Schans; en de Ruytery omringhd de geheele Caravane. Doch een gedeelte der selve werd uytgesonden, om te gaen ontdecken, of 'er geen Arabiërs voor handen moghten zijn. Soo nauw vinden sigh de Pelgrims allerweegen omslooten, dat niemand gelegenheyd kan sien, om ter zijden af te sluypen, en sigh van daer wegh te maecken. Daer op moet yeder hoofd voor hoofd in de Schans gelijck als ter Monsteringh opkoomen, en aen den Bassa 't Badloon betalen; te weeten, ses Piasters, of Ducatons.

De Tax, viel Polylector hier in, moet dan niet altijd even hoogh zijn. Want Thevenot, in 't jaer 1657., seghd, dat de Griecken en andere Christenen, woonende onder 't Gebied des Grooten Heers, voor de Begeleydingh op deese Reys moeten geven yeder drie en een halve Piaster; doch de Francken (of Europaeers) elck vijf. P. Antonius Gonsales steld, dat de Bassa by sijnen tijd (in 't jaer 1667.) van yeder Hoofd der Religieusen nam ses Patacons, of Rijcksdaelders; van d'andere Catholijcke Pelgrims twaelf Patacons. d'overige Natien, vermits deselve duysenden sterck waeren, hadden, elcke Land-aert afsonderlijck, met hem een Verdragh gemaeckt voor een seeckere som gelds in 't algemeen; op dat oock al haer Arme, die niets te geven hadden, moghten meê gaen.

Wat my belanghd, vervolghde Marinus, ick moest in 't jaer 1666. ses Piasters geven. 't Selve deeden al de geene die ontrent my waeren. Of nu met andere Volckeren een andere orde van betaelingh wierd gehouden, of dat daer ontrent eenige aenmerckingh is, heb ick soo nauw niet ondersoght. Immers, die 't geeyschte geld niet konnen leveren, moeten de stockslaegen onder 't plat haerer voeten gevoelen; soo dat het waerlijck voor de geldloose een groote lust is, verr' daer van daen te zijn. Maer of schoon sulcks yeder te vooren ten vollen weet, soo weervaerd echter dit onbehaeghlijck Compliment jaerlijck meer als vijftigh persoonen. Evenwel vraegens' 'er niet nae; en veele der dus gehavende koomen op 't volgende jaer al weer.

Veellight, seyde Juffer Honesta, moogense in deese Slagen ontfangingh oock al Verdiensten stellen; en derhalven 't geld niet willen geven, schoonse 't wel souden konnen doen; om alsoo met dubbele Verdiensten, eerst om datse deese Bedevaerd verright hadden; daer nae, [282] om datse wel dapper afgerost waeren, weer t'huys te koomen.

Ondertusschen, gingh Marinus voort, koomd d'uytgesondene Ruyterhoop weer te rugg'; maeckende somtijds een valschen allarm, even als of 'er vyanden nae by waeren. Terstond geraeckt de geheele Begeleydingh op de been: Treckt een stuck weghs voort, en begeeft sigh dan weer nae haer oude plaets.

Maer, vraeghde Honorius, gaet deese beweegingh dus door, sonder dat de Pelgrims daer gevoelen van hebben, en haer de Buydel gelight werd?

Gewisselijck neen, antwoordede Marinus. Deese Bedriegers geven voor, datse met de Vyanden hebben gepluckhayrd; dat oock eenen der haere dood gebleven is. Dan is 't: Daer moet een Offerhande voor den gestorvenen; Daer moet oock yets voor onse moeyten en uytgestaene gevaeren zijn. Terstond moet yeder, gewilligh of ongewilligh, noch een Piaster, of Ducaton, uytschudden. Della Valle Reysen, eerste deel, pag. 175. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 325. P. Antonius Gonsales Jerusalemsche Reys, eerste deel, pag. 572. Maer insonderheyd Friderich van Zeitz Asiatischer Reisebeschreibung pag. 263. en Frantz Ferdinand van Troilo Orientalischer Reisebeschreibung pag. 336.

'k Sou hier, liet Polylector sigh hooren, konnen verhaelen een seer aenmercklijck geval, vol gevaerlijcke bejegeningen, eenige Besoeckers deeser Jordaen overkoomen; doch wijl deese saeck van een vry langen adem is, soo souden wy in een wijl tijds niet weer tot de Zeeën konnen geraecken.

Thevenot evenwel, viel Polylector hierin, zegt, dat de meeste der mannen gans naakt in de rivier springen; doch dat die van 't vrouwelijke geslacht 't hemd over 't lichaam houden.

Hij mag, antwoorde Marinus, enige onder de Griekse wijven in 't hemd hebben gezien; maar ik kan u voor waarachtig betuigen dat de meeste hoop zich ten enenmale naakt op 't land ontkleedede; zich niet schaamden, zich alzo voor de mannen te vertonen. Diegene welke zich niet durven vertrouwen in 't water te gaan (te meer omdat de grond slijkerig en week is; waardoor er ook geen jaar voorbijgaat zonder dat er vele verdrinken; gelijk dan toen ik mij daar bevond zesentwintig personen dus versmoorden) leggen al hun kleren, zelfs ook 't hemd af, en bidden de andere enige kruiken Jordaan-water ze over 't naakte lijf te willen gieten. Vooral hebben de Armeense vrouwen deze gewoonte dat ze gehele pakken ongebleekt lijnwaad tor doodskleren gesneden op muilezels derwaarts voeren; die in de Jordaan wassen; daarna in de tempel der Heiligen Graf te Jeruzalem brengen; en aldaar leggen op de stee, waarop de Heer onze Zaligmaker zou gezalfd zijn geworden. Hier moeten dan hun geestelijke met een waskaars drie kruisen op ieder stuk branden. Deze dus heilig-gemaakte doodsgewaden brengen ze weer naar hun vaderland en verkopen die daar zeer duur; omdat ze deze waan hebben opgevat dat een mens, die in zijn laatste uur dit lijnwaad aantrekt onfeilbaar zalig zal worden.

Zo weet de Satan, merkte Polylector hieraan, de meeste van diegene die dn naam van Christenen voeren Christus ze leeg te doen worden omdat ze hun zaligheid zoeken in iets buiten Christus en zijn alleen voor ons voldoende verdiensten; vallen alzo gans af van de enige zaligmaker die 't enkel alleen of gans niet is. Wat voor een toepassing zouden wij hier niet kunnen maken van deze Armeense op andere Christenen! Doch omdat gij lieden al tezamen zulks licht zelf kan doe, en u voldoende is bekend dat velen hun vertrouwen van zaligheid op [278] noch geringer zaken die de Heer Christus niet eens aangeroerd, niet eens omtrent geweest heeft, ja, op bespottelijke dingen stellen zo is onnodig, hiervan iets te spreken. Ondertussen kan men wel denken hoedanig de naakte huid van deze mensen zweten moet; omdat ons uit de reis en wereldbeschrijvingen niet onbekend is wat voor koele nachten en morgenstonden in dit gewest zijn, vooral ook omtrent Paastijd.

Voldoende, schimpte Marinus, kan men zulks afnemen uit den zeldzaam-muzikale toon van hun tandenklapperen welke men allerwegen onder ze verneem. Doch de aandacht overwindt bij deze over gelovige lieden allerlei ongemak vermits ze menen God hierdoor een grote dienst te doen en voor zichzelf veel bij hem te verdienen.

Ik heb, viel Honorius hierin, vaak van reizigers gehoord dat de heetste landen in de lente en zomer somtijds ongelijk-veel koudere nachten hebben dan de landschappen welke in 't Noorden liggen. Daarboven, zo wel daar als bij ons is de koude tegen de morgenstond veel gevoeliger dan zelfs ter middernacht. Zeker, dit schijnt zeer vreemd te zijn vermits in de Oost en Zuidelijke landen de zon bijna of wel geheel de mensen boven 't hoofd komt te staan; alzo zijn strelen veel rechter neerwaarts werpt dan in de landen welke naar 't Noorden zijn gelegen. Billijk moest dan zijn werking des te krachtiger zijn; en derhalve geen nachtelijke koude toelaten. Daar benevens schijnt het dat de warmte der lucht bij de opkomst der zon niet af, maar veel meer toenemen moest omdat immers de zon zijn licht al wat op de aardbodem is verwarmd.

Wanneer gij, antwoorde Polylector, zal gehoord hebben de redenen welke enige wijsgeren hiervan geven zo zal u misschien gans niet vreemd voorkomen 't geen u nu zeldzaam dunkt. Ik wil u derhalve die kort voordragen. Even dat wat oorzaak der warmte is en ook door een zonderling toeval de oorzaak der koude. Omdat de zon bij zijn aanwezigheid (niet juist door zijn licht of stralen voor zichzelf alleen, maar door middel der vurige lichaampjes door d stralen uit de aarde getrokken) de lucht met hete dampen vervuld; allermeest in zulke gewesten daar ze de gedachte stralen recht neerwaarts werpt; en veel meer dan ter plaatse daar ze niet zo hoog klimt; derhalve [279] hetzelfde maar schuin verrichte; zo volgt dat na de ondergang der zon deze warme dampen zich geleidelijk aan verliezen en van de lucht verteerd worden: zo veel te eerder noch hoe dieper de zon zinkt; en te heviger hoe langer de zon weg blijft. Nu, hoe in de Oostelijke en Zuidelijke landen de zon nader boven 't hoofd komt, hoe minder onderscheid daar is tussen de lengte en kortheid der zomer en winterdagen; zodat men daar meeste deel dag en nacht gelijk heeft. Waarom ook de zon op de gedachte tijden daar langer dan bij ons onder de aarde blijft. Voorts, hoe rechter zij op en onder gaat, hoe dieper zij zich onder de aarde verbergt, onttrekt alzo de oppervlakte gans zijn stralen. Hiertegen heeft men bij ons in de lange zomerdagen nauwelijks twee of drie uren rechte donkerheid; vermits de zon maar alleen weinige graden onder de horizon of gezicht-einder heen loopt; zodat men korts voor middernacht de blankheid van zijn stralen noch kan waar nemen. Als men nu hier noch bij doet dat de maan koud en vochtig is: Dat het ter die plaatsen niet gaat als bij ons (daar de maan in de zomer laag en weinige uren boven de aarde blijft; derhalve ook minder kracht heeft om te verkoelen als in de winter, wanneer ze hoog stijgt en door zijn lang staan over onze kim zijn volle werking betoond); maar dat ze daar even zo hoog als de zon komt; en even zo lang boven als onder staat zo worden door de lange afwezigheid der zon en de lange tegenwoordigheid der maan de warme dampen door de zonnestralen in de lucht opgetrokken en verteerd; de gedachte lucht in tegendeel vervuld met koude, vochtige dampen: Waardoor dan de zomernachten daar kouder moeten vallen dans bij ons: Even dit toont ook waarom de morgenstonden de koelste zijn. Wanneer de zon opkomt zijn de gemelde warme dampen der lucht meer verteerd dan omtrent middernacht. De maan heeft door zijn koude de her-voorgetrokken vochtigheid veranderd in dauw, in nevel of in rijp; welke dingen de lucht koud maken; allermeest als de zonnestralen langst weg zijn geweest. Wanneer die vroeg-‘s morgens weer voortkomen raken ze eerder de lucht dan den aardbodem; en maken die dun zodat ze met enige vochtigheid op de aarde neervalt; en deze wijze de gevoeligheid der koude vermeerderd. Aristoteles. G. van der Meer. Frisschius. Rollingius. Vliegerius, en meer andere. [280]

Ofschoon, deed Marinus hierbij, de lucht in de morgenstond al niet kouder was dan voorheen, zo zou men echter dan de koude merkelijker gevoelen; niet alleen als men (omtrent ter middagnacht te bed gegaan zijn en tevoren waargenomen heeft de koelheid der lucht) bij de aanbrekende dag weer opstaat omdat de van het bed de zweetgaten heeft geopend waardoor de koude beter kan indringen; maar ook doorgaans. Want 't lichaam dat met de avond-spijs en drank is gevuld wordt op natuurlijke wijze warm omdat de spijs daarin wordt gekookt. Maar als nu die verteerd is wordt men gedurig koeler. En vermits in de morgenstond alles is verduwd, geen koken meer geschiedt; zo behoeft men zich niet te verwonderen dat de koude dan allermeest wordt gevoeld.

Maar, grapte juffer Honesta, gij laat deze naakte lieden al te lang in 't koude water steken. De buik zou er wel zeer van doen.

De Bassa van Jeruzalem, hernam Marinus met een lachende mond, zal er raad toe weten en ze wel gauw weer in de kleren brengen. Wanneer hem dunkt dat dit spel lang genoeg heeft geduurd (alhoewel somtijds nauwelijks een uur), zo wordt met drie slagen op de trommel een teken gegeven wat betekent: Elk zijn kleed aan en te paard. Die hier wat te hardhorend of te traag of te aandachtig is en voor de laatste slag zich noch niet uit 't water bevindt mag zijn rug wel gereed stellen tot een geduldig lijden. De Turkse ruiters zullen hem 't bad zodanig zegenen en met hun roeden hem zo’ n droogdoek toereiken dat een ander vocht, als 't Jordaan-water, hem uit de ogen druipt. Als nu alles tot de reis vaardig is gaat de tocht naar een hoog-opgeworpen en met diepe grachten voorziene schans toe. Hier zet zich de heer Bassa ter neer in een zeer grote en schone tent. Aan elke zijde nevens hem staan achttien Turken met sierlijke stokken in de hand.

O ho! Riep Honorius hieruit, ik begin lont te ruiken. Ik bemerk al wat voor een komedie op zo’ n voorspel zal volgen. Op 't bad wordt een koude schaal bereid. Doch ik diende hier niet bij te zijn. Liever wilde ik mij gans van zo’ n spijs onthouden: Liever vasten dan van zodanige kost nuttigen.

't Zou, berichtte Marinus, gans aan u staan; want [281] als ge geld geeft kan gij deze maaltijd wel voorbij zijn. Maar zo 't u daaraan ontbrak moest gij wel tegen uw wil te gast gaan op een onsmakelijke compositie. 't Voetvolk begeeft zich om de gedachte schans; en de ruiterij omringt de gehele karavaan. Doch een gedeelte ervan wordt uitgezonden om te gaan ontdekken of er geen Arabieren voor handen mochten zijn. Zo nauw vinden zich de pelgrims allerwegen omsloten dat niemand gelegenheid kan zien om ter zijden af te sluipen en zich vandaar weg te maken. Daarop moet ieder hoofd voor hoofd in de schans gelijk als ter monstering opkomen en aan den Bassa ’t bad loon betalen; te weten, zes Piaster, of dukaten.

De taks, viel Polylector hierin, moet dan niet altijd even hoog zijn. Want Thevenot in 't jaar 1657., zegt, dat de Grieken en andere Christenen die wonen onder 't gebied der grote heer voor de begeleiding op deze reis moeten geven ieder drie en een halve Piaster; doch de Franken (of Europeanen) elk vijf. P. Antonius Gonsales stelt dat de Bassa bij zijn tijd (in 't jaar 1667) van ieder hoofd der religieuzen nam zes Patacons of rijksdaalders; van de andere Katholieke pelgrims twaalf Patacons. De overige naties vermits die duizenden sterk waren hadden, elke landaard afzonderlijk met hem een verdrag gemaakt voor een zekere som gelds in 't algemeen; opdat ook al hun arme die niets te geven hadden mochten meegaan.

Wat mij aangaat, vervolgde Marinus, ik moest in 't jaar 1666 zes piasters geven. Hetzelfde deden al diegene die omtrent mij waren. Of nu met andere volkeren een andere orde van betaling wordt gehouden of dat daar omtrent enige aanmerking is heb ik zo nauw niet onderzocht. Immers, die 't geëiste geld niet kunnen leveren moeten de stokslagen onder 't plat van hun voeten gevoelen; zodat het waarlijk voor de gelde loze een grote lust is ver daarvandaan te zijn. Maar ofschoon zulks ieder tevoren ten volle weet zo weervaart echter dit onbehagelijk compliment jaarlijks meer dan vijftig personen. Evenwel vragen ze niet naar; en vele der dus gehavende komen op 't volgende jaar alweer.

Mogelijk, zei juffer Honesta, mogen ze in deze slagen ontvangene ook al verdiensten stellen; en derhalve 't geld niet willen geven ofschoon ze 't wel zouden kunnen doen; om alzo met dubbele verdiensten, eerst om dat ze deze bedevaart verricht hadden; daarna [282] omdat ze wel dapper afgerost waren weer thuis te komen.

Ondertussen, ging Marinus voort, komt de uitgezonden ruiterhoop weer terug; maken somtijds een vals alarm even als of er vijanden nabij waren. Terstond geraakt de gehele begeleiding op de been: Trekt een stuk weg voort en begeeft zich dan weer naar hun oude plaats.

Maar, vroeg Honorius, gaat deze beweging dus door zonder dat de pelgrims daar gevoelen van hebben en hun de buidel gelicht wordt?

Zeker neen, antwoorde Marinus. Deze bedriegers geven voor dat ze met de vijanden hebben geplukhaard; dat ook een van hun dood gebleven is. Dan is 't: daar moet een offerande voor de gestorvenen; daar moet ook iets voor onze moeiten en uitgestane gevaren zijn. Terstond moet ieder, gewillig of ongewillig noch een piaster of dukaat uitschudden. Della Valle Reizsen, eerste deel, pagina 175. Thevenot Reizen, eerste deel, pagina 325. P. Antonius Gonsales Jeruzalemse Reis, eerste deel, pagina 572. Maar vooral Friderich van Zeitz Aziëtischer Reisebeschreibung pagina 263 en Frantz Ferdinand van Troilo Orientalischer Reisebeschreibung pagina 336.

Ik zou hier, liet Polylector zich horen, kunnen verhalen een zeer aanmerkelijk geval vol gevaarlijke bejegeningen, van enige bezoekers die deze Jordaan overkomen; doch omdat deze zaak van een vrij langen adem is zo zouden wij in een tijd niet weer tot de zeeën kunnen geraken.

Daerom, braght Juffer Honesta hier op in, moet dit stuck niet aghterblijven. Al dickmael doet ghylieden een buytentred, om uwe of anderer persoonen wijsgeerige gedaghten t'uyten: Laet'er dan nu oock een geschieden, om my te vergenoegen, als die Historische dingen best kan verstaen, en meest my daer in verlustigh. Dit verhael sal ons niet geheel van de Wateren voeren: Oock niet soo verr' van de Zee afleyden, of wy sullen, 't selve geeyndighd zijnde, met een sprongh weer daer by konnen koomen.

'k Sal dan beginnen, hervattede Polylector, doch alles kort indringen, om tijd te mogen winnen. de Heer Fuhrer, Patricius te Neurenbergh, nevens sijne Reysgesellen Alexander van Schulenburgh, Johan en Jacob Bayer, begaven sigh, sonder eenigh ander geselschap, als alleen dat van twee Griecksche Monicken, nae [283] de Jordaen. Wel haest wierdense gewaer, dat van aghter 't Geboomte en de hooge Rotsen eenige Arabiërs op haer aenquaemen. Schoonse tot deese Reys, wegens 't gevaer, seer slechte kleederen hadden aengetrocken, soo maecktense echter nu reeckeningh, datse beroofd souden worden. Sy setteden sigh derhalven ter neer aghter eenige Struycken (als zijnde gantsch ongewaepende lieden), op de genaede of ongenaede des gelucks; trocken haere Spijsen uyt de Knapsack, en hielden Maeltijdt, of 't misschien de laetste had mogen zijn. Doe de Rovers naerder quaemen, sondense haeren Tolck (eenen der twee Griecksche Monicken) tot haer, om haer te gast te noodigen op 't geense hadden: hoopende by haer soo veel onbeleefdheyd niet te sullen vinden, datse te gelijck 't Tractement en de Waerd souden willen wegh neemen. d'Arabiërs lieten sigh niet langh bidden, als die wel ongenoodighd souden gekomen hebben: Gingen by haer sitten: Naemen een deel van de kost, en sloegen 'er de tanden vry diep in. Alsse nu wel gegeeten hadden, begondense te soecken, of'er geen geld voor handen was; doch vonden niet anders als versleetene lompen, tot welckese geen begeerte toonden. Daer nae tasteden deese schoone Visitateurs haer boven by den hals; en saegen, tot groot ongeluck deeser Pelgrims, haere witte seer fijne Hembden. Deese moestense uyttrecken; en te gelijck haere witte Onderbroecken. Dit alles naemen de Rovers wegh; doch wierpen haer d'oude vodden weer toe. Deese weerloose konden 'er niets tegens doen. Haer eenigh Wapen in deese uyterste nood was geduld. Voorts ontnaemen de Plonderaers haer 't meeste deel haers Voorraeds, als, Meel en Wijn. 't Weynigh overschot lietense haer behouden, tot betaelingh van 't geense verteerd hadden. Als nu deese goede Heeren tegens haeren wil dus vrygevigh hadden moeten zijn, soo gingense wegh; deese Boschkloppers een Ruyters, of veel meer Rovers-penningh aghterlaetende. Maer korts daer nae begonden d'Arabiërs haer te roepen, en te wencken datse weerom keeren souden; anders moestense haere Pijlen verwaghten; 't welck een boos geweer is. Sy gehoorsaemden; niet vermoedende dat haer eenigh quaed sou weervaeren, wijl men haer alreeds had berooft. Soo haestse weer by deese Plondersielen waeren gekomen, leyden deselve haere Rustingen, haere bekoomene Roof, hun eygen Reystuygh, en eenigh H [284]out op deese arme Pelgrims. Geboden haer oock, datse de grove Rocken afleggen, en 't witte hayre Caloeri- (Monicks-) hembd aendoen, immers, over [284] de gedaghte Rocken trecken souden; op dat niet andere haer te gemoet koomende Rovers bemercken moghten, datse Christenen en gevangene waeren. Vermits oock dight by de Jordaen een goede Fonteyn was, soo vulde eenen der selve een Kruyck met desselven Water, welckese Johan Bayer oploeden; doch korts daer nae deese last hem afnaemen, en Alexander van Schulenburgh opleyden; seggende, dat hy stercker was. Wederom moest de heer Fuhrer hem daer van verlossen, en sigh selven daer meê belaeden. Deese vier Arabiërs waeren stercke Mannen, van een moorddaedigh gelaet; weltoegerust met Boogen; oock met Pijlen, snijdende aen beyde de zyden gelijck Scheermessen. Daerenboven waerense voorsien met scharpe Dolcken en lange Stocken. Waer tegens d'arme Duytschers gantsch geen Geweer, jae selfs niet eens een Broodmes by haer hadden. Dus vielen deese ellendige als in een oogenblick uyt de Vryheyd in d'arghste Slaverny: lightlijck kan men bedencken, hoedaenigh haer gemoed gesteld was, vermits se nu wel bemerckten, waer 't heenen wou; wijl men haer, voor gevangene, reght nae de Woestijn toe voortdreef. Sy baeden, dat men haer, als arme Monicken (want hier voor gavense sigh uyt) weer nae haer Klooster wou laeten gaen; doch al haere smeeckingen liepen vergeefs af. 't Was een liedeken, gesongen voor d'ooren van Doove. Sy moesten meê wandelen over de Vlackte by Jericho nae de Doode Zee, op een hoogen Bergh. Soo haestse desselven Top hadden bereyckt, deeden d'Arabiërs haer op de linckersijde ontrent ses of seven voeten neerwaerts afklimmen, in een Grotte, of Hol, leggende aen den Bergh nae de Doode Zee en Jordaen toe, van welcke plaets men 't geheele Dal kon doorsien. Hier moesten de Pelgrims, op der Roveren bevel, gaen neersitten, om te rusten. Maer terstond quam 't uyt op Geld-eysschingh; met bedreygingh, indiense 't niet geven wilden, datse haer de keel souden afsnijden: Welcke schoone Beloften sy haer alreeds dickmael onderweegen hadden gedaen.

Daarom, bracht juffer Honesta hierop in, moet dit stuk niet achterblijven. Al vaak doet gij lieden een zijstap, om uw of andere personen wijsgerige gedachten te uiten: Laat er dan nu ook een geschieden om mij te vergenoegen als die historische dingen best kan verstaan en meest mij daarin verlustigt. Dit verhaal zal ons niet geheel van de wateren voeren: ook niet zo ver van de zee afleiden of wij zullen als het geëindigd is met een sprong weer daarbij kunnen komen.

