Wonderen soo aen als op zeeen, rivieren en meiren

I. Luyken
WONDEREN
Soo aen als in; en wonder-gevallen
Op en ontrent de ZEEËN.

‘t Amsterdam by Ian ten Hoorn

Boek-verkoper Over het oude Heere Logement inde Histori Schryver. 1687. [2v]

Des Plaet-snyders Verklaeringh der Titel-plaet.

GHy siet hier de Verwonderingh, te gelijck met de Zee-vaerd, vertoond in de gedaente eener Vrouwspersoon, hebbende op 't Hoofd een Steven-kroon; boven deselve de Noord-starr; nevens haer een Compas: Door welcke Zee-vaert de Wonderen der Zeeën sijn ondeckt, en aen 't light gekomen. Haer Omhanghsel van Paerlen en andere dingen verbeeld de Water-gewassen. De by haer uytgaende Water-stralen geven te kennen de loopende Rivieren, welcke sigh in de Zee uyt gieten. Aen d'eene sijde nevens haer vertoonen sigh wonderlijcke en vervaerlijcke Zee-monsteren: Aen d'andere sijde een Zee-man, houdende 't Opschrift deeses Boecks. Boven haer siet men een Water-hoos, waer door een Schip nae boven in de lught werd opgetrocken. Voorts, 't vergaen, en Stranden der Schepen: Wonderlijcke Landingen; seldsaeme Behoudingen, soo door geringe Boots, als op woeste, eensaeme Klippen, Eylanden, Platen, e.s.v. Een verschricklijcke Mael-stroom, Draey-kolck of Swelgh-kuyl, alles inslockende, werd hier voor-gesteld: En eyndlijck, een swaere verduysterde Lught, swanger van Storm-winden, Donderen en Blixemen, die de Zee-vaerende persoonen niet weynighmael in 't uyterste gevaer stellen; en van al welcke dingen dit Werck in 't breede handeld. [3r]

I. Luyken
WONDEREN
Zo aan als in; en wonder-gevallen
Op en omtrent de ZEEËN.

Tet Amsterdam bij Ian ten Hoorn

Boekverkoper Over het oude Heere Logement in de Historie Schrijver. 1687. [2v]

De Plaatsnijders Verklaring der Titelplaat.

Gij ziet hier de verwondering tegelijk met de zeevaart vertoont in de gedaante van een vrouwspersoon, heeft op 't hoofd een Steven-kroon; boven die de Noordster; nevens haar een kompas: Door wie de zeevaart de wonderen der zeeën zijn ontdekt en aan 't licht gekomen. Haar omhangsel van parels en andere dingen verbeelden de watergewassen. De bij haar uitgaande waterstralen geven te kennen de lopende rivieren die zich in de zee uitgieten. Aan de ene zijde nevens haar vertonen zich wonderlijke en vervaarlijke zeemonsters: Aan de andere zijde een zeeman die houdt 't opschrift van dit boek. Boven haar ziet men een waterhoos waardoor een schip naar boven in de lucht wordt opgetrokken. Voorts 't vergaan en stranden der schepen: Wonderlijke landingen; zeldzame behoudenis, zo door geringe botsingen als op woeste, eenzame klippen, eilanden, platen, e.d. Een verschrikkelijke maalstroom, draaikolk of zwelgkuil die inslokt wordt hier voorgesteld: En eindelijk een zware verduisterde lucht, zwanger van stormwinden, donder en bliksem die de zeevarende personen niet weinig in 't uiterste gevaar stellen; en van al die dingen dit werk uitvoerig handelt. [3r]

Voor-beright
Aen de bescheydene Leesers.

Waerde Vrienden:

EEn reght Christen is een vlijtigh Aenschouwer aller Wercken Gods, ter eeren en verheerlijckingh van den heerlijcken Naem des Werckmeesters. Hy is een Geestlijck Alchymist, die uyt de dingen, welke voor d'oogen der onaghtsaeme geringh, als Lood en Tin schijnen, weet Goud te trecken, ten prijs der Alderhooghsten, en Voedsel van goede gedaghten in hem selven. In alles siet hy des Heeren vinger. Van 't Geschaepene klimd hy op tot den Schepper. In en ontrent de Schepselen vind hy klaere blijcken van de Wijsheyd, van de Maght, van de Goedertierenheyd, van de sonderlinge, en dickmael gantsch verwonderlijcke Bestieringh haers Maeckers. Allerweegen siet hy, dat God waerlijck groot is in de groote; niet kleyn in de kleyne Wercken sijner handen. Hy bemerckt, dat de groote Elephant niets met allen te veel; 't alderkleynste Vlieghje niets met allen te weynigh heeft. Terwijl hy nu in soo veele Wonderen des Heeren door d'aenschouwingh der oogen een soete verlustigingh des Gemoeds vind, roept hy uyt met [3v] vroolijckheyd des Herten: Hoe groot sijn uwe Wercken, ô Heere! gy hebtse alle met wijsheyd gemaeckt, Psalm. civ. 24. Groot sijn de Wercken des Heeren; sy werden gesoght (aengemerckt, betraght) van alle die daer lust in hebben; of, van wegen al haere lustigheyd, Psalm. cxi. 2. Die soo 't geschaepene Gods aenschouwen, zijn nae by God: Jae, met haer Geestlijck oogh siense gelijck als d'aghterste deelen Gods. 't Gebruyck van 't Boeck der Heylige Schriftuer is eygentlijck eens Vroomen Werck; van 't Boeck der Natuer, zijn Bywerck. Uyt beyde leerd hy God kennen (doch uyt 't eerste klaer en helder; uyt 't ander ingewickeld); in beyde sigh over God verwonderen; en aengeset te werden, om hem t'eeren, te dienen, te lieven, te verheerlijcken. De Heremit Antonius van eenige Wijsgeeren gevraeghd zijnde, hoe hy in sijn' eensaemheyd de troost en verquickingh der Boecken kon ontbeeren, gaf tot antwoord: 'k Heb een Boeck, alleen van drie Bladeren; maer begrijpende ontelbaere Letteren. De Bladeren deeses Boecks zijn Hemel, Aerde, Zee. De daer in staende Letteren zijn Son, Maen, Starren, Bergen, Beecken, Boomen, Bloemen, Beesten, Vogelen, Visschen, en voorts alle sienlijcke dingen, beyde groote en kleyne. Dit Boeck heb ick altijd voor my. Hier in Studeer ick dagh en naght. Hier uyt schep ick soo veel wijsheyd als ick kan vatten. Hy moest geseght hebben, twee Boecken; 't eene 't Woord des Levens, Phil. II. 16. waer door de Mensche Gods volmaecktlijck tot alle goed werck werd toegerust, 2. Tim. III. 17. Waer nae hy sijn pad kan suyver houden, Psalm. cxix. 9. 't Welck in hem moet woonen rijcklijck, met alle wijsheyd, Colos. III. 16.; om hem te zijn den regel sijns levens, Galat. vi. 16. Een Lantaerne voor sijne voeten; een Light, schijnende in de duystere plaetsen onses van natueren verduysterden Herts; tot dat de dagh aen lighte; de tijd der volmaeckte kennis in 't toekomende leven sal verschijnen, en de Morgenster, Christus, opgae in sijne volkomenheyd in onse Herten, 2. Pet. I. 19. In dit Boeck moetmen bysonlijck Studeeren; dagh en naght daer van spreecken, Psal. I. 2. van kinds been af 't selve weeten, 2. Tim. III. 15. Maer dan oock daer by gebruycken 't Boeck der Natuer, ten soodaenigen eynde als alreeds geseghd is. Waerlijck een oock seer dienstigh Boeck; waer toe wy selfs van 't Boeck der Schriftuer werden geweesen, om daer op te letten, om daer uyt [4r] geduerigh nieuwe stof te vinden ten Lof des Heeren. Een groot Boeck, van drie geweldigh-groote bladeren: De wijd-uytgestreckte Hemel, met al sijne blinckende Schilden, ontelbaer in meenighte; heerlijck in light. De soo veele Volckeren bevattende Aerde, met al haere seldsaemheden: De Zee, groot en wijd van begrijp, met soo veelerley wonderen. De Vroome aenschouwd dit alles, en hy heeft sijnen lust daer aen, ten prijse des Almaghtigen. Siet hy op den Hemel, hy roept terstond uyt met David: De Hemelen vertellen Gods eer, en 't Uytspanssel verkondight sijner handen werck. De dagh aen den dagh stort overvloedighlijck spraecke uyt, en de naght aen de naght toond wetenschap. Geen spraeck noch geene woorden (geenerley Volckeren, hoe verscheyden oock van tael) zijn'er, daer haere stem niet werd gehoord, Psalm. xix. 2. 3. 5. Al de Goden der Volckeren sijn Afgoden; maer de Heere heeft de Hemelen gemaeckt. Majesteyt en heerlijckheyd zijn voor sijn aengesight; sterckte en vroolijckheyd zijn in sijne plaetse, 1 Chron. xvi. 26. 27. Aenschouwd hy d'Aerde, op welcke de reghterhand des Heeren sigh verhooghd, en kraghtige daeden doet, stracks werden hem indaghtigh de woorden Gods: Wie heeft d'Aerde haere Maete, omloop, breedte, diepte, geset! Wie heeft over haer een rightsnoer, om te hebben haere juyste ge-evenmaetigheyd, gestalte en schoonheyd, getrocken! Waer op sijn haere grondvesten neergesoncken! Wie heeft haeren hoecksteen, om 't werck t'saem te heghten, en vast te maecken, geleght! Job. xxxviii. 5. 6. En roept daer op dan uyt: Heere onse God! hoe heerlijck is uwen naem op de gantsche Aerde! De gantsche Aerde is uwer heerlijckheyd, is uwer Wonderen vol. Wend hy 't gesight nae de Zee, terstond is d'uytspraeck sijns monds, en den Lofsangh sijner lippen: Wie heeft de Wateren met sijne vuyst, met sijne holle hand, gemeeten; en van de Hemelen met de spanne de maet genoomen; met een drielingh, een seeckere Maet, 't stof der aerde begreepen; de Bergen gewoogen in een Wage, en de Heuvelen in een Weeghschael. Jes. xl. 12. De Heere is 't, die dit geweldige gewight der Wateren in toom houd: Die over 't vlacke derselve een Perck rondom afgeteeckend heeft tot aen de voleyndingh des lights met de duysternis toe, Job. xxvi. 10. Wie heeft de Zee met deuren toegeslooten, ingehouden, als een betuyningh om haer geleght, doese uytbrack [4v] en uyt de Baermoeder, 't bestier en 't bevel Gods, in een oogenblick, gelijck een Kind uyt sijns Moeders buyck (of oock uyt den afgrond, waer meê d' Aerde in 't beginssel aller dingen bedeckt was) voortquam! Doe God de Wolcke tot hare kleedingh stelde, en de donckerheyd tot haeren windeldoeck. Doe hy voor haer met sijn besluyt d'Aerde doorbrack, holligheden daer in maeckte, door welcke een deel haers Waters, als in binnen-kameren ontfangen werdende, en anderwegen weer uytvloeyende, veroorsaecken de Rivieren en Fonteynen, en settede grendel en deuren, Duynen en Stranden; en seyde: Tot hier toe sult gy koomen, en niet verder. Hier sullen deese deuren en grendelen sigh stellen tegens den hooghmoed uwer Golven. Job. xxxviii. 8. 9. 10. 11. Daer op dan, tot bestraffingh der Godloose, die den Heere niet verheerlijcken uyt d'aenmerckingh sijner wercken; der verstandeloose of onaghtsaeme, die hier op 't hert niet stellen; en tot opweckingh sijns selven, roept hy uyt: Hoor nu dit, gy dwaes en hertenloos Volck, die oogen hebben, moet niet sien; ooren, maer niet hooren. Sult gy-lieden my niet vreesen, spreeckt de Heere! Sult gy voor mijn Aengesight niet beven, die ik der Zee 't Sand tot een pael gesteld heb, met een eeuwige insettingh, datse daer over niet gaen sal. Ofschoon haere Golven sigh beweegen, soo sullense doch niet vermoogen. Ofse schoon bruyssen, soo sullense doch daer niet overgaen. Jerem v. 21. 22.

Om nu veele Menschen aenleydingh te geven tot sulcke nutte gedaghten; jae oock om sulcks te doen met een sonderlinge verlustigingh des Gemoeds, heb ick my voorgesteld, van de vervaerdigingh mijner andere Wercken nu en dan eenige uyren af te breecken, en deselve te besteeden tot een breede verhandelingh van de voornaemste wonderen en seldsaemheden, welcke vernuftige Betraghters aen de Wercken Gods, soo ontrent de Schepselen, als 't bestier Gods over deselve, hebben waergenoomen: En waer over Godsalige Betraghters moeten uytroepen: Loof den Heere! Loof den God der Goden! Loof den Heere der Heeren; die alleen groote Wonderen doet; die de Hemelen met verstand gemaeckt heeft; die d' Aerde op 't Water heeft uytgespannen; die de groote lighten heeft gemaeckt, Psalm. cxxxvi.

De nieuwsgierigheyd, of de begeerte, om wat vreemds, wat seld [‘1r] saems, wat wonderlijcks te hooren, is den Menschen gelijck als aengebooren. Selfs een Kind, 't welck noch naeuwlijcks ses woorden aghter malkander kan uytbrengen, toond sijne vergenoegingh, wanneer men 't yets seght, 't geen 't Kinderlijck verstand als wat wonders bevat; en laet deselve blijcken, door 't uytstamelen van; Dat's moy! Jae even hier door kanmen haer krijten in lagchen veranderen. Ick kon derhalven niet twijffelen, of deese van my voorgenoomene Stof sou Leesers vinden. Alleenlijck wenschte ick, dat ick tot deese verrightingh meer tijd en bequaemheyd had mogen hebben: En dat de geene, welcke mijnen arbeyd leesen, het niet alleen lieten blijven by de verwonderingh, welcke in haer gantsch vermoedlijck dickmael sal oprijsen; maer dat deese verwonderingh aen en ontrent de Schepselen Gods haer moght aensetten tot liefde tegens die heerlijcke, tot vreese voor die ontsaghlijcke; tot vertrouwen op die goedertierne, tot gehoorsaemheyd aen die almaghtige Majesteyt.

Mijn voorneemen tot de daed brengende, soo heb ick begonnen van de Wateren; en dus siet gy hier 't eerste Deel mijns ontworpenen Werks, onder den Titel van WONDEREN soo aen als in, en WONDER-GEVALLEN op de Zeeën, Rivieren, Meyren, Poelen, e.s.v. Van d'orde hier in gehouden, sal ick kortlijck dit beright geven.

'k Heb de verhandelingh deeser Stoffen willen voorstellen by manier van Gespreckhoudingh; wijl deselve my bequaemst daght, soo tot ondersoeckingh en vergelijckingh der voortgebraght-werdende saecken, als om dies te bequaemer eenige verlustigende Buytensprongen te konnen maecken; wijl doch de veranderingh soo van Spijsen als andere dingen ons geduerigh behaeghlijck valt. Te liever deed ick dit, wijl ick vernam, dat deese in andere mijner uytgegevene Wercken gehoudene manier niet onsmaecklijck is geweest. De T'saemenspreeckers zijn HONORIUS; een eerlijck, aensienlijck Burger. Sijne Gemaelin HONESTA; een eerbaere, verstandige Vrouw. MARINUS; een wel-bereysd Zee-vaerend Man; en POLYLECTOR, een beleesen Persoon. Honorius en Honesta speelen hier de Rol van vraegende, ondersoeckende, tegenwerpende. Marinus en Polylector van berightende, tegenstellende [1v] vergelijckende. Waer by aen te mercken staet, dat meest alles wat Marinus verhaeld, als hem selfs bejegend, is voorgesteld uyt de Beschrijvingen der geene, die de verhaelde dingen zijn overkoomen, of deselve hebben gesien. In mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen had ick voor my selven aengenomen de Naem van Sinnebald. In mijn Groot Historisch Schouw-Tooneel, en in mijne Groote Historische Rariteyt-Kamer dien van Leesaert. In mijne Groote Historische Oceaen dien van Bibliander. In mijn Groot Historisch Magazijn dien van Philo-Sephar. Hier nu dien van Polylector. Aller beteeckeningh is ontrent deselve, te weten, van Boeck-beminner, Veel-leeser, Boeckman.

De Titel beloofd WONDEREN soo aen als in, en WONDER-GEVALLEN op de Zeeën, Rivieren, Meiren, e.s.v. 'k Vertrouw, dat wy in 't Werck 't beloofde gegeven hebben, of noch geven sullen. Want in dit Stuck hebben wy (op dat 't selve niet al te dick viel) maer alleen konnen afhandelen de Wonderen soo aen als in de Wateren. De Wondergevallen op deselve sullen in een ander Deel werden voorgesteld: Doch soodaeniger wijs; dat, gelijck wy in dit Stuck onder de Wonderen soo aen als in de Zeeën somtijds hebben laeten invloeyen eenige Wonder-gevallen op deselve; ook in 't andere Stuck der Wondergevallen op de Zeeën somtijds sullen ingelast werden eenige Wonderen soo aen als in de Zeeën, welcke hier voorby zijn gegaen, vermitsse van de Wonder-gevallen niet wel konden afgescheyden werden.

In mijne voorheenen uyt-gegevene Wercken heb ick verscheydene dingen van vreemdigheden der Wateren verhaeld, insonderheyd in de gedaghte mijne Curieuse Aenmerckingen. Om nu 't eens geschrevene niet weer op nieuws voor te stellen, heb ick d'alreeds verhandelde saecken hier voorby gegaen; alleen aenwijsende, waer deselve in mijn' andere Schriften sijn te vinden. Somtijds echter heb ick yets daer van moeten herhaelen, 't sy tot bewijs, of tot vergelijckingh, of tot ophelderingh eeniger op de baen gebraghte dingen. Doch sulcks geschied dan op 't ingedrongenste. Of oock wel in't breede, wanneer ick anderwegen maer alleen kortlijck en als in 't voorby-gaen daer van gewagh had gemaeckt. [2r]

Meerendeel wijs ick aen d'oorsaeck der dingen, welcke ons ontrent de Wateren, en 't geen daer aen hanghd, seldsaem, wonderlijck, bynae ongelooflijck voor komen: Om oock hier in de weet-gierige, echter weynigh-beleesene Leesers, te gerieven. Dickmael stel ick daer ontrent verscheydene meeningen voor; somtijds aen wijsende welcke Reden-gevingh de gewightighste schijnd; somtijds oock 't oordeel aen de verstandige laetende. Gewisselijck sijn'er veele dingen in de Natuer, waer van d'oorsaeck ons verborgen; de Reden ongewis, en alleen een Raedsel is. 't Geen de wijsste aller Koningen, aller Menschen, seyde in opsight van de Regeeringh Gods over alle saecken des Werelds, heeft oock sijne waerheyd ontrent veele der Wercken of Schepselen Gods: Doe sagh ick al 't werck Gods, dat de Mensch niet kan uytvinden. … om 't welck een Mensch arbeydet om te soecken, maer hy sal't niet uytvinden. Jae, indien oock een wijse seyde, dat hy 't soude weeten, soo sal hy 't doch niet konnen uytvinden. Pred. viii. 17.

Niet altijd bind' ick my soo seer aen de Zee, dat ick niet oock somtijds de voet eens op 't Land sou setten; 't sy wanneer de saeck, van welcke gehandeld werd, sulcks vereyscht; of om, tot dies te meer verlustigingh der Leesers, een aengename buyten-tred te maecken.

Wy beginnen ons Werck met de Schip-vaerd over de Zeeën: 't Middel, 't welck 't Menschlijck vernuf heeft uytgevonden, om te springen over d'onmeetlijcke Aerd-kloven; om een Pad te hebben door de Baren: Soo dat deese groote Plas veeler-wegen wel ongrondlyck sijn magh; maer niet meer onovergaenbaer is voor de Kielen; als daer 't Ys haeren loop koomd te stuyten. Even door dese Schip-vaerd sijn onse Kooplieden als kleyne Koningen geworden; en onse Koopsteden hebben als de geheele Weereld in haere Mueren gekreegen. Meer vind men'er die rijck sijn geworden door 't ploegen van de Zee, als door 't ploegen der Ackeren. Daer nae gaen wy voort tot de soo aenmercklijcke, als wonderbaere dingen en eygenschappen aen; vervolgens in de Zeeën: En wy derven vertrouwen, dat veele Leesers met een nutte verlustiging eenige uyren hier in sullen konnen door brengen.

Misschien sullen in deese onse voor-gestelde Wonderen eenige dingen aen sommige persoonen al te wonderlijck voor koomen, en derhalven nauwlijcks geloof by haer konnen vinden. In eenige andere mijner Voor-berighten aen de Leesers heb ick desulcke geantwoord; oock somtijds in dit Werck selfs. Onse Verwonderingh spruyt uyt onse Onweetenheyd. Onkunde van saecken doet ons een valsch oordeel vellen, 't Geen wy niet konnen bevatten met ons vernuf, meenen wy dickmael [3v] dat'er niet is, en houden 't voor onmoogelijck te gelooven. Dit heeft sijne waerheyd, beyde in wonderlijckheden der Natuer, en in de seldsaemheden eeniger Geschiedenissen. Dat'er Antipoden zijn; dat is, Volckeren, welcke onder ons woonen, en met haere Voeten tegens d'onse aengaen, wierd voortijds van de geheele Weereld niet alleen belagcht, als een verdightsel, maer oock verworpen als onmoogelijck. Om dat sommige ervaerener en verresiender Mannen dit voor waeraghtigh hielden, wierdense niet alleen bespot, maer oock geketterd. Selfs een Roomsche Bischop heeft eenen anderen Bischop, dit gevoelen verdeedigende, van sijn Bisdom verworpen en in den Ban gedaen. Nu is'er geen seeckerder saeck als deese, wijl d'ondervindingh alle tegenstanders van haere dwaelingh heeft overtuyghd. Gelijck 't een onbesonnene dwaesheyd is, alles sonder onderscheyd voor waerheyd te gelooven, soo is't oock een vermetene dwaesheyd, alles wat onse botte wijsheyd te seldsaem voorkoomd, voor leugen te verwerpen. Immers, soo veel de Wonderen deeses Wercks betreft, van al 't verhaelde brengh ick Getuygen by; en op der selver Geloof heb ick 't voor-gedragene ter neer gesteld: Somtijds oock ondersoght, of, en welcker wijs de voor-gestelde Seldsaemheden waeraghtigh en voor 't Historisch Geloof aenneemlijck konnen sijn.

Indien nu onse Wonderen soo aen als in de Zeeën 't geluck hebben van eenighsins wel ontfangen te werden, soo sullen wy ons begeven, om te laeten volgen de Wonder-gevallen op de Zeeën; waer ontrent sigh niet weynige seldsaeme saecken sullen opdoen. Ondertusschen evenwel staen wy in beraed, of wy niet eerst ter handen willen vatten de Wonderen aen en in d'Aerde (welcke, wijlse sightbaerder zijn, oock in meerder getal ons sullen voorkoomen, als die aen en in de Zeeën) om daer nae gelijcklijck te verhandelen de Wonder-gevallen op de Zeeën en den Aerdbodem [doch de laetste maer alleen voor soo veelse afsonderlijck de Reysigers raecken; want d'overige behooren tot onse Kronijck der Kronijcken; of tot andere onser Wercken, alreeds uytgegeven, of die noch uyt te koomen staen]. Evenwel met deese Voorwaerde, dat wy oock hier ontrent somtijds, nae onse gewoonte, een [4r] Buyten-sprongh sullen maecken; en, gelijck wy in de Verhandelingh der Zeeën al dickmael een verlustigingh op 't Land hebben gesoght, dat wy desgelijcks, van de Vreemdigheden der Aerde spreeckende, nu en dan, om in veranderingh vermaeck te vinden, wel eens weer voor een korte tijd in Zee sullen steecken. Waerlijck, de Zee is 't reghte Sinnebeeld der onbestandigheyd; sijnde nu stil, dan woedend: Nu ebbende, stracks weer vloeyende. Op den gantschen Aerdbodem is alles onbestandigh. Jae de Hemel, de Starren, de Lught, 't Water, en alles wat Aerdsch is, bestaet in een bestandigheyd van onbestandigheyd: Waerom souden wy dan, van de Zeeën gesproocken hebbende, en van d'Aerde sullende spreecken, juyst bestandigh by eene voorhebbende Stof moeten blijven. Dat oock ons leven, en de Staet onses levens, seer bequaemlijck by de Zee werd vergeleecken, is yeder bekend. Laet ons dan bysonderlijck hier nae traghten, dat wy in al de hobbelingen, hooghstijgende golven, en gevaeren des selven mogen uytwerpen een verseeckerd Ancker: Door 't Geloof, 't welck alles overwind, siende op den onsienlijcken; door de Hoop, die niet beschaemd, ons vertroostende met 't toekoomende; door de Liefde, stercker als de dood, allerley wederwaerdigheden weynigh aghtende. Een groot, een seer groot werck sullen wy verright hebben, indien wy d'onbestandigheyd van al 't vergancklijcke ons doen dienen, om bestandighlijck te traghten nae 't eeuwigh-bestandige, daer vreughde sonder droefheyd; gerustheyd sonder onrust; liefde sonder vreese; wijsheyd sonder onweetenheyd; verstand sonder dwaelingh; klaerheyd sonder wolcken, light sonder duysternis, leven sonder dood; volheyd der vreughde, en een lieflijck weesen ter reghterhand God eeuwighlijck sijn sal. Verder sal ick my hier over niet uytbreyden. Als ick van dit stuck al veel gesproocken sou hebben, soo sou ick doch eyndlijck met Augustinus seggen: De Tongh heeft ge-uyt (de Pen heeft geschreven) soo alsse kan; 't geense niet kan, laet dat betraght werden van 't hert.

'k Had wel gedaght, in 't Werck selfs veeltijds de gelegenheyd waergenoomen te hebben, tot eenige stightlijcke bedenckingen uyt de verhaelde dingen, om oock allesins de verlustigingh tot nut te doen dienen. Doch dus doende sou 't Boeck te groot sijn geworden; en heb derhalven [4v] alleen hier en daer een korte aenleydingh tot goede gedaghten gegeven; laetende aen den Godsaligen Leeser, deselve te volwercken, en allerwegen andere op te vatten; waer toe hier een ruym Veldt geopend is.

Voor ditmael niet meer, waerde en geliefde Vrienden, als de hertlijcke toewenschingh van heyl uyt der hooghte over u alle; tot genaede aen uwe zielen; welvaert aen uwe ligchaemen; zegen aen uw goederen; vreede in uw Huysen; gerustheyd in u selven; en volle vergenoegingh in God, 't hooghste Goed.

Utrecht, desen 30. der Wijnmaend O. S. des Jaers 1686.

Uwen

In alles, na vermogen, ten dienst

Simon de Vries. [1]

Voorbericht
Aan de bescheiden lezers.

Waarde Vrienden:

Een recht Christen is een vlijtig aanschouwer alle werken Gods ter eren en verheerlijking van de heerlijke naam van de Werkmeester. Hij is een geestelijk alchemist die uit de dingen die voor de ogen der onachtzame gering, als lood en tin schijnen, weet Goud te trekken ter prijs der Allerhoogste en voedsel van goede gedachten in zichzelf. In alles ziet hij de Heren vinger. Van 't geschapene klimt hij op tot de Schepper. In en omtrent de schepselen vindt hij heldere blijken van de wijsheid, van de macht, van de goedertierenheid, van de bijzondere en vaak gans verwonderlijke besturing van zijn maker. Allerwegen ziet hij, dat God waarlijk groot is in de grootte; niet klein in de kleine werken van zijn handen. Hij bemerkt dat de grote olifant geheel niets te veel; 't aller kleinste vliegje geheel niets te weinig heeft. Terwijl hij nu in zo vele wonderen der Heen door de aanschouwing der ogen een zoete verlustiging der gemoed vindt roept hij uit met [3v] vrolijkheid van het hart: Hoe groot zijn uw werken, ô Heer gij hebt ze alle met wijsheid gemaakt, Psalm 104; 24. Groot zijn de werken der Heer; zij worden gezocht (aangemerkt, betracht) van alle die daar lust in hebben; of vanwege al hun lustigheid, Psalm. 111; 2. Die zo 't geschapen Gods aanschouwen zijn nabij God: Ja, met hun geestelijk oog zien ze gelijk als de achterste delen Gods. 't Gebruik van 't boek der Heilige Schrift is eigenlijk een vroom werk; van 't boek der natuur, zijn bijwerk. Uit beide leert hij God kennen (doch uit 't eerste duidelijk en helder; uit 't ander ingewikkeld); in beide zich over God verwonderen; en aangezet te worden om hem te eren, te dienen, te lieven, te verheerlijken. De heremiet Antonius die van enige wijsgeren gevraagd werd hoe hij in zijn eenzaamheid de troost en verkwikking de boeken kon ontberen gaf tot antwoord: Ik Heb een boek, alleen van drie bladeren; maar begrijp ontelbare letters. De bladeren van dit boek zijn hemel, aarde en zee. De daarin staande letters zijn zon, maan, sterren, bergen, beken, bomen, bloemen, beesten, vogels, vissen en voorts alle zienbare dingen, beide grote en kleine. Dit boek heb ik altijd voor me. Hierin studeer ik dag en nacht. Hieruit schep ik zo veel wijsheid als ik kan vatten. Hij moest gezegd hebben twee boeken; 't ene 't Woord des Levens, Philippus II; 16 waardoor de mens Gods volmaakt tot alle goed werken werd uitgerust, 2. Timotheüs 3; 17. Waarna hij zijn pad kan zuiver houden, Psalm 119; 9. Wat in hem moet wonen rijk met alle wijsheid, Colosseum. 3; 16.; om hem te zijn regel van zijn levens, Galaten 6; 16. Een lantaarn voor zijn voeten; een licht dat schijnt in de duistere plaatsen van ons van naturen verduisterde hart; totdat de dag aan lichte; de tijd der volmaakte kennis in 't toekomende leven zal verschijnen en de morgenster, Christus, opgaan in zijn volkomenheid in onze harten, 2. Petrus I; 19. In dit boek moet men bijzonder studeren; dag en nacht daarvan spreken, Psalm. I; 2 van kindsbeen af dat weten, 2. Timotheüs III; 15. Maar dan ook daarbij gebruiken 't boek der natuur, ten zodanig doel als alreeds gezegd is. Waarlijk een ook zeer dienstig boek; waartoe wijzelf van 't boek der Schriftuur werden gewezen om daarop te letten om daaruit [4r] gedurig nieuwe stof te vinden ten Lof des Heer. Een groot boek, van drie geweldig-grote bladeren: De wijd-uitgestrekte hemel met al zijn blinkende schilden, ontelbaar in menigte; heerlijk in licht. Die zo vele volkeren bevattende aarde met al zijn zeldzaamheden: De zee, groot en wijd van omvang met zo velerlei wonderen. De vrome aanschouwt dit alles en hij heeft zijn lust daaraan ten prijs der Almachtige. Ziet hij op de hemel, hij roept terstond uit met David: De hemelen vertellen Gods eer en 't uitspansel verkondigt zijn handenwerk. Die dag aan den dag stort overvloedig woorden uit en de nacht aan de nacht toont wetenschap. Geen sprak noch gene woorden (generlei volkeren, hoe verscheiden ook van taal) zijn er daar hun stem niet wordt gehoord, Psalm. 19, 2. 3. 5. Al de Goden der volkeren zijn Afgoden; maar de Heer heeft de Hemelas gemaakt. Majesteit en heerlijkheid zijn voor zijn aangezicht; sterkte en vrolijkheid zijn in zijn plaats, 1 Kronieken 16 26. 27. Aanschouwt hij de aarde waarop de rechterhand der Heren zich verhoogt en krachtige daden doet straks worden hem indachtig de woorden Gods: Wie heeft de aarde haar maat, omloop, breedte, diepte gezet! Wie heeft over haar een richtsnoer om te hebben zijn juiste regelmatigheid, gestalte en schoonheid getrokken! Waarop zijn haar grondvesten neergezonken! Wie heeft haar hoeksteen om 't werk tezamen te hechten en vast te maken gelegd! Job. 38; 5. 6. En roep daarop dan uit: Heer onze God! Hoe heerlijk is uw naam op de ganse aarde! De ganse aarde is uw heerlijkheid en vol van uw wonderen. Went hij 't gezicht naar de zee, terstond is de uitspraak van zijn mond en de lofzang van zijn lippen: Wie heeft de wateren met zijn vuist, met zijn holle hand gemeten; en van de hemelen met het spannen de maat genomen; met een drieling, een zekere maat, 't stof der aarde begrepen; de bergen gewogen in een waag en de heuvels in een weegschaal. Jesaja 40; 12. De Heer is 't die dit geweldige gewicht der wateren in toom houdt: Die over 't vlakke ervan een perk rondom afgetekend heeft tot aan de voleinding der licht met de duisternis toe, Job. 26;10. Wie heeft de zee met deuren toegesloten, ingehouden als een betuining om haar gelegd t toen ze uitbrak [4v] en uit de baarmoeder, 't bestuur en 't bevel Gods in een ogenblik gelijk een kind uit zijn moeders buik (of ook uit den afgrond waarmee de aarde in 't begin van alle dingen bedekt was) voortkwam! Toen God de wolken tot hun kleding stelde en de donkerheid tot zijn windeldoek. Toen hij voor haar met zijn besluit de aarde doorbrak, holtes daarin maakte waardoor een deel van zijn waters als in binnenkamers ontvangen werden en andere wegen weer uitvloeiden veroorzaken de rivieren en bronnen en zette grendels en deuren, duinen en stranden; en zei: Tot hiertoe zal gij komen en niet verder. Hier zullen deze deuren en grendels zich stellen tegen de hoogmoed van uw golven. Job 38; 8. 9. 10. 11 daarop dan tot bestraffing der Godloze die de heer niet verheerlijken uit de aanmerking zijn werken; der verstandeloze of onachtzame die hierop 't hart niet stellen; en tot opwekking van zichzelf roept hij uit: Hoor nu dit, gij dwaas en harteloos volk die ogen hebben en niet zien; oren maar niet horen. Zal gij lieden mij niet vrezen spreekt de Heer! Zal gij voor mijn aangezicht niet beven die ik de zee 't zand tot een paal gesteld heb met een eeuwige inzetting dat ze daarover niet gaan zal. Ofschoon haar golven zich bewegen zo zullen ze doch niets vermogen. Ofschoon ze bruisen zo zullen ze doch daar niet overgaan. Jeremia 5; 21. 22.

Om nu vele mensen aanleiding te geven tot zulke nuttige gedachten; ja, ook om zulks te doen met een bijzondere verlustiging der gemoed heb ik mij voorgesteld van de vervaardiging van mijn andere werken nu en dan enige uren af te breken en die te besteden tot een uitvoerige verhandeling van de voornaamste wonderen en zeldzaamheden die de vernuftige betrachters aan de werken Gods, zo omtrent de schepselen als 't bestuur Gods over die hebben waargenomen: En waarover Godzalige betrachters moeten uitroepen: Loof den Heer! Loof de God der Goden! Loof de Heer der Heren; die alleen grote wonderen doet; die de hemels met verstand gemaakt heeft; die de aarde op 't water heeft uitgespannen; die de grote lichten heeft gemaakt, Psalm 136.

De nieuwsgierigheid of de begeerte om wat vreemds, wat zeldzaams [1r], wat wonderlijks te horen is de mensen gelijk als aangeboren. Zelfs een kind wat noch nauwelijks zes woorden achter elkaar kan uitbrengen toont zijn vergenoeging wanneer men 't iets zegt 't geen 't kinderlijk verstand als wat wonderen bevat; en laat die blijken door 't stamelen ervan; Dat 's mooi! Ja, even hierdoor kan men hun krijten in lachen veranderen. Ik kon derhalve niet twijfelen of deze van mij voorgenomen stof zou lezers vinden. Alleen wenste ik dat ik tot deze verrichting meer tijd en bekwaamheid had mogen hebben: En dat diegene die mijn arbeid lezen het niet alleen lieten blijven bij de verwondering die in hen gans vermoedelijk vaak zal oprijzen; maar dat deze verwondering aan en omtrent de schepselen Gods zich mochten aanzetten tot liefde tegen die heerlijk tot vrees voor die ontzaglijke; tot vertrouwen op die goedertieren, tot gehoorzaamheid aan die almachtige majesteit.

Mijn voornemen tot de daad te brengen, zo ben ik begonnen van de wateren; en dus ziet gij hier 't eerste deel van mijn ontworpen werk onder de titel van WONDEREN zo aan als in en WONDER-GEVALLEN op de zeeën, rivieren, meren, poelen, e.d. Van de orde hierin gehouden zal ik kort dit bericht geven.

Ik heb de verhandeling van deze stoffen willen voorstellen bij manier van gesprek te houden; omdat die mij bekwaamst dacht zo tot onderzoeking en vergelijking der voortgebracht-wordende zaken als om dus te bekwamer enige verlustigende zijsprongen te kunnen maken; terwijl doch de verandering zo van spijzen als andere dingen ons gedurig behaaglijk valt. Te liever deed ik dit terwijl ik vernam dat deze in andere mijn uitgegeven werken gehouden manier niet onsmakelijk is geweest. De tezamen sprekers zijn HONORIUS; een eerlijk, aanzienlijk burger. Zijn gemalin HONESTA; een eerbare, verstandige vrouw. MARINUS; een goed-bereisd zeevarend man; en POLYLECTOR, een belezen persoon. Honorius en Honesta spelen hier de rol van vragende, onderzoekende, tegenwerpende. Marinus en Polylector van berichten en tegenstellen [1v] vergelijken. Waarbij aan te merken staat dat meest alles wat Marinus verhaalt als hem zelf bejegend is voorgesteld uit de beschrijvingen van diegene die de verhaalde dingen zijn overkomen of die hebben gezien. In mijne Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderen waardige dingen had ik voor mijzelf aangenomen de naam van Sinnebald. In mijn Groot Historisch Schouwtoneel en in mijne Grote Historische Rariteit-Kamer die van Leesaard. In mijn Grote Historische Oceaan dien van Bibliander. In mijn Groot Historisch Magazijn die van Philo-Sephar. Hier nu die van Polylector. Alle betekenis is omtrent die, te weten van boek-beminnaar, veellezer, boekenman.

De titel beloofd WONDEREN zo aan als in en WONDER-GEVALLEN op de zeeën, rivieren, meren, e.d. Ik vertrouw dat wij in 't werk 't beloofde gegeven hebben of noch geven zullen. Want in dit stuk hebben wij (op dat 't niet al te dik viel) maar alleen kunnen afhandelen de wonderen zo aan als in de wateren. De wondergevallen op die zullen in een ander Deel werden voorgesteld: Doch zodanige wijze; dat gelijk wij in dit stuk onder de wonderen zo aan als in de zeeën somtijds hebben laten invloeien enige wondergevallen op die; ook in 't andere stuk der wondergevallen op de zeeën somtijds zullen ingelast werden enige wonderen zo aan als in de zeeën welke hier voorbij zijn gegaan, vermits ze van de wondergevallen niet goed konden afgescheiden worden.

In mijn voorheen uitgegeven werken heb ik verscheidene dingen van vreemdigheden der wateren verhaald, vooral in de gedachte mijne Curieuze Aanmerkingen. Om nu 't eens geschrevene niet weer opnieuw voor te stellen heb ik de alreeds verhandelde zaken hier voorbij gegaan; alleen aanwijs waar die in mijn andere schriften zijn te vinden. Somtijds echter heb ik iets daarvan moeten herhalen, tenzij tot bewijs of tot vergelijking of tot opheldering van enige op de baan gebrachte dingen. Doch zulks geschied dan op 't gedrongenste. Of ook wel in 't brede wanneer ik op andere wegen maar alleen kort en als in 't voorbijgaan daarvan gewag had gemaakt. [2r]

Merendeel wijs ik aan de oorzaak der dingen welke ons omtrent de wateren en 't geen daaraan hangt zeldzaam, wonderlijk, bijna ongelooflijk voor komen: Om ook hierin de weetgierige, echter weinig-belezen lezers te gerieven. Vaak stel ik daar omtrent verscheidene meningen voor; somtijds aanwijs welke redengeving de gewichtigste schijnt; somtijds ook 't oordeel aan de verstandige laat. Zeker zijn er vele dingen in de natuur waarvan de oorzaak ons verborgen; de reden ongewis en alleen een raadsel is. 't Geen de wijste aller koningen, alle mensen zijn in opzicht van de regering Gods over alle zaken der wereld, heeft ook zijn waarheid omtrent vele werken of schepselen Gods: Toen zag ik al 't werk Gods dat de mens niet kan uitvinden. … waarom een mens arbeidt om te zoeken, maar hij zal 't niet uitvinden. Ja, indien ook een wijze zei dat hij 't zou weten, zo zal hij 't doch niet kunnen uitvinden. Prediker 8; 17.

Niet altijd bind ik mij zo zeer aan de zee dat ik niet ook somtijds de voet eens op 't land zou zetten; tenzij wanneer de zaak, waarvan gehandeld werd zulks vereist; of om tot die te meer verlustiging der lezers een aangename buiten-tred te maken.

Wij beginnen ons werk met de schipvaart over de zeeën: 't middel wat 't menselijk vernuft heeft uitgevonden om te springen over de onmetelijke aardkloven; om een pad te hebben door de baren: zodat deze grote plas op vele-wegen wel ondoorgrondelijk zijn mag; maar niet meer niet over te gaan is voor de kielen; als daar ’t ijs zijn loop komt te stuiten. Even door deze schipvaart zijn onze kooplieden als kleine Koningen geworden; en onze koopsteden hebben als de gehele wereld in hun muren gekregen. Meer vindt men 'er die rijk zijn geworden door 't ploegen van de zee als door 't ploegen der akkers. Daarna gaan wij voort tot de zo aanmerkelijke als wonderbare dingen en eigenschappen aan; vervolgens in de zeeën: En wij durven vertrouwen dat vele lezers met een nuttige verlustiging enige uren hierin zullen kunnen doorbrengen.

Misschien zullen in deze onze voorgestelde wonderen enige dingen aan sommige personen al te wonderlijk voorkomen en derhalve nauwelijks geloof bij hen kunnen vinden. In enige andere van mijn voorberichten aan de lezers heb ik deze geantwoord; ook somtijds in dit werk zelf. Onze verwondering spruit uit onze onwetendheid. Onkunde van zaken doet ons een vals oordeel vellen, 't geen wij niet kunnen bevatten met ons vernuft menen wij vaak [3v] dat er niet is en houden 't voor onmogelijk te geloven. Dit heeft zijn waarheid, beide in wonderlijkheden der natuur en in de zeldzaamheden van enige geschiedenissen. Dat er Antipoden zijn; dat zijn volkeren welke onder ons wonen en met hun voeten tegen de onze aangaan werd voortijds van de gehele wereld niet alleen uitgelachen als een verdichtsel, maar ook verworpen als onmogelijk. Omdat sommige ervaren en bereisde mannen dit voor waarachtig hielden werden ze niet alleen bespot, maar ook geketterd. Zelfs een Roomse bisschop heeft een andere bisschop dit gevoelen verdedigde van zijn bisdom verworpen en in de ban gedaan. Nu is er geen zekerder zaak dan deze, omdat de ondervinding alle tegenstanders van hun dwaling heeft overtuigd. Gelijk 't een onbezonnen dwaasheid is alles zonder onderscheid voor waarheid te geloven zo is 't ook een vermeten dwaasheid alles wat onze botte wijsheid te zeldzaam voorkomt voor leugen te verwerpen. Immers, zo veel de wonderen van dit werk betreft, van al 't verhaalde breng ik getuigen bij; en op diens geloof heb ik 't voor-gedragene ter neer gesteld: Somtijds ook onderzocht of en welke wijze de voorgestelde zeldzaamheden waarachtig en voor 't historisch geloof aannemelijk kunnen zijn.

Indien nu onze wonderen zo aan als in de zeeën 't geluk hebben van enigszins goed ontvangen te worden zo zullen wij ons begeven om te laten volgen de wonder-gevallen op de zeeën; waaromtrent zich niet weinige zeldzame zaken zullen opdoen. Ondertussen evenwel staan wij in beraad of wij niet eerst ter handen willen vatten de wonderen aan en in de aarde (welke, omdat ze zichtbaarder zijn ook in meerder getal ons zullen voorkomen dan die aan en in de zeeën) om daarna gelijk te verhandelen de wondergevallen op de zeeën en de aardbodem [doch de laatste maar alleen voor zo veel ze afzonderlijk de reizigers raken; want de overige behoren tot onze kroniek der kronieken; of tot andere onze werken, alreeds uitgegeven of die noch uit te komen staan]. Evenwel met deze voorwaarde dat wij ook hier omtrent somtijds, naar onze gewoonte, een [4r] zijsprong zullen maken; en gelijk wij in de verhandeling der zeeën al vaak een verlustiging op 't land hebben gezocht dat wij desgelijks als we van de vreemdigheden der aarde spreken nu en dan, om in verandering vermaak te vinden wel eens weer voor een korte tijd in zee zullen steken. Waarlijk, de zee is 't rechte zinnebeeld der onbestendigheid; is nu stil, dan woedend: Nu eb, straks weer vloed. Op den ganse aardbodem is alles onbestendig. Ja, de hemel, de sterren, de lucht, 't water en alles wat aards is bestaat in een bestendigheid van onbestendigheid: Waarom zouden wij dan, als we van de zeeën gesproken hebben en van de aarde sullende spreken juist bestendig bij ene voorgezegde stof moeten blijven. Dat ook ons leven en de staat van ons leven zeer bekwaam bij de zee wordt vergeleken is ieder bekend. Laat ons dan apart hiernaar trachten dat wij in alle hobbelingen, hoog stijgende golven en gevaren ervan mogen uitwerpen een verzekerd anker: Door 't geloof wat alles overwint zien op den onaanzienlijke; door de hoop die niet beschaamd, ons vertroost met 't toekomende; door de liefde, sterker dan de dood, allerlei wederwaardigheden weinig achten. Een groot, een zeer groot werk zullen wij verricht hebben indien wij de onbestendigheid van al 't vergankelijke ons doen dienen om bestendig te trachten naar 't eeuwig-bestendige, daar vreugde zonder droefheid; gerustheid zonder onrust; liefde zonder vrees; wijsheid zonder onwetendheid; verstand zonder dwaling; helderheid zonder wolken, licht zonder duisternis, leven zonder dood; volheid der vreugde, en een lieflijk wesen ter rechterhand God eeuwig zijn zal. Verder zal ik mij hierover niet uitbreiden. Als ik van dit stuk al veel gesproken zou hebben zo zou ik doch eindelijk met Augustinus zeggen: De tong heeft geuit (de pen heeft geschreven) zoals ze kan; ’t geen ze niet kan laat dat betracht worden van 't hart.

Ik had wel gedacht in 't werk zelfs veeltijds de gelegenheid waargenomen te hebben tot enige stichtelijke bedenkingen uit de verhaalde dingen om ook alleszins de verlustiging tot nut te doen dienen. Doch dusdoende zou 't boek te groot zijn geworden; en heb derhalve [4v] alleen hier en daar een korte aanleiding tot goede gedachten gegeven; laat aan de aan de Godzalige lezer die te volwerken en allerwegen andere op te vatten; waartoe hier een ruim veld geopend is.

Voor deze niet meer, waarde en geliefde vrienden, als de hartelijke toewensing van heil uit de hoogte over u allen; tot genade aan u zielen; welvaart aan uw lichamen; zegen aan uw goederen; vrede in uw huizen, gerustheid in uzelf; en volle vergenoeging in God, 't hoogste Goed.

Utrecht deze 30^ste der wijnmaand O. S. van het jaar 1686.

Uwe

In alles, naar vermogen ten dienste

Simon de Vries. [1]

Wonderen, soo aen als in; en Wonder-gevallen op de Zeeën, Rivieren, Meiren, enz. Eerste Boeck.

NAe een koude Winter begonden sigh te vertoonen de beginsselen van d'aengename Lente, verquickingh van Velden, Beesten en Menschen. De Wateren, eenige weecken langh, door 't daer op geleegene Ys, als bebrught geweest zijnde, stroomden nu weer daer heenen in voorige vryheyd. Noch onlanghs geleeden warense een Wegh, selfs voor Paerden, met swaerbelaedene Wagenen of Sleeden achter haer: Nu sagh mense weer bevaeren van Scheepen. d'Ackerman begon gereedschap te maecken, en de Ploegh in 't Veld te brengen. De vlytige Hovenier bereydede sigh, om 't Zaed, waer van hy vroegh-voortkomende Vrughten verhoopte, aen de Hofaerde te beveelen; als Honorius, een eerlijck en aensienlijck Rentenier, van Amsterdam, derwaerts hy sigh, om eeniger verrightingen wil, had begeeven, weer nae Utreght, de Stad sijner geboorte en wooningh, voer, in de gewoone Veer- of Treckschuyt. Geduerende dese Vaert hoorde hy een taemlijck bedaeghd Zeevaerend persoon tegens sommige, welcke hem deese en geene Vraegen van vreemde Gewesten voorstelden, seer bescheydene redenen [2] uyten; en in deselve deed hy genoeghsaem blijken, dat hy niet alleen in een Schip over Zee gezeyld, of, gelijck Schippers Kat, meê gevaeren, maer oock op alles met een sonderlinge vlijt aght genoomen had. Daerenboven bemerckte hy in hem veelerley goede hoedaenigheden en prijslijcke deughden, welcke by den gemeenen hoop der Zeevaerers weynigh werden gevonden; als, een aengenaeme staetigheyd; een vriendlijcke beleeftheyd; een soete lieftalligheyd in woorden; een verstandige besetheyd in alles wat hy voortbraght, en, soo veel men uyterlijck kon afneemen, een opreghte Godvrughtigheydt inwendig in 't hert. Geen onbedachte ralleryen, geen ydele klapperyen, geen ongebondene lichtvaerdigheden, geen schendlijcke vloeckwoorden hoorde men uyt sijnen mond gaen. Alles wat hy seyde, was, nu meer dan min, nae gelegentheyd van saecken, met sout besprengd; schoon hy ook wel nu en dan yet vermaecklijcks daer onder wist te mengen. Kortlijck, men mogt dese Zeeman houden voor een welbezeedigd Burger, en een goed Christen.

Dit veroorsaeckte in Honorius een sonderlinge genegentheydt tot deesen Marinus (want hy had gehoord, dat hy dus wierd genoemd) en seer geerne had hy een wijl tijds in sijn geselschap willen zijn; om, afgezonderd van andere, met hem in een gespreck van sommige aghter-een-volgende uyren, jae daegen, te mogen treeden; doch sagh geen kans, om hier toe te geraecken. Doese nu eyndlijck aen de gemelde Stad Utrecht waren gekomen, en al 't in de Schuyt zijnde volck daer uyt trad, als 't nu alreeds over aght uren in den avond, en vry duyster was (wijl in deese Jaertijd de dagen noch op verre nae haere grootste lenghte niet hebben), viel een gelegentheyd voor, welcke hem aenleydingh gaf tot de bekoomingh sijner begeerte. Marinus vraeghde, of yemand hem een Herbergh binnen de Stad geliefde te noemen, daer hy onbeschroomd sou konnen vernaghten, en voor een dagh drie of vier sijn verblijf neemen. Want vermits hy hier gantsch onbekend was, soo derfde hy niet waegen, te gaen in eenigh Waerdshuys, 't welk hem sou mogen voorkomen; uyt vrees, dat hy misschien geen eerlijcke plaets mocht aentreffen. Honorius 't woord terstond opvattende, seyde tot hem: Indien ghy op my wilt vertrouwen, soo gae met my, en 'k sal u brengen, daer ghy tot vergenoegingh onthaeld sult werden; oock blijven kond met de grootste verseeckerdheyd van [3] uw persoon en 't geen ghy by u hebt, sonder eenige reden van bekommering. Marinus had alreeds onderweegen, soo uyt sijne redenen, als uyt d'eer-bewijsingen der andere, waergenoomen, dat hy een eerlijck, aensienlijck persoon zijn moest; derhalven antwoordede hy: Indien 't hem geen ongelegenheyd of overlast sou veroorsaecken, soo wou hy, met een aen hem verplicht gemoed, deese gunst aenneemen, en van sijn' onverdiende bereydwilligheyd sich een goede Herbergh laeten wijsen. Daer op gingense t'samen voort: en Honorius braght Marinus in sijn' eygene Wooningh; seggende, doe hy binnen was getreeden, met een lagchende mond: 'k Weet u nergens te brengen, daer gy met meer toegenegentheyd soud mogen werden ontfangen, en daer ghy u verseeckerder soud konnen bevinden, als in mijn eygen Huys, 't welck ick u aenbiede met 't gemoedt eens opreghten Vriends. 't Onthael, 't welk ghy hier sult genieten, kond ghy rijcklijck betaelen, met my te geven een beright van d'aenmercklijckste dingen, u bejegend op uwe Zeevaerdten, tsederd veele jaeren van u gedaen, gelijck ick onderweegen genoeghsaem heb gehoord. Marinus stond niet weynigh verwonderd over deese ontmoetingh, en versoght aen Honorius, dat hy deese ongelegenheyd der huysvestingh eens hem gantsch onbekenden Vreemdelinghs sigh niet op den hals wilde haelen. Doch sijne weygeringen en verontschuldigingen konden de vriendlijcke gunst deeses goeden en gastvryen Mans niet te rugge drijven: Te meer, wijl deselve dapper aengeset wierd door de hoop, van te sullen bekoomen de voldoeningh sijns voorheenen gedaghten verlangens.

Hy moest dan blijven; en dien avond atense van 't geen Honorii Echtgenoot in der haest had konnen doen gereed maeken. Onder de Maeltijd seyde Marinus, dat hy sigh na Utrecht had begeeven, om hier een huys te hueren, en daer in te koomen woonen; op dat hy, die nu ontrent vijftigh jaeren langh de geduerigh-woelende en dickmael hevigh-woedende Zeeën had doorswerfd, sijne noch overige daegen in stille rust, en bequaemer gelegentheyd om God te konnen dienen, moght doorbrengen. De redenen, waerom hy juyst Utrecht verkoos, tot een vaste plaets sijns verblijfs, waeren, eensdeels de frissche gesonde lught en goede wateren: Andersdeels, de sonderlinge lustigheyd der daer rondom gelegene Landeryen; en dan noch de beeter-koopheyd der leeftocht, gelijck hem [4] van eenige sijner Vrienden in Holland was bekend gemaakt. Wel, liet sich Honorius hier op hooren, 'k wil in eygener persoon met u gaen, om u eenige te huur staende Huysen te doen sien; uyt welcke ghy mooght verkiesen 't geen u best sal behagen. Tot dit werk sullen wy twee of drie voormiddaegen gebruycken; maer van 's middaghs af moeten wy, indien 't u gelieft, d'overige tijd des daghs besteeden, met u te hooren verhaelen d'aenmercklijckheden, welcke u op uwe langhduerighe Reysen zijn voorgekoomen. 'k Wil oock hier toe noodigen eenen mijner goede Vrienden; die, vermits hy een persoon van beleesenheyd is, somtijdts ons sal konnen voordraegen de redenen en oorsaecken, welcke gegeeven worden van eenige by u gesiene Wonderen; of vervullen de dingen, waer van u de volkoomene kennis moght ontbreecken; of by vergelijcking noch andere seldsaemheden voor oogen stellen; of door tegenstellingh de van u vertelde saecken ons dies te bedencklijcker doen vallen. Dit dus beslooten, en de Maeltijd geëyndigd zijnde, gingense slaepen, en stonden 's morgens vroeg weer op. 't Eerste bedrijf van Honorius was, Polylector (dese naem sal de gedachte sijnen vriend voeren) te gaen besoecken, en hem te versoecken, 's middaghs sijnen gast te willen zijn: Die, onaengesien hy altijd sijn eygene, schoon geringe, Disch veel hooger aghtede als d'overvloedigh-voorsiene Gastery-tafelen van andere; oock veel liever t'huys op sijne Boek en Schrijf-kamer, als buytens huys op straet of in geselschap was, echter, op sijn hard aenhouden, bewillighde te koomen. Te meer, wijl hy d'oorsaek deser noodigingh gehoord hebbende, lightlijck kon vertrouwen, dat hy van soo een bedaeghd en opmerckend geweest zijnde Zeebevaerer veel sou konnen leeren en verneemen, 't geen hy noch niet wist. Daer nae gingh Honorius met Marinus eenige huysen besightigen; en keerde doe weer met hem in 't sijne. Wel haest quam ook de genoodighde Polylector; die vriendlijck van de Huyswaerd verwelkoomd, en beleefdlijck van de Vreemdelingh begroet wierd.

Eerse noch aen Tafel gingen sitten, vielen eenige gemeene Redenen van de Schipvaert voor; onder welcke Honorius vraegde: Of men niet wist, wie d'eerste Vinder der zelve, en so stout geweest was, dat hy sigh had derven onderstaan, met een houten huys de wyde, diepe, en dickmaal soo gantsch onstuymige Zee te bevaren?

'k Weet genoegh, seyde Marinus, wat het is, op Zee te [5] swerven. Niemand moet zigh laeten voorstaen, veel in deese Weereld gesien te hebben, indien hy niet op Zee is geweest. 'k Weet oock, schoon 't gevaer op deselve seer groot is, dat echter seer veele 't verderf ontgaen: Derhalven sigh daeglijcks meer en meer menschen op hare Golven begeeven; daer den oorlogh tegens Winden en Baeren soo gemeen is, als te land tegens gelijck-gewapende Mannen. 'k Weet daerenboven, dat de Schipvaerd niet onbequaemlijck ten Sinnebeeld kan gegeven worden een holle houtene kloot, door de Wind gintsch en herwaerts over en weer gedreeven, sonder evenwel te sincken: Gelijck dan oock d'inwendige holligheyd der Scheepen veroorzaakt, datse niet konnen ondergaen, ten waer se of omsloegen, of een leck kreegen, en alsoo meer Water innaemen als de Pomp kan uythaelen. Maer wie aldereerst heeft derven waegen, met een Schip in Zee te steeken, is gantschlijck buyten mijne kennis. Even soo onbewust is my, wie d'eerste Schipbouwer is geweest; behalven dat ick altijd Noach daer voor heb hooren uytgeven.

Niemand, liet Polylector sigh hooren, sal met genoeghsaeme seeckerheyd des Heeren Honorii gedaene Vraegh konnen beantwoorden; vermits de berighten der oudste Schrijvers hier ontrent gantsch niet overeenkomen. Diodorus wil, dat eenen Neptunus aldereerst de konst des Vaerens by de Cretensers sou hebben gevonden. Waar by dan aen te merken staet, dat sommige deesen Neptunus voor Noach houden. Doch 't geen de gedachte Diodorus daar by voeghd, te weten, dat Neptunus oock d'eerste oorloghsvloot sou hebben uytgerust; en van Saturnus over deselve ten Hoofd, of Overste wierd gestelt, kan tot Noach niet betrocken worden. Immers, dit zou d'oorsaek zijn geweest, waerom d'oude Heydenen Neptunus 't gebied over de Zee toeschreeven. Strabo seght oock wel, dat de Cretensers van oude tijden af waren de voornaemste Zeebevarers, en de rijkste in Scheepen: Waerom dan ook van sulck eenen, die sich veynsde niet te weten 't geen hem seer wel bewust was, dit Spreekwoord wierd gebruyckt: Hy is een Cretenser, en kend de Zee niet: Doch dit geeft geen bewijs, datse d'eerste zijn geweest. Veel eygenen Glaucus de vinding der Scheepen en Schipvaerd toe, seggende, dat hy heeft geregeerd 't Schip Argo in de Scheepsstrijd tusschen Iason en de Thyrreners. Volgens 't beright van Plinius sou Koningh Erythra d'eerste Vaertuygen hebben [6] bedaght: Doch deselve waren niet anders, als een Vlot van t'saemgevoegde Houten, werdende gebruyckt in de Roode Zee, tusschen d'Eylanden. Andere stellen tot d'eerste Vinder deeser Vlotten, niet de gemelde Koningh Erythra, maer de Mysiers en Troyanen, in de Zee genoemd Hellespont. Sommige zijn 'er, welcke meenen, dat d'eerste Scheepen wierden gevonden op de Britannische Zee. Dit waren Schuytjens, gemaackt van Huyden, of Le'er; of, soo andere schrijven, met Le'er overtrocken. De genoemde Strabo vermeld, dat de Natie, nu geheeten Portugeezen (of liever 't Volck, 't welck doemaels 't Gewest, nu de naem Portugal voerende, bewoonde) tot op de tijd van Brutus toe sulcke Leedere Scheepen, of Schuyten, hebben gehad. Van deese heb ick gesproocken in mijne Curieuse Aanmerkingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderswaardige dingen, vierde deel, pag. 931. Wederom andere zijn van gevoelen, dat de Samothraciers d'eerste Scheepen hebben gevonden. De Phoeniciërs zijn wel d'eerste geweest, welcke met haere Koopmanschappen in Griekenland quaemen, en te gelijck de geldsught derwaarts braghten. Theseus heeft wel Taurus (van Koningh Minos ten Oversten over sijne Vloot gesteld) overwonnen, en hem geworpen in de schuymende Zeegolven; waer uyt de Versieringh van den Minotaurus sijnen oorsprongh heeft bekomen. Icarus, eerste Koningh van 't Eyland Icarien, en de soon van Daedalus, is wel (noch meerder landen willende ontdecken) op Zee vergaen; welck geval de Poëten verbloemderwijs soodanigh, volgens haere gewoonte, hebben voorgestelt, dat men 't gantschlijck voor een Fabel houd; daer doch maer alleen de Gelijckenissen, of de dingen, onder welcke de geschiedenis is voorgestelt, verdight zijn, gelijck ick heb aengeweesen in mijne vertaelde, en doorgaens vermeerderde Noordsche Wereld pag. 173. 174. uyt 't beright der Inwooners des Eylands Icarie aen Vorst Zichmni: Doch andere stellen d'oorsaeck sijns onderganghs in de Zee niet 't onderneemen om vreemde landen te gaen soecken, maer de vlught uyt sijne gevanknis.

Soo haest ghy, viel Honorius hierin, uwe begonnene Reden een eynd sult gegeven hebben, moet ghy my eenigh verder beright van deese Fabel, en d'uytlegging van deselve doen.

De voorgedaghte Phoeniciërs, vervolghde Polylector, beroemen sigh wel, datse in over-oude tijden de Ioniers (van welcke de Ionische Zee haeren naem heeft bekoomen) uyt Griekenland nae Egypten [7] overgevoerd, en de twee Polen aldereerst onderscheyden souden hebben: Maer of schoon deese dingen genoeghsaem toonen d'oudheyd der Zeevaerd; soo kan men echter daer uyt niet vinden d'aldereerste Vinder der selve. De meeste onder de Christenen stellen Noach (die, volgens 't getuygenis van Eusebius, lang voor Danaus en Neptunus heeft geleeft) voor d'eerste Schipbouwer. Men kan van 't geen ick tot noch toe, aengaende deese saeck, bygebraght heb, nasien Strabo Geograph. lib. 10. Plinius, lib. 7. Polydorus Virgilius de invent. lib. 3. cap. 15. Tertullianus lib. de Coron milit. Michaelides de Navigat. pag. 22. Vermits nu de Heer Honorius heeft getoond begeerte te hebben, om te hooren de Fabel van Icarus, en de daar onder verborgen zijnde geschiedenis, soo sal ick hem hier in soecken te vergenoegen. De Poëten vertellen, dat Daedalus en sijnen soon Icarus, wegens een bedreevene swaere misdaed, door Minos in een eeuwige gevanckenis waren geleght. Daedalus, over deese insluytingh verdrietigh wordende, maeckte sich Vleugelen voor hem en den gedaghten sijnen Soon. Deese voeghdense aan hun Armen, en vloogen soo wegh. Maar vermits Icarus te hoogh vloogh, soo smolt 't Wasch, waar meê de Vleugelen aen sijn ligchaam waren geheght; derhalven viel hy in de Zee, en verdronk. Sie daer den korten inhoud van de versieringh, ten opsight der voorstellingh; doch waer onder een waerheydt verborgen leght. Onmogelijck is 't, dat een mensch sou gevloogen hebben met hem aengeheghtede Wiecken; maer ondertusschen is 'er dit van. Daedalus met sijnen Soon gevangen leggende, liet sich heymlijck uyt een Venster neerwaerts in een Bootje, waer toe hy een zeyltje had gemaeckt, en is 'er meê in Zee gestoocken, sonder dat de Waghters sulcks gewaer wierden. 't Selve deed Icarus in een ander Bootje. Minos dit verneemende, deed haer door eenige Scheepen vervolgen; maer vermits deselve swaer waeren, en alleen door Riemen voortgedreeven wierden, soo kondense de Vlughtelingen, welcke in lichte Bootjens daar heenen zeylden, niet achterhaelen. Als nu ondertusschen een hevige Wind opstak, bond Daedalus sijn zeyltje wat in; maer Icarus liet het doorstaen; onaengesien sijnen Vader hem te vooren wel gewaerschouwd had, dat hy in sulck een gelegentheyd 't zeyl kleyner moest maecken. De veraghtingh deeser vermaeningh veroorsaeckte 't omslaen des Boots, en sijne dood. De Dightkonstenaers hebben, verbloemderwijs, geseght, dat Daedalus sijne gevanghnis [8] ontvloogh, om dat hy met een zeyl-schuytje ontvlughtede. De Zeylen noemense Vleugelen; vermits de Schippers deselve uytspannen en na de Wind setten, even gelijck de Vogelen haere Wiecken uytbreyden. En gewisselijck, wel-bezeylde Scheepen schijnen te vliegen. 't Omslaen der Schuyt van Icarus is by haar 't smelten van 't Wasch, waer meê de Vleugelen waren aen 't ligchaam geheght. Palaephatus van d'ongelooflijke Historien, pag. 46.

Wonderen, zo aan als in; en Wonder-gevallen op de Zeeën, Rivieren, Meren, enz. Eerste Boek.

Na een koude winter begonnen zich te vertonen het begin van de aangename Lente verkwikking van velden, beesten en mensen. De wateren die enige wekenlang door 't daarop gelegen ijs als bevrucht geweest waren stoomden nu weer daarheen in vorige vrijheid. Noch kortgeleden waren ze een weg zelfs voor paarden met zwaarbeladen wagens of sleden achter zich: Nu zag men ze weer bevaren van schepen. De akkerman begon gereedschap te maken en de ploeg in 't veld te brengen. De vlijtige hovenier bereidde de zich om 't zaad waarvan hij vroeg-voortkomende vruchten verhoopte aan de hof-aarde aan te bevelen; als Honorius, een eerlijk en aanzienlijk rentenier van Amsterdam, derwaarts hij zich om enige verrichtingen had begeven weer naar Utrecht de stad van zijn geboorte en woning, voer in de gewone veer- of trekschuit. Gedurende deze vaart hoorde hij een tamelijk bedaagde zeevarend persoon tegen sommige die hem deze en gene vragen van vreemde gewesten voorstelden zeer bescheiden redenen [2] uiten; en in die liet hij voldoende blijken dat hij niet alleen in een schip over zee gezeild of, gelijk schippers kat meegevaren, maar ook op alles met een bijzondere vlijt acht genomen had. Daarboven bemerkte hij in hem velerlei goede hoedanigheden en prijswaardige deugden die bij de gewone hoop der zeevaarders weinig worden gevonden; als een aangename statigheid; een vriendelijke beleefdheid; een zoete lieftalligheid in woorden; een verstandige bezetting in alles wat hij voortbracht en zo veel men uiterlijk kon afneme, een oprechte Godvruchtigheid inwendig in 't hart. Geen onbedachte spotpraatjes, geen ijdele kapperijen, geen ongebonden lichtvaardigheden, geen schandelijke vloekwoorden hoorde men uit zijn mond gaan. Alles wat hij zei was, nu meer dan minder, naar gelegenheid van zaken met zout besprengd; ofofschoon hij ook wel nu en dan iets vermakelijks daar onder wist te mengen. Kort, men mocht deze zeeman houden voor een goed bezadigde burger en een goed Christen.

Dit veroorzaakte in Honorius een bijzondere genegenheid tot deze Marinus (want hij had gehoord dat hij aldus werd genoemd) en zeer graag had hij een tijdje in zijn gezelschap willen zijn; om afgezonderd van andere met hem in een gesprek van sommige achter-een-volgende uren, ja, dagen, te mogen treden; doch zag geen kans om hiertoe te geraken. Toen ze nu eindelijk aan de gemelde stad Utrecht waren gekomen en toen al 't in de schuit aanwezige volk daaruit trad toen 't nu alreeds over acht uren in de avond en vrij duister was (omdat in deze jaar tijd de dagen noch op verre na hun grootste lengte niet hebben) viel een gelegenheid voor welke hem aanleiding gaf tot het bekomen van zijn begeerte. Marinus vroeg of iemand hem een herberg binnen de stad geliefde te noemen daar hij onbeschroomd zou kunnen overnachten en voor een dag drie of vier zijn verblijf nemen. Want vermits hij hier gans onbekend was zo durfde hij niet te wagen te gaan in enig waard huis wat hem zou mogen voorkomen; uit vrees dat hij misschien geen eerlijke plaats mocht aantreffen. Honorius die 't woord terstond opvatte zei tot hem: Indien gij op mij wil vertrouwen zo ga met mij en ik zal u brengen daar gij tot vergenoeging onthaald zal worden; ook blijven kond met de grootste verzekering van [3] uw persoon en 't geen gij bij u hebt, zonder enige reden van bekommering. Marinus had alreeds onderweg zo uit zijn redenen als uit het eerbewijs der andere waargenomen dat hij een eerlijk, aanzienlijk persoon zijn moest; derhalve antwoorde hij: Indien 't hem geen ongelegenheid of overlast zou veroorzaken zo wilde hij met een aan hem verplicht gemoed deze gunst aannemen en van zijn onverdiende bereidwilligheid zich een goede herberg laten aanwijzen. Daarop gingen ze tezamen voort: en Honorius bracht Marinus in zijn eigen woning; zei, toen hij binnen was getreden met een lachende mond: Ik weet u nergens te brengen daar gij met meer toegenegenheid zou mogen worden ontvangen en daar gij u zekerder zou kunnen bevinden dan in mijn eigen huis wat ik u aanbied met ’t gemoed van een oprechte vriend. ’t Onthaal wat gij hier zal genieten kan gij rijk betalen met mij te geven een bericht van de aanmerkelijkste dingen u bejegent op uw zee-vaarten, sedert vele jaren van u gedaan, gelijk ik onderweg voldoende heb gehoord. Marinus stond niet weinig verwonderd over deze ontmoeting en vezsocht aan Honorius dat hij deze ongelegenheid der huisvesting een hem gans onbekenden vreemdeling zich niet op de hals wilde halen. Doch zijn weigeringen en verontschuldigingen konden de vriendelijke gunst van deze goeden en gastvrije man niet terugdrijven: Te meer, omdat die dapper aangezet werd door de hoop van te zullen bekomen de voldoening van zijn voorheen gedachten verlangens.

Hij moest dan blijven; en die avond aten ze van 't geen Honorius echtgenoot in de haast had kunnen doen gereed maken. Onder de maaltijd zei Marinus dat hij zich naar Utrecht had begeven om hier een huis te huren en daarin te komen wonen; opdat hij, die nu omtrent vijftig jaren lang de gedurig-woelende en vaak hevig-woedende zeeën had door gezworven zijn noch overige dagen in stille rust en bekwame gelegenheid om God te kunnen dienen mocht doorbrengen. De redenen waarom hij juist Utrecht verkoos tot een vaste plaats van zijn verblijf waren eensdeels de frisse gezonde lucht en goede wateren: Anderdeels de bijzondere lustigheid van de daar rondom gelegene landerijen; en dan noch de betere-koop der leeftocht gelijk hem [4] van enige van zijn vrienden in Holland was bekend gemaakt. Wel, liet zich Honorius hierop horen, ik wil in eigen persoon met u gaan om u enige te huur staande huizen te laten zien; waaruit gij mag kiezen 't geen u best zal behagen. Tot dit werk zullen wij twee of drie voormiddagen gebruiken; maar van 's middags af moeten wij, indien 't u gelieft de overige tijd der dag besteden met u te horen verhalen de aanmerklelijkheden welke u op uwe langdurige reizen voorgekomen. Ik wil ook hiertoe uitnodigen een van mijn goede vrienden; die, vermits hij een persoon van belezenheid is, somtijds ons zal kunnen voordragen de redenen en oorzaken welke gegeven worden van enige bij u geziene wonderen; of vervullen de dingen waarvan u de volkomen kennis mocht ontbreken; of bij vergelijking noch andere zeldzaamheden voor ogen stellen; of door tegenstelling de van u vertelde zaken ons dus te bedenkelijker doen vallen. Dit dus besloten en de maaltijd geëindigd was gingen ze slapen en stonden 's morgens vroeg weer op. 't Eerste bedrijf van Honorius was Polylector (deze naam zal de gedachte zijn vriend voeren) te gaan bezoeken en hem te verzoeken 's middags zijn gast te willen zijn: Die, zonder aan te zien hij altijd zijn eigene, ofschoon hij de geringe dis veel hoger achtte dan de overvloedig-voorziene gastvrij-tafels van andere; ook veel liever thuis op zijn boek en schrijfkamer dan buitenhuis op straat of in gezelschap was, echter op zijn harde aanhouden bewilligde te komen. Te meer, terwijl hij de oorzaak van deze uitnodiging gehoord had licht kon vertrouwen dat hij van zo’n bedaagde en opmerkend geweest zijnde zeevaarder veel zou kunnen leren en vernemen 't geen hij noch niet wist. Daarna ging Honorius met Marinus enige huizen bezichtigen; en keerde toen weer met hem in 't zijne. Wel gauw kwam ook de genodigde Polylector; die vriendelijk van de huis waard verwelkomt en beleefd van de vreemdeling begroet werd.

Eer ze noch aan tafel gingen zitten vielen enige algemene redenen van de scheepvaart voor; waaronder Honorius vroeg: Of men niet wist wie de eerste vinder ervan en zo stout geweest was dat hij zich had durven onderstaan met een houten huis de wijde, diepe en vaak zo gans onstuimige zee te bevaren?

Ik weet genoeg, zei Marinus, wat het is op zee te [5] zwerven. Niemand moet zich laten voorstaan veel in deze wereld gezien te hebbe, indien hij niet op zee is geweest. Ik weet ook, ofschoon 't gevaar op die zeer groot is, dat echter zeer vele 't verderf ontgaan: Derhalve zich meer en meer mensen op zijn golven begeven; daar de oorlog tegen winden en baren zo algemeen is als te land tegen gelijk-gewapende mannen. Ik weet daarboven dat de schipvaart niet onbekwaam ten zinnebeeld kan gegeven worden een holle houten kloot door de wind ginds en herwaarts over en weer gedreven zonder evenwel te zinken: Gelijk dan ook de inwendige holte der schepen veroorzaakt dat ze niet kunnen ondergaan, tenzij ze of omsloegen of een lek kregen en alzo meer water innamen dan de pomp kan uithalen. Maar wie allereerst heeft durven wagen met een schip in zee te steken is gans buiten mijn kennis. Even zo onbewust is me wie de eerste schipbouwer is geweest; behalve dat ik altijd Noach daarvoor heb horen uitgeven.

Niemand, liet Polylector zich horen, zal met voldoende zekerheid der heer Honorius gedane vraag kunnen beantwoorden; vermits de berichten der oudste schrijvers hier omtrent gans niet overeenkomen. Diodorus wil dat een Neptunus allereerst de kunst van het varen bij die van Kreta zou hebben gevonden. Waarbij dan aan te merken staat dat sommige dezen Neptunus voor Noach houden. Doch 't geen de gedachte Diodorus daarbij voegt, te weten dat Neptunus ook de eerste oorlogsvloot zou hebben uitgerust; en van Saturnus over die ten hoofd of overste werd gesteld kan tot Noach niet betrokken worden. Immers, dit zou de oorzaak zijn geweest waarom de oude heidenen Neptunus 't gebied over de zee toeschreven. Strabo zegt ook wel dat die van Kreta van oude tijden af waren de voornaamste zeevaarders en de rijkste in schepen: waarom dan ook van zo een die zich veinsde niet te weten 't geen hem zeer goed bewust was dit spreekwoord werd gebruikt: hij is een van Kreta en kent de zee niet: Doch dit geeft geen bewijs dat ze de eerste zijn geweest. Veel eigenen Glaucus de vinding der schepen en schipvaart toe, zei, dat hij heeft geregeerd 't schip Argo in de scheepsstrijd tussen Jason en die van Thyrene. Volgens 't bericht van Plinius zou koning Erythra de eerste vaartuigen hebben [6] bedacht: Doch die waren niet anders dan een vlot van tezamen gevoegde houten, worden gebruikt in de Rode Zee tussen de eilanden. Andere stellen tot de eerste vinder van deze vlotten niet de gemelde koning Erythra, maar die van Mysië en van Troje in de zee genoemd Hellespont. Sommige zijn er welke menen dat de eerste schepen worden gevonden op de Britste zee. Dit waren schuitjes, gemaakt van huiden of leer; of, zo andere schrijven met leer overtrokken. De genoemde Strabo vermeld dat de natie, nu geheten Portugezen (of liever 't volk wat doen 't gewest nu de naam Portugal voert bewoonde) tot op de tijd van Brutus toe zulke leren schepen of schuiten hebben gehad. Van deze heb ik gesproken in mijne Curieuze aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonder waardige dingen, vierde deel, pagina 931. Wederom andere zijn van mening dat die van Samothracië de eerste schepen hebben gevonden. De Feniciërs zijn wel de eerste geweest die met hun koopmanschappen in Griekenland kwamen en tegelijk de geldzucht derwaarts brachten. Theseus heeft wel Taurus (van koning Minos ten overste over zijn vloot gesteld) overwonnen, en hem geworpen in de schuimende `eegolven; waer uit de versiering van de Minotaurus zijn oorsprong heeft bekomen. Icarus, eerste koning van 't eiland Icarië en de zoon van Daedalus is wel (noch meerder landen wilde ontdekken) op zee vergaan; welk geval de poëten op verbloemde wijze zodanig, volgens hun gewoonte, hebben voorgesteld dat men 't gans voor een fabel houdt; daar doch maar alleen de gelijkenissen of de dingen waaronder de geschiedenis is voorgesteld verdicht zijn, gelijk ik heb aangewezen in mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde Noordse Wereld pagina 173, 174 uit 't bericht der inwoners van het eiland Icarië aan vorst Zichmni: Doch andere stellen de oorzaak van zijn ondergang in de zee niet 't ondernemen om vreemde landen te gaan zoeken, maar de vlucht uit zijn gevangenis.

Zo gauw gij, viel Honorius hierin, uw begonnene reden een eind zal gegeven hebben moet gij mij enig verder bericht van deze fabel en de uitlegging van die doen.

De voorgedachte Feniciërs, vervolgde Polylector, beroemen zich wel dat ze in overoude tijden de Ioniërs (waarvan de Ionische Zee zijn naam heeft bekomen) uit Griekenland naar Egypte [7] overgevoerd en de twee Polen allereerst onderscheiden zouden hebben: Maar ofschoon deze dingen voldoende aantonen de oudheid der zeevaart; zo kan men echter daaruit niet vinden de allereerste vinder ervan. De meeste onder de Christenen stellen Noach (die, volgens de getuigenis van Eusebius lang voor Danaus en Neptunus heeft geleefd) voor de eerste schipbouwer. Men kan van 't geen ik tot nog toe, aangaande deze zaak bijgebracht heb nazien Strabo Geograph. lib. 10. Plinius, lib. 7. Polydorus Vergilius de invent. lib. 3. kapittel 15. Tertullianus lib. de Coron milit. Michaelides de Navigat. pagina 22. Vermits nu de heer Honorius heeft aangetoond begeerte te hebben om te horen de fabel van Icarus en de daaronder verborgen zijnde geschiedenis zo zal ik hem hierin zoeken te vergenoegen. De poëten vertellen dat Daedalus en zijn zoon Icarus, vanwege een bedreven zware misdaad door Minos in een eeuwige gevangenis waren gelegd. Daedalus die over deze insluiting verdrietig werd maakte zich vleugels voor hem en de gedachte zijn zoon. Deze voegden ze aan hun armen en vlogen zo weg. Maar vermits Icarus te hoog vloog zo smolt 't was waarmee de vleugels aan zijn lichaam waren gehecht; derhalve viel hij in de zee en verdronk. Zie daar de korte inhoud van de versiering ten opzichte der voorstelling; doch wat onder een waarheid verborgen ligt. Onmogelijk is 't dat een mens zou gevlogen hebben met hem aangehechte wieken; maar ondertussen is er dit van. Daedalus die met zijn zoon gevangen lag liet zich heimelijk uit een venster neerwaarts in een bootje, waartoe hij een zeiltje had gemaakt en is er mee in zee gestoken zonder dat de wachters zulks gewaarworden. Hetzelfde deed Icarus in een ander bootje. Minos die dit vernam deed ze door enige schepen vervolgen; maar vermits de zwaar waren en alleen door riemen voortgedreven worden zo konden ze de vluchtelingen, welke in lichte bootjes daarheen zeilden, niet achterhalen. Als nu ondertussen een hevige wind opstak bond Daedalus zijn zeiltje wat in; maar Icarus liet het doorstaan; zonder aan te zien dat zijn vader hem tevoren wel gewaarschouwd had, dat hij in sulck een gelegenheid 't zeyl kleiner moest maken. De verachting van deze vermaning veroorzaakte 't omslaan der boot en zijn dood. De dichtkunstenaars hebben het op verbloemde wijze gezegd dat Daedalus zijn gevangenis [8] ontvloog om dat hij met een zeil-schuitje ontvluchte. De zeilen noemen ze vleugels; vermits de schippers die uitspannen en naar de wind zetten, even gelijk de vogels hun wieken uitbreiden. En zeker, goed-bezeilde schepen schijnen te vliegen. 't Omslaan der schuit van Icarus is bij hun 't smelten van de was waarmee de vleugels waren aan 't lichaam gehecht. Palaephatus van de ongelooflijke Historiën, pagina 46.

Buyten twijffel, seyde Honorius, leggen onder meer andere Poëtische Vertellingen, van ons voor enckele Fabulen gehouden, diergelijcke gebeurde Gevallen verborgen. Maer laet ons nu weer tot onze voorige stof treeden. Soo is 'er dan voor de Sondvloed, of Noachs Arck-gebouw, geen Schip of Zeevaert in gebruyck geweest?

Nae dat men 't neemd, berightede Polylector, kan dit voorgestelde met Iae of Neen beantwoord worden. Spreeckt men van eygentlijcke Scheepen, soo wil ick geerne toelaeten, dat Noachs Arck 't eerste was, 't welck men een Schip magh noemen. Heeft men 't oogh op een eygentlijcke vaert over Zee, 'k sal desgelijcks lichtlijck toestaen, dat niemand voor de Sondvloed eenige Zeeën heeft overgevaren, of van 't eene land na 't ander is geroeyd. Ondertusschen, vermits d'Aerdbodem soo wel voor als na d'ondergang der eerste Weereld is verdeeld geweest in Wateren en 't Drooge, (schoon 'er juyst soo veele Rivieren en Meiren niet waren, als wel naderhand) soo heeft men vaste redenen, om te gelooven, dat men oock voor de Sondvloed Vaertuygen had, om daer meê over de Vloeden te konnen koomen. 't Is waer, men kan geen openbaere bewijsen door blijcklijcke getuygenissen hier van voortbrengen; maer echter ontbreeckt het niet aen sulcke stercke en op goede gronden steunende Vermoedingen, datse wel voor een waarschijnlijck, indien niet voor een genoeghsaem-overtuygend bewijs, mogen werden gehouden. By de Schepping der Weereld was 'er een Rivier, uytgaende uyt Eden; om den van God geplanteden Hof in Eden te bewateren; welcke van daer verdeeld, en tot vier Hoofden, dat is, Hoofd-vloeden, of Beginsselen der selve, wierd, Genes. II. 10. Gewisselijck waeren deese Wateren (van welcke 't eerste, Pison, 't gantsche land van Havila; 't andere, Gibon, 't geheele land van Cus omliep; 't derde, Hiddekel, nae 't oosten van Assur gingh, en 't vierde de groote Rivier Euphrat was) te wijd en te diep, om daer te konnen door-baeden. Derhalven moesten de geene, die daer [9] over wilden zijn, noodwendigh eenigh Vaertuygh hebben. Adams Nakomelingen lieten, buyten twijffel, door de Rivieren sigh niet soo naeuw bepaelen en inbinden, datse niet souden hebben getraght, jae door haer vermeenighvuldigingh souden gedwongen geweest zijn, over deselve te geraecken. Hier toe moestense yets bedencken, 't welck haer op 't Water draegen, en oock daer over voeren kon. Door yet drijvends over een Vloed te koomen, is een werck, 't welck de Natuer van selfs leerd. Wy moeten ons niet inbeelden, dat de menschen voor Noachs tijd minder verstand souden gehad hebben als d'Eeckhoornkens; welcke, gelijck genoeg bekend is, aan eenige Waterkant een planckje vindende, sigh daar op setten; en door de Wind-vangingh harer ruygh-hairige om hoogh-gerightede staert nae d'ander zyde overvaeren. Nesselii Annotat. in Plin. pag. 312.