Ik zal dan beginnen, hervatte Polylector, doch alles kort indringen om tijd te mogen winnen. De heer Fuhrer, Patricius te Neurenberg, nevens zijn reisgezel Alexander van Schulenburgh, Johan en Jacob Bayer begaven zich, zonder enig ander gezelschap dan alleen dat van twee Griekse monniken naar [283] de Jordaan. Wel gauw worden ze gewaar dat van achter 't geboomte en de hoge rotsen enige Arabieren op ze aankwamen. Ofschoon ze tot deze reis vanwege 't gevaar zeer slechte kleren hadden aangetrokken zo maakten ze echter nu rekening dat ze beroofd zouden worden. Zij zetten zich derhalve ter neer achter enige struiken (als waren gans ongewapende lieden) op de genade of ongenade van het geluk; trokken hun spijzen uit de knapzak en hielden maaltijd of 't misschien de laatste had mogen zijn. Toen de rovers nader kwamen zonden ze hun tolk (een der twee Griekse monniken) tot ze om ze te gast te nodigen op 't geen hadden: hoopten bij hun zo veel onbeleefdheid niet te zullen vinden, dat ze tegelijk 't traktement en de waard zouden willen wegnemen. De Arabieren lieten zich niet lang bidden als die wel ongenodigd zouden gekomen hebben: Gingen bij ze zitten: Namen een deel van de kost en sloegen er de tanden vrij diep in. Toen ze nu goed gegeten hadden begonnen ze te zoeken of er geen geld voor handen was; doch vonden niet anders dan versleten lompen, waartoe ze geen begeerte toonden. Daarna tasteden deze schone visiteurs hun boven bij dn hals; en zagen tot groot ongeluk van deze pelgrim, hun witte zeer fijne hemden. Deze moesten ze uittrekken; en tegelijk hun witte onderbroeken. Dit alles namen de rovers weh; doch wierpen ze de oude vodden weer toe. Deze weerloze konden er niets tegen doen. Hun enig wapen in deze uiterste nood was geduld. Voorts ontnamen de plunderaars hun 't meeste deel van hun voorraad als meel en wijn. 't Weinige overschot lieten ze hun behoud tot betaling van ’t geen ze verteerd hadden. Als nu deze goede heren tegens hun wil dus vrijgevig hadden moeten zijn zo gingen ze weg; deze boskloppers een ruiter of veel meer rovers-penning achterlieten. Maar kort daarna begonnen de Arabieren ze te roepen en te wenken dat ze weerom keren zouden; anders moesten ze hun pijlen verwachten; wat een boos geweer is. Zij gehoorzaamden; niet vermoede dat ze enig kwaad zou weervaren omdat men ze alreeds hadden beroofd. Zo gauw ze weer bij deze plunderzielen waren gekomen legden die hun uitrustingen, hun bekomen roof, hun eigen reistuig en enig [284 h]out op deze arme pelgrims. Geboden ze ook dat ze de grove rokken afleggen en 't witte van hun Caloeri-hemd (monniks-) hemd aandoen, immer over [284] de gedachte rokken trekken zouden; opdat niet andere ze tegemoetkomende rovers bemerken mochten dat ze Christenen en gevangenen waren. Vermits ook dicht bij de Jordaan een goede fontein was zo vulde een ervan een kruik met dat water die ze Johan Bayer opladen; doch korts daarna deze last hem afnamen, en Alexander van Schulenburg oplegden; zeiden dat hij sterker was. Wederom moest de heer Fuhrer hem daarvan verlossen en zichzelf daar mee beladen. Deze vier Arabieren waren sterke mannen, van een moorddadig gelaat; goed uitgerust met bogen; ook met pijlen die snijden aan beide de zijden gelijk scheermessen. Daarboven waren ze voorzien met scherpe dolken en lange stokken. Waartegen de arme Duitsers gans geen geweer, ja, zelfs niet eens een broodmes bij ze hadden. Dus vielen deze ellendige als in een ogenblik uit de vrijheid in de ergste slavernij: licht kan men bedenken hoedanig hun gemoed gesteld was vermits se nu wel bemerkten waar 't henen wilde; omdat men ze voor gevangenen recht naar de woestijn toe voortdreef. Zij baden dat men ze als arme monniken (want hiervoor gaven ze zich uit) weer naar hun klooster wilde laten gaan; doch al hun smekingen liepen vergeefs af. 't Was een liedje gezongen voor de oren van dove. Zij moesten meewandelen over de vlakte bij Jericho naar de Dode Zee op een hoge berg. Zo gauw ze die top hadden bereikt lieten de Arabieren ze op de linkerzijde omtrent zes of zeven voeten neerwaarts afklimmen in een grot of hol, ligt aan de berg naar de Dode Zee en Jordaan toe van die plaats men 't gehele dal kon doorzien. Hier moesten de pelgrims op bevel der rovers gaan neerzitten om te rusten. Maar terstond kwam 't uit op geld-eisen; met bedreiging indien ze 't niet geven wilden dat ze hun de keel zouden afsnijden: Welke schone beloften zij ze alreeds vaak onderweg hadden gedaan.

Soodaenige Toeseggingen, liet Honobius hier op hooren, wou ick de Belovers geerne quyt schelden; en deselve liever onvervuld, als volbraght sien. Maer hoe gingh 't al voorts?

Om te toonen datse 't meenden, vervolghde Polylector, soo ontblootedense haere Dolcken, en setteden deselve haer op de Gorgel. Sulck een Beherbergingh en onthael gaf onse Vreemdelingen een seer sleght vergenoegen. Sy baeden op nieuws, dat men [285] haer, als arme Monicken, nae 't Klooster Saba, of te Jerusalem, of te Bethlehem wou brengen, soo wildense haer een Vereeringh geven: Maer diese noch eerst moesten gaen Bedelen, indien de Prieur hen niet goedwilligh een Aelmoes wou doen. Doch deese Ravens weygerden; seggende, datse geen Monicken, maer Francken waeren; vermits d'eerstgenoemde geen Hembden van wit Lijnwaed droegen. Sy hadden sigh yeder eenen deeser gevangene toegedeeld; en hielden raed, wat men voorts met haer sou aenvangen. Eenige wilden, dat elck den sijnen neemen, en met hem voeren sou waer heenen hy begeerde: Want sy waeren niet uyt dit Gewest, maer derwaerts gekoomen uyt Arabien, van de Roode Zee, en den Bergh Sinai. d'andere weerspraecken dit, seggende: Wijlse gesaementlijck deesen Buyt hadden bekoomen, soo moestense oock by malkander blijven, om die gesaementlijck te verkoopen; en 't daer af koomende geld gelijcklijck te deelen: Want indien yeder afsonderlijck voortgingh met den sijnen, soo kon hem deselve lightlijck ontweldighd worden. Twee der haere quaemen in dese Tweedraght seer hard aen malkander; soo dat d'eene dreyghde, hy wou met sijnen Slaef nae sijn believen handelen, jae oock hem voor haer' oogen dood steeken. Flucks trock hy sijnen Dolck uyt, en settedese op de Borst van Johan Bayer, zijnde een kort dick man: Doch d'andere verhinderden hem noch dit moorddaedigh voorneemen. Een goede wijl tijds blevense hier sitten, tot dat de hitte voorby was. Doe gingense weer voort. 't Ontbrack haer aen Water; derhalven moestense 't selve gaen soecken op Bergen en Rotsen; tot datse een weynigh vonden in eenige kleyne Groefkens. Voorts delfdense in de witte Aerde, en vernaemen daer oock eenige voghtigheyd. Water, Sand en Modder schepten d'Arabiërs te gelijck met haere handen op. Dit was een Mengelmoes, soo wit en dick als Melck: Echter moest het haere laefnis-dronck zijn. 's Avonds gingen de Rovers neersitten, om t'eeten, vermaenende haere Gevangene, datse desgelijcks souden doen: Die daer op nuttighden 't geen haer noch overigh was gebleven. Stracks daer nae moestense meê voort nae de Woestijn. Eenen met een gespannene Boogh en daer op gesettede Pijl gingh geduerigh aghter haer, en dreef haer voort; dreygende, indien elck van haer niet tsestigh Ducaten gaf, datse haer gesaementlijck nae Arabien voeren, en daer verkoopen souden voor Slaven: Gelijckse dan oock alreeds onder malkander waeren versproocken, haer nae Medina, een [286] Arabische Stad aen de Roode Zee, te brengen, en aldaer veyl te stellen. Dit braght onse goede Duytschers in geen kleynen anghst, van in een eeuwige ellendige Slaverny te sullen vallen. Ondertusschen quaemense met sulck een verdrietlijcke en gevaerlijcke Begeleydingh tegens de duystere naght, en niet weynigh vermoeyd, in de Woestijn aen. d'Arabiers voerden haer van den reghten wegh af in een engh Dal. Hier maecktense Vyer, en warmden sigh, wijl 't op den avond koel wierd. De Gevangene laegen 'er oock by; biddende andermael, datse haer doch wilden brengen in 't Klooster Saba, tegens een Rantsoen van twintigh Ducaten: Met belofte, datse yeder van haer noch souden geven een Rock, een paer Schoenen, een Gordel om 't Lijf, en een Muts. In 't begin wierd dit bewillighd; doch eer de naght voorby was geloopen, weer geweygerd: met bedreygingh, dat men haer de Schoenen uyttrecken, en 't plat der voeten kerven wou, op datse niet souden mogen ontloopen. Echter wierd noch voor 't aenbreecken van den morgen 't verdragh getroffen. d'Arabiers souden, soo haest het light was geworden, eenen uyt den haren nae 't Klooster Saba senden. Oock sou een Caloeri (eenen der by haer zijnde Griecksche Monicken) met hem gaen, om de saeck in 't Klooster bekend te maecken; en 't beloofde geld van daer meê te brengen. Vroegh-morgens dan gingh eenen der haere met een Caloeri heenen. Maer 't mistrouwen veroorsaeckte in haer een bedencken, dat niet geraedsaem was, dien eenen Arabier alleen te laeten wandelen; vreesende, dat hy aen Schelmen ten Schelm werden; de Rovers beroven, en met 't ontfangene geld sigh onsightbaer maecken moght. Gaven hem derhalven noch eenen uyt den haeren ten Medgesel. Dus bleven 'er maer twee by de Gevangene, om haer te bewaeren. De twee andere gingen met den Grieckschen Monick nae 't Klooster toe: Die, soo haest hy daer binnen gekoomen was, niet weer daer uyt wou; blijde zijnde, dat hy eenmael uyt de handen deeser Rovers was geraeckt. De Klooster-Monicken weygerden oock geld tot Rantsoen te geven; wijlse van de gevangene geen verseeckeringh in handen hadden: Behalven noch de billijcke vrees, dat d'Arabiërs, nae 't betaelde losgeld, als trouwloose en meyneedige Rovers, haer evenwel wegh voeren moghten. Maer 't grootste insight deeser Griecksche Geestlijcke was; dat men, indiense sigh hier inlieten, in 't toekoomende een gewoonte sou willen maecken, om haer alle Gevangen-bekoomene te doen lossen. Echter vereerdense deese [287] twee Fielen veelerley Vrughten, als Vijgen, Cubeben, Meel, Oly, Edick, e.s.v.Gaven haer oock een Ducaet tot een Geschenck, en sondense soo wegh.

Deese afvaerdigingh sonder geld, wierp Juffer Honesta hier in, sal de goede Duytschers, als d'uytgesondene weer tot haere Mackers sullen gekeerd zijn, niet wel bekoomen hebben.

'k Sal, gingh Polylector voort, u nu laeten hooren, wat voor een Web de Heer Fuhrer met sijne Medegesellen ondertusschen spon. Soo haest de gedaghte twee Rovers wegh waeren, waer door 'er maer alleen twee sigh noch by haer bevonden, scheptense (alhoewel een eenigen Doorn in 't oogh smertlijck genoegh valt) een weynigh lught, om met elckander te beraedslaen, wat haer te doen stond. Ontwijffelbaer moestense nae een eeuwige Slaverny, of by deese gelegenheyd sigh met eygener handen traghten vry te maecken. Nae verscheydene overleggingen beslootense, 't stuck te waegen; schoon oock eenen van haer daer over 't leven sou mogen inschieten. Die eerst gelegenheyd sagh, sou eerst aenvallen, om haer 't Geweer te beneemen. d'Arabiers deeden haer met haer gaen, om Water te soecken. Beloofden oock, datse voor haer Vyer maecken, en Koecken backen souden. Dus speeldense op fijner Snaeren, wijlse een weynigh begonden te vreesen. Beyde de Rovers gingen voor aen; de Gevangene aghter, een hoogh Geberght af. De Heer Fuhrer maeckte sigh opsetlijck voor den eenen, en gingh soo in 't midden tusschen den voorsten en aghtersten. Schulenburgh volghde deese drie op de hielen; daer nae d'andere. Alsse nu in een kleyne wijdte waeren gekoomen, gaevense malkander 't bestemde Teecken, om gelijcklijck aen te vallen. Fuhrer en Schulenburgh souden sigh (volgens voorgaende beraemingh) aen den eenen; de twee Broeders Johan en Jacob Bayer haer aen den anderen maecken. Wel haest riep Fuhrer (sijnen naem tot de daed brengende) Schulenburgh toe: Nu wil ick aengrijpen; en wendede sigh geswind om. Flucks vattede Schulenburgh den Arabiër, aghter welcken hy gingh, ruggelinghs aen; houdende hem soo vast, dat hy sigh nauwlijcks kon beweegen. Doch by deese aenvangingh wondede hy sigh seer diep, midden in den arm, aen een Pijl, welcke van dit volck gemeenlijck onder den Gordel werdt gedraegen. Deesen aenval geschiedede met een geweldigh geschreeuw; waer over d'Arabiers niet weynigh verschrickten. Stracks greep Fuhrer den dus aengevatteden by de keel: Die echter [288] sijnen Dolck uytkreegh, en hem een diepe wonde in de linckerborst gaf, soo dat 't Bloed hem in 't aengesight sprongh. Onderwijl waeren Jacob en Johan Bayer den anderen Arabiër toegeloopen; doch hy ontvlood haer. Evenwel haddense eerst, tot haerer groot geluck, sijnen Boogh hem afhandigh gemaeckt. Fuhrer en Schulenburgh deeden hun best, om haeren Arabier ter neer te werpen. Naer dit geworstel quam Johan Bayer (door groote verbaesdheyd nauwlijcks by sijn vernuf zijnde) met de kop tegens haer aenschieten; veroorsaeckende daer door, datse t'saemen over hoop ter aerden vielen, d'Arabiër op den Heer Fuhrer, en Schulenburgh op den Arabiër; dien hy noch al vast hield, doch van hem (met sijnen Dolck aghterwaerts uyt steeckende) vry diep boven in 't reghter been wierd getroffen. Dus waerense beyde swaerlijck gewondet. Nae lange worstelingh geraeckte Fuhrer eyndlijck van onder den Arabiër en Schulenburgh wegh: Beurde een groote Steen op (want geen ander geweer had hy), en sloegh hem daer meê soo veel gaten in den kop, dat deeses Rovers kraghten hem begonden t'ontgaen; ter welcker oorsaeck men hem de Dolck uyt de hand kon wringen. Maer onvoorsiens quam d'andere Arabier plotslijck toeschieten; steeckende met sijnen Dolck Johan Bayer midden in 't Ruggegraed. Dit verright hebbende, snelde hy sigh weer ter vlught nae 't Dal. Ondertusschen heeft den eersten voorts ten vollen de rest bekomen.

Zodanige toezeggingen, liet Honorius hierop horen, wilde ik de belovers graag kwijtschelden; en die liever onvervuld dan volbracht zien. Maar hoe ging 't al voorts?

Om te tonen dat ze 't meenden, vervolgde Polylector, zo ontbloten ze hun dolken en zetten die ze op de strot. Zo’ n herbergen en onthaal gaf onze vreemdelingen een zeer slecht vergenoegen. Zij baden opnieuw dat men [285] ze als arme monniken, naar 't klooster Saba of te Jeruzalem of te Bethlehem wilde brengen, zo wilden ze hun een verering geven: Maar die ze noch eerst moesten gaan bedelen, indien de prior hen niet goedwillig een aalmoes wilde doen. Doch deze rovers weigerden; zeiden dat ze geen monniken, maar Francken waren; vermits de eerstgenoemde geen hemden van wit lijnwaad droegen. Zij hadden zich ieder een van deze gevangene toegedeeld; en hielden raad wat men voorts met ze zou aanvangen. Enige wilden dat elk de zijen nemen en met hem voeren zou waarheen hij begeerde: Want zij waren niet uit dit gewest, maar derwaarts gekomen uit Arabië, van de Rode Zee en de berg Sinaï. De andere weerspraken dit en zeiden: Omdat ze gezamenlijk dezen buit hadden bekomen zo moesten ze ook bij elkaar blijven om die gezamenlijk te verkopen; en 't daarvan komende geld gelijk te delen: Want indien ieder afzonderlijk voortging met de zijne zo kon hem die licht ontweldigd worden. Twee ervan kwamen in deze tweedracht zeer hard aan elkaar; zodat de ene dreigde, hij wilde met zijn slaaf naar zijn believen handelen, ja, ook hem voor hun ogen dood steken. Fluks trok hij zijn dolk uit en zette die op de borst van Johan Bayer, was een korte dikke man: Doch de andere verhinderden hem noch dit moorddadig voornemen. Een goede tijd bleven ze hier zitten totdat de hitte voorbij was. Toen gingen ze weer voort. 't Ontbrak hun aan water; derhalve moesten ze hetzelfde gaan zoeken op bergen en rotsen; totdat ze een weinig vonden in enige kleine groefjes. Voorts delfden ze in de witte aarde en vernamen daar ook enige vochtigheid. Water, zand en modder schepten de Arabieren tegelijk met hun handen op. Dit was een mengelmoes, zo wit en dik als melk: Echter moest het hun lafenis-dronk zijn. 's Avonds gingen de rovers neerzitten om te eten, vermaanden hun gevangenen dat ze desgelijks zouden doen: Die daarop nuttigden 't geen ze noch overig was gebleven. Straks daarna moesten ze mee voort naar de woestijn. Een met een gespannene boog en daarop gezette pijl ging gedurig achter ze en dreef ze voort; dreigde indien elk van hun niet zestig dukaten gaf dat ze hun gezamenlijk naar Arabië voeren en daar verkopen zouden voor slaven: Gelijk ze dan ook alreeds onder elkaar waren besproken en ze naar Medina, een [286] Arabische stad aan de Rode Zee te brengen en aldaar veil te stellen. Dit bracht onze goede Duitsers in geen kleinen angst van in een eeuwige ellendige slavernij te zullen vallen. Ondertussen kwamen ze met zo’ n verdrietige en gevaarlijke begeleiding tegen de duistere nacht en niet weinig vermoeid in de woestijn aan. De Arabieren voerden ze van de rechten weg af in een eng dal. Hier maakten ze vuur en warmden zich omdat 't op de avond koel werd. De gevangene lagen er ook bij; baden andermaal dat ze hun doch wilden brengen in 't klooster Saba tegens een losgeld van twintig dukaten: Met belofte dat ze ieder van hen noch zouden geven een rok, een paar schoenen, een gordel om 't lijf en een muts. In 't begin wordt dit bewilligd; doch eer de nacht voorbij was gelopen, weer geweigerd: met bedreiging dat men ze de schoenen uittrekken en 't plat der voeten kerven wilde opdat ze niet zouden mogen ontlopen. Echter wordt noch voor 't aanbreken van den morgen 't verdrag getroffen. De Arabieren zouden zo gauw het licht was geworden een van hen naar 't klooster Saba zenden. Ook zou een Caloeri (een bij hen zijnde Griekse monnik) met hem gaan om de zaak in 't klooster bekend te maken; en 't beloofde geld van daar mee te brengen. Vroeg in de morgen dan ging een van hen met een Caloeri heen. Maar 't mistrouwen veroorzaakte in hun een bedekken dat het niet raadzaam was die ene Arabier alleen te laten wandelen; vreesden dat hij aan schelmen ten schelm worden; de rovers beroven en met 't ontvangene geld zich onzichtbaar maken mocht. Gaven hem derhalve noch ene van hen tot metgezel. Dus bleven er maar twee bij de gevangene om ze te bewaren. De twee andere gingen met de Griekse monnik naar 't klooster toe: Die zo gauw hij daarbinnen gekomen was niet weer daaruit wilde; blijde was dat hij ten enenmale uit de handen van dezer rovers was geraakt. De klooster-monniken weigerden ook geld tot losgeld te geven; omdat ze van de gevangene geen verzekering in handen hadden: Behalve noch de billijke vrees dat de Arabieren na 't betaalde losgeld als trouweloze en meinedige rovers ze evenwel weg voeren mochten. Maar 't grootste inzicht van dezer Griekse geestelijke was; dat men indien ze zich hierin lieten in 't toekomende een gewoonte zou willen maken om ze alle gevangen-bekomen te doen lossen. Echter vereerden ze deze [287] twee bozen velerlei vruchten als vijgen, kubeben, meel, olie, azijn e.d. Gaven ze ook een dukaat tot een geschenk en zonden ze zo weg.

Deze afvaart zonder geld, wierp juffer Honesta hierin, zal alle goede Duitsers als de uitgezonden die weer tot hun makkers zullen gekeerd zijn niet goed bekomen hebben.

Ik zal, ging Polylector voort, u nu laten horen wat voor een web de heer Fuhrer met zijn metgezellen ondertussen spon. Zo gauw de gedachte twee rovers wegwaren, waardoor er maar alleen twee zich noch bij hun bevonden, schepten ze (alhoewel een enige doorn in 't oog smartelijk genoeg valt) een weinig lucht om met elkaar te beraadslagen wat e te doen stond. Ontwijfelbaar moesten ze naar een eeuwige slavernij of bij deze gelegenheid zich met eigen handen trachten vrij te maken. Na verscheidene overleggingen besloten ze 't stuk te wagen; ofschoon ook een van hun daarover 't leven zou mogen inschieten. Die eerst gelegenheid zag zou eerst aanvallen om ze 't geweer te benemen. De Arabieren deden ze met hen gaan om water te zoeken. Beloofden ook dat ze voor hun vuur maken en koeken bakken zouden. Dus speelden ze op fijn snaren omdat ze een weinig begonnen te vrezen. Beide de rovers gingen vooraan; de gevangenen achter een hoog gebergte af. De heer Fuhrer maakte zich opzettelijk voor de ene en ging zo in 't midden tussen en voorste en achterste. Schulenburg volgde deze drie op de hielen; daarna de andere. Toen nu in een kleine ruimte waren gekomen gaven ze elkaar 't bestemde teken om gelijk aan te vallen. Fuhrer en Schulenburg zouden zich (volgens voorgaande beraming) aan de ene; de twee broeders Johan en Jacob Bayer zich aan de anderen maken. Wel gauw riep Fuhrer (zijn naam tot de daad brengende) Schulenburg toe: Nu wil ik aangrijpen; en wendde zich gezwind om. Fluks vatte Schulenburg de Arabier achter welke hij ging ruggelings aan; hield hem zo vast dat hij zich nauwelijks kon bewegen. Doch bij deze aanvang wondde hij zich zeer diep midden in de arm, aan een pijl welke van dit volk gewoonlijk onder de gordel wordt gedragen. Dezen aanval geschiede met een geweldig geschreeuw; waarover de Arabieren niet weinig verschrikten. Straks greep Fuhrer den dus aangevatte bij de keel: Die echter [288] zijn dolk uitkreeg en hem een diepe wonde in de linkerborst gaf zodat 't bloed hem in 't aangezicht sprong. Ondertussen waren Jacob en Johan Bayer op de anderen Arabier toegelopen; doch hij ontvlood ze. Evenwel hadden ze eerst tot hun grote geluk zijn boog hem afhandig gemaakt. Fuhrer en Schulenburg deden hun best om hun Arabier ter neer te werpen. Na dit geworstel kwam Johan Bayer (die door grote verbazing nauwelijks bij zijn vernuft was) met de kop tegens ze aanschieten; veroorzakende daardoor dat ze tezamen over hoop ter aarden vielen, de Arabier op de heer Fuhrer en Schulenburg op de Arabier die hij noch al vasthield, doch van hem (met zijn dolk achteruitstak) vrij diep boven in 't rechterbeen wordt getroffen. Dus waren ze beide zwaargewond. Na lange worsteling raakte Fuhrer eindelijk van onder den Arabier en Schulenburg weg: Beurde een grote steen op (want geen ander geweer had hij) en sloeg hem daarmee zo veel gaten in de kop dat dezes rovers krachten hem begonnen te ontgaan; ter welke oorzaak men hem de dolk uit de hand kon wringen. Maar onvoorziens kwam de andere Arabier plotseling toeschieten; stak met zijn dolk Johan Bayer midden in de ruggengraat. Toen hij dit verricht had snelde hij zich weer ter vlucht naar 't dal. Ondertussen heeft de eersten voorts ten volle de rest bekomen.

Gewisselijck, liet Honorius sigh hooren, d'aenschouwingh van sulck een Worstelingh sou eenigh vermaeck konnen geven, indien 't gevaer daer van afgesonderd waere geweest. 't Bekommerd my, dat drie van deese Duytschers sigh soo swaerlijck gequetst bevonden.

Als nu, vervolghde Polylector, eenen deeser Roovers nae d'eeuwigheyd was gesonden, wierpense 't Lijck van een Rots af nae beneden. Doe toonde d'een d'ander sijne verwondingh. Te gelijck liep de Griecksche hier by geweest zijnde Monick den Bergh neerwaerts, om wegh te geraecken. Fuhrer settede hem nae soo veel hy kon, om hem by haer te doen blijven, en haeren Leydsman te laeten zijn; wijl hy, noch niemand sijner Medgesellen den wegh hier kende, om uyt deese Woestijn te moogen geraecken. d'andere volghden hem een wijl tijds op de hielen; doch hielden, buyten sijn weeten, haest van deese naeloopingh op. Onderwijl quam d'andere Arabier weer te voorschijn, en wierp soo grouwlijck met Steenen op de drie [289] aghtergeblevene, datse niet wisten, waerse 't gevaer best souden mogen ontwijcken. Buyten twijffel sou hy op haer los gegaen hebben, indien hy niet had geschroomd voor den Dolck, die nu in de handen des eenen was. Eyndlijck, moede van werpen geworden zijnde, maeckte hy sigh daer van daen met een groot geschreeuw. Nae een langhduerigh voortsnellen achterhaelde Fuhrer de Griecksche Monick,en greep hem, gantsch buyten adem zijnde, by den Rock. Beyde rustedense een weynigh; maer konden doe haer geselschap noch sien, noch afroepen, vermitsse in een ander Dal waeren geraeckt. Sy klommen op een hoogen Bergh, doch wierden niemand gewaer; en meenden, datse sigh in een Hol hadden verstoocken, om over dagh van niemand gesien en aengevallen te worden: Vermoedende voorts, datse by naght souden willen reysen. De Monick wou, dat Fuhrer soo terstond met hem sou voortgaen; doch hy was soo vermoeyd, dat hy niet kon. Sijne wonde in de borst smertede; maer aldermeest pijnighde hem de Dorst. Echter kreegh de Monick hem noch voort; onder de moedgevingh, datse wel haest by een Waterkuyl souden koomen. Oock vondense eenige kleyne Plaskens, by welke Fuhrer neerbuckte; en drie stercke slurpen deed; waer meê 't Water, tot op 't slijck toe, verslonden was. Echter verklaerde hy, dat noyt Wijn hem soo wel had gesmaeckt. Dus verfrischt zijnde, klommense op noch een anderen Bergh; van daer af nae haere Medgesellen omsiende, doch te vergeefs. Daerenboven stondense in groote vrees, datse op deese Hooghte van andere Arabiërs, insonderheyd van de geene, die nae 't Klooster waeren gesonden, moghten gesien worden welck Klooster sy, volgens 't beright des Monicks, nu wel haest souden genaecken. Om dan deselve niet in de kaecken te loopen, soo naemense een omwegh door 't Geberght, en quaemen aen d'andere zyde by 't gedaghte Convent. De daer in zijnde Monicken riepen haer toe, datse sigh souden stil houden, wijl de twee Arabiers noch by de Poort waeren. De langheyd deeser Vertellingh sal u misschien verdrieten: Derhalven wil ick d'andere sleghts op eene sprongh by haer brengen.

Ey neen, brack Juffer Honesta hier los. 't Geval is t'aenmercklijck, om 't selve op 't laetste soo kort af te breecken. Vervolgh doch de saeck sulckerwijs, als ghy deselve hebt begonnen.

Wel dan, hernam Polylector, 'k sal uwe begeerte voldoen; en derf u wel verseeckeren, dat 't geen van deese Geschiedenis [290] noch overigh is, u soo hoorenswaerdigh sal voorkoomen, als 't tot noch toe voorgedraegene geweest is. Op de zijde des Berghs bevond sigh een Geytenhoeder. Deesen 't geloop en 't geroep gehoord hebbende; daerenboven oock de twee Arabiers by 't Klooster siende, meende, dat 'er yet anders te doen was. Derhalven dreef hy sijne Geyten in een Hol; en begon, om de vreemde Rovers een schrick aen te jaegen, te schreeuwen, dat de Turcksche onder-Bassa (wiens plicht was, op sulcke Rovers te passen) met een hoop Volck aenquam. Voorts liep hy in sijn Dorp, en verkondighde daer, dat sigh vreemde Arabiërs by 't Klooster bevonden. Ondertusschen lieten de Monicken een Koordeladder neer; langhs welcke de Heer Fuhrer en de Griecksche Monick de Muer opklommen, en alsoo binnen geraeckten; alhoewel den eerstgenoemden sulcks seer moeylijck viel, wijl hy in de borst door de Dolck, en dan noch door de Pijl in de reghterhand was gewond geworden.

't Sal, viel Marinus hier in, niet ondienstig zijn, u een kort beright van dit Klooster Saba, of Sabba, te geeven. 't Is seer vermaerd, en bewoond van Griecksche Monicken, des Ordens Basilii. 't Voerd oock de Naem van Laura. De Stighter is geweest d'Abt Sabbas. Op sommige tijden hebben sigh wel vier duysend Geestlijcke hier binnen bevonden. Met onuytspreecklijcke onkosten en arbeyd is deesen Bouw volvoerd. 't Leght op een seer hooge en ongelijcke Rots; aen welckers Voet in 't diepste der Valley de Beeck Kedron, of Kidron loopt. De plaets daer rondom is dorr' en droogh; onvrughtbaer en eensaem. Niets siet men, als kaele Geberghten, sonder eenigh Geboomt of Kruyd, dienstigh tot gebruyck des Menschen. Reght over 't Klooster is maer een kleynen Hof, beset met sommige Moeskruyden. Boven op de Rots in 't Klooster zijn oock noch eenige kleyne plaetsjens, beplant met groente, op Aerde, van andere Landstreecken daer heenen gebraght. 't Is een seer groot Gebouw, met meenighten van Wooningen. Evenwel was 't voortijds noch grooter, gelijck blijckt uyt de veelerley verwoestede plaetsen. In dit Klooster, op 't hooghste, is een grooten, uytsteeckenden Thoorn; op welcken voor deesen altijd, dagh en naght, Waght pleegh gehouden te worden, om te passen op de geduerige Invallen der Arabiërs. d'opgangh nae deesen Thoorn is seer moeylijck en gevaerlijck, wegens d'afgebroockene steyle Rotsen. Dit Saba leght vier groote mijlen van Jerusalem. Nu zijn'er [291] noch ontrent vijfentwintigh Geestlijcke in. De Deuren en Poorten houd men op alle tijden wel geslooten, om van d'Arabiërs niet overvallen te worden. P. Antonius Gonsales, Jerusalemsche Reys, eerste deel pag. 557.

Soo haest de Heer Fuhrer, hervattede Polylector, sigh in dit Klooster bevond, wierd hy onder al de Griecksche Monicken eenen gewaer, die d'Italiaensche Tael verstond. Hy bad hem om Godts wil, met belofte van een danckbaere vergeldingh, sijne Broederen te willen beweegen, datse eenige haer bekende Arabiers, gewaepend met Boogen, uytsonden, om sijne Medgesellen te gaen soecken. Sy verontschuldighden sigh daer meê, dat het avond sou zijn, eer men sommige der selve sou konnen bekoomen. Echter deed de Prieur noch 't beste. Want hy beval vijf jonge stercke Monicken, nevens den geenen, die met de Heer Fuhrer was aengekoomen, voorsien met vier Bussen en twee Boogen, deese naespooringh te verrighten. Fuhrer selfs wou hy niet laeten meê gaen, wegens sijne wonden. Deese ses dan daelden langhs de Koordeladder de Muer af, en losteden haere Roers, soo dat 't geschal door 't geheele Dal heenen vloogh. De twee Arabiërs, noch niet verr' van de Poort zijnde, vlooden in aller haest wegh; meenende, dat de Turcksche onder-Bassa aenquam. Ondertusschen verbonden de Klooster-lieden de Wonden van de Heer Fuhrer, en gebruyckten tot deselve soodaenige Heel-middelen alsse hadden. Lieten hem oock, nae genootene Spijs en Dranck, een wijl tijds rusten. Voor d'andere deedense een gemeen gebed. Van welcke ick nu oock weer moet spreecken. Met seer groote moeyte waerense van den anderen Arabiër ontslaegen geworden. Doe begondense weer voort te snellen, meenende Fuhrer te sullen aghterhaelen; doch geraeckten in een ander Dal. Hier begon Schulenburgh te klaegen, dat hy niet langer voort kon, ter oorsaeck van de Wonden in sijn been. d'andere parsteden hem wel, om te volgen, en niet aghter te blijven; doch de veelheyd van 't Bloed-verlies, en sijne daer door veroorsaeckte swackheyd, lieten 't niet toe. Hy moest derhalven gaen sitten; en verstack sigh daer nae aghter eenige Struycken. Johan en Jacob Bayer vervolghden haeren wegh: Doch noch een weynigh verder in 't Geberght gekoomen zijnde, soo kroopense in een Hol, tot dat den avond sou sijn genaerderd. Doe dwaeldense in de Wildernis, en liepen dien geheelen naght soo sterck aen, datse vroeghmorgens [292] haer voor Jerusalem bevonden, en sigh alsoo uyt dit gevaer verlost saegen.

Zeker, liet Honorius zich horen, de aanschouwing van zo’ n worsteling zou enig vermaak kunnen geven indien 't gevaar daarvan afgezonderd was geweest. ’t Bekommert me dat drie van deze Duitsers zich zo zwaar gekwetst bevonden.

Als nu, vervolgde Polylector, een van deze rovers naar de eeuwigheid was gezonden wierpen ze 't lijk van een rots af naar beneden. Toen toonde de een de ander zijn verwonding. Tegelijk liep de Griekse hierbij geweest zijnde monnik de berg neerwaarts om weg te geraken. Fuhrer zette hem na zo veel hij ko, om hem bij ze te doen blijven en hun leidsman te laten zijn; omdat hij, noch niemand van zijn metgezellen de weg hier kende om uit deze woestijn te mogen geraken. De andere volgden hem een tijd op de hielen; doch hielden buiten zijn weten gauw van dit nalopen op. Ondertussen kwam de andere Arabier weer tevoorschijn en wierp zo gruwelijke met stenen op de drie [289] achtergeblevene dat ze niet wisten waar ze 't gevaar best zouden mogen ontwijken. Zonder twijfel zou hij op ze losgegaan hebben indien hij niet had geschroomd voor de dolk die nu in de handen der ene was. Eindelijk was hij moe van het werpen geworden en maakte hij zich daarvandaan met een groot geschreeuw. Na een langdurig voortsnellen achterhaalde Fuhrer de Griekse monnik en greep hem, gans buiten adem zijnde bij de rok. Beide rusten ze een weinig; maar konden toen hun gezelschap noch zien, noch afroepen, vermits ze in een ander dal waren geraakt. Zij klommen op een hoge berg, doch worden niemand gewaar; en meenden dat ze zich in een hol hadden verstoken om over dag van niemand gezien en aangevallen te worden: Vermoeden voorts dat ze bij nacht zouden willen reizen. De monnik wilde dat Fuhrer zo terstond met hem zou voortgaan; doch hij was zo vermoeid dat hij niet kon. Zijn wonde in de borst smarte hem; maar allermeest pijnigde hem de dorst. Echter kreeg de monnik hem noch voort; onder de moed geven dat ze wel gauw bij een waterkuil zouden komen. Ook vonden ze enige kleine plasjes waarbij de Fuhrer neerbukken; en drie sterke slurpen deed; waarmee 't water tot op 't slijk toe verslonden was. Echter verklaarde hij dat nooit wijn hem zo goed had gesmaakt. Dus verfrist zijnde klommen ze op noch een andere berg; van daaraf naar hun metgezellen omzagen, doch tevergeefs. Daarboven stonden ze in grote vrees dat ze op deze hoogte van andere Arabieren, vooral van diegene die naar 't klooster waren gezonden mochten gezien worden welk klooster zij, volgens 't bericht der monnik, nu wel gauw zouden genaken. Om dan die niet in de kaken te lopen zo namen ze een omweg door 't gebergte en kwamen aan de andere zijde bij 't gedachte convent. De daarin zijnde monniken riepen ze toe dat ze zich zouden stil houden omdat de twee Arabieren noch bij de poort weren. De lengte van deze vertelling zal u misschien verdrieten: Derhalve wil ik de andere slechts op een sprong bij hun brengen.

Ei neen, brak juffer Honesta hier los. 't Geval is te aanmerkelijke om hetzelfde op 't laatste zo kort af te breken. Vervolg doch de zaak op zulke wijze als gij die bent begonnen.

Wel dan, hernam Polylector, Ik zal uw begeerte voldoen; en derf u wel verzekeren dat 't geen van deze geschiedenis [290] noch overig is u zo te horen waardig zal voorkomen, is 't tot nog toe voorgedragen geweest is. Op de zijde der berg bevond zich een geitenhoeder. Dezen die 't geloop en 't geroep hoorde; daarboven ook de twee Arabieren bij 't klooster zag meende dat er iets anders te doen was. Derhalve dreef hij zijn geiten in een hol; en begon om de vreemde rovers een schrik aan te jagen te schreeuwen dat de Turkse onder-Bassa (wiens plicht het was op zulke rovers te passen) met een hoop volk aankwam. Voorts liep hij in zijn dorp en verkondigde daar dat zich vreemde Arabieren bij 't klooster bevonden. Ondertussen lieten de monniken een koorden ladder neer; waarlangs de heer Fuhrer en de Griekse monnik de muur opklommen en alzo binnen geraakten; alhoewel den eerstgenoemden zulks zeer moeilijk viel omdat hij in de borst door de dolk en dan noch door de pijl in de rechterhand was gewond geworden.

't Zal, viel Marinus hierin, niet ondienstig zijn u een kort bericht van dit klooster Saba of Sabba te geven. 't Is zeer vermaard en bewoond van Griekse monniken van de orde der Basilius. 't Voet ook de naam van Laura. De stichter is geweest de abt Sabbas. Op sommige tijden hebben zich wel vierduizend geestelijke hierbinnen bevonden. Met onuitsprekelijke onkosten en arbeid is dezen bouw volvoerd. 't Ligt op een zeer hoge en ongelijke rots; van wiens voet in 't diepste der vallei van de beek Kedron of Kidron loopt. De plaats daar rondom is dor en droog; onvruchtbaar en eenzaam. Niets ziet men dan kale gebergten zonder enig geboomte of kruid dienstig tot gebruik der mensen. Recht over 't klooster is maar een kleine hof bezet met sommige moeskruiden. Boven op de rots in 't klooster zijn ook noch enige kleine plaatsjes beplant met groente op aarde van andere landstreken daarheen gebracht. 't Is een zeer groot gebouw met menigten van woningen. Evenwel was 't voortijds noch grote, gelijk blijkt uit de velerlei verwoeste plaatsen. In dit klooster op 't hoogste is een grote uitstekende toorn; waarop voor dezen altijd dag en nacht wacht plag gehouden te worden om te passen op de gedurige invallen der Arabieren. De opgang naar deze toorn is zeer moeilijk en gevaarlijk vanwege de afgebroken steile rotsen. Dit Saba ligt vier grote mijlen van Jeruzalem. Nu zijner [291] noch omtrent vijfentwintig geestelijken in. De deuren en poorten houdt men op alle tijden goed gesloten om van de Arabieren niet overvallen te worden. P. Antonius Gonsales, Jeruzalemse Reis, eerste deel pagina 557.

Zo gauw de heer Fuhrer, hervatte Polylector, zich in dit klooster bevond wordt hij onder alle Griekse monniken een gewaar die de Italiaanse taal verstond. Hij bad hem om Gods wil met belofte van een dankbare vergelding zijn broeders te willen bewegen dat ze enige hun bekende Arabieren gewapend met bogen uitzonden om zijn metgezellen te gaan zoeken. Zij verontschuldigden zich daarmee dat het avond zou zijn eer men sommige ervan zou kunnen bekomen. Echter deed de prior noch 't beste. Want hij beval vijf jonge sterke monniken nevens diegene die met de heer Fuhrer was aangekomen, voorzien met vier bussen en twee bogen deze nasporing te verrichten. Fuhrer zelf wilde hij niet laten meegaan vanwege zijn wonden. Deze zes dan daalden langs de koord ladder de muur af en losten hun roeren zodat 't geschal door 't gehele dal heen vloog. De twee Arabieren die noch niet ver van de poort waren vloden in aller haast weg; meenden dat de Turken onder-Bassa aankwam. Ondertussen verbonden de klooster-lieden de wonden van de heer Fuhrer en gebruikten tot die zodanige heelmiddelen al ze hadden. Lieten hem ook na genoten spijs en drank een tijd rusten. Voor de andere deden ze een algemeen gebed. Waarvan ik nu ook weer moet spreken. Met zeer grote moeite waren ze van den anderen Arabier ontslagen geworden. Toen begonnen ze weer voort te snellen, meenden Fuhrer te zullen achterhalen; doch geraakten in een ander dal. Hier begon Schulenburg te klagen dat hij niet langer voort kon ter oorzaak van de wonden in zijn been. De andere persten hem goed om te volgen en niet achter te blijven; doch de hoeveelheid van 't bloedverlies en zijn daar door veroorzaakte zwakheid lieten 't niet toe. Hij moest derhalve gaan zitten; en verstak zich daarna achter enige struiken. Johan en Jacob Bayer vervolgden hun weg: Doch toen noch een weinig verder in 't gebergte gekomen waren zo kropen ze in een hol totdat den avond zou zijn genaderd. Toen dwaalden ze in de wildernis en liepen die gehele nacht zo sterk aan dat ze vroeg in de morgen [292] zich voor Jeruzalem bevonden en zich alzo uit dit gevaar verlost zagen.

Uwe Tongh, pastede Honorius hier op, is vermoedlijck oock moede geloopen, door soo langh achter malkander te spreecken. 't Sal u derhalven gelieven, een Roemerken Wijn van my te verwaghten, om deselve wat te verquicken.

Als nu Polylector 't glaesje uytgedroncken, en, nae de weervolschenckingh, aen Marinus overgeleverd had, vervolghde hy aldus: Schulenburgh op den wegh neersittende, had sijne Lijnen Onderbroeck, hem van de Rovers gelaeten, in stucken gescheurd, en sijne wonde daer meê verbonden, soo goed als de gelegenheyd en sijne kennis hem vergunden. Doe nu de naght was aengekoomen, begaf hy sigh weer op wegh; hoopende een van tweëen, 't Klooster of de Stad Jerusalem, te sullen bereycken: Doch 't feylde hem beyde. Dien geheelen naght gingh hy dus alleen door de Woestijn, tot dat d'aenbreeckende dagh hem sijne verdwaelingh aenwees; vermits hy de Doode Zee voor hem sagh leggen. 't Bedroefde hem niet weynigh, dat hy met soo een gantsch pijnlijcke moeylijckheyd sulck een vergeefsche Reys had gedaen; jae geheel te rugg' gegaen was. Terstond begaf hy sigh weer aghterwaerts. Klom daer nae op een hoogen Bergh, van waer hy de gelegenheyd der Stad Jerusalem kon sien; rightede sijnen wegh daer heenen, en gingh dien geheelen dagh voort. Onuytspreecklijcken Dorst leed hy, wijl hier niet een eenige druppel water werd gevonden; behalven 't geen van den regen hier en gintsch in een kleyne Kuyl of Steengroef blijft staen; zijnde maer alleenlijck bewust aen de geene, die kennis van deesen wegh hebben. Met sijn eygen Water te drincken moest hy sigh behelpen; en alsoo deese groote, verschricklijcke Woestijn doorwandelen, in seer groote ellende. d'uytgesondene Griecksche Monicken quaemen nae drie of vier uyren weer, sonder yets gevonden te hebben van 't geense soghten. De bekommeringh van de Heer Fuhrer veroorsaeckte, dat noch dien selven naght een Monick en Arabier nae Jerusalem wierden gesonden, om te verneemen, of yemand sijner Reysgesellen daer moght aengekoomen zijn: Welcke tijdingh te rugg' braghten, dat Johan en Jacob Bayer sigh aldaer bevonden; doch Schulenburgh, de laetste van 't geselschap, was in de Woestijn gebleven, sonder datse konden seggen, waer ontrent. Fuhrer was hier over aen d'eene sijde verblijd; aen d'andere zijde op 't [293] hooghste ongerust, wegens den noch niet te voorschijn gekoomenen; dien hy wist, een swaere Wonde te hebben ontfangen. Ontrent 't Klooster, (gelijck ghy alreeds te vooren hebt gehoord) lagh een Dorp, waer in hierlandsche Arabiërs woonden, wel bekend by de Griecksche Monicken. Met haer Vee en Huysgesinnen onthoudense sigh in de hoolen der Bergen en Rotsen. Van deese heeft hy twaelf Mannen bewillighd, om spoedigh uyt te gaen, en sijnen Vriend te soecken. Ondertusschen had Schulenburgh op de geseyde wijs dien gantschen naght seer smertlijck gevoetteert. Tegens den avond ontmoeteden hem, tot sijn geluck, even derselve Arabiërs, die over dagh by Fuhrer in 't Klooster waeren geweest. Ongeerne naerderde hy haer; maer evenwel dreef de Dorst hem nae een aen den Bergh leggend Hol. Dight by gekomen zijnde, riep hy eenen ouden Arabiër, hem biddende om een weynigh drincken. Deesen hem, wegens sijn gewaed, voor een Monick neemende, liet hem by sigh koomen; gaf hem Geytenmelck en Brood; verbond oock, gelijck een andere Samaritaen, sijn wonde, en toonde sigh in alles seer vriendlijck tegen hem. 't Begon doncker te worden: oock kon Schulenburgh niet langer te voet gaen: Derhalven bood hy dien Arabiër een halve Ducaet, indien hy hem op sijnen Esel setten, en tot in 't Klooster Saba voeren wou. Hier toe was hy seer gewilligh: En dus geleydede hy hem (in 't geselschap eens anderen Arabiërs, beyde met Bogen gewaepend) nae 't genoemde Klooster. Onderweegen viel onse Reysiger in geen kleyne benauwdheyd, wijl hy sigh liet beduncken, dat men hem verr' van 't selve afbraght; en ter dier oorsaeck een arghwaen opvattede, datse misschien een Aenslagh tegens sijn leven hadden gemaeckt. Doch wel haest wierd hy van haere getrouwheyd verseeckerd, als hy 't Klooster voor hem sagh leggen, alwaer hy drie uyren in de naght aenquam; werdende van sijnen opreghten Vriend Fuhrer met seer groote blijdschap ontfangen. Nu stondense noch in vrees, dat de Turcksche Sangiac te Jerusalem yets hier van moght te hooren koomen. Men weet genoegh, hoe hoogh de Turcken opneemen d'om 't levenbrengingh van een Mahometaen door een Christen, 't sy reght of onreghtmaetigh geschied. Gemeenlijck werd sulcks gestraft met een wreede Dood. Groote genaede-betooningh is een eeuwige Slaverny. De grootste, een seer swaere geldboete. Doch van Jerusalem quam tijdingh, dat daer niet 't alderminste van deesen haeren handel bekend was. Oock [294] wierden de gewondede in alle stilheyd geneesen. Tot noch toe had de saeck 't leven onser Reysigers betroffen: Nu begon 't de Beurs aen te gaen. De Buydel moest aenveghtingh lijden. Eer de Monicken (welcke Fuhrer en Schulenburgh in 't midden van de naght nae Jerusalem begeleydeden) afscheyd van haer naemen, begeerdense een goed stuck gelds; om, indien de Vrienden des verslaegenen Arabiërs 't Klooster hier over moghten komen aen te spreecken, haer daer meê te vreeden te konnen stellen, en alsoo 't verderf der Monicken te verhoeden. Deese toekoomende schaede reeckendese seer hoogh. Men gaf haer twintigh Ducaten: Doch daer meê warense niet te vreeden. De Pelgrims moesten haer noch daerenboven een Schuldbrief van dertigh Ducaten in handen stellen, welcke haer van uyt Venetien souden toegesonden worden. Uyt Christoff. Fuhrers von Heimendorffs Reisebeschreibung in dasz gelobte Land, pag. 81 seq.

Dit is, seyde Honorius, een vry aenmercklijck Geval. Nu weer nae de Zee toe. Maer op 't noemen van dit woord valt my deese Vraegh in: Of 't waeraghtigh is, datse geen Dooden wil lijden?