Dit brengd my, wierp Marinus hier in, yets in gedaghten, 't welck ick met eygener oogen heb gesien. Ick en noch drie mijner Medgesellen vervolghden eens een Wolf, tot dat hy aen de kant eener Rivier quam; zijnde soo wijd, als men met een Boogh sou konnen beschieten. Hier vond hy een dick stuck houts van een ouden Boom; 't welck hy, eer wy hem bereyken konden, in 't Water wentelde, met den Buyck daar op ging sitten; 't voorste en aghterste been aen yeder zijde in 't water liet hangen, en met d'aghterste voeten soodanigh voortroeyde, dat hy aen d'andere kant van de Vloed quam. Vliegerii Miscellan. cap. 2. pag. 17.

De woeste Volckeren, hervattede Polylector, welcke nauwlijcks meer verstand als de Beesten laten blijken, hebben wel middelen bedaght, om niet alleen over groote Wateren te koomen, maer oock vry diep in Zee te vaeren, en daer te Visschen. 'k Wil nu niet spreeken van de Beotiërs, die in oude tijden haere Schuyten maeckten uyt dicke Boomblocken, welckese dan met Ossenhuyden overtrocken, en met Riemen voortdreeven: Noch van de Mysiërs, die met Vlotten over den Hellespont voeren: Noch van de Britanniërs, welcke Schuytjens van taeye Rysen vloghten, en deselve met Le'er bekleededen, Michaëlides de Navigat. pag. 39.; maar wil alleen, tot beweering van 't geen ick voorgesteld heb, dit seggen: Doe America eerst wierd ontdeckt, vond men by d'aldereenvoudigste Barbaren deeses Gewests Canoës, of kleyne Schuytjens, toegesteld uyt Boomen. De wilde Brasilianen, in al haer bedrijf meer beestlijckheyd als menschlijckheyd vertoonende, binden een paer boomen aen [10] malkander vast; gaan neer sitten, en drijven 'er meê zeewaerts in, om Visch te vangen. Gantsch geen bekommeringh hebbense voor eenigh ongeval, wijlse weeten, datse eyndelijk eens aan land sullen geslaegen worden, Guillielmi Pisonis Histor. Natural. Ind. lib. 1. fol. 6. De woeste menschen op 't Eyland Pune, gelegen in de Zuyd-zee, weeten een Vlot te bereyden van drie, vijf, of seven Balcken; voor aen t'saemgevoegd, maer aghter, door eenige Dwarsbalcken, wijd van malkander uytgebreyd. Zy roeyen niet alleen, maar zeylen oock met sulcke Vlotten door d'onstuymige Zee. Brulii Histor. Peruv. lib. 2. cap. 1. n. 15. Olivier van Noord. Thomas Candisch, &c. De Vindingh deeser middelen, om over Wateren geset te werden, of verr' in deselve heenen te drijven, konnen deese Barbaren niet anders hebben bekoomen, als uyt de grond des Vernufts; 't welk ontwijffelbaar voor de Sondvloed by d'aldereenvoudighste lieden veel uytsteeckener is geweest, als nu by d'aldervernuftighste Americaensche en andere Wilde.

Vermits ghy, viel Merius hier in, van deese geringe Vaertuygen der Indianen gewagh hebt gemaakt, soo moet ick yet weynighs verhaelen, van 't veele, 't welck ick, aangaende deselve, heb gesien. d'inwoonders van Java hebben seecker slagh van kleyne Jaghtschuyten, op een verwonderlijk-snelle wijs in 't Water voort seylende. Sy zijn gemaakt van een uytgeholden Boom; voor scharp, onder rond. Op datse niet mochten ombuytelen, soo leggense op beyde de zijden twee dicke Rieden; ontrent een vadem van de Schuyt af vast gemaeckt aen twee stocken, voor en aghter wel sterck aen de gedaghte Schuyt gebonden. Men moet sigh verwonderen, dat deese Vaertuygen door de kraght der Winden niet om en om wentelen, vermitsse een seer groot zeyl voeren. Doch of sulcks al gebeurde, soo hadden echter de sigh daer in bevindende Indianen geen nood van te verdrincken; wijlse al t'samen seer goede Swemmers zijn. Wanneerse ter Zee vaeren, hebbense geduerigh haere Vrouwen by haer. 't Daght haer seer vreemd, dat wy op onse lange toghten d'onse niet by ons hadden. Eerste Schipvaert der Hollanderen nae Oostindien pag. 78. In even 't selve Koninghrijck Java, oock anderweegen in Indien, wast seeker slagh van groot, swaer Ried, genoemd Mambu, soo dick als een Man aen sijne Dgie; en meerendeel soo hoogh, als 't hoogste huys deeser Landen. Veele knoesten, of gewrighten, sijner in, soo gelijck wy [11] hier aen de Flier, of noch beeter aen de Stammen van 't Turcksch Koorn sien; staende omtrent anderhalve span van malkander. Uyt dit Ried maeckense sigh Schuytjens. 't Voor en aghterdeel laetense elck eene deeser knoesten behouden, als tot een besluytingh. Al wat 'er tusschen is, hoolense uyt. Twee persoonen konnen 'er in sitten, tegens over malkander; te weeten, een op elck eynd. In yeder hand hebbense een kleyn Riemken; waer meêse oock selfs tegens den Stroom voortroeyen. Vastlijck gelovense, dat de Crocodillen deese Schuytjens noyt sullen bespringen; schoonse in meenighten daer omtrent waren; gelijckse wel gewoon zijn te doen de geene, welcke van een andere stof zijn vervaerdighd. Ibid. pag. 86. Klammer Ost-Indische Reysebeschreibung, pag. 69. 'k Weet niet, of dit een ydele waen der Indianen is; dan of 'er in der daed een natuerlijcke vyandschap tusschen de Crocodillen en dit Ried zijn magh. G In Borneo hebben de Visschers Schuytjens, gemaeckt van Stroo-matten. Olivier van Noord. De Canarijns en Decanijns, uyt 't gewest Decan, in 't landschap, gemeenlijck genoemd Ballagate, of Ballagatte, gelegen aghter Goa, hebben Schuytjens, geheeten Almadins, waer meê sy over de Rivieren varen. Sommige der selve zijn van uytgehoold hout; en soo kleyn, dat een eenigh Man beswaerlijck genoegh daer in plaets heeft om te sitten. Dickmael gebeurd het, dat de daer in zijnde, eer hy over een Vloed kan geraecken, drie of viermael omtuymeld. Doch deese Indianen stellen daer geen swaerigheyd in. Stracks springens' 'er uyt; keerense, al swemmende, met 't hol weer boven, en gaen 'er op nieuws in sitten. Linschoten Itinerarium, eerste Verdeelingh, cap. 39. fol. 59.

Tegens 't geen Polylector had willen betoonen uyt de Vaertuygen der wilde Americanen, by haer gevonden, doe dit Weerelds-deel eerst van d'Europaeers wierd ontdeckt, braght Honorius in, dat de Schipbouw van Noach aldereerst sijne Naekoomelingen, derhalven oock de Stamvaderen der Americaensche en anderer woeste Volckeren, aenleydingh tot 't maecken haerer kleyne Scheepjens en Vlotten had gegeven; welck gebruyck naederhand geduerigh by haer in weesen was gebleven.

Maer, antwoordede Polylector, hier tegens kon men seggen: Indiense daer aen gedaght, en hier oogs merck op genoomen hadden, soo soudense noch Vlotten noch Canoës, maer goede Scheepen hebben gemaeckt, gelijck die van d'andere Weereldsdeelen [12] deeden; oock even soo wel, als deselve, de Zee wijd en breed hebben bevaeren. Noach had in 't bouwen van d'Arck getoond 't Voorbeeld van een reght-toegeright Schip, nae Geometrische Afdeelingh. Vermits nu sijne Naekoomelingen soo een vaste en geëvenmaetighde Bouwingh niet terstond naevolgden, maer lighter Vaertuygen gebruyckten, soo kan men daer uyt een vermoedlijck besluyt maecken, dat men de rechte Scheepsbouw (als eerst aengevangen op 't bevel en voorschrift Gods, tot een sonderlingh eynd, waer van de geheugenis in den aenvangh seer verschricklijck was) een lange tijd heeft naegelaeten; sigh vergenoegende met d'eenvoudige Vaertuygen, van welcke men sigh voor de Sondvloed had bediend; en die, gelijck noch hedensdaeghs blijckt, bequaem genoegh waeren, om daer meê over de Rivieren te geraecken; jae selfs langhs de kusten in Zee te vaeren: Tot dat eyndlijck by eenige Volckeren de schrick van d'ondergangh der eerste Weereld verdween; daer tegens de gedaghtenis van Noachs gebouw weer vernieuwd wierd; de menschen aensettende, om wat meer als Vlotten of Canoës op de Wateren te brengen. 'k Wil echter niet tegenbotsen 't gevoelen der geene, welcke stellen, dat 't middel, om met Vaertuygen over de Wateren te sweeven, by de wilde Americanen is in gebruyck gebleven van dien tijd af, dat d'eerste menschen in dit gewest zijn gekomen, waer van hier nae breeder kan gehandeld worden. Ondertusschen hou ick, niet alleen voor waerschijnlijck, maer oock voor genoeghsaem gewis, dat voor Noachs tijd sijn bekend en in gebruyck geweest eenigerley Vaertuygen; 't zy dan Schuytjens, gemaeckt uyt uytgeholde Boomen, of t'saemgevoeghde Plancken; 't zy Vlotten van aen-malkander-geheghtede Balcken; waer meê de menschen over de Rivieren hebben gevaeren. Veelerweegen waeren Vloeden, om de landen te bewaeteren; en om te zijn ten dienst soo van d'onreedlijcke als reedlijcke Dieren; welcke deselve gantschlijck niet konden missen. Alsse sigh nu in 't eene Landschap te seer vermeenighvuldighden, soo moestense sigh noodwendigh in een ander uytbreyden. Hier in souden de Rivieren haer hebben verhinderd, indiense geen Vaertuygen hadden bedaght, om daer over te konnen koomen. d'Aerdbodem heeft gewisselijck niet gehad soo een groot stuck Lands, sonder met Wateren in de lenghte en breedte doorsneeden te zijn, 't welck al Adams Naekoomelingen tot op de Sondvloed toe sou hebben konnen bevatten en voeden. Doch dat 'er voor [13] de Sondvloed souden geweest zijn eygentlijcke Scheepen van een geregelde vorm, mercklijcke grootte, en van een genoeghsaeme bequaemheyd, om daer meê op groote Rivieren of Zeeën te zeylen, of Roeyen, sal ick my geensins onderwinden te beweeren: Maer hou 't liever gantschlijck daer voor, dat Noachs Arck, gebouwd nae 't Godlijck Voorschrift, is geweest 't eerste ordentlijck Schip; en 't Voorbeeld, waer aen men naderhand de vorm van andere Scheepen heeft afgesien. Alhoewel een welbekend Schrijver verhaeld, dat dight by de Haven van Lima, een Peruaensche Stad, in seeckere Goud-mijn, als d'Arbeyders in 't Graven de Goud-ader volghden, een oud Schip wierd gevonden, hebbende eenige over-oude Teeckenen en Letteren; waer uyt hy seght vermoedlijck te blijken, dat het in den tijd der Sondvloed onder deesen Bergh was versoncken. Nierembergii Histor. Natural. lib. 5. cap. 2. G. P. Harsdorffer Geschicht-Spiegel, tit 60. pag. 441.

Seldsaem luyd het, liet Honorius hier op hooren, dat soo diep onder d'Aerde, en in een Geberght, een Schip sou gevonden zijn.

Evenwel, berightede Marinus, is 't wel meer gebeurd. Doe ick in 't selve Gewest Peru was, wierd my verhaeld en voorgeleesen, uyt de Berighten der Americaensche Historien, dat in d'Andische Geberghten, te weeten, in der selver Ingewanden, onuytspreecklijck-groote, holle kuylen en Speloncken zijn, van sulck een wijdte, datse voor geheele Landschappen op d'Aerde niet behoeven te wijcken. In de selve zijn oock Wellen, of Springen, van groote Rivieren; met sulck een geweldigh gekraeck, en verscheydenheyd van geluyd, hare Wateren van boven af stortende, dat de Berghlieden getuygen, noyt yets soo verschricklijck boven op d'Aerdbodem gehoord te hebben. In eene deeser holen heeft men een Schip gevonden; sonder dat yemand kan bedencken, hoe 't daer gekoomen moght zijn. Michaëlides de Navigat. pag. 87. Melchior Blum Americanischer Reise-beschreibung pag. 117.

Naederhand, deed Polylector hier by, heeft men ontdeckt, dat deese Rivieren aen d'andere zijde des Geberghts, by nae honderd en veertigh mijlen weghs verr', in seer diepe Valleyen een uytgangh vinden. Maer vermits deselve loopen, en sigh ontlasten door vervaerlijcke steylten, soo is gantsch niet bedencklijck, dat dit Scheepje, tegens de natuer, door d'onderaerdsche gangen sou konnen [14] gestierd zijn geworden nae deese ontoeganghlijcke plaats. In de Vreedsame Zee (Mars Pacificum) desgelijcks in d'Atlantische, zijn verscheydene Draeykuylen, of Swelgh-kolcken: Derhalven sou vermoedlijcker vallen, dat het, van eene der selve ingeslockt zijnde, door d'onderaerdse openingen, by d'aenhoudende Vloed, tot hier toe geworpen is geworden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 2. cap. 20. 't Sal soo ongevoeghlijck niet zijn, hier by te voegen 't geen Aeneas Sylvius (anders Paus Pius de tweede) verhaeld. By sijnen tijd wierd in 't Meir Numico een Schip gevonden, thien Vademen, of t'sestigh voeten diepte, onder 't Water versoncken. Hy deed Duyckers by een roepen, welcke langh onder 't Water konden blijven. Deese gaven hem beright van de grootte en gelegenheyd des Schips. Men bevond naderhand, dat het thien ellen langh, en wel-geëvenmaetighd was. Had, seght de genoemde Schrijver, veerthien honderd jaren onder Water gelegen, sonder verrot te zijn; wijl 't met Hars en Peck seer wel was bewaerd. Van binnen was 't overtrocken met Sammet, en beslagen met goudene Nagelen. In 't midden vond men een Aerden Vat; waar in, volgens aenwijsingh van 't daer op staende Schrift, gedaen was d'Asch des Keysers Tiberii; zijnde geweest de derde Roomsche Keyser in orde, gestorven door vergif, hem van Caligula toegebraght, in 't jaer Christi 39. G. P. Hardorffers Geschicht-Spiegel, tit. 60. pag. 441. Welcke Schrijver oock ter selver plaets verhaeld, dat op seeckeren Bergh in Mexico, by d'eerste ontdeckingh van America, een seer groote Elephants-tand wierd gevonden. En vermits in dit geheele Weerelds-deel noyt Elephanten vernoomen zijn, soo besluyt hy daer uyt, dat de nu soo genoemde Nieuwe Weereld d'oude niet onbekend geweest, en van haar niet onbesoght gebleven is. Van andere Scheepen in Bergen gevonden, en selfs met menschen, of, om eygentlijcker te spreecken, menschen-geraemten in deselve, heb ick gewagh gemaeckt in 't tweede deel mijner meergedachte Curieuse Aanmerkingen, pag. 708. Daer oock wijdloopigh werd gehandeld van in veelerley sonderlinge seldsaemheden der oude en nieuwe Scheepen in Indien en China, van pag. 1150. tot 1160. Desgelijcks in 't vierde deel van pag. 915. tot 932. 't Geen daer geleesen kan worden, willen wy hier niet herhaelen.

Zonder twijfel, zei Honorius, liggen onder meer andere poëtische vertellingen van ons voor enkele fabels gehouden diergelijke gebeurde gevallen verborgen. Maar laat ons nu weer tot onze vorige stof treden. Zo is er dan voor de zondvloed of Noach’ ark-gebouw geen schip of zeevaart in gebruik geweest?

Nadat men 't neemt, berichtte Polylector, kan dit voorgestelde met ja of neen beantwoord worden. Spreekt men van eigenlijke schepen, zo wil ik graag toelaten, dat Noach’ s ark 't eerste was wat men een schip mag noemen. Heeft men 't oog op een eigenlijke vaart over zee ik zal desgelijks licht toestaan dat niemand voor de zondvloed enige zeeën heeft overgevaren of van 't ene land naar 't ander is geroeid. Ondertussen, vermits de aardbodem zo wel voor als na de ondergang der eerste wereld is verdeeld geweest in wateren en 't droge, (ofschoon er juist zo vele rivieren en meren niet waren als wel naderhand) zo heeft men vaste redenen om te geloven dat men ook voor de zondvloed vaartuigen had om daarmee over de vloeden te kunnen komen. 't Is waar, men kan geen openbare bewijzen door blijkbare getuigenissen hiervan voortbrengen; maar echter ontbreekt het niet aan zulke sterke en op goede gronden steunende vermoedens dat ze wel voor een waarschijnlijk, indien niet voor een voldoende -overtuigend bewijs mogen worden gehouden. Bij de schepping der wereld was er een rivier die uitging van Eden; om de van God geplante hof in Eden te bewateren; die vandaar verdeeld en tot vier hoofden, dat zijn hoofd-vloeden of beginnen ervan, Genesis 2; 10. Zeker waren deze wateren (waarvan 't eerste, Pison, ’t ganse land van Havila; 't andere Gibon, 't gehele land van Cus omliep; 't derde, Hiddekel, naar 't oosten van Assur ging en 't vierde de grote rivier Euphraat was) te wijd en te diep om daar te kunnen door-baden. Derhalve moesten diegene die daar [9] over wilden zijn noodwendig enig vaartuig hebben. Adams nakomelingen lieten zonder twijfel doordat de rivieren zich niet zo nauw bepalen en inbinden dat ze niet zouden hebben getracht, ja, door hun vermenigvuldiging zouden gedwongen geweest zijn over die te geraken. Hiertoe iets bedenken wat ze op 't water dragen en ook daarover voeren kon. Door iets drijvends over een vloed te komen is een werk wat de natuur vanzelf leert. Wij moeten ons niet inbeelden dat de mensen voor Noach’ s tijd minder verstand zouden gehad hebben dan de eekhoorntjes; die, gelijk genoeg bekend is, aan enige waterkant een plankje vinden en zich daarop zetten; en door de wind-vangst van hun ruigharige omhooggerichte staart naar de ander zijde overvaren. Nesselius Annotatius in Plinius pagina 312.

Dit brengt mij, wierp Marinus hierin, iets in gedachten wat ik met eigen ogen heb gezien. Ik en noch drie van mijn metgezellen vervolgden eens een wolf totdat hij aan de kant van een rivier kwam; was zo wijd als men met een boog zou kunnen beschieten. Hier vond hij een dik stuk hout van een oude boom; wat hij, eer wij hem bereiken konden, in 't water wentelde en met de buik daarop ging zitten; 't voorste en achterste been aan ieder zijde in 't water liet hangen en met de achterste voeten zodanig voort roeide dat hij aan de andere kant van de vloed kwam. Vliegerii Miscellan. kapittel 2, pagina 17.

De woeste volkeren, hervatte Polylector, welke nauwelijks meer verstand dan de beesten laten blijken hebben wel middelen bedacht om niet alleen over grote wateren te komen, maar ook vrij diep in zee te varen en daar te vissen. Ik Wil nu niet spreken van de Beotiërs die in oude tijden hun schuiten maakten uit dikke boomblokken, die ze dan met ossenhuiden overtrokken en met riemen voortdreven: Noch die van de Mysië die met vlotten over den Hellespont voeren: Noch van de Britten die schuitjes van taaie twijgen vlochten en die met leer bekleden, Michaëlides de Navigat. pagina 39; maar wil alleen, tot bewering van 't geen ik voorgesteld heb dit zeggen: Toen Amerika eerst werd ontdekt vond men bij de allereenvoudigste Barbaren van dit gewest kanoë’ s of kleine schuitjes gemaakt uit bomen. De wilde Brazilianen in al hun bedrijf meer beestachtigheid dan menselijkheid vertonen binden een paar bomen aan [10] elkaar vast; gaan neer zitten en drijven er mee zeewaarts in om vis te vangen. Gans geen bekommering hebben ze voor enig ongeval omdat ze weten dat ze eindelijk eens aan land zullen geslagen worden, Guillielmi Pisonis Histor. Natural. Ind. lib. 1. folio 6. De woeste mensen op 't eiland Pune, gelegen in de Zuidzee, weten een vlot te bereiden van drie, vijf of zeven balken; voor aan tezamen gevoegd, maar achter door enige dwarsbalken ver van elkaar uitgebreid. Ze roeien niet alleen, maar zeilen ook met zulke vlotten door de onstuimige zee. Brulius Histor. Peruv. lib. 2. kapittel 1. Nr. 15. Olivier van Noord. Thomas Candisch, &c. De vinding van deze middelen om over wateren gezet te worden of ver in die henen te drijven kunnen deze Barbaren niet anders hebben bekomen dan uit de grond der vernufs; 't welk ontwijfelbaar voor de zondvloed bij de alle reenvoudigste lieden veel uitstekender is geweest dan nu bij de aller vernuftigste Amerikaanse en andere wilden.

Vermits gij, viel Merius hierin, van deze geringe vaartuigen der Indianen gewag hebt gemaakt, zo moet ik iets weinig verhalen van 't vele wat ik aangaande die heb gezien. De inwoners van Java hebben een zekere slag van kleine jachtschuiten die op een verwonderlijk-snelle wijze in 't water voortzeilen. Zij zijn gemaakt van een uitgeholde boom; voor scherp, onder rond. Opdat ze niet mochten om buitelen zo leggen ze op beide de zijden twee dikke rieten; omtrent een vadem van de schuit af vastgemaakt aan twee stokken, voor en achter goed sterk aan de gedachte schuit gebonden. Men moet zich verwonderen dat deze vaartuigen door de kracht der winden niet om en om wentelen vermits ze een zeer groot zeil voeren. Doch of zulks al gebeurde zo hadden echter de zich daarin bevindende Indianen geen nood van te verdrinken; omdat ze alle tezamen zeer goede zwemmers zijn. Wanneer ze ter zee varen hebben ze gedurig hun vrouwen bij zich. 't Dacht ze zeer vreemd dat wij op onze lange tochten de onze niet bij ons hadden. Eerste schipvaart der Hollandere naar Oostindien pagina 78. In even hetzelfde koninkrijk Java, ook andere wegen in Indien groeit zeker slag van groot zwaar riet genoemd Bamboe, zo dik als een man aan zijn dij; en merendeel zo hoog als 't hoogste huis van deze landen. Vele knoesten of gewrichten zijn erin, zo gelijk wij [11] hier aan de vlier of noch beter aan de stammen van mais zien; staan omtrent anderhalve span van elkaar. Uit dit riet maken ze zich schuitjes. 't Voor- en achterdeel laten ze elk een dezer knoesten behouden als tot een besluit. Al wat ertussen is hollen ze uit. Twee personen kunnen erin zitten, tegenover elkaar; te weten, een op elk eind. In ieder hand hebben ze een klein riempje; waarmee ze ook zelfs tegen de stroom voortroeien. Vast geloven ze dat de krokodillen deze schuitjes nooit zullen bespringen; ofschoon onze in menigten daar omtrent waren; gelijk ze wel gewoon zijn te doen diegene welke van een andere stof zijn vervaardigd. Ibid. pagina 86. Klammer Ost-Indische Reysebeschreibung, pagina 69. Ik weet niet, of dit een ijdele waan der Indianen is; dan of er inderdaad een natuurlijke vijandschap tussen de krokodillen en dit riet zijn mag. In Borneo hebben de vissersschuitjes gemaakt van stromatten. Olivier van Noord. Die van Canarie en Decan, uit 't gewest Decan, in 't landschap, gewoonlijk genoemd Ballagate of Ballagatte, gelegen achter Goa, hebben schuitjes geheten Almadins waarmee zij over de rivieren varen. Sommige ervan zijn van uitgehold hout; en zo klein dat een enig man bezwaarlijk genoeg daarin plaats heeft om te zitten. Vaak gebeurt het dat de daarin zijnde, eer hij over een vloed kan geraken drie- of viermaal omtuimelt. Doch deze Indianen stellen daar geen zwarigheid in. Straks springen ze eruit; keren ze al zwemend met 't hol weer boven en gaan er opnieuw in zitten. Linschoten Itinerarium, eerste Verdeelingh, kapittel 39. folio 59.

Tegen 't geen Polylector had willen betonen uit de vaartuigen der wilde Amerikanen bij hen gevonden toen dit werelddeel eerst van de Europeanen werd ontdekt bracht Honorius in dat de schipbouw van Noach allereerst zijn nakomelingen, derhalve ook de stamvader der Amerikaanse en andere woeste volkeren aanleiding tot 't maken van hun kleine scheepjes en vlotten had gegeven; welk gebruik naderhand gedurig bij hun in wezen was gebleven.

Maar, antwoordede Polylector, hiertegen kon men zeggen: Indien ze daaraan gedacht en hier oogmerk op genomen hadden zo zouden ze noch vlotten noch kano’ s, maar goede schepen hebben gemaakt, gelijk die van de andere werelddelen [12] deden; ook even zo wel als die de zee wijd en breed hebben bevaren. Noach had in 't bouwen van de ark getoond 't voorbeeld van een recht-toegemaakt schip naar Geometrische afdeling. Vermits nu zijn nakomelingen zo een vaste en evenmatige bouw niet terstond navolgden, maar lichtere vaartuigen gebruikten zo kan men daaruit een vermoedelijk besluit make, dat men de rechte scheepsbouw (als eerst aangevangen op 't bevel en voorschrift Gods tot een zonderling doel waarvan de geheugenis in de aanvang zeer verschrikkelijk was) een lange tijd heeft nagelaten; zich vergenoegende met de eenvoudige vaartuigen waarvan en zich voor de zondvloed had bediend; en die gelijk noch hedendaags blijkt, bekwaam genoeg weren om daarmee over de rivieren te geraken; ja, zelfs langs de kusten in zee te varen: Totdat eindelijk bij enige volkeren de schrik van de ondergang der eerste wereld verdween; waartegen de gedachtenis van Noach’ s gebouw weer vernieuwd werd; de mensen aanzette om wat meer dan vlotten of kano’ s op de wateren te brengen. Ik wil echter niet tegenbotsen 't gevoelen van diegene welke stellen dat 't middel, om met vaartuigen over de wateren te zweven bij de wilde Amerikanen is in gebruik gebleven van die tijd af dat de eerste mensen in dit gewest zijn gekomen, waarvan hierna uitvoeriger kan gehandeld worden. Ondertussen hou ik, niet alleen voor waarschijnlijk, maar ook voor voldoende gewis dat voor Noach’ s tijd zijn bekend en in gebruik geweest enigerlei vaartuigen; hetzij dan schuitjes gemaakt uit uitgeholde bomen of tezamen gevoegde planken; hetzij vlotten van aan-elkaar-gehechte balken; waarmee de mensen over de rivieren hebben gevaren. Vaak waren het vloeden om de landen te bewateren; en om te zijn ten dienste zo van de onredelijke als redelijke dieren; welke die gans niet konden missen. Toen ze zich nu in 't ene landschap te zeer vermenigvuldigden zo moesten ze zich noodwendig in een ander uitbreiden. Hierin zouden de rivieren ze hebben verhinderd indien ze geen vaartuigen hadden bedacht om daarover te kunnen komen. De aardbodem heeft zeker niet gehad zo’n groot stuk land zonder met wateren in de lengte en breedte doorsneden te zijn wat al Adams nakomelingen tot op de zondvloed toe zou hebben kunnen bevatten en voeden. Doch dat er voor [13] de zondvloed zouden geweest zijn eigenlijke schepen van een geregelde vorm, merkelijke grootte en van een voldoende bekwaamheid om daarmee op grote rivieren of zeeën te zeilen of te roeien zal ik mij geenszins onderwinden te beweren: Maar hou 't liever gans daarvoor dat Noach’ s ark, gebouwd naar 't Goddelijk voorschrift, is geweest 't eerste ordelijke schip; en 't voorbeeld, waaraan men naderhand de vorm van andere schepen heeft gezien. Alhoewel een welbekend schrijver verhaalt dat dicht bij de haven van Lima, een Peruaanse stad in zekere goudmijn toen de arbeiders in 't graven de goudader volgden een oud schip werd gevonden, had enige overoude tekens van letters; waarvan hij zegt vermoedelijk te blijken dat het in de tijd der zondvloed onder deze berg was verzonken. Nieremberg Histor. Natural. lib. 5 kapittel 2. G. P. Harsdorffer Geschicht-Spiegel, titel 60 pagina 441.

Zeldzaam luidt het, liet Honorius hierop horen dat zo diep onder de aarde en in een gebergte een schip zou gevonden zijn.

Evenwel, berichtte Marinus, is 't wel meer gebeurd. Toen ik in hetzelfde gewest Peru was werd mij verhaald en voorgelezen uit de berichten der Amerikaanse Histories, dat in de Andes gebergten, te weten, in een van de ingewanden, onuitsprekelijke-grote, holle kuilen en spelonken zijn, van zo’n wijdte dat ze voor gehele landschappen op de aarde niet behoeven te wijken. In die zijn ook wellen of ontspringen van grote rivieren; met zo’ n een geweldig gekraak en verscheidenheid van geluid hun wateren van boven af storten zodat de berglieden getuigen nooit iets zo verschrikkelijks boven op de aardbodem gehoord te hebben. In een van deze holen heeft men een schip gevonden; zonder dat iemand kan bedenke, hoe 't daar gekomen mocht zijn. Michaëlides de Navigat. pagina 87. Melchior Blum Amerikanischer Reise-beschreibung pagina 117.

Naderhand, deed Polylector hierbij, heeft men ontdekt dat deze rivieren aan de andere zijde der gebergte, bijna honderdveertig mijlen weg ver, in zeer diepe valleien een uitgang vinden. Maar vermits die lopen en zich ontlasten door vervaarlijke steilten zo is gans niet te bedenken dat dit scheepje, tegen de natuur, door de onderaardse gangen zou kunnen [14] gestuurd zijn geworden naar deze ontoegankelijke plaats. In de vreedzame Zee (Mars Pacificum) desgelijks in de Atlantische zijn verscheidene draaikolken of zwelg-kolken: Derhalve zou vermoedelijk vallen dat het van een ervan ingeslokt is door de onderaardse openingen bij de aanhoudende vloed tot hiertoe geworpen is geworden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 2 kapittel 20. 't Zal zo ongevoeglijk niet zijn hierbij te voegen 't geen Aaneas Sylvius (anders paus Pius de tweede) verhaalt. In zijn tijd werd in 't meer Numico een schip gevonden van tien vademen of zestig voeten diepte onder 't water verzonken. Hij liet duikers bijeenroepen welke lang onder 't water konden blijven. Deze gaven hem bericht van de grootte en gelegenheid van het schip. Men bevond naderhand dat het tien ellen lang en goed evenmatig was. Had, zegt de genoemde schrijver, veertienhonderd jaren onder water gelegen zonder verrot te zijn; omdat 't met hars en pek zeer goed was bewaard. Van binnen was 't overtrokken met fluweel en beslagen met gouden nagels. In 't midden vond men een aarden wat; waarin volgens aanwijzing van 't daarop staande schrift gedaan was de as van keizer Tiberius; was geweest de derde Roomse keizer in orde, gestorven door vergif, hem van Caligula toegebracht in 't jaar Christus 39. G. P. Hardorffers Geschicht-Spiegel, titel 60 pagina 441. Welke schrijver ook terzelfder plaats verhaalt dat op zekere berg in Mexico bij de eerste ontdekking van Amerika een zeer grote olifantstand werd gevonden. En vermits in dit gehele werelddeel nooit olifanten vernomen zijn zo besluit hij daaruit dat de nu zo genoemde Nieuwe Wereld de oude niet onbekend geweest en van hen niet onbezocht gebleven is. Van andere schepen in bergen gevonden, en zelfs met mensen of om eigenlijk te spreken, mensen -geraamten in die heb ik gewag gemaakt in 't tweede deel van mijn meergedachte Curieuze Aanmerkingen, pagina 708 daar ook uitvoerig werd gehandeld van in velerlei bijzondere zeldzaamheden der oude en nieuwe schepen in Indien en China, van pagina 1150 tot 1160. Desgelijks in 't vierde deel van pagina 915 tot 932. 't Geen daar gelezen kan worden willen wij het hier niet herhalen.

Voor de Sondvloed, begon Honorius weer, hebben in America geen menschen gewoond. Maer hoe zijnse dan na de Sondvloed [15] daer in gekomen. 't Is niet gelooflijck, datse sigh met hare kleyne Vaertuygen derwaerts souden begeven hebben. Deselve waren niet bequaem tot sulck een verre toght. Sy hadden geen Compas, of Streeckwijser, om haeren loop daer na te mogen righten. Kortlijck, 'k moet bekennen, dat ick geen raed weet, om deese Vraegh met eenige schijn van welgegrondheyd te beantwoorden.

Veellight, bejegende Polylector hem, sal ick gemacklijcker konnen aenwijsen, hoe de menschen in America zijn gekoomen, als ghy soud konnen bewijsen, dat'er voor de Sondvloed geen menschen in America zijn geweest. God had d'Aerdbodem niet gemaeckt, om woest en leedigh te leggen, maer om van sijne Schepselen, insonderheyd van de reedlijcke, te werden bewoont. Heeft hy d'andere Weerelds-deelen aen haer gegeeven, en sou hy 't seer groote, soo heerlijck, soo lustigh, soo vrughtbaer America, of t'eenemael woest en leedig, of alleen voor de Beesten hebben gelaten? 't Schijnd niet gelooflijck. Dus spreeckt een geleerd Man, de Heer Erasmus Franciscus, hier van. Evenwel kon hier op lightlijck tegenspraeck vallen. Ondertusschen kan men waerschijnlijck vermoeden, dat 't getal der menschen korts voor de Sondvloed vry grooter op den Aerdbodem is geweest, als een wijl tijdts daer nae, doe se sigh weer in de Weereld verdeelden. Moestense in den tijd, dat haer leeven alreeds veel korter, d'ontijdige dood veel gemeener, de vermeenighvuldigingh veel minder was, sigh uyt Asia nae d'andere Weerelds deelen begeven, wegens haere meenighte; hoe veel meer hebbense sulcks moeten doen, doese nae de Sondvloed langer leefden; sigh veel gesonder en vrughtbaerer bevonden, en derhalven oock veel meer in getal waren? Doch 't is onnodigh, hier van veel te willen twistredenen. Want zijn 'er menschen geweest, soo zijnse doch al t'saemen in de Sondvloed te niet gegaen; en alsoo blijft noch de Vraegh: Hoedanigh nae de Sondvloed de menschen in America zijn gekomen? Deselve beantwoord zijnde, soo siet men oock, hoese voor de Sondvloed daer in zijn geraeckt.

Eer ghy voort gaat, viel Marinus hier in, moet ick dit seggen, dat ick seecker Boeckje heb geleesen, waar in de Schrijver wil staende houden, dat de Sondvloed America niet heeft getroffen.

Dit loopt, seyde Honorius, opentlijck tegens de Heylige Schrift aen, en 't verhael van Moses, gedaen door de Geest Gods. Dus leesen wy: De Vloed was veertigh dagen op der Aerden; en de [16] Wateren vermeerderden, en hieven d'Arck op, soo datse oprees boven d'Aerde. En de Wateren namen gantsch seer d'overhand op der Aerde, soo dat alle hooge Bergen, die onder den gantschen Hemel zijn, bedeckt wierden. Vijfthien ellen om hoogh namen de Wateren d'overhand, en de Bergen wierden bedeckt; en alle Vleesch, dat sigh op d'Aerde roerde, gaf den geest; van 't Gevogelt, en van 't Vee, en van 't wild Gedierte, en van al 't kruypende gedierte dat op d'Aerde kroop, en alle Mensch. Al wat eenen adem des Geests des levens in sijne neusgaten had, van alles wat op 't droogh was, is gestorven. Alsoo wierd verdelgd al wat bestond dat op den Aerdbodem was, van de Menschen aen tot het Vee. Doch Noach alleen bleef over, en wat met hem in d'Arck was, Genes. VII. van vs. 17. tot 24.

Maer, hernam Marinus, hier tegens brenghd hy in, dat in des Heeren woord 't Woordeken alle dickmael werd genoomen voor een groot, voor 't voornaamste, of 't eedelste deel. Soo staet 'er Luc. II. 1. dat Keyser Augustus een gebod liet uytgaen, tot beschrijving van de geheele Weereld. Evenwel waeren noch veele landen sijn Gebied, en derhalven deese Beschrijvingh, niet onderworpen; jae, veele Volckeren weerstonden hem. Tot Nebucadnezar zeyde Daniel: Over al waer menschen-kinderen woonen, heeft hy de Beesten des Velds en de Vogelen des Hemels in uwe hand gegeeven, en u gesteld tot een Heerscher over al de selve, Dan. II. 38. Echter streckte sijne heerschappy sigh soo verre niet uyt. Gelijck nu in deese plaetsen door de spreeckwijs, de geheele Weereld, en, over-al daer menschen-kinderen woonen, niet de gantsche Weereld, maer een groot deel der selve word verstaen; soo kan oock hier voor alle hooge Bergen, alle Vleesch, alle Mensch wel genoomen worden 't grootste en voornaemste deel.

't Is ten vollen gewis, begon Polylector, dat in 't Boeck des Heeren 't woord de geheele Weereld niet altijd voor dit gantsche Gebouw der Aerde; de woorden alle menschen niet altijd voor den gantschen hoop der menschen werden genoomen. Dese spreeckwijs werd somtijds gebonden aen 't onderwerp, waer van gehandelt werd; gelijck als, dat de geheele Weereld sou beschreeven worden, sijn opsight heeft op de heerschappy des Roomschen Keysers, en dat deel des Weerelds, 't welck onder sijn gebied stond. Dus moeten oock de woorden Daniels werden verstaan. Somtijds beteeckend alle, allerley [17] en geheele Weereld een bysonder deel van menschen in de Weereld. Maer oock dickmael werden de woorden geheele en alle eygentlijck genoomen. Wy sullen alle voor den Reghterstoel Christi gestelt worden, Rom. xiv. 10. Op dat alle mond gestopt werde, en de geheele Weereld voor God verdoemlijck zy, Rom. III. 19. Dus moetmense opvatten, wanneer 't de natuer, 't ooghmerck en de gelegenheyd der saeck, van welcke gehandeld word, soo meê brenghd; en datse, sonder eenige tegenstrijdigheyd met andere Schriftuerplaetsen soo konnen werden genoomen; gelijck hier in 't stuck van de Sondvloed. d'oorsaeck, waerom God d'eerste Weereld wou verdelgen, was't godloos leven, overal in de Weereld gemeen: Want alle Vleesch (alle Mensch) had sijnen weg verdorven op d'aerde, Gen. vi. 12.; derhalven wou hy oock de straf over al laeten gaen, en de gantsche Aerdkloot met Water bedecken, op dat geen vleesch 't verderf sou mogen ontvlieden, van de Menschen af tot 't Vee toe; tot 't kruypende gediert, tot de Vogelen toe. Waerom dan oock Moses uytdrucklijck seght, dat 't Water de bergen bedeckte: Alle hooge bergen bedeckte: Alle hooge bergen die onder den gantschen Hemel zijn bedeckte; en vijfthien ellen boven deselve stond. Waer door dan alle Vleesch, dat sigh op d'aerde roerde, den geest gaf. Al wat een adem des geests des levens in sijne neusgaten had, stierf, van alles wat op 't drooge was. Alles wat bestond op den aerdbodem verdelgd wierd. Niets uytgeslooten, als alleen Noach, en wat sich met hem in d'Arck bevond. Soo wel d'uytdruckingen, de verscheydene uytdruckingen, de sonderlingh-krachtige en nadrucklijck-herhaelde uytdruckingen, als de bysondere uytneemingh, welcke Moses gebruyckt, beweegen my, om het gantschlijck daer voor te houden, dat de Wateren der Sondvloed over de geheele Weereld, dienvolgens oock over America zijn gegaan; ten waer men bewijsen kon, dat voor de Sondvloed noch Menschen, noch Beesten, noch gevogelt, noch kruypend gedierte in dit Gewest is geweest. Dat eenige, door te stellen, de Wateren der Sondvloed in America niet te zijn gekomen, meenen een middel gevonden te hebben, om af te snijden de swaerigheyd in de beantwoordingh der Vraegh: Hoe de menschen nae de Sondvloed in dit land zijn geraeckt? wijlse hier niet verdelgd, en derhalven in staat gebleeven souden zijn, is t'eenemael ydel; wijl evenwel de vraegh en swarigheyd blijft, hoese voor de Sondvloed derwaerts zijn gekoomen. [18]

Maer, begon Marinus weer, indien men stelde, dat voor de Sondvloed in America geen Menschen waren; en dat oock deese verdelging daer niet geweest is, soo was men terstond gereddet uyt de swaerigheyd, hoe de Dieren in dit Weereldsdeel zijn gekomen, met alleen te seggen: God heeftse in den aenvangh daer geschapen; en door de Sondvloed, als hier niet geweest, zijnse niet vernielt geworden.

Wy hebben, bejegende Polylector hem, alreeds gesegd, onbewijslijck te zijn, dat 'er voor d'algemeene Vloed geen Menschen in America souden geweest hebben: En dat 'er de Sondvloed geweest is, volgens de sonderlinge uytdruckingen der heylige Schrift ontrent deese saeck. Maer wat voor redenen steld de Schrijver daer tegens?

Sijn voornaemste bewijs, liet Marinus hier op hooren, bestaat in deese Vraegh: Hoe soo meenigerley Dieren (insonderheyd de traege Americaensche Ai, of Haut, die in een tijd van twintigh duysend jaeren soo veel weghs niet had konnen afleggen) uyt America nae d'Arck hebben konnen wandelen. En dan in deese Voorstellingh: Of wel in Asia de hooghste Bergen van de Vloed moghten bedeckt zijn geweest, soo kon echter 't Water niet in America zijn gekomen. Want de verwelfde rondheyd der aerde maeckt, van Asia af tot America toe, sulck een hooghte, dat de hooghste Spits des Berghs Atlas, ja alle andere Bergen des Werelds, daer tegens maer Daelen zijn t'achten; en onmeetlijck sigh daer voor bucken. Oock heeft de Vloed niet konnen heenen strijken over 't Planum Centricum (de puntvlackte) des Noordschen halfronds; waer onder America schier half verborgen leght; ten waere men wou seggen, dat 't Water kon blijven en rusten buyten 't middelpunt der Aerde en des Weerelds.

Even deese dingen, seyde Polylector, heeft oock Abrahamus Milius voortgebraght. Op 't laetste sal ick eerst antwoorden, doch maer alleen met korte woorden: (1) Wie zijt ghy, ô Mensch! die God soud willen voorschrijven, hoe hy, of hoe hy niet, de Sondvloed nae America brengen; en aan sijn woord, dat de gantsche Aerdbodem onder Water sou staen, de vervullingh geven kon? (2) Hoe dan! konden in America de Fonteynen des grooten Afgronds niet soo wel opbreecken; de Sluysen des Hemels niet soo wel sigh openen, de Wolcken niet soo wel dagh en naght regenen, als in Asien? Kon hem, die den Hemel allerweegen met Wolcken omvanghd, de rondheyd der Aerde hier in verhinderlijck zijn? (3) Waerom moest doch, [19] nae den dwaelenden waen uws Schrijvers, de Watervloed juyst uyt Asia nae America heenen wentelen; daer doch in America de Vloed even soo haest kon inbreecken, oock ter selver tijd, als in Asia, Africa en Europa; wijl in al de Deelen des Weerelds wilde Zeeën, Rivieren en Bronnen; desgelijcks Wolcken en Regenen zijn. Om nu niet te spreecken van de verschricklijck-wijde Doorbreucken en Waterkluften; door welcker middel de Zee van 't eene Weereldsdeel sigh meê deeld aen die van 't andere. 't Water behoefde derhalven niet de breedte van een hayr buyten 's Weerelds middelpunt of Aerdpunt te sweven, schoon 't de geheele Aerdkloot omringhde. Want d'Aerde had, insonderheyd als de Sluysen des Hemels sich openden, inwendigh noch Water genoegh behouden. Dat d'overwateringh des gantschen Aerdbodems (seghd een geleerd Man) de natuer niet gevoeghlijck, noch met deselve overeenkomend was, geloof ick vrywilligh; en doe 'er noch by, dat de geheele Sondvloed niet juyst na den loop der Natuer, maer veel meer een geweld der Natuer is geweest, waer door alle Aerdsche lichaemlijcke Schepselen moesten verderven; schoon de Natuer selfs eene harer Hoofdstoffen, 't Water, hier toe heeft moeten leenen. Erasmi Francisci Ost und Westindischen Lustgarten fol. 128.

Voor de zondvloed, begon Honorius weer, hebben in Amerika geen mensen gewoond. Maar hoe zijn ze dan na de zondvloed [15] daarin gekomen. 't Is niet geloofwaardig dat ze zich met hun kleine vaartuigen derwaarts zouden begeven hebben. Die waren niet bekwaam tot zo’ n verre tocht. Zij hadden geen kompas of streekwijzer om hun loop daarnaar te mogen richten. Kort, ik moet bekennen dat ik geen raad weet om deze vraag met enige schijn van goede gegrondheid te beantwoorden.

Mogelijk, bejegende Polylector hem, zal ik gemakkelijk kunnen aanwijzen hoe de mensen in Amerika zijn gekomen dan gij zou kunnen bewijzen dat er voor de zondvloed geen mensen in Amerika zijn geweest. God had de aardbodem niet gemaakt om woest en leeg te liggen, maar om van zijn schepselen, vooral van de redelijke te worden bewoond. Heeft hij de andere werelddelen aan hen gegeven en zou hij 't zeer grote, zo heerlijk, zo lustig, zo vruchtbaar Amerika of ten enenmale woest en ledig of alleen voor de beesten hebben gelaten? 't Schijnt niet geloofwaardig. Dus spreekt een geleerde man, de heer Erasmus Franciscus, hiervan. Evenwel kon hierop licht tegenspraak vallen. Ondertussen kan men waarschijnlijk vermoeden dat 't getal der mensen kort voor de zondvloed vrij groter op de aardbodem is geweest dan een tijdje daarna toen ze zich weer in de wereld verdeelden. Moesten ze in de tijd dat hun leven alreeds veel korter, de ontijdige dood veel algemener, de vermenigvuldiging veel minder was zich uit Azië naar de andere werelddelen begeven vanwege hun menigte; hoe veel meer hebben ze zulks moeten doen toen ze na de zondvloed langer leefden; zich veel gezonder en vruchtbarder bevonden en derhalve ook veel meer in getal waren? Doch 't is onnodig hiervan veel te willen twistredenen. Want zijn er mensen geweest, zo zijn ze doch al tezamen in de zondvloed te niet gegaan; en alzo blijft noch de vraag: Hoedanig na de zondvloed de mensen in Amerika zijn gekomen? Als die beantwoord is zo ziet men ook hoe ze voor de zondvloed daarin zijn geraakt.

Eer gij voortgaat, viel Marinus hierin, moet ik dit zeggen dat ik zeker boekje heb gelezen waarin de schrijver wil staande houden dat de zondvloed Amerika niet heeft getroffen.

Dit loopt, zei Honorius, openlijk tegen de Heilige Schrift aan en 't verhaal van Mozes gedaan door de Geest Gods. Dus lezen wij: De vloed was veertig dagen op de aarde; en de [16] wateren vermeerderden en hieven de ark op zodat ze oprees boven de aarde. En de wateren namen gans zeer de overhand op de aarde zodat alle hoge bergen die onder den ganse hemel zijn bedekt worden. Vijftien ellen omhoog namen de wateren de overhand en de bergen worden bedekt; en alle vlees dat zich op de aarde roerde gaf de geest; van 't gevogelte en van ’t vee en van ’t wilde gedierte en van al 't kruipende gedierte dat op de aarde kroop en alle mensen. Al wat een adem der Geest van het leven in zijn neusgaten had, van alles wat op 't droge was is gestorven. Alzo werd verdelgd al wat bestond dat op den aardbodem was, van de mensen aan tot het vee. Doch Noach alleen bleef over en wat met hem in de ark was, Genesis 7; van vers 17 tot 24.

Maar, hernam Marinus, hiertegen brengt hij in dat in de Heren woord 't woordje vaak werd genomen voor een groot, voor 't voornaamste of 't edelste deel. Zo staat er Lucas 2; 1. dat keizer Augustus een gebod liet uitgaan tot beschrijving van de gehele wereld. Evenwel weren noch vele landen zijn gebied en derhalve aan deze beschrijving niet onderworpen; ja, vele volkeren weerstonden hem. Tot Nebukadnezar zei Daniel: Overal waar mensenkinderen wonen heeft hij de beesten des veld en de vogels des hemels in uw hand gegeven en u gesteld tot een heerser over die, Daniel 2; 38. Echter strekte zijn heerschappij zich zo ver niet uit. Gelijk nu in deze plaatsen door de spreekwijze de gehele wereld en overal daar mensenkinderen wonen en niet de ganse wereld, maar een groot deel ervan wordt verstaan; zo kan ook hier voor alle hoge bergen, alle vlees, alle mensen wel genomen worden 't grootste en voornaamste deel.

't Is ten volle gewis, begon Polylector, dat in 't boek des Heren 't woord de gehele wereld niet altijd voor dit ganse gebouw der aarde; de woorden alle mensen niet altijd voor den ganse hoop der mensen worden genomen. Deze spreekwijze werd somtijds gebonden aan 't onderwerp waarvan gehandeld werd; gelijk als dat de gehele wereld zou beschreven worden zijn opzicht heeft op de heerschappij des Roomse keizers en dat deel der wereld wat onder zijn gebied stond. Dus moeten ook de woorden van Daniel worden verstaan. Somtijds betekend alle allerlei [17] en gehele wereld en bijzonder deel van mensen in de wereld. Maar ook vaak worden de woorden gehele en alle eigenlijk genomen. Wij zullen alle voor den rechterstoel Christus gesteld worden, Romeinen 14; 10. Opdat alle mond gestopt wordt en de gehele wereld voor God verdoemd is Romeinen 3; 19. Dus moet men ze opvatten wanneer 't de natuur, 't oogmerk en de gelegenheid der zaak waarvan gehandeld wordt zo meebrengt; en dat ze zonder enige tegenstrijdigheid met andere schriftuur plaatsen zo kunnen worden genomen; gelijk hierin 't stuk van de zondvloed. De oorzaak waarom God de eerste wereld wilde verdelgen was 't goddeloos leven overal in de wereld algemeen: Want alle vlees (alle mensen) had zijn weg verdorven op de aarde, Genesis 6.;12.; derhalve wilde hij ook de straf overal laten gaan en de ganse aardkloot met water bedekken opdat geen vlees 't verderf zou mogen ontvlieden, van de mensen af tot 't vee toe; tot 't kruipend gedierte tot de vogels toe. Waarom dan ook Mozes uitdrukkelijk zegt, dat 't water de bergen bedekte: Alle hoge bergen bedekte: Alle hoge bergen die onder den ganse hemel zijn bedecte; en vijftien ellen boven die stond. Waardoor dan alle vlees dat zich op de aarde roerde de geest gaf. Al wat een adem der geest der leven in zijn neusgaten had stierf, van alles wat op 't droge was. Alles wat bestond op de aardbodem verdelgd werd. Niets uitgesloten dan alleen Noach en wat zich met hem in de ark bevond. Zo wel de uitdrukkingen, de verscheidene uitdrukkingen, de bijzonder-krachtige en nadrukelijk herhaalde uitdrukkingen als de bijzondere uitzondering welke Mozes gebruikt bewogen mij om het gans daarvoor te houden dat de wateren der zondvloed over de gehele wereld dientengevolge ook over Amerika zijn gegaan; tenzij men bewijzen kon dat voor de zondvloed noch mensen, noch beesten, noch gevogelte, noch kruipend gedierte in dit gewest is geweest. Dat enige door te stellen dat de wateren der zondvloed in Amerika niet te zijn gekomen menen een middel gevonden te hebben om af te snijden de zwarigheid in de beantwoording der vraag: Hoe de mensen na de zondvloed in dit land zijn geraakt? Omdat ze hier niet verdelgd en derhalve in staat gebleven zouden zijn is ten enenmale ijdel; terwijl evenwel de vraag en zwarigheid blijft hoe ze voor de zondvloed derwaarts zijn gekomen. [18]

Maar, begon Marinus weer, indien men stelde dat voor de zondvloed in Amerika geen mensen waren; en dat ook deze verdelging daar niet geweest is zo was men terstond gered uit de zwarigheid hoe de dieren in dit werelddeel zijn gekomen met alleen te zeggen: God heeft ze in de aanvang daar geschapen; en door de zondvloed, als hier niet geweest, zijn ze niet vernield geworden.

Wij hebben, bejegende Polylector hem, alreeds gezegd, niet bewijsbaar te zijn dat er voor de algemene vloed geen mensen in Amerika zouden geweest hebben: En dat er de zondvloed geweest is volgens de bijzondere uitdrukkingen der heilige Schrift omtrent deze zaak. Maar wat voor redenen stelt de schrijver daartegen?

Zijn voornaamste bewijs, liet Marinus hierop horen, bestaat in deze vraag: Hoe zo menigerlei dieren (vooral de trage Amerikaanse Ai of Haut (luiaard) die in een tijd van twintigduizend jaren zo veel weg niet had kunnen afleggen) uit Amerika naar de ark hebben kunnen wandelen. En dan in deze voorstelling: Of wel in Azië de hoogste bergen van de vloed mochten bedekt zijn geweest, zo kon echter 't water niet in Amerika zijn gekomen. Want de verwelfde rondheid der aarde maakt van Azië af tot Amerika toe, zo’ n hoogte dat de hoogste spits der berg Atlas, ja alle andere bergen der wereld daartegen maar dalen zijn t' achten; en onmetelijk zich daarvoor bukken. Ook heeft de vloed niet kunnen heen strijken over 't Planum Centricum (de puntvlakte) des Noordse halfrond; waaronder Amerika schier half verborgen ligt; tenzij men wou zeggen dat 't water kon blijven en rusten buiten 't middelpunt der aarde en de wereld.

Even deze dingen, zei Polylector, heeft ook Abrahamus Milius voortgebracht. Op 't laatste zal ik eerst antwoorden, doch maar alleen met korte woorden: (1) Wie zijt gij, ô mens! Die God zou willen voorschrijven, hoe hij, of hoe hij niet, de Zondvloed naar Amerika brengen; en aan zijn woord dat de ganse aardbodem onder water zou staan de vervulling geven kon? (2) Hoe dan! Konden in Amerika de fonteinen der grote afgrond niet zo goed openbreken; de sluizen van de hemel niet zo goed zich openen, de wolken niet zo goed dag en nacht regenen als in Azië? Kon hem die de hemel allerwegen met wolken omvangt de rondheid der aarde hierin hinderlijk zijn? (3) waarom moest doch, [19] naar de dwalende waan van uw schrijvers de watervloed juist uit Azië naar Amerika heen wentelen; daar doch in Amerika de vloed even zo gauw kon inbreken, ook terzelfder tijd als in Azië, Afrika en Europa; terwijl in alle delen der wereld wilde zeeën, rivieren en bronnen; desgelijks wolken en regen zijn. Om nu niet te spreken van de verschrikkelijk-wijde doorbreken en waterkluften; waardoor midden der zee van 't ene werelddeel zich meedeelt aan die van 't andere. 't Water behoefde derhalve niet de breedte van een haar buiten ‘s werelds middelpunt of aardpunt te zweven, ofschoon 't de gehele aardkloot omringt. Want de aarde had, vooral als de sluizen der hemel zich openden inwendig noch water genoeg behouden. Dat het over wateren des ganse aardbodem (zegt een geleerd man) de natuur niet gevoeglijk, noch met die overeenkomt geloof ik vrijwillig; en doe er noch bij dat de gehele zondvloed niet juist naar de loop der natuur, maar veel meer een geweld der natuur is geweest waardoor alle aarde lichamelijke schepselen moesten verderven; ofschoon de natuur zelfs een van zijn hoofdstoffen, 't water, hiertoe heeft moeten lenen. Erasmi Francisci Ost und Westindischen Lustgarten fol. 128.

Met de bygebrachte redenen, Marinus sigh hooren, kan ick my voldaen houden, aengaende d'algemeenheyd der Sondvloed; en sie genoeghsaem de krachteloosheyd der tegengestelde Redenen. Echter wenschte ick oock noch wel d'antwoord op de vraegh: Hoe de Dieren uyt America nae d'Arck hebben konnen komen?

Maer ick, viel Honorius hier in, wou eerst wel eenigh bescheyd hooren van dien snellen Postlooper, die meer als twintigh duysend jaeren tijds werck sou moeten hebben, om uyt America nae Asia te voetteeren. Wat voor een maecksel is dit doch; by wiens gangh 't kruypen der Slecken noch voor vliegen is te houden?

De Brasilianen, antwoordede Marinus, noemen 't Ai; de Schrijvers der Indische saecken Ha, of Haut; de Spanjaerden spotswijs Perillo Ligero; soo veel als 't snellopend hondeken. In lengte is 't een taemlijck-groote Kat gelijck; oock wel een Vosch; by nae even soo dick als langh. 't Heeft twee seer kleyne voeten, en vier klaeuwen aen deselve, als de Vogelen. De Beenen zijn niet sterck genoegh, om 't ligchaam te draegen; derhalven het, als op den buyck kruypende, over d'aerde voortsleept; soo gantsch traegh, dat het op een [20] geheelen dagh nauwlijcks vijftigh treeden weghs kan afleggen. Jae, eenige hebben my verseeckerd, dat het in vijfthien dagen tijds geen eene steenworp verr' kan voortkoomen. 't Hoofd is kleyn; niet meer als drie vingeren langh, en wat rondaghtigh-plat; met een aengesight als dat der Naghtuylen. De neus is als die van een Aep. Sijne grootste lust is, op Boomen of Paelen te klauteren; op welckers toppen men haer dickmael gewaer werd. Twee daegen langh heeft hy werck, eer hy soo hoogh koomd; en twee andere daegen; eer hy weer beneeden kan daelen. De mond is soo kleyn, dat hy niemand daer meê beschaedigen kan. Melchior Blum Americanische Reisebeschreibung pag. 211. Erasmi Francisci Schaubuhnen erster theil pag. 607.

't Kan, voegde Polylector hier by, seer langh vasten. De geene, die 'er een gevangen hielden, getuygen, datse 't in veertigh gantsche dagen niet hebben sien eeten. Hier door zijn eenige in den waen geraeckt, dat het gantschlijck geen spijsen nuttighd, maer alleen van de Wind leeft. Doch Georgius Marckgravius (die ten kosten van Vorst Johan Maurits van Nassauw twee Reysen heeft gedaen, om nauwkeurigh t'ondersoecken de natuer en eygenschap der Americaensche Kruyden, Boomen en Dieren) 't Wijfje van een Ai ontleedende, vond in de Maegh een noch gantsch groen telghje eens Booms; gewisselijck een teecken, dat het waerlijck spijs nae sich neemd: maar oock veellicht seer langh kan vasten, of sich behelpen met Muggen en Vliegen. Misschien eet het wanneer het vry is; maer wil, gevangen zijnde, niet eeten, uyt bekommeringh en droefheyd. Aoosta seght, dat het Mieren; Nierembergius, dat het Muggen, Wespen, Kevers; Maffeius, dat het Boombladeren sou gebruycken tot voedsel. Al t'saem komense hier in over een, dat het boven maeten langhsaem in sijnen gangh is; soo dat men nauwlijcks eenige voortgangh kan gewaer worden. Derhalven werd het van sommige Pigritia (Luyheyd, Traegheyd) geheeten.

Wel nu, boertede Honorius, laet ons hooren, hoe ghy al d'Americaensche Dieren, en daer onder oock insonderheyd deese luye Ai, of Ha, of Haut (indien men anders luy magh noemen 't geen door een natuerlijcke gesteltenis niet vaerdiger zijn kan) in d'Arck sult leveren.

Belangende de Dierkens, hernam Polylector, welcke uyt Kruyden, Bladeren of Boomen voortkomen; 't was niet noodigh [21] dat deese nae d'Arck souden kruypen; wijlse op sulck een gewoone manier, als nu daeghlijcks geschied, weer konden groeyen. Sy konden, soo als in de Winter, gelijck als sterven, en daer nae, de Sondvloed voorby zijnde, weer belevendighd worden; of uyt de vervuylde stof op nieuws voort spruyten. Indien waerachtigh is 't geen veele bevestigen; te weeten, dat de Muysen, buyten versamelingh van Manneken en Wijfken, konnen gegenereert worden, soo kanmen deselve oock stellen onder de Gedierten, welcke niet noodigh waeren in d'Arck te koomen. Dunckt u dit vreemd, soo hoor, hoe verseeckerd eenige hier van spreecken, alhoewel ick my niet voor de verseeckeraer in stellen wil; evenwel oock niet ontkennen, dat het soo niet sou konnen zijn. De Nijl in Egypten (seggense) sal de twijffelaghtighe hier van overtuygen. Als deese Vloed, afgeloopen zijnde, 't land weer ontdeckt laet, siet men een groote meenighte kleyne jonge Muyskens, welcke door de kraght des Waters en der Aerde alreeds den aenvangh haers Wesens hebben bekoomen. De helft des ligchaems is al belevendigd, als d'andere helft noch enckele Aerde is. Men neemse maer op, en men sal 't aen duysenden soodanigh bevinden. Humberti descript. Aegypt. pag. 124. Erasmi Francisci Ost und Westindischen lustgarten fol. 121. Selfs de vermaerde Scaliger getuygd uyt eygener ervarenheyd, dat uyt Koe-mest Muysen voortkoomen.

Indien men dit gelooven magh, boertede Honorius, soo behoefde Noach gewisselijck geen Muysen in d'Arck te neemen, wijl 'er uyt de Koemist maer al te veel voor sijnen Voorraed ontstaen konden.

Jae oock, vervolghde Polylector, de gedaghte Milius beroemd sigh te weeten de konst, hoe men Alen in seer weynigh tijds uyt d'Aerde kan voortbrengen, en geheele Vyvers daar meê vervullen.

Ey doch, Honorius hier weer in, indien hy deese konst heeft beschreeven, soo laet u gelieven, my deselve bekend te maecken, ten voordeel van mijne Vischgroef. Indien 't gelucken wil, soo beloof ick u een goede Soode daer van te sullen t'huys senden.

Men behoefd, hervattede Polylector, maer alleen, volgens sijn beright, in Bloeymaend, wanneer de Dauw rijcklijck neervald, voor Sonnen-opgangh in een wel-begraefd Veld te gaen, en met een Spade twee even-groote Sooden daer uyt te steecken: Daer [22] nae deselve sulcker wijs dight op een te leggen, dat de graesige zijden zich t'samen sluyten. Dit gedaen zijnde, set men die aen de kant eens Visch-vijvers, aen de Noordzijde, daer de Son haere straelen aldermeest koomd heenen te werpen. Eer weynige uyren tijdts verloopen zijn, sal men een geheele swarm van kleyne eerst-ontstaende Alen gewaer werden. Eenige hebben door dit middel haere Vijvers met een groote meenighte deeser Visschen vervuld. Abrahamus Milius de origine Animalium & migratione populor. pag. 10. Of 't waeraghtigh is; en indien jae, of 't oock wel in alle Landschappen, en by alle Volckeren sou willen aengaen, moest men door de Proef verneemen. Slangen, Draecken, en diergelijcke giftige Dieren konnen of uyt Eyeren, of uyt de verrottingh van doode licghaemen groeyen, en behoefden derhalven al meê in d'Arck niet. Belangende d'andere Beesten, die sulck een ontstaeningh niet hebben; maer uyt de vereenigingh van Manneken en Wijfken, of, ten opsight van de Vogelen, uyt vermengingh en geduerige broedingh der Eyeren moeten spruyten; de geene, welcke naeby waren, of een snelle loop hadden, en over land voort-rennen, of door de Rivieren heenen swemmen konden, kan men stellen, van selfs te zijn gekomen; d'andere kon Noach hebben laeten haelen. Eenige meenen, dat de Dieren, doe de Wateren der Sondvloed begonden op te rijsen, sigh geduerigh, om deselve t'ontwijcken, hooger aen nae 't drooge begeeven hebben; somtijds loopende, somtijdts swemmende, tot datse by d'Arck quaemen: Doch 't Bybelsch verhael leert ons, dat 't Gedierte met Noach en de sijne al in d'Arck was, voor d'opkoomingh der Wateren, Gen. vii. 15. De Joodsche Rabbinen droomen, dat God over yeder slagh van Dieren Bescherm-Engelen heeft gesteld: Welcke hy in deese gelegenheyd gebood, af te daalen, en de geene, die behouden stonden te werden, tot Noach te brengen. Doch van sulcke Bescherm-Engelen der Beesten vinden wy geen gewagh in des Heeren woord. 't Is oock onnoodigh, in dit stuck tot den dienst der Engelen te loopen. Alleen met weynige woorden sal ick al de Dieren van al de vier hoecken des Weerelds, selfs de traeghste, jae d'aldertraeghste Ai, in d'Arck brengen. 't Bevel des Almaghtigen heeft haer daer heenen gedreeven. Door even deselve kraght, met welcke hy alle Beesten heeft geschaepen, wist hy de geene, die hy behouden wou, tot Noach te doen naerderen. Gods bevel aan hem was, dat hy de tot hem komende Dieren in d'Arck sou doen gaen. Gen. VI. [23] 18.; maer de toeseggingh Gods hier ontrent: Twee en twee (Mannekens en Wijfkens) sullen tot u koomen; te weeten, door mijne drijvingh en bestieringh, sonder uwe moeyte, om die in 't leven te behouden, vers 20.; gelijck se dan oock quaemen twee en twee tot Noach, Gen. vii. 9. Gelijck de Heere al 't Gedierte des Velds, en al 't Gevogelte des Hemels tot Adam braght, op dat hy haer naemen gaf, Gen. II. 19., soo heeft hy oock al de Dieren des Velds en de Vogelen des Hemels, welcke uyt 't verderf souden overblijven, tot Noach doen koomen. Door deselve kraght, nae welcke hy de schaedlijcke verscheurende Dieren heeft ingetoomd, soo dat hier de Wolf 't Lam niet beleedighde, heeft hy oock de Dieren derwaerts gebraght; gebruyckende alleen sijn bevel (want als hy gebied soo staet het daer); of de middelen welcke hem bekend zijn; al sou hy d'Ai, of Haut, door een stercke Vogel over Zee doen draegen; en d'andere in 't Water neersinckende Beesten kraght gegeven hebben, om te konnen swemmen. Die door een woord: Daer werde, in 't begin alles schiep, sou dien te wonderlijck te zijn, door 't woord koom, al wie hy in 't leven wou behouden te doen naerderen tot d'Arck? Dit woord moest 't aldertraeghste Dier gehoorsaemen; of 't schoon anders hondert jaren langh werck had, om een roede weghs voort te kruypen. Die die niet wil gelooven, uyt veraghtingh der Heylige Schrift, of niet kan geloven, wegens eenige ingebeelde swarigheden; wijl deesen d'Arck te groot, dien te kleyn dunckt te zijn; 't eene Dier te snel, 't andere te langhsaem, magh oock te gelijck verwerpen, dat de Weereld door 't alderkraghstighste woord Gods geschaepen; dat op d'Aerde een Sondvloed geweest; dat d'opstandingh der Doode te verwaghten is. Hy schrabbe sijnen naem uyt 't Stamboeck der Christenen, en schrijve deselve in 't Register van Celsus, Porphyrius, Lucianus, en der Prae-adamiten. Welcker tegenwerpingen echter door de Reden, waer van wy alreeds een proef hebben gegeven, lichtlijck konnen opgelost, en getoondt werden, dat, aengaende de koomst der Beesten tot d'Arck, niets is, 't welck tegens de Natuer, tegens 't Vernuf, tegens de Mogelijckheyd koomd te strijden: gelijck wy hier nae, als wy sullen handelen van de Vraegh, hoe de Dieren nae de Sondvloed in America zijn gekomen, wat breeder sullen aenwijsen, indien 't de gelegenheyd dan sal toelaten.

'k Heb, wierp Honorius hier in, wel geleesen, dat de Heydenen de heylige Schrift soghten leugenaghtigh te maecken, door de [24] voorstellingh, hoe onmogelijck men moet oordeelen, soo een groote meenighte van Gedierten, en genoeghsame Voorraed voor deselve, in een eenigh Schip herbergh te geeven; en 'k moet bekennen, dat ick, door blinde onkunde, deese swaerigheyd niet wel wist t'ontworstelen; Doch ben hier in ten vollen gerust gesteld, nae dat ick in 't tweede Deel uwes grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 180. had gesien, d'overtuygende van u daer ter neergestelde Reeckeningh; waer uyt klaerlijck, oock selfs voor d'oogen der eenvoudighste, blijckt, dat in d'Arck, volgens de maet der lenghte, breedte en hooghte; en d'aenmerckingh van 't getal der bysondere Dier-geslaghten, meer als genoeghsaeme ruymte was voor alles wat daer in gegaen is.

Met de bijgebrachte redenen liet Marinus zich horen, kan ik mij voldaan houden aangaande de algemeenheid der zondvloed; en zie voldoende de krachteloosheid der tegengestelde redenen. Echter wenste ik ook noch wel het antwoord op de vraag: Hoe de dieren uit Amerika naar de ark hebben kunnen komen?

Maar ik, viel Honorius hierin, wilde eerst wel enig bescheid horen van die snelle postloper die meer dan twintigduizend jaren tijd werk zou moeten hebben om uit Amerika naar Azië te voeteren. Wat voor een maaksel is dit doch; bij wiens gang 't kruipen der slakken noch voor vliegen is te houden?

De Brazilianen, antwoorde Marinus, noemen 't Ai; de schrijvers der Indische zaken Ha of Haut; de Spanjaarden spotsgewijze Perillo Ligero; zo veel als 't snellopend hondje. In lengte is 't een tamelijk-grote kat gelijk; ook wel een vos; bijna even zo dik als lang. 't Heeft twee zeer kleine voeten en vier klauwen aan die als de vogels. De benen zijn niet sterk genoeg om 't lichaam te dragen; derhalve het als op den buik kruipt, over de aarde voortsleept; zo gans traag dat het op een [20] gehele dag nauwelijks vijftig treden weg kan afleggen. Ja, enige hebben mij verzekerd dat het in vijftien dagen tijd geen een steenworp ver kan voortkomen. 't Hoofd is klein; niet meer dan drie vingers lang en wat rondachtig-plat; met een aangezicht als dat der nachtuilen. De neus is als die van een aap. Zijn grootste lust is op bomen of palen te klauteren; waarop de toppen men ze vaak gewaarwordt. Twee dagen lang heeft hij werk eer hij zo hoog komt; en twee andere dagen; eer hij weer beneden kan dalen. De mond is zo klein dat hij niemand daar mee beschadigen kan. Melchior Blum Amerikanische Reisebeschreibung pagina 211. Erasmi Francisci Schaubuhnen erster theil pagina 607.

't Kan, voegde Polylector hierbij, zeer lang vasten. Diegene die er een gevangen hielden getuigen dat ze 't in veertig ganse dagen niet hebben zien eten. Hierdoor zijn enige in de waan geraakt dat het gans geen spijzen nuttigde, maar alleen van de wind leeft. Doch Georgius Marckgravius (die ten koste van vorst Johan Maurits van Nassau twee reizen heeft gedaan om nauwkeurig te onderzoeken de natuur en eigenschap der Amerikaanse kruiden, bomen en dieren) 't wijfje van een Ai ontleedde vond in de maag een noch gans groen telgje van een boom; zeker een teken dat het waarlijk spijs naar zich neemt: maar ook mogelijk zeer lang kan vasten of zich behelpen met muggen en vliegen. Misschien eet het wanneer het vrij is; maar wil als het gevangen is niet eten uit bekommering en droefheid. Acosta zegt dat het mieren; Nierembergius, dat het muggen, wespen, kevers; Maffeius, dat het boombladeren zou gebruiken tot voedsel. Al tezamen komen ze hierin overeen dat het boven maten langzaam is in zijn gang; zodat men nauwelijks enige voortgang kan gewaar worden. Derhalve werd het van sommige Pigritia (luiheid, traagheid) geheten.

Wel nu, grapte Honorius, laet ons horen hoe gij alle Amerikaanse dieren en daaronder ook vooral deze luie Ai, of Ha of Haut (indien men anders lui mag noemen 't geen door een natuurlijke gesteltenis niet sneller zijn kan) in de ark zal leveren.

Aangaande de diertjes, hernam Polylector, welke uit kruiden, bladeren of bomen voortkomen; 't was niet nodig [21] dat deze naar de ark zouden kruipen; omdat ze op zo’ n gewone manier als nu dagelijks geschiet, weer konden groeien. Zij konden, zoals in de winter gelijk als sterven en daarna toen de zondvloed voorbij was, weer levendig worden; of uit de vervuilde stof opnieuw voortspruiten. Indien waarachtig is 't geen vele bevestigen; te weten dat de muizen zonder verzameling van mannetje en wijfje kunnen gegenereerd worden, zo kan men die ook stellen onder de gedierten welke niet nodig waren in de ark te komen. Dunkt u dit vreemd, zo hoor hoe verzekerd enige hiervan spreken, alhoewel ik mij niet voor de verzekeraar in stellen wil; evenwel ook niet ontkennen dat het zo niet zou kunnen zijn. De Nijl in Egypte (zeggen ze) zalle twijfelachtighe hiervan overtuigen. Als deze vloed die afgelopen is 't land weer ontdekt laa ziet men een grote menigte kleine jonge muisjes welke door de kracht der water en de aarde alreeds de aanvang van hun wezen hebben bekomen. De helft der lichaam is al levend als de andere helft noch enkele aarde is. Men neemt ze maar op en men zal 't aan duiysenden zodanig bevinden. Humberti descript. Aegypt. pagina 124. Erasmi Francisci Ost und Westindischen lustgarten folio 121. Zelfs de vermaarde Scaliger getuigt uit eigen ervarenheid dat uit koeienmest muizen voortkomen.

Indien men dit geloven mag, grapte Honorius, zo behoefde Noach zeker geen muizen in de ark te nemen, terwijl er uit de koeienmest maar al te veel voor zijn voorraad ontstaan konden.

Ja, ook, vervolgde Polylector, de gedachte Milius beroemt zich te weten de kunst hoe men alen in zeer weinig tijds uit de sarde kan voortbrengen en gehele vijvers daarmee vervullen.

Eilaas doch, Honorius hier weer in, indien hij deze kunst heeft beschreven zo laat u gelieven mij die bekend te maken ten voordele van mijn visgroef. Indien 't gelukken wil zo beloof ik u een goede zode daarvan te zullen thuis te zenden.

Men behoeft, hervatte Polylector, maar alleen, volgens zijn bericht, in bloeimaand wanneer de dauw rijk neervalt voor zonsopgang in een goed-begraven veld te gaan en met een spade twee even-grote zoden daaruit te steken: daarna [22] die op zulke wijze dicht opeen te leggen dat de gras zijden zich tezamen sluiten. Als dit gedaan is zet men die aan de kant van een visvijver aan de Noordzijde daar de zon zijn stralen allermeest komt heenete werpen. Eer weinige uren tijd verlopen zijn zal men een gehele zwerm van kleine eerst-ontstaande alen gewaar worden. Enige hebben door dit middel hun vijvers met een grote menigte van deze vissen vervuld. Abrahamus Milius de origine Animalium & migratione populor. pagina 10. Of 't waarachtig is; en indien ja, of 't ook wel in alle landschappen en bij alle volkeren zou willen aangaan moet men door de proef vernemen. Slangen, draken en diergelijke giftige dieren kunnen of uit eieren of uit de verrotting van dode lichamen groeien en behoefden derhalve al mee in de ark niet. Aangaande de andere beesten die zo’ n ontstaan niet hebben; maar uit de veeniging van mannetje en wijfje of ten opzichte van de vogels uit vermenging en gedurige broeden der eieren moeten spruiten; diegene welke nabij waren of een snelle loop hadden en over land voortrennen of door de rivieren heen zwemmen konden kan men stellen vanzelf te zijn gekomen; de andere kon Noach hebben laten halen. Enige menen dat de dieren toen de wateren der zondvloed begonnen op te rijzen zich gedurig om die te ontwijken zich aan naar 't droge begeven hebben; somtijds lopend, somtijds zwemmend totdat ze bij de ark kwamen: Doch 't Bijbelse verhaal leert ons dat 't gedierte met Noach en de zijne al in de ark was voor de opkomst der wateren, Gen. vii. 15. De Joodse rabbijnen dromen dat God over ieder slag van dieren beschermengelen heeft gesteld: Welke hij in deze gelegenheid gebood af te dalen en diegene die behouden stonden te worden tot Noach te brengen. Doch van zulke beschermengelen der beesten vinden wij geen gewag in de Heren woord. 't Is ook onnodig in dit stuk tot den dienst der engelen te lopen. Alleen met weinige woorden zal ik alle dieren van alle vier hoeken der wereld, zelfs de traagste, ja, de aller traagste Ai in de ark brengen. 't Bevel der almachtige heeft ze daarheen gedreven. Door even die kracht waarmee hij alle beesten heeft geschapen wist hij diegene die hij behouden wilde tot Noach te doen naderen. Gods bevel aan hem was dat hij de tot hem komende dieren in de ark zou doen gaan. Gensis 6; [23] 18.; maar de toezegging Gods hier omtrent: Twee en twee (mannetjes en wijfjes) zullen tot u komen; te weten door mijn drijven en besturing zonder uw moeite om die in 't leven te behouden, vers 20; gelijk ze dan ook kwamen twee en twee tot Noach, Genesis 7; 9. Gelijk de Heer al 't gedierte des veld en al 't gevogelte der hemel tot Adam bracht opdat hij ze namen gaf, Genesis 2; 19, zo heeft hij ook alle dieren des veld en de vogels der hemel welke uit 't verderf zouden overblijven tot Noach doen komen. Door die kracht, na die hij de schadelijke verscheurende dieren heeft ingetoomd, zodat hier de wolf 't lam niet beledigde, heeft hij ook de dieren derwaarts gebracht; gebruikte alleen zijn bevel (want als hij gebied zo staat het daar); of de middelen welke hem bekend zijn; al zou hij de Ai of Haut, door een sterke vogel over zee doen dragen; en de andere in 't water neerzinkende beesten kracht gegeven hebben om te kunnen zwemmen. Die door een woord: daar wordt, in 't begin alles schiep zou die te wonderlijk te zijn door 't woord kom, al wie hij in 't leven wilde behouden te doen naderen tot de ark? Dit woord moest ’t aller traagste dier gehoorzamen; of ‘t ofschoon anders honderd jaren lang werk had om een roede weg voort te kruipen. Die die niet wil gelooven uit verachting der Heilige Schrift of niet kan geloven vanwege enige ingebeelde zwarigheden; omdat deze de ark te groot, die te klein dunkt te zijn; 't ene dier te snel, 't andere te langzaam mag ook tegelijk verwerpen dat de wereld door 't allerkragstigste woord Gods geschapen; dat op de aarde een zondvloed geweest; dat de opstanding der doden te verwachten is. Hij schrabt zijn naam uit 't stamboek der Christenen en schrijdt die in 't register van Celsus, Porphyrius, Lucianus en der Prae-adamiten. Wiens tegenwerpingen echter door de reden, waarvan wij alreeds een proef hebben gegeven, licht kunnen opgelost en getoond worden dat aangaande de komst der beesten tot de ark niets is, wat tegen de natuur, tegen 't vernuft, tegen de mogelijkheid komt te strijden: gelijk wij hierna als wij zullen handelen van de vraag hoe de dieren na de zondvloed in Amerika zijn gekomen wat breder zullen aanwijzen indien 't de gelegenheid dan zal toelaten.

Ik heb, wierp Honorius hierin, wel gelezen dat de heidenen de heilige Schrift zochten leugenachtig te maken door de [24] voorstelling hoe onmogelijk men moet oordelen zo’n grote menigte van gedierte, en voldoende voorraad voor die in een enig schip herberg te geven; en ik moet bekennen dat ik door blinde onkunde deze zwarigheid niet wel wist te ontworstelen; Doch ben hierin ten volle gerust gesteld na dat ik in 't tweede deel van uw grote historische Schouwtoneel pagina 180 had gezien die overtuigend van u daar ter neer gestelde rekening; waaruit duidelijk, ook zelfs voor de ogen der eenvoudigste blijkt dat in de ark, volgens de maet der lenchte, breedte en hoochte; en de aanmercking van 't getal der byzondere Dier-geslachten, meer dan voldoende ruimte was voor alles wat daarin gegaan is.

Ondertusschen, begon Marinus hier te boerten, heeft de goede, vroome Noach geen kleyne beswaerlijckheyd moeten uytstaen in d'Arck, wegens 't wonderlijck-vermengd geluyd van soo veelerley Beesten. De Leeuw en 't Hart hebben gebruld; de Beer gebromd; de Wolf gehuyld; 't Paerd gebriescht en met de voeten getrampt; de Os gebulckt; 't Schaep gebleert; en oock daer onder heeft den Esel op zijne wijs gemusiceert. Wat een seldsaem accoord heeft hier gegeven 't gesnaeter der Gans; 't gekraey des Haens; 't geklapper des Oyevaers; 't gekirr der Duyf; 't gewinsel der Kraen; 't geroep der Koeckkoeck; 't Ka-ka der Kauw; vergeselschapt van 't ongeluckigh Morgen en Lijcklied des Ravens, Cras, Cras! Seecker, yemand van ons moest wel ysere ooren en een dood-vaste slaep hebben, indien hy by sulck een alarm 's naghts een oogh sou konnen toedoen ter slaep; en over dagh niet doof of dwaes sou worden; insonderheyd als sulck een Tumult een geheel vol jaer aghter malkander duerde. Om nu te swijgen van de groote moeyte, welcke hy gehad moet hebben, om soo veel tamme en wilde Dieren; en soo meenigerley slagh van Vogelen yeder dagh te versorgen; soo meenigerley groot en kleyn gewormt van behoorlijcke spijs en dranck te voorsien, Daerenboven de Mist wegh te doen, en yeder reyn te behouden; tot welck veelerley en moeylijck werck hy een kleyn Gesin en weynigh hulp had. Gewisselijck, de kost, welcke hy hier in d'Arck genoot, is hem door soo veel besigheden genoegh versouten geweest.