Men heeft waergenoomen, antwoordede Polylector, dat in Zee verdronckene persoonen gemeenlijck nae den negenden dagh (indiense ondertusschen van de groote Zeevisschen niet opgeslockt, of ergens aen vast geraeckt zijn) aen den Oever worden uytgeworpen. Want de Menschlijcke Ligchaemen, gelijck oock die van andere Dieren, gesoncken zijnde, komen nae eenige daegen uyt den grond des Waters weer op; en drijven, door de beweegingh der Baeren, allenxen nae 't Strand.

'k Spreeck, hernam Honorius, niet van verdronckene Menschen, maer van doode Ligchaemen, welcke men over de Zee voerd; insonderheyd van de Mumien, of Aegyptische gebalssemde, en voor veele honderden, jae eenige duysenden van jaeren begraven geweest zijnde Lijcken. Van welcke Balssemingh, en hoe, door der selver kraght, een groot getal gestorvene soo een lange reecks van tijden gantsch onverteerd zijn gebleeven: Oock, hoe deese Mumien uyt haere Graeven werden gehaeld, ghy wijdlopigh hebt gehandeld in 't vierde deel uwer Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, pag. 1479.; voornaementlijck van pag. 1514. en 1525.

Uw tong, paste Honorius hierop, is vermoedelijk ook moede gelopen door zo lang achter elkaar te spreken. 't Zal u derhalve gelieven een roemertje wijn van mij te verwachten om die wat te verkwikken.

Toen nu Polylector 't glaasje uitgedronken en na de weer vol schenken, aan Marinus overgeleverd had vervolgde hij aldus: Schulenburg die op de weg neerzat had zijne linnen onderbroek hem van de rovers gelaten in stukken gescheurd en zijn wonde daarmee verbonden zo goed als de gelegenheid en zijn kennis hem vergunden. Toen nu de nacht was aangekomen begaf hij zich weer op weg; hoopt een van twee 't klooster of des stad Jeruzalem te zullen bereiken: Doch 't faalde hem beide. Die gehele nacht ging hij dus alleen door de woestijn totdat de aanbrekende dag hem zijn verdwalen aanwees; vermits hij de Dode Zee voor hem zag liggen. 't Bedroefde hem niet weinig dat hij met zo’n gans pijnlijke moeilijkheid zo’ n vergeefse reis had gedaan; ja, geheel teruggegaan was. Terstond begaf hij zich weer achterwaarts. Klom daarna op een hoge berg vanwaar hij de gelegenheid der stad Jeruzalem kon zien; richtte zijn weg daarheen en ging die gehele dag voort. Onuitsprekelijk dorst leed hij omdat hier niet een enige druppel water wordt gevonden; behalve 't geen van de regen hier en ginds in een kleine kuil of steengroef blijft staan; is maar alleen bewust aan diegene die kennis van deze weg hebben. Met zijn eigen water te drinken moest hij zich behelpen; en alzo deze grote, verschrikkelijke woestijn doorwandelen in zeer grote ellende. De uitgezonden Griekse monniken kwamen na drie of vier uren weer zonder iets gevonden te hebben van ’t geen ze zochten. De bekommering van de heer Fuhrer veroorzaakte dat noch diezelfde nacht een monnik en Arabier naar Jeruzalem worden gezonden om te vernemen of iemand van zijn reisgezellen daar mocht aangekomen zijn: Welke tijding terugbrachten dat Johan en Jacob Bayer zich aldaar bevonden; doch Schulenburgh, de laatste van 't gezelschap, was in de woestijn gebleven zonder dat ze konden zeggen waar omtrent. Fuhrer was hierover aan de ene zijde verblijd; aan de andere zijde op 't [293] hoogste ongerust vanwege den noch niet tevoorschijn gekomene; dien hij wist een zware wonde te hebben ontvangen. Omtrent 't klooster, (gelijk gij alreeds tevoren hebt gehoord) lag een dorp waarin inlandse Arabieren woonden, goed bekend bij de Griekse monniken. Met hun vee en huisgezinnen onthouden ze zich in de holen der bergen en rotsen. Van deze heeft hij twaalf mannen bewilligd om spoedig uit te gaan en zijn vriend te zoeken. Ondertussen had Schulenburg op de gezegde wijze wijs die ganse nacht zeer smartelijk gelopen. Tegen de avond ontmoette hem tot zijn geluk een van de Arabieren die overdag bij Fuhrer in 't klooster waren geweest. Niet graag nader de hij hem; maar evenwel dreef de dorst hem naar een aan de berg liggend hol. Dichtbij gekomen zijnde riep hij een ouden Arabier en bad hem om een weinig drinken. Dezen die hem vanwege zijn gewaad voor een monnik aanzag liet hem bij zich komen; gaf hem geitenmelk en brood; verbond ook gelijk een andere Samaritaa, zijn wonde en toonde zich in alles zeer vriendelijk tegen hem. 't Begon donker te worden: ook kon Schulenburg niet langer te voet gaan: Derhalve bood hij die Arabier een halve dukaat indien hij hem op zijn ezel zetten en tot in 't klooster Saba voeren wilde. Hiertoe was hij zeer gewillig: En dus geleide hij hem (in 't gezelschap van een andere Arabier, beide met bogen hem ver van hetzelfde afbracht; en ter die oorzaak een argwaan opvatte, dat ze misschien een aanslag tegen zijn leven hadden gemaakt. Doch wel gauw wordt hij van hun getrouwheid verzekerd toen hij 't klooster voor hem zag liggen alwaar hij drie uren in de nacht aankwam; wordt van zijn oprechte vriend Fuhrer met zeer grote blijdschap ontvangen. Nu stonden ze noch in vrees dat de Turkse Sangiac te Jeruzalem iets hiervan mocht te horen komen. Men weet genoeg, hoe hoog de Turken opnemen de om ’t leven brengen van een Mohammedaan door een Christen, tenzij recht of onrechtmatig geschied. Gewoonlijk wordt zulks gestraft met een wrede dood. Grote genade-betonen is een eeuwige slavernij. De grootste een zeer zware geldboete. Doch van Jeruzalem kwam tijding dat daar niet 't allerminste van dezen hun handel bekend was. Ook [294] worden de gewonde in alle stilte genezen. Tot nog toe had de zaak 't leven van onze reizigers betroffen: Nu begon 't de beurs aan te gaan. De buidel moest aanvechting lijden. Eer de monniken (welke Fuhrer en Schulenburg in 't midden van de nacht naar Jeruzalem begeleiden) afscheid van ze namen begeerden ze een goed stuk geld; om, indien de vrienden der verslagen Arabier 't klooster hier over mochten komen aan te spreken ze daarmee tevreden te kunnen stellen en alzo 't verderf der monniken te verhoeden. Deze toekomende schade rekenden ze zeer hoog. Men gaf ze twintig dukaten: Doch daarmee waren ze niet tevreden. De pelgrims moesten ze noch daarboven een schuldbrief van dertig dukaten in handen stellen, welke ze van uit Venetië zouden toegezonden worden. Uit Christoff. Fuhrers von Heimendorffs Reisebeschreibung in dasz gelobte Land, pagina 81 seq.

Dit is, zei Honorius, een vrij aanmerkelijk geval. Nu weer naar de zee toe. Maar op 't noemen van dit woord valt mij deze vraag in: Of 't waarachtig is dat ze geen dood wilden lijden?

Men heeft waargenomen, antwoorde Polylector, dat in zee verdronken personen gewoonlijk na de negende dag (indien ze ondertussen van de grote zeevissen niet opgeslokt of ergens aan vastgeraakt zijn) aan de oever worden uitgeworpen. Want de menselijke lichamen, gelijk ook die van andere dieren, die gezonken zijn komen na enige dagen uit de grond van het water weer op; en drijven door de beweging der baren geleidelijk een naar het strand.

Ik spreek, hernam Honorius, niet van verdronken mensen, maar van dode lichamen welke men over de zee voert; vooral van de mummies of Egyptische gebalsemde en voor vele honderden, ja, enige duizenden van jaren begraven geweest zijnde lijken waarvan gebalsemde en hoe door hun kracht een groot getal gestorvene zo’n lange reeks van tijden gans onverteerd zijn gebleven: ook, hoe deze mummies uit hun graven worden gehaald dat gij wijdlopig hebt gehandeld in 't vierde deel van uw Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderen-waardige dingen, pagina 1479.; voornamelijk van pagina 1514 en 1525.

In 't tweede deel des selven Wercks, berightede Polylector, van pag. 1148. tot 1151., verhael ick, op een ingedrongene wijs, [295] een seer seldsaem Geval, Vorst Razevil ontrent d'overvoeringh sijner gebalssemde Doode weervaeren. 'k Had ter dier plaets beloofd, by een andere gelegenheyd, dit geheele stuck met al sijn omstandigheden te sullen voorstellen; en dan oock te beantwoorden de van u gedaene Vraegh: Of de Zee geen doode Lijcken, voor al geen Mumien, wil verdraegen; maer t'elckens seer grouwlijck begind te woeden, wanneer deselve in eenigh Schip zijn gedaen. Vermits 't nu hier recht te pas koomd, soo sal ick oock nu mijne Toeseggingh voldoen. Vorst Razevil t'Alkair besightighd hebbende de Grafhoolen, daer de gedaghte Mumien leggen, koght twee van deselve, een Manlijck en een Vrouwlijck Lijck, voor een seeckere som gelds. Hy lietse blijven in volle stand, even soodaenigh omwonden, als hy die gevonden had. Doch naederhand brack hy yeder der selve in drie stucken, omse dies te gevoeghlijcker te konnen weghvoeren. Deese deed hy in ses Kistjens, of liever Doosen, gemaeckt van dorre Boombasten. In de sevende had hy geleght d'Afgoden van Aerde, welcke men by en in diergelijcke Ligchaemen pleegh te doen; en waer van ick in 't gedaght groot werck, op d'aengeweesene plaetsen, een breed beright heb gegeeven. Al voor deesen had hy gehoord, hoe de Zeevaerende Persoonen door ervaerenheyd souden hebben ondervonden, dat een Schip, waer in Mumie, of gebalssemd Menschenvleesch, was, een gewisse Schipbreuck, of ten minsten 't uyterste gevaer van Schipbreuck, stond t'overkoomen. Derhalven hadden de Schippers oock de gewoonte, de Reysigers, wanneerse haer Packtuygh t'Scheep braghten, ernstigh te vermaenen, geen Mumie meê in 't Schip te doen. De reden, welckese van haere waerschouwingh gaven: was deese: Wijl de Mumien met anders waeren als Heydensche Ligchaemen, in welcke allerley Afgoden-beeldekens verborgen laegen, ten tijde der Balssemingh en Begraevingh daer in geschickt; en dat soodaenige Lijcken, even soo wel als der selver Zielen, in de maght des Duyvels stonden, soo weecken de boose Geesten noyt daer van, schoonse van d'eene plaets nae een andere verr' afgeleegene wierden gevoerd. Dit bewoogh de Vorst, om eenige hem bekende Kooplieden hier over te bevraegen, en by haer t'ondersoecken, of dit waeraghtigh was te houden? Sommige gaven tot antwoord jae. Andere spotteden 'er meê, als met een enckel verdightsel; seggende, datse selver voor deesen dickmael Mumien over de Zee nae Italien hadden gebraght, sonder dat haer dienshalven [296] 't minste gevaer was overkoomen. Op de bevestigingh deeser laetste stelde hy sigh gerust; en besloot, de van hem gekochte gebalssemde Ligchaemen meê te neemen; om die in Europa voor een rariteyt te konnen toonen; wijl, sijns weetens, tot noch toe noyt een geheel Lijck derwaerts gevoerd was. Dus liet hy de gedaghte seven Kistjens met sijn ander Packtuygh meê t'Scheep draegen; soodaenigh verborgen, dat noch de Schipper, noch yemand anders yets van de Mumien wist. Weynigh seylden 'er aen, of hy was hier over in een groot gevaer geraeckt; doe de Turcken t'Alexandria quaemen, om de gantsche Laedingh des Schips te besightigen, en den gesetteden Tol daer van te neemen. Doch een Jode, der Turcken Tolck en Tolschrijver, evenwel de Christenen niet ongeneegen, deed hier 't beste. Want als hy in 't doorsoecken der Goederen gewaer wierd wat'er geschied was, soo beval hy terstond, dat men de Kistjens, daer de Mumien in waeren, sonder dat hy evenwel yets daer af liet blijcken, toedecken, en met Touwen omwinden sou. Daer nae maeckte hy de Turcken wijs, dat 'er alleen Slecken-hoornkens in waeren geslooten; van de vreemde Christenen voor wat raers aen den Oever der Zee opgeraept. Sijne Meesters geloofden hem, als haeren Dienaer zijnde. Daerenboven waerense niet begeerigh, om te gaen uyt de Kamer, daerse sigh bevonden, en alsoo in eygener persoon alles te besien; vermitsse hier in 't heymlijck wierden onthaeld met een goeden Dronck Wijn; welckese, volgens haere Wet, gantschlijck niet mogen nuttigen, wegens 't strengh Verbod van Mahometh.

Maer, vraeghde Juffer Honesta, waerom willen de Turcken niet toelaeten, dat 'er Mumien nae andere Landen werden gevoerd, wijlse doch selver geen genot daer van hebben, en de weghbrengingh haer niet schaedlijck kan zijn.

In 't tweede deel van hetzelfde werk, berichtte Polylector, van pagina 1148 tot 1151., verhaal ik op een ingedrongen wijze [295] een zeer zeldzaam geval van vorst Razevil omtrent de overvoering van gebalsemde dode wedervaren. Ik had ter die plaats beloofd bij een andere gelegenheid dit gehele stuk met al zijn omstandigheden te zullen voorstellen; en dan ook te beantwoorden de van u gedane vraag: Of de zee geen dode lijken, vooral geen mummies, wil verdragen; maar telkens zeer gruwelijke begint te woeden wanneer die in enig schip zijn gedaan. Vermits 't nu hier recht te pas komt zo zal ik ook nu mijn toezegging voldoen. Vorst Razevil heeft te Cairo bezichtigd grafhole daar de gedachte mummies liggen, kocht twee van die, een manlijke en een vrouwelijk lijk voor een zekere som gelds. Hij liet ze blijven in volle stand, even zodanig omwonden als hij die gevonden had. Doch naderhand brak hij ieder ervan in drie stukken om ze des te gevoeglijker te kunnen wegvoeren. Deze deed hij in zes kistjes of liever dozen gemaakt van dorre boombasten. In de zevende had hij gelegd de afgoden van aarde welke men bij en in diergelijke lichamen plag te doen; en waarvan ik in 't gedacht groot werk op de aangewezen plaatsen een breed bericht heb gegeven. Al voor deze had hij gehoord hoe de zeevarende personen door ervaring zouden hebben ondervonden dat een schip waarin een mummie of gebalsemd mensenvlees was een gewisse schipbreuk of ten minsten 't uiterste gevaar van schipbreuk stond te overkomen. Derhalve hadden de schippers ook de gewoonte de reiziger, wanneer ze hun verpakkingen te scheep brachten ernstig te vermanen geen mummie mee in 't schip te doen. De reden die ze van hun waarschuwing gaven: was deze: Omdat de mummies niets met anders waren dan heidense lichamen waarin allerlei afgoden-beeldjes verborgen lagen, ten tijde der balseming en begraving daarin geschikt; en dat zodanige lijken, even zo wel als van de zielen in de macht des duivels stonden, zo weken de boze geesten nooit daarvan ofschoon ze van de ene plaats naar een andere ver afgelegen worden gevoerd. Dit bewoog de vorst om enige hem bekende kooplieden hierover te vragen en bij ze te onderzoeken of dit waarachtig was te houden? Sommige gaven tot antwoord ja. Andere spotten ermee als met een enkel verdichtsel; zeiden dat ze zelf voor deze vaak mummies over de zee naar Italië hadden gebracht zonder dat ze derhalve [296] 't minste gevaar was overkomen. Op de bevestiging van deze laatste stelde hij zich gerust; en besloot de van hem gekochte gebalsemde lichamen mee te nemen; om die in Europa voor een rariteit te kunnen tonen; terwijl zijn weten tot nog toe nooit een geheel lijk derwaarts gevoerd was. Dus liet hij de gedachte zeven kistje met zijn ander bepakking mee te scheep dragen; zodanig verborgen dat noch de schipper, noch iemand anders iets van de mummies wist. Weinig zeilden ze hierna of hij was hierover in een groot gevaar geraakt; toen de Turken te Alexandrië kwamen om de ganse lading van het schip te bezichtigen en den gezette tol daarvan te nemen. Doch een Jood, de Turken tolk en tolschrijver, evenwel de Christenen niet ongenegen deed hier 't beste. Want toen hij in 't doorzoeken der goederen gewaar wordt water geschied was zo beval hij terstond dat men de kistjes daar de mummies in waren, zonder dat hij evenwel iets daarvan liet blijken, toedekken en met touwen omwinden zou. Daarna maakte hij de Turken wijs dat er alleen slakken-hoorntjes in waren gesloten; van de vreemde Christenen voor wat raars aan de oever der zee opgeraapt. Zijn meesters geloofden hem omdat het hun dienaar was. Daarboven waren ze niet begerig om te gaan uit de kamer daar ze zich bevonden en alzo in eigen persoon alles te bezien; vermits ze hierin 't heimelijk worden onthaald met een goeden dronk wijn; die ze volgens hun wet gans niet mogen nuttigen vanwege ’t strenge verbod van Mohammed.

Maar, vroeg juffer Honesta, waaromwillen de Turken niet toelaten dat er mummies naar andere landen worden gevoerd omdat ze doch zelf geen genot daarvan hebben en het wegbrengen ze niet schadelijk kan zijn.

Men geeft 'er, antwoordede Marinus, deese Reden van. Sy, als een overgelovigh en tot Tovery seer geneegen Volck, hebben dien waen opgevat, dat de Christenen dus begeerigh nae de Heydensche Ligchaemen traghten, om met deselve oock Toveryen te drijven. Een wijlse vreesen, dat door sulcke Helsche konsten de gedaghte Christenen haere Monarchie en Landen souden mogen afbreuck doen, soo neemense op 't vlijtighste aght, dat de Kooplieden of Schippers geen Mumien moghten meê neemen. Ter deeser oorsaeck valt seer beswaerlijck dit te verrighten: En geene deeser gebalssemde Lijcken konnen overgebraght werden (ten waere by [297] een sonderlinge gelegenheyd) als gantsch heymlijck, en by stucken. Indien nu de Jode (van wien Polylector gesproocken heeft), doe hy de Kistjens met Mumien was gewaer geworden, de mondt niet toegehouden had, soo sou de Vorst, en te gelijck al de geene die sigh in 't Schip bevonden, in seer groot gevaer gestaen, en een geweldige som gelds moeten geven hebben, om sigh van de Gevanckenis, en een eeuwige Slaverny vry te koopen.

d'in stucken-doeningh en heymlijcke vervoeringh der Mumien, viel Honorius hier in, brenghd my in geheugenis de verborgene overbrengingh eens Lijcks te land; niet in andere Weerelds-deelen, maer in ons Europa, jae in de Nederlanden voorgevallen. Don Jan van Oostenrijck, Stadhouder van weegen de Koningh van Spaenje in deselve (hy was d'onechte Soon van Keyser Carel de vijfde) stierf te Namen, in 't jaer 1578. By uyterste wil had hy begeerd, dat men hem sou leggen in 't Graf sijns gemelden Vaders. Doch vermits de Spaenjaerden doe allerweegen, oock aen de zijde van Franckrijck, vyanden hadden. Dat daerenboven, wijl hy aen de Pest was gestorven, de doorvoeringh veellight in sommige Landen niet had mogen toegestaen worden, soo wist men 't Lijck niet nae Spaenje te krijgen. 't Geschiedede echter noch op de volgende wijs. Parma, sijnen Navolger in 't Stadhouderschap, verkreegh van Hendrick de derde, Koningh in Franckrijck, Vrygeleyde, voor eenige van Don Jans geweesene Dienaeren, om door 't Fransche Gebied nae Spaenje te mogen verreysen; sonder yets van 't doode Ligchaem te reppen: 't Welck (nae dat 't Ingewand te Namen begraven was, te gelijck met d'uyt 't hoofd genoomene Herssenen) in verscheydene stucken wierd verdeeld, en gedaen in drie Sadel-tasschen, of Holsters. Dus kreegense 't Lijck heymlijck door Franckrijck in Spaenje. Hier wierden de Beenderen en Leeden door koperdraad t'saemgeheght. Doe heeft men 't Ligchaem met Wol opgevuld; gewapend, en kostlijcke kleederen aengedaen. Dus toegeright, wierd Don Jan voor Koningh Philippus gesteld, als of hy noch levendigh op sijne Beenen stond: Daer nae in 't Klooster Escurial gebraght, en by sijnen Vader begraven. Strada de bell. Belg. dec. 1. pag. 628. Zeileri Epist. tom. 2. num. 555. pag. 885. P. Beauchamp Histoir. divers. pag. 200.

'k Sou niet willen, seyde Juffer Honesta, dat men met mijn dood Ligchaem soo veel bestel sou hebben. Men legge het waer men 't goed vind; 'k sal 'er even veel van weeten; en eens t'sijner [298] tijd, soo wel hier als gintsch, 't Basuyn-geschal konnen hooren, om uyt den dooden te verrijsen, met deese mijne Huyd weer bekleed zijnde. Maer 'k verlang nae 't eynd der begonnene Geschiedenis.

Men geeft er, antwoorde Marinus, deze reden van. Zij als een over-gelovig en tot toverij zeer genegen vol, hebben die waan opgevat dat de Christenen aldus begerig naar de heidense lichamen trachten om met die ook toverijen te drijven. Een omdat ze vrezen dat door zulke helse kunsten de gedachte Christenen hun monarchie en landen zouden mogen afbreuk doen zo nemen ze op 't vlijtigste acht dat de kooplieden of schippers geen mummies mochten meenemen. Ter deze oorzaak valt zeer bezwaarlijk dit te verrichten: En geen van deze gebalsemde lijken kunnen overgebracht worden (tenzij bij [297] een bijzondere gelegenheid) als gans heimelijk en bij stukken. Indien nu de Jood (van wie Polylector gesproken heeft) toen hij de kistjes met mummies was gewaar geworden de mond niet toegehouden had zo zou de vorst en tegelijk al diegene die zich in 't schip bevonden in zeer groot gevaar gestaan en een geweldige som gelds moeten geven hebben om zich van de gevangenis en een eeuwige slavernij vrij te kopen.

De in stukken-doende en heimelijke vervoering der mummies, viel Honorius hierin, brengt mij in geheugenis de verborgene overbrenging van een lijk te land; niet in andere werelddelen, maar in ons Europa, ja, in de Nederlanden voorgevallen. Don Jan van Oostenrijk, stadhouder vanwege de koning van Spanje in die (hij was de onechte zoon van keizer Karel de vijfde) stierf te Namen in 't jaar 1578 bij uiterste wil had hij begeerd dat men hem zou leggen in 't graf van zijn gemelde vader. Doch vermits de Spanjaarden toen allerwegen, ook aan de zijde van Frankrijk, vijanden hadden. Dat daarboven omdat hij aan de pest was gestorven de doorvoering mogelijk in sommige landen niet had mogen toegestaan worden, zo wist men 't lijk niet naar Spanje te krijgen. 't Geschiedede echter noch op de volgende wijze. Parma, zijn navolger in 't stadhouderschap, verkreeg van Hendrik de derde, koning in Frankrijk, vrijgeleide voor enige van Don Jans gewezen dienaren om door 't Franse gebied naar Spanje te mogen reizen; zonder iets van 't dode lichaam te reppen: wat (nadat 't ingewand te Namen begraven was tegelijk met de uit 't hoofd genomen hersens) in verscheidene stukken wordt verdeeld en gedaan in drie zadeltassen of holsters. Dus kregen ze 't lijk heimelijk door Frankrijk in Spanje. Hier worden de beenderen en leden door koperdraad tezamen gehecht. Toen heeft men 't lichaam met wol opgevuld; gewapend en kostbare kleren aangedaan. Dus uitgericht wordt don Jan voor koning Philippus gesteld alsof hij noch levendig op zijn benen stond: daarna in 't klooster Escurial gebracht en bij zijn vader begraven. Strada de bell. Belg. dec. 1 pagina 628. Zeileri Epist. tom. 2. num. 555. pagina 885. P. Beauchamp Histoir. divers. pagina 200.

Ik zou niet willen, zei juffer Honesta, dat men met mijn dode lichaam zoveel bestel zou hebben. Men legt het waar men 't goed vindt; Ik zal er even veel van weten; en eens te zijner [298] tijd zo wel hier als ginds 't bazuingeschal kunnen horen om uit de dood te verrijzen en met deze mijn huid weer bekleed zijn. Maar Ik verlang naar 't einde der begonnen geschiedenis.