Buyten twijffel, pastede Polylector hier op, heeft Noach geen kleyne onrust en ongemack moeten uytstaen: Gelijck dan hy [25] en sijn Huysgesin in d'Arck zijn geweest een Afbeeldingh der Kerck; welcke in dit leven niet veel anders als nood, als ellende, als 't eene wee op 't ander te verwaghten heeft onder 't rumoer, geschreeuw en den Tumult der verdorvene gemoeds-neygingen; onder 't gebrul, gebulck, den dwangh der godloose vervolgende Tyrannen. Maer ondertusschen zijn al deese moeylijckheden Noach niet moeylijck geweest, wijl hy hier in God diende, en 't bevel Gods gehoorsaemde. Niets valt de Godsalige lastigh, als se weeten, datse verrighten 't welbehaegen Gods. Met vreughde gaense ter dood, wanneer 't om des Heeren wil geschied; en achten haer leven selfs niet dierbaer voor haer selven, als haeren Godt, haeren Jesus door haer sterven kan verheerlijckt worden. Ondertusschen kan men lichtlijck vermoeden, dat 't geschal der Beesten niet soo geduerigh is geweest als wel anders. Gemeenlijck zijn de wilde Dieren stil en vreesaghtigh, wanneerse sigh opgeslooten bevinden; niet soo light geschal maeckende, als wel wanneerse in vryheid zijn, indiense anders geen honger lijden, of haere hittigheyd haer werd verhinderd te blusschen. Maer hier haddense eetens genoegh; yeder oock sijn wederpaer nevens sigh; en derhalven geen sonderlinge oorsaeck om veel getier te maecken. Daerenboven, gelijck God ontrent dit alles op een sonderlinge wijs werckte, soo heeft hy oock op een sonderlinge wijs de stemmen deeser Dieren ingebonden; soo datse geen meer gerught maeckten, als Noach en de sijne bequaemlijck verdraegen konden. Maer of schoon onder soo een groote meenighte van Vee geen lange stilte waere geweest, meend gy, dat daerom Noach slaep sou belet zijn geworden. Den arbeyd sijner daeghlijcksche verrightingen heeft hem wel soo moede gemaeckt, dat hy in 't midden deeser onrust 's naghts kon rusten. De gewoonte heeft hier ontrent oock veel gedaen. Die een groot geraes gewend werd; aght 't selve niet seer veel. Ja slaept dickmael daer onder veel beeter, als of hy in een ongewoone stilte quam. Hoe konnen de Molenaers, welckers Molens door 't Water omgaan, rusten, daer doch Water en Molenraderen dagh en naght aen haer ooren bruysschen? En hoe hebt ghy 't gemaeckt, doe ghy op d'onstuymige Zee voert?

Wel, antwoordede Marinus, 'k moet bekennen, dat ick noyt saghter sliep, als wanneer de Wind my in een Schip op den rugg' der Golven wieghde, onaengesien de toornige Baeren meenige harde slagh gaven, nu onder aen de kiel, dan aen de zijden; ’t welck, [26] insonderheyd 's naghts, een seer groot gerught en geruysch veroorsaeckt. Doe ick eerst op Zee quam, wierd ick d'eerste, tweede en derde naght daer door wel wacker gemaeckt; maer in de volgende verstreckte het my voor een Wieghdeuntje van Suyo suyo kindje. Wy al t'samen die in de Cajuyt, ten deelen op bedden, ten deelen op Matrassen, ten deelen op Kussens en Mantels laegen, sliepen soo vast, dat niemand lightlijck ontwaeckte, ten waere dan, dat een ongewoon-stercke Golven-slagh ons veroorsaeckte d'een op d'ander te vallen, en alsoo ons uyt den slaep deed opspringen: Waer over dan d'eene begon te kijven; d'andere te lachen. Erasmi Francisci Schaubuhnen ander theil pag. 366.

Seer verdwaeld, hernam Polylector, is de Roomschgesinde Schrijver Petrus van Gent; als hy in sijn Boeckje, d'Aendachtige Ziel, aldus spreeckt: Och hoe swaermoedigh, bedroeft, en verdrietigh is't de vroome Noach gevallen, soo in een Schip opgeslooten, en onder de Beesten te zijn in een melancholijcke eensaemheyd. In teegendeel meen ick, dat hy verheugd en in sijnen God verblijd is geweest, om de stracks van my bygebraghte redenen. Daerenboven noch: Om dat alleen hy en de sijne onder al de Menschen des Weerelds hadden genade gevonden voor den Heere, tot behoudenis selfs op 't Water tegens 't Water. Hy wist, dat hy by sich in d'Arck een genaedige God had; de grootste troost, vreughde en vergenoegingh van een gelovige Ziel, selfs in d'ellendighste gevanckenissen. Hy had by sigh sijn geliefde Echtgenoot, sijne Soonen en Schoondochteren, tot een aengenaem geselschap. De tijd kon hem niet te langh vallen, als die genoegh te doen vond met sijne Huysoeffeningen, met sijne Huyshoudingh, met te letten op den Voorraed; met 't voeden van soo veel Gedierten; met de besightigingh van deselve, en, tot een lieflijck vermaeck, gantsch eygentlijck te mercken der selver natuer en seeden. Aen behaeghlijcke Vervarsschingen heeft het hem niet ontbroocken. Want God selver had hem bevolen tot hem in d'Arck te neemen van alle spijs die gegeeten werd. Gen. vi. 21. Derhalven heeft hy sigh voorsien, niet alleen van 't geen juyst noodigh, maer oock van 't geen welsmaeckend en tot verlustigingh was. Buyten twijffel heeft hy oock wel derven aentasten een jongh Hoenken, Duyfken en ander Gevogelt, 't welck sigh geswind vermeenighvuldight; laetende 't selve toebereyden nae sijn gelieven.

Op 't eyndigen deeser woorden quam Honorii Dienstmaeghd [27] hem aenseggen, dat de spijsen gereed stonden, om opgedischt te werden. Derhalven noodighde hy sijne Vrienden, om met hem in d'Eetsael te treeden; daerse van Honesta, Echtgenoot van Honorius, vriendlijck verwelkoomd wierden; en voorts sigh gesamentlijck aen Tafel setteden. Nae 't gedaene gebed begondense, onder eenige gemeene Gespraecken, de voorgesettede kost uyt de schotelen in den mond te brengen. Maer stracks daer nae vattede Marinus d'afgebroockene Redenvoerigh van d'Arck weer op, en seyde: 'k Heb gesien, dat een geleerd Schrijver aenwijsd, hoe Noachs Arck heeft overtroffen in grootte Salomons Tempel, volgens de van Moses gestelde Maet. Derhalven moeten wy deselve houden veel meer voor een Water-kasteel, als een Schip. Oock sou diergelijck een Gebouw tot de Schipvaert gantschlijck niet dienen.

Waerom niet, braght Polylector hier op in. Of d'Arck de Vorm van een Schip heeft gehad, en ter Schipvaert bequaem is geweest, hebben onse in Scheepssaecken seer vernuftige Hollanders alreeds door de proef doen blijcken. Pieter Reyniers, Burger binnen Hoorn, heeft in een Brief, geteeckend den sesden der Lentemaend des jaers 1647., ons dit beright gegeven. Pieter Jansz. de Mennonist deed in 't jaer 1604. door de Schoonvader van de gemelde Pieter Reyniers eenige Scheepen bouwen, nae de gelijckmaetigheyd van Noachs Arck. Een onder deselve had in de lenghte honderd en twintigh, in de breedte twintigh, in de diepte of hooghte twaelf voeten bekomen.

Dit was, merckte Honorius hier aen, een juyste geëvenmaetighdheyd met de hooghte, breedte en lenghte der Arck. Want stel in den Regel: drie hondert ellen hooghte der Arck staen tegens hondert en twintigh voeten hooghte des Schips, wat tegens een el. Wederom: vijftigh ellen breedte der Arck staen tegens twintigh voeten breedte des Schips, wat tegens een el? Eyndlijck. dertigh ellen diepte der Arck staen tegens twaelf voeten diepte des Schips, wat tegens een el? soo sal, nae gedaene werckingh, t'elckens koomen twee-vijfde-deelen eener voet: en derhalven was 'er een rechte proportie van 't een tot 't ander, of van d'Arck tot 't Schip. Of noch lighter: d'Arck was sesmael soo langh als breed; thienmael soo langh als diep. Even alsoo oock 't Schip. Dat de Mensch in langhte, breedte en dickte een juyste overëenkomingh met die van d'Arck heeft, hebt ghy ons op geen onvermaecklijcke wijs aengeweesen in uwe Historische Oeffeningen, eerste deel, pag. 326. [28]

Deese nieuwe Scheepsbouw, vervolghde Polylector, wierd in 't eerst van de Schippers met belagchingh bespot, als een ydel voorneemen, een ongeschickt werck, en geld te vergeefs verquist: Soo dat deesen Noachs-Aep weervoer 't geen buyten twijffel Noach selfs over sijn Arck-getimmer bejegende. Maer naderhand bevond men, dat diergelijcke nae-gebootste Arcken d'alderbequaemste Scheepen zijn, om Koophandel te drijven in tijd van Vreede: Eensdeels, vermitsse een geheel derde-deel meer laedingh konnen inneemen als onse gewoone Scheepen, sonder dat tot derselver regeeringh meer handen of persoonen worden vereyscht, als 'er zijn moeten tot de bestieringh der andere: Andersdeels, om datse in de Zee een veel sneller loop hebben, en veel meer door de wind voortgeset worden, als eenige Scheepen der Hollanderen, Portugeezen, Engelsche, of anderer Natien. In de tijd des twaelfjaerigen Bestands tusschen den Koningh van Spaenje en de Vereenighde Nederlanden wierd dit slagh van Scheepen (wijl men door d'ervaerenheyd was gewaer geworden haere bequaemheyd, tot seer mercklijck voordeel) by de Hollanders veel gebruyckt. Hornius in Arca Noae pag. 26. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten fol. 119. Michaëlides de Navigat. pag. 79. 't Is oock een gewisse saeck, dat d'alderoudste Scheepen zijn gemaeckt geworden nae 't voorbeeld van Noachs Arck, wiens vorm van de Schilders seer qualijck word voorgesteld, wanneerse die afbeelden gelijck een Vierkant over of op een Schip.

Ondertussen, begon Marinus hier te grappen, heeft de goede, vrome Noach geen kleine bezwaren moeten uitstaan in de ark vanwege 't wonderlijk-vermengt geluid van zo velerlei beesten. De leeuw en 't hert hebben gebruld; de beer gebromd; de wolf gehuild; 't paard gebriest en met de voeten gestampt; de os gebulkt; 't Schaap geblèrd; en ook daaronder heeft de ezel op zijn wijze gemusiceerd. Wat een zeldzaam accoord heeft hier gegeven 't gesnater der gans; ’t gekraai van de haan; 't geklepper van de ooievaar; ’t gekir der duif; 't gewindsel der kraan; 't geroep der koekoek; 't Ka-ka der kauw; vergezelschapt van 't ongelukkige morgen en lijklied der raaf, Cras, Cras! Zeker iemand van ons moest wel ijzeren oren en een dood-vaste slaap hebben indien hij bij zo’ n alarm 's nachts een oog zou kunnen toedoen ter slaap; en overdag niet doof of dwaas zou worden; vooral als zo’ n tumult een geheel vol jaar achter elkaar duurde. Om nu te zwijgen van de grote moeite welke hij gehad moet hebben om zo veel tamme en wilde dieren; en zo menigerlei slag van vogels ieder dag te verzorgen; zo menigerlei groot en klein gewormte van behoorlijke spijs en drank te voorzien. Daarboven de mest weg te doen en ieder rein te behouden; tot velerlei en moeilijk werk hij een klein gezin en weinig hulp had. Zeker, de kost welke hij hierin de ark genoot is hem door zo veel bezigheden genoeg verzouten geweest.

Zonder twijfel, paste Polylector hierop, heeft Noach geen kleine onrust en ongemak moeten uitstaan: Gelijk dan hij [25] en zijn huisgezin in de ark zijn geweest een afbeelding der kerk; welke in dit leven niet veel anders dan nood als ellende als 't ene wee op 't ander te verwachten heeft onder 't rumoer, geschreeuw en het tumult der verdorvene gemoeds-neigingen; onder 't gebrul, gebulk, de dwang der godloze vervolgende tirannen. Maar ondertussen zijn al deze moeilijkheden Noach niet moeilijk geweest terwijl hij hierin God diende en 't bevel Gods gehoorszaamde. Niets valt de Godzalige lastig als ze weten dat ze verrichten 't welbehagen Gods is. Met vreugde gaan ze ter dood wanneer 't om de Heren wil geschied; en achten hun leven zelfs niet dierbaar voor zichzelf als ze God, hun Jezus door hun sterven kan verheerlijkt worden. Ondertussen kan men licht vermoeden dat 't geschal der beesten niet zo gedurig is geweest als wel anders. Gewoonlijk zijn de wilde dieren stil en vreesachtig wanneer ze zich opgesloten bevinden; niet zo licht geschal maken als wel wanneer ze in vrijheid zijn indien ze anders geen hongerlijden of hun hitte zich hen verhinderd te blussen. Maar hier hadden ze eten genoeg; ieder ook zijn wederpaar nevens zich; en derhalve geen bijzondere oorzaak om veel getier te maken. Daarboven, gelijk God omtrent dit alles op een bijzondere wijs werkte, zo heeft hij ook op een bijzondere wijze de stemmen dezer dieren ingebonden; zodat ze geen meer gerucht maakten dan Noach en de zijne bekwaam verdragen konden. Maar of ofschoon onder zo’n grote menigte van vee geen lange stilte was geweest, meent gij dat daarom Noach slaap zou belet zijn geworden. Den arbeid van zijn dagelijkse verrichtingen heeft hem wel zo moede gemaakt dat hij in 't midden van deze onrust 's nachts kon rusten. De gewoonte heeft hier omtrent ook veel gedaan. Die een groot geraas gewend wordt; acht hetzelfde niet zeer veel. Ja slaapt vaak daaronder veel beter dan of hij in een ongewone stilte kwam. Hoe kunnen de molenaars wiens molens door 't water omgaan rusten daar doch water en molenraderen dag en nacht aan hun oren bruisen? En hoe hebt gij 't gemaakt toen gij op de onstuimige zee voer?

Wel, antwoorde Marinus, ik moet bekennen dat ik nooit zachter sliep als wanneer de wind mij in een schip op de rug der golven wiegde, zonder aan te zien de toornige baren menige harde slag gaven, nu onderaan de kiel, dan aan de zijden; wat, [26] vooral 's nachts een zeer groot gerucht en geruis veroorzaakt. Toen ik eerst op zee kwam werd ik de eerste, tweede en derde nacht daardoor wel wakker gemaakt; maar in de volgende verstrekte het mij voor een wieg deuntje van Suyo suyo kindje. Wij alle tezamen die in de kajuit ten deel op bedden, ten deel op matrassen, ten deel op kussens en mantels lagen sliepen zo vast dat niemand licht ontwaakte, tenzij dan dat een ongewoon-sterke golven-slag ons veroorzaakte de een op de ander te vallen en alzo ons uit den slaap liet opspringen: Waarover dan de ene begon te kijven; de andere te lachen. Erasmi Francisci Schaubuhnen ander theil pagina 366.

Zeer verdwaald, hernam Polylector, is de Roomsgezinde schrijver Petrus van Gent; als hij in zijn boekje, de Aandachtige Ziel, aldus spreekt: Och hoe zwaarmoedig, bedroeft en verdrietig is 't de vrome Noach gevallen zo in een schip opgesloten en onder de beesten te zijn in een melancholieke eenzaamheid. In tegendeel meen ik dat hij verheugt en in zijn God verblijd is geweest om de straks van mij bijgebrachte redenen. Daarboven noch: Omdat alleen hij en de zijne onder alle mensen desr wereld hadden genade gevonden voor de Heer tot behoudenis zelfs op 't water tegens 't water. Hij wist dat hij bij zich in de ark een genadige God had; de grootste troost, vreugde en vergenoeging van een gelovige ziel, zelfs in de ellendigste gevangenissen. Hij had bij zich zijn geliefde echtgenoot, zijn zonen en schoondochters tot een aangenaam gezelschap. De tijd kon hem niet te lang vallen dans die genoeg te doen vond met zijn huis oefeningen, met zijn huishouding, met te letten op de voorraad; met 't voeden van zo veel gedierten; met de bezichtiging van die en tot een lieflijk vermaak gans eigenlijk te merken van natuur en zeden. Aan behaaglijke verversingen heeft het hem niet ontbroken. Want God zelf had hem bevolen tot hem in de ark te nemen van alle spijs die gegeten werd. Genesis 6; 21. Derhalve heeft hij zich voorzien, niet alleen van 't geen juist nodig, maar ook van 't geen welsmakend en tot verlustiging was. Zonder twijfel heeft hij ook wel durven aantasten een jong hoentje, duifje en ander gevogelte wat zich gezwind vermenigvuldigt; liet hetzelfde toebereiden naar zijn gelieven.

Op 't eindigen van deze woorden kwam Honorius dienstmaagd [27] hem aanzeggen dat de spijzen gereed stonden om opgedist te worden. Derhalve nodigde hij zijn vrienden om met hem in de eetzaal te treden; daar ze van Honesta, echtgenoot van Honorius, vriendelijk verwelkomd worden; en voorts zich gezamenlijk aan tafel zetten. Na 't gedane gebed begonnen ze onder enige algemene gesprekken de voorgezette kost uit de schotels in de mond te brengen. Maar straks daarna vatte Marinus de afgebroken redevoering van de ark weer op en zei: Ik heb gezien dat een geleerd schrijver aanwijst hoe Noach ’s ark heeft overtroffen in grootte Salomons tempel volgens de van Mozes gestelde maat. Derhalve moeten wij die houden veel meer voor een water-kasteel dan een schip. Ook zou diergelijk gebouw tot de schipvaart gans niet dienen.

Waarom niet, bracht Polylector hierop in. Of de ark de vorm van een schip heeft gehad en ter schipvaart bekwaam is geweest hebben onze in scheepszaken zeer vernuftige Hollanders alreeds door de proef doen blijken. Pieter Reyniers, burger binnen Hoorn, heeft in een brief getekend de zesde der lentemaand van het jaar 1647 ons dit bericht gegeven. Pieter Jansz. de Mennoniet liet in 't jaar 1604 door de schoonvader van de gemelde Pieter Reyniers enige schepen bouwen naar de gelijk matigheid van Noach’ s ark. Een onder die had in de lengte honderdtwintig, in de breedte twintig, in de diepte of hoogte twaalf voeten bekomen.

Dit was, merkte Honorius hieraan, een juist even matigheid met de hoogte, breedte en lengte der ark. Want stel in de regel: driehonderd ellen hoogte der ark staan tegen honderdtwintig voeten hoogt van het schip wat tegen een el. Wederom: vijftig ellen breedte der ark staan tegens twintig voeten breedte van het schipswat tegens een el? Eindelijk dertig ellen diepte der ark staan tegens twaalf voeten diepte van het schip wat tegens een el? Zo zal, naar gedane werking, telcens komen twee-vijfde-delen van een voet: en derhalve was er een rechte proportie van 't een tot ’t ander of van de ark tot 't schip. Of noch lichter: de ark was zesmaal zo lang als breed; tienmaal zo lang als diep. Even alzo ook 't schip. Dat de mens in lengte, breedte en dikte een juiste overeenkomst met die van de ark heeft hebt gij ons op geen onvermakelijk wijze aangewezen in uw Historische Oefeningen, eerste deel, pagina 326. [28]

Deze nieuwe scheepsbouw, vervolgde Polylector, werd in 't eerst van de schippers met uitlachen bespot als een ijdel voornemen, een ongeschikt werk en geld tevergeefs verkwist: zodat dezen Noach’ s aap weervoer 't geen zonder twijfel Noach zelf over zijn ark-getimmer bejegende. Maar naderhand bevond men dat diergelijke nagebootste arken de aller bekwaamste schepen zijn om koophandel te drijven in tijd van vrede: Eensdeel, vermits ze een geheel derde-deel meer lading kunnen innemen dan onze gewone schepen zonder dat tot diens regering meer handen of personen worden vereid er zijn moeten tot de besturing der andere: Anderdeels om dat ze in de zee een veel sneller loop hebben en veel meer door de wind voortgezet worden dans enige schepen der Hollanders, Portugezen, Engelse of andere naties. In de tijd van het twaalfjarige bestand tussen de koning van Spanje en de Verenighe Nederlanden werd dit slag van schepen (terwijl men door de ervaring was gewaar geworden zijn bekwaamheid tot zeer merkelijk voordeel) bij de Hollanders veel gebruikt. Hornius in Arca Noae pagina 26. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten folio 119. Michaëlides de Navigat. pagina 79. 't Is ook een zekere zaak dat de alleroudste schepen zijn gemaakt geworden naar 't voorbeeld van Noach ’s ark wiens vorm van de schilders zeer kwalijk wordt voorgesteld wanneer ze die afbeelden gelijk een vierkant over of op een schip.

Hebben de Hollanders, vraeghde Marinus, dit slagh van Scheepen gebruyckt, en soo dienstigh bevonden tot den Koophandel, waerom dan zijn z' 'er niet by gebleven? Immers is't een door al de weereld bekende saeck, dat dit Volck genoegh op haer voordeel en gemack weet te passen.

'k Heb alreeds geseght, antwoordede Polylector, dat dit de bequaemste Scheepen in tijd van Vreede zijn, maer niet als men Vyanden heeft te vreesen; vermits sigh geen Geschut daer op laet gebruycken: Gelijck dan oock in Noachs Arck sulcke gevaerlijcke en vernielende Donderbussen niet te vinden waren; als zijnde een teecken des Vreedens, niet des Oorloghs; waer in de God des Vreedens had besloten de behoudingh en den Vreede der geheele Weereld, met uytsluytingh en vernielingh der godlose weerspannige. Geduerende de Stilstand van Wapenen met Spaenje, wierden deese nae-geaepte [29] Arcken van de Hollanders veel gebruyckt, wijlse doemaels geen vyanden hadden t'ontsien. Maer als d'oorlogh met dit Koningrijck weer aenvingh, moestense Scheepen hebben die Geschut konden voeren; en van doe af bleef dit slagh buyten gebruyck; jae is nu by nae gantsch uyt geheugenis geraeckt. Onse geduerige Oorlogen met de Naebueren, nae 't eyndigen van den Spaenschen, hebben nieuwe Proefneemingen verhinderd.

Als nu Honorius sagh, dat op 't uyten der laetste woorden een stilswijgen volghde, soo vernieuwde hy weer d'alreeds te vooren op de baen-gebraghte Vraegh: Hoe doch de Menschen en Dieren nae de Sondvloed in America mogen gekomen zijn? Versoeckende daer op een naerder beright.

Laet ons, seyde Polylector, eerst afsonderlijck van de Menschen spreecken: Daer nae sullen wy sien, hoe wy de Beesten daer heenen konnen brengen. Korts nae de Sondvloed, jae oock in veele jaeren daer nae, hebben d'Afkomelingen van d'alleenlijck aght overgeblevene Menschen niet van nooden gehad, andere Gewesten te gaen soecken, wijlse niet soo haest uytbraecken tot sulcke groote meenighten, dat 'er in Asia niet lands genoegh voor haer sou geweest zijn; ten waere dan, dat eenige by geval daer gekomen mochten hebben; waer van wy stracks sullen handelen. Nu, een van drieën moet men voor waerachtigh stellen; of dat America aen Asia vast is: Of dat 'er maer alleen een nauwe Straet (Zee-enghte) tusschen beyden leght; immers gelegen heeft: Of dat een geheel groote Zee 't eene Weerelds deel van 't andere afsonderd, en altijd heeft afgesonderd. Indien 't eerste, soo is 'er gantsch geen swaerigheyd, vermitsse te land uyt Asia in America hebben konnen gaen. 't Is waer, Milius ontkend dit gantschlijck; maer, mijns oordeels, al te vermeetelijck. Wie heeft hem met gewisse gronden verseeckerd, dat Asia en America nergens souden t'saemen stooten? Wie heeft de Noordstreeck van Asia tot op deese tijd toe gantsch doorwandeld? Selfs de Japonneesen weeten noch op deese uyr niet, hoe verr' sigh haer land uytstreckt. Veele Geleerde vermoeden op seer goede gronden, dat Groenland geen afgesonderd Landschap, of van America afgesneeden is, maer dat men de Groenlanders billijck Noord-Americanen magh noemen; te meer, wijl deese van natueren hitsige, swart-geele, in 't aengesicht geschilderde lieden ontrent al haer bedrijf, leven, seeden en gestalte sigh met de Groenlanders vergelijken. Olearii [30] Persianischer Reisebeschreibung dritter buch cap. 4. Echter kan niemand seggen, de plaets gevonden of gesien te hebben, daer deese Landen t'saemen koomen. Sou dan oock niet in 't Asiatische Noorderdeel een vaste grond aen America konnen paelen? Genoomen oock, dat 'er nu geen Land-verbindingh van Asia aen America was, kon echter niet gantsch vermoedlijck zijn, dat voortijds tusschen d'Asiatische en Americaensche Zee eenigh Land is geweest, dienende tot een wegh, om uyt Asia in America te koomen; welck Land de Zee naederhand kon wegh gespoeld hebben? Heeft men niet in oude tijden van den Bergh Calpe in Spaenje drooghs-voets konnen gaen nae den Africaenschen Bergh Abyla (zijnde de beyde Pilaeren van Hercules; daer men nu niet anders als op houtene Paerden kan rijden; 'k meen in Scheepen vaeren. Van diergelijcke voortijds vaste Landen, nu tot Zeeën geworden, sou men veele Voorbeelden konnen by brengen. Dat Sicilien aen Italien; dat Engelland aen Vranckrijck en Vlaenderen landvast geweest is, heb ick aengeweesen in 't eerste deel mijns Grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 173. Ten anderen, schoon America aen Asia niet vast was, oock noyt vast was geweest (daer doch 't eerste niet onwaerschijnlijck, 't andere veel vermoedlijcker is, als d'ontkenningh), soo kan 'er doch maer alleen een kleyne Zee-enghte zijn, of oud-tijds geweest hebben, waer over de Menschen lichtlijck met geringe Vaertuygen konden geraecken.

Op 't geen ghy, viel Marinus hier in, gesegd hebt van de Bergen Calpe en Abyla; desgelijcks van een alleen kleyne Straet, welke Asia en America van een sou mogen scheyden, valt dit aen te mercken; dat 'er een seer groot onderscheyd is tusschen de Zee-enghte by de Pilaren van Hercules, en de Zeestreeck, daer Asia en America aldernaest t'saemen koomen. Uyt d'Aerdbeschrijvingen en d'ondervindingh is bekend, dat de Zeeboesem Anian d'alderenghste wegh is tussen Asia en Mexico; naementlijck by de Zeebergh Tenduc, in 't Asiatische Landschap Ung; en by 't Oevergeberght Escondido in Mexico. Echter bevind men hier de Zee, daer se sigh op 't smalste vertoond, anderhalf honderd Duytsche mijlen breed. Hier moesten de Naekomelingen van Noach overgevaeren hebben, als se al de kortste Reys hadden gedaen. Want dat soo een groot stuck Lands van de Zee verslonden sou zijn geworden, is gantsch niet gelooflijck.

My dunckt, liet Polylector hier op hooren, dat ghy den voorgedaghten Milius geleesen, en sijne voortbrengingen seer wel [31] onthouden moet hebben; wijl ghy sijne gevoelens soo wel koomd uyt te drucken. Maer laet hem oock eens seggen, wie hem verseeckerd heeft, dat'er geen ander en enger wegh is tusschen Asia en America, als dien tusschen Tenduc en Mexico? Geheel Asia is noch niet bekend; veel min geheel America; jae van 't laetste maer alleen een kleyn gedeelte. Konden derhalven de noch onbekende deelen niet wel t'saemen stooten, of alleen sleghts door een geringe enghte van malkander afgesonderd zijn? Wie heeft hem geopenbaerd, dat Noachs Naekomelingen juyst daer moesten overgevaeren hebben? Wederom; laet hy ons eens seggen, wat onmooglijckheyd of ongelooflijckheyd daer in leght, dat de Zee een maghtigh-groot stuck Lands (waer door veellicht voortijds Asia aen America is vast geweest), sou konnen overstroomen? Heeft hy dan noyt Voorbeelden hier van geleesen? Even deesen andersins geleerden en scherpsinnigen Man steld al dickmael enckele losse gissingen voor seeckere waerheden; gantsch mogelijcke saecken daer tegens voor onmogelijck, of ongelooflijck: Jae oock, hy neemd wel bewijsredenen van dingen die niet zijn: En door sigh al te spitsvindigh te willen toonen, begaet hy, gelijck de geleerde Erasmus Franciscus hem verwijt, misslaegen, welcke oock selfs d'eenvoudighste in een lagch souden doen uytbarsten; onder welcke oock deese is: Om te beweeren, dat in America de Sondvloed niet is geweest; dat oock geene der Americaensche Dieren in d'Arck zijn gekoomen, seght hy, dat selfs de Visschen uyt America niet nae Asia konden swemmen. Maer wanneer heeft God aen Noach bevoolen, allerley Visschen in d'Arck te neemen: Wat behoefden deselve voor de Sondvloed te wijcken, om behouden te werden, daerse doch in de Wateren, als in hun Rijck, moeten leven? d'Almaghtige heeft uytdrucklijck de Visschen van de verdelgingh uytgesonderd, als hy, noemende alles wat hy wou verderven, seght: Van den Mensch tot 't Vee, tot 't kruypende gediert, en tot 't gevogelte des Hemels toe; sonder van de Visschen gewagh te maecken: Welcke oock klaerlijck worden uytgeslooten in de woorden: Al wat eenen Adem des geests des leevens in sijne Neusgaten had, van al wat op 't droge was, is gestorven, Genes. vi. 7. vii. 21. 24. Maer wil hy alleen dus besluyten: Indien 'er geen Visschen nae toe konden swemmen, veel min konden 'er andere Dieren koomen, welcke noch Vleugelen noch Vinnen hebben? soo diend sulcks echter tot sijn ooghmerck niet; want de Visschen waren niet derwaerts geroepen. [32]

Had God deselve uyt America nae Asia willen doen komen, 't sou hem niet ontbroocken hebben, om aen sijnen wil de vervullingh te geven. Een goed deel der selver, als, de Zee-Visschen, hadden door een doorbreeckende Waterkeel daer heenen konnen gevoerd werden. Andere hadden natuerlijcker wijs weer konnen voortkomen in 't Water; 't zy uyt Eyeren, Visch-zaed, of Slijm. Klaerlijck kan men dit gewaer worden aen Vyvers, waer in men niet een eenigh Vischje meer heeft overgelaeten; en die echter weer vol Visschen groeyen; sonder dat 'er een eenigh ingeset werd: Waer van ick gehandeld heb in 't eerste deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen pag. 413. Doch deese Buytensprongh verlatende, soo laet ons weer-keeren tot d'onderhanden zijnde stof. Men geve toe, dat 'er altijd sulck een wijden Water tusschen America en Asia geweest is. Wel, sult ghy seggen, hoe zijn dan de Menschen met kleyne Vaertuygen daer over geraeckt? 'k Sal antwoorden: Hoe weet ghy, dat 'er geen groote waeren? Eer de Naekomelingen Noachs soo seer vermeenighvuldighd waeren geworden, datse nae andere Gewesten behoefden om te sien, hebbense alreeds Scheepen, en eenige kennis van de Zeevaert gehad, gelijck genoeghsaem gehoord is in den aenvangh onser Redenvoeringen. Evenwel behoefd men hier op soo hard niet aen te dringen. Konden niet korts nae Noachs tijd eenige lieden, gevalliger wijs, met een kleyn Vaertuygh daer zijn gekomen, en in dit Land sigh vermeenighvuldighd hebben? Kondense niet, tegens haere wil en meeningh, door stormwinden diep in Zee geslingerd; en eyndlijck in America aengeworpen zijn. 't Gebeurd al dickmael, dat kleyne in Zee gestoockene Schuytjens te Land komen, daer de groote nae den afgrond sincken. Honger en dorst hebbense moeten uytstaen, gelijck by onse tijden veel andere in sulcke gevallen moesten doen. Van de Vlught en Schipvaert eens Americaenschen Wilden, door de Spaenjaerden seer quaelijck gehandeld, in volle Zee, enckelijck op een Balck; en hoe seven Engelsche, in een Schipje van maer drie lasten, uyt 't West-Indisch Eyland Bermut ter Vischvanghst vaerende, door Stormwind diep in Zee geworpen wierden; en eyndlijck, nae een seer grouwlijck-uytgestaene honger, alleen eenen der selve weer te land quam, heb ick gesproocken in 't eerste deel mijner gedaghte Curieuse Aenmerckingen, pag. 364. 291. Anderweegen, hoe vijf Engelsche, oock in een kleyne Boot uytgegaen om te visschen, door storm uyt West-Indien [33] aghter Schotland aangesmeeten wierden. Wederom, hoe seven Groenlandsche Wilde, met haer onnosel, kleyn, sleght t'saemgesteld Schuytje, door d'onstuymigheyd der Winden, tot in de Britannische Zee wierden gedreven, heb ick verhaeld in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Wereld, pag. 168.

Hebben de Hollanders, vroeg Marinus, dit slag van schepen gebruikt en zo dienstig bevonden tot de koophandel, waarom dan zijn ze er niet bij gebleven? Immers het is een door alle wereldbekende zaak dat dit volk genoeg op zijn voordeel en gemak weet te passen.

Ik heb alreeds gezegd, antwoorde Polylector, dat dit de bekwaamste schepen in tijd van vrede zijn, maar niet als men vijanden heeft te vrezen; vermits zich geen geschut daarop laat gebruiken: Gelijk dan ook in Noach’ s ark zulke gevaarlijke en vernielende donderbussen niet te vinden waren; als zijnde een teken der vrede, niet de oorlog; waarin de God de vredes had besloten de behoud en de vrede der gehele wereld, met uitsluiting en vernieling der godloze weerspannige. Gedurende de stilstand van wapens met Spanje worden deze nageaapte [29] arken van de Hollanders veel gebruikt omdat ze toen geen vijanden hadden te ontzien. Maar toen de oorlog met dit koningrijk weer aanving moesten ze schepen hebben die geschut konden voeren; en van toen afbleef dit slag buiten gebruik; ja, is nu bijna gans uit geheugenis geraakt. Onze gedurige oorlogen met de naburen na 't eindigen van de Spaanse hebben nieuwe proefnemingen verhinderd.

Toen nu Honorius zag dat op 't uiten der laatste woorden een stilzwijgen volgde zo vernieuwde hij weer de alreeds tevoren op de baan-gebrachte vraag: Hoe doch de mensen en dieren na de zondvloed in Amerika mogen gekomen zijn? Verzoekt daarop een nader bericht.

Laat ons, zei Polylector, eerst afzonderlijk van de mensen spreken: daarna zullen wij zien hoe wij de beesten daarheen kunnen brengen. Kort na de zondvloed, ja, ook in vele jaren daarna, hebben de nakomelingen van de alleen acht overgeblevene mensen niet van noden gehad andere gewesten te gaan zoeken omdat ze niet zo gauw uitbraken tot zulke grote menigten dat er in Azië niet land genoeg voor hen zou geweest zijn; tenzij dan dat enige bij toeval daar gekomen mochten hebben; waarvan wij straks zullen handelen. Nu, een van drie moet men voor waarachtig stellen; of dat Amerika aan Azië vast is: Of dat er maar alleen een nauwe Straat (Zee-engte) tussen beiden ligt; immers gelegen heeft: Of dat een geheel grote zee 't ene werelddeel van 't andere afgezonderd en altijd heeft afgezonderd. Indien 't eerste, zo is er gans geen zwarigheid vermits ze te land uit Azië in Amerika hebben kunnen gaan. 't Is waar, Milius ontkent dit gans; maar, mijn oordeel, al te vermetel. Wie heeft hem met gewisse gronden vezekerd dat Azië en Amerika nergens zouden tezamen stoten? Wie heeft de Noord streek van Azië tot op deze tijd toe gans doorwandeld? Zelfs de Japanners weten noch op dit uur niet hoe ver zich hun land uitstrekt. Vele geleerde vermoeden op zeer goede gronden dat Groenland geen afgezonderd landschap of van Amerika afgesneden is, maar dat men de Groenlanders billijk Noord-Amerikanen mag noemen; te meer, omdat deze van naturen hitsige, zwart-gele, in 't aangezicht geschilderde lieden omtrent al hun bedrijf, leven, zeden en gestalte zich met de Groenlanders vergelijken. Olearii [30] Persianischer Reisebeschreibung dritter buch kapittel 4. Echter kan niemand zeggen de plaats gevonden of gezien te hebben daar deze landen tezamen komen. Zou dan ook niet in 't Aziatische Noorderdeel een vaste grond aan Amerika kunnen palen? Genomen ook dat er nu geen land-verbinding van Azië aan Amerika was, kon echter niet gans vermoedelijk zijn dat voortijds tussen de Aziatische en Amerikaanse zee enig land is geweest dienende tot een weg om uit Azië in Amerika te komen; welk land de zee naderhand kon weg gespoeld hebben? Heeft men niet in oude tijden van de berg Calpe in Spanje droogvoets kunnen gaan naar den Afrikaanse berg Abyla (is de beide pilaren van Hercules; daar men nu niet anders dan op houten paarden kan rijden; Ik meen in schepen varen. Van diergelijke voortijds vaste landen, nu tot zeeën geworden, zou men vele voorbeelden kunnen bij brengen. Dat Sicilië aan Italië; dat Engeland aan Frankrijk en Vlaanderen landvast geweest is heb ik aangewezen in 't eerste deel van mijn Grote Historischen Schouwtoneel pagina 173. Ten anderen, ofschoon Amerika aan Azië niet vast was, ook nooit vast was geweest (daar doch 't eerste niet onwaarschijnlijk, 't andere veel vermoedelijke is dan de ontkenning), zo kan er doch maar alleen een kleine zee-engte zijn of oudtijds geweest hebben waarover de mensen licht met geringe vaartuigen konden geraken.

Op 't geen gij, viel Marinus hierin, gezegd hebt van de bergen Calpe en Abyla; desgelijks van een alleen kleine staat welke Azië en Amerika vaneen zou mogen scheiden valt dit aan te merken; dat er een zeer groot onderscheid is tussen de zee-engte bij de pilaren van Hercules en de zee streek daar Azië en Amerika aller naast tezamen komen. Uit de aardbeschrijvingen en de ondervinding is bekend dat de zeeboezem Anian de allerengste weg is tussen Azië en Mexico; namelijk bij de zee-berg Tenduc in 't Aziatische landschap Ung; en bij ’t oever gebergte Escondido in Mexico. Echter bevindt men hier de zee daar ze zich op 't smalste vertoont anderhalf honderd Duitse mijlen breed. Hier moesten de nakomelingen van Noach overgevaren hebben als ze de alle kortste reis hadden gedaan. Want dat zo’n groot stuk land van de zee verslonden zou zijn geworden is gans niet geloofwaardig.

Mij dunkt, liet Polylector hierop horen, dat gij de voorgedachte Milius gelezen en zijn voortbrengingen zeer goed [31] onthouden moet hebben; omdat gij zijn mening zo goed kan uitdrukken. Maar laat hem ook eens zeggen wie hem verzekerd heeft dat er geen ander en enger eweg is tussen Azië en Amerika dan die tussen Tenduc en Mexico? Geheel Azië is noch niet bekend; veel minder geheel Amerika; ja, van 't laatste maar alleen een klein gedeelte. Konden derhalve de noch onbekende delen niet goed tezamen stoten of alleen slechts door een geringe engte van elkaar afgezonderd zijn? Wie heeft hem geopenbaard dat Noach ‘s nakomelingen juist daar moesten overgevaren hebben? Wederom; laet hij ons eens zeggen wat onmogelijkheid of ongeloofwaardigheid daarin ligt dat de zee een machtig-groot stuk land (waardoor mogelijk voortijds Azië aan Amerika is vast geweest), zou kunnen overstromen? Heeft hij dan nooit voorbeelden hiervan gelezen? Even deze andersins geleerden en scherpzinnige man stelt al vaak enkele losse gissingen voor zekere waarheden; gans mogelijke zaken daartegen voor onmogelijk of ongelooflijk: Ja, ook, hij neemt wel bewijsredenen van dingen die er niet zijn: En door zich al te spitsvondig te willen tonen begaat hij, gelijk de geleerde Erasmus Franciscus hem verwijt, misslagen welke ook zelfs de eenvoudigste in een lach zouden doen uitbarsten; waaronder ook deze is: Om te beweren dat in Amerika de zondvloed niet is geweest; dat ook geen der Amerikaanse dieren in de ark zijn gekomen, zegt hij dat zelfs de vissen uit Amerika niet naar Azië konden zwemmen. Maar wanneer heeft God aan Noach bevolen allerlei vissen in de ark te nemen: Wat behoefden die voor de zondvloed te wijken om behouden te worden daar ze doch in de wateren, als in hun rijk, moeten leven? De Almachtige heeft uitdrukkelijk de vissen van de verdelging uitgezonderd toen hij noemde alles wat hij wou verderven zegt: Van den mens tot 't vee, tot 't kruipende gedierte en tot 't gevogelte der hemel toe; zonder van de vissen gewag te maken: Welke ook duidelijk worden uitgesloten in de woorden: Al wat een adem der geest des levens in zijn neusgaten had, van al wat op 't droge was is gestorven, Genesis 6; 7. 7; 21. 24. Maar wil hij alleen dus besluiten: Indien er geen vissen naar toe konden zwemmen, veel minder konden er andere dieren komen welke noch vleugels noch vinnen hebben? Zo dient zulks echter tot zijn oogmerk niet; want de vissen waren niet derwaarts geroepen. [32]

Had God die uit Amerika naar Azië willen doen komen 't zou hem niet ontbroken hebben om aan zijn wil de vervulling te geven. Een goed deel ervan als de zee-vissen, hadden door een doorbrekende waterkeel daarheen kunnen gevoerd worden. Andere hadden natuurlijke wijze weer kunnen voortkomen in 't water; hetzij uit eieren, vis-zaad of slijm. Duidelijk kan men dit gewaar worden aan vijvers waarin men niet een enig visje meer heeft overgelaten; en die echter weer vol vissen groeien; zonder dat er een enig ingezet werd: Waarvan ik gehandeld heb in 't eerste deel van mijn Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderen-waardige dingen pagina 413. Doch deze zijsprong verlaten zo laat ons weerkeren tot de onderhanden zijnde stof. Men geeft toe dat er altijd zo’ n wijd water tussen Amerika en Azië geweest is. Wel, zal gij zeggen, hoe zijn dan de mensen met kleine vaartuigen daarover geraakt? Ik zal antwoorden: Hoe weet gij dat er geen grote waren? Eer de nakomelingen van Noach zo zeer vermenigvuldigd waren geworden dat ze naar andere gewesten behoefden om te zien hebben ze alreeds schepen en enige kennis van de zeevaart gehad, gelijk voldoende gehoord is in de aanvang van onze redenvoeringen. Evenwel behoeft men hierop zo hard niet aan te dringen. Konden niet kort naar Noach’ s tijd enige lieden toevallige wijze met een klein vaartuig daar zijn gekomen en in dit land zich vermenigvuldigd hebben? Konden ze niet tegen hun wil en bedoeling door stormwinden diep in zee geslingerd; en eindelijk in Amerika aangeworpen zijn. 't Gebeurt al vaak dat kleine in zee gestoken schuitjes te land komen, daar de grote naar de afgrond zinken. Honger en dorst hebben ze moeten uitstaan, gelijk bij onze tijden veel andere in zulke gevallen moesten doen. Van de vlucht en schipvaart een Amerikaanse wilden door de Spanjaarden zeer kwalijk gehandeld in volle zee enkel op een balk; en hoe zeven Engelse in een scheepje van maar drie lasten uit 't West-Indisch eiland Beiroet ter visvangst voeren door stormwind diep in zee geworpen worden; en eindelijk, naar een zeer grouwlijck-uytgestaane honger, alleen eenen ervan weer te land kwam heb ik gesproken in 't eerste deel van mijn gedachte Curieuze Aanmerkingen, pagina 364. 291. Andere wegen hoe vijf Engelse, ook in een kleine boot uitgegaan om te vissen door storm uit West-Indien [33] achter Schotland aangesmeten worden. Wederom, hoe zeven Groenlandse wilden net hun onnozel, klein, slecht tezamen gesteld schuitje door de onstuimigheid der winden tot in de Britse zee worden gedreven heb ik verhaald in mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde Noordse Wereld, pagina 168.

'k Sie nu, seyde Honorius, hoe de Menschen uyt Asia in America hebben konnen komen. Maer hoe maecken wy 't met de Dieren, welcke, uyt Noachs Arck gegaen zijnde, al stracks weer in 't gedaghte America moesten geplant worden; wijlse d'Asiatische lught niet langh souden konnen verdraghen hebben? Indien America aen Asia vast was, soo kon men hier gantsch geen swarigheyd sien. Was 'er maer alleen een kleyne Zee-enghte tusschen beyden, men kon seggen, dats' 'er overgeswommen moghten zijn. Maer hoe is 't toegegaen indien 'er een groote Zee tusschen 't een en 't ander Gewest wierd gevonden?

Sommige, berightede Polylector, hebben in deese Vraegh sulck een swaerigheyd gemaeckt, datse deselve niet wisten te beantwoorden, als met te seggen: God had hier weer op nieuws andere Gedierten geschapen. In welcke gedaghten de groote Kercken-Leerraer Augustinus oock eenigermaeten schijnd gestaen te hebben. Andere seyden, datse door d'Engelen uyt Asia nae America wierden gedraegen. 't Is niet noodigh, d'ydelheydt deeser redenen met veele woorden voor te draegen. Gewisselijck, had de Heere onse God nieuwe Schepselen willen maecken, hy sou Noach niet soo sorghvuldigh hebben bevoolen, van yeder geslaght eenige in 't leven te behouden. Indien Europa aen America vast is, gelijck, niet sonder goede gronden, van veele waerschijnlijck werd vermoedet, soo hebbense dan door Europa een wegh gehad. Indien Asia en America t'saemen stooten, soo is dien wegh haer gereeder en korter geweest. Doe de menschen sigh in America ter neer stelden, kondense oock allerley Dieren meê daer gebraght, of derwaerts doen haelen hebben; soo niet Noach alreeds te vooren, door bevel, aenwijsingh en bestieringh Godts, de Gedierten, uyt dit Gewest gekomen, weer daer heenen had doen voeren, om dies te beeter te konnen leven en vermeenighvuldigen in een land, en onder de lught, diese gewoon waeren, en anderwegen niet soo wel met haren aert over een quam.

d'overbrengingh (stelde Marinus hier tegens) der tamme en de Menschen dienstige Dieren in Schepen uyt Asia en America wil [34] ick niet als ongerijmd verwerpen. De Spaenjaerden, Engelsche en Hollanders hebben 't naederhand veelerweegen gedaen. Maer wie sou de wilde, verscheurende Beesten hebben willen of derven in haere kielen nemen? En tot wat eynd sou sulcks geschied zijn? wijlse Menschen en Dieren niet nut, maer schaedlijck vallen.

Al weer Milii Bedencken, bejegende Polylector hem, om staende te houden, dat de Sondvloed niet in America geweest is. Belangende 't eerste lid deser Vraegh, had men niet jonge noch suygende Leeuwen, Beesten, Tygers, e.s.v. konnen neemen, en de selve als Hondekens temmen? Hedensdaeghs kan men 't wel doen, onaengesien nu de Dieren veel wreeder en grimmiger zijn, als in overoude tijden, doese soo niet gejaegd wierden, en der Menschen boosheyd, in haer allerley leed aen te doen, soo groot niet was. Doe de Christenen eerst in West-Indien quamen, zijn velerwegen Beeren, Leeuwen, en andere woeste Beesten (uytgesondert de Tygers) sonder eenige schroom na haer toegeloopen; met haer gelijck als speelende. De Honden der Portugeesen, oock der Hollanders, sommige daegen langh onder dit Wild in de Bosschen geweest zijnde, quamen onbeschaedighd weer by haere Heeren. Daerenboven, hoe werden nu noch somtijdts de verscheurendste Beesten van d'eene plaets nae d'andere gebraght, ten geschenck aen de Vorsten, of om voor wat seldsaems te laeten bekijcken? 't Welck dan oock kan dienen tot antwoord op 't tweede lid der gedaene Vraegh. Men konse daer heenen hebben gevoerd, of doen haelen, om der Jaght wil; of om wat vreemds te hebben; of om Artzenyen van haer te neemen, e.s.v. Maer om eens een eynd van deese stof te maecken, sulcke subtile Vraegers en Tegenwerpers, om alles in 't werr' te werpen, kan een eenvoudige dusdaenigh bejegenen. Dat in America al de daer in geweest zijnde Gedierten door de Sondvloed vergingen, behalven de geene, welcke sigh in Noachs Arck bevonden, geloof ick, volgens 't uytgedruckte en klaere getuygenis der Heylige Schrift, nae de beschrijvingh van de Man Gods Moses, meer als eenmael met de kraghtighste spreeckwijsen herhaeld. Dat 'er naederhand weer Dieren in America zijn gekoomen, is ooghblijcklijck. Datse uyt Asia, 't Land haerer Behoudenis, nae America hebben moeten verreysen, is onloogchenbaer. Dat sulcks sou geschied zijn in Scheepen over een groote tusschen beyden leggende Zee, daer in maeckt men groote swaerigheden; en indien deselve voor gewightigh moeten gehouden werden [35] soo stel ick vast, of dat America aen Asia hangd; immers gehangen heeft; of dat 'er maer alleen soo een geringh Water tusschen beyden is; immers geweest is, datse daer over hebben konnen swemmen. Op eenigerley wijs moetense daer gekomen zijn. En wijl 't een of 't ander der twee laetst-aengeweesene middelen 't gereedste, en buyten alle tegengeworpene swaerigheden ontrent een groote Zee, gehouden moet werden, soo sal ick gelooven, dat het op d'eene of d'andere manier is geschied; te weeten, of door te Land te gaen, of door over te swemmen; ter tijd toe dat de Tegenwerpers sullen getoond hebben, dat noch Asia ergens aen America vast, noch dat 'er geen maer alleen kleyne Zee-enghte tusschen beyden leght. Sal langh aenloopen, eerse dit bewijs sullen konnen leveren. Ondertusschen is my genoegh, dit te weeten, dat d'Almaghtige, die allerley slagh van Dieren tot Noach in d'Arck deed komen, gelijck wy te vooren uyt 't verhael van Moses hebben aengeweesen, oock door 't selve middel haer weer nae haer gewoon Land heeft konnen doen keeren, om daer van nieuws haere Geslaghten te vermeenighvuldigen. 't Waer beeter, dat wy wat meer ter oeffeningh braghten de noodige ons bekende dingen, als dat wy dus te vergeefs ons bemoeyden met de naevorsschingh van saecken, waer van wy doch geen seekere kennis konnen bekomen; en die, als wy deselve al uytgevonden hadden, van kleyne nuttigheyd souden zijn. De Menschlijcke vernuften zijn tot sulck een vermeetenheyd geraeckt, dat het schijnd, sy willen niet verborgens voor de Heere onse God meer laeten.

Met de bygebraghte redenen, seyde Marinus, kan ick my te vreeden houden, en daer meê d'ydele beuselingen van opgeblaesene Geesten den wegh eenvoudighlijck afsnijden. Te gelijck hebt ghy my doen gelooven, dat voor de Sondvloed al Vaertuygen in gebruyck waeren; soo dat mijn Gild ouder is, als ick tot noch toe geweeten heb. Ondertusschen evenwel vertrouw ick, dat de Schipvaerd der oude tijden, selfs doe men al groote Scheepen maeckte, niet weynigh gebrecklijck, en met groote gevaeren vergeselschapt was.

De geene, berightede Polylector, welcke sigh in 't begin, en oock al lang daer nae, op Zee begaven, zijn op deselve seer vertsaeghd geweest. Nauwelijcks derfdense sigh soo verr' van den Oever waegen; datse 't land uyt haer gesight souden hebben verlooren. Eer de naght aenquam, keerdense weer nae den Oever, om buyten gevaer op 't drooge te vernaghten: Maer als men nu meer en [36] meer de Zee gewoon wierd; als men bemerckt had, wat een Schip op deselve kon uytstaen, soo begon men oock 's naghts daer in te blijven; wat stouter aen te vaeren, en de bequaemste Jaertijd tot de Schipvaert waer te neemen. Van den tweeden der Slagtmaend tot den sevenden der Lentemaend gingen geene Kielen uyt. In de Handelingen der Apostelen, cap, xxvii. vs. 9. werd geseghd, dat het nae de Vasten (te weten, der Joden in yeder Jaer, op welcke de Versoeningh des gantschen Volcks door de Hoogepriester in 't Heylige der Heylige geschiedede) sorgelijck was te vaeren: Welcke Joodsche Vasten ontrent onse Wijnmaend quam. Plinius schrijft, dat de Lente, wanneer de Zuydweste Winden de lught versaghten, de Zee opende voor de Zeevaerende. Maer tsederd derdehalf honderd jaeren heeft de Zeevaert een seer groote Sprongh gedaen; een dappere opgangh en voortgangh bekoomen: Waer van wy veellight hier nae by een andere gelegenheyd sullen konnen handelen.

't Koomd my niet seer vreemd voor, begon Honorius, dat men Menschen heeft gevonden, welcke sigh hebben derven onderstaen, allereerst op Vlotten, of in kleyne Schuytjens, op de Rivieren te drijven; wijl se lightlijck konden bemercken de swemmende eygenschap des Houts, 't welck swaere dingen op 't Water kan dragen sonder te sincken: Maer waerlijck is 't een stout Man, een vermeetene Waegh-hals geweest, die eerst heeft derven waegen, in een Schip met zeylen heenen te vaeren over d'onstuymige Zee; van sulck een wijd-uytgestrecktheyd, dat men op deselve niet anders als Water en Lught kan gewaer worden; daerenboven yeder uyr stormen en onweeren te verwaghten heeft. Selfs in onse daegen, nu de konst der Zeevaert seer hoogh is opgereesen, insonderheyd by de Hollanders; nu, nevens veel meer bequaemheden, Zeylsteen en Streeckwijser is gevonden; nu men sigh kan dienen van de Berighten en Afteeckeningen aller Kusten, welcke behulpselen d'oude al t'samen moesten missen, sweefd de Zee noch vol gevaer; vol ellendigh gevaer. Die op een Houten Paerd (om de spreeckwijs van Plautus te gebruycken) de Hemelsblauwe wegh berijden, hebben 'er d'ervaerenheyd van. Dickmael vallen de woedende golven, verontrust geworden door verschricklijcke Winden, op haer aen. Blinde Klippen, verborgene Sandplaten, onguere Walvisschen dreygen haer niet selden een rampsalige ondergangh. Honger en dorst pijnigen haer nu en dan op een vreeslijcke wijs. Om nu niet te spreecken van de Zeerovers [37] en andere boose menschen, die haer dickmael de dood, of 't geen noch arger als de dood is, de slaverny veroorsaecken.

Buyten twijffel, deed Polylector hier toe, heeft Socrates gesien op al deese gevaeren en meenighvuldige ongemacken, doe hy de Zeevaerende persoonen ellendige menschen noemde; aen welcke geene der Goden of Engelen door eenigen rijckdom genoeghsaem kan vergelden 't geense moeten uytstaen. Daer benevens reeckende hy haer toe tot lightvaerdigheyd, datse sigh vertrouwden aen de lighte Winden; en met gevaer, jae seer groot gevaer haer waeghden op verre en langhduerige Zeevaerten; van welcke sy wel veel voordeel, maer oock verderf te verwaghten hadden. Dit gevoelen van Socrates is te hard, en al t'onbillijck uytgeworpen tegens meenigh eerlijck Zeeman, die in sijn ordentlijck beroep daer heenen vaert; soeckende God, de Heer der Winden en der Zee, te vriend te hebben; hem allerweegen te dienen, en sijne Wonderen oock op de groote Wateren aen te mercken. De sulcke, welcke enckelijck de gierigheyd nae de Zee toe jaeghd, en die d'onversaedlijcke Rijckdoms-begeerte boven 't levens-gevaer stellen, moogen sijne verhaelde woorden haer selven toepassen: Ondertusschen is de meeningh van Euripides bescheydener, en niet soo geheel verwerplijck, als hy voor geluckigh houd soodanige Menschen, welcke haere kost op 't land konnen winnen; sonder op Zee te gaen; of, eenmael sigh daer op gewaeghd hebbende, ten tweeden mael haer niet weer soo nae aen de dood begeven. Deeserwijs roemde oock Callimachus dien Man driemael over geluckigh, die verr' van de Zee bleef. En Antiphanus oordeelde veel beter te zijn, armlijck sigh op 't vaste land t'onderhouden, als rijck op de woeste Wateren te sweven. Want, niet de besittingh van veele goederen, maer de verseeckerde, geruste genietingh der selve, maeckt ons geluckigh. 't Is waer, yeder moet wandelen gelijck hy beroepen is; maer vele begeven sigh op de Vaert, om datse haer beroep op 't land niet hebben willen waerneemen; of soodanigh sigh aenstellen, datse de Zee voor een Tughthuys, of 't Schip voor de Strop verkiesen. Daerenboven is oock 't eene beroep gevaerlijcker als 't andere. Nergens zijn wy verseeckerd voor onheyl en dood, 't zy wy ons in een Schip of op een Wagen bevinden; 't zy wy over de straet gaen, of op de Zee vaeren. Echter is 't laetste op een bysondere wijs de Schoot des gevaers, waer in meer als duysend ongemacken te vreesen staen. Waerom oock de wijse Cato seyde, berouw [38] te hebben, dat hy oyt te Water een reys had aengenomen nae een plaets, daer hy te Land kon gekomen hebben. Even hierom willen de Reghtsgeleerde, wanneer yemand uyt een verr' afgeleegene plaets werd verdaghvaerd, en dat hy voor hem heeft twee weegen, d'eene ter Zee, d'andere te Land, dat hy de laetste moet neemen, schoon veel langer; om 't gevaer van d'eerste t'ontgaen. Herrik, een Sweedsch Bischop te Lincoln, heeft al over lange tijden dit Rijm gemaeckt in de Gothsche Tael: Haved draeper maangen Man, haa jorden bruckar sael aer han; soo veel als: De Zee doodet veele Menschen: Geluckigh is hy die d'Aerde bouwd. Al te groof is geweest, en is veellicht noch, den waen der Indianen in 't Koninghrijck Var (een gedeelte van Malabar), wijlse, volgens 't beright van Paulus Venetus lib. 3. cap. 25. geenen Schipper of Zeeman wilden toelaeten, om te zijn een getuyge voor 't Gereght: Oordelende, dat sulcke lieden waren van een vertwijffeld, op 't hooghste vermeeten en roeckloos gemoed; op welckers getuygenissen geen vasten staet te maecken was.

Ik zie nu, zei Honorius, hoe de mensen uit Azië in Amerika hebben kunnen komen. Maar hoe maken wij 't met de dieren welke uit Noach ‘s ark gegaan zijn al straks weer in 't gedachte Amerika moesten geplant worden; omdat ze de Aziatische lucht niet lang zouden kunnen verdragen hebben? Indien Amerika aan Azië vast was zo kon men hier gans geen zwarigheid in zien. Was er maar alleen een kleine zee-engte tussen beiden men kon zeggen, dat ze er overgezwommen mochten zijn. Maar hoe is 't toegegaan indien er een grote zee tussen 't een en 't ander gewest werd gevonden?

Sommige, berichtte Polylector, hebben in deze vraag zo’ n zwarigheid gemaakt dat ze die niet wisten te beantwoorden dan met te zeggen: God had hier weer opnieuw andere gedierten geschapen. In welke gedachten de grote kerkleraar Augustinus ook enigermate schijnt gestaan te hebben. Andere zeggen dat ze door de engelen uit Azië naar Amerika worden gedragen. 't Is niet nodig de ijdelheid van deze redenen met vele woorden voor te dragen. Zeker, had de Heer onze God nieuwe schepselen willen maken, hij zou Noach niet zo zorgvuldig hebben bevolen van ieder geslacht enige in 't leven te behouden. Indien Europa aan Amerika vast is, gelijk niet zonder goede gronden, van vele waarschijnlijk werd vermoed zo hebben ze dan door Europa een weg gehad. Indien Azië en Amerika tezamen stoten zo is dien weg ze gereder en korter geweest. Toen de mensen zich in Amerika ter neer stelden konden ze ook allerlei dieren mee daar gebracht of derwaarts doen halen hebben; zo niet Noach alreeds tevoren door bevel, aanwijzing en besturing Gods de gedierten uit dit gewest gekomen weer daarheen had doen voeren om die te beter te kunnen leven en vermenigvuldigen in een land en onder de lucht die ze gewoon waren en andere wegen niet zo goed met hun aard overeenkwam.

De overbrenging (stelde Marinus hier tegen) der tamme en de mensen dienstige dieren in schepen uit Azië en Amerika wil [34] ik niet als ongerijmd verwerpen. De Spanjaarden, Engelsen en Hollanders hebben 't naderhand op vele wegen gedaan. Maar wie zou de wilden verscheurende beesten hebben willen of durven in hun kielen te nemen? En tot wat doel zou zulks geschied zijn? `omdat ze mensen en dieren niet nut maar schadelijk vallen.

Alweer Milius bedenken bejegende Polylector hem om staande te houden dat de zondvloed niet in Amerika geweest is. Aangaande 't eerste lid van deze vraag had men niet jonge noch zuigende leeuwen, beesten, tijgers, e.d. kunnen nemen en die als hondjes temmen? Hedendaags kan men 't wel doen, zonder aan te zien nu de dieren veel wreder en grimmiger zijn dan in overoude tijden toen ze zo niet gejaagd werden en de mensen boosheid in ze allerlei leed aan te doen zo groot niet was. Toen de Christenen eerst in West-Indien kwamen zijn op vele wegen beren, leeuwen en andere woeste beesten (uitgezonderd de tijgers) zonder enige schroom naar ze toegelopen; met ze gelijk als spelende. De honden der Portugezen, ook der Hollanders, sommige die dagenlang onder dit wild in de bossen geweest zijn kwamen onbeschadigd weer bij hun heren. Daarboven, hoe worden nu noch somtijds de verscheurende beesten van de ene plaats naar de andere gebracht ten geschenk aan de vorsten of om voor wat zeldzaams te laten bekijken? Wat dan ook kan dienen tot antwoord op 't tweede lid der gedane vraag. Men kan ze daarheen hebben gevoerd of doen helen vanwege de jacht; of om wat vreemds te hebben; of om artsenijen van ze te nemen, e.d. Maar om eens een eind van deze stof te maken zulke subtiele vragers en tegenwerper, om alles in 't werk te werpen kan een eenvoudige dusdanig bejegenen. Dat in Amerika alle daarin geweest zijnde gedierten door de zondvloed vergingen, behalve diegene welke zich in Noach ‘s ark bevonden, geloof ik, volgens 't uitgedrukte en heldere getuigenis der Heilige Schrift, naar de beschrijving van de man Gods Mozes, meer als eenmaal met de krachtigste spreekwijzen herhaalt. Dat er naderhand weer dieren in Amerika zijn gekomen is openbaar. Dat ze uit Azië, 't land van hun behouden, naar Amerika hebben moeten reizen is onloochenbaar. Dat zulks zou geschied zijn in schepen over een grote tussen beiden leggende zee, daarin maakt men grote zwarigheden; en indien die voor gewichtig moeten gehouden worden [35] zo stel ik vast of dat Amerika aan Azië hangt; immers gehangen heeft; of dat er maar alleen zo’n gering water tussen beiden is; immers geweest is, dat ze daarover hebben kunnen zwemmen. Op enigerlei wijze moeten ze daar gekomen zijn. En wijl 't een of 't ander der twee laetst-aangeweesene middelen 't gereedste, en buyten alle tegengeworpene zwaarigheden omtrent een grote Zee, gehouden moet worden, zo zal ik gelooven, dat het op de eene of de andere manier is geschied; te weeten, of door te Land te gaan, of door over te swemmen; ter tijd toe dat de Tegenwerpers zullen getoond hebben, dat noch Azië ergens aan Amerika vast, noch dat er geen maar alleen kleine zee-engte tussen beiden ligt zal lang aanlopen eer ze dit bewijs zullen kunnen leveren. Ondertussen is mij genoeg, dit te weten dat de Almachtige die allerlei slag van dieren tot Noach in de ark deed komen, gelijk wij tevoren uit 't verhaal van Mozes hebben aangewezenen, ook door hetzelfde middel ze weer naar hun gewone land heeft kunnen doen keren om daarvan opnieuw hun geslachten te vermenigvuldigen. 't Was beter dat wij wat meer ter oefening brachten de nodige ons bekende dingen als dat wij dus tevergeefs ons bemoeiden met de navorssing van zaken waarvan wij doch geen zekere kennis kunnen bekomen; en die als wij die al uitgevonden hadden, van kleine nuttigheid zouden zijn. De menselijke vernuften zijn tot zo’ n vermetelheid geraakt dat het schijn zij willen niet verborgen voor de Heer onze God meer laten.

Met de bijgebrachte redenen, zei Marinus, kan ik mij tevreden houden en daarmee de ijdele beuzelingen van opgeblazen geesten den weg eenvoudig afsnijden. Tegelijk hebt gij mij doen geloven dat voor de zondvloed al vaartuigen in gebruik waren; zodat mijn gilde ouder is dan ik tot nog toe geweten heb. Ondertussen evenwel vertrouw ik dat de schipvaart der oude tijden, zelfs toen men al grote schepen maakte, niet weinig gebrekkelijk en met grote gevaren vergezelschapt was.

Diegene, berichtte Polylector, welke zich in 't begin en ook al lang daarna op zee begaven zijn op die zeer bang geweest. Nauwelijks durfden ze zich zo ver van de oever wegen; dat ze 't land uit hun gezicht zouden hebben verloren. Eer de nacht aankwam keerden ze weer naar de oever om buiten gevaar op 't droge te overnachten: Maar toen men nu meer en [36] meer de zee gewoon werd; toen men bemerkt had wat een schip op die kon uitstaan, zo begon men ook 's nachts daarin te blijven; wat stouter aan te varen en de bekwaamst jaar tijd tot de schipvaart waar te nemen. Van de tweeden der november tot de zevende van de lentemaand gingen geen kielen uit. In de Handelingen der Apostelen, kapittel 27 vers 9 werd gezegd dat het na de vasten (te weten de Joden in ieder jaar waarop de verzoening des ganse volk door de hogepriester in 't Heilige der Heilige geschiede) zorgelijk was te varen: Welke Joodse vasten omtrent onze wijnmaand kwam. Plinius schrijft dat de lente wanneer de Zuidwestenwinden de lucht verzachten de zee opende voor de zeevarende. Maar sedert derdehalf honderd jaren heeft de zeevaart een zeer grote sprong gedaan; een dappere opgang en voortgang bekomen: Waarvan wij mogelijk hier nabij een andere gelegenheid zullen kunnen handelen.

't Komt mij niet zeer vreemd voor, begon Honorius, dat men mensen heeft gevonden welke zich hebben durven onderstaan allereerst op vlotten of in kleine schuitjes op de rivieren te drijven; terwijl ze licht konden bemerken de zwemmende eigenschap van hout, wat zware dingen op 't water kan dragen zonder te zinken: Maar waarlijk is 't een stoute man, een vermeten waaghals geweest die eerst heeft durven wagen in een schip met zeil en henen te varen over de onstuimige zee; van zo’ n wijde-uitgestrektheid, dat men op die niet anders dan water en lucht kan gewaar worden; daarboven ieder uur stormen en onweren te verwachten heeft. Zelfs in onze dagen, nu de kunst der zeevaart zeer hoog is opgerezen, vooral bij de Hollanders; nu nevens veel meer bekwaamheden, zeilsteen en streekwijzer is gevonden; nu men zich kan dienen van de berichten en aftekeningen van alle kusten welke behulpzaamheden de oude al tezamen moesten missen, zweeft de zee noch vol gevaar; vol ellendig gevaar. Die op een houten paard (om de spreekwijze van Plautus te gebruiken) de hemelsblauwe weg berijden hebben er de ervaring van. Vaak vallen de woedende golven, verontrust geworden door verschrikkelijke winden, op ze aan. Blinde klippen, verborgene zandplaten, ongure walvissen dreigen ze niet zelden een rampzalige ondergang. Honger en dorst pijnigen ze nu en dan op een vreselijke wijze. Om nu niet te spreken van de zeerovers [37] en andere boze mensen die ze vaak de dood of 't geen noch erger dan de dood is de slavernij veroorzaken.

Zonder twijfel, deed Polylector hiertoe, heeft Socrates gezien op al deze gevaren en menigvuldige ongelukken toen hij de zeevarende personen ellendige mensen noemde; aan welke geen der Goden of engelen door enige rijkdom voldoende kan vergelden ’t geen ze moeten uitstaan. Daar benevens rekende hij ze toe tot lichtvaardigheid dat ze zich vertrouwden aan de lichte winden; en met gevaar, ja, zeer groot gevaar zich waagden op verre en langdurige zee-vaarten; waarvanzij wel veel voordeel, maar ook verderf te verwachten hadden. Dit gevoelen van Socrates is te hard en al te onbillijk uitgeworpen tegen menige eerlijke zeeman die in zijn ordelijk beroep daarheen vaart; zoekt God, de Heer der winden en de zee te vriend te hebben; hem allerwegen te dienen en zijn wonderen ook op de grote wateren aan te merken. De zulke, welke enkel de gierigheid naar de zee toe ja, acht en die de onverzadelijke rijkdom-begeerte boven 't levensgevaar stellen mogen zijn verhaalde woorden op zichzelf toepassen: Ondertussen is de mening van Euripides bescheidener en niet zo geheel verwerpelijk, als hij voor gelukkig houdt zodanige mensen welke hun kost op 't land kunnen winnen; zonder op zee te gaan; of, eenmaal zich daarop gewaagd hebben ten tweede male ze niet weer zo na aan de dood begeven. Dezer wijze roemde ook Callimachus die man driemaal over gelukkig die ver van de zee bleef. En Antiphanus oordeelde veel beter te zijn arm zich op 't vaste land te onderhouden dan rijk op de woeste wateren te zweven. Want niet de bezitting van vele goederen, maar de verzekerde, geruste genieting ervan maakt ons gelukkig. 't Is waar, ieder moet wandelen gelijk hij beroepen is; maar vele begeven zich op de vaart om dat ze hun beroep op 't land niet hebben willen waarnemen; of zodanig zich aanstellen dat ze de zee voor een tuchthuis of 't schip voor de strop verkiezen. Daarboven is ook 't ene beroep gevaarlijker dan 't andere. Nergens zijn wij verzekerd voor onheil en dood, hetzij wij ons in een schip of op een wagen bevinden; hetzij wij over de straat gaan of op de zee varen. Echter is 't laatste op een bijzondere wijze de schoot van het gevaar waarin meer dan duizend ongemakken te vrezen staan. Waarom ook de wijze Cato zei berouw [38] te hebben dat hij ooit te water een reis had aangenomen naar een plaats daar hij te land kon gekomen hebben. Even hierom willen de rechtsgeleerde, wanneer iemand uit een ver afgelegen plaats werd gedagvaard dat hij voor hem heeft twee wegen, de ene ter zee, de andere te land, dat hij de laatste moet nemen ofschoon veel langer; om 't gevaar van de eerste te ontgaan. Herrik, een Zweedse bisschop te Lincoln heeft al over lange tijden deze rijm gemaakt in de Gotische taal: Haved draeper maangen Man, haa jorden bruckar sael aer han; zo veel als: De zee doodt vele mensen: Gelukkig is hij die de aarde bebouwt. Al te grof is gewees, en is mogelijk noch den waan der Indianen in 't koninkrijk Var (een gedeelte van Malabar), omdat ze volgens 't bericht van Paulus Venetus lib. 3 kapittel 25 geen schipper of zeeman wilden toelaten om te zijn een getuige voor 't gerecht: Oordeelden dat zulke lieden waren van een vertwijfeld, op 't hoogste vermeten en roekeloos gemoed; waarop getuigenissen geen vasten staat te maken was.

Ondertusschen evenwel twijffel ick niet, of dit sou op veele onser rauwe Zeevaerers wel toepasselijck mogen zijn.

d'oorsaeck, Marinus, dat de Heydenen soo een groot gevaer in de Zeevaerd gesteld, en van de Zeevaerende soo veraghtlijck gesproocken hebben, was, om dat deese blinde Menschen geen reghte kennis hadden van de Godlijcke Voorsienigheyd, die de Scheepen regeerd; in de Zee haer een wegh baend, en uyt de kaecken der golven reddet. Wat my belangd, 'k ben niet eygenwilligh tot 't Vaeren gekoomen. Mijn Vader had een lange tijd op Zee gesworven. Doe ick thien Jaeren oud was, nam hy my meê t'scheep. Als hy nu quam te sterven, kon ick geen handwerck. 'k Moest derhalven op Zee blijven, en ben tot deese tijd toe, nu ick haest den ouderdom van t'sestigh jaeren sal bereyckt hebben, meerendeel daer op geweest. Met mijne Maendgelden, en voorts met 't geen ick op een eerlijcke wijs in vreemde Landen kon winnen, heb ick spaersaem te werck gegaen. Vermits ick nu, door Gods genadige zeegen, soo veel heb oververgaederd, dat ick genoegh heb, om voortaen maetigh van de Renten des Hoofdgelds te konnen leven, soo ben ick voorneemens, my hier ter neer te setten, om (dus langh op d'altijd-woelende Zee geweest zijnde) nu oock eens de gerustheyd en vermaecklijckheyd van 't vaste Land te genieten; en meer gelegenheyd te hebben, om God te dienen en te dancken. 'k Wenschte, dat alle [39] Zeevaerende soo deeden: Maer de meeste zijn gantsch anders gesind. Soo haestse van de Reys weer t'huys zijn gekomen, en de voet op 't Land hebben geset, moeten al haere verscheenene Maendgelden binnen weynige daegen in de handen der Herbergiers en Hoeren vallen. Dus blijvense, met verlies harer zielen, altijd arm; geduerigh vaerende sonder daer van wel te vaeren.

Hebt ghy, begon Juffer Honesta hier, ontrent vijftigh jaren langh op de Zee gedobberd, soo kond ghy uyt eygene gevoellijcke ervaerenheyd, veel beeter als wy, die altijd op 't land blijven, beseffen de woorden Davids in haer' eygentlijcke kracht: Die met Scheepen ter Zee vaeren, handel doende op groote Wateren, sien de Wercken des Heeren, en sijne Wonderwercken in de diepte. Als hy spreeckt, doet hy een Stormwind opstaen, die haere Golven om hoogh verheft. Sy rijsen op na den Hemel; sy daelen neer tot in d'Afgronden; haere ziel versmelt van anghst. Sy danssen en waggelen als een droncken Man. Al haere wijsheyd werd verslonden. Doch roepende tot den Heere in de benauwdheyd diese hadden, soo voerde hy haer uyt haer' anghsten. Hy doet de storm stil staen, soo dat haere golven stil swijgen. Dan zijnse verblijd, om datse gestild zijn. Laetse voor den Heere sijne goedertierenheyd loven, en sijne Wonderwercken voor de kinderen der Menschen.

Psalm cvii, van vs. 23. tot 32.

Waerlijck, pastede Marinus hier op, deese redenen des Koninghlijcken Propheets en heyligen Poëts, wiens Parnas de Burght Sions was, heb ick my op mijne Vaerdten soo gemeen gemaeckt, als mijn daeghlijcks brood. De Hemelen vertellen Gods eere; dat is, geven ons overvloedige stof, om te spreecken van Gods Almaghtigheyd, wijsheyd, goedertierenheyd, door welcke hy dat groote, dat wonderlijcke gebouw heeft geschaepen, en noch onderhoud in sijnen stand; en 't Uytspansel verkondight sijner handen werck; Psal. xix. 2. Maer niet minder doet sulcks oock de Zee; die de Heere met Deuren heeft toegeslooten doese uytbrack, en uyt de Baermoeder voortquam. Die de Wolcken tot haere kleedingh stelde; en de donckerheyd tot haren Windeldoeck. Die voor haer met sijn besluyt d'aerde doorbrack, settende grendelen en deuren; en seyde: Tot hier toe sult ghy komen, en niet verder, Job xxxviii. 8. 9. 10. 11. Gods onsienlijcke dingen, de Godlijcke eygenschappen, werden van de Scheppingh der Wereld aen uyt de Schepselen verstaan en doorsien; beyde sijn' eeuwige kraght, waer door alle dingen zijn geschaepen, waer van alle dingen haer beginssel hebben, [40] en Godlijckheyd; d'andere Eygenschappen der Majesteyt Gods, als goedertierenheyd, wijsheyd, regeeringh, e.s.v.; waer van de voetstappen en beeldnissen blijcklijck zijn in de Schepselen, Rom. I. 20. Maer gewisselijck, onder al 't geschaepene, waer uyt de gedaghte eygenschappen Gods worden verstaen en doorsien (de Mensch uytgesonderd) magh de Zee wel onder d'eerste worden gesteld. Op de selve sien wy de wercken des Heeren, en sijne wonderwercken in de diepte. Oock even hier doet d'Almaghtige groote dingen, die men niet doorsoecken; Wonderen die men niet tellen kan, Job V. 9. Sy verweckt ons veel meer tot verwonderingh over de Godlijcke Almaghtigheyd, als alle Reysen te Land. Sy steld ons voor oogen duysend seldsaemheden, waer door onse geest word opgeweckt om God te loven; en geeft ons 't aldergevoeghlijckste Sinnebeeld van onsen Geestlijcken en Wereldlijcken staet in dit leven. Wonderlijcke dingen sien wy IN de Zee, ontrent de Schepselen Gods in deselve; de Visschen, overtreffende in meenighte, in grootte, in verscheydenheyd, in sonderlinge gedaenten en seldsaeme Eygenschappen de Dieren op d'Aerde: Ontrent meenigerley Zee gewassen, e.s.v. Wonderlijcke dingen bevinden wy aen de Zeeën; welcker veele ick met verwonderingh en vermaeck dickmael heb aengemerckt. Wonderlijcke dingen bejegenen ons somtyds OP de Zee; en onder deselve eenige vreeslijcke, waer in wy des Heeren Maght konnen afneemen. Want als hy spreeckt, doet hy een wervelwind opstaen, die de Golven der Zee om hoogh verheft. Dan gaet het vervaerlijck toe, meer als de geene, die op 't land zijn, sigh konnen inbeelden. Want met ons Schip rijsen wy nae den Hemel; daelen weer neer tot in d' Afgronden. Met de Bergh-hooge Baeren werden wy schielijck, geweldighlijck in de lught opgeheven; sincken oock schielijck weer nae beneeden; soo dat de geene, die van 't drooge af sulcks saegen, de hayren als te berge souden staen. In sulcke gelegenheden versmelt onse ziel van anghst; wijl wy niet anders als de dood, en onse Begraefplaets in den Afgrond, of misschien in den Buyck der groote Visschen, voor oogen sien. Dan danssen en waggelen wy als een droncken Man; wy slingeren van d'een op d'andere zijde; vallen over en tegens malkander, hierwaerts en gintschwaerts; konnende onsen voet nergens vast setten. Al onse wijsheyd werd verslonden; wy weeten geen raed, geen middel meer t'onser reddingh. Gelijck dan oock niet weynige Scheepen koomen te vergaen, wanneer de Heere met sijnen Wind blaesd, Exod. xv. 10. [41] deselve voortbrengende uyt sijne Schatkameren, Psalm Cxxxv. 7., en onvoorsiens op de Zee werpende, Jon. I. 4. Niet weynigh werd oock onse schrick vermeerderd, als by dit geblaes des Alderhooghsten noch koomd de kraeckingh sijner hutte; wanneer hy vreeslijck donderd in den Hemel; bruld uyt de hooghte, de blixemen vermeenighvuldigende, en 't Vyer nae d'Aerde, nae de Zee, nae ons Schip doet schieten. Maer gelijck hy in sulcke tijden laet sien een strael sijner Mogendheid, in d'uytsendingh van 't gedruysch der Winden en 't geklaeter des Donders, soo doet hy oock niet minder blijcken de grootheyd sijner goedertierenheyd. Want als wy tot den Heere riepen in de benauwdheyd welcke wy hadden, soo voerde hy ons uyt onse anghsten. Wanneer de Baeren sigh verheffen gelijck Bergen, soo treed hy op de hooghten der Zee, Job ix. 8., deselve maeckende als tot een effen Veld. Hy deed de Storm stil staen, soo dat de golven der Zee stil sweegen; sich bedaerden, en neerleyden. Hy stelde sigh tegens den hooghmoed der Baeren Job xxxviii. 31. Doe verblijdeden wy ons, om datse gestild waeren, en om dat hy ons geleydede nae de Haven onser begeerte. In 't Jaer 1636. had ick my op een Engelsch Schip nae West-Indien begeven. d'eerste achtthien dagen nae onse Afvaert hadden wy soo een gewenscht We'er en voorspoedige Wind, dat wy ons een korte en geluckige Reys inbeeldeden. Maer op den derthienden der Grasmaend, 's voormiddaghs ontrent ten negen uyren, begon de lught plotslijck, en als in een oogenblick te betrecken. Van mijn gantsche leven heb ick geen verbaesder Wolcken gesien. Stracks daer nae wierden wy verschrickt door de vreeslijck-geweldige Donderslaegen, en beanghst door d'afgrijslijcke Blixemen; welcke soo hevigh waren, dat wy geduerigh in enckel Vyer scheenen te staen. Dit duerde soo ruym een half uyr tijds. Doe sond de Heere ons oock toe een Wervelwind uyt de Binnenkamer. Geduerende de Donder was nu en dan wel een kleyne Buy ontstaen, maer nu begon een aghtereenvolgende geweldige Storm te waeyen; die sigh ontrent de middagh op 't aldergrouwlijckste begon te verheffen. De golven reesen op als hooge Bergen; ons Schip als meê nae den Hemel voerende, en schielijck weer als nae den afgrond neersendende. 't Slingerde soodanigh, dat niemand sigh op sijne Beenen overeynd kon houden. 't Roer kon niet meer geregeerd worden. De Seylen waeren al in den aenvangh tot flarden verscheurd. De groote Mast geraeckte overboord. Niemand kon den ander hooren spreecken; of 't geen bevolen wierd te doen verstaen, soo [42] weinigh als de Wercklieden aen Babels Thoorn. Met 't aenbreecken van de naght vermeerderde sigh de woede deeses raesenden Orcaens; en te gelijck de benaeuwdheyd onser Zielen. De Predikant sou 't openbaer gebed doen; doch door 't onuytspreecklijck gebruysch der golven en gedruysch der Winden kon niemand hem hooren: jae hy selver niet sijn' eygene woorden. In d'uyterste anghst braghten wy dien naght door; yeder oogenblick niet anders verwaghtende, als een ellendige ondergangh. Met d'aenbreeckende dagh hield de Storm noch al aen, jae vermeerderde soodanigh, dat niet de minste hoop van behoudenis ons overbleef. Insonderheyd meenden wy ontrent ten aght uyren in de morgenstond, dat wy nu soo daedlijck nae den afgrond souden sincken; wijl wy aen ons Schip soodaenigh een gekraeck hoorden, als of 't gantschlijck in stucken geborsten was. Maar even doe hield de Wind plotslijck op; jae oock, de Baeren bedaerden sigh buyten-gewoon schielijck. Flucks besightighdemen de Kiel, of se ergens een Breuck moght bekomen hebben, gelijck wy op 't hooghste vreesden; doch bevonden 't selve noch onbeschaedighd. Met een vrolijk hert wierd de Danckseggingh tot God gedaen; en nae dien tijd hadden wy geen tegenspoed meer op de Reys. Melchior Blum Americanische Reisebeschreibung pag. 21.

In sulcke tijden, merckte Juffer Honesta hier aen, wanneer God een vreeslijcke onstuymigheyd op de Zee werpt, is 't oock de reghte tijdt, om met de Discipulen in 't Schipje uyt te roepen: Behoed ons Heere! wy vergaen, Matth. viii. 25.

Ondertussen evenwel twijfel ik niet of dit zou op vele onze rauwe zeevaarders wel toepasselijk mogen zijn.

De oorzaak, zei Marinus, dat de heidenen zo’n groot gevaar in de zeevaart gesteld en van de zee varen zo verachtelijk gesproken hebben was omdat deze blinde mensen geen rechte kennis hadden van de Goddelijke voorzienigheid die de schepen regeert; in de zee ze een weg baant en uit de kaken der golven redt. Wat mij aangaat, ik ben niet zelfstandig tot 't varen gekomen. Mijn vader heeft een lange tijd op zee gezworven. Toen ik tien jaren oud was nam hij mij mee te scheep. Als hij nu kwam te sterven kon ik geen handwerk. Ik moest derhalve op zee blijven en ben tot deze tijd toe nu ik haast de ouderdom van zestig jaren zal bereikt heb het meeste deel daarop geweest. Met mijn maandgelden en voorts met 't geen ik op een eerlijke wijze in vreemde landen kon winnen ben ik spaarzaam te werk gegaan. Vermits ik nu, door Gods genadige zegen, zo veel heb over verzameld dat ik genoeg heb om voortaan matig van de renten van het hoofdgeld te kunnen leven zo ben ik voornemen, mij hier neer te zetten om (dus lang op de altijd-woelende zee geweest zijnde) nu ook eens de gerustheid en vermakelijkheid van 't vaste land te genieten; en meer gelegenheid te hebben om God te dienen en te dansen. Ik wenste dat alle [39] zeevarende zo deden: Maar de meeste zijn gans andersgezind. Zo gauw ze van de reis weer thuis zijn gekomen en de voet op 't land hebben gezet moeten al hun verschenen maandgelden binnen weinige dagen in de handen der herbergiers en hoeren vallen. Dus blijven ze, met verlies van hun zielen, altijd arm; gedurig varen zonder daarvan goed te varen.

Hebt gij, begon juffer Honesta hier, omtrent vijftig jaren lang op de zee gedobberd zo kan gij uit eigen gevoelde ervaring veel beter dan wij die altijd op 't land blijven beseffen de woorden van David in zijn eigenlijke kracht: Die met schepen ter zee varen en handel doen op grote wateren zien de werken der Heer en zijn wonderwerken in de diepte. Als hij spreekt doet hij een stormwind opstaan die zijn golven om hoog verheft. Zij rijzen op naar de hemel; zij dalen neer tot in de afgronden; hun ziel versmelt van angst. Zij dansen en waggelen als een dronken man. Al hun wijsheid wordt verslonden. Doch roepen ze tot de Heer in de benauwdheid die ze hadden zo voerde hij ze uit hun angsten. Hij doet de storm stil staan zodat zijn golven stilzwijgen. Dan zijn ze verblijd omdat ze gestild zijn. Laat ze voor de Heer zijn goedertierenheid loven en zijn wonderwerken voor de kinderen der mensen.

Psalm 107 van vers 23 tot 32.

Waarlijk, paste Marinus hierop, deze redenen der koninklijke profeet en heilige poëet wiens Parnassia de burcht Sions was, heb ik mij op mijn vaarten zo algemeen gemaakt als mijn dagelijks brood. De hemelen vertellen Gods eer; dat is, geven ons overvloedige stof om te spreken van Gods Almacht, wijsheid, goedertierenheid waardoor hij dat grote, dat wonderlijke gebouw heeft geschapen en noch onderhoudt in zijn stand; en 't uitspansel verkondigt zijn handen werk; Psalm 19; 2. Maar niet minder doet zulks ook de zee; die de Heer met deuren heeft toegesloten toen ze uitbrak en uit de baarmoeder voortkwam. Die de wolken tot hun kleding stelde; en de donkerte tot zijn windeldoek. Die voor haar met zijn besluit de aarde doorbrak, zette grendels en deuren; en zei: Tot hiertoe zal gij komen en niet verder, Job 38; 8. 9. 10. 11. Gods onzichtbare dingen, de Goddelijke eigenschappen worden van de schepping der wereld aan de schepselen verstaan en doorzien; beide zijn eeuwige kracht waardoor alle dingen zijn geschapen, waarvan alle dingen hun begin hebben [40] en Goddelijkheid; de andere eigenschappen der majesteit Gods, als goedertierenheid, wijsheid, regering e.d., waarvan de voetstappen en beeltenissen blijkbaar zijn in de schepselen, Romeinen 1; 20. Maar zeker onder al 't geschapene waaruit de gedachte eigenschappen Gods worden verstaan en doorzien (de mens uitgezonderd) mag de zee wel onder de eerste worden gesteld. Op die zien wij de werken der Heer en zijn wonderwerken in de diepte. Ook even hier doet de Almachtige grote dingen die men niet doorziet; Wonderen die men niet tellen kan, Job 5; 9. Zij verwekt ons veel meer tot verwondering over de Goddelijke Almacht dan alle reizen te land. Zij stelt ons voor ogen duizend zeldzaamheden waardoor onze geest wordt opgewekt om God te loven; en geeft ons ’t aller gevoeglijkste zinnebeeld van onze geestelijke en wereldlijke staat in dit leven. Wonderlijke dingen zien wij in de ze, omtrent de schepselen Gods in die; de vissen overtreffende in menigte, in grootte, in verscheidenheid, in bijzondere gedaanten en zeldzame eigenschappen de dieren op de aarde: Omtrent menigerlei zee gewassen, e.d. Wonderlijke dingen bevinden wij aan de zeeën; waarvan vele ik met verwondering en vermaek vaak heb aangemerkt. Wonderlijke dingen bejegenen ons somtijds op zee; en onder die enige vreselijke waarin wij de macht der Heer kunnen vernemen. Want als hij spreekt doet hij een wervelwind opstaan die de golven der zee omhoog verheft. Dan gaat het vervaarlijk toe, meer dan diegene die op 't land zijn zich kunnen inbeelden. Want met ons schip rijzen wij naar de hemel; dalen weer neer tot in de afgronden. Met de berg-hoge baren worden wij schielijk, geweldig in de lucht opgeheven; zinken ook schielijk weer naar beneden; zodat diegene die van 't droge af zulks zagen de haren als te berge zouden staan. In zulke gelegenheden versmelt onze ziel van angst; omdat wij niets anders dan de dood en onze begraafplaats in de afgrond of misschien in de buik der grote vissen voor ogen zien. Dan dansen en waggelen wij als een dronken man; wij slingeren van de een op de andere zijde; vallen over en tegen elkaar, herwaarts en derwaarts; kunnen onze voet nergens vastzetten. Al onze wijsheid wordt verslonden; wij weten geen raad, geen middel meer t' onze reddinh. Gelijk dan ook niet weinige schepen komen te vergaan wanneer de Heer met zijn wind blaast, Exodus 20; 10. [41] die voortbrengt uit zijn schatkamer, Psalm 135; 7., en onvoorziens op de zee werpt, Jonas 1; 4. Niet weinig werd ook onze schrik vermeerderd toen bij dit geblaas des Allerhoogste noch komt het kraken van zijn hut; wanneer hij vreselijk dondert in de hemel; brult uit de hoogte, de bliksem vermenigvuldigt en 't vuur naar de aarde, naar de zee, naar ons schip doet schieten. Maar gelijk hij in zulke tijden laat zien een straal van zijn mogendheid in het uitzenden van ’t gedruis der winden en 't geklater der donder, zo doet hij ook niet minder blijken de grootheid van zijn goedertierenheid. Want als wij tot de Heer riepen in de benauwdheid welke wij hadden, zo voerde hij ons uit onze angsten. Wanneer de baren zich verheffen gelijk bergen zo treedt hij op de hoogten der zee, Job 9; 8., die maken ze als tot een effen veld. Hij liet de storm stil staan zodat de golven der zee stilzwegen; zich bedaarden en neerlegden. Hij stelde zich tegen de hoogmoed der baren Job 38; 31. Toen verblijden wij ons omdat ze gestild waren en omdat hij ons geleide naar de haven van onze begeerte. In 't jaar 1636 had ik mij op een Engels schip naar West-Indien begeven. De eerste achttien dagen na onze afvaart hadden wij zo’n gewenst weer en voorspoedige wind dat wij ons een korte en gelukkige reis inbeelden. Maar op den dertiende der grasmaand voormiddag omtrent ten negen uren begon de lucht plotslijk en als in een ogenblik te betrekken. Van mijn ganse leven heb ik geen verbaasder wolken gezien. Straks daarna worden wij verschrikt door de vreselijke-geweldige donderslagen en beangstigd door de afgrijslijke bliksems; welke zo hevig waren dat wij gedurig in enkel vuur schenen te staan. Dit duurde zo ruim een half uur tijd. Toen zond de Heer ons ook toe een wervelwind uit de binnenkamer. Gedurende de donder was nu en dan wel een kleine bui ontstaan, maar nu begon een achtereenvolgend een geweldige storm te waaien; die zich omtrent de middag op ’t aller gruwelijkste begon te verheffen. De golven rezen op als hoge bergen; die ons schip als mee naar de hemel voerde en schielijk weer als naar de afgrond neer zenden. 't Slingerde zodanig dat niemand zich op zijn benen overeind kon houden. 't Roer kon niet meer geregeerd worden. De zeilen waren al in de aanvang tot flarden verscheurd. De grote mast raakte overboord. Niemand kon den ander horen spreken; of 't geen bevolen werd te doen verstaan, zo [42] weinig zoals de werklieden aan Babelse toren. Met 't aanbreken van de nacht vermeerderde zich de woede van deze razende oceaan; en tegelijk de benauwdheid van onze zielen. De predikant zou 't openbaaar gebed doen; doch door 't onuitsprekelijk gebruis der golven en gedruis der winden kon niemand hem horen: ja, hijzelf niet zijn eigene woorden. In de uiterste angst brachten wij die nacht door; ieder oogenblik niet anders verwachten dan een ellendige ondergang. Met de aanbrekende der dag hield de storm noch al aan, ja, vermeerderde zodanig dat niet de minste hoop van behoudenis ons overbleef. Vooral meenden wij omtrent te acht uren in de morgenstond dat wij nu zo dadelijk naar de afgrond zouden zinken; omdat wij aan ons schip zodanig gekraak hoorden alsof 't gans in stukken gebarsten was. Maar even toen hield de wind plotseling op; ja, ook de baren bedaarden zich buitengewoon schielijk. Fluks bezichtigde men de kiel of ze ergens een breuk mocht bekomen hebben, gelijk wij op 't hoohste vreesden; doch bevonden het noch onbeschadigd. Met een vrolijk hart werd de dankzegging tot God gedaan; en na die tijd hadden wij geen tegenspoed meer op de reis. Melchior Blum Amerikanische Reisebeschreibung pagina 21.

In zulke tijden, merkte juffer Honesta hierop, wanneer God een vreselijke onstuimigheid op de zee werpt is 't ook de rechte tijd om met de discipelen in 't scheepje uit te roepen: Behoedt ons Heer! Wij vergaan, Mattheus 8; 25.

[43]'k Ben, hernam Marinus, geweest by de Zeevoogd Joris van Spilbergen, in sijn' eerste vaert nae Oost-Indien. En vermits ons onder een diergelijck onweer op deese Toght yet aenmercklijcks bejegende, soo sal uw' ooren niet onbehaeghlijck zijn, dat ick 't selve hier by voege. Met een doorgaende Wind schooten wy voorby Rio bon Senary, en de drie Eylanden, genoemd l'Isles Primeras; meenende van daer reght nae l'Isles d'Angoras te zeylen: Maer 't wierd ons belet door een verschricklijcke Storm, welcke ons tegens den avond overviel op den sevenden der Sprockelmaend. De drie volgende daegen gingh de Wind voort met een geweldige woede; vergeselschapt met sulck een stortreegen, dat niemand in 't Schip oyt een diergelijcke had gesien, schoon 'er persoonen onder waren, die twintigh, vijfentwintigh, jae noch meer jaeren geduerigh op Zee hadden gesworven. De gedaghte drie daegen achter een viel 't Water als uytgegoten van den Hemel; slaende ons met sulck een kraght in 't aengesight, op de beenen, en voorts over al, daer wy ons niet gedeckt bevonden, dat wy seer swaere smerten leeden, even als of wy met Roeden waeren gegeeselt geweest. Boven maeten grouwlijck was te sien d'ontstoockene verbolgenheyd der Zee. 't Slaen der golven, en 't gehuyl des Winds maeckte soodanigh een onuytspreecklijck geluyd, dat de dight by een staende persoonen malkander niet meer konden hooren spreecken, als of se doof geweest waeren. De Baeren, hoogh als Bergen, storteden onophoudelijck soodaenigh over 't Schip, dat men naght en dagh aen de Pomp moest staen, om 't selve boven te houden. 't Spiegel aghter ons Schip was, door 't geweld des Waters, by nae geheel ingeslaegen. 't Verwelfsel, en d'Inhouten der Heght-Balcken, waeren alreeds gantsch ontset; en een gedeelte daer van was al in stucken gesmeeten. Wy saegen yeder oogenblick niet anders te gemoet, als van de Zee te werden ingeswolgen; derhalven bereydeden wy ons met ernstige gebeden ter dood: Welcke wy gewisselijck niet hadden konnen ontgaan, indien de Godlijcke barmhertigheyd ons niet gantsch wonderlijck had bewaerd; gevende een geluckige uytkoomst. Want als wy nu drie en een half Etmael op Gods genaede, sonder Zeyl, reght beneeden Juan de Nova, boven de Baixos de India, nae de Bancken van Madagascar, op 't gevaerlijckste oord des Weerelds, waeren gedreven, soo begon 't onweer te stillen, en de Son sigh weer te vertoonen: Waer op wy niet versuymden, weer Seyl te maecken, en op nieuws onse Reys te vervolgen. Eerste Reys van Joris Spilbergen in de Jaeren 1601. 1602. 1603. 1604. pag. 16.

Van de kraght der Winden, begon Polylector, en der selver seer wonderbaere Uytwerckselen, heb ick wijdloopigh gesproocken in 't eerste deel mijns grooten Historischen Schouwtooneels, op verscheydene plaetsen. Niet weynige verschricklijke Voorbeelden hier van heb ick oock aengeteeckend in mijne Kronijck der Kronijcken. Van des Winds geweld, over ons getoond in 't jaer 1674. sullen wy altijd een gedenckteecken hebben, soo langh als wy sullen konnen sien de leedige plaets, daer onse soo seer vermaerde en groote Domkerck pleeg te staen. Evenwel was dit vreeslijck onweer noch op verre nae niet eene der swaerste Orcanen, welcke anderweegen gevoeld worden. Geweldigh was de Wind, welcke eens vijftigh duysend Persiaense Besoldelingen om 't leven braght. Want sy,[44] aentreckende om den Tempel van Jupiter Hammon te beroven, oock alreeds nae by gekoomen zijnde, en sigh neergeset hebbende om haer middaghmael te houden, wierden overvallen van een seer hevige Storm; die 't Sand soodanigh over haer heenen dreef, datse gesaementlijck daer van bedeckt wierden, en daer onder versmoorden. Sabellicus lib. 1. cap. 3. Geweldigh was de Wind, welcke eens in Italien een geheelen Ruyter te Paerd op nam in de lught, en verre daer van daen weer neer settede. Leonii descript. Ital. pag. 119. Geweldigh was de Wind, welcke eens in Duytschland een seer swaer-gelaedene Karr, terwijl de Paerden ontspannen waren, om uyt een Beeckje te drincken, van de wegh opnam, en over de vierhonderd Roeden daer van daen weer neerwierp. Brauweri Chronicon fol. 512. Geweldigh is de Wind, welcke somtijds in Spaenje waeyd, met sulck een kraght, dat hy de Menschen opneemd, en een half vierdedeel eener uyr weghs door de lught heenen draeghd. Gelhusii Geographia pag. 106. Geweldigh is de Noorde wind in de Noordsche Landen; dickmael daer soo grouwlijck handelende, dat sy groote Boomen uyt, ongelooflijck-swaere Steenen van d'aerde opbeurd, en op eenen hoop werpt, tot 't uyterste levens-gevaer voor de reysende persoonen: Die oock niet weynighmael in de Bothnische Zee een groot Schip in de lught opheft, en seer verre landwaerts in heenen smyt. Torquemada Hexamereon, Dial. 6. pag. 547. Geweldigh was de Wind des Jaers 1661. in Wijnmaend, welcke in Braband, insonderheyd buyten de Stad Mechelen, geheele Huysen, Hofsteeden, Boomgaerden, en groote seer diep-gewortelde Boomen in meenighten om verr' wierp, of verre van haere plaets versettede. Die oock seecker persoon (even voor dit onweer uyt de gemelde Stad gegaen) in de hooghte opnam; een geheel half uyr weghs voortdroegh, en doe hem weer neersettede op 't hoofd, sonder de minste beschaedigingh sijns ligchaems, Weberi hunderd Quellen der Unterredungskunst, erster theil pag. 832. Maer noch geweldiger is geweest de verschricklijcke Storm over onse Landen in 't jaer 860, van welcke ick heb gehandeld in 't gedaghte eerste deel mijns grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 154.

De geene, deed Marinus hier by, welcke uyt China nae Japon vaeren, verneemen dickwils een geweldige Wervelwind, welckers kraght geene Scheepen konnen uytstaen; wijlse gelijck als in de lught opgenomen, en dan tegens den oever aengeworpen worden. Vliegeri Miscellan. pag. 39. 'k Heb eens yets gesien, 't welck ick [45] niet sou konnen geloven waaraghtigh te zijn, indien mijn eygen' oogen 't niet aenschouwd hadden; te weeten, dat een groote last van Aerde door een geweldige Wind in de hooghte opgenoomen, en op een Dorp gevoerd wierd. Daer de gedaghte Aerde uytgelight was, sagh men een diepe groote Groef 't Dorp daer tegens was t'eenemael bedeckt, en als onder deese Aerde begraeven. Bellarminus de ascension. ment. in Deum grad. 2. cap. 4. 'k Laet andere oordeelen, of 'er niet misschien een Aerdbevingh moght by geweest hebben; waer door soo een groote Aerdklomp los gemaeckt en opgeworpen wierd. Over Ormus vlieght somtijds een Wind, wel niet seer sterck, maer echter schaedlijck genoegh, wijl hy door sijne hitte de menschen de dood veroorsaeckt, en 't vleesch der dus gestorvene van 't gebeent' afscheyd. Feilingii Macrocosmus pag. 76. Veellicht sal hier nae gelegendheyd verschijnen, om van deese seldsaemheyd omstandiger te spreecken. In de Middellandsche Zee werd een Boesem gevonden, gemeenlijck Golfo de Lion genoemd, tegens over de Mond, door welcke de Rhone sigh met een snelle Vloed in de Zee ontlast. In deese woedet aldermeest 't geweld des Storms, of der Draeywind op gesettede tijden, met seer groote anghst der Zeelieden. Als de Suyden wind waeyd, en de geheele klomp der Zee nae deselve streeck des genoemden Boesems traght beweeght te worden; oock de Vloeden der Rhone, vergeselschapt van een Noordenwind, aen d'andere zyde met een grooten drift afloopen, soo ontstaet 'er schielijck een hevige tegens eenworstelingh der Baeren, terwijl d'eene, voor d'andere niet weetende te wijcken, werden bewoogen tot een groote draeyingh; waer door 't tusschen-leggende onderschepte Water (sigh geweldigh gedruckt, en geen ontvlughtingh vindende) als een Pilaer of Bergh opgeset werd; dreygende de Zeelieden een onvermijdlijcke Schipbreuck; wijl 't Schip, door dusdaenighe Draeyingen onklaer geraeckt, met geenerley konst d'onmeedogenheyd deeser woedende Hoofdstof kan versetten. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 4. Divis. 2. cap. 5. §. 4.

Vermits, wierp Juffer Honesta hier tusschen, gewagh is gemaeckt van Orcanen, soo wenschte ick wel te weeten, wat daer meê gemeend word; of: Wat een Orcaen eygentlijck is!

De geene, antwoordede Marinus, welcke haeren loop nae Oost-Indien stellen, vinden voor haer geen gevaerlijcker plaets, als 't Africaensche Voorgeberght, genoemd Capo de bon' Esperance, of 't Hoofd der goede Hoop; wegens de verschricklijcke Stormwinden [46] welcke sigh hier plotslijck verheffen. Waerom dan oock dit Gewest van sommige niet onbillijck de Stormhoeck word geheeten. Dit slagh van Winden draeghd by d'Indien-bevaerers de naem van Hercan, of Orcan. Maer d'aldervreeslijckste ontstaen hier gemeenlijck t'elckens om 't sevende Jaer, sendende niet weynige plotslijck van dit geweld overvallen wordende Scheepen nae den Afgrond. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-schulen erster theil, pag. 625.

Orcanen, deed Polylector hier by, noemd men een geweldige schielijck-opkomende Wind; welcke uytbarstende, plotslijck alles over hoop werpt. Meest werdmense gewaer aen de gedaghte Capo de bon' Esperance. Voorts in den Oceaen tusschen Brasil en Africa, by 't land van Natas, en by Guinea. Meerendeel heeft mense hier Jaerlijcks. De Portugeesen noemense met een verkeerd woord Travados, volgens 't beright Kircheri, Mund. subterran. tom. 1. lib. 4 divis. 2. cap. 5. §. 7. d'Inwoonders van Jamaico hebbense de naem van Taracanes gegeven. Bisselius de Pericul. Petri de Victoria, lib. 2. pag. 61. Welcke Schrijver daer by voegd, deselve van soodanigh een kraght te zijn, dat de Scheepen, op Ancker leggende, daer door in een oogenblick over 't Strand heenen werden geworpen. Noch andere hebbense Ecnephias geheeten: Want deese Stormen koomen niet opentlijck daer aen, gelijck andere Natuerlijcke Winden; maer maecken sigh een wegh met geweld, breeckende door de Wolcken. Gemeenlijck gaet'er een warme Plasreegen by; waer uyt allerley Gewormt ontstaet. Daerenboven doet deselve verrotten al 't gewaed of de kleederen der Menschen, daer van nat geworden zijnde. Soo haest de Schiplieden seecker Wolckje verneemen, treckense sonder eenigh uytstel de Seylen in. Want als sulcks niet in der haast geschied, soo doet deese vreeslijck-onstuymige Wind al de daer van aengevallen werdende Scheepen nae den Afgrond vaeren. Bertii Geographia lib. 1. In d'Antilles voerense de benoemingh van Ouragan.

[43] Ik ben, hernam Marinus, geweest bij de zee-voogd Joris van Spilbergen in zijn eerste vaart naar Oost-Indien. En vermits ons onder een diergelijk onweer op deze tocht iets aanmerklijcs bejegende zo zal uw oren niet onbehaaglijk zijn dat ik hetzelfde hierbij voeg. Met een doorgaande wind schoten wij voorbij Rio bon Senary en de drie eilanden genoemd l'Isles Primeras; meeneden vandaar recht naar l'Isles de Angora te zeilen: Maar 't werd ons belet door een verschrikkelijke storm welke ons tegen de avond overviel op de zevenden der februari. De drie volgende dagen ging de wind voort met een geweldige woede; vergezelschapt met zo’ n stortregen dat niemand in 't schip ooit een diergelijke had gezien, ofschoon er personen onder waren die twintig, vijfentwintig, ja, noch meer jaren gedurig op zee hadden gezworven. De gedachte drie dagen achtereen viel 't water als uitgegoten van de hemel; sloeg ons met zo’ n kracht in 't aangezicht, op de benen en voorts overal daar wij ons niet gedekt bevonden zodat wij zeer zware smarten leden even alsof wij met roeden waren gegeseld geweest. Boven mate gruwelijk was te zien de ontstokene verbolgenheid der zee. 't Slaan der golven en ’t gehuil van de wind maakte zodanig onuitsprekelijk geluid dat de dicht bijeen staande personen elkaar niet meer konden horen spreken alsof ze doof geweest waren. De baren hoog als bergen, storten onophoudelijk zodanig over 't schip dat men nacht en dag aan de pomp moest staan om het boven te houden. De spiegel achter ons schip was door 't geweld van het water, bijna geheel ingeslagen. 't Verwelfsel en de inhouten der hecht-balken weren alreeds gans ontset; en een gedeelte daarvan was al in stukken gesmeten. Wij zagen ieder ogenblik niets anders tegemoet, dan van de zee te worden ingezwolgen; derhalve bereiden wij ons met ernstige gebeden ter dood: Welke wij zeker niet hadden kunnen ontgaan indien de Goddelijke barmhartigheid ons niet gans wonderlijk had bewaard; gaf een gelukkige uitkomst. Want toen wij nu drie en een half etmaal op Gods genade, zonder zeil, recht beneden Juan de Nova, boven de Baixos de India, naar de banken van Madagaskar op 't gevaarlijkste oord der wereld waren gedreven zo begon 't onweer te stillen en de zon zich weer te vertonen: Waarop wij niet verzuimden weer zeil te maken en opnieuw onze reis te vervolgen. Eerste reis van Joris Spilbergen in de jaren 1601, 1602, 1603, 1604 pagina 16.

Van de kracht der winden, begon Polylector, en ervan zeer wonderbare uitwerkingen heb ik uitvoerig gesproken in 't eerste deel van mijn grote Historische Schouwtoneel op verscheidene plaatsen. Niet weinige verschrikkelijke voorbeelden hiervan heb ik ook aangetekend in mijn kroniek der kronieken. Van het geweld der wind door ons getoond in 't jaar 1674 zullen wij altijd een gedenkteken hebben zo lang als wij zullen kunnen zien de lege plaats daar onze zo zeer vermaarde en grote Domkerk plag te staan. Evenwel was dit vreselijke onweer noch op verre naar niet een der zwaarste orkanen welke andere wegen gevoeld worden. Geweldig was de wind welke eens vijftigduizend Perzisch bezoldigingen om 't leven bracht. Want zij,[44] aantrokken om de tempel van Jupiter Hammon te beroven, ook alreeds nabijgekomen waren en zich neergezet hebben om hun middagmaal te houden worden overvallen van een zeer hevige storm; die 't zand zodanig over hen heen dreef zodat ze gezamenlijk daarvan bedekt worden en daaronder versmoorden. Sabellicus lib. 1. kapittel 3. Geweldig was de wind welke eens in Italië een gehele ruiter te paard op nam in de lucht en ver daarvandaan weer neer zette. Leonii descript. Ital. pagina 119. Geweldig was de wind, welke eens in Duitsland een zeer zwaar-geleden kar, terwijl de paard n ontspannen waren om uit een beekje te drinken, van de weg opnam en over de vierhonderd roeden daarvandaan weer neerwierp. Brauweri Chronicon fol. 512. Geweldig is de wind welke somtijds in Spanje waait met zo’ n kracht dat hij de mensen opneemt en een half kwart van een uur weg door de lucht heen draagt. Gelhusii Geographia pagina 106. Geweldig is de Noordenwind in de Noordse landen; vaak daar zo gruwelijk handelt dat zij grote bomen uit en ongelooflijk-zware stenen van de aarde opbeurt en op een hoop werpt tot 't uiterste levensgevaar voor de reizende personen: Die ook niet weinig in de Botnische zee een groot schip in de lucht opheft en zeer ver landwaarts in heen smijt. Torquemada Hexamereon, Dial. 6. pagina 547. Geweldig was de wind van het jaar 1661 in wijnmaand welke in Brabant en vooral buiten de stad Mechelen gehele huizen, hofsteden, boomgaarden en grote zeer diep-gewortelde bomen in menigte omverwierp of ver van hun plaats verzette. Die ook zeker persoon (even voor dit onweer uit de gemelde stad gegaan) in de hoogte opnam; een geheel half uur weg voortdroeg en toen hem weer neerzette op 't hoofd, zonder de minste beschadiging van zijn lichaam, Weberi hunderd Quellen der Unterredungskunst, erster theil pagina 832. Maar noch geweldiger is geweest de verschrikkelijke storm over onze landen in 't jaar 860 waarvan ik heb gehandeld in 't gedachte eerste deel van mijn grote Historische Schouwtoneel, pagina 154.

Diegene, deed Marinus hierbij, welke uit China naar Japan varen vernemen dikwijls een geweldige wervelwind wiens kracht geen schepen kunnen uitstaan; omdat ze gelijk als in de lucht opgenomen en dan teges de oever aangeworpen worden. Vliegeri Miscellan. pagina 39. Ik heb eens iets gezien wat ik [45] niet zou kunnen geloven waarachtig te zijn indien mijn eigen ogen 't niet aanschouwd hadden; te weten, dat een grote last van aarde door een geweldige wind in de hoogte opgenomen en op een dorp gevoerd werd. Daar de gedachte aarde uitgelicht was zag men een diepe grote groef 't dorp daartegen was ten enenmale bedekten als onder deze aarde begraven. Bellarminus de ascension. ment. in Deum grad. 2. kapittel 4. Ik laat andere oordelen of er niet misschien een aardbeving mocht bij geweest hebben; waardoor zo’n grote aardklomp los gemaakt en opgeworpen werd. Over Ormus vliegt somtijds een wind, wel niet zeer sterk, maar echter schadelijk genoeg omdat het door zijn hitte de mensen de dood veroorzaakt en 't vlees der dus gestorvene van 't gebeente afscheidt. Feilingii Macrocosmus pagina 76. Mogelijk zal hierna gelegenheid verschijnen om van deze zeldzaamheid omstandiger te spreken. In de Middellandse Zee wordt een boezem gevonden, gewoonlijk Golfo de Lyon genoemd, tegenover de mond waardoor de Rhône zich met een snelle vloed in de zee ontlast. In deze woedt allermeest 't geweld der storm, of de draai wind op gezette tijden met zeer grote angst der zeelieden. Als de Zuidenwind waait en de gehele klomp der zee naar die streek der genoemde boezem tracht bewogen te worden; ook de vloeden der Rhône vergezelschapt van een Noordenwind aan de andere zijde met een grote drift aflopen, zo ontstaat er schielijk een hevige tegen een worsteling der baren terwijl de ene voor de andere niet weten te wijken worden bewogen tot een grote draaiing; waardoor 't tussenliggende onderschepte water (zich geweldig gedrukt en geen ontvluchten vindt) als een pilaar of berg opgezet wordt; dreigt de zeelieden een onvermijdelijke schipbreuk; omdat het schip door dusdanige draaiingen onklaar geraakt met geen kunst de onmeedogendheid van deze woedende hoofdstof kan verzetten. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 4. Divis. 2. kapittel 5. §. 4.

Vermits, wierp juffer Honesta hiertussen, gewag is gemaakt van orkanen zo wens ik wel te weten wat daarmee bedoeld wordt; of: Wat een orkaan eigenlijk is!

Diegene, antwoorde Marinus, welke hun loop naar Oost-Indien stellen vinden voor hun geen gevaarlijker plaats dan 't Afrikaanse Voorgebergte, genoemd Capo de bon' Esperance, of 't Kaap der goede Hoop; vanwege de verschrikkelijke stormwinden [46] welke zich hier plaatselijk verheffen. Waarom dan ook dit gewest van sommige niet onbillijk de stormhoek wordt geheten. Dit slag van winden draagt bij de Indien-vaarder de naam van Hercan of Orcan. Maar de aller vreselijkste ontstaan hier gewoonlijk telkens om 't zvende jaar zenden niet weinige plaatselijk van dit geweld overvallen wordende schepen naar de afgrond. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-schulen erster theil, pagina 625.

Orkanen, deed Polylector hierbij, noemt men een geweldige schielijk-opkomende wind; welke uitbarst plotseling alles over hoop werpt. Meest wordt men ze gewaar aan de gedachte Kaap de Goede Hoop. Voorts in de oceaan tussen Brazilië en Afrika, bij 't land van Natas en bij Guinea. Merendeel heeft men ze hier jaarlijks. De Portugezen noemen ze met een verkeerd woord Travados, volgens 't bericht Kircheri, Mund. subterran. tom. 1. lib. 4 divis. 2. kapittel 5. §. 7. De inwoners van Jamaica hebben ze de naam van Taracanes gegeven. Bisselius de Pericul. Petri de Victoria, lib. 2 pagina 61. Welke schrijver daarbij voegt die van zodanige kracht te zijn dat de schepen die op anker liggen daardoor in een ogenblik over 't strand henen worden geworpen. Noch andere hebben ze Ecnephias geheten: Want deze stormen komen niet openlijk daaraan, gelijk andere natuurlijke winden; maar maken zich een weg met geweld, breken door de wolken. Gewoonlijk gaat er een warme plasregen bij; waaruit allerlei gewormte ontstaat. Daarboven laat die verrotten al 't gewaad of de kleren der mensen die daarvan nat geworden zijn. Zo gauw de schiplieden zeker wolkje vernemen trekken ze zonder enig uitstel de zeilen in. Want als zulks niet in de haast geschiedt zo doet deze vreselijke-onstuimige wind alle daarvan aangevallen wordende schepen naar de afgrond varen. Bertii Geographia lib. 1. In de Antillen voere ze de benoeming van Ouragan.

Somtijds gebeurt het, hernam Marinus, dat men, by seer helder we'er en stille Zee, aen den Hemel siet koomen een kleyn Wolckje, genoemd Ossen-oogh, weegens de gelijckvormigheyd tusschen dit en dat: 't Welck binnen een korten tijd schielijck groot werdende, soodaenigh een onweer verweckt, dat men, sonder schrick, daer van niet kan spreecken, noch daer aen gedencken. Ontrent 't gedaghte Hoofd der goede Hoop werd men deese vreeslijcke seldsaemheyd der Natuer meenighmael gewaer. Belangende de gestalte [47] deeser Caep, deselve werd gemaeckt van een hooge, sigh wijd en breed in de Zee uytstreckende Bergh; hebbende boven op een seer ruyme Vlackte; waerom hy oock van de Hollanderen de Naem van Tafelbergh heeft bekoomen. Op de gedaghte Vlackte vertoond sigh eerst in de lught een kleyn Wolckje: doen terstond bedeckt het de geheele breedte des Berghs. Dit is een gantsch gewis Teecken van 't naeckend Onweer. Derhalven de Schiplieden in aller haest de Seylen strijcken, en van 't Strand afloopen. Stracks barst uyt des Berghs kruyn sulck een geweldige Wind, dat geen Schip, hoe sterck en wel bewaerd het oock zijn moght, desselven stoot sou konnen uytstaen. De golven der Zee werden soo grouwlijck groot, soo verschricklijck ontstuymigh, soo vreeslijck aengejaegd, datse met de swaerst-gelaedene Scheepen speelen als met een licht Pluymken. Derhalven deselve door dit geweld of in stucken geslaegen, of tegens de daar ontrent zijnde Klippen gesmeeten, en alsoo tot Spaenderen vernietigd worden. Michaëlides de Navigat. pag. 87. Noch bejegend ons dickmael een ander gevaer. Somtijds, als de Zee soo gantsch stil is, dat men 'er niet een Golfje op gewaer kan worden, ontstaet schielijck een Damp, welcke in de vorm van een Hoos, of Mouw, allenxen tot de grootste hooghte werd opgeheven; maer naederhand sigh soodaenigh uytbreydet, datse de geheele Hemel en Zee met een dicke duysternis bedeckt. Flucks volgen Winden van een verschriclijcke en ongelooflijcke kraght; waer door d'Oceaen soodaenigh begind te raesen, dat ick geene woorden sou konnen bedencken, om daer door haere woede genoeghsaem uyt te drucken. In voorige tijden kon geen Schip ontgaan, door deese Hoosen vernieldt te worden: Doch de geduerige ervarenheyd heeft ons nu geleerd, soo haest wy de gedaghte Damp sien opgaen, met geswindheyd ons voor 't aanstaande geweld te verseeckeren, 't welck anders onweerstaenlijck is. Idem Michaëlides ibid. pag. 130. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 4. divis. 2. cap. 5. § 8. Hier nae sal ick spreecken van een ander slagh der Hoosen; en daer ontrent eenige sonderlinge my bejegende seldsaemheden verhaelen.

Indien 't, begon Polylector weer, voor de Scheepen gevaerlijck is, by 't ontstaen van sulcke Orcaenen op Zee te zijn, soo gaen oock de geene, welcke sigh op 't Land bevinden, in diergelijcke gevallen dickmael niet vry. Schoonse geen Schipbreuck lijden, soo geld het haer doch evenwel 't leven. In d'Arabische, Aethiopische [48] Lybische en andere Woestijnen, verneemd men dickmael een Orcaen met een Draeywind. Eerst vertoond sigh voor 't oogh een dicke swarte Wolck, vlammigh, als een brandende Schoorsteen; verschricklijck om t'aenschouwen, en van een seer leelijcke stanck. Door de duysterheyd der gedaghte Wolck werd de klaerheyd des daghs t'eenemael verdonckerd. Terstond volghd een Stormwind, evenwel niet langhduerigh; doch verderflijck voor de geene die sich daer ontrent bevinden. Want 't Sand, soo van 't Strand der Roode Zee, als van de Sandvelden selfs, door deese Wind hevigh bewoogen en aengedreeven werdende, veroorsaeckt de Reysigers geen minder gevaer, als de Golven der Zee in een Zee-Orcaen de Zeebevaerers doen. Meenighmael is 't gebeurd, dat een geheele Caravane, of seer groot geselschap van Kooplieden, met der selver Begeleydingh, door deese Woestijnen van 't eene Gewest na 't andere treckende, en veeltijdts een getal van meer als ses duysend persoonen uytmaeckende, van deese Wind overvallen zijnde, te gelijck met hare Kameelen en Goederen van 't Sand gantschlijck bedeckt, en daer onder begraven wierden, sonder door eenigh middel te konnen ontvlieden. Idem ibid. Vliegerii Miscellan pag. 89. d'Orcanen op de Zee zijn wel, gelijck wy nu gehoord hebben, grouwlijck fel, doch gemeenlijck kortduerigh. Maer in d'Antillische Eylanden woedense dickmael vry langh. 't Sal niet onaengenaem zijn, hier voor te draegen, 't geen 'er een voornaem Schrijver van seght. Aldermeest is hier te vreesen de t'saemenrottingh aller Winden in 't gemeen, raesende ontrent vierentwintigh uyren langh; doch somtijds oock minder. Gemeenlijck geschied dit in Hoy, Ooghst en Herfstmaend. In andere tijden des Jaers behoeft men 'er niet voor bekommerd te zijn. Voor deesen kreeghmense alleen van seven tot seven jaeren: Somtijds verliep 'er wel meer tijds tusschen d'een en d'ander. Maer naederhand is 't gekomen t'elckens op 't tweede jaer. Jae, in een jaer heeft men deese schaedlijcke onstuymigheyd tot tweemaelen toe moeten uytstaen. Korts, nae dat de Heer Auber nae 't Eyland Gardeloupe was afgesonden, om daer 't Bevel als Stadthouder te voeren, zijn 'er binnen 't jaer drie sulcke Storm-onweeren geweest. Dit geweld der Winden, van d'Inwooners genoemd Ouragan, is soo grouwlijck, dat de dickste Boomen daer door van een gekloofd, en met de Wortel gantschlijck uyt d'Aerde weghgeruckt werden. De geene, welcke noch blijven staen, bevinden sigh van al haere groente beroofd. [49]

Men siet geheele Velden t'eenemael verwoest; de Toppen en seer groote Steenen van 't hooghste der Rotsen afgebroocken, en in de Daelen neergestort; de Hutten omgekeerd; de Plancken en Posten uyt d'Aerde geruckt, jae tot aen de Zee toe gesmeeten. Een algemeene verwoestingh van alles wat op de Landen is vertoond sigh voor 't gesight der Aenschouwers. En met een woord, alles is soodaenigh verdorven, dat 't geheele Gewest noch een lange tijd hier nae over dit ellendigh ongeval moet sughten, en de geleedene schaede nauwlijcks kan herhaelen. Deese verschricklijcke Ouragan veroorsaakt, boven de Landverwoestingh, noch sulck een onweer op de Zee, dat deselve sigh met de Lught en Hemel schijnd te willen vermengen. De Scheepen, leggende aan de zyden der Eylanden, werden sommige tegens den Oever aengedreeven, andere in de diepte neergejaeghd. t'Saemen vergaense; immers, weynige ontkoomen't; en die de Schipbreuk ontgaen, hebben waerlijck seer groote reden om God te dancken, als getrocken zijnde uyt 't midden van de kaecken des Doods. De geene, welcke aght slaen op de teeckenen, gaende voor deese verderflijcke onstuymigheyd, hebben aengemerckt, dat een weynigh te vooren, eerse aenkoomd, de Zee plotslijck soo stil en effen werd, dat men 'er de minste Baeren niet op sien kan. Dat oock de Vogelen, door een natuerlijcke drift en ingevingh, met groote hoopen afvliegen van de Bergen, op welcke se gewoon zijn sigh t'onthouden; haer begeevende beneden in de Daelen; om in den tijd des Storms, diense bemercken te sullen aenkoomen, verseeckerd te mogen blijven, zonder in de Zee geworpen te werden. Eyndlijck, men kan weeten dat 'er een Orcaen sal ontstaen, uyt den voorheenen neervallende Regen; zijnde ter dier tijd bitter, en sout, gelijck 't Zeewater. Monsr. de Rochefort Descript. de l'Isles Antilles part. 1. chap. 23. §. 3. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-Schulen erster theil pag. 626.

Sulcke Orcanen, of Travaden, liet Marinus sigh weer hooren, op de Kust van Guinea, hebben my eens in 't uyterste gevaer en in een ellendige ongelegenheyd gestelt. Van Capo Verde en Suulen, daer ick, als Commis, mijnen Koophandel had verright, wou ick nae 't gemelde Guinea zeylen; en begaf my derhalven in een kleyn Chaloupje, 't welk niet meer als twee of drie voeten boven 't Water hoogh was. 'k Had vijf Mannen by my. De Schipper, genoemd Droncke Claesje, had op verre nae de beste kennis der Zeevaert niet. [50]

Somtijds gebeurt het, hernam Marinus, dat men bij zeer helder weer en stille zee aan de hemel ziet komen een klein wolkje genoemd ossenoog vanwegede gelijkvormigheid tussen dit en dat: wat binnen een korten tijd schielijk groot wordt en zodanig een onweer verwekt dat men zonder schrik daarvan niet kan spreken, noch daaraan gedenken. Omtrent 't gedachte hoofd der Goede Hoop wordt men deze vreselijke zeldzaamheid der natuur menigmaal gewaar. Aangaande de gestalte [47] van deze Kaap die wordt gemaakt van een hoge, zich wijd en breed in de zee uitstrekkende berg; heeft boven op een zeer ruime vlakte; waarom het ook van de Hollanders de naam van Tafelberg heeft bekomen. Op de gedachte vlakte vertoont zich eerst in de lucht een klein wolkje: doet terstond bedekken het de gehele breedte der berg. Dit is een gans gewis teken van 't nakend onweer. Derhalve de schiplieden in aller haast de zeilen strijken en van 't strand aflopen. Straks barst uit des berg kruin zo’ n geweldige wind dat geen schip, hoe sterk en goed bewaart het ook zijn mocht, die stoot zou kunnen uitstaan. De golven der zee worden zo gruwwlijk groot, zo verschrikkelijk onstuimig, zo vreselijk aangejaagd, dat ze met de zwaarst-geladen schepen spelen als met een licht pluimpje. Derhalve die door dit geweld of in stukken geslagen of tegen de daar omtrent zijnde klippen gesmeten en alzo tot spanen vernietigd worden. Michaëlides de Navigat. pagina 87. Noch bejegent ons vaak een ander gevaar. Somtijds als de zee zo gans stil is dat men er niet een golfje op gewaar kan worden ontstaat schielijk een damp welke in de vorm van een hoos of mouw, geleidelijk aan tot de grootste hoogte wordt opgeheven; maar naderhand zich zodanig uitbreidt dat ze de gehele hemel en zee met een dikke duisternis bedekt. Fluks volgen winden van een verschrikkelijke en ongelooflijke kracht; waardoor de oceaan zodanig begint te razen dat ik geen woorden zou kunnen bedenken om daardoor zijn woede voldoende uit te drukken. In vorige tijden kon geen schip ontgaan, omdoor deze hozen vernield te worden: Doch de gedurige ervaring heeft ons nu geleerd zo gauw wij de gedachte damp zien opgaan met gezwindheid ons voor 't aanstaande geweld te verzekeren wat anders onweerstaanbaar is. Idem Michaëlides ibid. pagina 130. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 4. divis. 2. kapittel 5. § 8. Hierna zal ik spreken van een ander slag der hozen daar omtrent enige bijzondere mij bejegende zeldzaamheden verhalen.

Indien 't, begon Polylector weer, voor de schepen gevaarlijk is bij 't ontstaan van zulke orkanen op zee te zijn zo gaan ook diegene welke zich op 't land bevinde, in diergelijke gevallen vaak niet vrij. Ofschoon ze geen schipbreuk lijden zo kost het ze doch evenwel 't leven. In de Arabische, Ethiopische [48] Lybische en andere woestijnen verneemt men vaak een orkaan met een draai wind. Eerst vertoont zich voor 't oog een dikke zwarte wolk, vlammig als een brandende schoorsteen; verschrikkelijk om te aanschouwen en van een zeer lelijke stank. Door de duisterheid der gedachte wolk wordt de helderheid der dag ten enenmale verdonkerd. Terstond volgt een stormwind, die evenwel niet lang duurt; doch verderfelijk voor diegene die zich daar omtrent bevinden. Want 't zand, zo van 't strand der Rode Zee als van de zandvelden zelfs die door deze wind hevig bewogen en aangedreven worden veroorzaakt de reizigers geen minder gevaar dan de golven der zee in een zee-orkaan de zeevaarders doen. Menigmaal is 't gebeurd dat een geeele karavaan of zeer groot gezelschap van kooplieden met begeleiding door deze woestijnen van 't ene gewest naar 't andere trekken en vaak een getal van meer dan zesduizend personen uitmaken en van deze wind overvallen worden tegelijk met hun kamelen en goederen van 't zand gans bedekt en daaronder begraven worden, zonder door enig middel te kunnen ontvlieden. Idem ibid. Vliegerii Miscellan pagina 89. De orkanen op de zee zijn wel, gelijk wij nu gehoord hebben, gruwelijk fel, doch gewoonlijk kortdurend. Maar in de Antillen Eilanden woeden ze vaak vrij lang. 't Zal niet onaangenaam zijn hiervoor te dragen 't geen er een voornaam schrijver ervan zegt. Allermeest is hier te vrezen de tezamen groepen van alle winden in 't algemeen, razen omtrent vierentwintig uren lang; doch somtijds ook minder. Gewoonlijk geschiedt dit in juli, augustus em september. In andere tijden van het jaar behoeft men er niet voor bekommerd te zijn. Voor deze kreeg men ze alleen van zeven tot xseven jaren: Somtijds verliep er wel meer tijd tussen de een en de ander. Maar naderhand is 't gekomen telckens op 't tweede jaar. Ja, in een jaar heeft men deze schadelijke onstuimigheid tot tweemaal toe moeten uitstaan. Kort na dat de heer Auber naar 't eiland Guadeloupe was afgezonden om daar 't bevel als stadhouder te voeren zijn er binnen 't jaar drie zulke storm-onweren geweest. Dit geweld der winden van de inwoners genoemd Ouragan is zo gruwelijk dat de dikste bomen daa door vaneen gekloofd en met de wortel gans uit de aarde wehgerukt worden. Diegene welke noch blijven staan bevinden zich van al hun groenheid beroofd. [49]

Men ziet gehele velden ten enenmale verwoest; de toppen en zeer grote stenen van 't hoogste der rotsen afgebroken en in de dalen neergestort; de hutten omgekeerd; de planken en posten uit de aarde gerukt, ja, tot aan de zee toegesmeten. Een algemene verwoesting van alles wat op de landen is vertoond zich voor 't gezicht der toeschouwers. En met een woord, alles is zodanig verdorven dat 't gehele gewest noch een lange tijd hierna over dit ellendig ongeval moet zuchten en de geleden schade nauwelijks kan verhalen. Deze verschrikkelijke Ouragan veroorzaakt, boven de land verwoesting noch zo’ n onweer op de zee dat die zich met de lucht en hemel schijnt te willen vermengen. De schepen die liggen aan de zijden der eilanden worden sommige tegen de oever aangedreven, andere in de diepte neergejaagd. Tezamen vergaan ze; immers weinige ontkomen 't; en die de schipbreuk ontgaan hebben waarlijk zeer grote reden om God te danken als getroken zijn uit 't midden van de kaken der dood. Diegene welke acht slaan op de tekens die gaan voor deze verderfelijke onstuimigheid hebben aangemerkt dat een weinig tevoren eer ze aankomt de zee plotselijk zo stil en effen wordt dat men er de minste baren niet op zien kan. Dat ook de vogels, door een natuurlijke drift en ingeving, met grote hopen afvliegen van de bergen waarop ze gewoon zijn zich t' onthouden; zich begeven beneden in de dalen; om in de tijd der storm die ze bemerken te zullen aankomen verzekerd te mogen blijven zonder in de zee geworpen te worden. Eindelijk, men kan weten dat er een orkaan zal ontstaan uit de voorheen neervallende regen; is ter die tijd bitter en zout gelijk 't zeewater. Monsr. de Rochefort Descript. de l'Isles Antilles part. 1. chap. 23. §. 3. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-Schulen erster theil pagina 626.

Zulke orkcanen of Travaden liet Marinus zich weer horen op de kust van Guinea hebben mij eens in 't uiterste gevaar en in een ellendige ongelegenheid gesteld. Van Capo Verde en Suulen, daar ik als commies mijn kophandel had verricht wilde ik naar 't gemelde Guinea zeilen; en begaf mij derhalve in een klein sloepje, 't welk niet meer dan twee of drie voeten boven 't water hoog was. Ik had vijf mannen bij mij. De schipper, genoemd Droncke Claesje, had op ver na de beste kennis der zeevaart niet. [50]

'k Was de tweede, die gewaeght had van Portendalje nae Guinea te vaeren. Dus in Zee zijnde, en voortzeylende, verlooren wy, door onweer ons Compas, of Streekwijser. Ter dier oorsaak bevonden wy ons in de meeste ongelegenheyd des weerelds. De Schipper, wanhopende van ons en hem selven te sullen konnen te reght brengen, begon seer klaeghlijck te weenen. Daerenboven kreegen wy d'eene Travade, of Stormwind, op d'andere. In 't hol der Chaloup vonden wy noch een valsch Compas, waer meê wy ons moesten behelpen ten besten dat wy konden: Doch wierden daer door soo verre vervoerd, dat wy, drie Maenden langh dagh en naght voortseylende, noch geen Land konden gewaer werden; daer wy anders deese Reys in drie weeken tijds geheel hadden konnen afleggen. Ons ontmoetede noch Schip noch Mensch. Wy hadden geen Kaerssen, geen Oly, geen light meer. Als wy sien wilden, wat streeck wy hielden, moesten wy 't Lont, 't welck wy geduerigh ontvonckt hadden, wat aenblaesen. Dus voeren wy in 't wild daer heenen, niet weetende, of wy aghterwaerts of voorwaerts gingen: En dat noch onder geduerige swaere Onweeren; soo dat ons Schipje, by manier van spreecken, met 't Boord meer onder als boven 't Water door de Golven sneed; werdende dickmael soodanigh gesmeeten, dat wy daghten, noyt weer boven te sullen koomen. Als deese Travaden, of Orcanen, hier ontstaen, soo beginnense met een Wolckje, en gaen gemeenlijck vergeselschapt met hevige Regenen; somtijdts oock met sulcke Blixemen en Donderslaegen, dat Hemel en Aerde schijnd te willen vergaen. 't Best is, dat yeder Travade maer een half uyr tijds duurd. Doch sy komen wel twee of driemael 's daeghs; 's naghts noch wel meer; en dan zijnse aldergevaerlijckst. Doe wy twee Maenden langh dus verdoold op Zee hadden gesworven, sonder eenigh Land in 't gesight te krijgen, begon 't gebreck van varsch water ons t'overvallen. Niet anders als modder was beneeden in de Vaten, welcke wy door een Doeck moesten wringen, indien wy eenige voghtigheyd wilden bekoomen; die wy alleen insoogen door onse op eengeslootene Tanden, om 't hert eenighsins te laven. Sommige der onse, door onlijdelijcken dorst geparst, begonden haer eygen Water te drincken. Ernstig baden wy God om Regen; want 't was nu nae den Tijd der Travaden; anders heeft men, geduerende deselve, Water genoegh te verwaghten. Genadighlijck liet de Heere een Regen vallen; sonder welcke wy gewisselijck van dorst hadden moeten sterven. Wy spanden een Seyl [51] over 't Schip; wierpen 'er een Dieploot in, om in 't midden een Boght te maeken; en stelden 'er een Ton onder. Dus bequaemen wy middel tegens onsen Dorst: Maer nae aght daegen tijds ontbrack ons 't selve al weer. Doch korts daer nae begon eenen der onse Land! Land! te roepen. Wy setteden 't daer nae toe; en vonden een kleyn Eylandje, van noch geen half uyr omgaens, genoemd Crisquen, vol Geboomt' en wild Gediert; niet min oock vol Slangen en ander giftigh gespuys, maeckende onder malkander een groot geschuyffel en getier. Terstond begaven wy ons om Water te gaen soecken, en vonden een klippige Steen, daer 't selve genoegh uytliep. Hier vulden wy onse Vaeten; en gingen doe sien, of wy niet eenige Menschen konden verneemen; doch wierden niemand gewaer. Saegen echter een swarte Hoed leggen; en wat verder komende, een gestrandet Schip met gebroockene Masten: Oock een Elephant in de modder steecken. Buyten twijffel was hy van 't vaste Land daer heenen komen swemmen; 't welck maer alleen twee of drie mijlen weghs hier van daen leght; en daer wy oock aenquaemen. Hier wierd my indaghtigh een seer gevaerlijcke ontmoetingh, voor deesen my weervaeren. Eenige onser Maets seyden, dat hier somtijds Menschen-eeters sigh onthielden. Van daer weer in Zee steeckende, landeden wy eyndlijck t'Angola aan; soo dat wy tusschen de vijf en seshonderd mijlen weghs te verr' waeren gezeyld, door de verleydingh van ons valsch Compas. Van Angola voeren wy weer voort nae Guinea, daer wy behouden de voet op 't drooge setteden.

Maer nu, liet Honorius sigh hooren, moet ghy oock hier by voegen de gevaerlijcke bejegeningh, van welcke ghy gewagh hebt gemaeckt. Swaer en verdrietlijck valt het, in nood te zijn; doch niet onvermaecklijck is't, daer van te spreecken, wanneer men sigh daer uyt gereddet bevind.

Voortijds, hervattede Marinus hier op, had ick op de Kust van 't gedaghte vaste land, door een Travade, of Orcaen, Schipbreuck geleeden. Ick en eenige andere Mannen quamen 'er in de Boot noch levendigh af: Onder welcke oock was een Amsterdammer, genoemd Claes Kan. Aen land getreeden zijnde, wierden wy van de Swarten t'eenemael geplonderd; tot op de bloote Huyd uytgeschuddet, en gevangen gehouden den tijd van honderd daegen langh. Indien de by ons zijnde Opper-Commis, Sr. Jan Mols van Antwerpen (doch binnen Amsterdam woonende) voor deesen niet meer by haer [52] geweest waere, met haer Koophandel gedreeven hebbende, wy souden gewisselijck geen drie dagen levendigh zijn gebleven. Doe wy eerst aengetast wierden, sagh de genoemde Klaes Kan eenen der Swarte sijn Mes tegens een Boom slijpen met d'eene hand, terwijl hy hem met d'andere vast hield. Wees derhalven nae sijne keel; en vraeghde, door teeckenen, of hy hem de Strot wou afsnijden? De Wilde gaf door Tegenteekenen te kennen Neen; en streeck te gelijck met de hand over sijne borst. Hoe, brack Klaes hier op uyt, woud ghy my handelen gelijk men de Varkens doet! en gaf hem daer op een slagh voor de kop; denckende: Moet ick sterven, soo wil ick my eerst wreecken, en daerom veghten. Doch S^r. Mols braght alles weer te reght. Naeckt moesten wy daer heenen treeden, wijl men ons van alles had berooft. Soo weynigh gavense ons t'eeten (vermits wy in een arm Dorp waren, daer noch Millie noch Rijs wast; en niet anders als Visch tot Visch werd genuttighd), dat vijf der onse van honger stierven. Klaes Kan eens landwaerts in gegaen zijnde, vond een stuck gebeent van twee of drie Ribben, daer 't vleesch noch aen was. Hy braght het tot onse Schipper, seggende: Sie daer een haghje, daer noch wat aen sit; doch 'k weet niet, waer van het zijn magh. Waer op dien roeckloosen Mensch gantsch heylloos dus uytvoer: Geef hier, als 't maer vleesch is, al waer 't van de Duyvel of sijn Moer. Flucks at hy deese kost, soo rauw alsse was, gantsch smaecklijck op. Echter kon hy hier door de dood niet ontgaan. Eyndlijck quam hier een Schip van de Heer Trip, 't welck ons, soo veel als 'er noch overgebleven waren, verlostede. De Lange Voyagie nae Guinea, pag. 24.

Waerlijck, seyde Juffer Honesta, 'k heb hier aenmercklijcke dingen hooren verhaelen, welcke mijne geheugenis niet lightlijck sullen ontvallen. Genoeghsaem kan ick nu by my selven afneemen, hoe vreeslijck het in de Scheepen gesteld is, wanneer de Heere onse God een verdervenden Wind verweckt, en een wervelwind op de Zee werpt. 'k Bemerck oock aen de Schipper, van wien ghy op 't laetste gewagh hebt gemaeckt, dat roeckloose lieden sigh, schoonse in diepe nooden en groote gevaeren zijn geraeckt, niet laeten tughtigen tot beeterschap, geen afstand doen van de boosheden, tot welckese haere mond of andere leden hebben gewend.

Ik was de tweede die gewaagd had van Portendalje naar Guinea te varen. Dus in zee zijnde en voortzeilde verloren wij door onweer ons kompas of streekwizser. Ter die oorzaak bevonden wij ons in de meeste ongelegenheid der wereld. De chipper wanhopig van ons en zichzelf te zullen kunnen te recht brengen begon zeer klaaglijk te wenen. Daarboven kregen wij de ene Travade of stormwind op de andere. In 't hol der sloep vonden wij noch een val kompas waarmee wij ons moesten behelpen ten beste dat wij konden: Doch worden daardoor zo ver vervoerd dat wij drie maanden lang dag en nacht voortzeilden noch geen land konden gewaar worden; daar wij anders deze reis in drie weken tijd geheel hadden kunnen afleggen. Ons ontmoette noch schip noch mens. Wij hadden geen kaarsen, geen olie, geen licht meer. Als wij zien wilden wat streek wij hielden moesten wij 'de lont wat wij gedurig ontvonkt hadden wat aanblazen. Dus voeren wij in 't wild daarheen en niet wisten of wij achterwaarts of voorwaarts gingen: En dat noch onder gedurige zware onweren; zodat ons scheepje, bij manier van spreken, met 't boord meer onder dan boven 't water door de golven sneed; worden vaak zodanig gesmeten dat wij dachten nooit weer boven te zullen komen. Als deze Travaden of orkanen hier ontstaan zo beginnen ze met een wolkje en gaan gewoonlijk vergezelschapt met hevige regen; somtijdts ook met zulke bliksem en donderslagen dat hemel en aarde schijnt te willen vergaan. 't Best is, at ieder Travade maar een half uur tijd duurt. Doch zij komen wel twee- of driemaal per dag 's nachts noch wel meer; en dan zijn ze aller gevaarlijkst. Toen wij twee maanden lang dus verdoold op zee hadden gezworven zonder eniglLand in 't gezicht te krijgen begon 't gebrek van vers water ons t' overvallen. Niet anders dan modder was beneden in de vate, welke wij door een doek moesten wringen indien wij enige vochtigheid wilden bekomen; die wij alleen inzogen door onze opeen gesloten tanden om 't hart enigszins te laven. Sommige der onze door onlijdelijke dorst geperst begonnen hunr eigen water te drinken. Ernstig baden wij God om regen; want 't was nu naar de tijd der Travaden; anders heeft men gedurende die water genoeg te verwachten. Genadig liet de Heer een regen vallen; waar zonder die wij zeker van dorst hadden moeten sterven. Wij spanden een zeil [51] over 't schip; wierpen er een dieplood in om in 't midden een bocht te maken; en stelden er een ton onder. Dus bekwamen wij middel tegens onze dorst: Maar na acht dagen tijd ontbrak ons hetzelfde alweer. Doch kort daarna begon een der onze land! land! te roepen. Wij zetten 't daarna toe; en vonden een klein eilandje van noch geen half uur omgang, genoemd Crisquen, vol geboomte en wild gedierte; niet minder ook vol slangen en ander giftig gespuis, maken de onder elkaar een groot geschuifel en getier. Terstond begaven wij ons om water te gaan zoeken en vonden een klippige steen daar het genoeg uitliep. Hier vulden wij onze vaten; en gingen toen zien of wij niet enige mensen konden vernemen; doch worden niemand gewaar. Zagen echter een zwarte hoed leggen; en wat verder komende, een gestrand schip met gebroken masten: ook een olifant in de modder steken. Zonder twijfel was hij van 't vaste land daarheen komen zwemmen; wat maar alleen twee of drie mijlen weg hiervandaan ligt; en daar wij ook aankwamen. Hier werd mij indachtig een zeer gevaarlijke ontmoeting, voor dezen mij weervaren. Enige onze maats zeiden dat hier somtijds menseneters zich onthielden. Van daar staken we weer in zee en landden eindelijk te Angola aan; zodat wij tussen de vijf en zeshonderd mijlen weg te ver waren gezeild door de verleiding van ons vals kompas. Van Angola voeren wij weer voort naar Guinea, daar wij behouden de voet op 't droge zetten.

Maar nu, liet Honorius zich hooren, moet gij ook hierbij voegen de gevaarlijke bejegening waarvan gij gewag hebt gemaakt. Zwaar en verdrietig valt het in nood te zijn; doch niet onvermakelijkis 't daarvan te spreken wanneer men zich daaruit gered bevindt.

Voortijds, hervatte Marinus hierop, had ik op de kust van 't gedachte vaste land door een Travade of orkaan schipbreuk geleden. Ik en enige andere mannen kwamen er in de boot noch levend af: Waaronder ook was een Amsterdammer, genoemd Claes Kan. Toen we aan land getreden waren worden wij van de zwarten ten enenmale geplunderd; tot op de blote huid uitgeschud, en gevangen gehouden de tijd van honderd dagen lang. Indien de bij ons zijnde opper-commies, Sr. Jan Mols van Antwerpen (doch binnen Amsterdam woont) voor dezen niet meer bij ze [52] geweest waren en met ze koophandel gedreven hebben, wij zouden zeker geen drie dagen levend zijn gebleven. Toen wij eerst aangetast worden zag de genoemde Klaes Kan een der zwarte zijn mes tegens een boom slijpen met de ene hand terwijl hij hem met de andere vast hield. Wees derhalve naar zijn keel; en vroeg, door tekens of hij hem de strot wilde afsnijden? De wilde gaf door tegentekenen te kennen neen; en streek tegelijk met de hand over zijn borst. Hoe, brak Klaes hierop uit, wil gij mij handelen gelijk men de varkens doet! En gaf hem daarop een slag voor de kop; decht: Moet ik sterven zo wil ik mij eerst wreken en daarom vechten. Doch S^r. Mols bracht alles weer te recht. Naackt moesten wij daarheen treden omdat men ons van alles had beroofd. Zo weinig gaven ze ons te eten (vermits wij in een arm dorp waren daar noch gierst noch rijst groeit wast; en niet anders dan vis tot vis werd genuttigd), zodat vijf der onze van honger stierven. Klaes Kan die eens landwaarts ingegaan was vond een stuk gebeente van twee of drie ribben daar 't vlees noch aan was. Hij bracht het tot onze schipper, zei: Zie daar een hachje daar noch wat aan zit; doch Ik weet niet waarvan het zijn mag. Waarop die roekeloze mens gans heilloos aldus uitvoer: Geef hier, als 't maar vlees is, al was 't van de duivel of zijn moer. Fluks at hij deze kost, zo rauw als ze was gans smakelijk op. Echter kon hij hierdoor de dood niet ontgaan. Eindelijk kwam hier een schip van de heer Trip wat ons zo veel als er noch overgebleven waren verloste. De lange Voyagie naar Guinea, pagina 24.

Waarlijk, zei juffer Honesta, Ik heb hier aanmerkelijke dingen horen verhalen welke mijne geheugenis niet licht zullen ontvallen. Voldoende kan ik nu bij mijzelf vernemen hoe vreselijk het in de schepen gesteld is wanneer de Heer onze God een verdervende wind verwekt en een wervelwind op de zee werpt. Ik bemerk ook aan de schipper van wie gij op 't laatste gewag hebt gemaakt dat roekeloze lieden zich ofschoon onze in diepe noden en grote gevaren zijn geraakt, niet laten tuchtigen tot beeerschap, geen afstand doen van de boosheden totdat ze hun mond of andere leden hebben gewend.

Een grouwlijcken Orcaen, begon Polylector weer, moet het geweest zijn, die in 't jaer 1602. in Oost-Indien, in 't vierde deel eener uyr tijds, jae noch minder, een streeck Lands van meer als [53] thien mijlen in de lenghte, en anderhalve mijl in de breedte, soodaenigh verwoestede, dat in deese seer groote ruymte niet een eenige Boom, niet een eenige Hut, niet 't alderminste Veldgewas was blijven staen. Rollingius de Elementis, pag. 157. 'k Voorsie genoeghsaem, dat sigh hier nae gelegenheyd sal opdoen, by welcke bequaemlijck sal konnen gehandeld werden van d'oorsaecken deeser vreeslijcke en soo schaedlijcke Onweeren; derhalven willen wy dese saeck tot daer toe uytstellen. Ondertusschen zijn 't alleen de Stormwinden niet, welcke de Zee voor der selver bevaerers gevaerlijck maecken. Selfs by gewenscht goed weer kan een Kiel met alles wat 'er in is, wel nae den Afgrond sincken; 't zy dan door 't stooten tegens een verborgene Klip, 't zy door de sorghloosheyd, of onkunde, of vermeetenheyd des Stiermans 'k Moet hier van verhaelen een seer deerlijck Voorbeeld, een ellendige Schipbreuck; uyt welcke echter noch eenige zijn ontkoomen, gelijck als Brandhouten uyt 't Vyer getrocken. In 't Jaer 1575. voer 't Schip S. Jago uyt Portugal nae Goa. Met een voorspoedige wind zeyldense van Capo de bon' Esperance nae Mosambicq. De daer in zijnde meenden, datse nu alle gevaeren te boven waeren geraeckt; alhoewel sommige, doch spotswijs en uyt enckele boertery, seyden: Weynigh goeds hebben wy voortaen meer te hoopen, vermits wy de goede hoop voorby zijn gevaeren. Dus zeyldense voort tusschen Laurentii Eyland en 't vaste Land der Kust, die nae Mosambicq loopt. Hier leggen eenige Drooghten, genoemd Judia (waer van alreeds voor deesen eenigh gewagh is gemaeckt), ontrent vijftigh Spaensche mijlen van 't gemelde Eyland Laurentii, en tseventigh van 't vaste Land, tegens over 't Gewest Sofala, op twee-en-veertigh graden en een halve.

Deese Drooghten (wierp Marinus tot naerder beright hier tusschen), gemeenlijck genoemd Baxos de Judia, leggen ontrent half-weegen tusschen 't Eyland Madagascar en de Kust van Africa. De Ray Dictionarium Geographicum pag. 66. Meerendeel bestaen deese Klippen en Drooghten uyt enckel Corael, van swarte, witte en groene verwe. Seer gevaerlijck zijnse voor de Scheepen; en derhalven hebben de Schippers oorsaeck genoegh, om deselve nae alle vermoogen te vermijden. Niet weynige goede Kielen zijn tegens deese Rotsen onverwacht in stucken gestooten. Michaëlides de Navigat. pag. 111.

Al die op 't Schip waren, gingh Polylector voort, maeckten [54] gissingh, datse by deese Drooghten van Judia waeren gekoomen: Doch de Stierman, de hooghte der Son genoomen hebbende, reeckende, daer al voorby te zijn; en beval derhalven de Schipper, al de Marszeylen op te hysen, om reght toe reght aen nae Mosambicq te vaeren, wyl men sigh nu nergens voor behoefde te bekommeren. Veele Bootsgesellen, nevens sommige der Bevelhebberen, haere Kaerten naesiende, oordeelden, dat beeter waere, de Seylen op de rand te laten leggen, insonderheyd by naght; vermits se bemerckten, de gedaghte Drooghten, en derhalven 't gevaer noch niet te boven te zijn gekomen. De Stierman wou echter gelijck hebben, begeerde niemands raed te hooren; beschimpte al d'andere voor onweetende in de Zeevaert, en beval, dat men sou doen 't geen hy geseght had, wijl hy wel wist hoe 't zijn moest.

't Sal u veellight vreemd duncken, viel Marinus andermael hier in, dat een Stierman sigh sulck een maght aenmaetighde; en dat al d'andere, tegens eygene veel beeter waerneemingh, hem gehoorsaemden. Derhalven staet hier te weeten, dat in dien tijd d'Indische Scheepen, van Portugal nae Indien, of uyt Indien nae Portugal vaerende, enckelijck wierden geregeerd nae 't hoofd en goedduncken der Piloten, of Stierlieden. Alles stond op en aen haer: en de Koning van Spaenje had uytdrucklijck bevel gegeven, dat men in alles haer moest volgen; sonder op eenigerleywijs haer tegens te spreecken. Doemaels wierden de meeste Scheepen verlooren door den hooghmoed der gedaghte Portugeezsche Stierlieden; welcke niet wilden schijnen, minder te weeten als andere; en alle van andere koomende raedgevingen opnaemen voor een tegenstand van haere bekoomene maght, en verkleyningh haerer aensienlijckheyd. Linschoten Itinerarium fol. 116. Naederhand heeft men deese haere Meesterschap vry seer ingetoomd.

Op sijn gebod, vervolghde Polylector, wierden al de Seylen in top geset; en men voer op sijn woord voort, tot ontrent middernaght toe; met een goede Wind, doch donckere Maen. Korts daer nae stietense midden op de Drooghten tegens een Klip van louter seer scharp Korael, soo dat 't Schip onder van een wierd gesneeden, even als of 't met een vlym waere gedaen geweest. De Kiel, en twee Overloopen van 't onderste, bleven op de grond staen. 't Overige boven-deel schoot, door de kraght des snellen loops en der wind, noch wat voort, maer geraeckte doe oock vast. Van ’t gejammer, [55] geschreeuw en gekarm der Menschen, sigh in deese alderuyterste nood bevindende, scheen de Hemel te scheuren. Want op dit Admirael-Schip waeren vijf-honderd persoonen, en ontrent dertigh Vrouwen; neevens veele Jesuiten en Monicken. Daer wierd niet anders gedaen als Biechten; malkander vergifnis afbidden; weenen en schreeuwen. d'Admirael Fernando de Mendoza; de Schipper, Stierman, en dan noch thien of twaelf andere, vielen terstond in de kleyne Boot. Op dat 'er geen meerder getal in koomen, en daar door sinckens-gevaer ontstaen moght, soo keerdense met bloote Deegens in haere handen d'overige af. Doch betuyghden datse maer alleen wilden gaen sien, of se ergens op deese Drooghten een bequaeme plaets soude konnen vinden, om van de stucken des Schips een Schuyt te mogen t'saemen-stellen. Dit gaf aen d'ellendige wel eenige, doch seer swacke hoop; en die noch t'eenemael te vergeefs was. De Boot voer wel rondom de Drooghten: Maer als de geene, die 'er in waeren, nergens eenige gelegenheyd, bequaem tot haer voorneemen, konden bespeuren, soo derfdense niet weer nae 't Schip vaeren; vreesende, overlaeden sullen werden. Sy besloten derhalven, nae Land te willen roeyen. Doese sigh in de gedaghte Boot begaven, haddense in aller haest eenige Doosen vol Marmelladen, wat Tweeback, en een Vaetje Wijn daer in geworpen. Dit deeldense onder malkander uyt, nae gelegenheyd van de nood; en voeren alsoo nae de Kust; daerse oock behouden aenquaemen, nae dat se seven daegen langh onderweegen waeren geweest, in groote Bekommeringh, Honger, Dorst en Arbeyd. Doe nu d'in 't Schip gebleevene saegen, dat de Boot niet weer verscheen, wierdense gantsch moedeloos en wanhopigh. Eyndlijck is 't bovenste deel des Schips tusschen de twee Overlopen, daer de groote Boot stond, aen de zyde uytgeborsten: Welcke Boot, half gebroocken, daer uyt quam. Weynig gelegenheyd, noch minder lust was 'er, om de hand aen de verbeeteringh te slaan. Ten laetsten seyde seecker Venetiaen, genoemd Cypriaen Grimaldo, tot d'andere: Wat staen wy hier dus vertsaeghd! laet ons traghten ons selven te helpen, en sien of 'er kans moght verschijnen tot onse reddingh. Flucks sprongh hy met sijn Geweer in de Boot, en begon deselve schoon te maecken. Sommige, de moed opweckende, volghden en hielpen hem. Over de tnegentigh sprongen 'er in; dies stack men van 't Schip af. Veele echter swommen 'er nae toe; selfs oock Vrouwspersoonen hielden sigh met de handen daer aen [56] vast. Dit veroorsaeckte gevaer, van al t'saemen te grond te sullen gaen: Waerom dan deese ongeluckige Aenhangelingen armen en handen wierden afgehouwen. Veele der geene, die sigh sonder geweer, en derhalven sonder middel van tegenstand te konnen doen, in de Boot bevonden, wierden 'er uytgeworpen, om deselve te verlighten. Doe se wegh voeren, ontstond in 't Schip, onder de sigh daer op bevindende, sulck een geschreeuw, dat Hemel en Aerde scheen te versincken. Sy, die in de Boot waeren, konden in eenige daegen tijds weynigh weghs voorderen. d'uytdeelingh van eeten en drincken was seer geringh. Soo veele Menschen waeren in de Schuyt (welcke noch daer en boven leck was) datse by nae sonck. In desen anghst verkoorense een Hoofd; met beswoorne belofte, datse souden doen alles wat hy beval. Terstond liet hy eenige persoonen, op welcke hy met de vinger wees, in 't water smijten. Onder deese was een Timmerman, die de Boot insonderheyd had helpen verbeeteren. Hy bad, dat men hem, eer hy in Zee geworpen wierd, een stuckje Marmellade en een dronckje Wijn wou geeven. 't Wierd gedaen. Doe liet hy sigh gewilligh buyten boord setten. Eenen anderen wou men op even de selve wijs handelen. Sijnen oock in de Boot zijnde jonger Broeder bad op 't ernstighste, dat men hem in sijne plaets aen de dood sou overgeven. Want, seyde hy, deesen mijnen Broeder, als ouder en verstandiger, is de Weereld nutter als ick ben; oock kan hy mijne Susters beeter dienst doen en te hulp koomen. Soo veelvoudigh waeren sijne smeeckingen, dat hy in Zee wierd geworpen. Ses uyren langh swom hy de Boot achter nae. Men hieuw hem met bloote Deegens nae de handen, op dat hy sigh niet aen de Schuyt moght vast houden; doch hy vattede eene der Rappieren aen, en liet oock 't selve niet los, schoon hem de hand alreeds by nae half af gesneeden was.

Wat ellendiger Schouwspel was dit, borst Juffer Honesta los! Waerlijck, soo een getrouwe Broederliefde, sulck een langhduerigen arbeyd tot reddingh des levens, immers tot uytstel des doods, had verdiend een barmhertige aenschouwingh der Aenschouwers deeses treurigen gevals.

Een gruwelijke orkaan, begon Polylector weer, moet het geweest zijn die in 't jaar 1602 in Oost-Indien, in 't vierde deel van een uur tijd, ja, noch minder, een streek land van meer dan [53] tien mijlen in de lengte [en anderhalve mijl in de breedte zodanig verwoeste dat in deze zeer grote ruimte niet een enige boom, niet een enige hut, niet 't allerminste veldgewas was blijven staan. Rollingius de Elementis, pagina 157. Ik voorsie voldoende dat zich hierna gelegenheid zal opdoen bij welke bekwaam zal kunnen gehandeld worden van de oorzaken dezer vreselijke en zo schadelijke onweren; derhalve willen wij deze zaak tot daartoe uitstellen. Ondertussen zijn 't alleen de stormwinden niet welke de zee voor van bevaearders gevaarlijk maken. Zelfs bij gewenst goed weer kan een kiel met alles wat erin is wel naar de afgrond zinken; hetzij dan door 't stoten tegens een verborgene klip, hetzij door de zorgeloosheid of onkunde of vermetelheid der stuurman. Ik moet hiervan verhalen een zeer deerlijk voorbeeld, een ellendige schipbreuck; waaruit echter noch enige zijn ontkomen gelijk als brandhouten uit 't vuur getrokken. In 't jaar 1575 voer 't schip S. Jago uit Portugal naar Goa. Met een voorspoedige wind zeilden ze van Kaap de Goede Hoop naar Mozambique. De daarin zijnde meenden dat ze nu alle gevaren te boven waren geraakt; alhoewel sommige, doch spots wijze en uit enkele boerterij, zeiden: Weinig goeds hebben wij voortaan meer te hopen vermits wij de goede hoop voorbij zijn gevaren. Dus zeilden ze voort tussen Laurentius eiland en 't vaste land der kust die naar Mozambique loopt. Hier liggen enige droogte, genoemd Judia (waarvan alreeds voor dezen enig gewag is gemaakt), omtrent vijftig Spaanse mijlen van 't gemelde eiland Laurentius en zeventig van 't vaste land, tegenover 't gewest Sofala, op tweeveertig graden en een halve.

Deze droogte (wierp Marinus tot nader bericht hier tussen), gewoonlijk genoemd Baxos de Judia, liggen omtrent half-wegen tussen 't eiland Madagaskar en de kust van Africa. De Ray Dictionarium Geographicum pagina 66. Merendeel bestaan deze klippen en droogte uit enkel koraal van zwarte, witte en groene kleur. Zeer gevaarlijk zijn ze voor de schepen en derhalve hebben de schippers oorzaak genoeg om die naar alle vermogen te vermijden. Niet weinige goede kielen zijn tegen deze rotsen onverwacht in stukken gestoten. Michaëlides de Navigat. pagina 111.

Alle die op 't schip waren, ging Polylector voort, maakten [54] gissing dat ze bij deze droogte van Judia waren gekomen: Doch de stuurman die de hoogte der zon genomen heeft rekende daar al voorbij te zijn; en beval derhalve de schipper alle marszeilen op te hijsen om recht toe recht aan naar Mozambique te varen omdat men zich nu nergens voor behoefde te bekommeren. Vele bootsgezellen, nevens sommige der bevelhebbers die hun kaarten nazagen oordeelden dat het beter was de zeilen op de rand te laten liggen, vooral bij nacht; vermits ze bemerkten de gedachte droogte en derhalve 't gevaar noch niet te boven te zijn gekomen. De stuurman wilde echter gelijk hebben, begeerde niemands raad te horen; beschimpte alle andere voor onwetende in de zeevaart en beval dat men zou doen 't geen hij gezegd had, omdat hij wel wist hoe het zijn moest.

't Zal u mogelijk vreemd denken, viel Marinus andermaal hierin, dat een stuurman zich zo’ n macht aanmatigt; en dat alle andere tegen eigen veel betere waarneming hem gehoorzaamden. Derhalve staat hier te weten dat in die tijd de Indische schepen, van Portugal naar Indien, of uit Indien naar Portugal voeren, enkel worden geregeerd naar 't hoofd en goeddunken der piloten of stuurlieden. Alles stond op en aan hen: en de koning van Spanje had uitdrukkelijk bevel gegeven dat men in alles hen moest volgen; zonder op enige wijze hen tegen te spreken. Toen werden de meeste schepen verloren door de hoogmoed der gedachte Portugese stuurlieden; welke niet wilden schijnen minder te weten dan andere; en alle van andere komende raadgevingen opnemen voor een tegenstand van hun bekomen macht en verkleining van hun aanzienlijkheid. Linschoten Itinerarium fol. 116. Naderhand heeft men deze hun meesterschap vrij zeer ingetoomd.

Op zijn gebod, vervolgde Polylector, worden alle zeilen in top gezet; en men voer op zijn woord voort, tot omtrent middernacht toe; met een goede wind, doch donkere maan. Kort daarna stieten ze midden op de droogte tegen een klip van louter zeer scherp koraal zodat 't schip onder vaneen werd gesneden, even alsof 't met een vlijm was gedaan geweest. De kiel en twee overlopen van 't onderste bleven op de grond staan. 't Overige bovendeel schoot, door de kracht der snelle loop en de wind noch wat voort, maar geraakte toen ook vast. Van ’t gejammer, [55] geschreeuw en gekerm der mensen die zich in deze alleruiterste nood bevonden scheen de hemel te scheuren. Want op dit admiraal-schip waren vijfhonderd personen en omtrent dertig vrouwen; nevens vele Jezuïeten en monniken. Daar werd niet anders gedaan dan biechten; elkaar vergiffenis afbidden; wenen en schreeuwen. De admiraal Fernando de Mendoza; de schipper, stuurman en dan noch tien of twaalf andere vielen terstond in de kleine boot. Opdat er geen meerder getal in komen en daardoor zinken-gevaar ontstaan mocht zo keerden ze met blote degen in hun handen de overige af. Doch betuighen dat ze maar alleen wilden gaan zien of ze ergens op deze droogte een bekwame plaats zouden kunnen vinden om van de stukken der schip een schuit te mogen tezamen-stellen. Dit gaf aan de ellendige wel enige, doch zeer zwakke hoop; en die noch ten enenmale tevergeefs was. De boot voer wel rondom de droogte: Maar toen diegene die er in waren nergens enige gelegenheid, bekwaam tot hun voornemen konden bespeuren zo durfden ze niet weer naar 't schip varen; vreesden overladen te zullen worden. Zij besloten derhalve naar land te willen roeien. Toen ze zich in de gedachte boot begaven hadden ze in alle haast enige dozen vol marmellade, wat tweebak en een Vaatje wijn daarin geworpen. Dit deelden ze onder elkaar uit, naar gelegenheid van de nood; en voeren alzo naar de kust; daar ze ook behouden aankwamen na dat ze zeven dagen lang onderweg waren geweest in grote bekommering, honger, dorst en arbeid. Toen nu de in 't schip gebleven zagen dat de boot niet weer verscheen werden ze gans moedeloos en wanhopig. Eindelijk is 't bovenste deel der schip tussen de twee overlopen, daar de grote boot stond aan de zijde uitgebarsten: Welke boot, half gebroken, daaruit kwam. Weinig gelegenheid, noch minder lust was er om de hand aan de verbetering te slaan. Tenslotte zei zekere Venetiaan, genoemd Cypriaan Grimaldo, tot de andere: Wat staan wij hier dus bang! Laat ons trachten ons zelf te helpen en zien of er kans mocht verschijnen tot onze redding. Fluks sprong hij met zijn geweer in de boot en begon die schoon te maken. Sommige die de moed opwekten volgden en hielpen hem. Over de negentig sprongen erin; dus stak men van 't schip af. Vele echter zwommen ernaartoe; zelfs ook vrouwspersonen hielden zich met de handen daaraan [56] vast. Dit veroorzaakte gevaar, van al tezamen te gronde te zullen gaan: waarom dan deze ongelukkige aanhangelingen armen en handen werden afgehouwen. Vele van diegene die zich zonder geweer en derhalve zonder middel van tegenstand te kunnen doen in de boot bevonden werden er uitgeworpen om die te verlichten. Toen ze wegvoeren ontstond in 't schip, onder de zich daarop bevindende zo’ n geschreeuw dat hemel en aarde scheen te verzinken. Zij die in de boot waren konden in enige dagen tijd weinig weg vorderen. De uitdeling van eten en drinken was zeer gering. Zo vele mensen waren in de schuit (welke noch daarboven lek was) dat ze bijna zonk. In deze angst kozen ze een hoofd; met bezworen belofte dat ze zouden doen alles wat hij beval. Terstond liet hij enige personen, waarop hij met de vinger wees, in 't water smijten. Onder deze was een timmerman die de boot vooral had helpen verbeteren. Hij bad dat men hem eer hij in zee geworpen werd een stukje marmellade en een dronkje wijn wilde geven. 't Werd gedaan. Toen liet hij zich gewillig buiten boord zetten. Een anderen wilde men op even die wijze handelen. Zijn ook in de boot zijnde jonger broeder bad op 't ernstigste dat men hem in zijn plaats aan de dood zou overgeven. Want, zei hij, deze mijn broeder als ouder en verstandiger is de wereld nutter dan ik ben; ook kan hij mijne zusters beter dienstdoen en te hulp komen. Zo veelvoudig waren zijn smekingen dat hij in zee werd geworpen. Zes uren lang zwom hij de boot achterna. Men hieuw hem met blote degen naar de hande, opdat hij zich niet aan de schuit mocht vasthouden; doch hij vatte een der rapieren aan en liet ook hetzelfde niet los, ofschoon hem de hand alreeds bijna half afgesneden was.