Als nu, vervolghde Polylector, den gedaghten Jode sijne versweegenheyd was vergolden geworden met een goede Vereeringh, soo bekommerde Vorst Razevil sigh niet meer over de Mumien; jae daght'er voorts niet meer aen. Maer nauwlijcks was men deese gevaerlijcke Klip der ondersoeckingh voorby geraeckt, als een ander onweer begon aen te koomen. In 't selve Schip, en in 't geselschap des Vorsts, bevond sigh een Poolsch Priester, genoemd Simon Albimontanus; voorsien met Brieven van Koningh Stephanus. Hy had 't soo genoemde Heyligh Graf besoght: Oock dickmael van Vorst Razevil, wanneer 't hem op deese Reys in verre Landen aen geld ontbrack, groote bystand genooten; vermits hy des selven Landsman, en (immers nae 't uyterlijck aensien) een goedhertigh, vroom, aendaghtigh Man was. Hy wist gantschlijck niet van de Mumien, wijl des Vorsten Packtuygh t'scheep was gedaen al drie daegen voor dat hy t'Alexandria aenquam. Oock was hy in deese Stad gebleven, ter tijd toe dat de Wind goed wierd om af te vaeren. Nauwlijcks was men in Zee gestoocken, of daer ontstond een vreeslijcke Stormwind. Onder dit gevaer klaeghde de genoemde Priester, dat hy van twee Spoocken (welcke hem, waer hy sigh oock heenen wendede, nae volghden) seer hevigh wierd geplaeghd. De geene, welcke in 't Schip waren, verwonderden sigh in 't eerst hier over. Doch nae dat 't Onweer voorby was, veranderde haere verwonderingh in een gelagch; meenende dat enckelijck de vrees dien goeden Heer een verwarringh der Harssenen en valsche Inbeeldingh had veroorsaeckt: Gelijck dan waerlijck een grooten anghst de Menschen lightlijck een bedrieghlijcken schijn en allerley seldsaeme gestalten voor d'oogen kan doen sweven. Maer vermits hy in 't tweede gevaer andermael sigh beklaeghde over deese Spoock-vertooningh, rondelijck seggende, dat hy sagh een swart Man en een swart Wijf, in sulcke Gewaeden als hy noemde, soo verwonderde sigh de Vorst veel meer als te vooren. Want van de Mumien, en derselver Doodkleeden (zijnde even soodaenigh als de Priester deselve beschreef) wisten selfs sijn eygene Dienaers, behalven alleen twee, niets met allen. Van de versweegendheyd der geene, die hy 't stuck ontdeckt had, hield hy sigh genoegh verseeckerd. [299] d'andere konden 't den Geestelijcken niet geseght hebben: Die eyndlijck, gantsch verschrickt en tsidderende, tot den Vorst selfs liep; hem te kennen gevende, hoe hy onder sijne gebeeden-verrightingh boven maeten seer door twee Spoocken wierd gevexeert. Doe begon Razevil te vermoeden, dat 't geen men hem had verhaeld van 't gevaer op Zee voor de Scheepen, als 'er Mumien in waeren, wel waeraghtigh moght zijn: En dat de Priester even hierom dus van de Spoocken wierd gequeld. Vermits oock 't onweer seer grouwlijck was, yeder oogenblick een onvermijdlijcken ondergangh des Schips dreygende, soo sond hy in aller haest eenen Dienaer nae den Opper-Hoofdman; versoeckende, dat hem moght toegelaeten worden nae beneden te gaen; en dat hy bevel sou geven, d'opsluytingh te laeten doen, wijl hy daer wat te verrighten had; sonder evenwel yets te reppen van d'oorsaeck deeser sijne begeerte, of wat hy ter hand neemen wou. Sijn opset was, de Kistjens met Mumien heymlijck in 't water te werpen. Doch de gedaghte Overste liet hem weeten: 't Was onmogelijck, hem in sijn versoeck te vergenoegen, wegens de geweldigh-groote golven; 't Schip soodaenigh bedeckende, dat al de daer op zijnde menschen door-nat waeren. Voorts voeghde hy deesen erbarmlijcken troost daer by: De Vorst sou noch maer alleen een weynigh tijds geduld neemen; want wel haest soudense al t'samen met malkander te grond gaen. 't Was niet noodigh nae beneeden in 't Schip te klimmen voor de geene, die stracks in 't benedenste der Zee souden zijn. 't Baerblijcklijck gevaer braght deese weygeringh gewight toe; en betuyghde genoeghsaem aen Razevil, dat sijne begeerte niet kon bewillighd worden, als met verhaestingh van 't aenstaende Verderf. Hy moest sigh derhalven te vreeden houden. Aen d'andere sijde voer de Priester voort in seer erbarmlijck te roepen over de Plaegen, welcke de Geesten hem aendeeden. Waer door de goede Vorst sigh bevond als een beanghstighst Hart tusschen de Honden en 't Net; niet weetende wat hy beginnen sou. Soo haest de Wind eenighsins begon te bedaeren, en 't light aen te breecken, beval hy, dat men 't Schip sou openen. En onaengesien een Lightje, by diergelijcke Zeestormen dickmael verschijnende, de Schiplieden de vrolijcke tijdingh braght (immers gelijck 't daer voor gehouden word), datse nu geen vrees van te vergaen meer behoefden te hebben, soo gebood hy echter, de seven Kistjens in Zee te smijten, vermits de Spoockeryen den Priester soo [300] gantsch beswaerlijck vielen. Nauwlijcks was dit verright, of de Schipper quam snellijck nae den Vorst loopen; vraegende, of hy niet Mumien had doen uytwerpen? Als hier op jae was geantwoord, begon hy seer te sidderen. Doch sigh weer herhaeld hebbende, soo seyde hy: Nu ben ick verseeckerd, dat ons voortaen geen gevaeren door onweeren meer te vreesen staen. 't Is oock soo gebeurd. Daerenboven vernam de Priester geen Spoocken meer. Doemaels betuyghde d'Overste des Schips; of hy schoon geweeten had, dat dit Onweer om der Mumien wil ontstaen waere geweest, soo sou hy echter, tot d'uytwerpingh der selve, 't Schip niet hebben laeten openen, ter oorsaeck van de verschricklijck-onstuymige Watergolven. Daer voorts byvoegende: hy had niet anders gedaght, als dat yeder oogenblick den tijd haers neersinckens sou geweest zijn. Hier nae vraeghde oock de Priester den Vorst, wat hy doch in de Zee had doen werpen? Als 't hem geseghd was, bestrafte hy hem, (stout zijnde op sijnen Geestlijcken stand) met harde en bittere woorden; om dat hy sigh had laeten gelusten, de Ligchaemen van Heydensche Menschen met sigh te voeren; waer over hy soo jammerlijck had moeten gevexeert worden; vermits 'er geen andere oorsaeck der Spoockery kon zijn, als deese. De goede Vorst nam sijne Bestraffingh geduldigh op. Doch op dat de Priester geen boos vermoeden op hem moght werpen; of van dat, 't welck hy alreeds had opgenoomen, sigh weer moght ontslaen, soo maeckte hy hem bekend, waerom hy de Mumien had willen meê neemen; te weeten, om veel arme lieden in haer quaelen daer door te hulp te koomen, wijlse een seer groot gebruyck in d'Artzenyen hebben. Oock was de Christenen niet verbooden door eenigh bevel van de Kerck, de selve meê te neemen. Deese Priester (bedenck by u selven, wat voor een geleerd en verstandigh Man dit zijn moest) was hier meê niet te vreeden; en gaf de Vorst (die de Verbooden der Roomsche Kerck beeter scheen te weeten als hy) geen geloof. Soo haest sy te Candia waeren aengekoomen, gingh deesen Geestelijcken by eenige Godsgeleerde hier over raed vraegen: Die hem desgelijcks berighteden, dat de Christenen niet ongeoorloft was, sulcke Mumien in haer Land te brengen. Doe hield hy de Vorst voor verontschuldighd, en stelde sigh selven gerust.

Als nu, vervolgde Polylector, den gedachten Jood zijn verzwijgen was vergolden geworden met een goede verering zo bekommerde vorst Razevil zich niet meer over de mummie; ja, dacht er voorts niet meer aan. Maar nauwelijks was men deze gevaarlijke klip der onderzoeken voorbij geraakt toen een ander onweer begon aan te komen. In hetzelfde schip en in 't gezelschap der vorst, bevond zich een Poolse priester, genoemd Simon Albimontanus; voorzien met brieven van koning Stephanus. Hij had 't zo genoemde Heilig Graf bezocht: ook vaak van vorst Razevil wanneer 't hem op deze reis in verre landen aan geld ontbrak grote bijstand genoten; vermits hij die landsman en (immers naar 't uiterlijk aanzien) een goedhartig, vroom, aandachtig man was. Hij wist gans niet van de mummies omdat de bepakking van de vorst te scheep was gedaan al drie dagen voor dat hij te Alexandrië aankwam. Ook was hij in deze stad gebleven tot de tijd toe dat de wind goed wordt om af te varen. Nauwelijks was men in zee gestoken of daar ontstond een vreselijke stormwind. Onder dit gevaar klaagde de genoemde priester dat hij van twee spoken (welke hem waar hij zich ook heen wende na volgden) zeer hevig wordt geplaagd. Diegene welke in 't schip waren verwonderden zich in 't eerst hier over. Doch na dat 't onweer voorbij was veranderde hun verwondering in een gelach; meenden dat enkel de vrees die goede heer een verwarring der hersenen en valse inbeelding had veroorzaakt: Gelijk dan waarlijk een groten angst de mensen licht een bedrieglijke schijn en allerlei zeldzame gestalten voor de ogen kan doen zweven. Maar vermits hij in 't tweede gevaar andermaal zich beklaagde over deze spook-vertoning, ronduit zei dat hij zag een zwarte man en een zwart wijf in zulke gewaden als hij ze noemde, zo verwonderde zich de vorst veel meer dan tevoren. Want van de mummies en diens doodskleden (waren even zodanig als de priester die beschreef) wisten zelfs zijn eigen dienaars, behalve alleen twee, niets met allen. Van het zwijgen van diegene die hij 't stuk ontdekt had hield hij zich genoeg verzekerd. [299] de andere konden ’t de geestelijke niet gezegd hebben: Die eindelijk, gans verschrikt en sidderend tot de vorst zelf liep; hem te kennen gaf hoe hij onder zijn gebeden-verrichting boven mate zeer door twee spoken wordt gevisiteerd. Toen begon Razevil te vermoeden dat 't geen men hem had verhaald van 't gevaar op zee voor de schepen, als er mummies in waren, wel waarachtig mocht zijn: En dat de priester even hierom dus van de spoken wordt gekweld. Vermits ook 't onweer zeer gruwelijk was, ieder ogenblik een onvermijdelijk en ondergang van het schip dreigde zo zond hij in aller haast een dienaar naar de opper-hoofdman; verzocht dat hem mocht toegelaten worden naar beneden te gaan; en dat hij bevel zou geven opsluiting te laten don, omdat hij daar wat te verrichten had; zonder evenwel iets te reppen van de oorzaak van deze zijn begeerte of wat hij ter hand nemen wilde. Zijn opzet was de kistjes met mummies heimelijk in 't water te werpen. Doch de gedachte overste liet hem weten: 't Was onmogelijk hem in zijn verzoek te vergenoegen vanwege de geweldig-grote golven; die 't schip zodanig bedekten dat alle daarop zijnde mensen doornat waren. Voorts voegde hij deze erbarmelijke troost daarbij: De vorst zou noch maar alleen een weinig tijd geduld nemen; want wel gauw zouden ze al tezamen met elkaar te gronde gaan. 't Was niet nodig naar beneden in 't schip te klimmen voor diegene die straks in 't benedenste der zee zouden zijn. 't Klaarblijkelijke gevaar bracht deze wegering gewicht toe; en betuigde voldoende aan Razevil dat zijn begeerte niet kon ingewilligd worden dan met vergeving van 't aanstaande verderf. Hij moest zich derhalve tevreden houden. Aan de andere zijde voer de priester voort in zeer erbarmelijk te roepen over de plagen welke de geesten hem aandeden. Waardoor de goede vorst zich bevond als een beangstigt hart tussen de honden en 't net; niet wist wat hij beginnen zou. Zo gauw de wind enigszins begon te bedaren en 't licht aan te breken beval hij dat men 't schip zou openen. En zonder aan te zien een lichtje die bij diergelijke zeestormen vaak verschijnen de schiplieden de vrolijke tijding bracht (immers gelijk 't daarvoor gehouden wordt), dat ze nu geen vrees van te vergaan meer behoefden te hebben, zo gebood hij echter de zeven kistjes in zee te smijten vermits de spokerijen de priester zo [300] gans bezwaarlijk vielen. Nauwelijks was dit verricht of de schipper kwam snel naar de vorst lopen; en vroeg, of hij geen mummies had laten uitwerpen? Als hierop ja was geantwoord begon hij zeer te sidderen. Doch zich weer herhaald heeft zo zei hij: Nu ben ik verzekerd dat ons voortaan geen gevaren door onweren meer te vrezen staan. 't Is ook zo gebeurd. Daarboven vernam de priester geen spoken meer. Toen betuigde de overste van het schip; of hij ofschoon geweten had dat dit onweer vanwege de mummies ontstaan waren geweest, zo zou hij echter tot de uitwerping ervan 't schip niet hebben laten openen ter oorzaak van de verschrikkelijk-onstuimige watergolven. Daar voorts bijvoegde: hij had niet anders gedacht als dat ieder ogenblik de tijd van hun neerzinken zou geweest zijn. Hierna vroeg ook de priester de vorst wat hij doch in de zee had doen werpen? Als 't hem gezegd was bestrafte hij hem (stout was op zijn geestelijke stand) met harde en bittere woorden; omdat hij zich had laten gelieven de lichamen van heidense mensen met zich te voeren; waarover hij zo jammerlijk had moeten gevexeerd worden; vermits er geen andere oorzaak der spokerij kon zijn dans deze. De goede vorst nam zijn bestraffing geduldig op. Doch opdat de priester geen boos vermoeden op hem mocht werpen; of van dat wat hij alreeds had opgenomen zich weer mocht ontslaan zo maakte hij hem bekend waaromhij de mummies had willen mee te nemen; te weten om veel arme lieden in hun kwalen daardoor te hulp te komen omdat ze een zeer groot gebruik in de artsenijen hebben. Ook was de Christenen niet verboden door enig bevel van de kerk die mee te nemen. Deze priester (bedenk bij uzelf wat voor een geleerd en verstandig man dit zijn moest) was hier mee niet tevreden; en gaf de vorst (die de verboden der Roomse kerk beter scheen te weten dan hij) geen geloof. Zo gauw zij te Kreta waren aangekomen ging dezen geestelijken bij enige Godsgeleerde hierover raad vragen: Die hem desgelijks berichtten dat de Christenen niet ongeoorloofd was zulke mummies in hun land te brengen. Toen hield hij de vorst voor verontschuldigd en stelde zichzelf gerust.

Wat de Geschiedenis voor sigh selven belanghd, merckte Marinus hier aen, 'k wil aen d'opreghtigheyd des Verhaels en des [301] Aensienlijcken Verhaelers gantschlijck niet twijffelen. Maer dit echter koomd my seer vreemd voor, dat alleen de Poolsche Priester, en niemand anders in 't geheele Schip, deese Spoockery gewaer wierd. Niet min vreemd luyden sijne woorden tot Vorst Razevil; te weeten: Dat 'er geen andere oarsaeck deeser Spoockery zijn kon, als de meêvoeringh der Heydensche Ligchaemen. En, dat hy daerom soo jammerlijck had moeten gevexeert worden. Hy nochtans was onschuldigh hier aen; jae wist'er niets met allen van. De Vorst daer tegens, die deese Mumien had meê genoomen, en sijne twee Dienaeren, die'er goede kennis van hadden, bleven ongequeld. Doch hier tegens sou men moogen inbrengen, dat de boose Geest in sijne bedrijven soo juyst niet past op gerechtigheyd en billijckheyd; jae meerendeel vlack daer tegens handeld. Maer waerom dan, uyt soo veele persoonen, alleen den Priester aengevallen? En waerom kon hy, door kruys-maeckingen, door Heylige woorden, door Besweeringen, deese Spoocken niet verdrijven?

Dit is, liet Juffer Honesta, sigh hooren, by my een vaste Regel: Dat de Bygelovighste lieden dickmael door de Guychelbedrijven des Satans werden verontrust en bespot, wanneer andere, oock selfs daer ontrent zijnde, niet 't alderminste weervaerd. Veellight is dien Poolschen Priester vry bygelovigh geweest; jae genoeghsaem toonde hy sulcks te zijn. En daerom heeft misschien de Duyvel hem voor alle andere willen aenpacken. Om nu niet te seggen, dat de Godlijcke Bestieringh gewild kon hebben, dat hy alleen deese Priester sou verschijnen, om opentlijck te doen blijcken d'ydelheyd van haeren roem, aengaende de maght der Duyvel-besweeringh, en Duyvel-verdrijvingh.

't Sy soo 't wil, hernam Marinus, indien ick in dit Schip, en Meester der Mumien waere geweest, 'k souse, den boosen Geest te geval, niet in de Zee geworpen hebben.

Wel, seyde Honorius, Vorst Razevil deed het oock niet ten gevalle des Satans, maer des armen, dus deerlijck geplaeghden Priesters; alhoewel ick hem oock niet t'eenemael van overgeloof, immers niet van lightgelovigheyd, kan verontschuldigen. Deese saeck maeld my al seldsaem door 't hoofd. Gewisselijck kon'er wel yet anders ondergeschoolen hebben. Twee van des Vorsten Dienaeren hadden kennis van de Mumien. Haer was niet onbewust den waen van veele, dat de Zee geene Doode, insonderheyd geene [302] soodaenige Lijcken wil gedoogen. Als nu op haere Schipvaert sulcke swaere Onweeren ontstonden, hebbense buyten twijffel d'oorsaeck daer van deese gebalssemde Ligchaemen toe geschreven. 't Leven was haer lief. Echter haddense de stoutheyd niet, om selver aen haeren Heer de weghwerpingh in de Zee te versoecken. Ontdeckten derhalven 't geheele stuck aen den Priester, Die, om te gevoeghlijcker deese weghsmijtingh te bevorderen, de voorwendingh van Spoockery bedaght. Sou 't niet wel op sulck een wijs konnen toegegaen zijn?

De Pen deeses Vorst selfs, berightede Polylector, heeft deese Tegenwerpingh beantwoordt; seggende, dat deese Priester was een waeraghtigh, seer vroom Man, van een Godsaligen wandel.

Wat de geschiedenis voor zichzelf aangaat, merkte Marinus hieraan, Ik wil aan de oprechtheid der verhaal en de [301] aanzienlijken verhalers gans niet twijfelen. Maar dit echter komt mij zeer vreemd voor dat alleen de Poolse priester en niemand anders in 't gehele schip deze spokerij gewaar werd. Niet minder vreemd luiden zijn woorden tot vorst Razevil; te weten: Dat er geen andere oorzaak van deze spokerij zijn kon dan het meevoeren der heidense lichamen. En, dat hij daarom zo jammerlijk had moeten gevexeerd worden. Hij nochtans was onschuldig hieraan; ja, wist er geheel niets van. De vorst daartegen die deze mummies had meegenomen en zijn twee dienaren die er goede kennis van hadden bleven zonder kwelling. Doch hiertegen zou men mogen inbrengen dat de boze geest in zijn bedrijven zojuist niet past op gerechtigheid en billijkheid; ja, meeste deel vlak daartegen handelt. Maar waarom dan uit zo vele personen, alleen de priester aangevallen? En waarom kon hij door een kruis te maken, door heilige woorden, door bezweringen deze spoken niet verdrijven?

Dit is, liet juffer Honesta, zich horen, bij mij een vaste regel: Dat de bijgelovigste lieden vaak door de goochelbedrijven der Satan worden verontrust en bespot wanneer andere, ook zelfs die daar omtrent zijn, niet 't allerminste weervaart. Mogelijk is die Poolse priester vrij bijgelovig geweest; ja, voldoende toonde hij zulks te zijn. En daarom heeft misschien de duivel hem voor alle andere willen aanpakken. Om nu niet te zeggen dat de Goddelijke besturing gewild kon hebben dat hij alleen bij deze priester zou verschijnen om openlijk te doen blijken de ijdelheid van zijn roem aangaande de macht der duivel-bezwering, en duivel-verdrijving.

Tenzij zo 't wil, hernam Marinus, indien ik in dit schip en meester der mummies was geweest ik zou ze, de boze geest te geval, niet in de zee geworpen hebben.

Wel, zei Honorius, vorst Razevil deed het ook niet ten gevalle der Satans maar de arme dus deerlijk geplaagde priester; alhoewel ik hem ook niet ten enenmale van bijgeloof, immers niet van lichtgelovigheid kan verontschuldigen. Deze zaak maalt mij al zeldzaam door 't hoofd. Zeker kon er wel iets anders onder geschuild hebben. Twee van de vorst dienaars hadden kennis van de mummies. Het was zen iet onbewust de waan van velen dat de zee geen dode, vooral geen [302] zodanige lijken wil gedogen. Als nu op hun schipvaart zulke zware onweren ontstonden hebben ze zonder twijfel de oorzaak daarvan deze gebalsemde lichamen toegeschreven. 't Leven was hun lief. Echter hadden ze de stoutheid niet om zelf aan hun heer het wegwerpen in de zee te verzoeken. Ontdekten derhalve 't gehele stuk aan de priester, Die om te gevoeglijker dit weg smijten te bevorderen de voorwending van spokerij bedacht. Zou 't niet wel op zo’ n wijze kunnen toegegaan zijn?

De pen van deze vorst zelf, berichtte Polylector, heeft deze tegenwerping beantwoord; zei dat deze priester was een waarachtig, zeer vroom man van een Godzalige wandel.

Deese Reden, stelde Honorius daer tegens, voldoet my geenssins. Want voor eerst, wy sien alleen op 't uyterlijcke; maer God is d'eenige, die de herten kend. Hoe veele werden 'er niet wel door den uytwendigen schijn bedroogen? Een groote Aendacht ontrent de Bygelovigheden van eygenwillige Godsdiensten neemd men dickmael op voor Godsaligheyd; daer doch de Godsaligheyd, immers de kraght daer van, seer verr' van deselve vervreemd is. Daer nae, 't is immers een ten vollen bekende saeck, dat een nood-leugen, of leugentje om beeters wil, onder de Roomsch-gesinde niet voor ongeoorloft, jae dickmael voor een verdienstlijck werck werd gehouden.

Maer, gingh Polylector voort, een andere van hem gegevene Reden, schijnd meer gewight te hebben. Uyt de harde bestraffingh, welcke de Priester, nae d'ontdeckingh, aen den Vorst deed, was lightlijck af te neemen, dat hy te vooren niets met allen daer van had geweeten. Anders had hy gewisselijck niet naegelaeten hem al ten eersten daertoe aen te parssen; soo uyt vrees van 't gevaer, 't welck alle Vorstlijk ontsagh hem sou ter sijden hebben doen stellen, als wegens sijn Priesterlijck Ampt: Te meer, om datse nu al t'saemen meenden te sullen vergaen; en hy selver haer voorsprack 't Gebed, 't welck men onder de Roomschgesinde in diergelijcke ongelegenhedengewoon is te bidden. Hy, die niet schroomde, nae't voorbygegaene gevaer de Vorst soo dapper aen te tasten, sou't immers veel meer gedaen hebben onder 't gevaer, om 't Reddinghs-middel daer door uyt te wercken. Vyt de Razevilische Reisebeschreibung.