Wat ellendig schouwspel was dit, borst Juffer Honesta los! Waarlijk, zo’n getrouwe broederliefde, zo’ n langdurigen arbeid tot redding des levens, immers tot uitstel drs dood had verdiend een barmhartige aanschouwing der aanschouwers van dit treurige geval.

't Bewoogh haer oock eyndlijck, gingh Polylector voort, hem weer in de Boot te neemen. Als nu deese uyt 't gebroockene Schip ontvloodene twintigh daegen langh ellendigh op de Zee hadden gesworven, quaemense noch aen land; daerse den Admirael en [57] 't Volck van d'andere Boot vonden. Sommige der geene, die sigh noch op 't Wrack saegen, bonden eenige Plancken t'saemen, op hoop, datse op deselve noch misschien 't leven souden mogen behouden, doch van deese quaemen 'er maer alleen twee aen land. Niet meer als t'sestigh persoonen zijn in alles de Dood ontworsteld. d'overige meenighte is rampsaligh vergaen. Linschoten Itinerarium fol. 116. Welcke Schrijver getuyghd, beyde dese Broeders te Goa gesien te hebben. De Heer Pierre de Camus, Bischop van Bellay, deese Geschiedenis (immers soo wy meenen deselve) in 't breede beschreeven hebbende, geeft ons, omtrent d'omstandigheden, een ander beright. d'aenmercklijckheyd van de saeck verdiend, dat ick u met weynigh woorden voordraegh, 't geen hy wijdloopigh heeft voorgesteld. 't Schip op de gehoorde wijs in stucken gestooten, en een deel des Volcks in de Boot gevallen zijnde, soo bevonden sigh daer in oock twee Gebroeders, Herman en Diego; uyt een Adelijck geslaght in 't Spaensche Koninghrijck Algarbia: Welckers Vaders voortijds te Goa Stadhouder geweest, en de Nieuwe Wereld met geweld helpen openen had. De voorgemelde Italiaen Cypriaen de Schuyt overlaeden, en de Voorraed der Spijsen weynigh siende, wou, dat men 't lot sou werpen, om een derde deel der daer in zijnde Menschen overboord te smijten. 't Geschiedede. Diego was onder de geene, die 't lot de dood had bestemd. Herman beminde hem soo vyerigh, dat hy voor hem; of, indien men deese verwisselingh niet wou toestaen, met hem wou sterven. Diego soght hem hier van af te trecken; hem voor oogen stellende den grouwel der Selfsmoord; hem biddende, te vreeden te willen zijn met 't welbehaegen Gods, die hem door 't lot tot de dood, en door de dood tot een beeter leven riep. Herman echter bleef by sijn opset; biddende en smekende, dat men hem in sijns Broeders plaets een Jonas sou maecken.

Maer, boertede Honorius, daer sal geen Walvisch gereed gestaen hebben om hem in te swelgen, en daer nae weer aen Land te werpen.

Als de Heere onse God, antwoorde Polylector, yemand behouden wil, soo ontbreeckt het hem aen geen andere middelen. Daer nae gingh hy aldus voort. Herman hield aen; insonderheyd oock voor een reden bybrengende, dat Diego, als d'oudste, 't Vaderlijck Huys veel dienstiger kon zijn als hy. Terwijl deese beyde dus twisteden, wien van haer sou sterven, op dat d'andere leefde, [58] wierd Cypriaen (ten Oversten gemaeckt) wegens dit uytstel verdrietigh; en stiet, te gelijck met d'andere door 't lot getroffene, deese beyde Broeders in de Zee. Herman swom nae de Boot, en bad, dat men, volgens billijckheyd, sijnen Broeder sou inneemen; anders wou hy onder de Schuyt duycken, en de Kiel doen omslaen. Op deselve wijs bad Diego voor Herman: Doch eyndlijck wierd hy uyt 't Water in de Boot opgehaelt. Doe begaf Herman sigh nae een uytsteeckende Klip, daer hy met groote moeyte aenquam, hoopende, dat hy van daer eenigh Schip sou mogen in 't gesicht krijgen, waer door hy gereddet mocht worden. Korts daer nae sagh hy een Balck nae hem toe komen drijven. Hy wist, dat de Zee gewoon is, diergelijcke bovenswemmende dingen ergens aen Land te werpen. Begaf sigh derhalven daer op, en dobberde dus op de Baeren. Niet verr' van een Eyland wierd hy van eenige Visschers opgenoomen, welckers Tael hy niet verstond. Terwijl hy nu God danckte over sijne behoudenis, en oock sijne Redders wou bedancken voor d'aen hem betoonde weldaed, wierd hy onverwaght gewaer, datse hem keetenen aendeeden; voor welcke hy, indien 't aen hem had gestaen, liever de dood sou verkooren hebben. De gedaghte Barbaersche Visschers verkoghten hem ten Slaef aen eenige Kooplieden uyt Numidien; deese weer aen een ander. Dus wierd hy gevoerd door Melvaia, Monomotapa, Manicongo, Angola, e.s.v., tot dat hy eyndlijck wierd verkocht aen een geweldigh rijck Mahometaensch Koopman te Marocco. Hier droegh hy sigh in sijne Slaverny soo bescheyden, dat de seer schoone Dochter sijns Heeren met vyerige, doch eerlijcke liefde tegens hem ontstoocken wierd; 't Christen-geloof heymlijck aennam, en een besluyt vattede, datse met hem de vlught verkiesen, en een bynae onwaerdeerlijcken rijckdom van haer toebehoorende Juweelen meê neemen wou. Ondertusschen had sijnen Vader, tijdingh van sijnen Slaefschen staet bekoomen hebbende, Diego, sijnen Broeder, met 't losgeld nae Marocco gesonden. Deesen leed onderweegen andermael Schipbreuck. Quam dus naeckt en bloot voor Herman: Doch wierd versorghd van des selven Beminde. Welckers Vader goed vond, dat Herman selver nae Huys sou trecken, om 't Rantsoen te gaen haelen; Doch Diego sou soo langh in sijne plaets daer blijven. Die, terwijl Herman op reys was, trouwlooslijck op sijne Liefste verliefde; haer wijs maeckte, dat sijnen Broeder om 't leven was geraeckt; en daer door te weegh braght, wijlse een seer groote begeerte had [59] om in 't openbaer de Christlijke Godsdienst te mogen plegen, datse met hem wegh vlood. De Vader van Diego hier over ontroerd en op 't hooghste vertoornd, onterfde hem gantschlijck. Herman echter gaf hem, nae de dood des Ouden, sijn volle gedeelte van de naegelaetene Goederen; blijvende getrouw sijnen ongetrouwen Broeder. Deed oock een seer treflijck Houwlijck, en leefde met sijn' Echtgenoot volkomen geluckigh. Jean Pierre de Camus le Pentagone Historique num. 1.

Dit is, seyde Juffer Honesta, een seer aenmercklijck Geval. Indien 't voorneemen niet was, insonderheyd de Zeesaecken te doen dienen tot de Stof deeser t'saemenspreeckingen, 'k sou my gantsch qualijck vergenoeghd houden met soo een ingedrongen Verhael; waer ontrent ghy sulck een haest hebt gemaeckt, als of ghy met een Haen over heete koolen had moeten loopen. Buyten twijffel zijn niet weynige gedenckwaerdige omstandigheden van u voorby gegaen.

Indien ghy, antwoordede Polylector, soo begeerigh zijt, om deese geheele seer aenmercklijcke Geschiedenis in al sijne deelen te weeten, soo sal ick u doen toekomen mijne byeen vergaederde en vertaelde Seldsaemheden der Liefde; waer in ghy alles wydloopigh sult konnen voorgesteld vinden.

Wat my belanghd, begon Marinus hier weer, 'k heb oock al ongeluckige Schipbreucken, en noch veel meer gevaeren van Schipbreucken uytgestaen. 'k Heb noch daerenboven by deese doodsanghsten door Stormwinden soodanigh een hongersnood moeten lijden, dat een spoedige levens-verliesingh door 't vergaen des Schips ons seer aengenaem sou geweest hebben. Als ick herdenck mijne rampspoedige Schipvaert uyt Brazil nae Franckrijck, en hoe gaerne ick doe alles wat ick had, de kleederen mijns ligchaems niet uytgeslooten, behalven 't geen enckelijck genoegh was tot mijne bedeckingh, had willen geven voor een dubbele stuyvers broodje, soo danck ick God van gantscher herten voor sijne genaedige en sonderlinge reddingh: Maer oock kan ick niet vermijden, my t'eenenmael t'ontroeren, wanneer d'uytgestaene nood my weer in geheugenis koomd, en deselve my alsoo vernieuwd werd.

'k Had, liet Honorius sigh hooren, by my selven een overlegh gemaeckt, dat wy onse Redenvoeringen souden hebben aengevangen met de verhandelingh der Wonderen en Seldsaemheden Aen; daer nae In; alsoo voortgegaan zijn tot de Wonder-gevallen Op de [60] Zeeën en andere Wateren: Maer 'k bemerck wel, dat onse Tongen sigh niet altijd binnen de paelen deeser orde sullen konnen of willen houden; wijl 'er al dickmael gelegenheyd sal voorvallen, om een buytensprongh, oock wel een sprongh van 't een in 't ander te doen: 't Welck echter onse Gespraecken niet onlustigh, maer dies t'aenmercklijker en vermaecklijcker sal maecken, eensdeels wegens de veranderingh; andersdeels, om dat daer door somtijdts naerder beright en meerder light aen 't verhaelde sal gegeven werden. Voor ditmael hebt ghy door uwe laetst-voorgestelde woorden in my een groote begeerte verwekt, om te mogen hooren deese uwe weervaeringh. Immers, wy sullen by of op de Zee blijven. 't Sal oock soo qualijck niet voegen, dat wy aen een Taefel met goede Spijsen wat van hongerlijdingh handelen. Ten minsten, 't sal sigh beeter schicken, als in Hongersnood veel gewagh te maecken van een vollen Disch, en weltoebereydede leckere kost.

Wel dan, hernam Marinus, soo hoor een reght Hoofd-voorbeeld van Hongers-nood en allerley Gevaeren op de Zee. Sie my opdisschen een seldsaem Banquet, 't welck deese wreede Voordienster, de Honger, ons in Mond en Maegh wist te dringen. Bemerck uyt 't geen ick vertellen sal, wat een Mensch niet al uytstaen kan, wanneer de hem van God bestemde Doods-uyr noch niet gekomen is; en leer daer uyt, dat de Mensch niet alleen van brood leefd: Dat God, in den tijd des Hongers, weet te behouden: Dat hy, als 't water nu tot de lippen is gekomen, jae als de Golven alreeds over ons hoofd gaen, onverwaght kan redden; boven hoop, tegens hoop een uytkoomst weet te geven. Op den thienden der Louwmaend gingen wy t'Scheep, vaerende uyt de Brasiliaensche Haven Ganabara. Ons Schip was bevraght met Brasilien-hout, Peper, Boomwol (Cottoen) Meirkatten, Sagovins, of kleyne Apen; Papegayen, en eenige andere dingen. De meeste onder ons voerden deese Waeren voor haer selven meê. In alles waeren wy vijfenveertigh persoonen sterck; waer onder sigh bevonden vijfentwintigh Scheepslieden; in een geringh Last-Schipje. Ik, voor mijn deel, was doemaels onder de Reysigers, buyten dienst. Niemand van ons beeldede sigh een voorspoedige Reys in, wijl ons al t'saem yet swaers op 't hert lagh. Al stracks moesten wy over gevaerlijcke plaetsen der Zee heenen zeylen, wegens d'onder een vermenghde Sandplaeten en Steenklippen; sigh uytstreckende meer als dertigh Fransche mijlen weghs. Seven geheele daegen aghter [61] malkander wierden wy van de golven gintsch en herwaerts gedreeven, met seer weynigh voorderingh, wegens de slappe wind. Dus gebeurden't ontrent middernaght, als de Scheepskneghten elck op sijne beurt 't Water uytpompten, datse't selve niet konden uytkrijgen, schoonse onophoudlijck in haren arbeyd aenhielden. De Stierman, niet weynigh hier over verwonderd, liep nae beneden, om te sien, wat'er d'oorsaeck van zijn moght. Terstond bevond hy, dat 't Schip een groote barst had bekomen, en soo vol Water was geloopen, dat het alreeds begon neerwaerts te sincken. Lightlijck kan men vermoeden, in hoedanigh een anghst wy gesaementlijck stonden, als wy, d'een voor d'ander nae op't geroep wacker wordende, ons in sulck een gevaer, en niet anders als de dood voor oogen saegen. Echter greepen eenige der onse moed, om alle vlijt aen te wenden tot levens-reddingh. 'k Was oock eenen onder deselve. Dus vielen wy aen't werck, en hielden 't Schip met twee Pompen noch boven, tot ontrent de middagh toe. d'indringingh des Waters was soo geweldigh, dat wy onaflaetlijck met alle maght moesten arbeyden.

't Was hier, seyde de Heer Honorius, dum spiro, spero; soo langh ick adem hael, hoop ick. 't Gingh met u als met een bynae verloorne, doch hardneckighlijck tegenstand doende Vestingh; waer binnen de Belegerde d'uyterste kraght, en de laetste bloed-druppel haers ligchaems te kost leggen, om de vyandlijcke (door de Poorten, of door d'opgesprongene Bolwercken, of door de geschootene Muerbreucken) indringende Beleggers af te drijven. De Bestormers van uw wanhoopigh Schip waren de golven, welcke door de Bres, of Barst, met geweld Storm liepen, om binnen te geraecken; doch oock met geweld wierden weerstaen, om haer niet te laten blijven op de Post, daerse sigh alreeds bevonden.

't Bewoog ze ook eindelijk, ging Polylector voort, hem weer in de boot te nemen. Als nu deze uit ’t gebroken schip ontkomen twintig dagen lang ellendig op de zee hadden gezworven kwamen ze noch aan land; daar ze de admiraal en [57] 't volk van de andere boot vonden. Sommige van diegene die zich noch op ’t wrak zagen bonden enige planken tezamen op hoop dat ze op die noch misschien 't leven zouden mogen behouden, doch van deze kwamen er maar alleen twee aan land. Niet meer dan zestig personen zijn in alles de Dood ontworsteld. De overige menigte is rampzalig vergaan. Linschoten Itinerarium fol. 116. Welke schrijver getuigt, beide deze broeders te Goa gezien te hebben. De heer Pierre de Camus, bisschop van Bellay, die deze geschiedenis (immers zo wij menen die) in 't brede beschreven heeft geeft ons omtrent de omstandigheden een ander bericht. Die de aanmerkingen van de zaak verdiend dat ik u met weinig woorden voordraag 't geen hij uitvoerig heeft voorgesteld. 't Schip op de gehoorde wijze in stukken gestoten en een deel van het volk in de boot gevallen zijnde zo bevonden zich daarin ook twee gebroeders, Herman en Diego; uit een adelijk geslacht in 't Spaanse koninkrijk Algarbia: Wiens vader voortijds te Goa stadhouder geweest en de Nieuwe Wereld met geweld had helpen openen. De voorgemelde Italiaan Cypriaan die zag dat schuit overladen en de voorraad der spijzen weinig was wilde dat men 't lot zou werpen om een derde deel der daarin zijnde mensen overboord te smijten. 't Geschiede. Diego was onder diegene die 't lot de dood had bestemd. Herman beminde hem zo vurig dat hij voor hem; of, indien men deze verwisseling niet wilde toestaan, met hem wilde sterven. Diego zocht hem hiervan af te trekken; hem voor ogen stelde de gruwel van zelfmoord; hem bad tevreden te willen zijn met 't welbehagen Gods die hem door 't lot tot de dood en door de dood tot een beter leven riep. Herman echter bleef bij zijn opzet; bad en smeekte dat men hem in zijn broeder plaats een Jonas zou maken.

Maar, grapte Honorius, daar zal geen walvis gereed gestaan hebben om hem in te zwelgen en daarna weer aan land te werpen.

Als de Heer onze God, antwoorde Polylector, iemand behouden wil zo ontbreekt het hem aan geen andere middelen. Daarna ging hij aldus voort. Herman hield aan; vooral ook voor een reden bijbracht dat Diego, als de oudste, 't vaderlijk huis veel dienstiger kon zijn dan hij. Terwijl deze beide dus twisten wie van hen zou sterven opdat de andere leefde, [58] werd Cypriaan (ten overste gemaakt) vanwege dit uitstel verdrietig; en stiet, tegelijk met de andere door 't lot getroffene, deze beide broeders in de zee. Herman zwom naar de boot en bad dat men volgens billijkheid zijn broeder zou innemen; anders wilde hij onder de schuit duiken en de kiel laten omslaan. Op die wijze bad Diego voor Herman: Doch eindelijk werd hij uit 't water in de boot opgehaald. Toen begaf Herman zich naar een uitstekende klip daar hij met grote moeite aankwam en hoopte dat hij van daar enig schip zou mogen in 't gezicht krijgen waardoor hij gered mocht worden. Kort daarna zag hij een balk naar hem toe komen drijven. Hij wist dat de zee gewoon is diergelijke boven zwemmende dingen ergens aan land te werpen. Begaf zich derhalve daarop en dobberde dus op de baren. Niet ver van een eiland werd hij van enige vissers opgenomen wiens taal hij niet verstond. Terwijl hij nu God dankte over zijn behoudenis en ook zijn redders wilde bedanken voor de aan hem betoonde weldaad werd hij onverwacht gewaar dat ze hem kettingen aandeden; voor welke hij, indien 't aan hem had gestaan, liever de dood zou gekozen hebben. De gedachte Barbaarse vissers verkochten hem als slaaf aan enige kooplieden uit Numidië; deze weer aan een ander. Dus werd hij gevoerd door Melvaia, Monomotapa, Manicongo, Angola, e.d., totdat hij eindelijk werd verkocht aan een geweldig rijk Mohammedaanse koopman te Marokko. Hier gedroeg hij zich in zijn slavernij zo bescheiden dat de zeer schone dochter van zijn heer met vurige, doch eerlijke liefde tegen hem ontstoken werd; 't Christen-geloof heimelijk aannam en een besluit vatte dat ze met hem de vlucht verkiezen en een bijna onwaardige eerlijke rijkdom van aan haar toebehorende juwelen mee nemen wilde. Ondertussen had zijn vader die tijding van zijn slaafse staat bekomen had Diego, zijn broeder, met 't losgeld naar Marokko gezonden. Deze leed onderweg andermaal schipbreuk. Kwam dus naakt en bloot voor Herman: Doch werd vezorgd van zijn beminde. Wiens vader het goed vond dat Herman zelf naar huis zou trekken om 't losgeld te gaan halen; Doch Diego zou zo lang in zijn plaats daar blijven. Di, terwijl Herman op reis was trouweloos op zijn liefste verliefde; haar wijs maakt, dat zijn broeder om 't leven was geraakt; en daardoor te weeg bracht, omdat ze een zeer grote begeerte had [59] om in 't openbaar de Christelijke Godsdienst te mogen plegen, dat ze met hem weg vlood. De vader van Diego die hierover ontroerd en op 't hoogste vertoornd was onterfde hem gans. Herman echter gaf hem, na de dood der oude, zijn volle gedeelte van de nagelaten goederen; bleef getrouw zijn ontrouwe broeder. Deed ook een zeer voortreffelijk huwelijk en leefde met zijn echtgenoot volkomen gelukkig. Jean Pierre de Camus le Pentagone Historique num. 1.

Dit is, zei juffer Honesta, een zeer aanmerkelijk geval. Indien 't voornemen niet was voorall zeezaken te doen dienen tot de stof van deze tezamen besprekingen ik zou mij gans kwalijk vergenoegd houden met zo’n ingedrongen verhaal; waaar omtrent gij zo’ n haast hebt gemaakt alsof gij met een haan over hete kolen had moeten lopen. Zonder twijfel zijn niet weinige gedenkwaardige omstandigheden van u voorbijgegaan.

Indien gij, antwoorde Polylector, zo begerig bent om deze gehele zeer aanmerkelijke geschiedenis in al zijn delen te wete, zo zal ik u doen toekomen mijn bijeen verzamelde en vertaalde zeldzaamheden der liefde; waarin gij alles uitvoerig zal kunnen voorgesteld vinden.

Wat mij aangaat, begon Marinus hier weer, ik heb ook al ongelukige schipbreuken en noch veel meer gevaren van schipbreuken uitgestaan. Ik heb noch daarboven bij deze doodsangsten door stormwinden zodanige hongersnood moeten lijden dat een spoedige levens-verlies door 't vergaan der schip ons zeer aangenaam zou geweest hebben. Als ik herdenk mijn rampspoedige schipvaart uit Brazilië naar Frankrijk en hoe graag ik toen alles wat ik had, de kleren van mijn lichaam niet uitgesloten, behalven 't geen enkel genoeg was tot mijn bedekking, had willen geven voor een dubbele stuivers broodje, zo dank ik God van ganse hart voor zijn genadige en bijzondere redding: Maar ook kan ik niet vermijden mij te 'enenmale te ontroeren wanneer de uitgestane nood mij weer in geheugenis komt en die mij alzo vernieuwd wordt.

Ik had, liet Honorius zich horen, bij mijzelf een overleg gemaakt dat wij onze redenvoeringen zouden hebben aangevangen met de verhandeling der wonderen en zeldzaamheden op aarde; daarna in; alzo voortgegaan zijn tot de wonder-gevallen op de [60] zeeën en andere wateren: Maar ik bemerk wel dat onze tongen zich niet altijd binnen de palen van deze orde zullen kunnen of willen houden; terwijl er al vaak gelegenheid zal voorvallen om een zijsprong ook wel een sprong van 't een in 't ander te doen: wat echter onze gesprekken niet minder lustig, maar des te aanmerkelijker en vermakelijker zal maken, eensdeels vanwege de verandering; anderdeels omdat daardoor somtijds nader bericht en meerder licht aan 't verhaalde zal gegeven worden. Voor deze keer hebt gij door uwe laatst-voorgestelde woorden in mij een grote begeerte verwekt om te mogen horen deze uwe wedervaren. Immers, wij zullen bij of op de zee blijven. 't Zal ook zo kwalijk niet voegen dat wij aan een tafel met goede spijzen wat van hongerlijden handelen. Ten minsten, 't zal zich beter schikken dan in hongersnood veel gewag te maken van een volle dis goed toebereide lekkere kost.

Wel dan, hernam Marinus, zo hoort een recht hoofd-voorbeeld van honger-nood en allerlei gevaren op de zee. Zie mij opdissen een zeldzaam banket wat deze wrede voordienster, de honger, ons in mond en maag wist te dringen. Bemerk uit 't geen ik vertellen zal wat een mens niet al uitstaan kan wanneer de hem van God bestemde doodsuur noch niet gekomen is; en leer daaruit dat de mens niet alleen van brood leeft: Dat God in de tijd van honger weet te behouden: Dat hij als 't water nu tot de lippen is gekomen, ja, als de golven alreeds over ons hoofd gaan, onverwacht kan redden; boven hoop, tegen hoop een uitkomst weet te geven. Op de tiende van januari gingen wij te scheep voeren uit de Braziliaanse haven Ganabara. Ons schip was bevracht met Brazilië hout, peper, boomwol (katoen) meerkatten, sagovins of kleine apen; papegaaien en enige andere dingen. De meeste onder ons voerden deze waren voor zichzelf mee. In alles waren wij vijfenveertig personen sterk; waaronder zich bevonden vijfentwintig scheepslieden; in een gering last-scheepje. Ik, voor mijn deel, was toen onder de reizigers, buiten dienst. Niemand van ons beeldde zich een voorspoedige reis in omdat ons alle tezamen iets zwaars op 't hart lag. Al straks moesten wij over gevaarlijke plaatsen der zee henen zeilen vanwege de onder een vermengde zandplaten en steenklippen; dat zich uitstrekt meer dan dertig Franse mijlen weg. Zeven gehele dagen achter [61] elkaar worden wij van de golven ginds en herwaarts gedreven met zeer weinig vordering vanwege de slappe wind. Dus gebeurde 't omtrent middernacht toen de scheepsknechten elk op zijn beurt 't water uitpompten dat ze het er niet konden uitkrijgen ofschoon ze onophoudelijk in hun arbeid aanhielden. De stuurman was niet weinig hierover verwonderd, liep naar beneden om te zien wat er de oorzaak van zijn mocht. Terstond bevond hij dat 't schip een grote barst had bekomen en zo vol water was gelopen dat het alreeds begon neerwaarts te zinken. Licht kan men vermoeden in hoedanige angst wij gezamenlijk stonden, toen wij de een voor de ander nar op geroep wakker worden en ons in zo’n gevaar en niets anders dan de dood voor ogen zagen. Echter grepen enige der onze moed om alle vlijt aan te wenden tot leven-redding. Ik was ook eeneonder die. Dus vielen wij aan 't werk en hielden 't schip met twee pompen noch boven tot omtrent de middag toe. Het indringen van het water was zo geweldig, dat wij niet aflieten met alle macht moesten arbeiden.

't Was hier, zei de Heer Honorius, dum spiro, spero; zo lang ik ademhaal, hoop ik. 't Ging met u als met een bijna verloren, doch hardnekkig tegenstand doen tegen de vesting; waar binnen de belegerde de uiterste kracht en de laatste bloeddruppel van hun lichaam te kost leggen om de vijandelijke (door de poorte, of door de opengesprongen bolwerken of door de geschoten muur breuken) indringende beleggers af te drijven. De bestormers van uw wanhopig schip waren de golven welke door de bres of barst met geweld stormliepen om binnen te geraken; doch ook met geweld worden weerstaan om ze niet te laten blijven op de post daar ze zich alreeds bevonden.

Dit is, hervattede Marinus, geen qualijck-gepaste Gelijkenis. En om d'overeenkomingh tusschen't een en't ander noch grooter te maecken, soo sal ick 'er by doen, dat wy in 't Strijden en Tegenstrijden gewaer wierden 't afbeeldsel van't geen koomd te vlieten uyt de gewondede ligchaemen der om de Zeege veghtende Besoldelingen; naementlijck, een roode bloedverwe; niet in een kleyne, maer in een seer groote meenighte; misschien meer als in een geheele Veldslagh vergooten werd.

Wat's dit, vraeghde Juffer Honesta? Waer quam soo veel bloeds, of deese seldsaemheyd van daen? [62]

'k Sal u, antwoordede Marinus, haest te reght helpen. Al 't water, 't welck door onsen geduerigen arbeyd uyt de Pompen wierd opgehaeld, had een bloedroode verw aengenomen van 't Brasilien-hout, soo dat het enckel bloed scheen te zijn. In sulck een anghstigh gevaer en onophoudlijcke beesigheyd bleven wy, tot dat wy eyndlijck een goede Wind kreegen, welcke ons weer aen 't land der Wilde braght; daer wy noch niet verr' af waren geweest. 'k Heb al onse Voorvallen op deesen Toght in 't breede aengeteeckend; doch wil nu maer alleen kortlijck verhaelen d'aenmercklijckste dingen, om dies t'eerder tot d'andere voorhebbende saecken te mogen overgaen. Doe onse Timmerman 't Schip reght besightighde, bevond hy 't gantsch oud, en van de Wormen t'eenemael doorwroeteld. Echter wou'er de Stierman meê voort. Liet oock niemand aen land gaen, als eenige weynige, welcke liever in Brazil wilden blijven, als in sulck een gevaer steecken. Deese wierden met de Boot aengeset; en hy liet sulcks gewilligh toe, op dat de Voorraed, die niet seer groot was, dies te geduersaemer moght zijn. Hardneckighlijck wou hy nae Franckrijck; willende liever sijn leven in gevaer werpen, als sijn Schip, met de daer in zijnde hem toebehoorende Waeren, niet derwaerts brengen, om 't verhoopte voordeel van sijne Reys te mogen genieten.

Gemeenlijck gaet het soo, merckte Polylector hier op aen, dat de Gierige meer sorgen voor de bekleedingh des levens, als voor 't leven selfs: Daer nochtans 't leven meer is als de kleedingh, en alle Goederen des Weerelds. Om geld te mogen winnen, stellense sigh in doods-gevaeren: Daer se doch, wanneer se dood zijn, van 't geld geen voordeel konnen hebben. Dwaese Menschen zijn't, die seer veel in een Spel by setten, alleen op hoop van yet weynighs te sullen bekoomen.

Doe nu, vervolghde Marinus, 't Schip weer verbeeterd was, soo goed als geschieden kon, begaven wy ons andermael in Zee. Behalven dat wy seer groote moeyte vonden, eer wy voorby de gevaerlijcke Klippen konden geraecken, sloegen oock, de geheele Loumaend door, de Golven en onstuymige Winden ons onophoudlijck gintsch en herwaerts. 't Water liep sulcker wijs in ons Schip, dat wy yeder dagh wel honderdmael hadden moeten sincken, indien wy niet geduerigh, sonder eenige rust, aen de Pompen hadden gestaen. Met een onuytspreecklijcken arbeyd quaemen wy twintigh [63] Fransche mijlen weghs voort. Doe saegen wy een woest Eyland, waer van d'omkreyts ontrent een halve Duytsche mijl scheen te zijn. In 't voorby vaeren wierden wy gewaer, dat het ter reghterhand vol groene Boomen stond, onaengesien 't in de Maend van Januarius was. Meenighte van Vogelen waeren 'er in; welcke op onse Masten en Touwen gingen sitten. Als wy een goed deel der geene, welcke wy gevangen hadden, pluckten, vonden wy veel Veederen, maer weynigh Vleesch. Twee mijlen verder saegen wy spitsche Seenklippen boven de Zee uytsteecken, Dit veroorsaeckte in ons een groote vrees, dat'er oock wel verborgene moghten zijn; en dat ons swacke Schip eens daer tegens sou mogen stooten. Indien dit geschied waere, soo hadden wy een korte dood gevonden, en naederhand soo veel' ellenden niet behoeven uyt te staen.

Seecker, viel Juffer Honesta hier in, ghy weckt mijn verlangen dapper op, om te hooren wat u bejegend magh zijn. 't Moet, als men sulcker wijs spreeckt, ellendigh gesteld zijn geweest.

Geduerigh, hernam Marinus, moesten wy Pompen: En in den gantschen tijd onser Reys, waer meê wy ontrent vijf Maenden doorbraghten, hebben wy, behalven 't gedaght Eylandje geen Land gesien. In 't eynd der Sprockelmaend waeren wy op drie graeden nae by de Linie gekomen; en nu alreeds vijftien daegen op Zee geweest; in welcke onse Voorraed vry veel was geminderd; schoon wy't derdedeel onses weghs nogh niet hadden afgeleght. Om nu met deselve dies te langer te mogen strecken, soo doodeden en aten wy een goed deel onser Meirkatten en Papegayen. Wat voor groote beswaernissen men by d'Evenaer moet uytstaen, sal ick op een andere tijd konnen verhaelen. Als wy allenxen meer en meer de Linie waren genaerdert, nam onse Stierman de Pools-hooghte door 't Astrolabium, op den thienden der Lentemaend; en bevond, dat wy op even den selven dagh, doe de Son de gedaghte Linie had bereyckt, oock reght daer onder waeren gekoomen: 't Welck, als yets't geen seer selden gebeurt, kan worden aengemerckt. Lightlijck kond ghy bedencken, wat voor een geweldige hitte wy hier moesten verdraegen, wijl wy de Son vlack boven 't hoofd hadden.

Evenwel, viel Honorius hier in, heb ik by een voornaem Schrijver geleesen, dat eenige Spaenjaerden door seecker Landschap van Peru treckende, niet weynigh verbaesd stonden, eensdeels, om datse onder den Evenaer Sneeuw saegen; jae selfs in soodanigh een [64] veelheyd, datse seer beswaerlijck over de Geberghten konden geraecken; andersdeels, en wel insonderheyd, wijlse soo een groote koude leeden, dat eenige der haere sommige Leeden haers Ligchaems afvrooren. Histor. General. Ind. lib. 4. cap. 126.

Hier van, berightede Marinus, kan ick niets met seeckerheyd seggen, wijl ick te Land niet veel onder de Linie heb gewandeld. Maer ter Zee wil ick u wel verseeckeren, dat ick geen Sneeuw sagh, geen koude gevoelde; maer wel een geweldigh-brandende hitte. 't Valt my echter niet swaer te geloven, dat in eenige Landschappen onder de Linie (insonderheyd als men, volgens de gewoonte der Zeevaert en Weereldbeschrijvers, daer onder betreckt alles wat binnen ses Graeden, of tnegentigh Duytsche mijlen, aan deese en geene zyde der selve leght) daer hooge Bergen werden gevonden, een taemlijck-harde koude sou konnen zijn, voornaementlijck by naght.

't Is, begon Polylector hier, ten vollen seecker, dat het onder den Evenaer niet altijd onlijdlijck heet; maer dickmael en veelerwegen de lugth gantsch gemaetighd, oock wel koud is. 't Was derhalven een groote dwalingh der Oude, meenende, dat de versenghde Weereld-streeck, of 't Gewest der geene, die de Son jaerlijcks over 't hoofd hadden, onbewoonbaer was. Sy verstonden niet de wijsheyd des Scheppers, die door de langhheyd der Naghten, de koelheyd des Dauws, de geduerige blaesingh van aengenaeme Winden, de meenighte van Springhbronnen, en tusschenkomingen van Wolcken, dit deel des Weerelds soodaenigh heeft weeten te maetigen, dat het voor Menschen en Dieren bewoonbaer is. De meerderheyd of minderheyd der hitte heeft haeren oorsprongh niet alleen van de naebyheyd der Son, maer voornamentlijck van de gelegenheyd der Plaetsen, stand der Bergen, hoedaenigheden der Landen, Winden, Wateren, e.s.v. Derhalven zijn veele verbaesd geweest, alsse, onder die Middellijn komende, en de Son reght boven 't hoofd hebbende, de lught soeter, de hitte minder bevonden, als op de Kusten van de Persiaensche Zeeboesem. Reys des Bischops van Beryte pag. 70. Maer hoor nu oock Acosta spreecken, niet alleen van gemaetighdheyd, maer selfs van koude onder de Linie. Doe ick, seghd hy, nae Indien voer, had ick my, volgens den Philosophischen waen, ingebeeld, dat ick, onder de Linie Aequinoctiael komende, de groote hitte niet sou konnen verdraegen. Doch my bejegende reght het tegendeel. Want ick leed hier soodaenigh een koude, dat ik ter dier [65] tijd (doe in Lentemaend de Son in de Middellijn was) geweldigh nae de Sonne-straelen verlanghde. Ick en mijne Reysgesellen leeden hier groote koude, daer wy hadden gemeend een onlijdlijcke hitte te sullen vinden. Daer is geen Landschap in de weereld gemaetighder, als onder de Linie. Echter gaet het niet overal gelijck. Nu is de lught in 't midden wonderlijck gemaetighd, gelijck by ons (in Spaenje): Dan geweldigh koud; als by de Potosianen; anderweegen seer heet, als by d'Aethiopiers en Maluchianen. d'oorsaeck, welcke hy hier van aenwijsd, konnen wy by een andere gelegenheyd verhaelen, en wat naerder ondersoecken. Laet ons voor 't tegenwoordige 't vervolgh der aengevangene ongeluckige Schipvaert hooren.

De West-Suyd-Weste wind, begon Marinus weer, hielp ons eyndlijck uyt deese onverdraeghlijck-groote hitte. Maer doe rees een twist tusschen eenen der Hoofdlieden en de Stierman. Dit veroorsaeckte, dat niemand nae behooren sijn Ampt meer waernam. Op den ses en twintighsten der Lentemaend gebeurden 't, dat de gedaghte onse Stierman met een los hoofd beval, al de Seylen uyt te spannen; sonder aght te neemen op een voorhanden staende Stormwind: Welcke plotslijck soodaenigh daer in sloegh, dat ons Schip op d'eene zyde gingh leggen, tot boven aen de Mast. De Scheepstouwen, Vogelkoyen, en veele niet wel vastgebonden zijnde Packen vielen in de Zee. Weynigh feylden'er aen, dat oock wy niet al t'saemen verdroncken. Doch in allerhaest sneeden wy de Touwen af; waer door 't Schip sigh eenighsins weer opreghtede. Ter dier tijd stonden wy in een wanhopigh gevaer. Echter bleeven de gedaghte persoonen hardneckigh in haeren haet, sonder sigh te willen laeten bevreedigen. In tegendeel, soo haest wy ons uyt onse nood verlost bevonden, begondense, in plaets van God te dancken, tot slaegen uyt te breecken. Jae, 't geveght wierd soo hevigh, datse malkander bynae vermoord hadden.

Dit is, hervatte Marinus, geen kwalijk toe-gepaste gelijkenis. En om de overeenkoming tussen 't een en 't ander noch groter te maken zo zal ik erbij doen dat wij in 't strijden en tegenstrijden gewaar worden de afbeelding van 't geen komt te vlieten uit de gewonde lichamen der om de zege vechtende betaalde; namelijk een rode bloedkleur; niet in een kleine, maar in een zeer grote menigte; misschien meer dan in een gehele veldslag vergoten wordt.

Wat 's dit, vroeg Juffer Honesta? Waar kwam zo veel bloed of deze zeldzaamheid vandaan? [62]

Ik zal u, antwoorde Marinus, haast te recht helpen. Al 't water wat door onze gedurige arbeid uit de pompen werd opgehaald had een bloedrode kleur aangenomen van 't Brazilië-hout zodat het enkel bloed scheen te zijn. In zo’ n angstig gevaar en onophoudelijke bezigheid bleven wij totdat wij eindelijk een goede wind kregen welke ons weer aan 't land der wilden bracht; daar wij noch niet ver af waren geweest. Ik heb al onze voorvallen op deze tocht in 't brede aangetekend; doch wil nu maar alleen kortverhalen de aanmerkelijkste dingen om des t' eerder tot de andere voorname zaken te mogen overgaan. Toen onze timmerman 't schip recht bekeek, bevond hij 't gans oud en van de wormen ten enenmale doorwroet. Echter wilde er de stuurman mee voort. Liet ook niemand aan land gaan dan enige weinige welke liever in Brazilië wilden blijven dans in zo’ n gevaar steken. Deze worden met de boot aangezet; en hij liet zulks gewillig to, opdat de voorraad, die niet zeer groot was, des te duurzamer mocht zijn. Hardnekkig wilde hij naar Frankrijk; wilde liever zijn leven in gevaar werpen dan zijn schip met de daarin zijnde hem toebehorende waren niet derwaarts brengen om 't verhoopte voordeel van zijn reis te mogen genieten.

Gewoonlijk gaat het zo, merkte Polylector hierop aan, dat de gierige meer zorgen voor de bekleding der levens dan voor 't leven zelfs: daar nochtans 't leven meer is dan de kleding en alle goederen der wereld. Om geld te mogen winnen stellen ze zich in doods-gevaar daar ze doch, wanneer se dood zijn, van 't geld geen voordeel kunnen hebben. Dwaze mensen zijn 't, die zeer veel in een spel bij zetten alleen op hoop van iets weinig te zullen bekomen.

Toen nu, vervolgde Marinus, 't schip weer verbeterd was, zo goed als geschieden kon, begaven wij ons andermaal in zee. Behalve dat wij zeer grote moeite vonden eer wij voorbij de gevaarlijcke klippen konden geraken sloegen ook de gehele januari door de golven en onstuimige winden ons onophoudelijk ginds en herwaarts. 't Water liep zulke wijze in ons schip dat wij iedere dag wel honderdmaal hadden moeten zinken indien wij niet gedurig zonder enige rust aan de pompen hadden gestaan. Met een onuitsprekelijke arbeid kwamen wij twintig [63] Franse mijlen weg voort. Toen zagen wij een woest eiland waarvan de omgang omtrent een halve Duitse mijl scheen te zijn. In 't voorbijvaren worden wij gewaar dat het ter rechterhand vol groene bomen stond, zonder aan te zien 't in de maand van januari was. Menigte van vogels waren erin; welke op onze masten en touwen gingen zitten. Als wij een goed deel van diegene welke wij gevangen hadden plukten vonden wij veel veren, maar weinig vlees. Twee mijlen verder zagen wij spitse steenklippen boven de zee uitsteken, Dit veroorzaakte in ons een grote vrees dat er ook wel verborgen mochten zijn; en dat ons zwakke schip eens daartegen zou mogen stoten. Indien dit geschied was zo hadden wij een korte dood gevonden en naderhand zo veel ellende niet behoeven uit te staan.

Zeker, viel juffer Honesta hierin, gij wekt mijn verlangen dapper op om te horen wat u bejegend mag zijn. 't Moet, als men zulke wijs spreekt ellendig gesteld zijn geweest.

Gedurig, hernam Marinus, moesten wij pompen: En in de ganse tijd van onze reis waarmee wij omtrent vijf maanden doorbrachten hebben wij behalve ’t gedachte eilandje geen land gezien. In 't eind van februariwaren wij op drie graden nabij de linie gekomen; en nu alreeds vijftien dagen op zee geweest; waarin onze voorraad vrij veel was verminderd; ofschoon wij 't derdedeel van onze weg nog niet hadden afgelegd. Om nu met die des te langer te mogen streken, zo doodden en aten wij een goed deel van onze meerkatten en papegaaien. Wat voor grote bezwaren men bij de evenaar moet uitstaan zal ik op een andere tijd kunnen verhalen. Als wij geleidelijk aan meer en meer de linie waren genaderd nam onze atuurman de Pools-hoogte door 't Astrolabium op de tiende der lentemaand; en bevond dat wij op even dezelfde dag toen de zon de gedachte linie had bereikt ook recht daar onder waren gekomen: wat als iets zeer zelden gebeurt kan worden aangemerkt. Licht kan gij bedenken wat voor een geweldige hitte wij hier moesten verdragen omdat wij de zon vlak boven 't hoofd hadden.

Evenwel, viel Honorius hierin, heb ik bij een voornaam schrijver gelezen dat enige Spanjaarden door zeker landschap van Peru trokken niet weinig verbaasd stonden, eensdeels omdat ze onder de evenaar sneeuw zagen ; ja, zelfs in zodanig [64] hoeveelheid dat ze zeer bezwaarlijk over de gebergten konden geraken; anderdeels en wel vooral omdat ze zo’n grote koude leden dat enige van hen sommige leden van hun lichaam afvroren. Histor. General. Ind. lib. 4 kapittel 126.

Hiervan, berichtte Marinus, kan ik niets met zekerheid zeggen, omdat ik te land niet veel onder de linie heb gewandeld. Maar ter zee wil ik u wel verzekeren dat ik geen sneeuw zag, geen koude gevoelde; maar wel een geweldig-brandende hitte. 't Valt mij echter niet zwaar te geloven dat in enige landschappen onder de linie (vooral als men volgens de gewoonte der zeevaart en wereldbeschrijvers daar onder betrekt alles wat binnen zes graden of negentig Duitse mijlen aan deze en gene zijde ervan ligt) daar hoge bergen worden gevonde, een tamelijk-harde koude zou kunnen zijn, voornamenlijck bij nacht.

't Is, begon Polylector hier, ten volle zeker dat het onder den evenaar niet altijd onlijdelijk heet; maar vaak en en in vele wegen de lucht gans gematigd, ook wel koud is. 't Was derhalve een grote dwaling der ouden meenden dat de verzengende wereldstreek of 't gewest van diegene die de zon jaarlijks over 't hoofd hadden onbewoonbaar was. Zij verstonden niet de wijsheid der Scheppe, die door de lengte der nachten, de koelheid van de dauw, het gedurige blazen van aangename winden, de menigte van springbronnen en tussenkomen van wolken dit deel der wereld zodanig heeft weten te matigen dat het voor mensen en dieren bewoonbaar is. De meerderheid of minderheid der hitte heeft zijn oorsprong niet alleen van de nabijheid van de zon, maar voornamelijk van de gelegenheid der plaatsen, stand der bergen, hoedanigheden der landen, winden, wateren, e.d. Derhalve zijn vele verbaasd geweest toen ze onder middellijn kwamen en de zon recht boven 't hoofd hebben de lucht zoeter, de hitte minder bevonden dans op de kusten van de Perzische zeeboezem. Reis des Bisschops van Beryte pagina 70. Maar hoor nu ook Acosta spreken, niet alleen van gematigdheid, maar zelfs van koude onder de linie. Toen ik, zei hij, naar Indien voer had ik mij volgens de Filosofische waan ingebeeld dat ik onder de linie Aequinoctiael komende de grote hitte niet zou kunnen verdragen. Doch mij bejegende recht het tegendeel. Want ik leed hier zodanige koude dat ik ter die [65] tijd (toen in lentemaand de zon in de Middellijn was) geweldig naar de zonnestralen verlangde. Ik en mijn reisgezellen leden hier grote koude, daar wij hadden gemeend een onlijdelijke hitte te zullen vinden. Daar is geen landschap in de wereld gematigder dan onder de linie. Echter gaet het niet overal gelijk. Nu is de lucht in 't midden wonderlijk gematigd, gelijk bij ons (in Spanje): Dan geweldig koud; als bij de Potosianen; ander wegen zeer heet als bij de Ethiopiërs en Maluchianen. De oorzaak welke hij hiervan aanwijss kunnen wij bij een andere gelegenheid verhalen en wat nader onderzoeken. Laat ons voor 't tegenwoordige 't vervolg der aangevangen ongelukkige schipvaart horen.

De West-Zuid-Westenwind, begon Marinus weer, hielp ons eindelijk uit deze onverdraaglijke-grote hitte. Maar toen rees een twist tussen een der hoofdlieden en de stuurman. Dit veroorzaakte dat niemand naar behoren zijn ambt meer waarnam. Op de zesentwintigste der lentemaand gebeurden 't dat de gedachte onze stuurman met een loshoofd beval alle zeilen uit te spannen; zonder acht te nemen op een voorhanden staande stormwind: Welke plotseling zodanig daarin sloeg dat ons schip op de ene zijde ging liggen tot boven aan de mast. De scheepstouwen, vogelkooien en vele niet goed vastgebonden zijnde pakken vielen in de zee. Weinig faalden er niet van dat ook wij niet al tezamen verdronken. Doch in aller haast sneden wij de touwen af; waardoor 't schip zich enigszins weer oprichtte. Ter die tijd stonden wij in een wanhopig gevaar. Echter bleven de gedachte personen hardnekkig in hun haat zonder zich te willen laten bevredigen. In tegendeel, zo gauw wij ons uit onze nood verlost bevonden begonnen ze, in plaats van God te danken, tot slagen uit te breken. Ja, 't gevecht werd zo hevig dat ze elkaar bijna vermoord hadden.

Een geringe verschillentheyd der gevoelens, merckte Polylector hier aen, een oneffen woord, een quaelijck-opgevattede meeningh, veroorsaeckt al dickmael in veele een fellen haet, waer van boosheyd (immers meerendeel) den oorsprongh is. Deese snoode hertstoght, nijd, twist, toorn, en begeerte van wraeck. Maer gemeenlijck drincktse selfs 't grootste gedeelte van haer eygen gif in. Onder d'ondeughden, seght eenen, is haet en nijd d'oudste; hovaerdy [66] de grootste; gulsigheyd de vuylste. Een boos dingh is't, yemand te haeten, om dat men eenigh leed van hem heeft gevoeld, of ontfangen meend te hebben; en dit is een gemeen quaed; maer noch booser, yemand leed te doen, om dat men hem haet; en dit geschied oock daeghlijcks. Alderboosst, yemand te haeten, om dat men hem leed toegevoeght heeft; en dit is den boosen aerd van veele. De Heere Christus heeft de Christenen alle haet, nijd en tweedraght verboden. Ondertusschen werden deese snoode ondeughden onder geene Volckeren des Weerelds stercker en algemeener gevonden, als onder de soo genoemde Christenen.

Eenige daegen hier nae, vervolghde Marinus, als de Wind niet weynigh bulderde, gingh de Timmerman met eenige Scheepskneghten beneden, in 't schip; 't selve met alle vlyt besightigende, om te Reeten, welcke hy vinden moght, te stoppen, en ons alsoo wat te verlossen van de geduerige seer groote moeyte des Pompens, waer meê wy dagh en naght beesigh moesten zijn. Terwijlse nu doende waren, brack'er een stuck Plancks uyt, van omtrent eene voet in de lenghte en breedte. Terstond drongh't Water met sulck een onstuymigheyd in't Schip, dat de gedaghte Bootsgesellen, om 'er niet van overstelpt te werden, in allerhaest nae boven snelden; laetende de Timmerman alleen beneden. By ons koomende, waerense soodanigh verschrickt, datse niet konden seggen, waer in 't gevaer bestond. Alleenlijck schreeuwdense luydkeels: 't Is met ons uyt! 't is gedaen! d'Overste, de Schipper, en de Stierman, deese uyterste nood vernoomen hebbende, wierpen terstond de Plancken, daer 't Schip meê gedeckt was, in de Zee, om de Boot dies te spoediger te konnen uyt-krijgen. Oock setteden wy buyten boort een goed deel Brazilien-hout, en andere Waeren, meer als thien duysend guldens waerdigh. De gemelde drie persoonen hadden voorgenoomen, 't Schip te willen verlaeten, en levens-reddingh in de Boot te soecken. Oock steldense hun besluyt in 't werck. Vermits nu meer andere haer wilden volgen, soo trock de Schipper, vreesende een al te swaere Vraght te sullen bekomen, sijnen Deegen uyt; keerde ons met geweld af, en dreyghde, te sullen afkappen d'armen van al de geene, welcke hem te naeby quaemen. Dus vonden wy ons midden op de woeste Zee, in een vol-water-loopend Schip; sonder Schipper, sonder Stierman, sonder Overste, sonder Boot, sonder hoop van levens-behoudingh. Echter braghten wy ons weer in gedaghten [67] onse eerstgeleedene Schipbreuck, uyt welcke d'Almaghtige ons genaedelijck had gereddet. Dit deed ons moed grijpen, om nae alle vermoogen 't sincken des Schips te vertraegen, schoon'er weynigh verwaghtingh van's doods-ontkoomingh was. Soo veel verrighteden wy, dat wy't gevaer noch ontworstelden. Onse Timmerman, schoon kleyn van persoon, had een grootmoedigh, onvertsaeghd hert in 't lijf. Hy deed niet gelijck d'andere sijne Verlaeters hadden gedaen, maer bleef beneeden; stack sijne Py in 't gat, en gingh'er met beyde sijn voeten op staen; doende alsoo't Water met al 't geweld en de swaerte sijns Ligchaems tegenstand; onaengesien hy, door de geweldige kraght des indringens, tot eenige maelen toe opgebeurd en afgestooten wierd. Degeene, welcke boven op 't Schip stonden, gelijck als verstomd door de schrick van d'ingebeeldede dood, riep hy met alle maght toe, datse hem Kleederen, Slaepmutsen, en andere tot stoppingh dienstige dingen souden toewerpen, om 't Water, soo veel doenlijck was, uyt te weeren; tot dat hy een Planck voor d'openingh sou geslaegen hebben. Dit wierd gedaen; en dus bevonden wy ons, door sijne vlyt, uyt de kaecken des doods gereddet. Ter dier tijd waeren wy noch ruym duysend Fransche mijlen van de Haven, nae welcke onse Reys was aengeleght. Van doe af aen hadden wy sulcke quaede, wederwaerdige Winden, dat wy nu West, dan Oost-zuyd-oost wierden gedreeven, daer wy doch nae 't Suyden moesten. Boven dien verdwaelde onse Stierman, wijl hy in sijne konst niet seer vast gingh. Wij wisten derhalven niet, waer heenen wy voeren, tot dat wy quaemen onder de Kreefts-Sonne-keer-kringh. Behalven al deese swaere ongemacken moesten wy vijfthien daegen langh suckelende vaeren door seecker slagh van Kruyd, of Gras, 't welck boven op de Zee dreef. 't Lagh soo gantsch dick op een, dat wy gewisselijck daer in hadden moeten blijven steecken, indien wy 't niet somtijds met Bijlen van een gehouwen, en alsoo 't Schip een wegh geopend hadden. Vermits nu dit Gras en de Zee een seldsaem en droevigh aensien gaf, soo meenden wy, in eenigh Moeras te zijn geraeckt; en dat veellight een of meer Eylanden ontrent ons moghten leggen: Doch als wy 't Dieploot uytwierpen, met een Touw van vijf honderd vademen lenghte, soo konden wy daer meê noch geen grond bereycken; en moesten derhalven wel geloven, dat wy op de Zee sworven. Dit Gras, of Kruyd, is geelaghtig, gelijck Hoy. De Blaederen zijn als die van de Wijnruyt, met eenige Besiën, em [68] lange Veeselen, waer mee't aen malkander hanghd. Anders is 't sonder Wortel, en dus drijft het op't Water. Oock sagh ick hier eenigh ruyght op de Zee swemmen, van een roode verwe; zijnde bynae de Hanekammen gelijckvormigh; en seer schaedlijck wanneer men 't aenraeckt. Want soo haest men 't aentastede, swollen de handen op, met een vyerige ontsteekingh. Op wat voor een wijs dit Kruyd boven op de Zee sonder Wortel kan groeyen, is my onbekend.

'k Heb, berightede Polylector, in 't tweede deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen pag. 1075. yets van deese Gras-zee gesproocken; te weeten, datse eenige Daghreysen langh is: Dat d'oppervlackte des Waters gantschlijck werd bedeckt van dit Kruyd; 't welck niet aen de grond is geheght, maer gintsch en herwaerts drijfd; sigh boven de Zee ontrent vijf spannen hooghte verheffende: Dat men niet weet waer 't vandaen magh komen; temeer, wijl'er, voor soo veel bekend is, noch Land noch Eyland ontrent; en 't Africaensche Strand meer als vier honderd mijlen daer van daen leght. Dat het in de grond der Zee sou wassen, en van daer op schieten, hou ick ter gedaghter plaets niet waerschijnlijck te zijn; eerst, om dat men dan wel eenige wortelkens daer aen gewaer sou werden; welcke men noyt heeft vernoomen. Daer nae, wijl in dit Gewest de Wind niet soo hard waeyd, datse soo een groote meenighte Kruyds van de grond sou konnen afscheuren. Jae, schoon 't al op 't felste moght stormen, soo is echter de Zee onder gerust en stil. De geleegenheyd liet doemaels niet toe, breeder hier van te handelen. Derhalven sal ick nu noch yets tot deese stof doen. Deese Gras-zee schijnd als een lustige Beemd; behalven dat 't Kruyd wat geelaghtigh is. Maer ofse wel een aengenaeme aenschouwingh heeft, soo veroorsaecktse echter de Zeevaerende een seer sleght kortswijl, vermits men 'er seer langhsaem kan doorkomen. Dit Zeekruyd, Sargazo van de Spaenjaerden, en Zee- kroost van de Nederlanderen geheeten, drijft by de soo genoemde Vlaemsche Eylanden, en neemd sulck een groote ruymte der Zee in, dat men deselve ter dier plaets voor een groot Land, en niet voor Water sou houden. 't Begind sigh te vertoonen op den twintighsten, en gaet geduerigh voort tot den vierendertighsten Graed; maeckende een lenghte van meer als tweehonderd Duytsche mijlen weghs; overal dick en vol, soo dat men gantsch groote aen malkander leggende Eylanden schijnd te sien. Men kan 'er geen [69] Water, door gewaer worden; en sonder een stercke Wind is 'er niet door te worstelen. Die nae Indien gaen, komen 'er niet by; wijl dan de Scheepen dighter by de Kust heenen loopen. Maer op de terugge-keeringh uyt Indien geraeckt men 'er in. Histor. General. Ind. lib. 1. cap. 16. Linschooten Itinerarium, eerste deel, cap. 95. fol. 142. Quirinus de Herb. terr. &. Mar. pag. 101. Gelhusii Geograph. pag. 111. 'k Had geseght, uyt verscheydene berighten, dat 'er, voor soo veel men weet, noch Land noch Eyland ontrent leght. Maer de Heer Thevenot, die op den aghtentwintighsten der Wintermaend des Jaers 1655. by dit Kruyd quam, schrijft, dit eene der Teeckenen te zijn, dat men sigh dight by 't Land van Indien bevind; jae niet verder als veertigh of vijftigh Fransche mijlen daer van daen is; doch hy spreeckt hier van 't Sargoza in een ander Gewest; waer van wy hier na konnen gewagh maecken. Hy voeght 'er by, dat men 't in overvloed vind ontrent Brasil. Dat de steel deeses Kruyds dun, swartaghtigh, en buyghsaem als hayr is. Dat de bladeren zijn langhaghtigh, smal, en een weynigh getandet, of ingekerfd. Dat men behalven deese Blaederen aen de Steel siet verscheydene kleyne, heldere, doorschijnende en morwe Besiën. Thevenot Reysen, tweede deel, pag. 325. Even 't selve beright geeft ons Melchior Blum, in sijn' Americanische Reise-beschreibung pag. 257.: Die, vermits'er een groote kalmte op Zee was, twintigh dagen langh moest suckelen, eer 't Schip, waer in hy voer, daer door kon geraecken: Geduerende welcken tijd hy gelegenheyd genoegh had, om nauwkeurigh op 't selve aght te slaen, en alles vlytigh aen te mercken.

Een gering verschil der gevoelens, merkte Polylector hieraan, een oneffen woord, een kwalijk-opgevatte mening veroorzaakt al vaak in vele een felle haat waarvan boosheid (immers meeste deel) de oorsprong is. Deze snode hartstocht, nijd, twist, toorn en begeerte van wraak. Maar gewoonlijk drinkt ze zelf 't grootste gedeelte van zijn eigen gif in. Onder de ondeugden, zegt een, is haat en nijd de oudste; hovaardij [66] de grootste; gulzigheid de vuilste. Een boos ding is iemand te haten omdat men enig leed van hem heeft gevoeld of ontvangen meent te hebben; en dit is een algemeen kwaad; maar noch bozer iemand leed te doen omdat men hem haat; en dit geschiedt ook dagelijks. Aller booste iemand te haten omdat men hem leed toegevoegd heeft; en dit is den boze aard van vele. De Heer Christus heeft de Christenen alle haat, nijd en tweedracht verboden. Ondertussen worden deze snode ondeugden van diegene volkeren der wereld sterker en algemener gevonden als onder de zo genoemde Christenen.

Enige dagen hierna, vervolgde Marinus, toen de wind niet weinig bulderde ging de timmerman met enige scheepsknechten beneden in 't schip; het met alle vlijt te bezien om de reten, welke hij vinden mocht, te stoppen en ons alzo wat te verlossen van de gedurige zeer grote moeite van het pompen waarmee wij dag en nacht bezig moesten zijn. Omdat ze nu doende ware, brak er een stuk plank uit van omtrent een voet in de lengte en breedte. Terstond drong 't water met zo’ n onstuimigheid in 't schip dat de gedachte bootsgezellen om er niet van overstelpt te worden in alle haast naar boven snelden; lieten de timmerman alleen beneden. Toen ze bij ons kwamen waren ze zodanig verschrikt dat ze niet konden zeggen waarin 't gevaar bestond. Alleen schreeuwden ze luidkeels: 't Is met ons uit! 't Is gedaan! De overste, de schipper, en de stuurman die deze uiterste nood vernomen hebben wierpen terstond de planken daar 't schip mee gedekt was in de zee om de boot des te spoediger te kunnen uitkrijgen. Ook zetten wij buiten boord een goed deel Brazilië-hout en andere waren, meer dan tienduizend guldens waard. De gemelde drie personen hadden voorgenomen 't schip te willen verlaten en leven-redding in de boot te zoeken. Ook stelden ze hun besluit in 't werk. Vermits nu meer andere ze wilden volgen zo trok de schipper die vreesde een al te zware vracht te zullen bekomen zijn degen uit; keerde ons met geweld af en dreigde te zullen afkappen de armen van al diegene welke hem te nabij kwamen. Dus vonden wij ons midden op de woeste zee, in een vol-water-lopend schip; zonder schipper, zonder stuurman, zonder overste, zonder boot, zonder hoop van leven-behoud. Echter brachten wij ons weer in gedachten [67] onze eerst geleden schipbreuck waaruit de Almachtige ons genadig had gered. Dit deed ons moed grijpen om naar alle vermogen 't zinken der schipste vertragen, ofschoon er weinig verwachting van dood-ontkomen was. Zo veel verrichten we dat we 't gevaar noch ontworstelden. Onze timmerman, ofschoon klein van persoon, had een grootmoedig, onversaagd hart in 't lijf. Hij deed niet gelijk de andere zijn verlaters hadden gedaan, maar bleef beneden; stak zijn pij in 't gat en ging er met beide zijn voeten op staan; deed alzo 't water met al 't geweld en de zwaarte van zijn lichaam tegenstand; zonder aan te zien dat hij door de geweldige kracht der indringen, tot enige malen toe opgebeurd en afgestoten werd. Degene welke boven op 't schip stonden, gelijk als verstomd door de schrik van de ingebeeldede dood, riep hij met alle macht toe dat ze hem kleren, slaapmutsen en andere tot stopping dienstige dingen zouden toewerpen om 't water zo veel het te doen was uit te weren; totdat hij een plank voor de opening zou geslagen hebben. Dit werd gedaan; en dus bevonden wij ons, door zijn vlijt, uit de kaken der dood gered. Ter die tijd waren wij noch ruim duizend Franse mijlen van de haven naar die onze reis was aangelegd. Van toen af aan hadden wij zulke kwade wederwaardige winden dat wij nu West, dan Oost-Zuid-oost worden gedreven daar wij doch naar 't Zuiden moesten. Bovendien verdwaalde onze stuurman, omdat hij in zijn kunst niet zeer vast ging. Wij wisten derhalve niet waarheen wij voeren totdat wij kwamen onder de Kreeft-Zonskeerkring. Behalve al deze zware ongemakken moesten wij vijftien dagen lang sukkelende varen door zeker slag van kruid of gras wat boven op de zee dreef. 't Lag zo gans dik opeen dat wij zeker daarin hadden moeten blijven steke, indien wij 't niet somtijds met bijlen vaneen gehouwen en alzo 't schip een weg geopend hadden. Vermits nu dit gras en de zee een zeldzaam en droevig aanzien gaf zo meenden we in enig moeras te zijn geraakt; en dat mogelijk een of meer eilanden omtrent ons mochten liggen: Doch als wij 't dieplood uitwierpen met een touw van vijfhonderd vademen lengte zo konden wij daarmee noch geen grond bereiken; en moesten derhalve wel geloven dat wij op de zee zwierven. Dit gras of kruid is geelachtig gelijk hooi. De bladeren zijn als die van de wijnruit met enige bessen en [68] lange vezels waarmee 't aan elkaar hangt. Anders is 't zonder wortel en aldus drijft het op 't water. Ook zag ik hier enig ruigte op de zee zwemmen van een rode kleur; was bijna de hanenkammen gelijkvormig; en zeer schadelijk wanneer men 't aanraakt. Want zo gauw men ’t aantastte zwollen de handen op met een vurige ontsteking. Op wat voor wijze wijs dit kruid boven op de zee zonder wortel kan groeien is mij onbekend.

Ik heb, berichtte Polylector, in 't tweede deel van mijn Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderen-waardige dingen pagina 1075 iets van deze gras-zee gesproken; te weten dat ze enige dagreizen lang is: Dat de oppervlakte der water gans wordt bedekt van dit kruid; wat niet aan de grond is gehecht, maar ginds en herwaarts drijft; zich boven de zee omtrent vijf spannen hoogte verheft: Dat men niet weet waar 't vandaan mag komen; te meer omdat er, voor zo veel bekend is, noch land noch eiland omtrent; en 't Afrikaanse strand meer dan vierhonderd mijlen daarvandaan ligt. Dat het in de grond der zee zou groeien en van daarop schieten hou ik ter gedachte plaats niet waarschijnlijk te zijn; eerst, omdat men dan wel enige worteltjes daaraan gewaar zou worden; welke men nooit heeft vernomen. Daarna, omdat in dit gewest de wind niet zo hard waait dat ze zo’n grote menigte kruid van de grond zou kunnen afscheuren. Ja, ofschoon 't al op 't felste mocht stormen zo is echter de zee onder gerust en stil. De gelegenheid liet toen niet toe breder hiervan te handelen. Derhalve zal ik nu noch iets tot deze stof doen. Deze gras-zee schijnt als een lustige beemd; behalve dat 't kruid wat geelachtig is. Maar of ze wel een aangename aanschouwing heeft zo veroorzaakt ze echter de zeevarende een zeer slecht tijdverdrijf vermits men er zeer langzaam kan doorkomen. Dit zee-kruid, Sargazo van de Spanjaarden en zee- kroos van de Nederlanders geheten, drijft bij de zo genoemde Vlaamse eilanden en neemt zo’ n grote ruimte der zee in dat men die ter die plaats voor een groot land en niet voor water zou houden. 't Begint zich te vertonen op den twintigste en gaat gedurig voort tot de vierendertigsten graad; maakt een lengte van meer dan tweehonderd Duitse mijlen weg; overal dik en vol zodat men gans grote aan elkaar liggende eilanden schijnt te zien. Men kan er geen [69] water door gewaar worden; en zonder een sterke wind is er niet door te worstelen. Die naar Indien gaan komen er niet bij; omdat dan de schepen dichter bij de kust heen lopen. Maar op de terugkeer uit Indien geraakt men erin. Histor. General. Ind. lib. 1 kapittel 16. Linschooten Itinerarium, eerste deel, kapittel 95. fol. 142. Quirinus de Herb. terr. &. Mar. pagina 101. Gelhusii Geograph. pagina 111. Ik had gezegd uit verscheiden berichten dat ervoor zo veel men weet, noch land noch eiland omtrent ligt. Maar de heer Thevenot die op de achtentwintigste der wintermaand van het jaar 1655 bij dit kruid kwam schrijft dit een der tekens te zijn dat men zich dicht bij 't land van Indien bevindt; ja, niet verder dan veertig of vijftig Franse mijlen daarvandaan is; doch hij spreekt hiervan 't Saragossa in een ander gewest; waarvan wij hie na kunnen gewag maken. Hij voegt erbij dat men 't in overvloed vindt omtrent Brazilië. Dat de steel van dit kruid dun, zwartachtig en buigzaam als haar is. Dat de bladeren zijn langachtig, smal en een weinig getand of ingekerfd. Dat men behalve deze bladeren aan de steel ziet verscheidene kleine heldere, doorschijnende en murwe bessen. Thevenot Reysen, tweede deel, pagina 325. Even hetzelfde bericht geeft ons Melchior Blum in zijn Amerikanische Reise-beschreibung pagina 257.: Die, vermits er een grote kalmte op zee was twintig dagen lang moest sukkelen eer 't schip waarin hij voer daardoor kon geraken: Gedurende welke tijd hij gelegenheid genoeg had om nauwkeurig op hetzelfde acht te slaan en alles vlijtig aan te merken.

Is, vraeghde Honorius, soo een geweldigh-groote meenighte van Kruyd gantschlijck sonder gebruyck voor de menschen? Is 't maer alleen voor onnut Ruyght te houden?Neen gewisselijck, antwoordede Polylector. Soo wel de Hollandsche als de Portugeezsche Schiplieden neemen 'er soo veel van als haer goed dunckt; weycken 't, en koocken 't in Water. Daer nae nuttigense 't selve, tot vervarsschingh; oock als een seer dienstigh middel tegens de verstoppingh des Menschlijcken Waters, hebbende daer ontrent een saghtlijck-afdrijvende werckingh. Geen smaeck werd men'er aen gewaer, als alleen die van de soutigheyd, welcke het van 't Zeewater heeft aengenoomen. Piso, Histor. Natur & Med. Ind. Occident. fol. 266. Michaëlides de Navigat. pag. 97. Welcke laetstgenoemde Schrijver getuyght, dat seecker Bootsgesel [70] een kleyn Vaetje met dit Sargazo vulde, Zee-water daer op deed, en 't selve soo meê nae huys braght. Korts nae sijn' aenkomst vernam hy, dat een aensienlijck Koopman, die, onaengesien alle aengewendede middelen, in seven dagen tijds sijn Water niet had konnen lossen, in 't uyterste doods-gevaer lagh. Hy braght hem derhalven van dit Kruyd; 't welck hy nuttighde op de gedaghte wijs; en ontrent veerthien of sesthien uyren daer nae sijn Water begon te maecken. Dies hy deesen Bootsgesel vereerde met een geschenck van dertigh Rijcksdaelders. Item Michaëlides pag. 94. In sulck een ongelegenheyd kan men, naest God, sijne toevlught neemen tot een ander welbeproefd en ten vollen gewis middel, van een gantsch spoedige en krachtigh-afsettende werckingh; te weeten, alleen een weynigh wel-rijp Clissen-zaed. Hoe 't ingenoomen moet werden, sal ick u, als gy 't begeerd, wel bekent maecken. Dat het meergedaght Zeekruyd geenssins een vaste Wortel heeft, blijckt genoeghsaem daer uyt, wijl 't van de wind beweeghd zijnde, gintsch en herwaerts drijft; laetende sigh nu hier dan daer sien. 't Werd gequeeckt en onderhouden van eene daer rondom sweevende voghtigheyd. De daer aen zijnde Steel is somtijds vijftigh voeten langh. De blaederen staen vier of vijf Palmen ('t sullen groote Palmen, of spannen zijn) boven 't Water; sigh tot deese hooghte uytbreydende over d'oppervlackte: Door welcke uytbreydingh der Blaederen de swaerte van de Steel 't Kruyd niet kan doen sincken. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 1 cap. 2. § 7. Gelhusii Geographia pag. 232. De Heer Thevenot, op de voor heenen aengewesene plaets, houd het daer voor, dat dit Kruyd in meenighte groeyd aen de Klippen in de Zee; doch door een Stormwind daer afgeruckt zijnde, dus op 't Water koomd te drijven.

Laet nu, seyde Juffer Honesta, onse Vriend Marinus weer voortgaen, om uyt deese moeylijcke Gras-Zee te geraecken. 'k Wil vertrouwen, dat sijne tegenspoeden nu haest een eynd sullen krijgen. 'k Heb alreeds soo veel gehoord, dat ick geerne mijn Zegel sou willen hangen aen 't Fransche Spreeckwoord; luydende: Daer is geen beeter leven als t'huys te blijven, en kool in sijnen Hof te planten.

Al de tot noch toe verhaelde ongevallen onser Reys, hervattede Marinus weer, zijn gelijck als Roosen tegens de Doornen, welcke wy daer nae moesten gevoelen: Sijn maer den aenvangh der Nood, die ons noch stond uyt te staen; en alleen 't Voorspel van een jammerlijck, echter noch voor my en sommige andere Bly-eyndend' Treurspel [71] Nae dat wy door dese Mos-aghtige Zee waeren gesuckeld, vreesden wy niet weynigh voor Zee-rovers; derhalven wy ons Geschut en ander Geweer, klaer maeckten, tot tegenstand. Maer even hier door ontstond ons weer een nieuw Onheyl. Want als onse Constapel, of Busschieter, 't natgewordene Buskruyd by 't Vyer had geset, om te droogen, liet hy 't soo langh daer by staen, dat 't Vat door-heet wierd: Waer op 't gedaghte Kruyd in brand geraeckte. De Vlam sloegh door ons geheele Schip. Weynigh feylden 'er aen, dat wy niet gesaementlijck door dit ongeval verdierven, wegens 't Peck en de Teer, waer meê de Scheepsplancken allerweegen waeren besmeerd. Eenige Touwen des Schips wierden gantschlijck versenghd, en drie Bootsgesellen jammerlijck beschaedighd; soo dat oock eenen der selve sommige daegen daer nae overleed. Had ick mijnen Hoed niet op 't geswindste voor mijn aengesight gehouden, 't sou buyten twijffel t'eenemael geschonden zijn geweest. Nu verloor ick maer alleen 't Hayr; en mijn ooren wierden vry wat gebrand. Nae soo veelerley seer groote uytgestaene gevaeren vielen wy van den Regen in de Sloot. Plotslijck wierd ons onttrocken de helft van't daeghlijcks deel onser spijs, alhoewel de geheele portie voorheenen ons kleyn genoegh had gevallen. Wy waeren nu noch vijf honderd Franse mijlen weghs van Franckrijck af. Niet alleen d'onweeren hadden ons sulck een lange Reys veroorsaeckt; maer oock seer veel had daer toe geholpen, dat onse Stierman een gantsch verkeerde loop had genoomen. Waer door wy, doe wy meenden de Spaensche Kust te sullen naerderen, ons bevonden aan d'Eylanden Essoreis, noch drie honderd Fransche mijlen daer van daen. Door deese dwaelingh geraeckten wy in sulck een nood, dat wy op 't eynd der Grasmaend geen leeftoght meer overigh hadden. Onse laetste Voorraed en toevlught was, dat wy onse Spijskamer uytvaeghden, om 't geen te vooren misschien verwaerloosd of gevallen moght zijn, by een te schrabben. Doch wy vonden meer Wormen en Muysendreck, als Brood kruymelen. Echter vergaederden wy op 't vlytighste dit t'saemenschraepsel; deelden 't getrouwlijck onder malkander uyt, en maeckten'er een Bry van, swarter en bitterder als Roed. Lightlijck kond ghy bedencken, wat voor een aengenaeme leckerny dit zijn moest. Die nu noch eenige Meirkatten of Papegayen hadden, verschoonden deselve niet meer, maer doodedense en atense; gelijck d'andere alreedts te vooren hadden gedaen. [72] Wat! borst Juffer Honesta hier los; Meirkatten, dat vuyle goed, gegeeten! Op sulcke Gereghten wou ick niet gaerne te gast gaen.

Ick oock niet, liet Polylector hier op hooren, als ick wat anders bekoomen kon; insonderheyd niet, als ick aen een Tafel kon sitten, voorsien met soodanige goede Spijsen, als 't u geliefd heeft, hier voor ons te doen opdisschen. Evenwel was dit noch al vry lecker gesmuld, en Martens-avond gehouden, in vergelijckingh der dingen, welcke andere, in hongersnood, hebben genuttighd.

En oock wy, gingh Marinus voort. Geluckigh waren wy geweest, indien wy daeghlijcks maer een half kopje van deese Bry-Compost hadden mogen genieten. 't Gebreck wierd soo groot, dat twee onser Scheeps-kneghten in 't begin der Bloeymaend door honger stierven, en in de Zee wierden begraeven, volgens Zeevaerers gewoonte. Behalven deese swaere ellende des Hongers wierden wy van d'Onweeren en Golven sulckerwys geplaeghd, dat wy al de Seylen moesten neerlaaten, en 't Roer vast binden; waer door wy geen voortgangh konden hebben, tot bevoorderingh onses weghs. Daerenboven waeren wy soo gantsch afgemat en flauw, dat wy 't Schip niet meer vermoghten te regeeren; maer 't selve opgaven aen 't geweld der Winden en Baeren. Eensdeels door d'onstuymigheyd der Zee, andersdeels door onse swackheydt, hadden wy nu in een lange tijd niet een eenigh Vischje konnen vangen, schoon 't uyterste gebreck ons trof. Kortlijck, schielijck overviel ons de honger; en seer langh duerde deselve. Van buyten wierden wy aengevoghten door de golven; van binnen door't indringend Water. Ter dier tijd righteden wy, met een sonderlingen ernst, onse Gebeden en Geloften tot den Almaghtigen; wiens goedertierene barmhertigheyd wy nu al dickmael hadden ervaeren: Die ons oock wonderbaerlijk in onse bittere Hongersnood onderhield: En op wien wy ons vertrouwen stelden: Verwaghtende dat hy, die alleen alle gevaeren afwenden, d'onweeren stillen, en in den tijdt des Gebrecks sonder brood voeden kan oock hier een goede uytkoomst sou geeven. Alhoewel wy ons nu soodaenigh verhongerd en uytgeteerd bevonden, dat wy noch kraght noch lust hadden, om 't Schip te bestieren, soo wendeden wy echter d'uyterste vlyt aen, om yets te moogen bekoomen voor onse leedige Buycken, wat het oock zijn mocht. Sommige koockten stucken uyt de huyd des Diers Tapiroussou; doch te vergeefs, wijlse oneetbaer hard [73] bleven. Andere briedense op koolen: deeden 't buytenste verbrandede met Messen daer af; en dan kondense deselve noch knauwen. 'k Had, voor mijn deel, twee Schilden van deese Huyden meê uyt Brazil genoomen, om deselve voor een Rariteyt in Franckrijck te brengen: Doch sy moesten my nu hier dienen tot tegenstand des alderwreedsten vyands, de honger.

Eer ghy voortgaet, seyde Honorius, moet ghy my kortlijck bekend maecken, wat Tapiroussou voor een Americaensch Gediert' is?

't Is, berightede Marinus, 't gemeenste Wild in Brazil. 't Heeft bynae de gedaente van een Koe, met langh, roodaghtigh hayr. De grootte is oock als die van een Koe; doch 't is sonder Hoornen, en heeft een teederder hals. Voorts heeft het lange hangende ooren, dunne beenen, en hoorn aen de voeten. Eenige meenen, dat het sou voortkoomen uyt de vermengingh van een Koe met een Esel; doch sy dwaelen hier in; want 't is beyde deese Geslaghten ongelijck. De Staert is gantsch kort. Veele hebben'er gantsch geen. De Wilde schieten deese Dieren dood met haere Pijlen; of vangense in een gegraevene Kuyl; of wetense te bekomen in Vallen, van haer ten dien eynde gantsch meesterlijck toegeright. Seer hoogh aghtense haer, weegens de Huyd. Soo haest se deselve hebben afgevild, snydense 't ruggedeel gantsch rond; droogen 't in de Son, en maecken 'er dus Schilden van, so groot als de Boodem van een taemlijck Vat. In haer' Oorlogen stellense deese Schilden tegens de Pijlen haerer vyanden. Want door 't gedaghte droogen in de Son, werdense soo hard, dat'er geen Schight, schoon met alle maght van een sterck-gespannene Boogh afgeschooten, kan doordringen. 't Vleesch heeft de smaeck van dat der Ossen. Lerii Schiffahrt nach Brazil, cap. 11. fol. 154. Glimmerus de Animal. Americ. pag. 206.

Is, vroeg Honorius, zo’n geweldig-grote menigte van kruid gans zonder gebruik voor de mensen. Is 't maar alleen voor onnut ruigte te houden? Neen zeker, antwoorde Polylector. Zo wel de Hollandse als de Portugese schiplieden nemen er zo veel van als ze goed dunkt; weken 't en koken 't in water. Daarna nuttigen ze hetzelfde tot verversing; ook als een zeer dienstig middel tegen de verstopping der menselijke waters, heeft daar omtrent een zacht-afdrijvende werking. Geen smaak wordt men eraan gewaar, dan alleen die van de zoutigheid welke het van 't zeewater heeft aangenomen. Piso, Histor. Natur & Med. Ind. Occident. fol. 266. Michaëlides de Navigat. pagina 97. Welke laatstgenoemde schrijver getuigt dat zeker bootsgezel [70] een klein vaatje met dit Saragossa vulde, zeewater daarop deed en hetzelfde zo mee naar huis bracht. Kort na zij aankomst vernam hij dat een aanzienlijk koopman die zonder aan te zien alle aangewende middelen in zeven dagen tijd zijn water niet had kunnen lossen, in 't uiterste doods-gevaar lag. Hij bracht hem derhalve van dit kruid; wat hij nuttigde op de gedachte wijze; en omtrent veertien of zestien uren daarna zijn water begon te maken. Dues hij deze bootsgezel vereerde met een geschenk van dertig rijksdaalders. Item Michaëlides pagina 94. In zo’ n ongelegenheid kan men, naast God, zijn toevlucht nemen tot een ander welbeproefd en ten volle gewis middel van een gans spoedige en krachtig-afzettende werking; te weten, alleen een weinig goed-rijp klissen-zaaad. Hoe 't ingenomen moet worden zal ik u als gij 't begeert wel bekend maken. Dat het meer gedachte zee-kruid geenszins een vaste wortel heeft blijkt voldoende daaruit omdat 't van de wind bewogen wordt ginds en herwaarts drijft; laat zich nu hier dan daar zien. ’t Wordt gekweekt en onderhouden van eee daar rondom zweeende vochtigheid. De daaraan zijnde steel is somtijds vijftig voeten lang. De bladeren staan vier of vijf palmen ('t zullen grote palmen of spannen zijn) boven 't water; zich tot deze hoog uitbreiden over de oppervlakte: Door uitbreiding der bladeren kan de zwaarte van de steel 't kruid niet laten zinken. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 1 kapittel 2. § 7. Gelhusii Geographia pagina 232. De heer Thevenot op de voorheen aangewezen plaats houdt het daarvoo, dat dit kruid in menigte groeitd aan de klippen in de zee; doch door een stormwind daar afgerukt is en dus op 't water komt te drijven.

Laat nu, zei juffer Honesta, onze vriend Marinus weer voortgaan om uit deze moeilijke gras-zee te geraken. Ik Wil vertrouwen, dat zijn tegenspoeden nu gauw een eind zullen krijgen. Ik heb alreeds zo veel gehoord dat ik graag mijn zegel zou willen hangen aan ’t Franse spreekwoord; luidt: daar is geen beter leven dan thuis te blijven en kool in zijn hof te planten.

Alle tot nog toe verhaalde ongevallen van onze reis, hervatte Marinus weer, zijn gelijk als rozen tegen de doornen, welke wij daarna moesten voelen: zijn maar de aanvang der nood die ons noch stond uit te staan; en alleen 't voorspel van een jammerlijk, echter noch voor mij en sommige andere blij-geëindigd treurspel [71] na dat wij door deze mosachtige zee waren gesukkeld vreesden wij niet weinig voor zeerovers; derhalve wij ons geschut en ander geweer klaar maakten tot tegenstand. Maar even hierdoor ontstond ons weer een nieuw onheil. Want toen onze aanvoerder of busschieter ’t nat geworden buskruit bij 't vuur had gezet om te drogen liet hij 't zo lang daarbij staan dat 't vat door-heet werd: Waarop 't gedachte buskruit in brand raakte. De vlam sloeg door ons gehele schip. Weinig feilden eraan dat wij niet gezamenlijk door dit ongeval verdierven vanwege 't pek en de teer waarmee de scheepsplanken allerwegen waren besmeerd. Enige touwen van het schip worden gans verzengd en drie bootsgezellen jammerlijk beschadigd; zodat ook een ervan sommige dagen daarna overleed. Had ik mijn hoed niet op 't gezwindste voor mijn aangezicht gehouden 't zou zonder twijfel ten enenmale geschonden zijn geweest. Nu verloor ik maar alleen 't haar; en mijn oren worden vrij wat gebrand. Na zo velerlei zeer grote uitgestane gevaren vielen wij van de regen in de sloot. Plotseling werd ons onttrokken de helft van 't dagelijks deel onze spijs, alhoewel de gehele portie voorheen ons klein genoeg had gevallen. Wij waren nu noch vijfhonderd Franse mijlen weg van Frankrijk af. Niet alleen de onweren hadden ons zo’ n lange reis veroorzaakt; maar ook zeer veel had daartoe geholpen dat onze stuurman een gans verkeerde loop had genomen. Waardoor wij toen wij meenden de Spaanse kust te zullen naderen ons bevonden aan de eilanden Essoreis, noch driehonderd Franse mijlen daarvandaan. Door deze dwaling geraakten wij in zo’ n nood dat wij op 't eind der grasmaand geen leeftocht meer over hadden. Onze laatste voorraad en toevlucht was dat wij onze spijskamer uitveegden om 't geen tevoren misschien verwaarloosd of gevallen mocht zijn bijeen te schrabben. Doch wij vonden meer wormen en muizendrek dan broodkruimels. Echter verzamelden wij op 't vlijtigste dit tezamen schraapsel; deelden 't getrouw onder elkaar uit en maakten er een brij van, zwarter en bitterder dan roet. Licht kan gij bedenken wat voor een aangename lekkernij dit zijn moest. Die nu noch enige meerkatten of papegaaien hadden, verschoonden die niet meer, maar doodden ze en aten ze; gelijk de andere alreeds tevoren hadden gedaan. [72] Wat! Barste juffer Honesta hier los; Meerkatten, dat vuile goed gegeten! Op zulke gerechten wilde ik niet graag te gast gaan.