Hier is, liet Honorius sigh weer hooren, wel meer schijn, [303] maer geen reghte seeckerheyd. Beyde de Dienaren hadden kennis van de Mumien, derselver gestalte, en Doodgewaeden. Sy saegen, door 't onweer, de dood voor oogen; en geloofden, dat deese vreeslijcke onstuymigheyd ontstond ter oorsaeck deeser gebalssemde Lijcken, dat het gevaer oock sou ophouden, soo haest men die sigh had quijt gemaeckt. Sy vreesden, in haers Heeren hooghste ongenaede te sullen vallen, indiense yets hier van ontdeckten. Vonden echter goed, de Priester van alles beright te doen; doch eerst hem een Eed af te neemen, dat hy niets met allen hier van sou laeten blijcken, maer alleen door voorwendingh van Spoockery, en sulck een Spoockery, die op des Vorsten Geest naedruck moght hebben, het daer toe brengen, dat hy van selfs de Lijcken sou in Zee werpen. Kon 't dus niet wel geschied zijn? Seght men, dat't uyterste gevaer den Priester wel bewoogen gehad sou hebben, om sijnen Eed ter sijden te stellen, soo kan men antwoorden, dat hy veellight daer ontrent seer teer gevoellijck kon geweest zijn. Daer benevens, doe de Vorst beneden in 't Schip wou gaen, bemerckte hy wel, dat het om de weghwerpingh der Mumien te doen was, en had dus bekoomen 't geen hy soght. Doe hy sagh, dat d'Overste 't Schip niet wou laeten openen, wijl 't dan terstond sou moeten sincken hebben, sou 't te vergeefs zijn geweest, hier van te spreecken. Soo haest't We'er sigh wat bedaerde, en eer'er nieuw gevaer aenquam, deed de Vorst van selfs 't geen de Priester wenschte te mogen geschieden, en doe was 't onnodigh, yets daer van te reppen. Evenwel voer hy dus hard uyt, vermits't geen hy te vooren had moeten inkroppen, nu, lught krijgende, met felheyd uytborst. Misschien heeft hy hem oock dus strengh aengetast, op dat hy, indien hy noch yets van de Mumien moght behouden hebben, 't selve oock buyten boord moght setten, om nieuw gevaer te vermijden. 'k Wil geenssins seecker stellen, dat het deeser wijs geschied is; maer alleen aenwijsen, dat het wel soo sou konnen gebeurd zijn.

Wat my belanghd, seyde Polylector, schoon soodaenigh een bedrogh lichtlijck in't werck te stellen was, soo hou ick 't echter daer voor, dat de Satan sulck een Guychelspel met den Bygelovigen Priester heeft aengeright. Maer dat d'onweeren om der Mumien wil ontstaen, sal ick soo lightlijck niet geloven. Vermits de Zee gewoon is, alle verdronckene persoonen, of in Zee geworpene Lijcken, aen Land te smijten, soo is daer uyt 't Spreeckwoord ontstaen [304] dat de Zee geen doode wil lijden. Wijl 't oock somtijds gebeurd, dat de Scheepen, welcke de Mumien, of oock andere Lijcken, in hadden, van hevige Stormwinden besprongen wierden, soo heeft men dit Spreeckwoord verder uytgereckt, en oock soodaenigh opgevat, als of de Zee geen Doode in Scheepen wou gedoogen. Diergelijcke Gevallen, als 't verhaelde van de Vorst Razevil, hebben deesen Waen versterckt; en alsoo is'er een Bygeloof van geworden. 'k Weet wel, dat 'er een Natuerlijcke vriendschap en vyandschap tusschen sommige dingen is, waer van ick insonderheyd in mijn Groot Historisch Schouwtooneel heb gehandeld: Maer indien 'er een soodaenige was tusschen de Zee en een dood Mensch, deselve moest sigh vertoonen, wanneer hy in de Baeren selfs, niet als hy in een Schip lagh. Wat voor een vernuftige schijn van reeden sou men mogen voortbrengen, dat de Zee, 't Lijck midden in haeren Schoot zijnde, stil en gerust blijven; maer grouwlijck beginnen te woeden sou wegens een Doode, niet in 't Water, maer daer op of over, van 't selve afgesonderd, en tusschen Scheeps-plancken besloten leggende. d'Eedele Italiaen en vermaerde Reysiger Pietro della Valle heeft sijne gestorven en gebalssemde Echtgenoot Maani Gioerida wel uyt Persien, door soo veel vreemde Landen, over soo veele Zeëen, tot binnen Romen gebraght, en daer begraven. Wat quaed is doch de Scheepen, in welcke dit Lijck geweest is, weervaeren? Ondertusschen bekend hy, dat hy deese overleedene gebalssemde, in een Bael gepackt zijnde, voor Cottoene Gaern moest laeten doorgaen; anders sou 't Scheepsvolck haer niet hebben willen meê neemen; ter oorsaeck (seghd hy) van haer ydel en schroomigh waengeloof in diergelijcke gelegenheden. Della Valle Reysen, sesde deel, pag. 134.

Deze reden, stelde Honorius daartegen, voldoet mij geenszins. Want voor eerst, wij zien alleen op 't uiterlijke; maar God is de enige die de harten kent. Hoe velen worden er niet wel door de uitwendige schijn bedrogen? Een grote aandacht omtrent de bijgelovigheden van eigen willige Godsdiensten neemt men vaak op voor Godzaligheid; daar doch de Godzaligheid, immers de kracht daarvan, zeer ver van die vervreemd is. Daarna, 't is immers een ten volle bekende zaak dat een nood-leugen of leugentje om bestwil onder de Roomsgezinde niet voor ongeoorloofd, ja, vaak voor een verdienstig werk wordt gehouden.

Maar, ging Polylector voort, een andere van hem gegeven reden schijnt meer gewicht te hebben. Uit de harde bestraffing welke de priester na de ontdekking aan d vorst deed was licht af te nemen dat hij tevoren geheel niets daarvan had geweten. Anders had hij zeker niet nagelaten hem al ten eerste daartoe aan te persen; zo uit vrees van 't gevaar wat alle vorstelijke ontzag hem zou ter zijden hebben doen stellen als vanwege zijn priesterlijke abt: Te meer, omdat ze nu al tezamen meenden te zullen vergaan; en hij zelf hun voorsprak van 't gebed wat men onder de Roomsgezinde in diergelijke ongelegenheden gewoon is te bidden. Hij die niet schroomde na 't voorbij gegane gevaar de vorst zo dapper aan te tasten zou 't immers veel meer gedaan hebben onder 't gevaar om 't reddingsmiddel daardoor uit te werken. Uit de Razevilische Reisebeschreibung.

Hier is, liet Honorius zich weer horen, wel meer schijn, [303] maar geen rechte zekerheid. Beide de dienaren hadden kennis van de mummies, dienst gestalte en doodsgewaden. Zij zagen, door 't onweer, de dood voor ogen; en geloofden, dat deze vreselijke onstuimigheid ontstond ter oorzaak dezer gebalsemde lijken dat het gevaar ook zou ophouden zo gauw men die zich had kwijt gemaakt. Zij vreesden in de hoogte ongenade van hun heer te vallen indien ze iets hiervan ontdekten. Vonden echter goed de priester van alles bericht te doen; doch eerst hem een eed af te nemen dat hij geheel niets hiervan zou laten blijken, maar alleen door voorwending van spokerij en zo’ n spokerij die op de vorst geest nadruk mocht hebben het daartoe brengen dat hij vanzelf de lijken zou in zee werpen. Kon 't dus niet goed geschied zijn? Zegt men dat 't uiterste gevaar de priester wel bewogen gehad zou hebben om zijn eed ter zijde te stellen zo kan men antwoorden dat hij mogelijk daar omtrent zeer teergevoelig kon geweest zijn. Daar benevens toen de vorst beneden in 't schip wilde gaan bemerkte hij wel dat het om het wegwerpen van de mummies te doen was en had dus bekomen 't geen hij zocht. Toen hij zag dat de overste 't schip niet wilde laten openen omdat 't dan terstond zou moeten gezonken hebben zou 't te vergeefs zijn geweest hiervan te spreken. Zo gauw 't weer zich wat bedaarde en eer er nieuw gevaar aankwam deed de vorst vanzelf 't geen de priester wenste te mogen geschieden en toen was 't onnodig iets daarvan te reppen. Evenwel voer hij dus hard uit vermits 't geen hij tevoren had moeten in kroppen en nu lucht kreeg, met felheid uitbarst. Misschien heeft hij hem ook dus streng aangetast opdat hij indien hij noch iets van de mummies mocht behouden hebben hetzelfde ook buiten boord mocht zette, om nieuw gevaar te vermijden. Ik wil geenszins zeker stellen dat het op deze wijze geschied is; maar alleen aanwijzen dat het wel zo zou kunnen gebeurd zijn.

Wat mij aangaat, zei Polylector, ofschoon zodanig bedrog licht in 't werk te stellen was, zo hou ik 't echter daarvoor dat de Satan zo’ n goochelspel met de bijgelovig priester heeft aangericht. Maar dat de onweren vanwege de mummies ontstaan zal ik zo licht niet geloven. Vermits de zee gewoon i, alle verdronken personen of in zee geworpen lijken aan land te smijten, zo is daaruit 't spreekwoord ontstaan [304] dat de zee geen doden wil lijden. Omdat 't ook somtijds gebeurt dat de schepen welke de mummies of ook andere lijken, in hadden van hevige stormwinden besprongen worden, zo heeft men dit spreekwoord verder uitgerekt en ook zodanig opgevat al of de zee geen doden in schepen wilde gedogen. Diergelijke gevallen als 't verhaalde van de vorst Razevil hebben deze waan versterkt; en alzo is er een bijgeloof van geworden. Ik weet wel dat er een natuurlijke vriendschap en vijandschap tussen sommige dingen is waarvan ik vooral in mijn Groot Historisch Schouwtoneel heb gehandeld: Maar indien er een zodanige was tussen de zee en een dood mens die moest zich vertonen wanneer hij in de baren zelf, niet als hij in een schip lag. Wat voor een vernuftige schijn van reden zou men mogen voortbrengen dat de zee als 't lijk midden in zijn schoot is stil en gerust blijven; maar gruwelijke beginnen te woeden zou vanwege een dode, niet in 't water, maar daarop of over van hetzelfde afgezonderd en tussen scheeps-planken besloten liggen. De edele Italiaan en vermaarde reiziger Pietro della Valle heeft zijn gestorven en gebalsemde echtgenoot Maani Gioerida wel uit Perzië door zo veel vreemde landen, over zo vele zeeën tot binnen Rome gebracht en daar begraven. Wat kwaad is doch de schepen waarin dit lijk geweest is weervaren? Ondertussen bekent hij dat hij deze overledene gebalsemde die in een baal verpakt was voor katoengaren moest laten doorgaan; anders zou 't scheepsvolk haar niet hebben willen meenemen; ter oorzaak (zegt hij) van hun ijdel en beschroomd waangeloof in diergelijke gelegenheden. Della Valle Reysen, zesde deel, pagina 134.

Dickmael, deed Marinus hier by, ben ick in een Schip over Zee gevaeren, waer in een voornaem Lijck stond, om overgevoerd te worden: En sonder eenige Aenveghtingh van Storm of onweer quaemen wy geluckigh in de Haven, daer 't aen Land wierd geset. Maer in de weerom-vaert, als 'er geen Doode ontrent ons was, hebben wy somtijds wel gevaer van Schipbreuck moeten uytstaen. In 't jaer 1638. braghten wy een vermaerd overleeden Engelsch Heer (in Spaenje gestorven) nae Engelland. Onderweegen hadden wy 't schoonste we'er, en de voorspoedighste wind; die men oyt sou mogen wenschen. Maer als wy nu, sonder Lijck, den [305] aghtsten dagh hier nae uyt Engeland weer nae Spaenje voeren, overvielen ons sulcke geduerige woedende Stormen, dat wy yeder oogenblick den ondergangh onses Schips verwaghteden. Frantz. Sidels Auszgestandene Meer-gefahren pag. 39. Wat behoefd hier verder van gesproocken te worden? Werden niet daeghlijcks de ligchaemen van groote persoonen, in vreemde Gewesten door de dood wegh geruckt, in Scheepen over Zee nae haer Vaderland gesonden.

Maer, braght Juffer Honesta hier tegens in, men moght seggen, dat die Lijcken van Christenen zijn. 't Kan wel een andere gelegenheyd hebben met de Mumien, of gebalssemde Ligchaemen der ongelovige Heydenen, soo dat by der selver overvoeringh de Zee grouwlijck sou beginnen te raesen, en de Scheepen, waer in deese Lijcken leggen, in slocken.

De Zee, antwoordede Polylector, aengemerckt als Zee, of Water, heeft geen kennis van Heydendom of Christendom. 't Moest dan een andere hand zijn, welcke ter dier oorsaeck de Zee bewoogh, en soo vreeslijck deed woeden: Maer waerom sou die de Zee sigh meer doen ontstellen, als d'Aerde, in welckese gelegen hebben? Men doe hier by, dat godlooslijck-levende Christenen veel arger, en soo wel in de maght des Satans zijn, als de Heydenen. Maer oock d'ervaerenheyd doet ons de valschheyd deeses waens sien. Zijn de Scheepen, welcke de Mumien overvoeren, Schipbreuck onderworpen, hoe vind men dan soo veele der selver in Italien, Franckrijck, Engelland, Portugal, Nederland, e.s.v.; soo in d' Apotheecken, als in d' Anatomien en Konstkameren? De gedaghte Della Valla heeft 'er meer als eene nae Alexandria; van daer nae Messina, en verder nae Romen doen brengen, gelijck blijckt uyt 't eerste Deel sijner Reysen, pag. 122. De Koningh van Franckrijck, Franciscus d'eerste, voerde altijd een diergelijcke Mumie met sigh om, waer hy oock heenen trock, 't sy te water of te land; en gebruyckte geluckighlijck yets daer van tegens veelerley gebreecken. Erasmi Francisci Schaubuhnen erster theil pag. 897. Waerom doch sou de Duyvel meer rumoeren tegens een Schip op Zee, waer in een Mumie was, als tegens een Huys op 't Land, waer in een soodaenige werd bewaerd? Waerom sou hy meer Spoockeryen aenreghten in een Schip, 't welck een gebalssemd Heydensch Ligchaem voerd, als in de Winckels der Kruyd-mengers, of in de Kameren van eenige Nauwkeurige, daer 't selve van d'eene werd gebruyckt tot hulp en geneesingh der Menschen; [306] van d'andere voor alle Vrienden en nieuwsgierige ten toon gesteld? Wanneer eenigh Schip, sulck een Vraght in hebbende, gevaer van Schipbreuck overquam, ofwel geheel Schipbreuck leed, soo heeft 't Bygeloof d'oorsaeck daer van aen de Heydensche Lijcken toegeschreeven, onaengesien allerley Scheepen sulcke gevaeren geduerigh onderworpen zijn. In't Jaer 1615. voer een Schip, waer in twee Mumien waeren, van Alexandria nae Sicilien, en quam sonder eenigh ongemack behouden over. 's Anderen daeghs volghde een ander Schip, oock van Alexandria derwaerts gaende, waer in niet 't alderminste stuckje Mumie was; doch 't selve overviel een geweldige Stormwind, soo dat het op den tweeden dagh nae d' afvaert van de woedende Zee wierd verslonden. Vliegerii Miscellan. pag. 197. Ondertusschen ontken ick niet, dat de boose Geest, door Godlijcke toelaetingh, een Onweer tegens Scheepen sou konnen doen vallen: Maer hy kan sulcks dan oock wel doen, sonder dat 'er Mumien in zijn. Veel min sou ick willen loogchenen, dat hy ontrent een Mumie sijne Guychelryen en Spoockeryen sou konnen aenreghten. Maer sulcks doet hy oock wel ontrent andere Lijcken, welcke gedoopt, en genoemde Christenen geweest zijn. Jae oock wel selfs ontrent soodaenige (alhoewel seldener), van welcke men niet anders kan oordeelen, als datse in haer leven vroom waeren. In d'Anatomie of Ontleedinghs-kameren, daer de Geraemten van gestorvene opgereght staen, verneemd men somtijds een seldsaem gebolder en gerammel des Satans, volgens de berighten van verscheydene geloofwaerdige sulcks gehoord hebbende persoonen. Maer oock spoockt hy wel daer gantsch geen Lijcken zijn te vinden; en niet in 't alderminste daerse genoegh leggen, of noch boven d'Aerde staen. Soo veel hem mogelijck is, en van God hem toegelaeten word, schickt hy sijne guygchelbedrijven nae sijn Aengelegenheyd en Voordeel.

'K heb, seyde Juffer Honesta, in 't vierde Deel uwer Curieuse Aenmerckingen een wijdloopigh beright geleesen van de sorghvuldigheyd der oude Egyptenaeren, om haer doode eeuwighlijck te bewaeren voor verrottingh: Hoese tot dien eynde deselve Balssemden; maer oock, hoe de manier deeser Balssemingh in ongebruyck gekoomen, en gantsch verlooren gebleven is: Hoedaenigh d'onderaerdsche Graeven deeser gebalssemde zijn gesteld; en hoe de Lijcken daer in leggen. Maer heeft Marinus selfs in eygener persoon deselve niet besightighd, en met eygener oogen yet aenmercklijcks daer aen vernoomen? [307]

Jae gewisselijck, antwoordede deesen; en geerne wil ick u op 't kortste voordraegen 't geen ick gesien heb in den aenvang des jaers 1657. Eerst begaf ick my uyt Alkair nae de Pyramiden, of Grafnaelden: Van welcke ick hier niets wil seggen, als alleen dit weynige. 'k Had voortijds in Plinius geleesen, dat aen eene der selve, die open is, was doorgebraght den tijd van twintigh jaeren, eerse volmaeckt wierd; onaengesien drie mael honderd en tseventigh duysend Mannen daer aen arbeydeden: Welcke enckelijck aen Radijs en Uyen hadden verteerd aghtthien honderd Talenten: Maer oock had ick dit altijd voor een Verdightsel gehouden.

'k Heb, liet Honorius sigh hooren, dit oock geleesen by sommige Schrijvers, die 't uyt Plinius verhaelen; en meen desgelijcks, dat het een Fabel is. Wat voor een Gebouw sou 't niet moeten zijn, daer soo een geweldige meenighte van Menschen soo veele Jaeren langh aen werckten.

Indien ghy, hernam Marinus, deese Grafnaeld soo wel had besightighd, als ick, ghy soud oock met my van gevoelen veranderen, en bekennen moeten, dat Plinii beright geenssins ongelooflijck is. De Reden hier van sal ick aenwijsen, wanneer wy eens afsonderlijck van Landsaecken sullen komen te handelen. Van deese Pyramiden begaf ick my aen 't Dorp der Mumien, genoemd Sacara. Stracks vervoeghde ick my by een Moor, die daer de Meester is, op dat hy my een Put deed openen. 't Veld der Mumien leght dight by dit Dorp; niet verr' van de Plaets, daer voortijds Memphis stond. Voor aght Piasters, of Ducatons, had ick d'openingh eener Put bedongen, die te voren noyt geopend moest geweest zijn. Terwijl hy met meer andere Mooren aen 't graven gingh, begaf ick my een stuck weghs van daer af, om eenige andere Pyramiden te besien. Daer nae quam ick weer by d'arbeyders; doch sy bedroogen my, volgens haer gewoonte aen andere. Want dickmael openense een Put, die alreeds wel twintighmael geopend geweest is, en sweeren echter, dat geen Mensch die oyt gesien heeft.

Wat voordeel of schaede, vraeghde Juffer Honesta, is 'er in gelegen, of men d'eerste, of de tweede; of de derde in soodaenigh een Put koomd? Kan men niet evenwel beschouwen 't geen 'er in te sien is?

Vaak, deed Marinus hierbij, ben ik in een schip over zee gevaren waarin een voornaam lijk stond om overgevoerd te worden: En zonder enige aanvechting van storm of onweer kwamen wij gelukkig in de haven om daar 't aan land wordt gezet. Maar in de weerom-vaart als er geen dode omtrent ons was hebben wij somtijds wel gevaar van schipbreuk moeten uitstaan. In 't jaar 1638 brachten wij een vermaard overleden Engelse heer (in Spanje gestorven) naar Engeland. Onderweg hadden wij 't schoonste weer en de voorspoedigste wind; die men ooit zou mogen wensen. Maar toen wij nu, zonder lijk, de [305] achtste dag hierna uit Engeland weer naar Spanje voeren, overvielen ons zulke gedurige woedende stormen dat wij ieder ogenblik de ondergang van ons schip verwachten. Frantz. Sidels Auszgestandene Meer-gefahren pagina 39. Wat behoeft hier verder van gesproken te worden? Worden niet dagelijks de lichamen van grote personen, in vreemde gewesten door de dood weggerukt, in schepen over zee naar hun vaderland gezonden.

Maar, bracht juffer Honesta hiertegen in, men mocht zeggen dat het de lijken van Christenen zijn. 't Kan wel een andere gelegenheid hebben met de mummies of gebalsemde lichamen der ongelovige heidenen zodat bij ervan overvoering de zee gruwelijke zou beginnen te razen en de schepen waarin deze lijken liggen inslokken.

De zee, antwoorde Polylector, aangemerkt als zee of water heeft geen kennis van heidendom of Christendom. 't Moest dan een andere hand zijn welke te dir oorzaak de zee bewoog en zo vreselijk deed woeden: Maar waarom zou die de zee zich meer doen ontstellen dan de aarde in die ze gelegen hebben? Men doet hierbij dat goddeloos-levende Christenen veel erger en zo wel in de macht der Satan zijn als de heidenen. Maar ook de ervaring doet ons de valsheid van deze waas zien. Zijn de schepen welke de mummies overvoeren aan schipbreuk onderworpen, hoe vindt men dan zo vele ervan in Italië, Frankrijk, Engeland, Portugal, Nederland, e.d.; zo in de apotheken, als in de anatomisch en kunstkamers? De gedachte Della Valla heeft er meer dan een naar Alexandrië; van daarna Messina en verder naar Rome doen brengen, gelijk blijkt uit 't eerste deel van zijn reizen, pagina 122. De koning van Frankrijk, Franciscus de eerste, voerde altijd een diergelijke mummie met zich om, waar hij ook heen trok tenzij te water of te land; en gebruikte gelukkig iets daarvan tegen velerlei gebreken. Erasmus Franciscus Schaubuhnen erster theil pagina 897. Waarom toch zou de duivel meer rumoeren tegen een schip op zee waarin een mummie was dan tegen een huis op 't land waarin een zodanige wordt bewaard? Waarom zou hij meer spokerijen aanrichten in een schip, wat een gebalsemd heidens lichaam voert dan in de winkels der kruiden mengers of in de kamers van enige nauwkeurige daar hetzelfde van de ene wordt gebruikt tot hulp en genezing der mensen; [306] van de andere voor alle vrienden en nieuwsgierige ten toon gesteld? Wanneer enig schip zo’ n Vracht in zich heeft gevaar van schipbreuk overkwam ofwel geheel schipbreuk leed zo heeft 't bijgeloof de oorzaak daarvan aan de heidense lijken toegeschreven, zonder aan te zien allerlei schepen zulke gevaren gedurig onderworpen zijn. In 't jaar 1615 voer een schip waarin twee mummies waren van Alexandrië naar Sicilië en kwam zonder enig ongemak behouden over. 's Anderendaags volgde een ander schip dat ook van Alexandrië derwaarts ging waarin niet 't allerminste stukje mummie was; doch hetzelfde overviel een geweldige stormwind zodat het op de tweeden dag na de afvaart van de woedende zee wordt verslonden. Vliegerii Miscellan. pagina 197. Ondertussen ontken ik niet dat de boze geest door Goddelijke toelating een onweer tegen schepen zou kunnen doen vallen: Maar hij kan zulks dan ook wel doen zonder dat er mummies in zijn. Veel minder zou ik willen loochenen dat hij omtrent een mummie zijn goochelwerken en spokerijen zou kunnen aanrichten. Maar zulks doet hij ook wel omtrent andere lijken welke gedoopt en genoemde Christenen geweest zijn. Ja, ook wel zelfs omtrent zodanige (alhoewel zeldener), waarvan men niets anders kan oordelen als dat ze in hun leven vroom waren. In de anatomie of ontleding-kamer daar de geraamten van gestorvene opgericht staan verneemt men somtijds een zeldzaam gebolder en gerammel der Satan, volgens de berichten van verscheidene geloofwaardige zulks gehoord heeft personen. Maar ook spookt hij wel daar gans geen lijken zijn te vinden; en niet in 't allerminste daar ze genoeg liggen of noch boven de aarde staan zo veel hem mogelijk is en van God hem toegelaten wordt schikt hij zijn goochelbedrijven naar zijn aangelegenheid en voordeel.

Ik heb, zei juffer Honesta, in 't vierde deel van uw Curieuze Aanmerkingen een uitvoerig bericht gelezen van de zorgvuldigheid der oude Egyptenaren om hun doden eeuwig te bewaren voor verrotting: Hoe ze tot dat doel die balsemden; maar ook, hoe de manier dezer balseming in ongebruik gekomen en gans verloren gebleven is: Hoedanig de onderaardse graven van deze gebalsemde zijn gesteld; en hoe de lijken daarin liggen. Maar heeft Marinus zelf in eigen persoon die niet bezichtigd en met eigen ogen iets aanmerkelijks daaraan vernomen? [307]

Ja, zeker, antwoorde dezen; en graag wil ik u op 't kortste voordragen 't geen ik gezien heb in de aanvang van het jaar 1657. Eerst begaf ik mij uit Cairo naar de piramiden of grafnaalden: Waarvan ik hier niets wil zeggen dan alleen dit weinige. Ik had voortijds in Plinius gelezen dat aan een ervan die open is was doorgebracht de tijd van twintig jaren eer ze volmaakt werd; zonder aan te zien drie maal honderdzeventigduizend mannen daaraan arbeiden: Welke enkel aan radijs en uien hadden verteerd achttienhonderd talenten: Maar ook had ik dit altijd voor een verdichtsel gehouden.