Ik ook niet, liet Polylector hierop horen, als ik wat anders bekomen kon; vooral niet als ik aan een tafel kon zitten voorzien met zodanige goede spijzen als 't u geliefd heeft hier voor ons te doen opdissen. Evenwel was dit noch al vrij lekker gesmuld en Maartens-avond gehouden in vergelijking der dingen welke andere in hongersnood hebben genuttigd.

En ook wij, ging Marinus voort. Gelukkig waren wij geweest indien wij dagelijks maar een half kopje van deze brij-compost hadden mogen genieten. 't Gebrek werd zo groot dat twee van onze scheeps-knechten in 't begin der bloeimaand door honger stierven en in de zee worden begraven volgens zeevaarders gewoonte. Behalve deze zware ellende van honger worden wij van de onweren en golven op zo’n wijze geplaagd dat wij alle zzeilen moesten neerlaten en 't roer vast binden; waardoor wij geen voortgang konden hebben tot bevordering van onze weg. Daarboven waren wij zo gans afgemat en flauw dat wij 't schip niet meer vermochten te regeren; maar hetzelfde opgaven aan 't geweld der winden en baren. Eensdeels door de onstuimigheid der zee, anderdeels door onze zwakheid hadden wij nu in een lange tijd niet een enig visje kunnen vangen ofschoon 't uiterste gebrek ons trof. Kort, schielijk overviel ons de honger; en zeer lang duurde die. Van buiten worden wij aangevochten door de golven; van binnen door 't indringend water. Ter die tijd richten wij, met een bijzondere ernst, onze gebeden en geloften tot de Almachtige; wiens goedertieren barmhartigheid wij nu al vaak hadden ervaren: Die ons ook wonderbaarlijk in onze bittere hongersnood onderhield: En op wie wij ons vertrouwen stelden: Verwachten dat hij die alleen alle gevaren afwenden, de onweren stillen en in de tijd het gebrek zonder brood voeden kan ook hier een goede uitkomst zou geven. Alhoewel wij ons nu zodanig verhongerd en uitgeteerd bevonden dat wij noch kracht noch lust hadden om 't schip te besturen, zo wenden wij echter de uiterste vlijt aan om iets te mogen bekomen voor onze leige buikken, wat het ook zijn mocht. Sommige kookten stukken uit de huid van het dier Tapiroussou; doch tevergeefs, omdat ze oneetbaer hard [73] bleven. Andere braden ze op kolen: deeen 't buitenste verbrandde met messen daar af; en dan konden ze die noch knauwen. Ik had voor mijn deel twee schilden van deze huiden mee uit Brazilië genomen om die voor een rariteit in Francrijk te brengen: Doch zij moesten mij nu hier dienen tot tegenstand der aller wreedste vijand, de honger.

Eer gij voortgaat, zei Honorius, moet gij mij kort bekend maken wat Tapiroussou voor een Amerikaans gedierte is?

't Is, berichtte Marinus, ’t gewoonste wild in Brazilië. 't Heeft bijna de gedaante van een koe met lang roodachtig haar. De grootte is ook als die van een koe; doch 't is zonder hoornen en heeft een tederder hals. Voorts heeft het lange hangende oren, dunne benen en hoorn aan de voeten. Enige menen dat het zou voortkomen uit de vermenging van een koe met een ezel; doch zij dwalen hierin; want 't is beide deze geslachten ongelijk. De staart is gans kort. Vele hebben er gans geen. De wilden schieten deze dieren dood met hun pijlen; of vangen ze in een gegraven kuil; of weten ze te bekomen in vallen van hen tot dat doel gans meesterlijk titgericht. Zeer hoog achten ze die vanwege de huid. Zo gauw ze die hebben gevild snijden ze 't ruggendeel gans rond; drogen 't in de zon en maken er dus schilden van zo groot als de bodem van een tamelijk vat. In hun oorlogen stellen ze deze schilden tegen de pijlen van hun vijanden. Want door 't gedachte drogen in de zon worden ze zo hard dat er geen schicht, ofschoon met alle macht van een sterk-gespann boog afgeschoten, kan doordringen. 't Vlees heeft de smaak van dat der ossen. Lerii Schiffahrt nach Brazilië, kapittel 11. fol 154. Glimmerus de Animal. Americ. pagina 206.

Indien ghy, pastede Juffer Honesta hier op, soo geluckigh waert geweest, dat u 't vleesch van dit Dier had mogen gebeuren, in plaets van de gedrooghde yser-harde huyd te knauwen, 't sou u gewisselijck meer Voedsel en beeter kraght hebben gegeeven.

Wy souden, vervolghde Marinus weer, ons noch seer wel te vreeden hebben gevonden, indien wy maer genoegh van deese Schilden hadden mogen aentasten. Dit Le'er smaeckte ons als 't op den Rooster gebraedene Swaerd eens Varckens; want een reghtschaepene honger maeckt alles goed en soet. Vermits nu de Proef deed [74] sien, dat deese Huyd eetbaer was, soo hieuwen wy al de gedaghte Schilden met Bijlen en ander snijdende Wercktuygen in stucken; deselve wel vlijtigh bewaerende. Elck droeghse by sigh in sijne Dgiesacken, wijlmense nergens anders vertrouwde seecker te zijn. Geenen Gierigaert kan sijne Kisten vol Goud liever hebben, als wy deese kost deeden.

't Gingh, viel Polylector hier in, met u en uwe Reysgenooten in 't Schip, gelijck met d'Inwoonders binnen Jerusalem, in de laetste Beleegeringh deeser Stad; welcke (niet anders hebbende) ter spijs gebruyckten't Le'er der Gordelen, Schoenen en Schilden. Josephus de bell. Jud. lib. 7. cap. 7.

Op deselve wijs, gingh Marinus voort, aten d'onse haere leedere Wambaisen, Schoenen, en alles wat in 't lijf te krijgen was. Jae, de Jongens, welcke ons dienden, den honger niet uytstaen konnende, verschoonden 't Hoorn aen de Lantaernen niet. 't Kaerssmeer en ander Vet moest 'er oock aen. Maer schoon wy, door Spijs gebreck, t'eenemael krachteloos waeren, noch moesten wy sonder ophouden arbeyden aen 't uytpompen des Waters: Anders hadden wy yeder oogenblick moeten sincken. Op den vijfden der Bloeymaend, 's avonds, als de Son onder gingh, saegen wy in de lught een boven maeten groote brandende kloot; soo een vyerigh light tegens onse Seylen straelende, dat wy meenden, deselve gantsch in brand te staen; doch plotslijck verdween alles weer, sonder eenige schaede. Wy voeren nu voorby 't Eyland Canada, daer 't seer koud valt. Op dat nu allerley ongelucken ons bejegenden, soo moest hier oock de Noordenwind waeyen; met sulck een strengheyd, dat wy in vijfthien daegen tijds ons niet konden verwarmen. Op den aghtentwintighsten der Grasmaend was onse Busschieter gestorven. Sulck een honger had hy geleeden, dat hy, in mijne tegenwoordigheyd, de Darmen uyt een Papegay, soo rauw en vuyl alsse waren, seer begeerigh at op. Hy wierd, gelijck de voorheenen gestorvene, in de Zee begraven. Wy vergaeten hem dies te lighter, om dat wy hem niet van nooden hadden. Want indien ons ter dier tijd een Zeerover had bejegend, wy souden ons niet in 't alderminste hebben willen verweeren. In tegendeel wenschteden wy van gantscher herten, dat ons dit ongeluckigh geluck had mogen gebeuren, als wy maer alleen in onse Dienstbaerheyd brood voor den honger hadden mogen krijgen. Op onse geheele Reys wierden wy niet meer als een eenigh [75] Schip van verre gewaer; 't welck wy, ter oorsaeck van onse uyterste afgematheyd, niet vermoghten aen te doen. Als nu oock de voorheenen gedachte Schilden waeren verteerd, nevens al 't Le'er der Wambaisen, d'overtrecksels der Kisten, en alles wat wy hadden konnen vinden, om eenighsins den honger te stillen; immers, om niet gantschelijck van honger te sterven, soo meenden wy, dat nu gewisselijck ons eynde was gekoomen. Echter leerde de Nood ons noch een andere konst. Want eenige der onse vingen Muysen, welcke even soo wel gebreck moesten lijden als wy; vermits niet alleen de Broodkruymelen; maer oock alles, waer aen sy hadden mogen knaegen, van ons op 't aldernauwste by een gesoght en gegeeten was. Derhalven liepense oock met hoopen over de bovenste Balcken des Schips. Wy loerden met alle vlyt op haer, en bereydeden veele konstige Muyse-vallen: Oock vingen wy haer somtijds by naght in stilheyd, even als waeren wy Katten geweest. Dus bleven 'er weynige onbetrapt. Doemaels gold een Muys onder ons meer, als een geheelen Os in Franckrijck. 'k Heb gesien, dat sommige drie of vier Fransche Kroonen gaven voor een kleyn Muysje. Onse Artz vingh 'er eens twee, nergens nae van de grootste. Terstond was'er eenen, die hem voor d'eene aenbood sijn Hoed, Muts, Kleederen, en gantsche Gewaed; hem over te geven soo haestse in Franckrijck souden aengekomen zijn; doch te vergeefs. Hy had sijn leven ('t welck hy door dit middel noch wat kon uyt-recken) liever, als deese en alle kleederen des Weerelds. Somtijds koockten wy deese Muysen in 't soute Zeewater; en dan waerense ons veel wel-smaeckender als 't beste Varckens-vleesch op 't Land. Doe onsen Oversten eens een taemlijck-groote Muys, hem ter spijs, had toegeright, en de vier pooten daer van weghwierp, grabbelde eenen onder d'onse deselve op met een sonderlinge geswindheyd; briedse op koolen; atse, en swoer met een hoogen Eed, dat noyt Vleugelen van Patrysen hem lieflijcker in de mond waeren geweest. En gewisselijck, wat sou 'er doch konnen zijn, 't welck een Mensch, in sulck een uyterste nood, niet sonder eenige walgh of afkeer sou aentasten en inslocken. Wy wenschteden nu hertlijck nae de beenderkens en vuyligheyd deeser Dierkens, te vooren van ons weghgesmeeten. Hadden wy groen Gras, of dorr' Hoy moogen vinden, wy souden, even gelijck de Beesten, onsen Buyck daer meê gevuld hebben. Niet onbillijck, wierp Polylector hier tusschen in, heeft [76] Quintiliamus, Declamat. 12. uytgeroepen: Wel ons in tijd van Pest! Wel ons in tijd van Oorlogh! Maer wee ons in tijd van Honger; d'aldergrouwelijckste nood, en't aldergrootste jammer! Onse verdertelde leckertanden, welcke bynae niet weeten watse eeten willen; onse overdaedige Brassers, die yeder dagh of te gast gaen, of gasten hebben; die, schoon maer Burgers, dickmael geringe Burgers, hedensdaeghs de Kost, waer meê men voortijds Vorstlijcke Persoonen onthaelde, in haere Maeltijden te sleght voor haeren Disch aghten, moesten sigh eens in sulck een gelegenheyd bevinden; op datse leerden, oock de gemeenste Spijsen in waerde te houden, en met deselve dankbaerlijck sigh te vergenoegen. Dat de vroome Melanchthon nu eens onder ons was, met hoe veel meer reden sou hy mogen seggen, 't geen hy al in sijnen tijd seyde, doe 't op verre nae soo groof niet gingh als nu: Dat wy ons arm, en sieck, in de Hel eeten en drincken.

Indien gij, paste juffer Honesta hierop, zo gelukkig was geweest dat u 't vlees van dit dier had mogen gebruiken in plaats van de gedroogde ijzerharde huid te knauwen 't zou u zeker meer voedsel en beter kracht hebben gegeven.

Wij zouden, vervolgde Marinus weer, ons noch zeer goed tevreden hebben gevonden indien wij maar genoeg van deze schilden hadden mogen aantasten. Dit leer smaakte ons als 't op de rooster gebraden zwoer van een varken; want een rechtschapene honger maakt alles goed en zoet. Vermits nu de proef deed [74] zien dat deze huid eetbaar was zo hieuwen wij alle gedachte schilden met bijlen en ander snijdende werktuigen in stukken; die wel vlijtig bewaren. Elk droeg ze bij zich in zijn zakken omdat men ze nergens anders vertrouwde zeker te zijn. Geen gierigaard kanzsijn kisten vol goud liever hebben dans wij deze kost deden.

't Ginh, viel Polylector hierin, met u en uwe reisgenoten in 't schip gelijk met de inwoners binnen Jeruzalem in de laatste belegering van deze stad; welke (niet anders hebben) ter spijs gebruikten' t leer der gordels, schoenen en schilden. Josephus de bell. Jud. lib. 7 kapittel 7.

Op die wijze, ging Marinus voort, aten de onze hun leren wambuizen, schoenen en alles wat in 't lijf te krijgen was. Ja, de jongens welke ons dienden en de honger niet uitstaan konden verschoonden 't hoorn aan de lantarens niet. ’t Kaarsen smeer en ander vet moest er ook aan. Maar ofschoon wij door spijs gebrek ten enenmale krachteloos waren, noch moesten wij zonder ophouden arbeiden aan 't uitpompen der water: Anders hadden wij ieder ogenb ik moeten zinken. Op de vijfde der bloeimaand ’s avonds toen de zon onder ging zagen wij in de lucht een boven mate grote brandende kloot; zo’n vurig licht tegen onze zeilen stralen dat wij meenden die gans in brand te staan; doch plotseling verdween alles weer, zonder enige schade. Wij voeren nu voorbij 't eiland Canada daar 't zeer koud valt. Opdat nu allerlei ongelukken ons bejegenden zo moest hier ook de Noordenwind waaien; met zo’ n strengheid dat wij in vijfhien dagen tijd ons niet konden verwarmen. Op den achtentwintigste der grasmaand was onze busschieter gestorven. Zo’ n honger had hij geleden dat hij in mijn tegenwoordigheid de darmen uit een papegaai, zo rauw en vuil als ze waren, zeer begerig op at. Hij werd, gelijk de voorheenegestorvene in de zee begraven. Wij vergaten hem des te lichte, om dat wij hem niet van noden hadden. Want indien ons ter die tijd een zeerover had bejegend, wij zouden ons niet in 't allerminste hebben willen verweren. In tegendeel wensten wij van ganse harten dat ons dit ongelukkige geluk had mogen gebeuren als wij maar alleen in onze dienstbaerheid brood voor de honger hadden mogen krijgen. Op onze gehele reis worden wij niet meer dan een enig [75] schip van verre gewaar; wat wij ter oorzaak van onze uiterste afgematheid niet vermochten aan te doen. Als nu ook de voorheen gedachte schilden waren verteerd nevens al 't leer der wambuizen, de overtreksels der kisten en alles wat wij hadden kunnen vinden om enigszins den honger te stillen; immers om niet gans van honger te sterven, zo meenden wij dat nu zeker ons einde was gekomen. Echter leerde de nood ons noch een andere kunst. Want enige der onze vingen muizen welke even zo wel gebrek moesten lijden als wij; vermits niet alleen de broodkruimels; maar ook alles waaraan zij hadden mogen knagen van ons op ’t aller nauwste bijeengezocht en gegeten was. Derhalve liepen ze ook met hopen over de bovenste balken van het schip. Wij loerden met alle vlijt op hen en bereiden vele kunstige muizenvallen: ook vingen wij ze somtijds bij nacht in stilheid, evenals waren wij katten geweest. Dus bleven er weinige onbetrapt. Toen gold een muis onder ons meer dan een gehele os in Frankrijk. Ik heb gezien dat sommige drie of vier Franse kronen gaven voor een klein muisje. Onze arts ving er eens twee, nergens naar van de grootste. Terstond was er een die hem voor de ene aanbood zijn hoed, muts, kleren en ganse gewaad; hem over te geven zo gauw ze in Frankrijk zouden aangekomen zijn; doch tevergeefs. Hij had zijn leven (wat hij door dit middel noch wat kon uit-reken) liever dan deze en alle kleren der wereld. Somtijds kookten wij deze muizen in 't zoute zeewater; en dan waren ze ons veel wel-smakender dan 't beste varkensvlees op 't land. Toen onze overste eens een tamelijk-grote muis hem ter spijs had gericht en de vier poten daarvan wegwierp grabbelde een onder de onze die op met een bijzondere gezwindheid; braadde ze op kolen; at ze en zwoer met een hoge eed dat nooit vleugels van patrijzen hem lieflijker in de mond waren geweest. En zeker, wat zou er doch kunnen zijn wat een mens in zijn uiterste nood niet zonder enige walging of afkeer zou aantasten en inslokken. Wij wensten nu hartelijk naar de beendertjes en vuiligheid deze diertjes, tevoren van ons weggesmeten. Hadden wij groen gras of dor hooi mogen vinden, wij zouden even gelijk de beesten onze buik daarmee gevuld hebben. Niet onbillijk, wierp Polylector hiertussen in, heeft [76] Quintiliamus, Declamat. 12. uitgeroepen: Wee ons in tijd van pest! Wee ons in tijd van oorlog! Maar wee ons in tijd van honger; de aller gruwelijkste nood en' t allergrootste jammer! onze dartele lekkertanden welke bijna niet weten wat ze eten willen; onze overdadige brassers die iedere dag of te gast gaan of gasten hebben; die ofschoon maar burgers, vaak geringe burgers, hedendaags de kost waarmee men voortijds vorstelijke personen onthaalde in hun maaltijden te ligt voor hun dis achten, moesten zich eens in zo’ n gelegenheid bevinden; opdat ze leerden ook de gewoonste spijzen in waarde te houden en met die dankbaar zich te vergenoegen. Dat de dappere Melanchthon nu eens onder ons was met hoeveel meer reden zou hij mogen zeggen 't geen hij al in zijn tijd zei toen 't op verre na zo grof niet ging als nu: Dat wij ons arm en ziek in de hel eten en drinken.

Ons ongeluck, hervattede Marinus, was hier meê noch niet vervuld. Integendeel, onse ellende wierd vermeerderd. Geduerende de twintigh daegen, dat wy in deese geweldige benauwdheyd en swaeren honger hadden gestaen, was niet een eenige druppel Wijn of soet Water in ons Schip gesien. Alleenlijck hadden wy noch een kleyn Vaetje met Appeldranck: 't Welck van onsen Oversten soo gantsch spaersaem wierd uytgedeeld, dat selfs de Keyser, indien hy by ons waere geweest, niet een spritsje meer als d'andere sou hebben konnen krijgen. Men gaf ons daeghlijcks daer van vier lepelkens vol in een kleyn glaesje. Vermits wy nu soo wel van Dorst als Honger wierden geplaeghd, naemen wy den Reegen vlytigh waer; spanden dan Lijnen Doecken uyt, en leyden een Kogel in 't midden, op dat 't Water dies te gereeder, en sonder dat 'er yets van verlooren gingh, door deese bught in 't daer onder gestelde Vat moght druypen. Al wat in de Ganghboorden des Schips viel, vergaederden wy op't aldernauwste, sonder te letten op de daer onder gekoomene vuyligheyd; welcke dit Water veel onsuyverder maeckte, als dat is, 't geen over de Straeten loopt. Wy droncken 't echter sonder eenige afkeer. Wanneer in een belegerde Stad alle gewoone Spijsen verteerd zijn, soo is 'er echter noch yets, 't zy Kruyden, Gras, Le'er, Huyden, Parcament, of andere dingen, daer eenigh sap in schuyld, en derhalven noch op eenigerley wijs tot voedsel kan dienen, hoe weynigh 't oock zijn moght. Ten minsten heeft men 'er soet Water in Regenbacken of Putten. Maer nu was 't in ons Schip daer toe gekoomen [77] dat wy niets met allen meer hadden, als alleen Brazilien-hout, zijnde veel drooger en dorrer, als eenigh ander hout van Boomen. Evenwel waeren 'er sommige onder ons, die, niet eetlijcks meer vindende, 't selve begonden te knauwen. Onder dese was oock onsen Oversten Philippus; die, een stuckje daer van in den mond steeckende, met een diepe sught tot my seyde: O mijn goede Vriend Marinus! 'k heb in Franckrijck vier duysend Kroonen te beuren. Woude God, dat ick de Schuldbrief in stucken sou snijden, dies dat my daer voor gegeven wierd een eenigh Brood, en een glas met Wijn. Onse Predikant Petrus Richerius (eerst langh hier nae te Roschel overleeden) lagh in sijne Koy uytgestreckt ter neer; soo t'eenemael flauw, dat hy sijn hoofd niet meer kon opbeuren, om 't Gebed te doen. Doch echter riep hy onophoudlijck tot God. 'k Heb in deese, en noch in een andere van my uytgestaene Hongersnood (grooter als oyt misschien eenigh Mensch heeft geleeden), aengemerckt, dat, wanneeer 's Menschen ligchaem door geduerige gebrecklijdingh uytgemergeld, en daer in bynae geen kraght meer overigh is, oock de sinnen verward zijn. Men werd niet alleen stuersch, knorrigh en ongemeen-gemelijck, maer oock toornigh en grimmigh; schijnende bynae een slagh van verwoedheyd of raserny. In deese jammerlijcke ellende zijnde, konden wy malkander niet meer met liefde en toegenegenheyd aenschouwen; niet meer vriendlijck toespreecken. Alhoewel de vreese Gods ons af hield, van d'een d'ander te dooden, soo toonden wy echter een boos en als uytsinnigh gelaet. Daeghlijcks bid ick de goedertierene God om genaedige vergifnis deeser swaere sonde. Vermits nu onse nood van dagh tot dagh arger wierd, soo gebeurden 't op den vijfthienden der Bloeymaend, dat wederom twee onser Scheepskneghten van honger stierven. Doemaels waeren 'er eenige onder ons, welcke sigh inbeeldeden, dat een nieuwe Sondvloed over den gantschen Aerdbodem moest zijn gekoomen; wijl wy soo langh gintsch en herwaerts op 't water hadden gesworven, sonder eenigh Land t'ontmoeten. In deesen onophoudlijcken honger hadden wy, gelijck alreeds geseght is, al voor langh al onse Meirkatten en Papegayen opgegeeten. Eenen der laetstgenoemde Vogelen had ick noch overigh behouden, bovenmaeten schoon van Vederen, en soo groot als een Gans. Hy kon alreeds veele woorden gantsch eygentlijck naesnappen. Seer sorghvuldigh had ick hem vijf daegen langh sonder spijsgevingh bewaert; maer doe moest hy den wegh van al d'andere gaen. Ick doodede hem by naght, opdat [78] hy my niet gestoolen moght worden, en ick at met eenige mijner vrienden drie of vier dagen van sijn Vleesch. Niet 't alderminste van deese Vogel wierd wegh geworpen, als alleen de Vederen. 't Ingewand, de voeten, klauwen, jae selfs de kromme Snavel gingh smaecklijck op, als een lieflijcke Delicates. Naederhand berouwde my boven maeten seer, dat ick hem niet had laeten leven: Want eyndlijck wierd de maet onser ellenden eenmael vervuld. De Heere onse God, die ons, sonder eenige gemeene Spijsen, soo veele daegen had onderhouden, reddede ons ter reghter tijd; en schickte de saeck soodaenigh, dat wy 't Landschap Needer-Britannien in 't gesight kreegen. Alreeds waeren wy tot verscheydene maelen toe bedrogen geweest door onse Stierman, die Wolcken voor Land had genoomen. Wy geloofden hem derhalven oock nu niet, schoon hy, op den vijf entwintighsten der Bloeymaend (als wy gesaementlijck in d'uyterste kraghtloosheyd op 't Schip uytgestreckt ter neer laegen), dickmael met groote blijdschap Land! Land! riep. Doch vermits wy nu een goede Wind hadden, en 't Schip derwaerts wierd gestierd, soo wierden wy met 'er daed 't land gewaer. Soo haest de Danckseggingh over deese onse Verlossingh was verright, ontdeckte de gedaghte Stierman, dat hy t'eenemael voorneemens geweest was, indien onse ellende noch maer alleen eenen dagh langer had geduerd, yemand uyt d'onse te laeten om 't leven brengen; niet door 't lot, gelijck gemeenlijck in sulcke gevallen geschied, maar door heymlijcke vermoordingh; om al d'andere met sijn vleesch te spijsigen. Op 't gehoor deeser redenen ontsettede ick my niet voor my selven, als die wel wist, dat dit onheyl my niet sou hebben getroffen; wijl 'er niet anders als een verrimpelde huyd en dorr gebeent aen my was; schoon oock d'andere niet veel vleesch aen sigh hadden. Onse Schiplieden wilden te Roschel aen land, om daer haer Brazilien-hout te verhandelen. Ondertusschen, terwijl wy hier op Ancker laegen, quaemen sommige Visschers nae ons toe; van welcke wy eenige Eetwaeren soghten te koopen: Doch sy, waenende dat wy de spot met haer dreeven; en vreesende, dat wy haer eenigh leed souden willen toevoegen, weecken af. Wy dwongen haer, door 't dreygen met ons Geschut, stil te moeten houden; en vielen met geweld in haere Schuyt; doch vonden niet anders, als eenige stuckjens brood. Eenen onder haer, siende dat wy op 't alderuyterste uytgehongerd waren, toonde sigh soo onbarmhertigh tegens ons, dat hy voor een [79] kleyn sneedje, 't welck men voor twee duyten had konnen koopen, twee Realen van my begeerde. Stracks hier nae quaemen sommige met de Boot van ons uytgesondene weer aen boord, met de gekoghte Voorraed. Lightlijck kan men bedencken, hoe gantsch begeerigh deselve aengetast wierd. Doe zeylden wy geduerigh op Roschel aen; doch wierden onderweegen gewaerschouwd, dat sigh Rovers op de Kust onthielden. Wy (nu ten laetsten soo veel benauwde gevaeren ontworsteld zijnde) wilden ons niet wreeveligh in een nieuw werpen. Want nu wy kans saegen, om eeten te konnen krijgen, was in ons gantschlijck vergaen de lust, om Zeeschuymers te moogen ontmoeten. Voeren derhalven noch dien selven dagh (den vijfentwintighsten der Bloeymaend) nae seeckere Haven in Neder-Britannien, genoemd Blavet; daer even op dien tijd sigh bevonden veele Kooplieden van Parijs, Lions, en andere Steeden in Franckrijck, om te koopen de Goederen uyt een Spaensch aldaer ten Prijs opgebraght Schip. Doe wy hier te land traeden, en de gedachte Kooplieden onse uytgestaene ellende vernoomen hadden; daerenboven oock saegen, dat wy, door kraghtloosheyd, onse voeten nauwlijcks konden voortsetten, soo versorghdense ons van goed onderhoud: Maer waerschouwden ons oock getrouwlijck, dat wy in 't eerst de Maegh niet souden overlaeden: In tegendeel ons raedende, onse kraghten allenxen te verquicken door weynigh Spijs op eenmael te nuttigen; en dat maer alleen sulcke Spijsen, welcke light te verdouwen waeren. Hier toe preesense ons aen Hoendernat, Geytenmelk, en diergelijcke dingen; op dat onse Maegen, allerley kost ontwend zijnde, sigh met verdragh weer tot deselve moghten gewennen; oock de t'saemgekrompene darmen sigh saghtlijck weer verwijden, en alsoo tot voorige staet geraecken konden.

Ons ongeluk, hervatte Marinus, was hier ee noch niet vervuld. Integendeel, onze ellende werd vermeerderd. Gedurende de twintig dagen dat wij in deze geweldige benauwdheid en zware honger hadden gestaan was niet een enige druppel wijn of zoet water in ons schip gezien. Alleen hadden wij noch een klein vaatje met appeldrank: wat van onze oversten zo gans spaarzaam werd uitgedeeld dat zelfs de keizer, indien hij bij ons was geweest, niet een spritsje meer dan de andere zou hebben kunnen krijgen. Men gaf ons dagelijks daarvan vier lepeltjes vol in een klein glaasje. Vermits wij nu zo wel van dorst als honger worden geplaagd, namen wij de regen vlijtig waar; spanden dan lijnen doeken uit en legden een kogel in 't midden opdat 't water dies te gereder en zonder dat er iets van verloren ging door deze bocht in 't daar onder gestelde vat mocht druipen. Al wat in de gangboorden van het schip viel verzamelden wij op ’t aller nauwste zonder te letten op de daaronder gekomen vuiligheid; wat dit water veel onzuiverder maakte dan dat is 't geen over de straten loopt. Wij dronken 't echter zonder enige afkeer. Wanneer in een belegerde stad alle gewone spijzen verteerd zijn zo is er echter noch iets, hetzij kruiden, gras, leer, huiden, perkament of andere dingen daar enig sap in schuilt en derhalve noch op enigerlei wijze tot voedsel kan dienen, hoe weinig 't ook zijn mocht. Ten minsten heeft men er zoet water in regenbakken of putten. Maar nu was 't in ons schip daartoe gekomen [77] dat wij geheel niets meer hadden dan alleen Brazilië-hout, is veel droger en dorder dan enig ander hout van bomen. Evenwel waren er sommige onder ons die niets eetbaars meer vonden hetzelfde begonnen te knauwen. Onder deze was ook onze overste Philippus; die, een stukje daarvan in den mond stak en met een diepe zucht tot mij zei: O mijn goede vriend Marinus! Ik heb in Frankrijk vierduizend kronen te beuren. Wilde de God dat ik de schuldbrief in stukken zou snijden en dus dat mij daarvoor gegeven werd een enig brood en een glas met wijn. Onze predikant Petrus Richerius (eerst lang hierna te Roschel overleden) lag in zijn kooi uitgestrekt ter neer; zo ten enenmale flauw dat hij zijn hoofd niet meer kon opbeuren om 't gebed te doen. Doch echter riep hij onophoudlijck tot God. Ik Heb in deze, en noch in een andere van mij uitgestane hongersnood (groter als ooit misschien enig mens heeft geleden), aangemerkt dat wanneeer 's mensen lichaam door gedurige gebrek uitgemergeld en daarin bijna geen kracht meer overig is, ook de zinnen verward zijn. Men werd niet alleen stuurs, knorrig en ongemeen-gemelijk, maar ook toornig en grimmig; schenen bijna een slag van verwoedheid of razernij. In deze jammerlijke ellende zijnde konden wij elkaar niet meer met liefde en toegenegenheid aanschouwen; niet meer vriendelijk toespraken. Alhoewel de vrees Gods ons afhield van de een de ander te doden zo toonden wij echter een boos en als uitzinnig gelaat. Dagelijks bid ik de goedertieren God om genadige vergiffenis deze zware zonde. Vermits nu onze nood van dag tot dag erger werd zo gebeurden 't op de vijftiende der bloeimaand dat wederom twee onze scheepsknechten van honger stierven. Toen waren er enige onder ons welke zich inbeelden dat een nieuwe zondvloed over de ganse aardbodem moest zijn gekomen; omdat wij zo lang ginds en herwaarts op 't water hadden gezworve, zonder enig land te ontmoeten. In dezen onophoudelijke honger hadden wij, gelijk alreeds gezegd is, al voor lang al onze meerkatten en papegaaien opgegeten. Een der laats genoemde vogels had ik noch over behouden, bovenmate schoon van veren en zo groot als een gans. Hij kon alreeds vele woorden gans eigenlijk napraten. Zeer zorgvuldig had ik hem vijf dagen lang zonder spijs te geven bewaard; maar toen moest hij de weg van alle andere gaan. Ik doodde hem bij nacht opdat [78] hij mij niet gestolen mocht worden en ik at met enige mijner vrienden drie of vier dagen van zijn vlees. Niet 't allerminste van deze vogel werd weggeworpen dan alleen de veren. 't Ingewand, de voeten, klauwen, ja, zelfs de kromme snavel ging smakelijk op als een lieflijke delicatesse. Naderhand berouwde mij boven mate zeer dat ik hem niet had laten leven: Want eindelijk werd de maat onze ellende eenmaal vervuld. De Heer onze God die ons zonder enige algemene spijzen zo vele dagen had onderhouden redde ons ten rechte tijd; en schikte de zaak zodanig dat wij 't landschap Neder-Brittannië in 't gezicht kreegen. Alreeds waren wij tot verscheidene malen toe bedrogen geweest door onze stuurman die wolken voor land had genomen. Wij geloofden hem derhalve ook nu niet, ofschoon hij op de vijfentwintigste der bloeimaand (toen wij gezamenlijk in de uiterste krachtloosheid op 't schip uitgestrekt ter neer lagen) vaak met grote blijdschap land! Land! Riep. Doch vermits wij nu een goede wind hadden en 't schip derwaarts werd gestuurd zo worden wij met ter daad 't land gewaar. Zo gauw de dankzegging over deze onze verlossing was verricht ontdekte de gedachte stuurman dat hij ten enenmale voornemen geweest was, indien onze ellende noch maar alleen ene dag langer had geduurd, iemand uit de onze te laten om 't leven brengen; niet door 't lot, gelijk gewoonlijk in zulke gevallen geschied, maar door heimelijk vermoorden; om alle andere met zijn vlees te spijzigen. Op 't gehoor van dezr redenen ontzette ik mij niet voor mijzelf als die wel wist dat dit onheil mij niet zou hebben getroffen; omdat er niet anders dan een verrimpelde huid en dor gebeente aan mij was; ofschoon ook de andere niet veel vlees aan zich hadden. Onze schiplieden wilden te Roschel aan land om daar hun Brazilië-hout te verhandelen. Ondertussen omdat wij hierop anker lagen kwamen sommige vissers naar ons toe; waarvan wij enige eetwaren zochten te kopen: Doch zij waanden dat wij de spot met ze dreven; en vreesden dat wij ze enig leed zouden willen toevoegen, weken af. Wij dwongen ze door 't dreigen met ons geschut stil te moeten houden; en vielen met geweld in hun schuit; doch vonden niets anders dan enige stukjes brood. Een onder hen zag dat wij op 't alleruiterste uitgehongerd waren toonde zich zo onbarmhartig tegens ons dat hij voor een [79] klein sneetje, wat men voor twee duiten had kunnen kopen, twee realen van mij begeerde. Straks hierna kwamen sommige met de boot van ons uitgezonden weer aan boord met de gekochte voorraad. Licht kan men bedenken hoe gans begerig die aangetast werd. Toen zeilden wij gedurig op Roschel aan; doch worden onderweg gewaarschuwd dat zich rovers op de kust onthielden. Wij (nu ten laatsten zo veel benauwde gevaren ontworsteld zijnde) wilden ons niet wrevelig in een nieuw werpen. Want nu wij kans zagen om eten te kunnen krijgen was in ons gans vergaan de lust om zeeschuimers te mogen ontmoeten. Voeren derhalve noch diezelfde dag (den vijfentwintigste der bloeimaand) naar zekere haven in Neder-Brittannië, genoemd Blavet; daar even op die tijd zich bevonden vele kooplieden van Parijs, Lyon en andere steden in Francrijk om te kopen de goederen uit een Spaans aldaar te Prijs opgebracht schip. Toen wij hier te lande traden en de gedachte kooplieden onze uitgestane ellende vernomen hadden; daarboven ook zagen dat wij door krachteloosheid, onze voeten nauwelijks konden voortzetten zo verzorgden ze ons van goed onderhoud: Maar waarschuwden ons ook getrouw dat wij in 't eerst de maag niet zouden overladen: In tegendeel ons aanraden, onze krachten geleidelijk aan te verkwikken door weinig spijs op eenmaal te nuttigen; en dat maar alleen zulke spijzen welke licht te verduwen waren. Hiertoe prezen ze ons aan hoendernat, geitenmelk en diergelijke dingen; opdat onze magen die allerlei kost ontwend waren zich met verdrag weer tot die mochten gewennen; ook de tezamen gekrompen darmen zich zacht weer verwijden en alzo tot vorige staat geraken konden.

Dit was, seyde Polylector, een seer goeden raed: Anders had het u wel mogen gaen gelijck veel andere verhongerde; welcke uyt d'alderellendighste hongersnood verlost zijnde, de dood, diese in 't Vasten niet hadden konnen vinden, door 't eeten over sigh haelden. Als de Stad Leyden (in 't Jaer 1574. door de Spaenjaerden belegerd zijnde) d'uyterste hongersnood had geleeden, quam de seer wonderlijcke Verlossingh, door een sonderlingh bestier des Alderhooghsten; waer van de geheugenis altijd by ons versch moest blijven; wijl doemaels aen 't verlies of de behoudingh deeser Stad 't verlies of de behoudenis van geheel Holland; en by gevolgh van [80] den geheelen Staet hingh. Doe nu de Voorraedscheepen op 't alderonverwaghtste over 't land (d'Almaghtige buyten vermoeden, een hooge Vloed over 't selve doen koomen hebbende) voor de Stad quaemen, was de blijdschap der doodlijck-verhongerde, en sigh soo langh treflijck-verweerd hebbende Burgeren onuytspreecklijck. 't Gewoel en't gejuygh langhs 't Water, waer over de Scheepen naerderden, was boven maeten sterck; en d'aenloop soo groot, datse malkander verdrongen. Sommige stonden tot den hals toe in de Vloed, om te mogen geraecken by de gedaghte Kielen; uyt welcke haer Brood, Haeringh, Kaes en andere Spijsen wierden gegeven. Hier meê liepense, al eetende, door de Straeten der Stad; onder 't vrolijck-schaterend geroep: God zy gelooft! Leyden, Leyden is ontset. Sonder groote verwonderingh en 't uyterste meedogen kon men niet aenschouwen, hoe dit van honger uytgeteerde Volck beet in den Haringh, die men uyt de Scheepen op 't land wierp. Sommige slockten 't Brood sulcker wijs in, als ofse noyt souden hebben konnen versaedighd worden. 't Welck oock veroorsaeckte, dat eenige, geen maet konnende houden, dood ter neervielen, met de Spijs tusschen de tanden. Bor Nederlandsche Oorlogen, eerste Deel, sevende Boek, fol. 61. In 't Jaer 1581. quam in Franckrijck een Schip aen, met sevenenvijftigh jammerlijck-uytgehongerde Menschen. Aen Land getreeden zijnde, vielense op de Spijsen aen, gelijck Wolven ter Sneeuwtijd op eene haer voorkoomende Roof. Sulck een gulsigheyd veroorsaeckte, dat van 't genoemde getal, op den selven dagh haerer aenkoomst, eenentwintigh; op de volgende dagh negen; op de derde ses; op de vierde vijf; t'saemen eenenveertigh, stierven, Aght andere vielen in een langhduerige Sieckte, uyt welckese eyndlijck noch behouden opstonden. d'overige aght, die met de hooghste moeyte en quellingh sigh van 't eeten onthielden, alleen t'elckens om 't tweede of derde uyr vijf of ses beeten spys nuttigende, en alsoo allenxen de Maegh en Darmen tot d'ontfanging der selver gewennende, gevoelden sigh nae vier of vijf daegen t'eenemaal hersteld, en in goede gesondheyd; behalven datse eenige weecken langh haere kraghten vry swack bevonden, en met eenige Hoofdswijmelingh gequeld waeren. P. Beauchamp Histoir. divers. pag. 149.

Soo gingh 't oock met ons, vervolghde Marinus. De geene, welcke sigh droegen nae den aen ons gegevenen raed, is 't seer wel geluckt. Maer 't tegendeel gebeurde de Schiplieden; die terstond [81] haeren Buyck met allerley spijsen opvulden. Thien van de twintigh der selve, welcke levendigh aen Land waeren gekoomen, zijn stracks gestorven. Ons belangende (die op deesen Toght niet voor Scheepsvolck, maer voor Reysigers hadden gevaeren), wy gingen in America t'scheep, t'saemen vijfthien in getal. Zijn oock alle in Franckrijck behouden aengeland, en daer levendigh gebleven; alhoewel wy op onse aankoomst uyt niet anders als Huyd en Beenderen bestonden; schijnende waerlijck doode ligchaemen van lieden die langh sieck geweest waeren: 'k Sou bynae geseghd hebben, ergens uyt een Graf gehaeld. Soo haest ick my op 't Land bevond, kreegh ick een afkeer van allerley Spijs; soo dat ick, in een Herbergh koomende, en de reuck des my aengeboodenen Wijns gewaer werdende, op een ontrent my staende Kist in onmaght ter neer viel. Al d'omstanders, my dus gantsch flauw en afgemat siende, meenden, dat ick den Geest gaf. Soo haest ick wat bekoomen was, deed ick my te bed leggen, en rustede soo gantsch saghtlijck, dat ick niet voor 's anderen daeghs ontwaeckte. Eenige meenen, wanneer men de saghte Bedden een lange tijd ontwend is, dat men in 't eerst op deselve niet meer kan slaepen: Doch aen mijn persoon vernam ick reght het tegendeel. Want onaengesien ick nu in thien Maenden tijds op geen bed had gelegen, soo kon ick echter seer wel op 't selve rusten. Misschien heeft 'er d'afgematheyd en kraghtloosheyd seer veel toe gedaen. Als wy vier daegen te Blavet hadden vertoefd, vertrocken wy nae Hannebon, niet meer als twee Fransche Mijlen weghs hier van daen; en bleven daer vijfentwintigh daegen; ons in alles draegende nae den raed der Geneesmeesters. Maer hoe sorghvuldigh wy op ons selven aght sloegen, soo was'er echter niemand onder ons, die niet over sijn gantsch ligchaam op swol, behalven alleen ick, en noch drie andere, welcke van deese swackheyd niet wierden aengetast; als alleen van de Navel af tot de Voeten toe. Daerenboven kreegen wy de Buyckloop, nevens een walgingh der Maegh; soo dat wy noch Spijs noch Dranck konden binnen houden. Doch ons wierd een raed aengeweesen, op welckers gebruyck wy ons terstond beeter gevoelden. Dit Geneesmiddel bestond uyt Hondsdraf (anders Aerdveyl) en Rijs, t'saemen wel gekoockt. Daer na 't Nat genoomen; in een Pot gedaen, dight toe gedeckt met eenige oude lompen: Dan Eyer-doyeren daer onder geslagen, en soo weer op 't vyer geset. Dit koocket aten wy met lepelen, even gelijck als dunne [82] Bry. Vastlijck vertrouw ick, dat wy, indien deese Artzeny ons niet waere bekent gemaeckt, gesaementlijck aen de gedaghte kranckheyd souden gestorven zijn. Onse Schiplieden vertrocken van Hannebon nae Normandyen, haer Vaderland. Wy begaven ons nae de Stad Nannes; voorneemens zijnde, deese Reys in aller spoed te verrighten: Doch bevonden ons noch soo swack, dat wy de Paerden niet konden regeeren. Ter dier oorsaeck moesten wy, yeder voor ons hoofd, yemand hueren, die deselve voerde. Als wy nu weer, door allerley spijsen te nuttigen, ons souden beginnen te verstercken, quaemen ons wonderlijcke lusten aen, even gelijck de swangere Vrouwen pleegh te gebeuren. Veele der onse hadden sulck een afkeer van Wijn, datse in een geheele Maend tijds deselve niet konden proeven. Doe wy nu ten laetsten te Nannes waeren aengekoomen, overviel ons al t'saemen een nieuw onheyl. Plotslijck vergingh ons 't gehoor en 't gesight. Met seer groote ontsteltenis vreesden wy, dat wy gantsch blind en doof souden blijven. Doch vermits veele seer treflijcke Genees-geleerde en andere voornaeme Mannen onophoudlijck ons quaemen besoecken, soo wierden wy ten vollen weer hersteld. Wat my belangd, nae een maend tijds sagh en hoorde ick weer als voorheenen. Echter heb ick naederhand geduerigh een swacke Maegh behouden. Lerii Schriffahrt nach Brazil und Historia der Inwohner Americae, cap. 21. 22. fol. 264. seq.

Waerlijck mijn Vriend, liet de deughdsaeme Juffer Honesta sigh hooren, de bejegeningen uwer Reys uyt America nae Franckrijck zijn geweest een ongeluckige keeten van aen malkander-geschaeckelde onheylen. Waerlijck hebt ghy op d'ellendighste wijs gewandeld in 't Dal der schaduwen des doods. Waerlijck hebt ghy soo een geruymen tijd langh gehad reynigheyd der tanden, tot 't alderjammerlijckste Jammer voor de Maegh. Maer waerlijck heeft oock de goedertierenheyd des Heeren uw Ziel noch opgewonden gehad in't Bondelken der Levende; u behouden in den tijd des Hongers, en u soo langh doen bestaen sonder Spijs-genietingh. 'k Hoop en wensch, dat hy u voortaen 't goede sal doen sien, en u versadigen met sijn heyl.

Van verscheydene seer grouwlijcke Hongerlijdingen, seyde Polylector, in veelerley Gewesten des Weerelds, soo in voorgaende als in onse tijden, heb ick voorbeeldlijck gehandeld, met ondermengingh van een goed deel vry aenmercklijcke seldsaemheden, en verschricklijcke Wondergevallen, in mijne Curieuse Aenmerkingem [83] der bysonderste Oost- en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, eerste deel, pag. 290. en vervolgens. Tweede deel. pag. 813. en de volgende. Derde deel, pag. (92.) Groot Historisch Schouwtooneel, eerste deel, pag. 354. Groote Historische Rariteyt-kamer, eerste deel, pag. 550. Tweede deel, pag. 316. Historische Oceaen van pag. 224. tot 234. Franckrijcks Kercklijcke en Weereldlijcke Staet, pag. 343. Voornaementlijck op veele plaetsen mijner Geheele Weereld, in haer sonderlinghste en uytgeleesenste gevallen, voorgesteld tot een Historische Kronijck der Kronijcken. In de Bladwijsers kan men op 't woord Honger, of Hongersnood, de plaetsen naesien. 'k Sou hier noch kortlijck byvoegen een ander Geval van Scheeps-hongerlijdingh, met dat van Marinus al een groote overeenkomingh hebbende: doch 'k laet my voorstaen, dat de Vrienden, insonderheyd Juffer Honesta, van deese stof al sat sullen zijn.

Neen, gaf deese tot antwoord; van honger kan men niet sat worden. Hard en bitter valt het, swaeren honger te moeten lijden: Evenwel verbitterd 't verhael daer van niet 't gehoor en d'opmerckingh der geene, die alles tot een nuttigh gebruyck weeten aen te leggen. Veel meer werd hier door 't hert opgeweckt om God te dancken, dat hy ons tot noch toe voor deese ellende heeft bewaerd; gevende ons niet alleen Brood tot noodwendigh onderhoud, maer noch seer veel tot ons Brood, t'onser verlustigingh: En sijne goedertierenheyd te bidden, ons voortaen genaedelijck te willen behoeden voor deese swaere Plaegh; eene, en wel de vreeslijckste, sijner vier boose Gerighten: Welcke onse baldadige en overdaedige dertelheyd; onse schandlijcke veraghtingh der goede Gaven Gods; onse vermeetene leckerheyd meer als duysend mael verdiend heeft.

Dit was, zei Polylector, een zeer goeden raad: Anders had het u wel mogen gaan gelijk veel andere verhongerde; welke uit de aller ellendigste hongersnood verlost zijnde de dood die ze in 't vasten niet hadden kunnen vinden door 't eten over zich haalden. Als de stad Leiden (in 't jaar 1574 door de Spanjaarden belegerd was) de uiterste hongersnood had geleden kwam de zeer wonderlijke verlossing door een zonderling bestuur des Allerhoogste; waarvan de geheugenis altijd bij ons vers moest blijven; omdat toen aan 't verlies of het behoud van deze stad 't verlies of het behouden van geheel Holland; en bij gevolg van [80] de gehele Staat hing. Toen nu de voorraadschepen op ’t aller onverwachtste over 't land (de Almachtige buiten vermoeden een hoge vloed over hetzelfde doen komen hebben) voor de stad kwamen was de blijdschap der dodelijk-verhongerde en zich zo lang voortreffelijk-verweerd heeft burgers onuitsprekelijk. 't Gewoel en 't gejuich langs 't water waarover de schepen naderden was boven maten sterk; en de aanloop zo groot, dat ze elkaar verdrongen. Sommige stonden tot de hals toe in de vloed om te mogen geraken bij de gedachte kielen; waaruit ze brood, haring, kaas en andere spijzen worden gegeven. Hiermee liepen ze al etende door de straten der stad; onder 't vrolijk-schaterend geroep: God zij gelooft! Leiden, Leiden is ontzet. Zonder grote verwondering en 't uiterste mededogen kon men niet aanschouwen hoe dit van honger uitgeteerde volk beet in de haring die men uit de schepen op 't land wierp. Sommige slokten 't brood op zulke wijze in alsof ze nooit zouden hebben kunnen verzadigd worden. Wat ook veroorzaakte dat enige die geen maaet konden houden dood ter neervielen met de spijs tussen de tanden. Bor Nederlandsche Oorlogen, eerste Deel, sevende Boek, fol. 61. In 't jaar 1581 kwam in Frankrijk een schip aan, met zevenenvijftig jammerlijk-uitgehongerde mensen. Aan land getreden zijnde vielen ze op de spijzen aan gelijk wolven ter sneeuwtijd op een van hun voorkomende roof. Zo’ n gulzigheid veroorzaakte dat van 't genoemde getal op dezelfde dag van hun aankomst eenentwintig; op de volgende dag negen; op de derde zes; op de vierde vijf; tezamen eenenveertig stierven, Acht andere vielen in een langdurige ziekte waaruit ze eindelijk noch behouden opstonden. De overige acht die met de hoogste moeite en kwelling zich van 't eten onthielden, alleen telkens om 't tweede of derde uur vijf of zes hapjes spijs nuttigende en alzo geleidelijk aan de maag en darmen tot de ontvangst ervan wenden gevoelden zich na vier of vijf dagen te eenmaal hersteld, en in goede gezondheid; behalve dat ze enige wekenlang hun krachten vrij zwak bevonden en met enige hoofdzwijmeling gekweld waren. P. Beauchamp Histoir. divers. pagina 149.

Zo ging 't ook met ons, vervolgde Marinus. Diegene welke zich droegen naar de aan ons gegeven raad is 't zeer goed gelukt. Maar 't tegendeel gebeurde de schiplieden; die terstond [81] hun buik met allerlei spijzen opvulden. Tien van de twintig ervan, welke levend aan land waren gekomen zijn straks gestorven. Ons aangaande (die op dezen tocht niet voor scheepsvolk, maar voor reizigers hadden gevaren), wij gingen in Amerika t' scheep, tezamen vijftien in getal. Zijn ook alle in Frankrijk behouden aangeland en daar levend gebleven; alhoewel wij op onze aankomst uit niet anders dan uit huid en beenderen bestonden; schenen waarlijk dode lichamen van lieden die lang ziek geweest waren: Ik zou bijna gezegd hebben, ergens uit een graf gehaald. Zo gauw ik mij op 't land bevond kreeg ik een afkeer van allerlei spijs; zodat ik in een herberg kwam en de reuk der mij aangeboden wijn gewaar werd op een omtrent mij staande kist in onmacht ter neer viel. Alle omstanders die mij dus gans flauw en afgemat zagen meenden dat ik de geest gaf. Zo gauw ik wat bekomen was liet ik mij te bed leggen en ruste zo gans zacht dat ik niet voor de volgende dag ontwaakte. Enige menen wanneer men de zachte bedden een lange tijd ontwend is dat men in 't eerst op die niet meer kan slaeen: Doch aan mijn persoon vernam ik recht het tegendeel. Want zonder aan te zien ik nu in tien maanden tijd op geen bed had gelegen, zo kon ik echter zeer goed op hetzelfde rusten. Misschien heeft er de afgematheid en krachtloosheid zeer veel toe gedaan. Als wij vier dagen te Blavet hadden vertoefd vertrokken wij naar Hannebon, niet meer dan twee Franse mijlen weg hier vandaan; en bleven daar vijfentwintig dagen; ons in alles gedroegen naar de raad der geneesmeesters. Maar hoe zorgvuldig wij op onszelf acht sloegen, zo was er echter niemand onder ons die niet over zijn ganse lichaam opzwol, behalve alleen ik en noch drie andere welke van deze zwakkheid niet worden aangetast; dan alleen van de navel af tot de voeten toe. Daarboven kregen wij de buikloop, nevens een walging der maag; zodat wij noch spijs noch drank konden binnen houden. Doch ons werd een raad aangewezen, waarop het gebruik wij ons terstond beter gevoelden. Dit geneesmiddel bestond uit hondsdraf (anders aardveil) en rijst, tezamen goed gekookt. Daarna 't nat genomen; in een pot gedaan, dicht toegedekt met enige oude lompen: Dan eierdooiers daaronder geslagen en zo weer op 't vuur gezet. Dit kooksel aten wij met lepels even gelijk als dunne [82] brij Vast vertrouw ik dat wij indien deze artsenij ons niet was bekend gemaakt gezamenlijk aan de gedachte krankheid zouden gestorven zijn. Onze schiplieden vertrokken van Hannebon naar Normandië hun vaderland. Wij begaven ons naar de stad Nantes; voornemen waren deze reis in aller spoed te verrichten: Doch bevonden ons noch zo zwak dat wij de paarden niet konden regeren. Ter die oorzaak moesten wij, ieder voor ons hoofd, iemand huren die ze voerde. Als wij nu weer door allerlei spijzen te nuttigen ons zouden beginnen te versterken kwamen ons wonderlijke lusten aan, even gelijk de zwangere vrouwen plag te gebeuren. Vele der onze hadden zo’ n afkeer van wijn dat ze in een gehele maand tijd die niet konden proeven. Toen wij nu ten laatste te Nantes waren aangekomen overviel ons al tezamen een nieuw onheil. Plotseling verging ons 't gehoor en 't gezicht. Met zeer grote ontsteltenis vreesden wij dat wij gans blind en doof zouden blijven. Doch vermits vele zeer treflijcke genees-geleerde en andere voorname mannen onophoudelijk ons kwamen bezoeken zo worden wij ten volle weer hersteld. Wat mij aangaat, na een maand tijd zag en hoorde ik weer als voorheen. Echter heb ik naderhand gedurig een zwakke maag behouden. Lerii Schriffahrt nach Brazilië und Historia der Inwohner Amerikae, kapittel 21. 22. fol. 264. seq.

Waarlijk mijn vriend, liet de deugdzame juffer Honesta zich horen, de bejegeningen van uw reis uit Amerika naar Frankrijk zijn geweest een ongelukkig keten van aan elkaar-geschakelde onheilen. Waarlijk hebt gij op de ellendigste wijze gewandeld in 't dal der schaduwen des doods. Waarlijk hebt gij zo’n geruime tijd lang gehad reinheid der tanden tot ’t aller jammerlijkste jammer voor de maag. Maar waarlijk heeft ook de goedertierenheid der Heer uw ziel noch opgewonden gehad in ’t bundeltje der levenden; u behouden in de tijd der honger en u zo lang doen bestaan zonder spijs-genieting. Ik hoop en wens dat hij u voortaan 't goede zal doen zien en u verzadigen met zijn heil.

Van verscheidene zeer gruwelijke hongerlijden, zei Polylector, in velerlei gewesten der wereld, zo in voorgaande als in onze tijden, heb ik voorbeeldig gehandeld met ondermenging van een goed deel vrij aanmerkelijke zeldzaamheden en verschrikkelijke wondergevallen in mijn Curieuze aanmerkingen [83] der bijzonderste Oost- en West-Indische verwonderens-waardige dingen, eerste deel, pagina 290 en vervolgens tweede deel pagina 813 en de volgende. Derde deel, pagina (92) Groot Historisch Schouwtooneel, eerste deel, pagina 354. Grote Historische Rariteitenkamer, eerste deel, pagina 550. Tweede deel, pagina 316. Historische Oceaan van pagina 224 tot 234. Frankrijks Kerkelijke en Wereldlijke Staat, pagina 343. Voornamelijk op vele plaatsen van mijn Gehele Wereld in zijn zonderlingste en uitgelzendste gevallen, voorgesteld tot een Historische Kroniek der Kronieken. In de bladwijzers kan men op 't woord honger of hongersnood de plaatsen nazien. Ik zou hier noch kort bijvoegen een ander geval van scheeps-hongerlijden met dat van Marinus al een grote overeenkomst hebben: doch ik laat mij voorstaan dat de vrienden, vooral juffer Honesta, van deze stof al zat zullen zijn.

Neen, gaf deze tot antwoord; van honger kan men niet zat worden. Hard en bitter valt het zware honger te moeten lijden: Evenwel verbitterd 't verhaal daarvan niet 't gehoor en de opmerking van diegene die alles tot een nuttig gebruik weten aan te leggen. Veel meer wordt hie door 't hart opgewekt om God te danken dat hij ons tot noch toe voor deze ellende heeft bewaard; geeft ons niet alleen brood tot noodwendig onderhoud, maar noch zeer veel tot ons brood, tot onze verlustiging: En zijn goedertierenheid te bidden ons voortaan genadig te willen behoeden voor deze zware plaag; ene en wel de vreselijkste van zijn vier boze gerichten: Welke onze baldadige en overdadige dartelheid; onze schandelijke verachting der goede gaven Gods; onze vermetele lekkere meer dan duizend maal verdiend heeft.

Wel dan, hernam Polylector, soo wil ick noch meer honger by deese wel-voorsiene Tafel opdraegen; doch onder voorwaerde, dat ghy u niet ontsetten sult, indien u eenige afschouwlijcke Gereghten voorquaemen: Want by soodaenige Bancquetten siet men al dickmael sulcke onaengenaeme Spijsen verschijnen, dat veele, aen een goeden Disch sittende, daer over alle Eetens-lust wel sou vergaen. Hoofdman Johan Ribaut deed in 't jaer 1561. een reys nae Florida; en bouwde daer een Sterckte, in welcke hy tsestigh Besoldelingen leyde, onder 't Bevel des Hoofdmans Aubert. Hy selver, met d'overige weynige Soldaten, gingh van daer t'Seyl; voorneemens zijnde, weer te keeren met meer Volck en allerley [84] Voorraed; om sigh gantschlijck hier ter neer te stellen. Korts daer nae vatteden deese Krijghskneghten een onwil op tegens haeren Bevelhebber; uytbarstende tot een vollen oproer. d'oorsaeck was, om dat hy eenen uyt de haere had doen ophangen; en eenen anderen, genaemd Lachere, op een Eyland verbannen. 't Quam soo verr', datse Aubert dood sloegen, en eenen nieuwen Hoofdman verkoosen. Daerenboven haeldense de gebannene Lachere weer by haer. Vermits nu haeren Voorraed begon te minderen, en sy uyt Franckrijck geen tijdingh kreegen, dat meer Volck en levensmiddelen tot haer souden koomen, soo beslootense, by tijds een Schip te willen bouwen; om (wanneer 't gebreck haer moght komen t'overvallen als een gewapend Man) sigh daer in op Zee te begeeven, en alsoo de gevreesde nood t'ontvlieden. Doch 't gingh haer geheel anders alsse gedaght hadden; en daerse op 't Land noch eenigh onderhoud hadden konnen vinden, moestense naderhand op Zee sigh van alles ontbloot sien. 't Schip, of de Schuyt, wierd eyndlijck volmaeckt, soo goed als se konden; en d'Inwooners, die deese vreemde Gasten geerne quyt geweest hadden, bestelden haer daer toe de noodige Kabels en ander Touwwerck. Maer daer moesten oock Zeylen zyn. Deese bereydedense van haere Hembden en Slaeplaeckenen. Dus toegerust zijnde, verwaghtedense een goede Wind; en soo haest deselve begon te waeyen, staeckense in Zee; op welcke haere Reys vry langer duerde alsse gedaght hadden. Eerse noch 't derde deel der selve hadden afgeleght, was haeren Voorraed al verteerd; en 't Water begon t'ontbreecken. d'oorsaeck van haere geringe voortgangh was een ontstaene kalmte; die haer soodaenigh ophield, datse in drie geheele weecken tijds geen vijfentwintigh Fransche mijlen weghs konden voorderen. Hier door geraecktense in sulck een staet, datse sigh moesten behelpen yeder met twaelf graenkens van Millie 's daeghs. Doch wel haest was oock van deese Spijs niets met allen meer overigh. Wijlse nu alle gewoon Voedsel moesten missen, soo vattedense eerst haere leedere Wambaisen; daer nae haere Schoenen aen. Met deese ellendige kost soghtense haer leven uyt te recken, soo langh haer mogelijck sou zijn. Niet alleen de Honger, maer oock de Dorst plaeghde haer seer deerlijck. Eenige beproefden, ofse Zeewater souden konnen drincken: Maer behalven dat hier door de keel ontstoocken, en gelijck als brandende wierd, soo veroorsaeckte sulcks hier oock een Darmsnijdingh; [85] Welcke pijn, boven soo veel andere ellenden, haer jammerlijck martelde.

Voor ons, viel Marinus hier in, die van der Jeughd op de soete Wateren, of andere Drancken, gewoon zijn, vallen de soute ondrinckbaer; en schaedlijck voor onse Natuer. Doch 't schijnd, dat men van jonghs af sigh daer toe sou konnen gewennen, sonder eenigh quaed daer van te lijden; gelijck Mithridates sigh had gewend tot 't nuttigen van Vergif.

Of liever, merckte Polylector hier aen, tot 't gebruyck van Tegengiften, om niet vergeven te worden. Waer door eyndlijck, doe hy sigh selven geerne aen kant had geholpen, 't gif op hem geen vat kon vinden. Doch 'k wil u in uw begonnen Gespreck niet ophouden.

Doe ick, hernam Marinus, in 't Jaer 1616. onder Jaqùes le Maire d'Australische Toght hielp doen, saegen wy eens op den aghtsten der Bloeymaend teeckenen van Land; en op de naemiddagh een seer seldsaem fatsoen eens Schips; 't welck ick u (alhoewel 't misschien op een ander tijd beeter te pas sou konnen komen) om de wonderlijckheyds wil sal voorstellen; te meer, om dat wy in den aenvangh onser Gespraecken van diergelijcke Vaertuygen gewagh hebben gemaeckt. Dit Schipje had een Solderingh op twee beslootene Prauwkens; welcke anderhalve vadem van malkander quaemen; dwars overgebonden met Balcken en Stocken. Plancken waeren 'er overgeleght; en daer op stond een Tent van Matten, waer in Vrouwen en Kinderen waeren. De Mans persoonen bestierden dit Schip voor en aghter met dicke, groote Riemen. De Mast stond in 't Voorschip, geheght op een dwarshout, met Hoofdtouwen. Oock haddense een lange Spriet, Besaens-wijs. 't Seyl was van Matten. Alleen op gissingh voerense, wijlse geen Streeckwijser (Compas) hadden. Gantsch naeckt waerense, behalven datse de Schaemte hadden bedeckt. De Vrouwspersoonen was't hayr kort afgesneeden; soo dat men haer uyt de Mannen niet kon onderkennen als alleen aen de Borsten. Deese Indianen (op dat ick nu koom tot de saeck, waerom ick in 't verhael van Polylector ben gevallen), scheenen Zeewaeter tot Dranck te gebruycken. De reden, welcke dit vermoeden in ons veroorsaeckte, was, datse de by haer zijnde jonge kinderen uyt de Zee te drincken gaven. Le Maire Spiegel der Australische Navigatie fol. 35. Buyten twijffel soudense [86] de gedaghte haere Kinderen geen Zeewater gegeven hebben, indiense niet gewoon waeren geweest, 't selve voor haeren dorst te nuttigen.

Deese Australische Reysbeschrijvingh, merckte Polylector weer aen, is oock in Druck uytgekomen onder de Titel van Journael, of Beschrijvingh der wonderlijcke Reys, gedaen door Willem Cornelsz. Schouten van Hoorn. Yeder heeft een bysondere Aenteeckenaer gehad; of, om duydlijcker te spreecken, deese Tocht is van twee bysondere persoonen beschreven en uytgegeven geworden. 't Geen ghy geset hebt op den aghtsten, steld hy op den negenden der Bloeymaend. 't Scheepje vertoond hy ons aldus: 't Was wonderlijck om te sien; zijnde van twee lange, fraeye Canoes, hebbende al vry een goede wydte tusschen beyden. Ontrent in 't midden van elcke Canoe waeren geleght twee breede Plancken, van cierlijck rood hout, om 't Water te schutten. Voorts haddens' 'er Plancken boven over geschickt, van d'eene Canoe op d'ander; wel vast op een gewoeld. Soo wel voor als aghter staecken de Canoes noch een groot stuck uyt; boven dight toegemaeckt voor 't overwaeteren. Voor op d'eene Canoe aen Stuerboord stond een Mast, op 't eynd met een Mick, daer een Besaen met de roode in lagh. 't Zeyl was van Matten. Hoedaenigh de wind woey, sy waeren meest altijd gereed om te zeylen; sonder datse Compas of eenigh Zee-Instrument hadden; doch wel Visch-Angelen. Sommige hadden 'er haecken van Paerlemoer aen; andere van swart Been; of van de Schild der Schildpadden. Haere Touwen waeren fraey genoegh; en wel soo dick als een Kabeltouw; gemaeckt van bynae sulck een Stof, als waer van de Vygekorven in Spaenje werden bereyd. Voorts seght deese Schrijver: Sy droncken sout Water uyt de Zee, en gaven 't oock haere jonge Kinderen te drincken. Journael van Willem Cornelisz. Schouten, pag. 107. des Drucks t'Amsterdam, aghter de Voyagie van Joris Spilbergen, Anno 1648.

Dus kan, liet Honorius sigh hooren, de gewoonte de Natuer veranderen, of als tot een Natuer werden. Maer gelief nu voort te gaen in 't verhael der weervaeringen van d'op Zee zijnde hongerige en dorstige, sonder spijs of dranck te hebben.

Sommige deeser ellendige, vervolghde Polylector, droncken haer eygen Water; en bevonden sigh beeter daer by. Doch vermitsse noch Spijs noch eenige Voghtigheyd nuttighden, soo kondense [87] oock niet soo veel lossen, als genoegh moght geweest zijn voor haeren dorst. Boven deese plaegh van d'uyterste honger en dorstlijdingh ontstond haer noch een ander gevaer. Want haere kleyne Schuyt wierd aen alle kanten leck; en sy waeren niet maghtigh genoegh, om al 't inloopend Water uyt te scheppen. Tot vergrootingh haerer ellende gebeurden 't, dat een Zee-golf, door de Wind verwoedelijck aengedreven, haer Schuytje aen d'eene zijde in stucken sloegh. Oock vloogen 'er de Baeren over heenen. Derhalven sy, gantschlijck wanhopende van haere behoudenis, ophielden van d'uytscheppingh des Waters: 't Welck doe soodaenigh indrongh, dat de veelheyd haer gewisselijck sou hebben doen sincken, indien niet eenen onder haer, moed grijpende, haer had verseeckerd (om de slappe handen wat op te reghten) datse, de wind dus blijvende, binnen drie daegen tijds gewisselijck land souden sien. Deese hoopgevingh verweckte in haer noch soo veel kloeckmoedighheyd, datse gesaemenderhand aen 't werck vielen, om 't Water weer uyt de Schuyt te krijgen. Oock settedense haeren loop noch drie daegen en naghten voort, sonder yets t'eeten of te drincken. Maer doese, dien tijd verstreecken zijnde, geen teecken van eenigh Land gewaer wierden, gavense op nieuws de hoop (anders de rijckdom der arme, en de troost der ellendige) gantschlijck verlooren; vermitsse den honger niet langer konden uytstaen. In deese hooghste nood begonden eenige voor te stellen, dat het beeter was, door de dood van eenen alle te behouden, als datse gesaementlijck dus ellendigh vergingen. Eyndlijck wierd beslooten, dat 't Lot eenen sou aenwijsen,om te sterven, en sijn vleesch te doen dienen tot spijs voor d'overige. 't Viel juyst dien Lachere te beurt, diese, in haer oproer, hadden gehaeld van 't Eyland, waer op hy, om sijner misdaeden wil, gebannen was geweest. Dus wist de Godlijcke gereghtigheyd hem te vinden.

Dit maeckt my, viel Juffer Honesta hier in, indaghtigh 't geen de Heere onse God spreeckt by den Propheet, van de godloose: De vliedende sal onder haer niet ontvlieden, noch d'ontkomende onder haer behouden worden; Al verberghden sy haer van voor mijn oogen in den grond der Zee, soo sal ick van daer een Slangh gebieden, die salse bijten. En al gingense in gevanghnis voor't aengesight haerer vyanden, soo sal ick van daer den Swaerde gebieden, dat het haer doode, Amos ix. 1. 3. 4. Indiense al 't een onheyl ontkomen, soo sal haer doch een ander veel swaerder, of afschouwlijcker, treffen. [88] Niet langh, gingh Polylector weer voort, wierd sijne Slaghtingh van d'andere uytgesteld. 't Warme bloed dronckense. Daer nae deeldense 't Vleesch by stucken onder haer uyt; met een seer nauwe toesight, dat d'eene doch niet meer als d'andere moght bekoomen. Hier meê onderhieldense sigh een wijl tijds, tot dat d'uyr haerer verlossingh uyt deese ellende gekoomen was. Want eyndlijck naerderdense de Kust van Bretagne; daerse een Engelsche Barck vonden. De daer in zijnde Engellanders begaven sigh in deese rampspoedige Schuyt; en vonden de Francoisen op 't laetste punt van den geest te sullen geven. Doch door Spijs en Dranck verquickt geworden zijnde, quaemense noch levendigh aen land. Adelarii descript. Floridae pag. 29. Beauchamp Histoir. divers. pag. 403.

Wel dan, hernam Polylector, zo wil ik noch meer honger bij deze goed-voorziene tafel opdragen; doch onder voorwaarde dat gij u niet ontzetten zal indien u enige afschuwelijke gerechten voorkwamen: Want bij zodanige banketten ziet men al vaak zulke onaangename spijzen verschijnen dat vele die aan een goede dis zitten daarover alle eetlust wel zou vergaan. Hoofdman Johan Ribaut deed in 't jaar 1561 een reis naar Florida; en bouwde daar een sterkte waarin hij zestig betaalden legde onder 't bevel der hoofdman Aubert. Hij zelf met de overige weinige soldaten ging vandaar te zeil; was van voornemen weer te keren met meer volk en allerlei [84] voorraad; om zich gans hier te neer te stellen. Kort daarna vatte deze krijgsknechten een onwil op tegen hun bevelhebber; dat uitbarsten tot een volle oproer. De oorzaak was omdat hij een uit hen had doen ophangen; en een andere, genaamd Lachere, op een eiland verbannen. 't Kwam zo ver dat ze Aubert doodsloegen en een nieuwe hoofdman kozen. Daarboven haalden ze de gebannen Lachere weer bij zich. Vermits nu hun voorraad begon te minderen en zij uit Frackrijk geen tijding kregen dat meer volk en levensmiddelen tot hen zouden komen zo besloten ze bij tijd een schip te willen bouwen; om (wanneer 't gebrek ze mocht komen te overvallen als een gewapend man) zich daarin op zee te begeven en alzo de gevreesde nood te ontvlieden. Doch 't ging ze geheel ander dan ze gedacht hadden; en daar ze op 't land noch enig onderhoud hadden kunnen vinden moesten ze naderhand op zee zich van alles ontbloot zien. ’t Schip of de schuit werd eindelijk volmaakt, zo goed als ze konden; en de inwoners die deze vreemde gasten graag kwijt geweest hadden bestelden ze daartoe de nodige kabels en ander touwwerk. Maar daar moesten ook zeilen zijn. Deze bereiden ze van hun hemden en slaaplakens. Aldus uitgerust verwachten ze een goede wind; en zo gauw die begon te waaien staken ze in zee; waarop hun reis vrij langer duurde dan ze gedacht hadden. Eer ze noch 't derde deel ervan hadden afgelegd was hun voorraad al verteerd; en 't water begon te ontbreken. De oorzaak van hun geringe voortgang was een ontstane kalmte; die ze zodanig ophield dat ze in drie gehele weken tijd geen vijfentwintig Franse mijlen weg konden vorderen. Hierdoor geraakten ze in zo’ n staat dat ze zich moesten behelpen ieder met twaalf graantjes van gierst per dag. Doch wel gauw was ook van deze spijs geheel niets meer over. Omdat ze nu alle gewoon voedsel moesten missen zo vatten ze eerst hun leren wambuizen; daarna hun schoenen aan. Met deze ellendige kost zochten ze hun leven te rekken zo lang het hun mogelijk zou zijn. Niet alleen de honger, maar ook de dorst plaagde ze zeer deerlijk. Enige beproefden of ze zeewater zouden kunnen drinken: Maar behalve dat hierdoor de keel ontstoken en gelijk als brandend werd zo veroorzaakte zulks hier ook een darmsnijding; [85] Welke pijn, boven zo veel andere ellende, hun jammerlijk martelde.

Voor ons, viel Marinus hierin, die van der jeugd op de zoete wateren of andere dranken gewoon zijn vallen de zoute ondrinkbare; en schadelijk voor onze natuur. Doch 't schijnt dat men van jongs af zich daartoe zou kunnen gewennen zonder enig kwaad daarvan te lijden; gelijk Mithridates zich had gewend tot 't nuttigen van vergif.

Of liever, merkte Polylector hieraan, tot 't gebruik van tegengiften om niet vergeven te worden. Waardoor eindelijk, toen hij zichzelf graag aan kant had geholpen 't gif op hem geen vat kon vinden. Doch ik wil u in uw begonnen gesprek niet ophouden.

Toen ik, hernam Marinus, in 't jaar 1616 onder Jaqùes le Maire de Australische tocht hielp doen zagen wij eens op de achtste der bloeimaand tekens van land; en op de namiddag een zeer zeldzaam vorm van een schip; wat ik u (alhoewel 't misschien op een ander tijd beter te pas zou kunnen komen) vanwege de wonderlijkheid zal voorstellen; te meer omdat wij in den aanvang van onze gesprekken van diergelijke vaartuigen gewag hebben gemaakt. Dit scheepje had een zoldering op twee besloten prauwtjes; welke anderhalve vadem van elkaar kwamen; dwars overgebonden met balken en stokken. Planken waren er overgelegd; en daarop stond een tent van matten waarin vrouwen en kinderen waren. De manspersonen bestuurden dit schip voor en achter met dikke, grote riemen. De mast stond in 't voorschip gehecht op een dwarshout met hoofdtouwen. Ook hadden ze een lange spriet, bezaan-vormig. 't Zeil was van matten. Alleen op gissing voeren ze omdat ze geen streekwijzer (kompas) hadden. Gans naakt waren ze, behalve dat ze de schaamte hadden bedekt. De vrouwspersonen was 't haar kort afgesneden; zodat men ze uit de mannen niet kon onderkennen dan alleen aan de borsten. Deze Indianen (opdat ik nu kom tot de zaak, waarom ik in 't verhaal van Polylector ben gevallen), schenen zeewater tot drank te gebruiken. De reden welke dit vermoeden in ons veroorzaakte was dat ze de bij hun zijnde jonge kinderen uit de zee te drinken gaven. Le Maire Spiegel der Australische Navigatie fol. 35. Zonder twijfel zouden ze [86] de gedachte hun kinderen geen zeewater gegeven hebben indien ze niet gewoon waren geweest hetzelfde voor hun dorst te nuttigen.

Deze Australische reisbeschrijving, merkte Polylector weer op is ook in druk uitgekomen onder de titel van Journaal of Beschrijving der wonderlijke reis gedaan door Willem Cornelsz. Schouten van Hoorn. Ieder heeft een bijzondere aantekenaar gehad; of om duidelijker te spreken, deze tocht is van twee aparte personen beschreven en uitgegeven geworden. 't Geen gij gezet hebt op de achtste stelt hij op de negende der bloeimaand. 't Scheepje vertoont hij ons aldus: 't Was wonderlijk om te zien; was van twee lange fraaie kano’ s, heeft al vrij een goede breedte tussen beiden. Omtrent in 't midden van elke kano waren gelegd twee brede planken van sierlijk rood hout om 't water te schutten. Voorts hadden ze er planken boven over geschikt, van de ene kano op de ander; goed vast opeen gemaakt. Zo wel voor als achter staken de kano’ s noch een groot stuk uit; boven dicht toegemaakt voor ’t over wateren. Voor op de ene kano aan stuurboord stond een mast, op 't eind met een mik daar een bezaan met de rode in lag. 't Zeil was van matten. Hoedanig de wind waaide zij waren meest altijd gereed om te zeilen; zonder dat ze kompas of enig zee-instrument hadden; doch wel visangels. Sommige hadden er haken van parelmoer aan; andere van zwart been; of van de schild der schildpadden. Hun touwen waren fraai genoeg; en wel zo dik als een kabeltouw; gemaakt van bijna zo’ n stof als waarvan de vijgenkorven in Spanje worden bereid. Voorts zegt deze schrijver: Zij dronken zout water uit de ze, en gaven 't ook hun jonge kinderen te drinken. Journaal van Willem Cornelisz. Schouten, pagina 107 de Druk t'Amsterdam, achter de Voyagie van Joris Spilbergen, Anno 1648.

Dus kan, liet Honorius zich horen, de gewoonte de natuur veranderen of als tot een natuur worden. Maar gelief nu voort te gaan in 't verhaal der wedervaringen van de op zee zijnde hongerige en dorstige zonder spijs of dranc te hebben.

Sommige deze ellendige, vervolgde Polylector, dronken hun eigen water; en bevonden zich beter daarbij. Doch vermits ze noch spijs noch enige vochtigheid nuttigden zo konden ze [87] ook niet zo veel lossen als genoeg mocht geweest zijn voor hun dorst. Boven deze plaag van de uiterste honger en dorstlijden ontstond ze noch een ander gevaar. Want hun kleine schuit werd aan alle kanten lek; en zij waren niet machtig genoeg om al 't inlopend water uit te scheppen. Tot vergroting van hun ellende gebeurden 't dat een zee-golf, door de wind vermoedelijk aangedreven, hun schuitje aan de ene zijde in stukken sloeg. Ook vlogen er de baren overheen. Derhalve zij die gans wanhoopten van hun behoudenis, ophielden van het uitscheppen van het water: wat toen zodanig indrong, dat de hoeveelheid ze zeker zou hebben doen zinken indien niet een onder hen moed geep en ze had verzekerd (om de slappe handen wat op te richten) dat ze als de wind aldus blijft binnen drie dagen tijd zeker land zouden zien. Deze hoopgevend verwekte in hen noch zo veel kloekmoedigheid dat ze gezamenlijke hand aan 't werk vielen om 't water weer uit de schuit te krijgen. Ook zette ze hun loop noch drie dagen en nachten voort, zonder iets te eten of te drinken. Maar toen ze toen die tijd verstreken was geen teken van enig land gewaar worden gaven ze opnieuw de hoop (anders de rijkdom der arme en de troost der ellendige) gans verloren; vermits ze de honger niet langer konden uitstaan. In deze hoogste nood begonnen enige voor te stellen, dat het beter was door de dood van een allen te behouden als dat ze gezamenlijk dus ellendig vergingen. Eindelijk werd besloten dat 't lot een zou aanwijzen om te sterven en zijn vlees te doen dienen tot spijs voor de overige. 't Viel juist die Lachere te beurt die ze in hun oproer hadden gehaald van 't eiland waarop hij vanwege zijn misdaden gebannen was geweest. Dus wist de Goddelijke gerechtigheid hem te vinden.

Dit maakt mij, viel juffer Honesta hierin, indachtig 't geen de Heer onze God spreekt bij de profeet van de godloze: De vliedende zal onder hen niet ontvlieden, noch de ontkomende onder ze behouden worden; Al verborgen ze zich van voor mijn ogen in de grond der zee, zo zal ik vandaar een slang gebieden die zal ze bijten. En al gingen ze in gevangenis voor het aangezicht van hun vijanden zo zal ik vandaar de zwaarden gebieden zodat die hen doodde, Amos 9; 1. 3. 4. Indien ze al 't een onheil ontkomen zo zal ze doch een ander veel zwaarder of afschuwelijker treffen. [88] Niet lang, ging Polylector weer voort, werd zijn slachting van de andere uitgesteld. 't Warme bloed dronken ze. Daarna deelden ze het vlees bij stukken onder hen uit; met een zeer nauwe toezicht dat de ene doch niet meer dan de andere mocht bekomen. Hiermee onderhielden ze zich een tijdje totdat het uur van hun verlossing uit deze ellende gekomen was. Want eindelijk naderden ze de kust van Bretagne; daar ze een Engelse bark vonden. De daarin zijnde Engelanders begaven zich in deze rampspoedige schuit; en vonden de Fransen op 't laatste punt van de geest te zullen geven. Doch toen ze door spijs en drank verkwikt waren kwamen ze noch levendig aan land. Adelarii descript. Floridae pagina 29. Beauchamp Histoir. divers. pagina 403.

Al dickmael is 't gebeurd, seyde Honorius, dat men door nood Menschen-vleesch heeft gegeeten; en die't gegeeten hebben, verseeckeren, dat het seer lecker van smaeck is. Een Jongman van Ter Goes in Zeeland wierd met derthien andere van de West-Indiaensche Wilde gevangen bekoomen. d'uyterste Hongersnood dwongh haer, t'elckens 't vleesch van eenen haerer Medgesellen te moeten eeten, wijl haer niets anders gebraght wierd. De gedaghte Jongelingh betuyghde naederhand, dat hy in 't eerst wel een afschrick van dese kost had; maer daer nae soo smaecklijck daer van at, als van een goed wel-gemest Varcken. De Vingeren der handen en de Teeën der voeten waeren hem een seer leckere knabbelingh, een lieflijcke kluyvery. Als 'er nu thien dus verslonden waeren, en d'overige vier bemerckten, dat nu de beurt haest aen haer sou koomen, soo soghtense middel, om te moogen ontvlieden; en 't is haer oock geluckt. Wassenaers Historisch Verhael aller Gedenckwaerdige Geschiedenissen in Europa, 8^ste. deel, pag. 30.

'k Moet, begon Juffer Honesta weer, hier twee Vraegen doen. Eerst, of'er in Sand eenigh Voedsel is! Daer nae; Of 't oock wel geoorloft magh geaght worden, in sulck een uyterste nood, en alderwanhoopighst gevaer, eenen door 't lot de doen sterven, om d'andere met sijn vleesch Spijs te verschaffen, en alsoo veele in 't leven te behouden! De laetste Vraegh vloeyd uyt de nu verhaelde gevallen. Tot d'eerste geeft my aenleydingh, aen d'eene zyde, 't geen nu van Hongerlijdingh is gesproocken; aen d'andere zyde yets 't geen ick onlanghs heb gesien; te weeten, dat eenige tamme Gansen, door den Eygenaer over een sandige wegh gedreeven werdende, dickmael eenige [89] Sandsteenkens in den Beck vatteden, en inswolgen. 'k Beklaeghde deese arme Beesten, welcke door Honger Sand moesten eeten; om haere heete Maegh te vullen.

'k Verseecker u, antwoordede Marinus, dat deese Vogelen 't Sand in slickten, niet uyt honger, maer uyt lust; en om dat sulcks haer diend tot reynigingh van de Maegh.

Eenige Geleerde, berightede Polylector, zijn van gevoelen, dat veelerley slagh van Gevogelte Sand eeten, niet alleen tot Maegh-reynigingh, maer oock tot vullingh van deselve; en somtijds uyt honger.

Sou dan, hervraeghde Juffer Honesta, Sand oock den Honger konnen stillen?

Niet gantschlijck stillen, was d'antwoord van Polylector, maer eenighsins bedwingen. Men heeft bevonden (seghd de geleerde Erasmus Franciscus, Schaubuhnen dritter theil, pag. 615.), dat veele Menschen, in Hongersnooden, Sand hebben ingeswolgen, en by deese jammerlijcke kost sigh eenige daegen langh onderhouden. Wat my belanghd, ick meen, dat 'er voor de Menschen sleght voedsel in moet steecken; doch dat 'er yet dienstighs voor de Vogelen in leght. Sand sou een hongerigh Mensch weynigh konnen helpen, als alleen tot eenige vullingh van de Maegh, op datse niet al te seer ingesnoerd wierd. Evenwel is lijmaghtigh en klevigh Sand niet t'eenemael sonder Voedinghs-kraght. De hittigheyd der Vogelmagen sou oock misschien uyt 't witte Sand wel eenigh Voedsel konnen trecken. Men vind seecker slagh van Gevogelt, 't welck niet anders als Steenen slockt, en daer door seer vet werd. Ontrent de Stad Alexandria in Egypten vind men een groote meenighte deeser Pluym-Dieren. Sy konnen niet vliegen, maer loopen soo geswind, dat de snelste Hond haer niet kan aghterhaelen. Enckelijk met Netten konnense verstrickt werden. Geen andere Spijs nuttigense, als alleen kleyne steenkens, welckese uyt 't Sand oppicken.

't Is waer, antwoordede Marinus. Deese Vogelen werden seer geroemd, wegens haere Vettigheyd; zijn oock bovenmaeten lieflijck, maer te gelijck gantsch gevaerlijck t'eeten, soo langh deselve noch varsch zijn. Die'er een weynigh te veel van gebruyckt moet sterven. d'oorsaeck hier van werd haer Voedsel toegeschreeven, als die niet anders dan Steenen inslingeren. Diese onmatigh gebruyckt, bekoomt de Watersucht, en eet sigh selven een vroeghtijdigh [90] Graf op den hals. Derhalven moetmense, soo haestse gepluckt zijn, souten, en een geheele Naght in 't sout laeten leggen. Daer nae braeden, en met Edick eeten. Dus toebereyd zijnde, bekoomense een goede smaeck, en zijn gesond. Des Fursten Razevits Sendschreiben, num. 3. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil. pag. 616.

Maer, seyde de Heer Honorius, is men al ten vollen gewis, dat deese Vogelen juyst niet anders als Steenkens in de Maegh souden werpen? Misschien snappense Vliegen, Muggen en Wormkens op, sonder dat men daer aght op neemd.

Alsse geopend werden, hernam Marinus, soo werd in de Maegh niet anders als Steenkens gevonden. Men kan oock niet 't alderminste blijck sien, datse yet anders souden nuttigen. Friderich von Zeitz Asiatische Reisebeschreibung pag. 119.

Vermits ick sie, liet Honorius sigh weer hooren, dat de Vrienden niet meer gelieven t'eeten; dat wy nu oock al wat langh aen Tafel hebben geseeten, soo dunckt my best te zijn, eer wy in d'antwoord op d'andere Vraegh mijner Echtgenoot ingewickeld werden, de Danckseggingh te doen; op te staen, en ons in een andere Kamer te begeven, daer wy wat meerder lught, en een aengenaem uytsight sullen hebben. 't Eerste en tweede wierd terstond verright. Doch vermits doemaels de Son seer lieflijck scheen, en dat men 't sitten moede was soo wilden Polylector en Marinus liever wat gaen wandelen in den Hof van Honorius, leggende aghter sijn Huys. Hier gekoomen zijnde, gingense de Paeden een wijl tijds op en neer. Polylector 't oogh op 't een en 't ander der Gewassen slaende, sagh oock 't Kruyd Crista Galli, of Hanekammen; soo genoemd, wegens eenige gelijckheyd der Blaederen met de Kammen der Hanen. Dit gaf hem aenleydingh, om tot Marinus te seggen: Doe ghy u bevond in de Gras-zee, saeghd ghy eenigh ander goed op 't Waeter drijven; rood, en de Hanekammen bynae gelijckvormigh; van sulck een aert, dat het, aengeraeckt werdende, de handen deed opswellen, met een vyerige ontsteeckingh. Maer hebt ghy op uwe Reysen niet noch een ander slagh van schaedlijcke Opwerpselen der Zee vernomen, een veel heviger brand veroorsaeckende? 'k Heb 'er yets van geleesen; maer wou geerne yemand daer van hooren spreecken uyt eygener ondervindingh. [91] Ick kan u, antwoordede Marinus, yet aenmercklijcks hier van verhaelen. Op Maendagh, den aghtentwintighsten der Wintermaand des Jaers 1665. saegen wy op 't Water drijven een geweldige meenighte van Kruyd, genoemd Sargazo, of Zeekroost, waer van voor heenen breed genoegh is gehandeld. 's Anderen daeghs 's morgens saegen wy twee Slangen op 't Water, tot groote blijdschap van ons allen; wijl sulcks een onfeylbaer teecken was, dat 't Land van Indien niet boven de veertigh Fransche mijlen van ons af lagh. Men magh dan wel de diepte beginnen te peylen. Ten negen uyren vonden wy op drie-en-vijftigh vademen grond. 's Middaghs waren wy op de hooghte van 21. graden, 33. minuten. Voor de tweedemael 't Dieploot uytwerpende, vonden wy grond op veertigh Vademen; en 's avonds ten half ses uyren op vijfendertigh vademen. Korts daer nae saegen wy veel geele kleyne Slangen, maer eene voet langh, en ontrent een pinck dick, op 't waeter swemmen; waer uyt wy bemerckten, dat wy dight by de Kust van Diu waeren, by welcke men kleyne, maer van daer hooger op langhs de Kust van Indien groote Slangen heeft.

Soo werd dan, viel Honorius hier in, dit Zeekruyd Sargazo oock in Oost Indien gevonden? En dienvolgens dwaelen de geene, welcke geschreven hebben, dat men 't nergens, als op de vaert van uyt America verneemd?

Al vaak is 't gebeurd, zei Honorius, dat men door nood mensenvlees heeft gegeten; en die he gegeten hebben verzekeren dat het zeer lekker van smaak is. Een jongeman van Ter Goes in Zeeland werd met dertien andere van de West-Indiaanse wilden gevangen genomen. de uiterste hongersnood dwong ze telkens 't vlees van een van hun metgezellen te moeten eten omdat ze niets anders gebracht werd. De gedachte jongeling betuigde naderhand dat hij in 't eerst wel een afschrik van deze kost had; maar daarna zo smakelijkk daarvan at als van een goed wel-gemest varken. De vingers der handen en de tenen der voeten waren hem een zeer lekkere knabbeling, een lieflijke kluiverij. Als er nu tien dus verslonden waren en de overige vier bemerkten dat nu de beurt gauw aan hen zou komen zo zochten ze middel om te mogen ontvlieden; en 't is ze ook gelukt. Wassenaars Historisch Verhaal aller Gedenkwaardige Geschiedenissen in Europa, 8^ste deel, pagina 30.

Ik moet, begon juffer Honesta weer, hier twee vragen doen. Eerst of er in zand enig voedsel is! Daarna; Of 't ook wel geoorloofd mag geacht worden in zo’ n uiterste nood en aller wanhopigst gevaar een door 't lot de doen sterven om de andere met zijn vlees spijs te verschaffen en alzo vele in 't leven te behouden! De laatste vraag vloeit uit de nu verhaalde gevallen. Tot de eerste geeft mij aanleiding aan de ene zijde 't geen nu van hongerlijden is gesproken; aan de andere zijde iets 't geen ik onlangs heb gezien; te weten, dat enige tamme ganzen door de eigenaar over een zandige weg gedreven worden vaak enige [89] zandsteentjes in den bek vatten en inzwolgen. Ik beklaag deze arme beesten welke door honger zand moesten eten; om hun hete maag te vullen.

Ik verzeker u, antwoorde Marinus, dat deze vogels 't zand inslikten, niet uit honger, maar uit lust; en om dat zulks ze dient tot het reinigen van de maag.

Enige geleerde, berichtte Polylector, zijn van mening dat velerlei slag van gevogelte zand eten, niet alleen tot maag-reiniging, maar ook tot vulling van die; en somtijds uit honger.

Zou dan, vroeg juffer Honesta weer, zand ook de honger kunnen stillen?

Niet gans stillen, was het antwoord van Polylector, maar enigszins bedwingen. Men heeft bevonden (zegt de geleerde Erasmus Franciscus, Schaubuhnen dritter theil, pagina 615.), dat vele mensen in hongersnood zand hebben ingezwolgen en bij deze jammerlijke kost zich enige dagenlang onderhouden. Wat mij aangaat, ik meen dat er voor de mensen slecht voedsel in moet steken; doch dat er iets dienstigs voor de vogels in ligt. Zand zou een hongerig mens weinig kunnen helpen dan alleen tot enige vulling van de maag opdat ze niet al te zeer ingesnoerd wordt. Evenwel is lijmachtig en kleverig zand niet ten enenmale zonder voedings-kracht. De hitte der vogelmagen zou ook misschien uit 't witte zand wel enig voedsel kunnen trekken. Men vindt zeker slag van gevogelte wat niet anders dan stenen slokt en daardoor zeer vet worden. Omtrent de stad Alexandria in Egypte vindt men een grote menigte van deze pluim-dieren. (struisvogels) Zij kunnen niet vliegen, maar lopen zo gezwind dat de snelste hond ze niet kan achterhalen. Enkel met netten kunnen ze verstrikt worden. Geen andere spijs nuttigen ze dan alleen kleine steentjes die ze uit 't zand oppikken.

't Is waar, antwoorde Marinus. Deze vogels worden zeer geroemd vanwege hun vetheid; zijn ook bovenmate lieflijk, maar tegelijk gans gevaarlijk te eten zo lang die noch vers zijn. Die er een weinig te veel van gebruikt moet sterven. De oorzaak hiervan wordt hun voedsel toegeschreven als die niets anders dan stenen innemen. Die ze onmatig gebruikt bekomt de waterzucht en eet zichzelf een vroegtijdige [90] graf op de hals. Derhalve moet men ze zo gauw ze geplukt zijn zouten, en een gehele nacht in 't zout laten leggen. daarna braden en met azijneten. Aldus toebereid zijn, bekomen ze een goede smaak en zijn gezond. Des Fursten Razevits Sendschreiben, num. 3. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil. pagina 616.

Maar, zei de heer Honorius, is men niet geheel zeker dat deze vgels juist niet anders dan steentjes in de maag zouden werpen? Misschien snappen ze vliegen, muggen en wormpjes op zonder dat men daar acht op neemt.

Al ze geopend worden, hernam Marinus, zo werd in de maag niet anders dan steentjes gevonden. Men kan ook niet 't allerminste blijk zien dat ze iets anders zouden nuttigen. Friderich von Zeitz Aziëtische Reisebeschreibung pagina 119.

Vermits ik zie, liet Honorius zich weer horen, dat de vrienden niet meer gelieven te eten; dat wij nu ook al wat lang aan tafel hebben gezeten zo dunkt mij het bestd te zijn eer wij in het antwoord op de andere vraag van mijn echtgenoot gewikkeld worden de dankzegging te doen; op te staan en ons in een andere kamer te begeven daar wij wat meer lucht en een aangenaam uitzicht zullen hebben. 't Eerste en tweede werd terstond verricht. Doch vermits toen de zon zeer lieflijk scheen en dat men 't zitten moe was zo wilden Polylector en Marinus liever wat gaan wandelen in de hof van Honorius, ligt achter zijn huis. Hier gekomen zijnde gingen ze de paden eens op en neer. Polylector sloeg 't oog op 't een en 't ander der gewassen, zag ook 't kruid Crista Galli of hanenammen; zo genoemd vanwege enige gelijkheid der bladeren met de kammen der hanen. Dit gaf hem aanleiding om tot Marinus te zeggen: Toen gij u bevond in de gras-zee, zag gij enig ander goed op 't water drijven; rood en de hanenkammen bijna gelijkvormig; van zo’ n aart dat als het aangeraakt wordt de handen deed opzwellen met een vurige ontsteking. Maar hebt gij op uw reizen niet noch een ander slag van schadelijke opwerpingen der zee vernomen die een veel heviger brand veroorzaakten? Ik heb er iets van gelezen; maar wilde graag iemand daarvan horen spreken uit eigen ondervinding. [91] Ik kan u, antwoorde Marinus, iets aanmerkelijks hiervan verhalen. Op maandag de achtentwintigste der wintermaand van het jaar 1665 zagen wij op 't water drijven een geweldige menigte van kruid, genoemd Saragossa of zee-kroos waarvan voorheen breed genoeg is gehandeld. ’s Andere daags 's morgens zagen wij twee slangen op 't water tot grote blijdschap van ons allen; omdat zulks een onfeilbaar teken was dat 't land van Indien niet boven de veertig Franse mijlen van ons af lag. Men mag dan wel de diepte beginnen te peilen. Ten negen uur vonden wij op drie-en-vijftig vademen grond. 's Middags waren wij op de hoogte van 21 graden, 33 minuten. Voor de tweede maal wierpen we heet dieplood uit en vonden wij grond op veertig vademen; en 's avonds ten half zes uur op vijfendertig vademen. Kors daarna zagen wij veel gele kleine slangen, maar een voet lang en omtrent een pink dik op 't water zwemmen; waaruit wij bemerkten dat wij dicht bij de kust van Diu waren waarbij men kleine, maar vandaar hoger op langs de kust van Indien grote slangen heeft.

Zo werd dan, viel Honorius hierin, dit zee-kruid Saragossa ook in Oost Indien gevonden? En dientengevolge dwalen diegene welke geschreven hebben dat men ’t nergens dans op de vaart van uit Amerika verneemt?

Jae berightede Marinus, men siet het, by de genoemde Kust van Diu, zijnde een seer vermaerde Koop-Stad, versterckt met drie Kasteelen; gelegen in Asia, in 't Westerdeel van Oost-Indien, op een kleyn Eyland, dight by 't Koninghrijck, en aen de Mond der Zee-boesem van Cambaja. Doch 't beslaet soo veel plaets niet op de Zee, is oock de Scheepen niet soo verhinderlijck als in West-Indien. Want als 't hier een wijl tijds op 't Water heeft gedreeven, van de klippen afgescheurd zijnde, soo werd het aen Land geworpen. Ontrent ten ses uyren begonden wy te verneemen seeckere Zee-opwerpselen. Die van Provence noemense Carnasse: d'Italianen Potta marina: De Portugeezen Alfareca. 't Scheepsvolck seyde my, dat het is gelijck severaghtigh vleesch; 't welck van de Visschen werd gegeeten. Wanneer 't aen yemands ligchaem raeckt, kleeft het gantsch vast daer aen, even als of 't Lym waere; en veroorsaeckt seer groote brandingh. My gedenckt, dat seecker eerlijck Man, doe ick te Kalis was, my verhaelde, hoe in de Zee van Kalis Op of Uytwerpselen [92] werden gevonden, welcke, aen 't vleesch van een Mensch raeckende, sulck een groote brand verwecken, dat hy sommige Besoldelingen van de Besettingh, hier van aengetast, als onsinnigh langhs de straet had sien loopen, schreeuwende van de bynae raesende pijn. Terwijlse in de Haven hadden geswommen, waeren deese opwerpsels aen haer Lijf gekoomen. Hy voeghde daer by, dat deese smert haer gemeenlijck twee of drie daegen langh by bleef. My belangende, 'k geloof vastlijck, dat dese Opwerpselen, waer van hy sprack, Carnasses zijn. Dien geheelen avond saegen wy soo een groote meenighte van dit goed, dat 'er de Zee t'eenemael wit van was. Sy quamen gelijck als met Aderen. Nae 't uyterlijck aensien soumense gehouden hebben voor groote Sandbancken van uytsteeckend wit Sand; of voor Vloeden van Melck. En waerlijck, een onkundige, die dit noyt gesien heeft, sou sigh lightlijck konnen inbeelden, op een Sandplaet te zijn geraeckt. Nauwlijcks was eene deeser Aderen voor by gedreeven, als wy weer een andere saegen aenschieten. Yeder der selve was meer als vijf honderd schreeden langh; breed nae gelijckmaetigheyd. De geene, welcke langhs 't Schip heenen dreeven, scheenen enckele heldere Starren te zijn. In 't eerst meende ick, dat het Voncken waeren, gelijck men dickmael by een ontstelde Zee siet opkoomen. Maer bemerckende, datse haeren glantsch niet verlooren, als anders gemeenlijck aen de gedaghte Voncken geschied, soo vraeghde ick de Hoofdman, en d'andere, welcke op 't Aghterkasteel stonden, wat dit doch zijn moght? En kreegh tot antwoord, datse Carnasses wierden genoemd; zijnde gewisse teeckenen, dat men dight by land was; want anders werdense seer selden vernoomen. Echter beleed de Hoofdman, dat hy noyt soo een groote meenighte deeser Opwerpsels te gelijck had gesien. Ten aght uyren vonden wy grond op dertigh Vaedemen; en nae deese tijd saegen wy geen Carnasses meer. Thevenot Gedenckwaerdige Reysen, tweede deel, pag. 326.

Waerlijck, liet Honorius sigh hooren, dit is een sonderlinge seldsaemheyd in de Zee. Daer deese dingen sigh vertoonen, behoefd men niet te gaen Baeden, wijl men 'er lightlijck van geraeckt, en alsoo in een raesende smert gesteld sou konnen worden.

Doe ick, hernam Marinus, van Kombru, aghter Ormus om, nae Suratte zeylde, sagh ick, op den vijfentwintighsten der Loumaend des Jaers 1623., noch een ander seldsaem Op of Uytwerpsel [93] der Zee; te weeten, een seer groote meenighte van vreemde dingen; hebbende de gelijckenis van Slangen; of veel meer van Visschen, onder de gedaente van Slangen, gelijck groote Alen; langh en rond. Volgens de beweegingh van 't Water scheenense in of op de Zee te kruypen, even gelijck de Slangen op 't land doen. 'k Sprack hier af met eenige, die goede kennis van deese saeck hadden, uyt welcke ick vernam, dat 't geen ick sagh geen leven had, maer enckelijck een Uytwerpsel van de Zee was. Geen andere beweegingh was 'er in of aen, als die door de Golven wierd veroorsaeckt. Oock seydense my, hoe wy naerder aen Indien quamen, hoe wy meer van dit Opwerpsel gewaer souden worden. Della Valle Reysen, vijfde deel, pag. 37. Naederhand sal misschien gelegenheyd voorkomen, om wat breeder van deese Stof te handelen.

'k Heb, begon Juffer Honesta hier, een Obligatie, tot last van Polylector, welcke ick wel wenschte, voldaen te moogen worden.

Ghy koomd, antwoordede deesen, juyst t'ontijd; wijl mijne Cassa tegenwoordigh niet wel voorsien is van gereede penningen. Laet my echter hooren, wat voor een Obligatie dit is?

Uwe vriendlijcke beleefdheyd, hernam Juffer Honesta, welcke my verseeckerd, dat ick sal vergenoeght werden ontrent een dingh, 't welck ick verlangh te weeten, en onder ons in resto is gebleven.

Is 't anders niet, boertede Polylector, soo wil ick liever beyde mijne Dgiesacken uytschudden, om te sien, wat voor een Voorraed daer in zijn moght, als u onvoldaen laeten.

Wel dan, seyde Juffer Honesta, soo versoeck ick voor eerst antwoord op mijne voorheenen gedaene Vraegh: Of 't in d'uyterste en alderwanhoopighste Hongersnood eenighsins geoorloft kan zijn, eenen door 't lot te doen sterven, om d'andere met sijn vleesch te spijsigen; en alsoo met verlies van eenen veele te behouden!

Gantschlijck niet, berightede Polylector. Om geenerley oorsaecken wil; in geenerley gelegentheden magh men een Mensch dooden, als alleen by vorm van Reght, door Vonnis der Overigheyd; welcke God hier toe 't Swaerd in de hand heeft gegeeven: Of in een wettigen Oorlogh, door noodwendigheyd aengevat: Of in geval van noodsaecklijcke verweeringh; wanneer men vyandlijck en gewelddaedigh met doodlijcke Wapenen werd aengevallen; en [94] ons geenen wegh meer open is, om te konnen ontvlieden: Waer ontrent wy echter soo veel voorsightigheyd moeten gebruycken, om niet te doden (ten waere in d'alderuyterste, onvermijdlijcke nood, geen ander middel meer overigh zijnde,) dat wy opreghtlijck, en op vaste redenen ons gewisse konnen voldoen en gerust stellen. Maer eenen onschuldigen te dooden, is gantschlijck ongeoorloft. 't Is de stem van den godloosen Caiphas, (alhoewel hy propheteerde buyten sijn weeten): Ghy verstaet niet, noch ghy overleghd niet, dat het ons nut is, dat een mensch sterve voor 't Volck, en 't geheele Volck niet verlooren gae, Ioh. xi. 50. Om ons selven nae 't ligchaem te behouden, moet men de toorn Gods niet tegens ons verwecken door 't dooden van eenen, die niet doodschuldiger is dan wy. In geval van sulck een Hongersnood, als Marinus en meer andere hebben uytgestaen, moet men sigh beveelen aen de voorsienigheyd en goedertierenheyd Gods, by wien uytkoomsten tegens de dood zijn. Hy is den Nooddruftigen een sterckte in sijne benauwdheyd; een Toevlucht voor den Vloed, een schaduwe tegens de hitte. Onverwaght kan hy verlossen, als nu alle hoop uyt schijnd te zijn; en in den honger van 't verderf redden. Indien niet, soo moet men, sonder sijne handen uyt te strecken tot quaed, sonder hulp te soecken door boose middelen, sigh geduldigh sijnen wil onderwerpen, en met lijdsaemheyd draegen 't geen sijnen raed over ons heeft beslooten; verseeckerd zijnde, indien wy anders hem lief hebben, dat oock dit ons ten besten sal moeten dienen, 't zy op d'een of d'andere wijs. Veel liever moeten wy sterven, als sulck een groot quaed doen, en soo grouwelijck sondigen tegens God.

Maer, wierp Honorius hier tegens, door de dood van eenen konnen evenwel veele behouden werden. En 't leven van veele behoord men te stellen boven dat van eenen.

Ja, berichtte Marinus, men ziet het bij de genoemde kust van Diu, is een zeer vermaarde koopstad, versterkt met drie kastelen; gelegen in Azië in 't Westerdeel van Oost-Indien op een klein eiland dicht bij 't koninkrijk en aan de mond der zeeboezem van Cambodja. Doch 't beslaat zo veel plaats niet op de zee, is ook de Schepen niet zo hinderlijk als in West-Indien. Want als 't hier een omdat het op 't water heeft gedreven en van de klippen afgescheurd is zo wordtd het aan land geworpen. Omtrent te zes uur begonnen wij te vernemen zekere zee-opwerpingen. Die van Provence noemen ze Carnasse: (kwallen?) de Italianen Potta marina: De Portugezen Alfareca. 't Scheepsvolk zei me dat het is gelijk zeverachtig vlees; wat van de vissen wordt gegeten. Wanneer 't aan iemands lichaam raakt kleeft het gans vast daaraan even alsof ’t lijm was; en veroorzaakt zeer grote branding. Mij gedenkt,dat zeker eerlijk man, toen ik te Calais was mij verhaalde hoe in de zee van Calais op of uitwerpingen [92] worden gevonden welke als die aan het vlees van een mens raken zo’ n grote brand verwekken dat hij sommige brtaalden van de bezetting, hiervan aangetast als onzinnig langs de straat had zien lopen schreeuwden van de bijna razende pijn. Te meer omdat ze in de haven hadden gezwommen waren deze opwerpingen aan hun lijf gekomen. hij voegde daarbij dat deze smart haer gewoonlijk twee of drie dagen lang bij bleef. Mij aangaande, ik geloof vast dat deze opwerpingen waarvan hij sprak Carnasses zijn. Die gehele avond zagen wij zo’n grote menigte van dit goed dat er de zee ten enenmale wit van was. Zij kwamen gelijk als met aderen. naar 't uiterlijk aanzien zou en ze gehouden hebben voor grote zandbanken van uitstekend wit zand; of voor vloeden van melk. En waarlijk een onkundige die dit nooit gezien heeft zou zich licht kunnen inbeelden op een zandplaat te zijn geraakt. Nauwelijks was een van deze aderen voorbij gedreven toens wij weer een andere zagen aanschieten. Ieder ervan was meer dan vijf honderd schreden lang; breed naar gelijkmatigheid. Diegene welke langs 't schip heen dreven schenen encele heldere sterren te zijn. In 't eerst meende ik dat het vonken waren gelijk men vaak bij een ontstelde zee ziet opkomen. Maar bemerkte dat ze hun glans niet verloren als anders gewoonlijk aan de gedachte vonken geschiedt zo vroeg ik de hoofdman en de andere welke op 't achterkasteel stonden wat dit doch zijn mocht? En kreeg tot antwoord dat ze Carnasses worden genoemd; zijn zekere tekens dat men dicht bij land was; want anders worden ze zeer zelden vernomen. Echter beleedt de hoofdman dat hij nooit zo’n grote menigte van deze opwerkingen tegelijk had gezien. Te acht uuur vonden wij grond op dertig vademen; en na deze tijd zagen wij geen Carnasses meer. Thevenot Gedenckwaerdige Reysen, tweede deel, pagina 326.

Waarlijk, liet Honorius zich horen, dit is een bijzondere zeldzaamheid in de zee. Daar deze dingen zich vertonen, behoeft men niet te gaan baden omdat men er licht van geraakt en alzo in een razende smart gesteld zou kunnen worden.

Toen ik, hernam Marinus, van Kombru achter Ormus om naar Suratte zeilde zag ik op de vijfentwintigste van januari van het jaar 1623 noch een ander zeldzaam op of uitwerpsel [93] der zee; te weten een zeer grote menigte van vreemde dingen; hebben de gelijkenis van slangen; of veel meer van vissen onder de gedaante van slangen gelijk grote alen; lang en rond. Volgens de beweging van 't water schenen ze in of op de zee te kruipen, even gelijk de slangen op 't land doen. Ik sprak hier af met enige die goede kennis van deze zaak hadden waaruit ik vernam dat 't geen ik zag geen leven had, maar enkel een uitwerpsel van de zee was. Geen andere beweging was er in of aan dan die door de golven worden veroorzaakt. ook zeiden ze me hoe wij nader aan Indien kwamen hoe wij meer van deze opwerpingen gewaar zouden worden. Della Valle Reizen, vijfde deel, pagina 37. Naderhand zal misschien gelegenheid voorkomen om wat breder van deze stof te handelen.

Ik heb, begon juffer Honesta hier, een obligatie tot last van Polylector welke ik wel wenste voldaan te mogen worden.

Gij komt, antwoorde dezen, juist te ontijdig; omdat mijne kassa tegenwoordig niet goed voorzien is van gerede penningen. Laat mij echter horen wat voor een obligatie dit is?

Uw vriendelijke beleefdheid, hernam juffer Honesta, welke mij verzekerd dat ik zal vergenoegd worden omtrent een ding, wat ik verlang te weten en onder ons in rust is gebleven.

Is 't anders niet, grapte Polylector, zo wil ik liever beide mijne dijzakken uitschudden om te zien wat voor een voorraad daarin zijn mocht dan u onvoldaan laten.

Wel dan, zei juffer Honesta, zo verzoek ik voor eerst antwoord op mijn voorheen gedane vraag: Of 't in de uiterste en aller wanhopigste hongersnood enigszins geoorloofd kan zij, een door 't lot te doen sterven om de andere met zijn vlees te spijzigen; en alzo met verlies van een velen te behouden!

Gans niet, berichtte Polylector. Om geen oorzaken wil; in geen gelegenheden mag men een mens doden dan alleen bij vorm van recht, door vonnis der overheid; welke God hiertoe 't zwaard in de hand heeft gegeven: Of in een wettige oorlog door noodzakelijkheid aangevat: Of in geval van noodzakelijke verwering; wanneer men vijandig en gewelddadig met dodelijke wapens wordt aangevallen; en [94] ons geen weg meer open is om te kunnen ontvlieden: Waarbij omtrent wij echter zo veel voorzichtigheid moeten gebruiken om niet te doden (tenzij in de aller uiterste, onvermijdelijke nood als er geen ander middel meer over is) dat wij oprecht en op vaste redenen ons zeker kunnen voldoen en gerust stellen. Maar een onschuldige te doden is gans ongeoorloofd 't Is de stem van de goddeloze Kajafas, (alhoewel hij profeteerde buiten zijn weten): Gij verstaat niet, noch gij overlegt niet dat het ons nut is dat een mens sterft voor 't volk en 't gehele volk niet verloren gaat Johannes 11;. 50. Om ons zelf naar 't lichaam te behouden moet men de toorn Gods niet tegen ons verwekken door 't doden van een die niet doodschuldiger is dan wij. In geval van zo’ n hongersnood, als Marinus en meer andere hebben uitgestaan moet men zich bevelen aan de voorzienigheid en goedertierenheid Gods bij wiens uitkomsten tegen de dood zijn. hij is den nooddruftige een sterkte in zijn benauwdheid; een toevlucht voor de vloed, een schaduw tegen de hitte. Onverwacht kan hij verlossen als nu alle hoop uit schijnt te zijn; en in de honger van 't verderf redden. Indien niet, zo moet men zonder zijn handen uit te streken tot kwaad, zonder hulp te zoeken door boze middelen zich geduldig aan zijn wil onderwerpen en met lijdzaamheid dragen 't geen zijn raad over ons heeft besloten; verzekerd zijn, indien wij anders hem lief hebben, dat ook dit ons ten beste zal moeten dienen, hetzij op de een of de andere wijze. Veel liever moeten wij sterven dan zo’ n groot kwaad doen en zo gruwelijk zondigen teges God.

Maar, wierp Honorius hierteges, door de dood van een kunnen evenwel velen behouden worden. En 't leven van vele behoort men te stellen boven dat van een.

't Eerste, antwoordede Polylector, is maer een ydel voorwendsel. De Regel des Apostels moet altyd by ons gelden, en vast gaen: Men moet geen quaed doen, op dat'er goed uyt quaeme. De vreese Gods, en sijn ernstig Gebod: Ghy sult niet doodslaen, moet ons van dit boose stuck afhouden: Desgelijcks oock de liefde tot onsen Naesten; aen welcke wy niet doen moeten, 't geen wy niet wilden dat aen ons sou geschieden. Belangende 't tweede lid uwer tegenwerpingh; 't selve geld in geval van reddingh; by voorbeeld, als thien persoonen in 't water laegen, van welcke men kans sagh om negen te [95] redden, maer dan moestmen den thienden laeten sincken; of soo men den thienden wou helpen, soo moesten de negen vergaen; in sulck een gelegentheyd moest men sien op de behoudingh van 't meerder getal; ten waere in seeckere gevallen; als dat de thiende een persoon was, die 't Land bysondere diensten kon doen; d'andere niet. Dat de thiende een eerlijck Godsaligh Man was; d'andere snoode Deughnieten waeren, e.s.v. 't Is dan geheel wat anders, uyt veele in gevaer staende eenen in 't gevaer te laeten, om veele te helpen, als uyt veele in gevaer zijnde eenen te dooden, om d'andere te redden. Ontrent 't eene gaet men lijdende, omtrent 't andere doende.

De persoonen, hernam Honorius, onderwerpen sigh 't lot. Die 't selve treft, had het niet konnen treffen, en soo sou hy 't voordeel des Lots, tot reddingh sijns leevens, oock genoten hebben.

Dat dit stuck, pastede Polylector hier op, aen 't lot werd gestelt, maeckt de saeck niet goed, maer arger; wijl 't selve hier door schandlijk word misbruyckt, tot een boos eynd. Daerenboven, geen Mensch heeft maght, of toelaetingh, om sijn leven onder 't lot te mogen stellen. 't Is waer, in sulck een ongelegentheyd van Honger sou d'Overste der hongerlijdende in een Schip, of belegerde Stad, wel yemand, die eenige misdaed begingh, schoon deselve in andere tijden sou mogen door de vinger gesien worden, met de dood konnen doen straffen; en sijn Lijck aen d'andere ten besten geven: Maer dan staet weer niet weynigh te twijffelen, of 't geoorloft is, oock selfs in d'alderuyterste nood, menschen-vleesch, schoon van een dood Mensch, te mogen eeten? Veele der voornaemste Gods geleerde gevoelen gantschlijck neen.

Hoe lang, vraeghde Juffer Honesta weer, sou een gesond Mensch, sonder eenige Spijs-genietingh, wel konnen levendigh blijven.

Op deese Voorstellingh, berightede Polylector, kan niet wel een doorgaende antwoord werden gegeven. Men steld buyten twijffel, dat een sterck en vollijvigh Man veel langer spijs sou konnen ontbeeren, als een mager en uytgeteerd persoon. Waer van daen 't gemeene Spreeckwoord, op sijn vet of smeer te teeren, schijnd te zijn gekoomen; 't welck echter niet van alle aengenoomen werd. d'oorsaeck, waerom d'eene den honger langer kan uyt staen als den anderen, schrijven sommige de Maegh en d'Aderen toe; welcke, hoese enger en kleyner in de Menschen zijn, hoese meer veroorsaecken, [96] saecken, datse langer konnen honger lijden, als wel andere. Daer by voegende, dat sulcks gewaer werden de geene, welcke 't ligchaem sterck ingorden, en daer door 't suygen der Aderen ten deelen verhinderen. Waerom dan oock sommige Volckeren, ten Oorlogh treckende, sigh nauw pleegen in te binden; om, in geval van nood, den honger dies te beter te konnen verdraegen 't Welck oock, gelijck alreeds aengeweesen is, veel beeter van vette als magere Lieden kan geschieden. Want als'er spijs ontbreekt, soo doet de Maegh de vettigheyd, welcke sigh in 't Ligchaem bevind, smelten, en veranderd deselve tot voedsel der Leeden, of in der selver bestendigh Weesen. Zeileri Epist. tom. 2. num. 458. pag. 511. Veele meenen, dat een gesond Mensch den sevenden dagh, sonder Voedsel-genot, niet sou konnen overleven. Seeker Edelman in Hongaryen, een boosen Arghwaen tegens sijn Eghtgenoot opgevat hebbende, kreegh den geenen, dien hy valschlijck voor haren Pol hield, gevangen, en wierp hem in een diepe Kelder. Hier wou hy hem van Honger en Dorst laeten sterven. Om hem deese ellendige dood noch ellendiger en smertlijcker te maecken, soo deed hy hem daeghlijcks op seeckere uyren Vleesch en andere Spijsen voorsetten; doch sulckerwijs, dat hy deselve niet kon bereycken; stellende hem dus tot een rampsalige Tantalus. Ses daegen langh stond hy deese geweldige Hongerlijdingh uyt. Daer nae wierd hy gantsch kraghteloos; en op den sevenden dagh vond men hem dood leggen, hebbende tusschen de tanden een gedeelte van 't vleesch, 't welck hy uyt sijn armen had gebeeten. Gottfried Brauer Mord-erzehlungen pag. 143. Maer andere hebben langer konnen vasten. Een Edelman in Thuringen handelde op even deselve wijs met eenen, die waerlijck met sijne Vrouw Echtbreuck had bedreeven; en derhalven billijcker dus gestraft wierd. Deesen Ontughtelingh leefde tot op den elfden dagh, sonder genieting van eenige Spys. d'Overigheyd dit bedrijf vernoomen hebbende, deed de gedaghte Edelman onthoofden, wijl hy in haer Ampt was gevallen; sigh selven gewroocken; en daer ontrent al te wreed, jae onmenschlijck te werck gegaen had. G. P. Harsdorffers Mord-geschichte, tit. 163. pag. 584. Veel andere diergelijcke Gevallen sou ick konnen bybrengen, doch sal deese Stof besluyten met de volgende aenmercklijcke Geschiedenis. Georgius Siculus, van de Duytschers genoemd Georgh Zeck, of Zeckel, een Sevenberger van geboorte, had, onder den schijn van tegens de Turcken te willen veghten (doe de Paus tegens de [97] selve een Kruysvaert had uytgeschreven) onder toeseggingh van vergifnis aller sonden voor de geene, die sigh in deesen Oorlogh begaven; en verseeckeringh van den Hemel aen alle die in den selven souden sneuvelen), met sijne Kruysvaerders veel meer Hongaryen als Turkyen beleedighd. Insonderheyd gingh hy seer grouwlijck tegens d'Eedele te werck; en belegerde met sijne Boeren de Stad Temeswar, waer in Stephanus Bathori doemaels 't gebied voerde; dien Graef Jan van Zits, Vaivoda in Sevenbergen, te hulp quam. Zeckel wierd gevangen, met ontrent veertigh sijner Dienaeren. De Sevenbergers lieten haer vijfthien daegen langh, sonder eenige spijs, in d'uyterste Honger sitten. Ten eynde deeses tijds waerense al t'saemen dood, behalven negen. Ondertusschen had men Zeckel uyt onbereyd rauw yser een Koninghlijcken Throon toegeright. Hier wierd hy in; en een gloeyende ysere Kroon op sijn Hoofd geset. Doe braght men de gedaghte negen overgeblevene, van Honger gantsch uytgeteerde, meer schaduwen als menschen gelijck zijnde persoonen by hem; en men beval haer, datse 't vleesch haers Heeren, door de gloeyende ysere Kroon half gebraeden zijnde, met haere tanden souden uytbijten, en opeeten. De ses deeden 't, uyt dootsvrees; en wierden daer op los gelaeten. d'overige drie wilden liever sterven, als soo een boven maeten afschouwlijcke en gantsch onnatuerlijcke daed begaen. Dit gebeurde in 't jaer 1524. Nicolai Isthuansis Histor. Ungar. lib. 5. Andere hebben, dat men Zeckel Georgh, nae de Krooningh met een gloeyende ysere Kroon voorts levendigh aen een Spit bried, en de gedaghte verhongerde dit Gebraed liet eeten. Brauweri Chronicon fol. 454.

Gewisselijck, seyde Honorius, indien de gevers van dit Vonnis eenige billijckheyd in haer gemoed hadden gehad, soo moestense de drie, die liever sterven, als op een onmenschlijcke wijs haers Heeren vleesch inslocken wilden, niet alleen 't leven geschoncken, maer oock haer, als reedelijcke persoonen zijnde, begiftighd; en d'andere negen voor eerloos weghgejaeghd hebben. Ondertusschen geeft de voorheenen gedaene Vraegh van mijn Echtgenoot my aenleidingh, om noch deese voor te stellen: Souden Zeevaerende persoonen, van Zeeroovers of andere wreede vyanden aengevallen werdende, en niet langer konnende tegenstaen, 't Vyer niet in 't Buskruyd moogen steecken, om alsoo 't Schip en haer selven in de lucht te doen springen, op datse niet vielen in een slaverny, arger als de dood; en oock de[89] gedaghte haere snoode vyanden niet verrijckten met den by haer zijnde Buyt, of versterckten door de bekoomingh van haer Schip!

't Eerste, antwoorde Polylector, is maar een ijdel voorwendsel. De regel der Apostels moet altijd bij ons gelden en vast gaan: Men moet geen kwaad doen opdat er goed uit kwam. De vrees Gods en zijn ernstig Gebod: Gij zal niet doodslaan, moet ons van dit boze stuk afhouden: Desgelijks ook de liefde tot onze naasten; waaraan wij niet doen moeten 't geen wij niet wilden dat aan ons zou geschieden. Aangaande 't tweede lid van uw tegenwerping; hetzelfde geldt in geval van redding; bij voorbeeld als tien personen in 't water lagen waarvanm en kans zag om negen te [95] redden, maar dan moest men de tiende laten zinken ; of zo men de tiende wilde helpe, zo moesten de negen vergaan; in zo’ n gelegenheid moest men zien op de behouding van 't meerder getal; tenzij in zekere gevallen; als dat de tiende een persoon was die 't land bijzondere diensten kon doen; de andere niet. Dat de tiende een eerlijk Godzalig man was; de andere snode deugnieten zijn e.d. 't Is dan geheel wat anders uit vele in gevaar staande een in 't gevaar te late, om velen te helpen dans uit velen in gevaar zijnde een te dooden om de anderen te redden. Omtrent 't ene gaet men lijdende, omtrent 't andere doende.

De personen, hernam Honorius, onderwerpen zich 't lot. Die hetzelfde treft had het niet kunnen treffen en zo zou hij 't voordeel der lot tot redding van zijn leven, ook genoten hebben.

Dat dit stuk, paste Polylector hierop, aan 't lot werd gesteld maakt de zaak niet goed, maar erger; omdat hetzelfde hierdoor schandelijk word misbruikt tot een boos einde. Daarboven, geen mens heeft macht of toelating om zijn leven onder 't lot te mogen stellen. 't Is waar, in zo’ n ongelegenheid van honger zou de overste der hongerlijdende in een schip of belegerde stad wel iemand die enige misdaad beging, ofschoon die in andere tijden zou mogen door de vinger gezien worden, met de dood kunnen doen straffen; en zijn lijk aan de anderen ten besten geven: Maar dan staat weer niet weinig te twijfelen of 't geoorloofd is ook zelfs in de aller uiterste nood, mensenvlees, ofschoon van een dood mens, te mogen eten? vele der voornaamste Gods geleerde menen gans neen.

Hoe lang, vroeg juffer Honesta weer, zou een gezond mens, zonder enige spijs-te genieten wel kunnen levend blijven.

Op deze voorstelling, berichtte Polylector, kan niet goed een doorgaand antwoord worden gegeven. Men stelt zonder twijfel dat een sterk en vollijvig man veel langer spijs zou kunnen ontberen, dan een mager en uitgeteerd persoon. Waarvandaan 't algemene spreekwoord op zijn vet of smeer te teren schijnt te zijn gekomen; wat echter niet van alle aangenomen wordt. De oorzaak waarom de ene de honger langer kan uitstaan dan den andere schrijven sommige de maag en de aderen toe; welke, hoe ze enger en kleiner in de mensen zijn, hoe ze meer veroorzaken, [96] dat ze langer kunnen honger lijden als wel andere. Daarbij voegen dat zulks gewaar worden diegene welke 't lichaam sterk omgorden en daardoor 't zuigen der deren ten dele verhinderen. Waarom dan ook sommige volkeren die ten oorlog trekken zich nauw plegen in te binden; om, n geval van nood de honger des te beter te kunnen verdragen wat ook, gelijk alreeds aangewezen is, veel beter van vette dan magere lieden kan geschieden. Want als er spijs ontbreekt zo doet de maag de vettigheid welke zich in 't lichaam bevindt smelten en verandert die tot voedsel der leden of in ervan bestendig wezen. Zeileri Epist. tom. 2. num. 458 pagina 511. Vele menen dat een gezond mens de zevende dag zonder voedsel-genot niet zou kunnen overleven. Zeker edelman in Hongarije die een boze argwaan tegen zijn echtgenoot opgevat had kreeg diegene hij vals voor haar pol hield gevangen, en wierp hem in een diepe kelder. Hier wilde hij hem van honger en dorst laten sterven. Om hem deze ellendige dood noch ellendiger en smartelijker te maken zo deed hij hem dagelijks op zekere uren vlees en andere spijzen voorzetten; doch op zulke wijze dat hij die niet kon bereiken; stelde hem dus tot een rampzalige Tantalus. Zes dagen lang stond hij deze geweldige hongerlijden uit. Daarna werd hij gans krachteloos; en op de zevende dag vond men hem dood liggen, heeft tussen de tanden een gedeelte van 't vlees wat hij uit zijn armen had gebeten. Gottfried Brauer Mord-erzehlungen pagina 143. Maar andere hebben langer kunnen vasten. Een edelman in Thüringen handelde op even die wijze met een, die waarlijk met zijn vrouw echtbreuk had bedreven; en derhalve billijker aldus gestraft werd. Deze ontuchtige leefde tot op den elfde dag zonder te genieten van enige spijs. De overheid die van dit bedrijf vernomen heeft liet de gedachte edelman onthoofden omdat hij in hun ambt was gevallen; zichzelf gewroken; en daar omtrent al te wreed, ja, onmenselijk te werk gegaan had. G. P. Harsdorffers Mord-geschichte, tit. 163. pagina 584. Veel andere diergelijke gevallen zou ik kunnen bijbrengen, doch zal deze stof besluiten met de volgende aanmerkelijke geschiedenis. Georgius Siculus, van de Duitsers genoemd Georg Zeck of Zeckel, een Sevenbergen van geboorte, had onder de schijn van tegen de Turken te willen vechten (toen de paus tegen die [97] een Kruisvaart had uitgeschreven) onder toezegging van vergiffenis alle zonden voor diegene die zich in dezen oorlog begaven; en verzekering van de hemel aan alle die in deie zouden sneuvelen), met zijn Kruisvaarders veel meer Hongarren dan Turken beledigd. Vooral ging hij zeer gruwelijk teges de edele te werk; en belegerde met zijn boeren de stad Temeswar waarin Stephanus Bathori toen 't gebied voerde; die graaf Jan van Zits, Vaivoda in Sevenbergen te hulp kwam. Zeckel werd gevangen met omtrent veertig van zijn dienaars. De Sevenbergers lieten zich vijftien dagen lang zonder enige spijs in de uiterste honger zitten. Ten einde van deze tijd waren ze alle tezamen dood, behalven negen. Ondertussen had men Zeckel uit onbereid rauw ijzer een koninklijke troon klaar gemaakt. Hier werd hij in; en een gloeiende ijzeren kroon op zijn hoofd gzset. Toen bracht men de gedachte negen overgeblevene van Hongarije die gans uitgeteerd meer schaduwen dan mensen gelijk waren personen bij hem; en men beval ze dat ze ’t vlees van hun heer die door de gloeiende ijzeren kroon half gebraden was met hun tanden zouden uit bijten en opeten. De zes deden 't uit doodsvrees; en worden daarop los gelaten. De overige drie wilden liever sterven dan zo’n boven mate afschuwelijke en gans on natuurlijke daad begaan. Dit gebeurde in 't jaar 1524. Nicolai Isthuansis Histor. Ungar. lib. 5. Andere hebben dat men Zeckel Georgh na de kroning met een gloeiende ijzeren kroon voorts levendig aan een spit briaadde en de gedachte verhongerde dit gebraad lieten eten. Brauweri Chronicon fol. 454.

Zeker, zei Honorius, indien de gevers van dit vonnis enige billijkheid in hun gemoed hadden gehad zo moesten ze de drie die liever stierven dan op een onmenselijke wijze hun heer zijn vlees inslokken wilden niet alleen 't leven geschonken, maar ook hen als redelijke personen begiftigd; en de andere negen voor eerloos weg gejaagd hebben. Ondertussen geeft de voorheen gedane vraag van mijn echtgenoot mij aanleiding om noch deze voor te stellen: Zouden zeevarende personen van zeerovers of andere wrede vijanden aangevallen worden en niet langer kunen tegenstaan ’t vuur niet in het buskruit mogen steken om alzo 't schip en zichzelf in de lucht te doen springen opdat ze niet vielen in een slavernij, erger dan de dood; en ook de[89] gedachte hun snode vijanden niet verrijkten met den bij hun zijnde buit of versterkten door het bekomen van hun schip!

Die sulcks doen, antwoordede Polylector, worden Moordenaers van haer selven, en van andere. Voor mijn deel, 'k wil de beleggers en aenvoerers van dit werck niet eens onder de Helden, veel min onder de reghte Christenen, maer wel onder de roeckloos-vermeetene, onder de bloode onvertsaegde, onder de heylloose vertwijffelde reeckenen: 't Magh roemlijck zijn in d'oogen van onbesonnene Krijghsgorgels; maer 't is verdoemlijck voor de Vierschaer van 't Gewisse. Sy mogen dit noemen t'saemen nae den Hemel vaeren, doch 'k vrees, datse niet soo hoogh oprijsen sullen; maer veel meer, dat het met de sulcke op een Hellen-reys uytkoomd. Wy zijn geen meesters, noch van ons eygen, noch van eens anders leven. Eerlijck is 't, sijn beroep tot de dood toe tegens de vyanden te veghten; maer grouwlijck, sigh selven te dooden, om van de vyanden niet gedoodet, of in dienstbaerheyd gesteld te worden. Dat men de Rijckdommen des Schips in de Zee werpt, om de Rovers daer door niet te verrijcken: Dat men 't Schip in brand steeckt, als men kans siet, om de daer in zijnde Menschen te doen ontkoomen, op dat de tegenparty daer door niet stercker wierd, tot nadeel van 't Vaderland, of van andere, is in sommige gevallen geoorloft. Dit deed eens de snoode Zeerover Asan, van wien ick een aenmercklijcke Geschiedenis kon verhaelen, indien ghylieden lust en geduld haddet, om deselve aen te hooren.

Twijffeld gy daer aen, borst Honorius los? Immers weet ghy wel, dat de vertellingh van allerley gevallen, waer in yet bysonders voorkoomd, my niet anders als aengenaem kan zijn. En wijl dit oock betreft de dingen, welcke of de Zee aengaen, of op Zee voorvallen, waer ontrent wy voorneemens zijn in onse Redenvoeringen ons insonderheyd beesigh te houden, soo sullen wy hier door niet van de wegh, immers niet verr', afdwalen.

Wel hoor dan, begon Polylector weer. Asan Calaffat, een geboorne Grieck, doch die 't Mahometaensch Wangeloof had aengenoomen, deed ontrent 't jaer 1626. met sijne Galey en noch seven andere Roof-Scheepen de Christenen seer groote schaede. Ontrent een Daghreys van Alexandretta trof hy een Venetiaensch Schip aen; vervolghde 't selve naght en dagh; quam 'er eyndlijck meê in een Geveght, en wierd 'er meester van. 'k Wil geen tijd verslijten [99] met de voordraegingh sijner menighvuldige Roveryen tegens d'Italianen, Francoisen en Hollanderen. Doch van 't gedaghte genoomene Venetiaansche Schip moet ick noch dit seggen, dat vijfentwintigh Christenen op 't selve de Boeyen wierden aengedaen, om 't getal der Roey-Slaven te vermeerderen. Drie Capucijner Monicken, als, P. Clemens de Ligny, P. Yves d'Insula, en P. Leonhardus de Maubeuge, (van d'Infante Isabella Clara Eugenia uyt Brussel nae 't soo genoemde Heyligh Land gesonden; die oock deese Geschiedenis, met al der selver omstandigheden, te Parijs in druck hebben uytgegeeven) deed Asan in sijne Galey klimmen; met bevel, dat men haer haere Gebeedeboecken en Roosenkransjens sou weer behandigen. Jae oock, hy bevrydede haer van de Roeybanck. Eyndlijck quam hy met een seer grooten Roof, bestaende in Geld en Waeren, t'Algiers; meenende, genoegh verright en verdiend te hebben, om 't hoofd aller Zeerovers te worden. Wederom lightede hy 't Ancker; voer na Sardinien, en maeckte andermael een geweldige Buyt: Doch wierd verspied van vijfthien Galeyen der Christenen, gesaementlijck tegens de Zeerovers uytgevaeren; als, drie van de Paus, onder 't Bevel des Maltheesischen Ridders Alexandri Feliciani; aght Spaensche, onder Jacob Piementel; en vier Florentijnsche, onder Julius Montalto. Deese hadden vernoomen, dat twaelf Algiersche Scheepen na by haer waeren: Derhalven beslootense, haer te willen opsoecken. Asan gingh met Duyvelsche Konsten om. Yeder avond, met 't ondergaen van de Son, leyde hy een Boeck op sijne Tafel; 't welck, door bedrijf des Satans, sigh van selfs opende, en door twee pijlen hem te kennen gaf, wat hem den volgenden dagh sou overkomen; desgelijcks, 't geen hem daer ontrent te doen of te laeten stond. Dit was sijn Orakel, hem voorkondigende, of hy Buyt te haelen, dan of hy gevaer te verwaghten, en hoe hy sigh daer in te houden had. Als hy nu de Galeyen der Christenen op hem sagh aenkoomen, sonder dat sijn Boeck hem yets daer van had verwittighd, heeft hy 't selve weer opgeslaegen; en daer in gevonden, dat noch sijn Schip in de handen der Christenen geraecken, noch sijn persoon gevangen genomen worden sou. 't Een en 't ander is geschied, doch op een andere wijs als Asan 't stuck opvattede. 'k Wil niet blijven staen op d'ordre en de bysonderheeden deeses Geveghts. Acht van de Galeyen der Christenen greepen 't Galioen van deesen Zee-rover aen; zijnde voorsien met twee-en-vijftigh Metale stucken Geschuts. [100] d'overige seven gingen los op d'andere Turcksche Roof-Scheepen, en vielen deselve seer hard. Nae een twee-uyrige Strijd moesten 'er twee sigh overgeven. Twee andere snelden sigh ter vlught. Een Hollandsch van haer veroverd Schip wierd verlaeten. Asan aenschouwde dit verlies met seer groot verdriet, en offerde, nae Mahometaensche wijs, een Lam; 't welck hy in vier stucken deelde; deselve Oostwaerts, Westwaerts, Zuydwaerts en Noordwaerts in Zee werpende, om hier door een goede Wind te bekomen: Gelijck hem al dickmael op diergelijck Guychelbedrijf was gebeurt; doch nu misten 't hem.

't Sal niet ondienstigh zijn viel Marinus hier in, de Ceremonien ontrent deese Gewoonte wat breeder voor te stellen. De heylighste en voornaemste Offerhanden der Mahometanen werden verright met een Schaep, of Hamel; niet alleen op haere Bedevaerden, maer oock dickmael alsse sigh in eenige hooge nood bevinden. 't Werd oock selfs van de Turcksche Zeerovers gedaen. Want alsse op Roof sullen uytvaeren, en voornemens zijn, door de Straet te zeylen, soo slaghtense voor haere afvaert een Rouw Hamel, en verdeelen de selve in vier stucken. Is 'er een Haiza in 't Schip (dat is, eenen die te Mecha geweest is) soo neemd hy 'er twee-vierde-deelen van; doet sijn gebed met veele seer belagchlijcke gebeerden; en werpt 't eene vierde deel aghter, 't andere voor uyt 't Schip in de Zee; te gelijck met een Kruyck Oly, en een brandend Waschlight. Indien 'er geen Haiza tegenwoordigh is, soo doet het de Hoofdman. Dit verright zijne, soo werd een Canon afgeschoten, en d'overige deelen des Hamels eetense t'saemen op. Wanneerse weer te rugh komen, werpense niet anders als Oly in de Zee; en geloven, dat d'een of d'ander heylige Meribout, of Eremit, sigh daer van geneerd. Indiense by naght in de Straet komen, soo stellense op elck Schip een brandende Waschkaers, ter tijd toe dats' 'er door zijn geraeckt. Indien 'er een groote Storm ontstaet, of datse in eenigh groot gevaer sigh bevinden, of een goede wind wenschen te krijgen, soo werpense van yeder der vier hoecken des Schips een vierdedeel eens Hamels uyt; meenende, dat dit haer een voorderlijcke wind en groot geluck sal toebrengen. Deese Ceremonie heeft sijnen grond in 't Boek Zuna, of 't Aenhanghsel des Alcorans; daer men leest, dat de Hamel, die ter eeren van Mahometh geslaghtet werd, voor de Slaghters biddet, dat het haer wel gaen magh. Als oock d'Engel Gabriel de Sonden en goede [101] Wercken der Menschen tegens malkander weeghd, soo leggen de geofferde Hamelen sigh in de Schael der goede Wercken. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil pag. 425. Reinerii descript. Barbar. pag. 212. Doe ick eens van Masulpatan vertrock nae Ternasserim, als een Reysiger, hadden wy seer swaere Regenen; gevoelden oock somtijds een bovenmaeten groote hitte, wijl wy de Son reght boven 't hoofd hadden. Al deese ongemacken eghter bekommerden my soo seer niet, als wel, dat ick moest aensien de seldsaeme bygelovige Ceremonien, die de Heydenen en Mooren voor mijn oogen aenstelden, om een voorspoedige Wind te mogen bekomen. Eerst bereydedense een Schipje, hebbende de lenghte van ontrent twee en een halve voet, met volkomen Touwwerck, Zeylen en Masten. 't Selve voorsaegense van Voorraed, en wierpen 't daer nae in Zee; volghden 't oock met haer gesight soo verr' als se konden, onder 't maecken van een seer vreeslijck getier. Als dit niet helpen wou, naemense haere toevlught tot toverbedrijven; overal seeckere Briefkens aen vastheghtende. Eyndlijck deedense een Processie, of Omgangh; waer by sigh al de Scheepslieden bevonden. Yeder gingh in sijne orde, met kleyne Stockjens in de hand; op seeckere Maet deselve slaende. Een oud Man, van een eerwaerdigh Aensien, volghde deesen Omgang, en bewieroockte elcke Mast; terwijl al d'andere op een ry stonden, met een gantsch onaengenaeme Sangh antwoordende op de gebeeden welcke hy uytsprack. Ick, en eenige andere meevaerende Christenen, derfden deese grouwelen niet bestraffen, uyt vrees, dat de boose Geest, welcke deese luyden besit, haer moght ingeblaesen hebben, dat wy de geene waeren, die de Wind weerhielden: Welcke voorstellingh gewightigh genoegh sou geweest zijn, om ons aen haere woede op t'offeren. Reys des Bisschops van Beryte, pag. 86. Wat voor toversche Guychelryen ick somtijds eenige Roomschgesinde Schippers en Schiplieden heb sien plegen, 't zy om wind te bekoomen; 't zij om de wind in een groote Storm sigh te doen neerleggen, kan by een andere gelegenheyd werden verhaeld. Laet ons nu liever den uytgangh van de begonnene Geschiedenis hooren.

Maer, hernam Polylector weer, onaengesien deese Offerhande, soo bleef 't echter gantsch stil; waer door de Christenen d'ontvloodene Turcksche Scheepen aghterhaelden en vermeesterden. Dus sagh Asan sijne Galeyen verlooren, en sijn eygen Gallioen [102] gantsch doorschooten; 't derde deel van 't daer op zijnde volk dood, en alsoo sigh meer als half verwonnen. Echter verliet hy sigh op de Wisseggingh van sijn Toverboek, 't welck hem tot noch toe noyt geloogen, alhoewel somtijds veel wat dubbelsinnigh gesproocken had: Wou derhalven sigh niet opgeeven, maer verweerde hem Ridderlijck; soo dat oock de Zeevooghd Piementel door een Kogel uyt deese Weereld wierd geruckt. Negen uyren langh duerde 't Geveght; vermits de Christenen 't Galioen van Asan veroveren, niet in de grond schieten wilden. Doe hy nu eyndlijck sigh in een t'eenemael vertwijffelde staet bevond, soo dat hy geen verder tegenstand kon doen, besloot hy, sijne vyanden ten minsten 't voordeel van sijnen gemaeckten Buyt te willen onttrecken. Al sijn Goud, Silver, en voorts wat eenighsins kostlijck was, bedraegende (volgens d'aenteeckeningh eener daer in gevondene Lijst) tweemael honderd en vijftigh duysend Kroonen, wierp hy in de Zee. Daer nae stack hy 't Achterdeel des Schips in brand, en smeet een jonge Deerne, welcke hy ten Hoer misbruyckte, in dit Vyer, op dat niemand anders deel aen haer moght bekoomen. Voorts stortede hy sigh selven in de Golven. De Soldaten op de Scheepen der Christenen, meenende een seer grooten Roof te sullen vinden, beklommen terstond 't brandende Schip, en verlosteden de gedaghte drie Capucijner-Monicken, nevens sesendertigh andere Gevangene, welcke beneden in 't Gallioen waeren. Maer ondertusschen was alles boven in vlam geraeckt, soo datse ten deele in de Boot, d'andere in 't Water sprongen, om 't vyer t'ontvlieden. Veele verdroncken. Sommige reddeden sigh door swemmen. Andere dreven op Plancken, Noch andere wierden jammerlijck verbrand; en wederom andere gingen met 't Schip te grond. Wegens de felle sigh seer wijd uytbreydende vlam kon niemand deese ellendige in haeren nood te hulp koomen. Onder de geene, die op een stuck houts de dood ontworstelden, waren oock de drie Capucijner-Monicken, van welcke den eenen seer swaer in 't Hoofd was gequetst. Ontrent tseventigh overgesprongene Soldaten, welcke plonderen wilden, bleeven hier rampsaligh dood. Vliegerii Miscellan. pag. 81. G. P. Harsdorffers Mordgeschichte tit. 133. pag. 457.

Die zulks doen, antwoorde Polylector, worden moordenaars van zichzelf en van andere. Voor mijn deel, ik wil de beleggers en aanvoerders van dit werk niet eens onder de helden, veel minder onder de rechte Christenen, maar wel onder de roekeloze-vermeten, onder de blode onversaagde, onder de heilloze vertwijfelde rekenen: 't Mag roemrijk zijn in de ogen van onbezonnen krijgsgorgels; maar 't is verdoemd voor de vierschaar van ’t geweten. Zij mogen dit noemen tezamen naar de hemel varen, doch ik vrees dat ze niet zo hoog oprijzen zullen; maar veel meer dat het met de zulke op een hellen-reis uitkomt. Wij zijn geen meesters, noch van ons eigen, noch van eens anders leven. Eerlijk is 't zijn beroep tot de dood toe tegen de vijanden te vechten; maar gruwelijk zichzelf te doden om van de vijanden niet gedood, of in dienstbaarheid gesteld te worden. Dat men de rijkdommen van het schip in de zee werpt om de rovers daardoor niet te verrijken: Dat men 't schip in brand steekt als men kans ziet om de daarin zijnde mensen te doen ontkomen opdat de tegenpartij daardoor niet sterker wordt tot nadeel van 't vaderland of van anderen is in sommige gevallen geoorloofd. Dit deed eens de snode zeerover Asan van wien ik een aanmerkelijke geschiedenis kan verhalen, indien gijlieden lust en geduld hebt om die aan te horen.

Twjffelt gij daaraan, barste Honorius los? Immers weet gij wel dat de vertelling van allerlei gevallen, waarin iets bijzonders voorkomt mij niet anders dan aangenaea kan zijn. En omdat dit ook betreft de dingen welke of de zee aangaan of op zee voorvallen waar omtrent wij voornemen zijn in onze redenvoeringen ons vooral bezich te houden zo zullen wij hierdoor niet van de weg, immers niet ver, afdwalen.

Wel hoor dan, begon Polylector weer. Asan Calaffat, een geboren Griek doch die ’t Mohammedaanse wangeloof had aangenomen, deed omtrent 't jaar 1626 met zijn galei en noch zeven andere roof-schepen de Christenen zeer grote schade. Omtrent een dagreis van Alexandretta trof hij een Venetiaans schip aan; vervolgde hetzelfde nacht en dag; kwam er eindelijk mee in een gevecht en werd er meester van. Ik wil geen tijd verslijten [99] met het voordragen van zijn menigvuldige roverijen tegens de Italianen, Fransen en Hollanders. Doch van 't gedachte genomen Venetiaanse schip moet ik noch dit zeggen dat vijfentwintig Christenen op hetzelfde de boeien worden aangedaan om 't getal der roei-slaven te vermeerderen. Drie kapucijner monniken als, P. Clemens de Ligny, P. Yves de Insula en P. Leonhardus de Maubeuge, (van de Infante Isabella Clara Eugenia uit Brussel naar 't zo genoemde Heilig Land gezonden; die ook deze geschiedenis, met aller omstandigheden te Parijs in druk hebben uitgegeven) liet Asan in zijn galei klimmen; met bevel dat men ze hun gebedenboeken en rozenkransjes zou weer overhandigen. Ja, ook, hij bevrijde ze van de troeinbank. Eindelijk kwam hij met een zeer grote roof dat bestond uit geld e nwaren te Algiers; meende genoeg verricht en verdiend te hebben om 't hoofd aller zeerovers te worden. Wederom lichte hij 't anker; voer naar Sardinië en maakte andermaal een geweldige buit: Doch werd verspied van vijftien galeien der Christenen die gezamenlijk tegen de zeerovers uit waren gevaren als drie van de paus onder 't bevel des Maltese ridders Alexandrinus Feliciani; acht Spaanse onder Jacob Piementel; en vier Florentijnse onder Julius Montalto. Deze hadden vernomen dat twaalf van Agerije nabij hen waren: Derhalve besloten ze die te willen opzoeken. Asan ging met duivelse kunsten om. Ieder avond met 't ondergaan van de zon legde hij een boek op zijn tafel; wat, door bedrijf der Satan zich vanzelf opende en door twee pijlen hem te kennen gaf wat hem den volgende dag zou overkomen; desgelijks 't geen hem daar omtrent te doen of te laten stond. Dit was zijn orakel die hem van tevoren verkondigde of hij buit te halen dan of hij gevaar te verwachten en hoe hij zich daarin te houden had. Als hij nu de galeien der Christenen op hem zag aankomen zonder dat zijn boek hem iets daarvan had verwittigd heeft hij hetzelfde weer opgeslagen; en daarin gevonden dat noch zijn schip in de handen der Christenen geraken, noch zijn persoon gevangen genomen worden zou. 't Een en 't ander is geschied, doch op een andere wijze dans Asan 't stuk opvatte. Ik wil niet blijven staan op de orde en de bijzonderheeen van dit gevecht. Acht van de galeien der Christenen grepen 't galjoen van deze zeerover aan; waren voorzien met tweeenvijftig metalen stukken geschut. [100] De overige zeven gingen los op de andere Turkse roof-schepen en vielen die zeer hard. na een twee-uren strijd moesten er twee zich overgeven. Twee andere snelden zich ter vlucht. Een Hollands van hun veroverd schip werd verlaten. Asan aanschouwde dit verlies met zeer groot verdriet en offerde naar Mohammedaanse wijze een lam; wat hij in vier stukken deelde; die hij Oostwaarts, Westwaarts, Zuidwaarts en Noordwaarts in de zee wierp om hierdoor een goede wind te bekomen: Gelijk hem al vaak op diergelijk gooschel bedrijf was gebeurd; doch nu misten 't hem.

't Zal niet ondienstig zijn viel Marinus hierin, de Ceremonies omtrent deze gewoonte wat breder voor te stellen. De heiligste en voornaamste offerhanden van de Mohammedanen worden verricht met een schaap of hamel; niet alleen op hun bedevaarten, maar ook vaak als ze zich in enige hoge nood bevinden. 't Wordt ook zelfs van de Turkse zeerovers gedaan. Want als ze op roof zullen uitvaren en voornemens zijn door de Straat te zeilen zo slachten ze voor hun afvaart een rouwe hamel en verdelen die in vier stukken. Is er een Haiza in 't Schip (dat is, een die te Mekka geweest is) zo neemd hij er twee-vierde-delen van; doet zijn gebed met vele zeer belachelijke gebaren; en werpt 't ene vierde deel achter, 't andere vooruit 't schip in de zee; tegelijk met een kruik olie, en een brandend waslicht. Indien er geen Haiza tegenwoordig is, zo doet het de kruik olie en als dit verricht is zo wordt een kanon afgeschoten en de overige delen der hamel eten ze tezamen op. Wanneer ze weer terug komen werpen ze niets anders dan olie in de zee; en geloven dat de een of de ander heilige meribout of heremiet zich daarvan geneert. Indien ze bij nacht in de Straat komen zo stellen ze op elk schip een brandende wassen kaars ter tijd toe dat ze erdoor zijn geraakt. Indien er een grote storm ontstaat of dat ze in enig groot gevaar zich bevinden of een goede wind wensen te krijgen zo werpen ze van ieder der vier hoeken van het schip een vierde deel van een hamel uit; menen dat dit ze een bevorderlijke wind en groot geluk zal toebrengen. Deze ceremonie heeft zijn grond in 't boek Zuna of 't aanhangsel der koran daar men leest dat de hamel die ter eren van Mohammed geslacht wordt voor de slachters bidt dat het ze het wel goed gaan mag. Als ook de engel Gabriel de zonden en goede [101] werken der mensen tegens elkaar weegt zo leggen de geofferde hamels zich in de schaal der goede werken. Erasmus Franciscus Schaubuhnen dritter theil pagina 425. Reinerius descript. Barbar. pagina 212. Toen ik eens van Masulpatan vertrok naar Ternasserim als een reiziger hadden wij zeer zware regen; voelden ook somtijds een bovenmate grote hitte omdat wij de zon recht boven 't hoofd hadden. Al deze ongemakken echter bekommerden mij zo zeer niet als wel,dat ik moest aanzien de zeldzame bijgelovige ceremonies die de heidenen en moren voor mijn ogen aanstelden om een voorspoedige wind te mogen bekomen. Eerst bereiden ze een scheepje, heeft de lengte van omtrent twee en een halve voet, met volkomen touwwerk, zeil en masten. Dat voorzien ze van voorraad en wierpen 't daarna in zee; volgen 't ook met hun gezicht zo ver als ze kunnen onder 't maken van een zeer vreselijk getier. Als dit niet helpen wil, nemen ze hun toevlucht tot toverbedrijven; overal zekere briefjes aan vasthechten. Eindelijk deden ze een processie of omgang; waarbij zich alle scheepslieden bevinden. Ieder ging in zijn orde met kleine stokjes in de hand; en op zekere maat sloegen. Een oude man van een eerwaardig aanzien volgde deze omgang en bewierookte elke mast; alle andere die op een rij staan met een gans onaangename gezang antwoorden op de gebeden welke hij uitsprak. Ik en enige andere mee varende Christenen durfden deze gruwelen niet bestraffen uit vrees dat de boze geest welke deze lieden bzet ze mochten ingeblazen hebben dat wij diegene waren die de wind weerhielden: Welke voorstelling gewichtig genoeg zou geweest zijn om ons aan hun woede op te offeren. Reis der bisschop van Beryte, pagina 86. Wat voor betoverde begoochelingen ik somtijds enige Roomsgezinde schippers en schiplieden heb zien plegen, hetzij om wind te bekomen; hetzij om de wind in een grote storm zich te doen neerleggen kan bij een andere gelegenheid worden verhaald. Laat ons nu liever de uitgang van de begonnen geschiedenis horen.

Maar, hernam Polylector weer, zonder aan te zien deze offerhande, zo bleef 't echter gans stil; waardoor de Christenen de ontvlodne Turkse schepen achterhaalden en overmeesterden. Dus zag Asan zijn galeien verloren en zijn eigen galjoen [102] gans doorschoten; 't derde deel van 't daarop zijnde volk dood en alzo zich meer dan half overwonnen. Echter verliet hij zich op de wijs zeggen van zijn toverboek wat hem tot nog toe nooit gelogen, alhoewel somtijds veel wat dubbelzinnig gesproken had: Wilde derhalve zich niet opgeven, maar verweerde hem ridderlijk; zodat ook de zee-voogd Piementel door een kogel uit deze wereld werd gerukt. Negen uren lang duurde 't gevecht; vermits de Christenen de galjoen van Asan verovereden en niet in de grond schieten wilden. Toen hij nu eindelijk zich in een ten enenmale vertwijfelde staat bevond zodat hij geen verdere tegenstand kon doen besloot hij zijn vijanden ten minsten 't voordeel van zijn gemaakte buit te willen onttrekken. Al zijn goud, zilver en voorts wat enigszins kostbaar was, bedraagt (volgens de aantekening van een daarin gevonden lijst) tweemaal honderd en vijftigduizend kronen, wierp hij in de zee. Daarna stak hij 't achterdeel van het schip in brand en smeet een jonge deern, welke hij ten hoer misbruikte in dit vuur opdat niemand anders deel aan haar mocht bekomen. Voorts stortte hij zichzelf in de golven. De soldaten op de schepen der Christenen meenden een zeer grote roof te zullen vinden beklommen terstond 't brandende schip en verlosten de gedachte drie kapucijner-monniken, nevens zesendertig andere gevangene welke beneden in 't galjoen waren. Maar ondertussen was alles boven in vlam geraakt zodat ze ten dele in de boot, de andere in 't water sprongen om ’t vuur te ontvlieden. Vele verdronken. Sommige redden zich door zwemmen. Andere dreven op plankem. Noch andere worden jammerlijk verbrand; en wederom andere gingen met 't schip te gronde. Vanwege de felle zich zeer wijd uitbreidende vlammen kon niemand deze ellendige in hun nood te hulp komen. Onder diegene die op een stuk hout de dood ontworstelden waren ook de drie kapucijner-monniken waarvan de ene zeer zwaar in 't hoofd was gekwetst. Omtrent zeventig overgesprongen soldate, welke plunderen wilden bleven hier rampzalig dood. Vliegerii Miscellan. pagina 81. G. P. Harsdorffers Mordgeschichte tit. 133. pagina 457.

't Gebeurt al dickmael, merckte Marinus hier aen, dat men de dood vind ter plaets daer men Rijckdom soeckt. Belangende de gedaene Vraeg van de Heer Honorius, 'k weet wel, dat het [103] voor een Helden-daed werd gehouden, de Kruydkamer in brand te steecken, wanneer men sigh niet meer tegens de Vyanden weet te verweeren. My is oock niet onbewust, dat d'Engelsche veeltijds eenige Tonnen Buskruyd onder 't Verdeck des Schips setten; en, wanneerse sigh overmand bevinden (door de vyanden op 't selve te sien) de Vaten laeten springen, om haer alsoo, met haer eygen uyterste gevaer, in de lught te doen vliegen. Dat daerenboven sommige Hoofdmannen in Zee werden gesonden, met een uytdrucklijck geheym bevel, 't Schip te doen opvaeren, wanneerse 't selve niet souden konnen behouden. Doch altijd heb ick, even gelijck Polylector, geoordeeld, dat dit (insonderheyd 't laetste), een gantsch ongeoorlofde daed, een moorddaedigh bedrijf is, 't welck onder de Christenen geenssins moet gepleeghd worden.

Doe, seyde Honorius, in 't jaer 1665. Spaensche Schip, genoemd de Margaretha, in Zee stack, was den daer op zijnde Overste deese last gegeven; Dat hy 't (indien 't onderwegen besprongen wierd, en hy geen kans moght sien, om 't selve te behouden) sou doen springen, door d'inbrandsteeckingh der Kruydkamer.

't Sou oock geschied zijn, Polylector hier by, indien niet eenige seldsaeme Gevallen daer tusschen waeren gekoomen, welcke 't soo genoemde ten Hemelvaeren hadden verhinderd.

Vermits nu Juffer Honesta een groote begeerte liet blijcken, om deselve te moogen hooren, soo gingh hy aldus voort: In Ooghstmaend des gedaghten Jaers quam dit Schip, met d'overige der Spaensche Silvervloot, uyt West-Indien geluckigh voor de Bay, of Haven, van Cadix aen. Al d'andere Scheepen liepen in deselve; doch deese Margaretha, niet soo wel bezeyld zijnde, oock weynigh vermoeden van eenigh gevaer meer hebbende, bleef alleen aghter. Met de volgende aenbreeckende dagh quaemen vijf Turcksche Roof-Scheepen, onder de begunstigingh eener groote kalmte, met alle maght aanroeyen; beschietende dit Schip soodaenig, dat tegens de middagh van de duysend en vijftigh daer op geweest zijnde Mannen alreeds honderd en tsestigh waren gesneuveld. De meeste en voornaemste Bevelhebbers waeren dood. d'Overste selfs had door een Splinter beyde d'oogen verlooren. 't Schip kon, door gebreck van Wind, sigh niet beweegen; en was derhalven buyten hoop, van deesen Dans te sullen konnen ontspringen. Vermits nu de gedaghte Overste, nevens d'andere Onder-Hoofd-lieden, 't Sacrament daer op had [104] ontfangen, datse 't Schip niet souden laeten vallen in de handen der vyanden, maer liever doen opvliegen, soo beval hy den Busschieter, de Kruydkamer aen te steecken. Terstond gingh hy heenen, om deesen last te verrighten: Doch wierd onderweegen door een Canonschoot sulckerwijs getroffen, dat hy in twee stucken ter neer viel. Eenen anderen (wiens Ampt was, op de Kabelen, Touwen en ander Scheepstuygh te letten) liep toe, om 't Lont op te beuren, en dit werck uyt te voeren: Maer even 't selve, 't geen den anderen was bejegend, weervoer hem oock. Sijnen Macker trad in sijne plaets; doch nauwlijcks had hy 't Lont in sijne handen gevat, als wederom een Koogel hem deselve gangh deed gaen. d'Overste dit alles vernoomen hebbende, eyschte selfs 't ontstoockene Lont, en gingh, al tastende, nae de Kruydkamer, doch konse niet vinden, ter oorsaeck van sijne blindheyd, veroorsaeckt door 't gemelde verlies sijner beyde oogen. Ondertusschen vielen aght Monicken, sigh in dit Schip bevindende, voor sijne voeten neer; biddende met traenen, dat hy van sijn voorneemen wou afstaen. Hy droegh haer voor, dat hy 't doen moest, wegens 't aen hem gedaen bevel, en sijnen soo hoogh hier op geswoornen Eed. Maer als deese Geestlijcke persoonen sigh verbonden, de geheele saeck op haer te neemen, en alles voor hem te sullen verantwoorden, soo liet hy sigh eyndlijck noch beweegen. Dus quam dit rijck-gelaedene Schip (inhebbende meer als aght Tonnen Gouds aen Silver, behalven de meenighte van Paerlen en andere kostlijckheden) in de handen der Turcken.

Waerlijck was 't te beklaegen, liet Juffer Honesta sigh hooren, dat de rijcklijck besilverde en bepeerelde Perel (Margaretha) geroofd wierd; en dat de Mahometaensche Rovers, soo gantsch schaedlijck voor de geheele Christenheyd, sulck een aensienlijcken Buyt bequaemen.

Echter, berightede Polylector, haddens' 'er weynigh voordeel van. Sy naemen wel de beste Schat uyt dit veroverde Schip, maer eer noch een half uyr tijds verloopen was, verhief sigh de Wind; en de Fransche Zeevooghd Duc de Beaufort quam haer met aght Oorloghs-Scheepen op den hals; drijvende haer vlughtigh nae Tanger: Daer de Prijs wel binnen geraeckte; en van d'Engelsche, (doemaels met deese Zeerovers Vreede hebbende) in beschermingh wierd genoomen; doch de vijf Turcksche Roof-Scheepen was den wegh afgesneeden: Welcke, vermits de Wind van 't Land stond, [105] Algiers niet konden bereycken; maer voorby moesten loopen, en twaelf mijlen daer van daen strandeden. 't Beste naemense wel meê aen Land; doch de Scheepen moestense verlaeten; welcke den Roof der Francoisen wierden. Dus hebbense bynae meer verlooren als gewonnen. Frisschii Schauplatz, Barbarischer Schlaverney, dritter theil, Histor. 45. pag. 332. In mijnen Grooten Historischen Oceaen, pag. 201. Verhael ick een ander Wondergeval des Jaers 1607., wanneer de Spaensche Vloot by Gibraltar soo dapper van de Hollanders wierd aengetast en geslaegen. In eene der Spaensche Scheepen laegen sommige Hollandsche Zeevaerende persoonen gevangen. De Hoofdman siende, dat de Neerlaegh op de Spaensche zyde sou vallen, gunde deese ellendige haere verlossingh niet. Beval derhalven eenen sijner Onder-Bevelhebbers heenen te gaen, en haer den hals af te snijden. Flucks trad hy nae haer toe, maer op 't selve oogenblick dat hy de Moord wou beginnen, velde een Canon-kogel hem ter neer. Den tweeden hier toe uytgesondenen bejegende 't selve. De derde Kogel vloogh geluckighlijck tegens d'ysere keeten, daer de gevangene aen geslooten laegen; deselve in stucken breeckende, sonder haer eenighsins te beschaedigen; maer in tegendeel deeser wijs haer wonderlijck verlossende. 't Breeder beright kan men in 't genoemde Werck ter aengeweesener plaets vinden.

In seeckere Gevallen, begon Marinus weer, sou ick geoorloft konnen aghten, 't Schip te laeten opvaeren. Naementlijck, als men aen d'eene zijde seeckerlijck wist, dat de bekomingh van 't selve de Vyanden des Staets een seer groot voordeel sou geven, tot een swaer, jae 't uyterste nadeel voor 't Vaderland; en dat men aen d'andere zyde noch kans sagh, om 't leven der Menschen te konnen redden, door in de Zee te vallen, eer de Slagh noch quam, en dan door andere Scheepen geberght te worden, of door swemmen aen land te koomen. d'Engelsche manier, van 't Verdeck, met de daer op gekoomene vyanden, door ondergesteld Buskruyd te laeten springen, heeft een gantsch ander aensien, als de Kruydkamer in brand te steecken. By 't eerste is wel gevaer; doch daer benevens blijft hoop, dat de Menschen behouden sullen worden; jae oock veellight 't overige des Schips: Maer by 't ander vlieghd alles op; soo dat 'er niemand levendigh kan afkoomen.

Ghy spreeckt, bejegende Honorius hem, hier al te ruym. Daer zijn voorbeelden, dat van een opgesprongen Schip sommige [106] lieden noch zyn ontkomen. 't Is genoegh bekend, wat onsen Hollandschen Schipper Willem Ysbrandsz. Bontekoe is weervaeren. Op sijne Vaert nae Oost-Indien geraeckte sijn Schip den negenden der Slaghtmaend oude Stijl des Jaers 1629. door ongeluck in brand. Doe 't Vyer de Kruydkamer had bereyckt, vloogh dit houten Zee-Kasteel in duysend stucken door de lught, met honderd en negenthien persoonen.

Seer seldsaam koomd my voor, viel Juffer Honesta hier in, dat men de Brand in een Schip niet sou konnen dempen, eerse by 't Buskruyd quam. Men is immers in volle Zee, daer 't niet aen Water ontbreeckt, om met alle maght te konnen gieten, en alsoo de vlammen te blusschen. Men krijghd hier 't Vyer in een Huys noch wel uyt, schoon dickmael 't Water verr' van de hand is, en alleen met weynigh t'effens werd uytgestort.

Maer, antwoordede Polylector, 't Zeewater is niet soo bequaem om brand te lesschen, gelijck wel 't soete doet. Doch hier nae sullen wy van deese Stof breeder konnen spreecken. Laet ons nu voorts hooren, wat de Heer Honorius noch heeft te verhaelen; en wat hy daer uyt sal willen besluiten.

Schipper Bontekoe selfs, vervolghde deesen, wierd oock opgeworpen, doch viel, noch levendigh, in 't water neer; daer hy sigh op een nevens hem drijvende groote Mast settede: En korts daer nae eenen anderen, (Herman van Kniphuysen), die deselve Lughtsprongh had gedaen, uyt de Baeren sagh opkoomen. Beyde blevense behouden. 'k Verhael dit maer alleen met weynige woorden, wyl dit Geval yeder genoegh bewust is uyt het hier van gedruckte en dickmael herdruckte Journael. Desgelijcks beschrijft ons Polylector, in 't eerste deel sijns Grooten Historischen Schouwtooneels, pag. 308., hoe in 't Jaer 1625. seecker Fransch Edelman, de Saligny, doe 't Schip, waer in hy sich bevond, door Buskruyd opsprongh, hoogh in de lught opgeworpen, en verr' daer van daen in een ander Schip neergeset wierd, sonder eenighsins beschaedighd te zijn. Vermits nu deese dus behouden bleven, soo kan men oock, wanneer men een Schip laet opvliegen, hoop hebben, dat het oock soo gelucken moght. Mist het dan evenwel, soo is 't een ongeluck, maer noch op verre nae geen Selfsmoord.

't Gebeurt al vaak, merkte Marinus hieraan, dat men de dood vindt ter plaatse daar men rijkdom zoekt. Aangaande de gedane vraag van de heer Honorius, ik weet wel, dat het [103] voor een heldendaad wordt gehouden de kruidkamer in brand te steken wanneer men zich niet meer tegen de vijanden weet te verweren. Mij is ook niet onbewust dat de Engelse veeltijds enige tonnen buskruit onder 't verdek van het schip zetten; en, wanneer ze zich overmand bevinden (door de vijanden erop te zien) de vaten laten springen om ze alzo met hun eigen uiterste gevaar in de lucht te doen vliegen. Dat daarboven sommige hoofdmannen in zee worden gezonden met een uitdrukkelijk geheim bevel 't schip te doen opvaren wanneer ze hetzelfde niet zouden kunnen behouden. Doch altijd heb ik, even gelijk Polylector, geoordeeld, dat dit (vooral 't laatste) een gans ongeoorlofde daad, een moorddadig bedrijf is wat onder de Christenen geenszins moet gepleegd worden.

Toen, zei Honorius, in 't jaar 1665 Spaans schip, genoemd de Margaretha, in zee stak was de daarop zijnde overste deze last gegeven; Dat hij 't (indien 't onderweg besprongen werd en hij geen kans mocht zien om hetzelfde te behouden) zou doen springen door de in brand steken van de kruidkamer.