Ik heb, liet Honorius zich horen, dit ook gelezen bij sommige schrijvers die 't uit Plinius verhalen; en meen desgelijks dat het een fabel is. Wat voor een gebouw zou 't niet moeten zijn daar zo’n geweldige menigte van mensen zo vele jarenlang aan werkten.

Indien gij, hernam Marinus, deze grafnaald zo goed had bezichtigd als ik dan zou gij ook met mij van gevoelen veranderen en bekennen moeten dat Plinius bericht geenszins ongeloofwaardig is. De reden hiervan zal ik aanwijzen wanneer wij eens afzonderlijk van landzaken zullen komen te handelen. Van deze piramiden begaf ik mij aan 't dorp der mummies, genoemd Saccara. Straks vervoegde ik mij bij een Moor die daar de meester is opdat hij mij een put deed openen. 't Veld der mummies ligt dicht bij dit dorp; niet ver van de plaats daar voortijds Memphis stond. Voor acht piasters of dukaten had ik de opening van een put bedongen die tevoren nooit geopend moest geweest zijn. Omdat hij met meer andere Moren aan 't graven ging begaf ik mij een stuk weg van daar a, om enige andere piramiden te bezien. Daarna kwam ik weer bij de arbeiders; doch zij bedrogen mij volgens hun gewoonte aan andere. Want vaak openen ze een put die alreeds wel twintigmaal geopend geweest is en zweren echter dat geen mens die ooit gezien heeft.

Wat voordeel of schede, vroeg juffer Honesta, is erin gelegen of men de eerste of de tweede; of de derde in zodanig een put komt? Kan men niet evenwel beschouwen 't geen erin te zien is?

d'eerste te zijn, antwoordede Marinus, geeft dit voordeel voor de nauwkeurige, dat men 'er dan dickmael Afgodekens en andere [308] Curieusheden in vind, welcke anders van de te voren daer in geweest hebbende Gravers zijn weghgenoomen, om die aen de Francken te verkoopen. Selden sullense derhalven voor yemand een Put openen, diese niet voor heenen voor haer selven alleen besoght en ten deelen geplonderd hebben. Deese Putten zijn vierkant, gemaeckt van goede Steen, maer vol Sand geworpen, 't welck men moet uytgraven. Ick, en de geene die by my waeren, daelden in den kuyl (voor ons geruymd) met een Touw om 't Ligchaem, vast gehouden door die van boven; ter diepte van ontrent drie Spiessen lenghte. Doe bereykten wy grond; en mosten, op onsen Buyck gaende leggen, door een gat kruypen, vermits de Mooren 't Sand niet genoegh hadden uytgehaeld. Wy quaemen in een kleyn kamerken. Verwelfsel en Mueren waeren van Steen. Drie of vier Kisten en Ligchaemen saegen wy hier; doch maer eene der selve was noch geheel. d'andere laegen aen stucken. Dit gaf ons een genoeghsaeme getuygenis, dat nu de Put niet voor d'eerstemael geopend was geworden. De noch geheel zijnde Kist wilden wy oock in stucken gehouwen hebben. Maer de Mooren begeerden 't niet te doen, als voor een deel gelds. 'k Bood haer een Piaster, doch sy waeren 'er niet meê te vreeden. 'k Wouse derhalven tegens haeren danck, en sonder haer yets te geven, verbreecken. Doe naemense 't geld, en deeden mijnen wil. Groot en breed was dit Lijck. 't Lagh in een Kist van geweldigh dick hout; aen alle sijden wel geslooten. Wy bevondense gemaeckt te zijn van opreghte wilde Vijgeboom, noch gantsch onverrot. Boven op deselve sagh men uytgehouwen de gedaente van 't aengesight des geenen die 'erin lagh. Oock zijn 'er Kisten, of Koffers, van Steen, met een diergelijck-verhevene Afbeeldingh daer op. Langhs heenen staen Hieroglyphische Teeckenbeelden, of Heylige letteren. 'k Heb'er twee van gehad; doch d'eene wierd t'Alexandria gebroocken. D'andere is noch gantsch en ongeschonden by my, wegende tusschen de seven en aght honderd ponden. Wederom andere Kisten zijn bereyd van veele Doecken, op malkander gelijmd; niet min sterck als die van Hout. 'k Heb oock een van deselve meêgebraght, bestaende uyt meer als veertigh op een gelijmde Doecken. Gantsch geen verrottingh kan men 'er aen verneemen. Deese is t'eenemael bedeckt met Afgodsbeelden, en Hieroglyphische Figuren, op dun Pleister, over de buytenste Doeck gestreecken; echter hier en daer een weynigh afgevallen [309] door 't veelvuldigh vervoeren en aenstooten. Binnen in de Kist staet de gedaente van een geheel naeckte Dochter, met uytgestreckte Armen.

Als ghy, seyde Honorius, in onse Stad uwe huyshoudingh sult aengesteld hebben, moeten wy deese Rariteiten koomen besightigen, om dan onse oogen, soo wel als nu onse ooren, te vergenoegen.

Nae dat wy, vervolghde Marinus, met groote Bijl-slaegen de voorgedaghte houtene Kist in stucken hadden gekreegen, vonden wy daer in een groot Ligchaem. 't Aengesight was (gelijck gemeenlijck dat van al d'andere), bedeckt als met een Helm van Doeck, overstreecken met Pleister, waer op 't gedaghte beeld deeses Gebalssemden in Goud stond. Dit Decksel weghgenoomen zijnde, vonden wy niets daer van overigh. Want meerendeel (gemeenlijck) vergaet 't Aengesight tot Stof; veellight om dat het niet soo wel kan gebalssemd worden als d'andere deelen des Ligchaems. Echter heb ick 't hoofd van een andere Mumie, gantsch ongeschonden, meê gebraght; soo net bewonden met Windselen, dat men, onaengesien deselve, de gestalte van oogen, neus en mond kan sien. 't Overige des Ligchaems was gebaeckerd in smalle seer net gewroghte Bandekens, of omwindselen van Lijnwaed; loopende met soo veele keeren en weerkeeren, kruyswijs over een, dat ick geloof, de lenghte deeses Swaghtels te zijn geweest van meer als duysend ellen. Soo verwonderlijck is deese Vleghtingh, dat verscheydene Wondheelers (die anders goede kennis van swaghtelen hebben) my verseeckerden, sulcks in deese tijd niet te konnen naegedaen worden. Over de Borst liep, in de lenghte, een reep, ruym drie vingeren breed, en anderhalve voet langh; seer konstigh aen d'andere door een gevloghtene Windselen vast. Hier op stonden eenige Hieroglyphische met Goud geschreevene Teeckenbeelden. 'k Nam 'er dit Schrift af, en vouwde 't selve toe, om 't altijd op mijn gemack te mogen besightigen. 'k Had gehoopt, in deese Kist sommige Afgodekens te sullen vinden, doch wierd 'er geene gewaer. Daer op deed ick 't Ligchaem in stucken breecken; denckende, dat'er misschien inde Borst eenige verborgen moghten sitten; doch al meê te vergeefs. 'k Wendede derhalven al mijn' aendaght tot de beschouwingh des Balssems, waer van nu de bereydinghs-wijs onbekend is. 'k Bevondse swart, hard, en glinsterend gelijck Peck, wiens reuck sy [310] heeft, doch wat aengenaemer. Deese bewaerd de lighaemen in haer geheel. Doch 'k geloof, dat oock 't Sand niet weynigh daer toe doet. Want selfs in de groote Arabische Woestijn vind men somtijds doode Honden; oock wel Menschen, welcke in slaep geraeckt, of van de Caravane verdwaeld zijnde, door de hevige Winden (een geheele Zee van Zand met sigh voerende) overvallen, en soo diep onder 't gedaghte Sand bedolven wierden, dat het onmogelijck was, sigh daer uyt te redden. Deese, weer ontdeckt zijnde, vind men noch gantsch ongeschonden, en maer alleen verdrooghd. Want dit Sand, droogh en soutaghtigh van aert, bewaerd de Lichaemen voor vervuylingh, door al de voghtigheyd daer uyt te trecken. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 231.

Ghy hebt dan, liet Juffer Honesta sigh weer hooren, noch by noch in de Mumien eenige Afgodekens konnen vinden. Maer zijn u deselve nergens anders voor 't oogh gekoomen?

Jae genoegh, antwoordede Marinus. 'k Heb 'er noch een deel by mijne Rariteiten, welcke ick koght van de Mooren; diese uyt de Graven roven, eerse de Vreemdelingen daer in laeten treeden. Deese zijn van Steen; van Koper, of van groene aerde; hebbende veelerley gedaenten.

Veellight, hernam Juffer Honesta, hebben de gewinsuchtige, geldgierige Mooren u bedroogen, niet gevende d'Afgodekens, welcke by de Mumien souden leggen, maer eenige Beeldekens, diese selver van de genoemde Stoffen maecken.

Geenssins is dit waerschijnlijck, berightede Marinus. Want voor eerst, de Mooren zijn niet vernuftigh genoegh tot dit werck. Daer nae, sy geven deselve voor soo een gantsch geringe prijs, dat de Stof, van welckese vervaerdighd zijn, nergens nae betaelt word. Idem Thevenot ibid.

De eerste te zijn, antwoorde Marinus, geeft dit voordeel voor de nauwkeurige dat men er dan vaak afgodjes en andere [308] bijzonderheden in vindt welke anders van de tevoren daarin geweest zijn gravers zijn weggenomen om die aan de Francken te verkopen. Zelden zullen ze derhalve voor iemand een put openen die ze niet voorheen voor zichzelf alleen bezocht en ten dele geplunderd hebben. Deze putten zijn vierkant, gemaakt van goede steen, maar vol zand geworpen wat men moet uitgraven. Ik en diegene die bij mij waren, daalden in de kil (voor ons geruimd) met een touw om ’t lichaam en vastgehouden door die van boven; ter diepte van omtrent driespiesen lengte. Toen bereikten wij grond; en moesten op onze buik gaan liggen en door een gat kruipen vermits de Moren 't zand niet genoeg hadden uitgehaald. Wij kwamen in een klein kamertje. Verwelfsel en muren waren van steen. Drie of vier kisten en lichamen zagen wij hier; doch maar ene ervan was noch geheel. De andere lagen aan stukken. Dit gaf ons een voldoende getuigenis dat nu de put niet voor de eerste maal geopend was geworden. De noch geheel zijnde kist wilden wij ook in stukken gehouwen hebben. Maar de Moren begeerden 't niet te doen dan voor een deel geld. Ik bood ze een piaster, doch zij waren er niet mee tevreden. Ik wilde ze derhalve tegen hun wil en zonder ze iets te geven verbreken. Toen namen ze 't geld en deden mijn wil. Groot en breed was dit lijk. 't Lag in een kist van geweldig dik hout; aan alle zijden goed gesloten. Wij bevonden ze gemaakt te zijn van oprechte wilde vijgenboom, noch gans niet verrot. Boven op die zag men uitgehouwen de gedaante van 't aangezicht degene die erin lag. Ook zijn er kisten of koffers van steen met een diergelijk-verhevene afbeelding daarop. Langs henen staan hiëroglyfische tekenbeelden of heilige letters. Ik heb er twee van gehad; doch de ene werd te Alexandrië gebroken. De andere is noch gans en ongeschonden bij mij, weegt tussen de zeven en achthonderd ponden. Wederom andere wisten zijn bereid van vele doeken, op elkaar gelijmd; niet minder sterk dan die van hout. Ik heb ook een van die meegebracht die bestaat uit meer dan veertig op een gelijmde doeken. Gans geen verrotting kan men eraan vernemen. Deze is ten enenmale bedekt met afgodsbeelden en hiëroglyfische figuren op dun pleister, over de buitenste doek gestreken; echter hier en daar een weinig afgevallen [309] door 't veelvuldig vervoeren en aanstoten. Binnen in de kist staat de gedaante van een geheel naakte dochter met uitgestrekte armen.

Als gij, zei Honorius, in onze stad uw huishouding zal aangesteld hebben moeten wij deze rariteiten komen bezichtigen om dan onze ogen, zo wel als nu onze oren, te vergenoegen.

Nadat wij, vervolgde Marinus, met grote blijkslagen de voorgedachte houten kist in stukken hadden gekregen vonden wij daarin een groot lichaam. 't Aangezicht was (gelijk gewoonlijk dat van alle andere) bedekt als met een helm van doek, overstreken met pleister waarop 't gedachte beeld deze gebalsemde in goud stond. Dit deksel weggenomen zijnde vonden wij niets daarvan over. Want meeste deel (gewoonlijk) vergaat 't aangezicht tot stof; mogelijk omdat het niet zo goed kan gebalsemd worden als de andere delen van het lichaam. Echter heb ik 't hoofd van een andere mummie, gans ongeschonden, meegebracht; zo net omwonden met windselen dat men zonder aan te zien die de gestalte van ogen, neus en mond kan zien. 't Overige van het lichaam was gebakerd in smalle zeer net gewrochte bandjes, of omwindsels van lijnwaad; loopt met zo vele keren en weerkeren kruisvormig overeen dat ik geloof de lengte van deze zwachtels te zijn geweest van meer dan duizend ellen. Zo verwonderlijk is deze vlechting dat verscheidene wondhelers (die anders goede kennis van zwachtelen hebben) mij verzekerden zulks in deze tijd niet te kunnen nagedaan worden. Over de borst liep in de lengte een reep, ruim drie vingers breed en anderhalve voet lang; zeer kunstig aan de andere door een gevlochten windsel vast. Hierop stonden enige hiëroglyfischer met goud geschreven tekenbeelden. Ik nam er dit schrift af en vouwde hetzelfde toe om 't altijd op mijn gemak te mogen bezichtigen. Ik had gehoopt in deze kist sommige afgodjes te zullen vinden, doch wordt er geen gewaar. Daarop deed ik 't lichaam in stukken breken; dacht da ter misschien in de borst enige verborgen mochten zitten; doch al mede tevergeefs. Ik wende derhalve al mijn aandacht tot de aanschouwing der balsems waarvan nu de bereidingswijze onbekend is. Ik bevond ze zwart, hard en glinsterend gelijk pek, wiens reuk zij [310] heeft, doch wat aangenamer. Deze bewaart de lichamen in hun geheel. Doch ik geloof dat ook 't zand niet weinig daartoe doet. Want zelfs in de grote Arabische woestijn vindt men somtijds dode honden; ook wel mensen welke in slaap geraakt of van de karavaan verdwaald zijn door de hevige winden (die een gehele zee van zand met zich voert) overvallen en zo diep onder 't gedachte zand bedolven worden dat het onmogelijk was zich daaruit te redden. Deze die weer ontdekt zijn vindt men noch gans ongeschonden en maar alleen verdroogd. Want dit zand, droog en zoutachtig van aard bewaart de lichamen voor vervuiling door alle vochtigheid daaruit te trekken. Thevenot Reizen, eerste deel, pagina 231.

Gij hebt dan, liet juffer Honesta zich weer horen, noch bij noch in de mummies enige afgodjes kunnen vinden. Maar zijn u die nergens anders voor 't oog gekomen?

Ja, genoeg, antwoorde Marinus. Ik heb er noch een deel bij mijne rariteiten welke ik kocht van de Moren; die ze uit de graven roven eer ze de vreemdelingen daarin laten treden. Deze zijn van steen; van koper of van groene aarde; heeft velerlei gedaanten.

Mogelijk, hernam juffer Honesta, hebben de winzuchtige, geldgierige Moren u bedrogen en niet gaven de afgodjes welke bij de mummies zouden liggen, maar enige beeldjes die ze zelf van de genoemde stoffen maken.

Geenszins is dit waarschijnlijk, berichtte Marinus. Want voor eerst, de Moren zijn niet vernuftig genoeg tot dit werk. Daarna, zij geven die voor zo’n gans geringe prijs dat de stof van die ze vervaardigd zijn nergens naar betaald wordt. Idem Thevenot ibid.

Lightlijck staet dit te geloven, begon Polylector, wijlse een geheele Mumie, de schoonste die men sou mogen vinden, aen Della Valle verkoghten voor maer alleen drie Piasters. Dat 'er Beeldekens by de Lijcken wierden begraven, is gewis. Maer datse deselve oock in 't ligchaem souden gestoocken hebben, ten tijde der Balssemingh, is by sommige noch twijffelaghtigh; vermits men nergens eenige openingh kan gewaer werden; en oock Herodotus, d'oudste onder de bekende Weereldlijcke Geschiedschrijvers, hebbende geleeft ontrent vier honderd en vijftigh jaeren voor des Heeren [311] Christi geboorte, uytdrucklijck seght, dat d'Egyptenaeren de Lijcken, welckese Balssemden, niet openden. Van binnen reynighdense deselve wel somtijds; en deeden 'er 't Ingewand uytkoomen; doch sulcks geschiedede door middel van seecker Cederboomen voght. De harssenen haeldense met een daer toe bereydet Wercktuygh door de Neus uyt. Andere evenwel bevestigen, datse Beeldekens in deese Ligchaemen hebben gevonden. 't Geen nu verders van de Mumien aenmerckens-waerdigh moght zijn, heb ick breed genoegh voorgesteld in mijne meergedaghte Curieuse Aenmerckingen, vierde Deel, pag. 1479. 1514. 1516. 1518. 1524. en vervolgens: Tweede Deel, pag. 1148. 'k Sal 'er dit noch by doen, aengaende d'Afgoden. P. Antonius Gonsales schrijft, dat hy, door een smalle Put, ontrent aghtthien voeten diep, op de grond neergelaeten zijnde met een Touw, onder sijn' armen vast gemaeckt, neergebuckt gingh door veele in Steen uytgehouwene Gangen. Op beyde de zyden vond hy uytgehoolde Grotten, gelijck kelderkens; en in deselve somtijds vier, oock vijf en meer Lijcken; eenige plat op de Vloer neer, andere met Sand bedeckt; sommige in Doecken gewonden, of wel geheel naeckt, doch al t'saemen noch in volkoomene gestalte: Van 't vergaendes Aengesights maeckt hy geen gewagh. Oock vind ick daer van niets by verscheydene andere Schrijvers. 't Magh derhalven in 't geen ghy gesien hebt, en u door andere hier van beright is, een bysonder toeval zijn geweest. Buyten twijffel waeren d'oude Egyptenaren soo sorghvuldigh ontrent de bewaeringh des Hoofds, als der andere Leeden. 't Blijckt klaer genoegh uyt den gemelden Herodotus, en andere Autheuren, berightende, datse de Harssenen door de Neus uythaelden. Waer toe doch anders, als om 't Hoofd voor alle vervuylingh te bevrijden? Waerom sou 't aengesight niet soo wel konnen gebalssemd werden, als d'andere leeden des Ligchaems? temeer, wijlse daer in geen openingh maeckten; of, soo Herodotus seghd, de Lijcken niet openden. Gelijck dan oock Vorst Razevil getuyghd, een groot deel deeser Begraevene gesien te hebben, voor meer als drie duysend jaeren overleeden, aen welcke niet een eenigh lid vervuyld was. Oock beright hy ons, dat al de Mumien, welcke hy sagh, van binnen eenige Afgodsbeeldekens hadden. Nevens deselve laegen noch andere, doch grooter. Daerenboven heeft hy de harssenen in 't hoofd gevonden, en getuyghd, dat deselve een voornaem deel der Mumien [312] Artzeny zijn. Hy doet 'er by, dat men in de Balssemingh 't Ingewand heeft uytgenoomen.

Vermoedlijck, viel Honorius hier in, heeft men in de Balssemingh niet eenerley gebruyck gehouden. Buyten twijffel heeft men met de groote en rijcke anders gehandeld, als met de geringe Persoonen. De Balssemers konden oock wel niet van eene sin zijn gcweest; d'eene deese, d'ander die manier voor best aghtende. De tijd heeft veellight oock veranderingh veroorsaeckt, wijl deese konst (gelijck alle andere) tot hoe langer hoe meerder volmaecktheyd is geraeckt. Naederhand oock weer afgenoomen heeft, als de kennis van eenige voornaeme daertoe gebruyckt werdende dingen verlooren was.

'k Sal, hervattede Polylector, voorts verhaelen 't geen de gedaghte Gonsales seght. Meerendeel, vervolghd hy, hadden deese gebalssemde Lijcken een kleyn Beeldeken, van Aerde gebacken, op de borst leggen. Men meend, datse haer' Afgoden zijn geweest. 't Vel deeser Mumien was droogh, als Parcament, sonder eenige sneeden of openingen. Derhalven niet te bedencken staet, hoe men deese Ligchaemen heeft konnen balssemen; ten waere dan dat de Balssem dwars door vel en vleesch heen had konnen dringen. De meenighte deeser Kelderkens is soo groot, dat deselve (gelijck d' Egyptearren hem bevestighden) sigh eenige mijlen verr' uytstrecken. Want voortijds plegen alle menschen in dit Gewest gebalssemd, en dus begraven te worden. P. Antonius Gonsales, Jerusalemsche Reys, tweede deel, pag. 70. Indien 't u niet sou verveelen, noch meer van deese saeck te hooren, soo wou ick u voordraegen, hoedaenigh Joncker Vincent Stockhoven, Heer van S. Catherine, Burgermeester der Stad Brugge, de Mumien heeft besightighd, en aengemerckt in 't jaer 1632.

By soo verr', antwoordede Honorius, uw‘ Tongh niet moede werd van soo veel te spreecken, soo sullen gewisselijck onse ooren niet afkeerigh zijn van noch meer te hooren.

Wel aen dan, hernam Polylector, hoor hem selver 't verhael hiervan doen. 'k Sal sijn eygene woorden gebruycken; doch sijne Vlaemsche stijl hervormende nae d' onse. Uyt Cairo, daer hy, soo by dagh als by naght niet weynigh geplaeghd wierd, gingh hy nae de Pyramiden; en voorts om de Begraefplaetsen der oude Egyptenaeren te besien. [313]

Wat was, vraeghde Juffer Honesta, 't welck hem binnen de genoemde Stad soo plaeghde?

Een onverdraeghlijcke quellingh, antwoordede Polylector. In geene Steeden van Turckyen had hy soo een onlustigh verblijf gehad, als hier; wijl men daer noyt rust kan genieten. Want over dagh zijn 'er soo een meenighte van Vliegen, dat men niet met Vreede kan eeten. 's Naghts steecken de Muggen, en bijten de Wandluysen soodaenigh, dat men tot geen slaep kan geraecken. Behalven noch, dat men t'eenemael afgemat werd door de brandende hette; welcke hier aldergrootst is van Bloeymaend af tot in 't laetste van Ooghstmaend; wanneer de Nijl 't Land begind t'overstroomen; waer door de lught mercklijcke verkoelingh bekoomd.

Al deese quellingen, seyde de Heer Honorius, sijn yeder voor sigh selven seer moeylijck, en gesaementlijck maghtigh genoegh, om de Menschen een sieckte, jae de Dood aen te brengen: Insonderheyd de hitte.

Licht staat dit te geloven, begon Polylector, omdat ze een gehele mummie de schoonste die men zou mogen vinden aan Della Valle verkochten voor maar alleen drie piasters. Dat er beeldjes bij de lijken worden begraven is gewis. Maar dat ze die ook in 't lichaam zouden gestoken hebben ten tijde der balseming is bij sommige noch twijfelachtig; vermits men nergens enige opening kan gewaar worden; en ook Herodotus, de oudste onder de bekende wereldlijke geschiedschrijvers die heeft geleefd omtrent vier honderdvijftig jaren voor de Heer [311] Christus geboorte uitdrukkelijk zegt dat de Egyptenaren de lijken die ze balsemde, niet openden. Van binnen reinigden ze die wel somtijds; en deden er 't ingewand uitkomen; doch zulks geschiedede door middel van zeker cederbomen vocht. De hersenen haalden ze met een daar toe bereid werktuig door de neus eruit. Andere evenwel bevestigen dat ze beeldjes in deze lichamen hebben gevonden. 't Geen nu verder van de mummies aanmerken-waardig mocht zijn heb ik breed genoeg voorgesteld in mijne meer gedachte Curieuze Aanmerkingen, vierde Deel, pagina 1479. 1514, 1516. 1518. 1524 en vervolgens: Tweede Deel, pagina 1148. Ik zal er dit noch bij doen, aangaande de afgoden. P. Antonius Gonsales schrijft dat hij door een smalle put, omtrent achttien voeten diep, op de grond neergelaten werd met een touw onder zijn armen vastgemaakt, neer gebukt ging door vele in steen uitgehouwen gangen. Op beide de zijden vond hij uitgeholde grotten gelijk keldertjes; en in die somtijds vier, ook vijf en meer lijken; enige plat op de vloer neer, andere met zand bedekt; sommige in doeken gewonden of wel geheel naakt, doch al tezamen noch in volkomen gestalte: Van ’t vergaande aangezicht maakt hij geen gewag. Ook vind ik daarvan niets bij verscheidene andere schrijvers. 't Mag derhalve in 't geen gij gezien hebt en u door andere hiervan bericht is een bijzonder toeval zijn geweest. Zonder twijfel waren de oude Egyptearen zo zorgvuldig omtrent de bewaring van het hoofd als de andere leden. 't Blijkt klaar genoeg uit den gemelde Herodotus en andere auteurs die berichten dat ze de hersenen door de neus uithaalden. Waartoe doch anders dan om 't hoofd voor alle vervuiling te bevrijden? Waarom zou 't aangezicht niet zo goed kunnen gebalsemd worden als de andere leden der lichaam? Te meer omdat ze daarin geen opening maakten; of, zo Herodotus zegt, de lijken niet openden. Gelijk dan ook vorst Razevil getuigt een groot deel van deze begraven gezien te hebbe, voor meer dan drieduizend jaren overleden waaraan niet een enig lid vervuild was. Ook bericht hij ons dat alle mummies welke hij zag van binnen enige afgodsbeeldjes hadden. Nevens die lagen noch andere, doch groter. Daarboven heeft hij de hersenen in 't hoofd gevonden en getuigt dat die een voornaam deel der mummie [312] artsenij zijn. Hij doet erbij dat men in de balseming 't ingewand heeft er uitgenomen.

Vermoedelijk, viel Honorius hierin, heeft men in de balseming niet eenvormig gebruik gehouden. Zonder twijfel heeft men met de grote en rijke anders gehandeld dan met de geringe personen. De balsemers konden ook wel niet van een zin zijn geweest; de ene deze, de ander die manier voor best achtte. De tijd heeft mogelijk ook verandering veroorzaakt omdat deze kunst (gelijk alle andere) tot hoe langer hoe meer volmaakt is geraakt. Naderhand ook weer afgenomen heeft toen de kennis van enige voorname daartoe gebruikt wordende dingen verloren waren.

Ik zal, hervatte Polylector, voorts verhalen 't geen de gedachte Gonsales zegt. Meeste deel vervolgt hij, hadden deze gebalsemde lijken een klein beeldje van aarde gebakken op de borst liggen. Men meent dat ze hun afgoden zijn geweest. 't Vel van deze mummies was droog als perkament zonder enige sneden of openingen. Derhalve niet te bedenken staat, hoe men deze lichamen heeft kunnen balsemen; tenzij dan dat de balsem dwars door vel en vlees heen had kunnen dringen. De menigte dezer keldertjes is zo groot dat die (gelijk de Egyptenaren hem bevestigden) zich enige mijlen ver uitstrekken. Want voortijds plagen alle mensen in dit gewest gebalsemd en dus begraven te worden. P. Antonius Gonsales, Jeruzalemse Reis, tweede deel, pagina 70. Indien 't u niet zou vervelen noch meer van deze zaak te horen zo wilde ik u voordragen hoedanig jonker Vincent Stockhoven, heer van S. Catherine, burgermeester der stad Brugge de mummies heeft bezichtigd en aangemerkt in 't jaar 1632.

Bij zo ver, antwoorde Honorius, uw tong niet moede wordt van zo veel te spreken, zo zullen zeker onze oren niet afkerig zijn van noch meer te horen.

Wel aan dan, hernam Polylector, hoor hem zelf 't verhaal hiervan doen. Ik zal zijn eigen woorden gebruiken; doch zijn Vlaamse stijl hervormen naar de onze. Uit Cairo, daar hij, zo bij dag als bij nacht niet weinig geplaagd werd ging hij naar de piramiden; en voorts om de begraafplaatsen der oude Egyptenaren te bezien. [313]

Wat was, vroeg juffer Honesta, wat hem binnen de genoemde stad zo plaagde?

Een onverdraaglijke kwelling, antwoorde Polylector. In geen steden van Turkije had hij zo’n onrustig verblijf gehad dans hier; omdat men daar nooit rust kan genieten. Want overdag zijn er zo’n menigte van vliegen dat men niet met vrede kan eten. 's Nachts steken de muggen en bijten de wandluizen zodanig dat men tot geen slaap kan geraken. Behalve noch, dat men ten enenmale afgemat wordt door de brandende hitte; welke hier allergrootst is van bloeimaand af tot in 't laatste van oogstmaand; wanneer de Nijl 't land begint te overstromen; waardoor de lucht merkelijke verkoeling bekomt.

Al deze kwellingen, zei de heer Honorius, zijn ieder voor zichzelf zeer moeilijk en gezamenlijk machtig genoeg om de mensen een ziekte, ja, de dood aan te brengen: Vooral de hitte.

Die 'er oock eerst koomen woonen, hernam Polylector, werden gemeenlijck sieck. Maer de Lught gewend geworden zijnde, soo bevindense sigh hier gesonder, als in eenige andere Gewesten. Doch laet ons tot de voorhebbende saeck koomen. Nae dat wy (seghd de gemelde Reysiger en Schrijver) al de seldsaemheden der Pyramiden en des Afgods-Beelds Sphinx besightighd hadden, gingen wy door de Woestijn, drie mijlen van daer, in 't Dorp Zachgara slaepen. Hier woonen de geene, welcke de sorge over de Mumien aenbevoolen is. Wy betaelden daer een Reael van aghten van Caffare voor 't geheele Geselschap; en sliepen dien naght in een Hof vol Palmboomen. Vroegh morgens vertrocken wy met twee Arabische Inwooners des Dorps, om ons te dienen voor Leydslieden. De plaets der Mumien bevonden wy niet soodaenigh, als men ons deselve had beschreeven. Want wy hadden hooren seggen, dat het groote onder-aerdsche Saelen waeren, daer men veele Ligchaemen nevens malkander sagh leggen. Ondertusschen zijn 't niet anders als kleyne Kelders, in een Rots uytgehouwen; hebbende sulck een Ingangh als een Put. 't Ruym heeft de wijdte van twaelf of vijfthien voeten. Wy lieten ons aen Touwen in veele deeser Kelders neerwaerts. Vonden twee of drie Ligchaemen, genoemd Mumien; leggende noch in Lijnwaed, met banden omwonden. Eenige oock in houtene Kisten, boven beschilderd. Al t' saemen scheenense noch [314] soo varsch, als ofse eerst dien dagh daer begraven waren geworden. Onse naeuwkeurigheyd dreef ons aen, om eene deeser Lijcken nae om hoogh te doen trecken; en voor een Reael van aghten lieten d'Arabiërs ons toe, dit Ligchaem te mogen openen. Doe wy 't Lijnwaed, om 't gedachte Lijck gedaen, en met veele kleyne Bandekens gantsch beswaghteld zijnde, hadden afgedaen, saegen wy 't noch t'eenemael wit, en sonder eenige verrottingh. Op de Borst hingen kleyne Beeldekens, van groene Aerde gemaeckt; vertoonende seer vreemde gedaenten. Wy vermoededen, deselve haer' Afgoden te zijn geweest. In ons Geselschap was een Genees-geleerde; die, deese Mumien aen alle kanten besiende, nergens eenige openingh kon vinden; noch sigh inbeelden, op wat voor een wijs sy gebalssemd hadden konnen werden. 't Vel was soo droogh als Parcament. De Nagels aen handen en voeten waeren rood beschilderd, gelijck van alle tijden af by d' Egyptenaers de gewoonte geweest is. De Beenderen scheenen als Brazilien-hout. 't Geheele Ligchaem deeden wy open; en verdeelden 't t'eenemacl in stucken. Inwendigh vonden wy 't gantsch swart; en soo wel 't hoofd als al 't overige vol Balssem. Noodsaecklijck moest se van onder, en door de Neusgaten daer in gedaen zijn: Want nergens aen 't Lijck vonden wy eenige openingh. Onse Leydsmannen verseeckerden ons, dat deese geheele Woestijn vol van sulcke Mumien was; wijlse voortijds had gediend tot een Begraefnis plaets des Aegyptischen Volcks. 't Welck haere Dooden niet begroef sonder die te Balssemen; yeder nae gelegenheyd van sijnen Staet en middelen. Waerom dan oock d'eene veel kostelijcker Balssemingh genooten als d'andere.

'k Sie, viel de Heer Honorius hier in, in meest alle dingen een seer nette overeenkomingh tusschen de waerneemingen van Marinus en deesen Stockhoven; oock van Gonsales en andere, aengaende de Mumien. Ondertusschen evenwel heeft d'eene somtijds yets, 't welck d'andere of niet, of niet soo nauwkeurigh heeft aengemerckt.

Hoor, hervattede Polylector, onsen Schrijver al voorts: Geerne hadden wy eene deeser Lijcken meêgenornen nae de Christenheyd; en d'Arabiërs: souden 't oock toegelaten hebben, als wy maer yet weynighs aen haer hadden willen geven. Doch 't meeste deel der Schippers is soo bygelovigh (hier in koomd hy oock over een met 't geen hier boven verhaeld is), datse om geen goed ter weereld een [315] Mumie souden willen inneemen; meenende, dat haer sulcks een groot onweer, en swaer ongeval, veellight oock 't verlies van haer Schip, sou toebrengen. Dit nu was d'oorsaeck, waerom wy geen gebalssemd Ligchaem meê voerden; maer ons ver genoeghd hielden, met deselve ter gedaghter plaets te hebben besightighd. Al deese Woestijnen zijn vol kleyne Pyramiden; d'eene noch in 't geheel staende, d'ander half vervallen zijnde. Gesaementlijck zijnse Graven der oude Aegyptenaren. Vastlijck geloof ick, indien men vlyt deed, om hier onder d'Aerde te soecken, dat men'er groote Schatten sou vinden; vermits 't waerschijnlick is, dat Menschen, welcke soo groote kosten aen haere Tomben hingen, oock groote Rijckdommen met haer begroeven. Deese plaetsen zijn t'eenemael Sandaghtigh. Doch twee of drie voeten hooghte van 't selve boven wegh genoomen zijnde, soo is alles Rotzigh, wit en rood gesprickeld, gelijck als de Steen, van welcke al de Pyramiden zijn gebouwd. Onse Leydsman seyde ons, dat dertigh mijlen weghs van daer in de Woestijn noch eenige andere groote Pyramiden waeren, e.s.v. Stockhoven Bereysd Oosten, pag. 405.

Die er ook eerst komen wonen, hernam Polylector, worden gewoonlijk ziek. Maar als ze de lucht gewend geworden zo bevinden ze zich hier gezonder dans in enige andere gewesten. Doch laat ons tot de hoofdzaak. Nadat wij (zegt de gemelde reiziger en schrijver) alle zeldzaamheden der piramiden en het afgodsbeeld sfinx bezichtigd hadden gingen wij door de woestijn, drie mijlen vandaar in 't dorp Zachgara slapen. Hier wonen diegene welke de zorg over de mummies aanbevolen is. Wij betaalden daar een reaal van achten van Caffare voor 't gehele gezelschap; en sliepen die nacht in een hof vol palmbomen. Vroeg ‘s morgens vertrokken wij met twee Arabische inwoners van het dorp om ons te dienen voor leidslieden. De plaats der mummies bevonden wij niet zodanig als men ons die had beschreven. Want wij hadden horen zeggen dat het grote onderaardse zalen weren daar men vele lichamen nevens elkaar zag liggen. Ondertussen zijn 't niet anders dan kleine kelders in een rots uitgehouwen; heeft zo’ n Ingang als een put. 't Ruim heeft de wijdte van twaalf of vijftien voeten. Wij lieten ons aan touwen in vele van deze kelders neerwaarts. Vonden twee of drie lichamen, genoemd mummies; liggen noch in lijnwaad met banden omwonden. Enige ook in houten kisten, boven beschilderd. Al tezamen schenen ze noch [314] zo vers alsof ze eerst die dag daar begraven waren geworden. Onze nauwkeurigheid dreef ons aan om een van deze lijken naar omhoog te doen trekken; en voor een reaal van achten lieten de Arabieren ons toe dit lichaam te mogen openen. Toen wij 't lijnwaad om 't gedachte lijk gedaan en met vele kleine bandjes gans omzwachteld en hadden afgedaan zagen wij 't noch ten enenmale wit en zonder enige verrotting. Op de borst hingen kleine beeldjes van groene aarde gemaakt; dat vertoont een zeer vreemde gedaante. Wij vermoededen dat die hun afgoden te zijn geweest. In ons gezelschap was een genees-geleerde; die, deze mummie aan alle kanten bezag en nergens enige opening kon vinden; noch zich inbeelden op wat voor een wijze zij gebalsemd hadden kunnen worden. 't Vel was zo droog als perkament. De nagels aan handen en voeten waren rood beschilderd, gelijk van alle tijden af bij de Egyptenaren de gewoonte geweest is. De beenderen schenen als Brazilië-hout. ’t Gehele lichaam deden wij open; en verdeelden ’t ten enenmale in stukken. Inwendig vonden wij 't gans zwart; en zo wel 't hoofd als al 't overige vol balsem. Noodzakelijk moest ze van onder en door de neusgaten daarin gedaan zijn: Want nergens aan 't lijk vonden wij enige opening. Onze leidsmannen verzekerden ons dat deze gehele woestijn vol van zulke mummies was; omdat ze voortijds had gediend tot een begrafenisplaats der Egyptische vol wat hun doden niet begroef zonder die te balsemen; ieder naar gelegenheid van zijn staat en middelen. Waarom dan ook de ene veel kostbaarder balseming genoten dan de andere.

Ik zie, viel de Heer Honorius hierin, in meest alle dingen een zeer nette overeenkomst tussen de waarnemingen van Marinus en dezen stokhoven; ook van Gonsales en andere aangaande de mummies. Ondertussen evenwel heeft de ene somtijds iets wat de andere of niet of niet zo nauwkeurig heeft aangemerkt.

Hoor, hervatte Polylector, onze schrijver al voorts: Graag hadden wij een dezer lijken meegenomen naar de Christenheid; en de Arabieren zouden 't ook toegelaten hebbe, als wij maar iets weinig aan ze hadden willen geven. Doch 't meeste deel der schippers is zo bijgelovig (hierin komt hij ook over en met 't geen hierboven verhaald is), dat ze om geen goed ter wereld een [315] mummie zouden willen innemen; meenden dat ze zo’ n groot onweer en zwaar ongeval, mogelijk ook 't verlies van hun schip zou toebrengen. Dit nu was de oorzaak waarom wij geen gebalsemd lichaam meevoerden; maar ons vergenoegd hielden met die ter gedachte plaats te hebben bezichtigd. Al deze woestijnen zijn vol kleine piramiden; de ene noch in 't geheel staande, de andere half vervallen zijn. Gezamenlijk zijn ze graven der oude Egyptenaren. Vast geloof ik indien men vlijt deed om hier onder de aarde te zoeken dat men er grote schatten zou vinden; vermits 't waarschijnlijk is dat mensen welke zo grote kosten aan hun tomben hingen ook grote rijkdommen met hen begroeven. Deze plaatsen zijn ten enenmale zandachtig. Doch als twee of drie voeten hoog van hetzelfde boven weg genomen is zo is alles rotsig, wit en rood gespikkeld gelijk als de steen waarvan alle piramiden zijn gebouwd. Onze leidsman zei ons dat dertig mijlen weg van daarin de woestijn noch enige andere grote piramiden waren, ed. Stokhoven Bereisd Oosten, pagina 405.

Hebt ghy, vraeghde Juffer Honesta weer, by niemand gevonden, van hoedaenigh een gestalte de Beeldekens by de Mumien zijn?

Vermits, antwoordede Polylector, haere Goden meenighvuldigh waeren, en elck sigh deesen of dien Afgod ten Patroon had verkooren, soo zijn oock de gedaenten deeser Beelden seer verscheyden. Sommige hebben die van een Mensch, gewonden in een Krijghsmantel; met 't hoofd van een Schaep, van een Havick, van een Hond, e.s.v. Andere die van een Kat, van een Aep, en diergelijcke Beesten. Sandys Voyagie pag. 114. Welcke Schrijver desgelijcks verhaeld, dat, 't Lijnwaed wegh gedaen zijnde, sigh 't Ligchaem vertoond gantsch onverrot, en volmaeckt in alle deelen, schoon deese Lijcken hier wel drie duysend jaeren hebben geleegen. De vleeschaghtige leeden zijn bruyn van verwe, sommige swart, en hard als Peck. Dit is de Mumie, in de Geneeskonst gebruycklijck. De rijcke wierden op een kostlijcke wijs gebalssemd: Hy meend, met een Compositie of Menghsel van Cassie, Myrrhe, en andere kostlijcke Speceryen. Doch dat d'eygentlijcke toebereydinghs-manier nu niet meer bekend is, heb ick getoond in mijne meergedaghte Curieuse Aenmerckingen. De mindere, of geringe personen, seghd hy hier toe [316] gebruyckt te hebben 't Bitumen, of Lijmpeck, gehaeld uyt de Doode Zee in Judea; 't welck 't binnenste des Beeckeneels en des Buycks noch sou konnen getuygen. 't Selve soudense oock hebben verright met Sap van Cederen-hout; 't welck door d'uytneemende bitterheyd en verdroogende kraght niet alleen terstond wegh nam d'oorsaeck der inwendige verdervingh, maer oock deese Lijcken onverteerd heeft bewaerd tot op deesen dagh. Dus sou deesen Boom de levendige de dood veroorsaecken; de doode daer tegens onverganghlijck doen blijven. Hedensdaeghs zijn'er, welcke voorstellen, hoe men een gestorvene in sijn geheel honderden van jaeren sou konnen bewaeren, en seer langh goed houden, sonder eenige stanck, in sijn' eygene coleur: 't zy door Voght daer toe te gebruycken; 't zy door een drooge Balssemingh. Belangende d'eerste manier, om een Lijck in sijn eygene gedaente te behouden, soo moest men 't leggen in een wel dight gepeckte Kist, en daer op gieten een stercke Pekel, gemaeckt van Aluyn en gemeen Sout; sulckerwijs, dat 't Ligchaem daeronder bedeckt is. Even 't selve kan men doen door Oly van Tarpentijn. Insonderheyd oock door Brandewijn. Doch in deselve souden de Lijcken eyndlijck verteeren: Derhalven moetmense eerst maer soo langh daer in laeten leggen, tot datse een Tinctuur heeft uytgehaeld. Dan giet men de Brandewijn af; men distilleertse weer op nieuws; men gietse andermael over 't Lijck; en men laets' 'er op staen, tot datse weer een Tinctuur heeft uytgetrocken. Op deselve wijs handeld men, tot dat 'er geen Tinctuur meer gemaeckt werd. Dan neemd men welgelouterde Brandewijn, en een vierde of vijfde Spiritus Salis Armoniaci, met levonde Kalck bereyd. Dit alles onder een gemenghd, giet men op't Ligchaem 't welck men bewaeren wil. Doch eerst is dienstigh, om de bewaeringh dies te beter te bevoorderen, Lijck door de Mond te doorspuyten met Water, om Maegh en Darmen van onderen te suyveren: Dan voorts met Brandewijn een naespuytingh te doen. Oock eenige groote Aderen en Slagh-aderen t'openen; en met warm Water daer in te spuyten, om al 't bloed uyt 't Ligchaem te drijven. Soo hier van, als van de drooge Balssemingen, kan men voorts naesien J. de Jäger, Artzeney und Distillir-buch; en Steph. Blanchardus in sijne Anatomie.

My aengaende, seyde Juffer Honesta, 'k laet 't gebruyck deeser Konst voor de geene, die meer ydelheyd in't Hood hebben, als een Christen betaemd, en hier ontrent Apen der Heydenen willen zijn. [317]

Terwijl, merckte Marinus hier aen, d'Egyptenaers leefden, woondense in sleghte Huysen, en behielpen haer sober genoegh. Maer alles watse t'samen konden brengen, leydense te kost aen haere Graven; veel meer daer aen hangende als aen haere Wooningen, en aen al 't onderhoud haers gantschen levens. De voornaemste reden, welcke se hier van gaven, was: Dat de Huysen haer maer alleen dienden voor de seer korte tijd, welckese hier op Aerden waeren: Maer de Graven waren de Pallaysen, waer in haere Zielen veel' Eeuwen langh souden moeten blijven. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 234. Vliegerii Miscellan. pag. 212.

't Is, begon Polylector weer, gelijck wy gehoord hebben, een gemeen gevoelen, dat de Beeldekens van Metael en andere Stoffen by en in de gebalssemde Lijcken wierden gedaen uyt overgeloof, gelijck oock by de Roomsch-gesinde gebruycklijck is, eenige genoemde Heylighdommen nevens haere Doode te leggen. Maer sommige, en daer onder oock Camerarius, meenen, dat 'er noch yet anders aghter stack. d'ervaerenheyd had haer geleerd, dat 't Metael seer langh duerd, sonder te vergaen of te verroesten; jae een sonderlinge kraght heeft tegens de verrottingh. Derhalven maecktense Metale Beeldekens vast aen, of staeckense in de Lijcken, om deselve dus te beeter voor vervuylingh te bewaeren; alhoewel 'er oock overgeloof byquam. Met een gelijck insight hebben d'Oude Metale Nagelen in de doode Ligchaemen gestoocken. Onlanghs geleeden vond men in een Bosch by Neurenburgh seer oude Graven, en onder de Doods-beenderen Metale Nagelen en Ringen; van welcke ick, seghd mijnen Schrijver, eenige stucken sorghvuldigh bewaere. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 1. cap. 14.

Dat d'Egyptische Lijcken, deed Marinus hier by, soo langh geduerd hebben, is niet juyst alleen de Balssemingh toe te schrijven, maer oock de droogheyd van de Ligchaemen der Oostersche Volckeren; veel min de vervuylingh onderworpen zijnde, als de voghtige der Europaeische Natien. Dit toond ons Ammianus Marcellinus lib. 19., daer hy verhaeld, dat, nae een gehoudene Veldslagh, de geblevene Romeynen en Persianen lightlijck uyt malkander onderscheyden konden worden. Want, seghd hy, de Ligchmen der onse vergingen stracks, soo, dat men op den vierden dagh de verslaegene Romeynen niet kon kennen aen de trecken des Aengesights. Maer de Ligchaemen der Persianen verdrooghden gelijck een stuck Houts; [318] soo datmense niet sagh vergaen, noch met Etter vermenghd zijn.

De Reden hier van, seyde Polylector, heb ick aengeweesen in 't eerste deel mijner Historische oeffeningen. Maer wy zijn al te langh ontrent deese Stof beesigh.

Evenwel, begon Juffer Honesta, moet ick noch deese Vraegh doen: Sijn de verdrooghde Menschen-Ligchaemen, welcke somtijds in de Sand-Zee werden gevonden, en oock wel in deese Landen gebraght (waer van ick selver eens eene in deese Stad heb gesien) oock geen Mumien; en, tot gebruyck in d'Artzeny, niet soo goed als d'andere?

Geenssins, antwoordede Marinus, wijl deselve de Balssemingh ontbreeckt. De Gom, daer deese Egyptische Lijcken meê gebalssemd zijn, t'saemen met 't Vleesch vermenghd (te weeten, dat van de Schouderen, Muysen, en andere Vleeschaghtige Deelen, te gelijck met de Harssenen; want de Borst, Handen en Voeten dienen 'er niet toe, vermitsse niet anders als Parkament schijnen) is de Mumie, welcke onder ons voor een kostlijcke Artzeny word geaght. Ter dier plaets werden voor d'alderbeste gehouden de Mumien der Jonckvrouwen, welcke Maeghden zijn gestorven. Della Valle Reysen, eerste deel, pag. 115. Waer tegens andere willen, dat de gebalssemde Ligchaemen der geene, welcke aen Melaetsheyd, of giftige Sieckten zijn gestorven, veel kostlijcker, en ter geneesingh dienstiger zijn, als de Mumien van suyvere, frissche, en altijd gesond geweest zijnde Maeghden. Zeileri Epist. tom. 1. num. 281. pag. 829. Vliegerii Miscellan. pag. 225.

Geen sneller Postlooper, liet Honorius sigh hier hooren, is'er als onse Tongh. In een oogenblick tijds heeftse ons uyt Europa in Asien; van de natte, onstuymige Oceaen tot de drooge, dorre Velden der Mumien en der Sand Zee gebraght. Maer in even soo snellen haest moetse ons weer midden in de Golven, jae tot aen den grond der Zee voeren. Hoe diep werd deselve wel gereeckend?