't Zou ook geschied zijn, zei Polylector hierbij, indien niet enige zeldzame gevallen daartussen waren gekomen welke 't zo genoemde ten hemel varen had verhinderd.

Vermits nu juffer Honesta een grote begeerte liet blijken om die te mogen hore, zo ging hij aldus voort: In oogstmaand der gedachte jaar kwam dit schip met de overige der Spaanse zilvervloot uit West-Indien gelukkig voor de baai of haven van Cádiz aan. Alle andere schepen liepen in die; doch deze Margaretha die niet zo goed bezeild was en ook weinig vermoeden van enig gevaar meer hebben bleef alleen achter. Met de volgende aanbrekende dag kwamen vijf Turkse roofschepen onder de begunstiging van een grote kalmte met alle macht aanroeien; beschoten dit schip zodanig dat het tegen de middag van de duizend en vijftig daarop geweest zijnde mannen alreeds honderdzestig waren gesneuveld. De meeste en voornaamste bevelhebbers waren dood. De overste zelf had door een splinter beide de ogen verloren. 't Schip kon, door gebrek van wind, zich niet bewegen; en was derhalve buiten hoop van dezen dans te zullen kunnen ontspringen. Vermits nu de gedachte overste, nevens de andere onder-hoofd-lieden 't sacrament daarop had [104] ontvangen dat ze 't schip niet zouden laten vallen in de handen der vijanden, maar liever doen opvliegen, zo beval hij den busschieter de kruidkamer aan te steken. Terstond ging hij heen om dezen last te verrichten: Doch werd onderweg door een kanonschot op zulke wijze getroffen dat hij in twee stukken ter neer viel. Een anderen (wiens ambt was op de kabels, touwen en ander scheepstuig te letten) liep toe om 't lont op te beuren en dit werk uit te voeren: Maar even hetzelfde 't geen de anderen was bejegend wdeervoer hem ook. Zijn makker trad in zijn plaats; doch nauwelijks had hij de lont in zijn handen gevat als wederom een kogel hem die gang deed gaan. De overste die dit alles vernomen had eiste zelf de ontstoken lont en ging al tastende naar de kruidkamer, doch kon het niet vinden ter oorzaak van zijn blindheid veroorzaakt door 't gemelde verlies van zijun beide ogen. Ondertussen vielen acht monniken die zich in dit schip bevonden voor zijn voeten neer; baden met tranen dat hij van zijn voornemen wilde afstaan. Hij droeg ze voor dat hij 't doen moest vanwege 't aan hem gedane bevel en zijn zo hoog hierop gezworen eed. Maar toen deze geestelijke personen zich verbonden de gehele zaak op hun te nemen en alles voor hem te zullen verantwoorden zo liet hij zich eindelijk noch bewegen. Dus kwam dit rijk-geladen schip (bevat meer dan acht tonnen goud aan zilver, behalve de menigte van parels en andere kostlbaarheden) in de handen der Turken.

Waarlijk was 't te beklagen, liet Juffer Honesta zich horen, dat de rijk verzilverde en beparelde parel (Margaretha) geroofd werd; en dat de Mohammedaanse rovers zo gans schadelijk voor de gehele Christenheid zo’ n aanzienlijke buit bekwamen.

Echter, berichtte Polylector, hadden ze er weinig voordeel van. Zij namen wel de beste schat uit dit veroverde schip, maar eer noch een half uur tijd verlopen was verhief zich de wind; en de Franse zee-voogd Duc de Beaufort kwam ze met acht oorlogsschepen op dn hals; dreef ze vluchtend naar Tanger: daar de prijs wel binnen geraakte; en van de Engelse, (toen met deze zeerovers vreede hadden) in bescherming werd genomen; doch de vijf Turkse roofschepen was de weg afgesneden: Welke, vermits de wind van 't land stond, [105] Algiers niet konden bereiken; maar voorbij moesten lopen en twaelf mijlen daarvandaan stranden. 't Beste naeen ze wel mee aan land; doch de schepen moesten ze verlaten; welke de roof der Fransen worden. Dus hebben ze bijna meer verloren dan gewonnen. Frisschius Schauplatz, Barbarischer Schlaverney, dritter theil, Histor. 45. pagina 332. In mijn Grote Historische Oceaan, pagina 201 verhaal ik een ander wondergeval van het jaar 1607 wanneer de Spaanse vloot bij Gibraltar zo dapper van de Hollanders werd aangetast en geslagen. In een der Spaanse schepen lagen sommige Hollandse zee varende personen gevangen. De hoofdman zag dat de nederlaag op de Spaanse zijde zou vallen gunde deze ellendige hun verlossing niet. Beval derhalve een van zijn onderbevelhebbers heen te gaan en ze de hals af te snijden. Fluks trad hij naar ze toe, maar op hetzelfde ogenbl k dat hij de moord wilde beginnen velde een kanonkogel hem ter neer. Den tweede hiertoe uitgezonden bejegende hetzelfde. De derde kogel vloog gelukkig tegen de ijzeren ketting, daar de gevangene aan gesloten lagen; die in stuken brak zonder ze enigszins te beschadigen; maar in tegendeel ze in deze wijze ze wonderlijk verloste. 't Breder bericht kan men in 't genoemde werk ter aangewezen plaats vinden.

In zekere gevallen, begon Marinus weer, zou ik geoorloofd kunnen achten 't schip te laten opveren. Namnlijk als men aan de ene zijde zeker wist dat het bekomen van hetzelfde de vijanden de Staat een zeer groot voordeel zou geven tot een zwaar, ja, 't uiterste nadeel voor 't vaderland; en dat men aan de andere zijde noch kans zag om 't leven der mensen te kunnen redden door in de zee te vallen eer de slag noch kwam en dan door andere schepen geborgen te worden of door zwemmen aan land te komen. De Engelse manier van 't verdek met de daarop gekomen vijanden door onder gestelde buskruit te laten springen heeft een gans ander aanzien dan de kruidkamer in brand te steken. Bij 't eerste is wel gevaar; doch daar benevens blijft hoop dat de mensen behouden zullen worden; ja, ook mogelijk 't overige van het schip: Maar bij 't ander vliegt alles op; zodat er niemand levend kan afkomen.

Gij spreekt, bejegende Honorius hem, hier al te ruim. daar zijn voorbeelden dat van een opgesprongen schip sommige [106] lieden noch zijn ontkomen. 't Is genoeg bekend wat onze Hollandse schipper Willem Ysbrandsz. Bontekoe is wedervaren. Op zijn vaart naar Oost-Indien geraakte zijn schip de negende der slachtmaand oude stijl van het jaar 1629 door ongeluk in brand. Toen 't vuur de kruidkamer had bereikt vloog dit houten zeekasteel in duizend stukken door de lucht met honderd en negentien personen.

Zeer zeldzaam komt mij voor, viel juffer Honesta hierin, dat men de brand in een schip niet zou kunnen dempen eer ze bij 't buskruit kwam. Men is immers in volle zee daar 't niet aan water ontbreekt om met alle macht te kunnen gieten en alzo de vlammen te blushen. Men krijgt hier 't vuur in een huis noch wel uit, ofschoon vaak 't water ver van de hand is en alleen met weinig tegelijk wordt uitgestort.

Maar, antwoorde Polylector, 't zeewater is niet zo bekwaam om brand te lessen, gelijk wel 't zoete doet. Doch hierna zullen wij van deze stof breder kunnen spreken. Laat ons nu voorts horen wat de heer Honorius noch heeft te verhalen; en wat hij daaruit zal willen besluiten.

Schipper Bontekoe zelf, vervolgde deze, werd ook opgeworpen doch viel noch levend in 't water neer; daar hij zich op een nevens hem drijvende grote mast zette: En kort daarna een andere, (Herman van Kniphuisen), die die luchtsprong had gedaan uit de baren zag opkomen. Beide bleven behouden. Ik verhaal dit maar alleen met weinige woorden omdat dit geval ieder genoeg bewust is uit het hiervan gedrukte en vaak herdrukte journaal. Desgelijks beschrijft ons Polylector in 't eerste deel van zijn Grote Historische Schouwtoneelspagina 308 hoe in 't jaar 1625 zeker Frans edelman de Saligny toen 't schip waarin hij zich bevond door buskruit opsprong en hoog in de lucht opgeworpen en ver daarvandaan in een ander schip neergezet werd zonder enigszins beschadigd te zijn. Vermits nu deze dus behouden bleven,zo kan men oo, wanneer men een schip laat opvliegen hoop hebben dat het ook zo gelukken mocht. Mist het dan evenwel, zo is 't een ongeluk, maar noch op verre naar geen zelfmoord.

Schoon, pastede Polylector hier op, de geene, welcke 't Lont in de Kruydkamer laeten steecken, de dwaese hoop moghten [107] hebben, datse voor haer selven misschien behouden souden mogen worden, soo verontschuldighd dit echter haer niet van Selfsmoord, wijlse sigh in een (buyten bynae wonderwerck) onvermijdlijck doods gevaer werpen, 't welckse voorby konden zyn. Soud gy niet eenen soodaenigen een Selfsmoorder noemen, die, sigh manck bevindende, en daer over ongeduldigh zijnde, hem selven van een hoogen Thoorn afwierp; op hoop, dat soo een hoogen val hem niet alleen geen schaede doen, maer oock selfs verlossingh van sijne kreupelheyd veroorsaecken sou; om dat sulcks aen een Timmerman t'Ulm is gebeurd; die, manck gaende, en by ongeluck van een seer hoogh Huys tot beneden toe afvallende, geen verseeringh aen eenigh deel sijns ligchaems gevoelde, maer in tegendeel naderhand reght op sijne beenen gingh, van sijne kreupelheyd gantsch verlost zijnde. Georgi Fischeri Blumenthal Gedenckwurdiger Geschichte pag. 216. Gelijck dan oock eens Koperslagers kneght t'Aughsburgh in 't jaer 1572. aldaer afviel van de Thoorn der Kruyspoort, hebbende de hooghte van ten minsten tnegentigh voeten; sonder aen eenige sijner leeden eenighsins beschaedighd te zyn. Zeileri Handbuchs ander theil, pag. 354. In onse Pogingen, om niet in de handen der vyanden te vallen; om uyt Sieckten of Smerten verlost te werden, moeten wy d'ordentlijcke; mogen wy somtijds wel gewaeghde middelen gebruycken (by voorbeeld: Om geen ellendige Slaef te werden, in Zee te springen; op hoop, dat men sigh deese jammerlijcke Dienstbaerheyd door swemmen sal onttrecken,) maer noyt magh men ter hand neemen sulcke dingen, op welcke (buyten soo veel als Mirakel) de dood noodwendigh moet volgen. De wonderlijcke bestieringen Gods in de sonderlinge reddingh van sommige, moeten wy aenmercken als blijcken sijner maght en goedertierenheyd; doen dienen tot opweckingh onses vertrouwens op hem in allerley nooden; maer niet misbruycken tot vermeetenheyd, of om hem te versoecken.

De twee van u verhaelde Vallens-gevallen, voeghde Juffer Honesta hier tusschen in, brenghd my een ander in gedaghten, 't welck ick, om de sonderlinge aenmercklijckheyds wil, by deese gelegenheyd niet onverhaeld kan laeten. Schoon ick weet, dat uwe Redenvoeringen zijn aengeleght, om insonderheyd van de Zee en Zeesaecken te handelen, soo is my echter oock niet onbekend, dat de geene, die gewoon zijn op Zee te swerven, oock wel nu en dan de [108] voet eens op 't land stellen. Daerenboven heb ick van ulieden gehoord, dat uw voorneemen is, de Zee-gevallen somtijds te vergelijcken met, of naerder te verklaren door andere Geschiedenissen, welcke juyst de Zee niet aengaen. 't Is ontrent aghthien jaeren geleeden, dat seecker aensienlijck, my wel bekend Persoon (doch die in deese saeck sigh niet wil genoemd hebben), nae Burgundien trock, wegens eenige gewightige verrightingen. Doe hy sigh weer nae huys wou begeven, wierd hy van sommige sijner Vrienden ten eeten genoodighd. Hy gingh aen Tafel sitten, gelaersd en gespoord, met 't Rappier aen de zyde, en een lange Mantel op de schouderen, als gereed tot de Reys. Reght vrolijck was hy met de gedaghte sijne Bekende: En onder haere Redenvoeringen spraeckense in 't breede van de veelerley wonderlijcke toevallen des menschlijcken levens. Nae de Maeltijd deed hy de Danckseggingh; stond eerst op, en trad wat aghterwaerts, nae een enge Kamer; om aen d'andere dies te meer bequaemheid tot 't opstaen van den Disch te geven. Hy wierd niet gewaer, dat aghter hem een Luyck was, waer door men neer liet een houtene Trap (Ladder) om beneden in de Kelder te konnen koomen; ter dier tijd van d'onvoorsightige Dienstmaeghd open gelaeten. Aghterwaerts over viel hy neerwaerts af, met de Beenen om hoogh, 't hoofd om laegh neerstortende. Al d'aenschouwers meenden, met d'uyterste verbaesdheyd, dat hy den hals had gebroocken. Doch hy, als uyt een slaep ontwaeckende, begon haer beleefdelijck aen te spreeken; stapte goeds-moeds weer nae boven, en gevoelde niet d'alderminste verseeringh, alhoewel hy een hooge val had gedaen. Jae, niets met allen was aen sijne Kleederen of Deegen beschaedighd geworden. Dit wierd van al de daer tegenwoordige voor een sonderlingh wonder geaght; en noch tegenwoordigh leeft hy in goede gesondheyd. Ontrent thien Jaren te vooren had hy noch een andere val gedaen van een Ladder, de hooghte van twaelf sporten; doch quam soo saghtlijck neer te sitten, dat hy niet de minste smert gevoelde. Aenmercklijck is 't geen hy my vertelde van d'eerstgedaghte Val; te weeten, dat hy eerst nae eenige Maenden de pijnlijckheyd daer van gewaer wierd; doch deselve vergingh, sonder gebruyck ven eenige hulpmiddelen. Vijfthien jaren daer nae gevoelde hy even deselve smert. Ten eynde van dien tijd vernam hy, en verneemd noch hedensdaeghs, deese ontsteldheyd een of tweemael in yeder Jaer; doch met soo weynigh gevaer [109] quellijckheyd, datse hem veel meer diend tot een vermaeningh, om te gedencken aen, en sigh danckbaer te toonen voor de wonderlijcke bewaeringh Godts, als tot aenparssingh, om eenige Artzenyen daer tegens te gebruycken. P. Beauchamp Histoir. divers. pag. 401. Goulartii Cabinet der Historien, eerste deel, pag. 242.

Ofschoon, paste Polylector hierop, diegene welke 't lont in de kruidkamer laten steken de dwaze hoop mochten [107] hebben dat ze voor zichzelf misschien behouden zouden mogen worden, zo verontschuldigd dit echter ze niet van zelfmoord omdat ze zich in een (buiten bijna wonderwerk) onvermijdelijk doods gevaar werpen wat ze voorbij konden zijn. zou gij niet een zodanige zelfmoordenaar noemen die zich mank bevindt en daarover ongeduldig is zichzelf van een hoge toorn afwierp; op hoop dat zo’n hoge val hem niet alleen geen schade doet, maar ook zelf verlossing van zijn kreupelheid veroorzaken zou; om dat zulks aan een timmerman t' Ulm is gebeurd; die mank ging en bij ongeluk van een zeer hoog huis tot beneden toe afviel, geen zeer aan enig deel van zijn lichaam gevoelde, maar in tegendeel naderhand recht op zijn benen ging en, van zijn kreupelheid gans verlost was. Georgius Fischeri Blumenthal Gedenckwurdiger Geschichte pagina 216. Gelijk dan ook eens koperslagers knecht t' Aughsburg in 't jaar 1572 aldaar afviel van de toorn der Kruispoort, heeft de hoogte van ten minsten negentig voeten; zonder aan enige van zijn leden enigszins beschadigd te zijn. Zeileri Handbuchs ander theil, pagina 354. In onze pogingen om niet in de handen der vijanden te vallen; om uit ziecten of smarten verlost te worden moeten wij de ordelijk; mogen wij somtijds wel gewaagde middelen gebruiken (bijvoorbeeld: Om geen ellendige slaaf te worden in zee te springen; op hoop dat men zich deze jammerlijke dienstbaarheid door zwemmen zal onttrekken) maar nooit mag men ter hand nemen zulke dingen waarop (buiten zo veel als mirakel) de dood noodwendig moet volgen. De wonderlijke besturingen Gods in de bijzondere redding van sommige moeten wij aanmerken als blijk van zijn macht en goedertierenheid; doen dienen tot opwwekking van ons vertrouwens op hem in allerlei noden; maar niet misbruiken tot vermetelheid,of om hem te verzoeken.

De twee van u verhaalde val-gevallen, voegde juffer Honesta hiertussen in, brengt mij een ander in gedachten wat ik om de bijzondere aanmerkerlijkheidbij deze gelegenheid niet onverhaald kan laten. Ofschoon ik weet dat uw redenvoeringen zijn aangelicht om vooral van de zee en zeezaken te handelen, zo is mij echter ook niet onbekend dat diegene die gewoon zijn op zee te zwerven ook wel nu en dan de [108] voet eens op 't land stellen. Daarboven heb ik van u lieden gehoord dat uw voornemen is de zee-gevallen somtijds te vergelijken met of nader te verklaren door andere geschiedenissen welke juist de zee niet aangaan. 't Is omtrent achttien jaren geleden dat zeker aanzienlijk mij goed bekend persoon (doch die in deze zaak zich niet wil genoemd hebben), naar Boergondie trok vanwege enige gewichtige verrichtingen. Toen hij zich weer naar huis wilde begeven werd hij van sommige van zijn vrienden ten eten genodigd. Hij ging aan tafel zitten, gelaarsd en gespoord, met 't rapier aan de zijde en een lange mantel op de schouder als gereed tot de reis. Recht vrolijk was hij met de gedachte van zijn bekenden: En onder hun redenvoeringen spraken ze in 't brede van de velerlei wonderlijke toevallen der menselijke leven. `na de maaltijd deed hij de dankzegging; stond eerst op en trad wat achterwaarts naar een enge kamer; om aan de andere des te meer bekwaamheid tot 't opstaan van de dis te geven. Hij werd niet gewaar dat achter hem een luik was waardoor men neer liet een houten trap (ladder) om beneden in de kelder te kunnen komen; ter die tijd van de onvoorzichtige dienstmaagd open gelaten. Achterwaarts over viel hij neerwaarts af met de benen omhoog met 't hoofd omlaag neerstortte. Alle aanschouwers meenden met de uiterste verbaasdheid dat hij den hals had gebroken. Doch hij, als uit een slaap ontwakende, begon hun beleefd aan te spreken; stapte goedsmoeds weer naar boven en gevoelde niet de allerminste bezering, alhoewel hij een hoge val had gedaan. Ja,, geheel niets was aan zijn kleren of degen beschadigd geworden. Dit werd van alle daar tegenwoordige voor een zonderling wonder geacht; en noch tegenwoordig leeft hij in goede gezondheid. Omtrent tien jaren tevoren had hij noch een andere val gedaan van een ladder, de hoogte van twaalf sporten; doch kwam zo zacht neer te zitten, dat hij niet de minste smart gevoelde. Aanmerkelijk is 't geen hij mij vertelde van de eerstgedachte val; te weten dat hij eerst naar enige maanden de pijnlijkheid daarvan gewaar werd; doch die verging zonder gebruik van enige hulpmiddelen. Vijfhien jaren daarna gevoelde hij even die smart. Ten einde van die tijd vernam hij en verneemt noch hedendaags deze ontstellen een of tweemaal in ieder jaar; doch met zo weinig gevaarlijkheid [109], dat ze hem veel meer dient tot een vermaning om te gedenken aan en zich dankbaar te toonen voor de wonderlijke bewaring Gods als tot aanpersing om enige artsenijen daartegen te gebruiken. P. Beauchamp Histoir. divers. pagina 401. Goulartii Cabinet der Historien, eerste deel, pagina 242.

In onvoorsiene, en buyten onsen wil ons overvallende gevaeren, hernam Polylector, reddet de Heere onse God dickmael seer wonderlijck; waer van ick in verscheydene mijner uytgegevene Wercken voorbeeldlijck heb gehandeld. Maer om dat d'Almaghtige sulcks somtijds doet nae sijn welbehaegen, soo moet men sigh niet moedwillens in diergelijck gevaer werpen, op hoop, van op een gelijcke wijs bewaerd te sullen werden. Van d'ongemeene daeden onses Gods moeten wy geen regelen onses doens maecken, om ons daer op te waegen, en als in de kaecken des doods te loopen. Die dus 't perijckel bemind, sal 'er in vergaen. Dat de voorgedaghte persoonen in 't opspringen haerer Scheepen (buyten haere wil, en sonder haer toedoen geschied) wonderbaerlijck behouden wierden, moet ons (gelijck alreeds geseghd is) aensetten tot vertrouwen op den Heere in alle onse nooden, welcke ons, buyten ons, en eygene moedwil, over komen; maer ons niet beweegen tot vermeetenheyd, of versoeckingh des Alderhooghsten. 't Is een enckele raserny, sigh selven en andere, door opspringen, te willen dooden; 't zy uyt een godloose ydelheyd, om daer door de naem van helddaedigheyd achter te laeten; 't zy om niet te vallen in de handen der vyanden: Van welcke men eene deeser twee dingen heeft te verwaghten, of de Sabel door den hals, of de Boeyen aen de voeten. Siet men de dood tegemoet, soo is 't immers een groote dwaesheyd, door eygene schuld, door selfs-bestel, te willen sterven, om dat men vreesd, te sullen moeten sterven. De dood door der vyanden handen staet noch niet seecker: En al waer 't, dat wy daer van ten vollen gewis waeren, soo moesten wy waghten, tot datse koomd, en dan Christlijck sterven. Waerom doch wouden wy de dood voorkoomen, en Moordenaers van ons eygen ligchaem worden, te gelijck met 't verderf onser Ziel? Laet de vyanden de schande deeses wrevels hebben, sonder dat wy ons daer meê besoedelen. De Joodsche Hoofdman Josephus (daer nae geworden de Beschrijver der Joodsche Geschiedenissen), van de sijne geparst sijnde, sigh selven om 't leven te brengen, liever als sigh over te geven in de handen [110] der Romeynen, seyde tot haer seer aenmercklijck: Eerlijck en roemlijck is 't, voor de Vryheyd 't leven te laeten; maer sulcks moet geschieden in den strijd, en door de handen der geene, die ons van onse Vryheyd willen beroven. Bloode, vertwijffelde Menschen werden hun eygene Moordenaers. 't Is een vertsaeghd Schipper, die voor 't onweer soodaenigh verschrickt, dat hy 't Schip wil laten te grond gaen eer de Stormwind in de Seylen is geslaegen. Indien ick my selven ombrengh, soo is mijne dood een Selfs-moord. Doen 't de vyanden, soo is my sulcks een groote weldaed, e.s.v. Vreesdmen voor een ellendige Slaverny? Wel, men laete Gods wil geschieden. Een reght Christen moet sigh niet altijd goede daegen inbeelden. De boose verdienense niet; en God wilse oock selfs de vroomste niet altijd geven, wijl haer sulcks niet nut sou zijn. Men mercke, 't zy Slaverny, 't zy andere ellenden, behoorlijck aen als een quaed der straf, 't welck wy ons niet moeten soecken t'ontrecken door te begaen 't quaed der Sonde; waer op een eeuwige straf sou volgen. 't Sal noch maer een kleyne tughtigingh zijn, in opsight van de hooghste plaegen, welcke wy soo meenighvuldigh hebben verdiend. Hier toe behoord geduld en bekeeringh. Somtijds wil de Heere onse God ons dus beproeven. Hier toe moet dan zijn een vast vertrouwen van genaedige reddingh; een onvertsaeghd voorneemen, om alles, wat de Heere ons gelieft toe te senden, kloeckmoedigh uyt te staen, en een geheele onderwerpingh van ons selven aen sijnen wil. Maer die sigh, op de gehoorde wijs, in de Lught laeten opvliegen, sondigen op 't swaerste tegens Gods Almaghtigheyd, Wijsheyd, Goedertierenheyd en Regeeringh: Traghten, hem, soo veel in haer is, t'ontweldigen de heerschappy over leven en dood: Ontrecken sigh sijne gehoorsaemheyd: Zijn op 't hooghste ondanckbaer voor al de tot noch toe genootene Weldaeden; welcker geene sy hadden verdiend: Wanhoopen van sijne goedertierenheyd: Mistrouwen sijne Bestieringh: Vermoorden, nevens haer Ligchaem, oock haer eygene Ziel: Brengen veele harer Medgesellen tegens haeren wil om 't leven; 't geense doch geenssins vermoghten te doen, al wildense 't schoon soo hebben: Beroven 't Vaderland van veele bequaeme lieden, die 't selve noch goeden dienst souden konnen bewijsen: En toonen, in plaets datse meenen, dappere Helden te sullen geaght worden, een vertsaeghd gemoed; vreesende, yet quaeds te sullen moeten lijden; of een onchristlijcke hooghmoed, om niet de gewaende schande te [111] hebben, van overwonnen te zijn; daer men, dus doende, op 't schandighste overwonnen is. Dit is 't Godlijck, soo dickmael, soo ernstigh herhaeld Gebod: Ghy sult niet doodslaen. Geenen anderen mogen wy dooden; veel min ons selven. Noyt mogen wy yets ter hand nemen, waer uyt, volgens volstreckte noodsaecklijckheyd, en natuerlijcker wijs, de dood sou mogen ontstaen. Maer in geval van d'uyterste nood, of wanneer de noodwendige dienst van Gods Kerck of 't Vaderland sulcks vereyscht, magh men sigh wel stellen in een blijcklijck gevaer, als 'er noch gebeurlijcke hoop van ontkoomingh voor sigh selven en die met hem zijn; oock een gewisse vernielingh van 't voorneemen der vyanden te hoopen is. By voorbeeld: Twee Scheepen leggen aen malkander geklampt. Indien de vyand meester werd, soo staet 't Vaderland, wegens eenige sonderlinge aengelegenheden, in gevaer. Krijghd hy de Nederlaegh, soo is 't behouden. In sulck een geval magh de Hoofdman van 't eene Schip (geen ander middel siende, om den vyand, en alsoo 't verderf des Staets t'ontkoomen), sijn Volck gereed gesteld hebbende, om op een gegeeven teecken in Zee te springen, en sigh door swemmen nae een ander schip te redden, 't Kruyd in brand steecken, om 't Vyandlijck Schip te gelijck met 't sijne te doen opvliegen. Want schoon hier 't gevaer groot is (gelijck oock dickmael in Veldslaegen), soo is echter de dood niet baerblijcklijck, noch volstreckt noodwendigh. In tegendeel, daer is een middel, en een gewoon middel tot ontkoomingh, te weeten, 't swemmen; waer door, in veelerley Zee-ongelegentheden, duysenden zijn gereddet geworden.

Maer, wierp Honorius hier tegen, Simson veroorsaeckte sigh selven wel de dood, doe hy 't Huys om verr' trock, om sigh te wreecken over de Philistijnen.

In onvoorziene en buiten onze wil ons overvallende gevaren, hernam Polylector, redt de Heer onze God vaak zeer wonderlijk; waarvan ik in verscheidene van mijn uitgegeven Werken voorbeeldig heb gehandeld. Maar om dat de Almachtige zulks somtijds doet naar zijn welbehagen zo moet men zich niet moedwillens in diergelijk gevaar werpen op hoop van op een gelijke wijze bewaard te zullen worden. Van de ongemene daeden onze Gods moeten wij geen regels ons doen maken om ons daarop te wage, en als in de kaken des doods te lopen. Die dus 't perikel bemint zal erin vergaan. Dat de voorgedachte personen in 't opspringen van hun schepen (buiten hun wil en zonder hun toedoen geschiedt) wonderbaerlijk behouden worden moet ons (gelijk alreeds gezegd is) aanzetten tot vertrouwen op de Heer in alle onze noden welke ond buiten ons en eigen moedwil overkomen; maar ons niet bewegen tot vermetelheid of verzoeking der Allerhoogste. 't Is een enkel razernij zichelf en anderen door opspringe, te willen doden; hetzij uit een goddeloze ijdelheid om daardoor de naam van heldhaftigheid achter te laten; hetzij om niet te vallen in de handen der vijanden: Waarvan men een van dezer twee dingen heeft te verwachten, of de sabel door de hals of de boeien aan de voeten. Ziet men de dood tegemoet, zo is 't immers een grote dwaasheid door eigeneschuld, door zelfs-bestel te willen sterven omdat men vreest te zullen moeten sterven. De dood door der vijanden handen staat noch niet zeker: En al was 't, dat wij daarvan ten volle gewis waren zo moesten wij wachten totdat ze komten dan Christelijk sterven. Waarom doch wilden wij de dood voorkomen en moordenaars van ons eigen lichaam worden, tegelijk met 't verderf onze ziel? Laat de vijanden de schande van dezs wrevel hebben zonder dat wij ons daarmee bezoedelen. De Joodse hoofdman Josephus (daarna geworden de beschrijver der Joodse geschiedenissen), van de zijne geperst werd zichzelf om 't leven te brengen liever dan zich over te geven in de handen [110] der Romeinen, zei tot ze zeer aanmerkelijk: Eerlijk en roemrijk is 't voor de vrijheid 't leven te laten; maar zulks moet geschieden in den strijd, en door de handen van diegene die ons van onze vrijheid willen beroven. Blode, vertwijfelde mensen worden hun eigen moordenaars. 't Is een angstige schipper die voor 't onweer zodanig verschrikt dat hij 't schip wil laten te gronde gaan eer de stormwind in de `eilen is geslagen. Indien ik mijzelf ombreng zo is mijn dood een zelfmoord. Doen 't de vijanden, zo is mij zulks een grote weldaad, e.d. Vreest men voor een ellendige slavernij? Wel, men laat het Gods wil geschieden. Een recht Christen moet zich niet altijd goede dagen inbeelden. De boze verdienen ze niet; en God wil ze ook zelfs de vroomste niet altijd geven omdat hun zulks niet nut zou zijn. Men merkt, hetzij slavernij, hetzij andere ellende behoorlijk aan als een kwaad der straf wat wij ons niet moeten zoeken te ontrekken door te begaan 't kwaad der zonde; waarop een eeuwige straf zou volgen. 't Zal noch maar een kleine tuchtiging zijn ten opzichtevan de hoogste plagen welke wij zo menigvuldig hebben verdiend. Hiertoe behoort geduld en bekering. Somtijds wil de Heer onze God ons dus beproeven. Hiertoe moet dan zijn een vast vertrouwen van genadige redding; een onversaagd voornemen om alles wat de Heer ons gelieft toe te zenden kloekmoedig uit te staan en een gehele onderwerping van onszelf aan zijn wil. Maar die zich op de gehoorde wijze in de lucht laten opvliegen, zondigen op 't zwaarste tegen Gods Almacht, wijsheid, goedertierenheid en regering: Trachten hem zo veel in ze is te ontweldigen de heerschappij over leven en dood: Ontrkcken zich aan zijn gehoorzaamheid: Zijn op 't hoogste ondankbaar voor alle tot noch toe genoten weldaden; van wie geen zij hadden verdiend: Wanhopen van zijn goedertierenheid: Mistrouwen zijn bestuur: Vermoorden nevens hun lichaam ook hun eigen ziel: Brengen vele van hun metgezellen tegen hun wil om 't leven; ’t geen ze doch geenzsins vermochten te doen al wilden ze 't ofschoon zo hebben: Beroven 't vaderland van vele bekwame lieden die hetzelfde noch goede dienst zouden kunnen bewijzen: En tonen in plaats dat ze menen dappere Helden te zullen geacht worden, een bang gemoed; vrezen iets kwaads te zullen moeten lijden; of een onchristelijke hoogmoed om niet de gewaande schande te [111] hebben van overwonnen te zijn; daar men aldus doende op 't schandaligste overwonnen is. Dit is 't Goddelijke zo vaak, zo ernstig herhaald gebod: Gij zal niet doodslaan. Geen anderen mogen wij doden; veel minder onszelf. Nooit mogen wij iets ter hand nemen waaruit volgens volstrekte noodzakelijkheid en natuurlijke wijze de dood zou mogen ontstaan. Maar in geval van de uiterste nood of wanneer de noodwendige dienst van Gods kerk of 't vaderland zulks vereist mag men zich wel stellen in een blijkbaar gevaar als er noch behoorlijjke hoop van ontkomen voor zichzelf en die met hem zijn; ook een gewisse vernieling van 't voornemen der vijanden te hopen is. Bij voorbeeld: Twee schepen liggen aan elkaar geklampt. Indien de vijand meester wordt zo staat 't vaderland,vanwege enige bijzondere aangelegenhede, in gevaar. Krijgt hij de nederlaag zo is 't behouden. In zo’ n geval mag de hoofdman van 't ene schip (die geen ander middel ziet om de vindt en alzo 't verderf der Staat te ontkomen), zijn volk gereed gesteld hebben om op een gegeven teken in zee te springen en zich door zwemmen naar een ander schip te redden, 't Buskruit in brand steken om ’t vijandelijke schip tegelijk met 't zijne te doen opvliegen. Want ofschoon hier 't gevaar groot is (gelijk ook vaak in veldslagen), zo is echter de dood niet duidelijk, noch volstrekt noodwendig. In tegendeel, daar is een middel en een gewoon middel tot ontkomen, te weten 't zwemmen; waardoor in velerlei zee-ongelegenheden duizenden zijn gered geworden.

Maar, wierp Honorius hiertegen, Samson veroorzaakte zichzelf wel de dood toen hij 't huis omver trok om zich te wreken over de Filistijnen.

Een Reghtsgeleerde, berightede Polylector, sou seggen: men moet op Wetten, niet op Voorbeelden sien. Een Godsgeleerde sal antwoorden: Dat Simson dit heeft verright door een bysondere ingevingh en drijvingh Gods; die hem oock bovennatuerlijcker wijs hier toe kraght gaf, om Israel te verlossen uyt de handen der Philistijnen, en om te zijn een Voorbeeld des Heeren Christi. Dit was een buytengewoone saeck; hem, niet ons betreffende: Gelijck oock was de daed van Ehud, die door deselve Godlijcke drijvingh der Moabiten Koningh Eglon doorstack, Jud. III. Over Simsons bedrijven moeten wy ons verwonderen; gelijck oock over die van sommige andere Helden en [112] Mannen Gods; maer alle staense ons niet nae te volgen. Gelijck wat buyten-gemeens en Godlijcks in sijne kraght was, soo oock in sijne daed. Die 't doen opvliegen eens Schips met sijn voorbeeld willen soecken goed te maecken, moghten dan oock wel geoorloft achten, dat men met den gemelden Ehud de Koningen vermoordede. Dat men met Elias bad om Vyer van den Hemel; 't welck neervallende op sijn gebed, den Hoofdman met sijne vijftigh een en andermael verteerde. Wilden wy met Ehud onse hand aen Vorsten leggen, 't geen hy deed door een Godlijcke dryvingh, sou ons, sonder deselve zijnde, tot een grouwlijcke Sonde zijn. Wilden wy bidden, gelijck Elias; 't geen in hem was een Godlijcken van God ontstoockenen yver, sou in ons zijn een onbetaemlijcke wraeck-begeerte; en dan sou op ons passen 't geen de Heer Christus in deselve gelegentheyd tot sijne Discipulen seyde: Ghy weet niet van hoedaenigh een Geest ghy zyt. Hier is dan gantsch geen betreckingh van Simson op de geene, welcke een Schip laeten opvliegen; 't zy om ydele Eer te bekomen; 't zy om niet in Slaverny te geraecken; 't zy om sijne dood eerst op de vyanden te willen wreecken. Een yver voor d'eere Gods, niet sijn' eygentlijcke Wraeckgierigheyd, niet sijne wanhoop, niet de spyt over sijne gevancknis, vernieuwde en versterckte sijn geloof, om uyt te voeren 't geen, waer toe hy, als een Vorst over Israel, van God was verordineert; te weeten, de Philistijnen te plaegen en te straffen. Hier toe had hy nu de schoonste kans en gelegenheyd; wijl de Vorsten der Philistijnen, jae al haere Vorsten, in dit Huys waeren versaemeld; met een seer groot getal van andere, buyten twijffel de voornaemste: Welcke hier gesaementlijck sneuvelden; soo dat 't getal der Doode, die hy in sijn sterven doodede, meer was, als dat der geene, die hy in sijn leeven had gedoodet. Dus is hy gestorven in sijn beroep; door een sonderlinge drijvingh en bestieringh Gods; tot wien hy geloovige Gebeeden uytstortede; en die hem tot dit werck, waer toe hy hem had afgesonderd en aendreef, soodaenigh een boven gewoone en gantsch verwonderlijcke kraght gaf. Oock stelde hy, om soo een groote meenighte van Philistijnen te mogen dooden, maer alleen sigh selven in doods gevaer (waer in hy van de neervallende Steenen veel lighter ongeraeckt kon zijn gebleven, gelijck dickmael in Instortingen van Huysen geschied, als vermoedlijck is, dat geschieden moght in 't opspringen eens Schips) maer niemand uyt Israel met hem, gelijck de geene doen, die 't Vyer in de Kruydkamer laeten steecken. [113]

'k Sie nu wel, besloot Honorius deese Stof, dat de daed van Simson noch de Selfs-moordenaers (tegens welcke de laetst-bygebraghte), noch de geene, die uyt dit of dat insight, 't zy wat het oock zijn moght, een Schip met alles wat 'er in is in de lught laeten opvliegen (waer tegens d'eerst-voorgestelde Redenen insonderheyd dienen), eenighsins tot verschooningh kan strecken. Maer laet ons nu tot de Zeeën en andere Wateren komen. Doch voor af moet ick u lieder oordeel hooren over deese Vraegh: Welck van beyden, 't Water of 't Vyer, voor noodwendiger en Eedeler is t' aghten!

Men moet, antwoordede Marinus, my ten besten houden, dat ick, die van der Jeughd af tot in mijnen Ouderdom geduerigh de Wateren heb bevaeren; oock op de Wateren soo veel heb gewonnen, dat ick nu voortaen gerustlijck mijn overige daegen sal konnen verslijten, 't Water de voortoght sou geeven. En gewisselijck, 'k meen 'er oock, buyten vooroordeel, goede redenen toe te hebben. 't Water is en blijft Water, sonder ons toedoen. Ons Vyer daer tegens werd meer door onse moeyte, als van sigh selven voortgebraght. 't Kan sonder ons niet bestaen; maer wy moeten 't, door geduerige voedsel-verschaffingh, onderhouden. Sonder Vyer konnen wy leven; niet sonder Water. Veele middelen zijn 'er, om ons sonder Vyer te konnen verwarmen. Kan men juyst de Spijsen niet koocken of braeden; men sou wel konnen voortkomen by rauwe, gelijck genoeghsaem blijckt in verscheydene Volckeren. Maer sonder Water konden noch Menschen noch Beesten, noch Vogelen, noch Visschen levendigh blijven. Sonder Water kon d'Aerde geen Vrughten voortbrengen: Want alles heeft tot de Voortkomingh en Wasdom voghtigheyd van nooden. 't Is bequaem tot de vermengingh aller dingen. De seer schaedlijcke Vyer-branden werden 'er door gebluscht; De Visschen van gevoedet, ons ter spijs. 't Moet onsen Dorst lesschen; onse onreynigheyd afwasschen; onse Lijnwaeden schoon maecken en verfrisschen; alles wat wy eeten suyveren en gaer koocken. Veelerley Wateren hebben een geneesende kraght. Sonder Water hadden wy noch Wijn noch Bier. De Wateren verschaffen ons maghtige Rijckdommen, welcke se in sigh selven hebben; als: Corael, Paerlen, Goud, e.s.v. Over de Wateren werden Waeren en Menschen van 't eene Land in 't andere gebraght; daerse anders niet souden konnen koomen. Yeder is genoegh bekend, wat voor een groot nut de Schipvaerd over de Zeeën en Rivieren alle Landen veroorsaeckt. [114]

Evenwel zijn 'er, liet Honorius sigh weer hooren, niet weynige menschen, welcke wenschen, dat 'er geen Zee, geen Schipvaert; maer d'Aerdbodem alleen met kleyne Vloedekens, tot noodwendige Watervangingh en uytleveringh, doorsneeden of afgedeeld zyn moght; op dat men overal drooghvoets kon heenen geraecken, buyten eenigh Schip-gebruyck.

Deese Lieden, voer Marinus hier op uyt, moeten waerlijck seldsaeme grillen en inbeeldingen hebben.

't Schijnd echter, hervattede Honorius, dat men deese haere bedenckingh noch voor ongerijmd, noch voor ongegrond behoefd te houden. Schoon men niet loogchenen kan, dat een welgelaeden Schip meer voordeel aenbrenghd, als honderd met even diergelijcke Waeren wel bevraghtede Wagenen; soo sou echter, indien 't onderscheyd tusschen de Zee en Land-Steeden was weghgenoomen, sigh alles geheel anders schicken; en de Koophandel wel op een andere voet loopen, doch niet min voorderlijck konnen zijn als nu; jae misschien veel voorderlijcker, wijl te Land niet soo veel verlies te verwaghten staet, als wel te Water, door 't te grond gaen van Schip en Goederen. 't Verschil en onderscheyd, 't welck nu tusschen Holland en Hongaryen of Boheemen is, in aenmerckingh van de gedaghte Koophandel, sou dan gantschlijck ter neer vallen. Amsterdam sou in sulck een gelegenheyd 't hoofd niet soo hoogh konnen opsteecken, en sulcke onwaerdeerlijck-groote Rijckdommen nae sigh getrocken hebben. Andere nu magere Landen en Steeden hadden van haer al t'overvloedigh Vet, 't welck haer soo dickbuyckigh heeft gemaeckt, voor haer selven wat bekoomen.

Veel meer, berightede Marinus, sou soo wel in Hongaryen of Bohemen, als in Holland, dan een seer sleghten, jae gantsch geenen handel zijn. Buyten de Zeevaert sou men allerweegen alles noch soo wild en woest vinden, als 't was voor eenige duysend jaeren, doe niemand verder quam, als daer hy den roock van sijns Vaders Schoorsteen noch kon sien opgaen; of ten hooghsten met een geringh Vaertuyghje over eenige kleyne Rivier. Van sulcke Landen, welcke door de Zeevaert alle Waeren des Weerelds nae sigh trecken, hebben andere Gewesten, verr' van de Zee gelegen, en die derhalven geen Schipvaert konnen aenstellen, haer behulp. 't Sou seer kostlijck vallen, 't geen nu met Scheepen seer gereed uyt Oost- en West-Indien werd gehaeld, met een Caravane van reysende Kooplieden [115] op Wagenen of Kameelen herwaerts te brengen. 't Geen Hongaryen of Boheemen nu noch voor eene gulden kan hebben, sou haer dan vry meer als een Ducaet koomen te kosten. 't Vergaen van eenige weynige Scheepen op de Zee, in aenmerckingh van de veele, die behouden overkoomen, kan hier by gantsch niet in vergelijckingh gebraght worden. 't Gevaer van Rovers sou in 't overvoeren der Waeren te Land niet minder, maer wel meerder zijn, als over 't Water. Behalven 't voordeel 't welck van de Koopmanschap koomd, dienen de groote Zeëen oock tot verseeckeringh van Koninghrijcken en Landschappen. Wat souden de Hongariërs niet wel geven willen, dat de Donauw, en andere Grens-Vloeden nae Turkyen toe, soo breed moghten zijn als de Middellandsche Zee? De Mahometanen souden dan soo lightlijck niet by haer koomen stroopen. Wat heeft de Spaensche Aerdbodem in 't jaer 714. met Saraceenen bedeckt, anders, als dat de gelegenheyd haer diende; wijl tusschen Gibraltar en Ceuta niet meer als een Zee-enghte van maer vier mijlen is; daerse derfden; oock gemacklijck konden oversetten, en alsoo van 't eene Land in 't andere koomen? Had 'er een Zee van veertigh of vijftigh mijlen tusschen beyden gelegen, soo sou Juliani verradery wel haest ontdeckt geworden; Koningh Rodrigo van de schielijcke overval verseeckerd gebleven zijn. Eyndlijck, om te besluyten. 't Is waer, indien 'er geen Zeevaert was, soo sou 't onderscheyd tusschen Holland of Engeland, en Hongaryen of Boheemen, soo groot niet vallen, als nu. Maer wat voordeel kon Hongaryen of Bohemen trecken, wanneer oock Holland sonder Koophandel was? Daerenboven, indien men alles van Oosten en Westen te Land sou moeten overvoeren, soo sou doch de Stapel der Koopmanschappen opgereght worden in de Steeden, welcke Oosten en Westen naerder leggen, als andere; of bequaemer Weegen hebben tot d'overbrengingh der Waeren. Dus sou 't voordeel uyt de Koophandel wel van plaets verwisselen, doch 't onderscheyd tusschen 't een en 't ander Land sou blijven. Maer sal men mijne bygebraghte redenen van d'Edelheyd en noodwendigheyd des Waters boven 't Vyer voor geldigh, en onteegen-gesproocken laeten doorgaen?

Tusschen Edel en Noodwendigh, antwoordede Polylector, is onderscheyd, en dickmael hebben beyde deese dingen ontrent eene saeck t'samen geen plaets. Dit kan wel noodwendiger zijn als dat; maer daerom is 't niet altijd Eedelder. 't Een kan wel Eedelder zijn [116] als 't andere, maer daerom niet noodwendiger. Indien ghy niet eygentlijck siet op 't Elementair, of Hoofdstoflijck Vyer, genoemd de Vader der Voortbrengingh aller dingen, en de Vrughtbaermaecker der andere Hoofdstoffen; maer alleen hier 't oogh hebt op 't gemenghd Vyer, 't welck wy op onse Haerdsteeden gebruycken, soo kan men uwe Stellingh, in opsight der Noodwendigheyd, toestaen. Maer daer meê was noch d'Edelheyd boven 't Vyer niet toegestemd. In aenmerckingh van d'aengeweesene sonderlingh-groote nuttigheden, en dan noch verscheydene andere, welcke men sou konnen bybrengen, hebben Thales Milesius en Hesiodus gemeend, dat 't Water was aller dingen beginsel; 't oudste en maghtighste van al d'Elementen. 't Schijnd oock, dat de Romeynen 't Water hooger als 't Vyer hebben geaght. Want haere grootste Straf tegens de misdaedige was, haer Water en Vyer te verbieden; stellende in de Rangh 't Water voor 't Vyer. Gelijck dan oock de Wateren d'Aerde hier in overtreffen, dat de Schepselen Gods in deselve seer verr' de Landschepselen te boven gaen in meenighte, in grootte, in verscheydenheyd, en in seldsaemheyd van Aert; waer van hier nae breeder kan gesproocken worden. Onder alle Wateren nu is de soo genoemde Oceaen 't grootste.

Een rechtsgeleerde, berichtte Polylector, zou zeggen: men moet op wetten, niet op voorbeelden zien. Een Godsgeleerde zal antwoorden: Dat Samson dit heeft verricht door een bijzondere ingeving en aandrijven Gods; die hem ook boven natuurlijke wijze hiertoe kracht gaf om Israël te verlossen uit de handen der Filistijnen en om te zijn een voorbeeld der Heer Christus. Dit was een buitengewone zaak; hem, niet ons betreft: Gelijk ook was de daad van Ehud die door die Goddelijke aandrijven der Moabieten koning Eglon doorstak, Judeeërs 3;. Over Samsons bedrijven moeten wij ons verwonderen; gelijk ook over die van sommige andere helden en [112] mannen Gods; maar alle staan ze ons niet na te volgen. Gelijk wat uitzonderlijks en Goddelijks in zijn kracht was, zo ook in zijn daad. Die 't doen opvliegen van een schipsmet zijn voorbeeld willen zoeken goed te maken mochten dan ook wel geoorloofd achten dat men met de gemelde Ehud de koningen vermoordde. Dat men met Elias bad om vuur van de hemel; wat neerviel op zijn gebed de hoofdman met zijn vijftig een en andermaal verteerde. Wilden wij met Ehud onze hand aan vorsten leggen 't geen hij deed door een Goddelijke drijven zou ons zonder die zijn tot een gruwelijke zonde zijn. Wilden wij bidden, gelijk Elias, 't geen in hem was een Goddelijke van God ontstoken vuur zou in ons zijn een onbetamelijke wraak-begeerte; en dan zou op ons passen 't geen de heer Christus in die gelegenheid tot zijn discipelen zei: Gij weet niet van hoedanige een geest gij bent. Hier is dan gans geen betrekking van Samson op diegene welke een schip laten opvliegen; hetzij om ijdele eer te bekomen; hetzij om niet in slavernij te geraken; hetzij om zijn dood eerst op de vijanden te willen wreken. Een u voor de eer Gods, niet zijn eigenlijke wraakgierigheid, niet zijn wanhoop, niet de spijt over zijn gevangenis, vernieuwt en versterkt zijn geloof om uit te voeren 't geen waartoe hij als een vorst over Israël van God was verordineerd; te weten de Filistijnen te plagen en te straffen. Hiertoe had hij nu de schoonste kans en gelegenheid; omdat de vorsten der Filistijnen, ja, al hun vorsten in dit huis waren verzameld; met een zeer groot getal van andere, zonder twijfel de voornaamste: Welke hier gezamenlijk sneuvelden; zodat 't getal der deden die hij in zijn sterven doodde meer was dan dat van diegene die hij in zijn leven had gedood. Dus is hij gestorven in zijn beroep; door een bijzondere aandrijving en besturing Gods; tot wie hij gelovige gebeden uitstortte; en die hem tot dit werk, waartoe hij hem had afgezonderd en aandreef, zodanig een boven gewone en gans verwonderlijke kracht gaf. Ook stelde hij om zo’n grote menigte van Filistijnen te mogen doden maar alleen zichzelf in doods evaar (waarin hij van de neervallende stenen veel lichter onbeschadigd kon zijn gebleven,gelijk vaak in instortingen van huizen geschiedt als te vermoeden is dat geschieden mocht in 't opspringen van een schip) maar niemand uit Israël met hem, gelijk diegene doen die 't vuur in de kruidkamer laten steken. [113]

Ik zie nu wel, besloot Honorius deze stof, dat de daad van Samson noch de zelfmoordenaars (tegen welke de laatst-bijgebrachte, noch diegene die uit dit of dat inzicht, hetzij wat het ook zijn mocht, een schip met alles wat erin is in de lucht laten opvliegen (waartegen de eerst-voorgestelde redenen vooral dienen), enigszins tot verschoning kan strekken. Maar laat ons nu tot de zeeën en andere wateren komen. Doch vooraf moet ik u lieden oordeel horen over deze vraag: Welke van beiden, 't water of 't vuur, voor noodwendiger en edeler is t' achten!

Men moet, antwoorde Marinus, mij ten beste houden dat ik die van de jeugd af tot in mijn ouderdom gedurig de wateren heb bevaren; ook op de wateren zo veel heb gewonnen dat ik nu voortaan gerust mijn overige dagen zal kunnen verslijten, 't water de voortocht zou geven. En zeker ik meen er ook, zonder vooroordeel, goede redenen toe te hebben. 't Water is en blijft water, zonder ons toedoen. Ons vuur daartegen wordt meer door onze moeite dan van zichzelf voortgebracht. 't Kan zonder ons niet bestaan; maar wij moeten 't door gedurige voedsel-verschaffing onderhouden. Zonder vuur kunnen wij leven; niet zonder water. Vele middelen zijn er om ons zonder vuur te kunnen verwarmen. Kan men juist de spijzen niet koken of braen; men zou wel kunnen voortkomen bij rauwe gelijk voldoende blijkt in verscheidene volkeren. Maar zonder water konden noch mensen noch beesten, noch Vogels, noch Vissen levendig blijven. Zonder Water kon de Aarde geen Vruchten voortbrengen: Want alles heeft tot het voortkomen en wasdom vochtigheid nodig. 't Is bekwaam tot de vermenging aller dingen. De zeer schadelijke vuurbranden worden er door geblust; De vissen van gevoed, ons ter spijs. 't Moet onze n dorst lessen; onze onreinheid afwassen; onze lijnweden schoon maken en verfrishen; alles wat wij eten zuiveren en gaer koken. Velerlei wateren hebben een genezende kracht. Zonder water hadden wij noch wijn noch bier. De wateren verschaffen ons machtige rijkdommen welke ze in zichzelf hebben; als: koraal, parels, goud, e.d. Over de wateren worden waren en mensen van 't ene land in 't andere gebracht; daar ze anders niet zouden kunnen komen. Ieder is genoeg bekend wat voor een groot nut de schipvaart over de zeeën en rivieren alle landen veroorzaakt. [114]

Evenwel zijn er, liet Honorius zich weer horen, niet weinige mensen welke wensen dat er geen zee, geen schipvaart; maar de aardbodem alleen met kleine vloeden tot noodwendige watervangst en oplevering, doorsneden of afgedeeld zijn mochten; opdat men overal droogvoets kon henen geraken, biyten enige schip-gebruik.

Deze lieden, voer Marinus hierop uit, moeten waarlijk zeldzame grillen en inbeeldingen hebben.

't Schijnt echter, hervatte Honorius, dat men deze hun bedenking noch voor ongerijmd, noch voor ongegrond behoeft te houden. Ofschoon men niet loochenen kan dat een goed geladen schip meer voordeel aanbrengt dan honderd met even diergelijke waren wel bevrachte wagens; zo zou echter indien 't onderscheid tussen de zee en landsteden was weggenomen zich alles geheel anders schikken; en de koophandel wel op een andere voet lopen, doch niet minder bevorderlijk kunnen zijn als nu; ja, misschien veel voordeliger omdat het land niet zo veel verlies te verwachten staat als wel te water door 't te grond gaan van schip en goederen. 't Verschil en onderscheid wat nu tussen Holland en Hongarije of Bohemen is, in aanmerking van de gedachte koophandel, zou dan gans te neer vallen. Amsterdam zou in zo’ n gelegenheid 't hoofd niet zo hoog kunnen opsteken en zulke onwaardeerbare-grote rijkdommen naar zich getrokken hebben. Andere nu magere landen en steden hadden van hun al t 'overvloedig vet, wat ze zo dikbuikig heeft gemaakt voor zichzelf wat bekomen.

Veel meer, berichtte Marinus, zou zo wel in Hongarije of Bohemen als in Holland dan een zeer slechte, ja, gans geen handel zijn. Buiten de zeevaart zou men allerwegen alles noch zo wild en woest vinden als 't was voor enige duizend jaren toen niemand verder kwam dan daar hij de rook van zijn vaders schoorsteen noch kon zien opgaan; of ten hoogste met een gering vaartuyigje over enige kleine rivier. Van zulke landen welke door de zeevaart alle waren der wereld naar zich trekken hebben andere gewesten, ver van de zee gelegen, en die derhalve geen schipvaart kunnen aanstellen hun behulp. 't Zou zeer kostbaat vallen 't geen nu met Sshepen zeer gereed uit Oost- en West-Indien wordt gehaald met een karavaan van reizende kooplieden [115] op wagens of kamelen herwaarts te brengen. 't Geen Hongarije of Bohemen nu noch voor een gulden kan hebben zou ze dan vrij meer dan een dukaat komen te kosten. 't Vergaan van enige weinige schepen op de zee, in aanmerking van de vele die behouden overkomen, kan hierbij gans niet in vergelijking gebracht worden. 't Gevaar van rovers zou in 't overvoeren der waren te land niet minder, maar wel meerder zijn dan over 't water. Behalve 't voordeel wat van de koopmanschap komt dienen de grote zeeën ook tot verzekering van koninkrijken en landschappen. Wat zouden de Hongaren niet wel geven willen dat de Donauw en andere grens-vloeden naar Turkije toe zo breed mochten zijn als de Middellands Zee? De Mohammedanen zouden dan zo licht niet bij ze komen stropen. Wat heeft de Spaanse aardbodem in 't jaar 714 met Saracenen bedekt anders dan dat de gelegenheid zich dient; omdat tussen Gibraltar en Ceuta niet meer dan een zee-engte van maar vier mijlen is; daar ze durfden; ook gemakkelijk konden overzetten en alzo van 't ene land in 't andere komen? Had er een zee van veertig of vijftig mijlen tussen beiden gelegen zo zou Julianus verraad wel gauw ontdekt zijn geworden; Koning Rodrigo van de schielijke overval verzekerd gebleven zijn. Eindelijk, om te besluiten. 't Is waar, indien er geen zeevaart was zo zou 't onderscheid tussen Holland of Engeland en Hongarije of Bohemen zo groot niet vallen als nu. Maar wat voordeel kan Hongarije of Bohemen trekken wanneer ook Holland zonder koophandel was? Daarboven, indien men alles van Oosten en Westen te land zou moeten overvoeren zo zou doch de stapel der koopmanschappen opgericht worden in de steden welke Oosten en Westen nader liggen dan andere; of bekwaam er wegen hebben tot de overbrenging der waren. Dus zou 't voordeel uit de koophandel wel van plaats verwisselen, doch 't onderscheid tussen 't een en 't ander land zou blijven. Maar zal men mijn bijgebrachte redenen van de edelheid en noodwendigheid der water boven 't vuur voor geldig en niet tegengesproken laten doorgaan?

Tussen edel en noodzakelijk, antwoorde Polylector, is onderscheid en vaak hebben beide deze dingen omtrent een zaak tezamen geen plaats. Dit kan wel noodwendiger zijn dan dat; maar daarom is 't niet altijd edeler. 't Een kan wel edeler zijn [116] dan 't andere, maar daarom niet noodwendiger. Indien gij niet eigenlijk ziet op 't elementair of hoofd stoflijk vuur, genoemd de vader der voortbrenging aller dingen en de vruchtbaamaker der andere hoofdstoffen; maar alleen hier 't oog hebt op ’t gemengde vuur wat wij op onze haardsteden gebruiken, zo kan men uw stelling ten opszchte der noodwendigheid toestaan. Maar daarmee was noch de edelheid boven 't vuur niet toegestemd. In aanmerking van de aangeweezen bijzonder-grote nuttigheden en dan noch verscheidene andere welke men zou kunnen bijbrengen hebben Thales Milesius en Hesiodus gemeend dat 't water was aller dingen beginsel; 't oudste en machtigste van alle elementen. 't Schijnt ook dat de Romeinen 't water hoger dan 't vuur hebben geacht. Want hun grootste straf tegens de misdadige was ze water en vuur te verbieden; stelden in de rang 't water voor 't vuur. Gelijk dan ook de wateren de aarde hierin overtreffen dat de schepselen Gods in die zeer ver de landschepselen te boven gaan in menigte, in grootte, in verscheidenheid en in zeldzaamheid van aart; waarvan hierna breder kan gesproken worden. Onder alle wateren nu is de zo genoemde oceaan 't grootste.

Eer wy, viel Honorius hier weer in, ons op deese groote Zee begeven, om d'Aenmercklijckheden der selve t'ondersoecken en te betraghten, moet ick noch al een Vraegh voorstellen. Als yemand in een vreemd Land koomd, alwaer hy de daer in zijnde Wateren moet gebruycken, hoe sal hy best konnen weeten, of deselve goed, en welcke de beste zijn! Waer aen souden wy oock in onse of andere Gewesten konnen onderkennen, welcke van al de varssche Wateren voor de gesondste staen te houden!

Men neem aght, berightede Polylector, op d'Inwooners der Plaetsen, welcke aen de Rivieren leggen. Zijnse in 't gemeen gesond, sterck, en van een goede verwe; sonder quaede, roode oogen; sonder opgeswollene Beenen; sonder in 't aengesight te bleeck of t'opdruystigh te zijn, soo werd sulcks voor een Teecken gehouden, dat 't Water, 't welck se gebruycken, goed is. Maer siet men 't tegendeel, soo is 't quaed. Wy spreecken hier nu niet van de Landen, in welcke de Menschen sigh diergelijcke quaelen op 't lijf haelen, door 't inswelgen van al te veel Bier, Wijn en stercke Drancken, of 't gebruyck van andere overdaedigheden. Doch indien men een nieuwlijcks-gevonden, of tot noch toe onbekend Water wil [117] beproeven, soo neeme men een schoon glad Becken van Stael. Men sprenckele daer op van 't Water, daer men de proef van wil hebben. Indien men, nae d'opdroogingh, geene vlecken der besprenckelingh op 't Becken gewaer werd, soo magh men 't wel voor goed houden. Een andere goede, wel-verseeckerde Proef steld men deese te zijn. Koock 't Water in een staele of kopere Pot. Laet het daer nae koud worden. Giet dan 't bovenste, sonder veel beweegingh, saghtlijck af. Vind ghy op de grond geen gruys of drabbigheyd leggen, soo is 't goed. Neem op deselve wijs deese Proef van twee, drie, of meerderley Wateren, soo sal altijd 't beste van deselve zijn 't geene, waer van de minste onreynigheyd op den bodem der Ketel of des Pots werd bespeurd. 't Water, waer in Boonen, Erweten, of andere hulsvrughten, aldereerst koocken, aldereerst gaer worden, is 't alderbeste boven d'andere. Voorts, om een gewis oordeel te mogen vellen van de goedheyd der Wateren, soo moet men aenmercken de plaets van haeren oorsprongh; of deselve is Sandaghtigh of Modderigh; reyn en helder, of vuyl en onklaer. Of 'er giftige en schaedlijcke kruyden wassen, of niet. d'alderseeckerste gewisheyd, om van een onseecker Water, 't welck men niet weet of 't goed, dan of 't quaed moght zijn, sonder schaede te mogen drincken, is, dat men 't doe koocken over een kleyn Vyer, en dan koud laete werden. Selfs goed Water is veel gesonder gedroncken nae dat het gekoockt is, als rauw; wijl 't Vyer de windaghtige deeltjens daer uyt heeft gedreeven, en gesuyverd van d'Aerdaghtigheyd. Put-water is niet soo goed als ander Water; vermits 't meer meê deeld van d'Aerde; oock niet gereynighd is door de verwarmingh en beschijningh der Son. Alle Wateren, welcke nae 't Suyden loopen, zijn niet soo goed, als de geene die haeren streeck nae 't Noorden neemen: Vermits de lught in 't Suyden, meer voghtigh en dampigh zijnde, deselve verderft. In 't Noorden is de gedaghte lught veel subtiler, drooger, en derhalven 't Water oock minder windigh. Maer hoor noch een andere, en sonderlingh-goede beproevingh, om te konnen weeten, welck van tweederley Wateren 't beste is. Men doe beyde deselve, van elcks tot een even-gelijcke veelheyd, in een malkander evengelijcke Pot, op een evengelijck Vyer. 't Geen van beyden eerst heet, en daer nae eerst koud werd, is gewisselijck 't edelste en gesondste. Petri Messia Lessen, Boeck 2. Cap. 24. pag. 267. Rollingius de Elementis, pag. 39. Kircheri Mund. subterran. tom. [118] 1. lib. 5. divis. 2. cap. 1. De Groot-Hertogh van Toscanen, Ferdinand de tweede, had een sonderlinge manier, om de goedheyd of quaedheyd der Wateren te beproeven. Allerley slagh der selve, bequaem om gedroncken te konnen worden, stelde hy in glaesene Beeckers nevens malkander; dat uit Fonteinen, Rivieren, Meiren, Putten e.s.v. yeder in orde: In een andere glaesene Flesch bewaerde hy seecker nat, van 't welck hy een weynigh goot in al de gedaghte op de ry staende Beeckers. De Wateren, welcke aldersleghst waeren, wierden door dit ingestortede voght swart. d'andere alleen bruynaghtigh; min of meer, nae de min of meer ondeugenheyd der selve. Maer de gantsch goede en suyvere leeden niet de minste veranderingh. Want wijl in deese seer goede nauwlijcks eenigh Minerael menghsel is, soo vind de gemelde voghtigheyd niets, waer op sy sou mogen wercken. Maer in d'andere, met Mineraele Stoffen vermenghd zijnde, vind het gelegenheyd tot werckingh; en veroorsaeckt derhalven noodwendigh veranderingh. Idem Kircherus ibid. cap. 5. Wat voor een Voght het zijn magh, 't welck sulck een veranderingh veroorsaeckt, door werckingh op de Mineraele stoffen in de Wateren, sou men van de Chymisten, of Stof-scheyders, konnen verneemen.

Wy oordeelen, deed Marinus hier by, 't lightste Water altijd 't beste te zyn; als minst deelaghtigh van allerley Aerdaghtigheyd, Southeyd, en Minerale Stoffen. Om nu kennis van de lightigheyd te mogen bekomen, soo neemd men twee stucken Lijnwaed, van eenerley Web, en van eenerley grootte en gewight. 't Eene leght men in 't eene; 't ander in 't andere Water. Alsse beyde gantsch door-nat zijn geworden, neemd mense t'eener tijd weer daer uyt, en men hanghdse in de lught nevens malkander, daer geen Sonneschijn koomd. Soo haestse droogh zyn, weeghd mense; en 't swaerste stuck toond, dat 't Water, waer in 't gelegen heeft, 't swaerste, en derhalven niet seer goed is. Andere neemen twee schoone Vaten, van een evengelijck gewight; en doen in yeder een evengelijcke veelheyd der Wateren, welcke men voor best wil keuren. 't Geen dan 't lightste weeght, gaet 't andere in deughd te boven. Die deese moeyte niet op sigh wil neemen, houde dit voor een algemeenen Regel, dat sulcke Wateren, welcke noch smaeck noch reuck hebben, de beste zijn; wijl daer uyt blijckt, datse niets van d'Aerde, noch de daer in zijnde Metallen, hebben aengenoomen. [119]

Sesderley slagh, seyde Honorius, werd 'er gevonden van varssche drinckbaere Wateren; te weeten: Dat uyt Fontainen; uyt Rivieren; uyt Putten; uyt stilstaende Poelen; uyt Backen, en dan 't geen varsch uyt de lught valt. Welck onder deese Wateren is 't beste of 't quaedste; 't gesondste of 't ongesondste; bequaemst of onbequaemst om den dorst te verslaen; om de verdouwingh der Maegh te bevoorderen; om 't bloed door 't geheele ligchaem voort te helpen?

Onder de Genees en andere Geleerde, antwoordede Polylector, is hier over geen kleyn verschil. Eenige houden 't Fontainwater voor 't dienstighste, wegens de helderheyd, soetheyd, lightheyd en koelheyd. Andere 't Regenwater; insonderheyd 't geen met de Plasregenen neervalt; wijl 't light en luchtigh is. Noch andere 't Backwater, zijnde enckel Regenwater, doch meer gesuyverd van allerley onreynigheyd. Wederom andere de Rivierwateren; eensdeels, om datse van de Son bescheenen, verwarmd, en alsoo gereynighd worden; andersdeels, om dat 't Water van sommige Vloeden seer gesond en heelsaem word bevonden. Dogh sulcks moght men noch veel meer van de Springhwateren seggen. Onder de quaedste is te stellen 't Putwater, als zijnde seer swaer, en niet vry van verrottingh. Echter werd het, als men 'er geduerigh uyt opput, door de beweegingh beeter. Oock kan 't noch taemlijck goed zijn, wanneer 't uyt een onder-aerdsche Spring opweld. 't Alderquaedste is 't Meir, of stilstaende Water. Voor 't selve moeten de dorstige sigh waghten. 't Is niet weynighmael gebeurd, dat de geene, welcke daer van drincken, de dood, of ten minsten een swaere Sieckte hebben ingedroncken. Want vermits de Poelwateren geen beweegingh of afvlietingh hebben; en in haere geduerige stilstand geen, immers weynigh, nieuw water van de Natuer ontfangen, soo verdervense in sigh selven; jae, daer in groeyen seer schaedlijcke en boose dingen. Selfs werd 'er de lught door vergiftighd. Alderschaedlijckst zijnse, wanneer de Son daer niet over schijnd, of gescheenen heeft. Santa Cruz, gelegen in de Canibalische Eylanden, ontrent veerthien of vijfthien mijlen van S. Juan de Puertorico, op de hooghte van sesthien of seventhien Graden, wierd in 't Jaer 1587. van d'Engelsche aengedaen. Sy vonden hier boven maeten groote Schildpadden, doch geen varsch Water, als alleen in een stilstaende Poel, 't welcke se seer boos bevonden. Want de geene, die voor Sonnenopgangh [120] sigh met dit Water wiesschen, swollen d'oogen en 't aengesight soodanigh op, datse in eenige daegen niet sien konden. Nae langh soecken vondense noch een Fonteyn van goed Water. In 't selve Eyland wies oock seeckere Vrught aen Boomen, hebbende de gedaente eens groenen Appels. Al die 'er van aten kreegen sulck een geswollene Tongh, datse niet konden spreecken. Echter vergingh binnen verloop van vierentwintigh uyren tijds dit gebreck weer, sonder dat men eenige hulpmiddelen daer tegens gebruyckte. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 31. Noch arger evenwel is de Fontein van heet Water by Guancatilca, in Peru. Terstond met d'uytvloeyingh veranderd het in Steen; van welcke ter dier plaets bynae al de Huysen werden gebouwd. Wat Mensch of Beest van dit Water koomd te drincken, moet onvermijdlijck sterven; wijl 't in haer Ligchaem gantschlijck tot Steen werd. Acosta Histor. Natural. & Moral. Ind. Occident. lib. 3. cap. 17. Van veelerley Versteenigende of tot steen-maeckende Wateren, en der selver seldsaemheyd; oock van 't Steensap, waer door veele dingen werden versteenighd, heb ick wijdloopigh gehandeld in mijne meergedaghte Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens waerdige dingen, Eerste Deel, pag. 464. Tweede Deel, pag. 1097. 1131. 1141. Groot Historisch Schouwtooneel, Eerste Deel, pag 405. en vervolgens. Groote Historische Rariteyt-kamer, Derde Deel, pag. 44. Historische Oceaen, pag. 565. Oock in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Geographische en Historische Weereldbeschrijvingh, pag. 74. Noordsche Weereld, pag. 116. en anderwegen. 't Sal oock buyten twijffel hier nae geleegen komen, om noch eenige, in de gedaghte Wercken voorbygegaene, Voorbeelden te verhaelen.

Eer wij, viel Honorius hier weer in, ons op deze grote zee begeven om de opmerkzaamheden ervan t' onderzoeken en te betrachten moet ik noch al een vraag voorstellen. Als iemand in een vreemd land komt alwaar hij de daarin zijnde wateren moet gebruiken, hoe zal hij best kunnen weten of die goed en welke de beste zijn! Waaraan zouden wij ook in onze of andere gewesten kunnen onderkennen welke van alle verse wateren voor de gezondste staan te houden!

Men neem acht, berichtte Polylector, op de inwoners der plaatsen welke aan de rivieren liggen. Zijn ze in 't algemeen gezond, sterk en van een goede kleur; zonder kwade rode ogen; zonder opgezwollen benen; zonder in 't aangezicht te bleek of te onrustig te zijn, zo wordt zulks voor een teken gehouden dat 't water wat ze gebruiken goed is. Maar ziet men 't tegendeel zo is ’t kwaad. Wij spreken hier nu niet van de landen waarin de mensen zich diergelijke kwalen op 't lijf halen door 't inzwelgen van al te veel bier, wijn en sterke dranken of 't gebruik van andere overdaad. Doch indien men een nieuw-gevonden of tot nog toe onbekend water wil [117] beproeven zo neemt men een schoon glad bekken van staal. Men sprenkelt daarop van ’t water waar men de proef van wil hebben. Indien men na het opdrogen geen vlekken der besprenkeling op 't bekken gewaar wordt zo mag men 't wel voor goed houden. Een andere goede, wel-verzekerde proef stelt men deze te zijn. Kook 't water in een stalen of koperen pot. Laat het daarna koud worden. Giet dan 't bovenste, zonder veel beweging zacht af. Vindt gij op de grond geen gruis of drabbigheid liggen zo is 't goed. Neem op die wijze deze proef van twee, drie of meer wateren zo zal altijd 't beste van die zijn 't geene waarvan de minste onreinheid op de bodem der ketel of de pot wordt bespeurd. 't Water waarin bonen, erwen of andere hulsvruchten allereerst koken, allereerst gaar worden is ’t aller beste boven de andere. Voorts om een gewis oordeel te mogen vellen van de goedheid der wateren zo moet men aanmerken de plaats van zijn oorsprong; of die is zandachtig of modderig; rein en helder of vuil en duister. Of er giftige en schadelijke kruiden groeien of niet. De aller zekerste gewisheid om van een onze ens water, wat men niet weet of 't goed dan of 't kwaad mocht zijn, zonder schade te mogen drinken is dat men 't laat koken over een klein vuur en dan koud laat worden. Zelfs goed water is veel gezonder gedronken nadat het gekookt is dan rauw; omdat 't vuur de windachtige deeltjes daaruit heeft gedreven en gezuiverd van de aardachtigheid. Put-water is niet zo goed als ander water; vermits 't meer meedeelt van de aarde; ook niet gereinigd is door de verwarming en beschijning der zon. Alle wateren, welke naar 't Zuiden lopen zijn niet zo goed als diegene die zijn streek naar 't Noorden nemen: Vermits de lucht in ’t Zuiden die meer vochtig en dampig zijn die verderft. In 't Noorden is de gedachte lucht veel subtiler, droger en derhalve 't water ook minder windig. Maar hoor noch een andere en zonderlingh-goede beproeving om te kunnen weten welk van twee soorten wateren 't beste is. Men doe beide die, van elk tot een even-gelijke hoeveelheid in een elkaar even gelijke pot, op een even gelijk vuur. 't Geen van beiden eerst heet en daarna eerst koud wordtis zeker 't edelste en gesondste. Petri Messia Lessen, Boek 2. Kapittel 24 pagina 267. Rollingius de Elementis, pagina 39. Kircheri Mund. subterran. tom. [118] 1. lib. 5. divis. 2 kapittel 1. De groot-hertog van Toscane, Ferdinand de tweede, had een bijzondere manier om de goedheid of kwaadheid der wateren te beproeven. Allerlei slag ervan, bekwaam om gedronken te kunnen worden, stelde hij in glazen bekers nevens elkaar; dat uit fonteinen, rivieren, meren, putten ed. ieder in orde: In een andere glazen fles bewaarde hij zeker nat van wat hij een weinig goot in alle gedachte op de rij staande bekers. De wateren welke aller slechts weren worden door dit ingestorte vocht zwart. De andere alleen bruinachtig; min of meer naar de min of meer ondeugenheid ervan. Maar de gans goede en zuivere leden niet de minste verandering. Want omdat in deze zeer goede nauwelijks enig mineraal mengsel is zo vindt men in de gemelde vochtigheid niets waarop zij zou mogen werken. Maar in de andere met minerale stoffen vermengd zijn vindt het gelegenheid tot werking; en veroorzaakt derhalve noodwendig verandering. Idem Kircherus ibid. kapittel 5. Wat voor een vocht het zijn mag wat zo’ n verandering veroorzaakt door werking op de minerale stoffen in de wateren zou men van de alchemisten of stof-scheiders kunnen vernemen.

Wij oordelen, deed Marinus hierbij, 't lichtste water altijd 't beste te zijn; als minst deelachtig van allerlei aardachtigheid, zoutheid en minerale stoffen. Om nu kennis van de lichtheid te mogen bekomen zo neemt men twee stukken lijnwaan van een web en van een grootte en gewicht. 't Ene legt men in 't ene; 't ander in 't andere water. Als ze beide gans door-nat zijn geworden neemt men ze t' ener tijd weer daaruit en men hangt ze in de lucht nevens elkaar daar geen zonneschijn komt, zo gauw ze droog zijn weegt men ze; en 't zwaarste stuk toont dat 't water waarin 't gelegen heef, 't zwaarste en derhalve niet zeer goed is. Andere nemen twee schone vaten van een even gelijk gewicht; en doen in ieder een even gelijke hoeveelheid der wateren welke men voor de bestd wil keuren. 't Geen dan 't lichtste weegt gaat 't andere in deugd te boven. Die deze moeite niet op zich wil nemen houdt dit voor een algemenen regel dat zulke wateren, welke noch smaak noch reuk hebben de beste zijn; omdat daaruit blijkt dat ze niets van de aarde, noch de daarin zijnde metalen hebben aangenomen. [119]

Zes vormig slag, zei Honorius, word ter gevonden van verse drankbare wateren; te weten: Dat uit bronnen; uit rivieren; uit putten; uit stilstaande poelen; uit bakken en dan 't geen vers uit de lucht valt. Welke onder deze wateren is 't beste of 't kwaadste; 't gezondste of 't ongezondste; bekwaamst of onbekwaamst om de dorst te verslaan; om de verduwing der maag te bevorderen; om 't bloed door 't gehele lichaam voort te helpen?

Onder de genees- en andere geleerde, antwoorde Polylector, is hierover geen klein verschil. Enige houden 't bronwater voor 't dienstigste vanwege de helderheid, zoetheid, lichtheid en koelheid. Andere 't regenwater; vooral 't geen met de plasregens neervalt; omdat't licht en luchtig is. Noch andere 't bakwater, is enkel regenwater, doch meer gezuiverd van allerlei onreinheid. Wederom andere de rivierwateren; eensdeels omdat ze van de zon beschenen, verwarmd en alzo gereinigd worden; anderdeels omdat 't water van sommige vloeden zeer gezond en heilzaam wordt bevonden. Toch zulks mocht men noch veel meer van de springwaters zeggen. Onder de kwaadste is te stellen 't putwater als zijnde zeer zwaar en niet vrij van verrotting. Echter wordt het als men er gedurig uit op-put door de beweging beter. Ook kan 't noch tamelijk goed zijn wanneer 't uit een onderaardse spring opwelt. ’t Aller kwaadste is 't meer of stilstaande water. Voor hetzelfde moeten de dorstige zich wachten. 't Is niet weinig maal gebeurd dat diegene welke daarvan drinken de dood of ten minsten een zware ziekte hebben ingedronken. Want vermits de poelwateren geen beweging of afvloeien hebben; en in hun gedurige stilstand geen, immers weinig, nieuw water van de natuur ontvangen zo verderven ze in zichzelf; ja, daarin groeien zeer schadelijke en boze dingen. Zelfs werd er de lucht door vergiftigd. Aller schadelijkst zijn ze wanneer de zon daar niet over schijnt of geschenen heeft. Santa Cruz, gelegen in de Canibalische Eilanden, omtrent veertien of vijftien mijlen van S. Juan de Portorico op de hoogte van zestien of zeventien graden, werd in 't jaar 1587 van de Engelse aangedaan. Zij vonden hier boven mate grote schildpadden, doch geen vers water, dan alleen in een stilstaande poel, wat ze zeer boos bevonden. Want diegene die voor zonsopgang [120] zich met dit water wasten zwollen de ogen en 't aangezicht zodanig op dat ze in enige dagen niet zien konden. Na lang zoeken vonden ze noch een bron van goed water. In hetzelfde eiland groeide ook zekere vrucht aan bomen, heeft de gedaante van een groene appels. Al die ervan aten kregen zo’ n gezwollene tong dat ze niet konden spreken. Echter verging binnen verloop van vierentwintig uren tijds dit gebrek weer zonder dat men enige hulpmiddelen daartegen gebruikte. De Laet Beschrijving van West-Indien, fol. 31. Noch erger evenwel is de bron van heet water bij Guancatilca in Peru. Terstond met de uitvloeiing verandert het in steen; waarvan er te die plaats bijna alle huizen worden gebouwd. Wat mens of beest van dit water komt te drinken moet onvermijdelijk sterven; omdat' t in haun lichaam gans tot steen wordt. Acosta Histor. Natural. & Moral. Ind. Occident. lib. 3. kapittel 17. Van velerlei verstenigende of tot steen-maken der wateren en er van de zeldzaamheid; ook van 't steensap waardoor vele dingen worden verstenigh heb ik uitvoerig gehandeld in mijn meer gedachte Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderens waerdige dingen, Eerste Deel, pagina 464. Tweede Deel, pagina 1097, 1131, 1141. Groot Historisch Schouwtoneel, Eerste Deel, pagina 405 en vervolgens. Grote Historische Rariteit-kamer, Derde Deel, pagina 44. Historische Oceaan, pagina 565. Ook in mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde Geographische en Historische Wereldbeschrijving pagina 74. Noordse Wereld, pagina 116 en anders wegen. 't Zal ook zonder twijfel hierna gelegen komen om noch enige in de gedachte werken voorbij gegane voorbeelden te verhalen.

Doe ick, begon Marinus, my in 't Spaensch West-Indien bevond; te land uyt Chiapa vertrock, en nu gekoomen was by 't Dorp Sacapula, ontmoetede ick den hier woonenden Prieur, op de kant der daer voorby loopende Rivier, in een Wandelaery, met groente bedeckt. Veele Indianen had hy by sigh; die my onthaelden met een Kop Chocolate; 't welck my wel te pas quam, vermits ick in vier of vijf uyren tijds niet gegeeten had, en derhalven my geheel swack begon te gevoelen.

Wel seecker, seyde Juffer Honesta hier op met een lagchende mond, dat was al langh gevast; en een schoone oorsaeck, om van [121] Honger flauw te worden. Maer misschien hebt ghy een misslagh in d'uytspraeck begaen; noemende uyren in plaets van daegen. Want anders hebt ghy, volgens 't geen onlanghs geleden verhaeld is, wel veel langer buyten eenige Spijs geweest, sonder soo haest swack te worden.

't Is daer, antwoordede Marinus, met onse Magen geheel anders gelegen, als in onse of andere Gewesten. Wanneer wy hier 's morgens ontbeeten hebben, konnen wy gemacklijck vasten tot op den avond. Maer als wy daer een goede Maeltijd hebben gedaen van treflijck Ossen, Kalfs en Geyten-vleesch, van welgevoedede Kalkoenen en ander Gevogelt, soo kan ons sulcks maer voor twee of drie uyren helpen. Van 's morgens tot 's middaghs, van 's middaghs tot 's avonds 't eeten uyt te stellen, sou bynae onmogelijck vallen. T'elckens nae twee of drie uyren tijds scheen de Maegh ons door swackheyd te sullen begeeven. Om deese flauwheyd te voorkoomen, en te konnen waghten van 't morgen tot 't middagh; van 't Middagh tot 't Avondmael, moesten wy ons altijd tusschen beyden verstercken met een kopje Chocolate, of wat Quee-vleesch, of Conserven van eenige Vrughten, of Biscuit; waer door wy wat verquickt wierden.

Waerlijck, hernam Juffer Honesta, dit koomt my seer seldsaem voor. In sulck een Land sou men kap en kovel vereeten. Salmen d'oorsaeck hier van toeschrijven aen de Lught, of aen de Spijsen selfs?

't Quam my, berightede Marinus, oock niet weynigh vreemd voor; te meer, om dat allerley Vleesch, uytgesonderd dat van Ossen, my immers soo vet scheen, als dat in Europa. 'k Vraeghde eenen in dit Land langh geweest zijnde Genees geleerde nae d'oorsaeck hier van? Die my tot antwoord gaf: Alhoewel 't Vleesch, 't welck wy aten, niet min goed en schoon scheen, als dat van d'Europaische Landen, soo gaf't eghter op verre nae soo een goed Voedsel niet. d'oorsaeck was, om dat de Weyden hier veel drooger waeren; oock de vervarsschingh van 't Voorjaer niet hadden: Waer door 't Gras kort is, en haest verdord.

Evenwel dunckt my, braght Honorius hier tegens in, dat wat meer als dit de schuld daer van moet hebben. Misschien doet 'er een subtile, doordringende, verteerende lught al vry veel toe.

De gedaghte Artz, vervolghde Marinus, voeghden 'er oock by, dat de lughtstreeck van dit gedeelte des Aerdbodems soodaenigh [122] een eygenschap had, dat alle dingen daer voortquaemen met een seer schoonen uyterlijcken schijn, doch weynigh dienstigh Voedsel in sigh hadden. Gelijck ick sulcks had bevonden in 't Vleesch, soo sou ick oock even 't selve gewaer worden in allerley Landvrughten; wel sonderlingh schoon en lieflijck voor 't gesight, oock aengenaem voor de smaeck, doch van soo weynigh kraght en voedingh, dat men met een Scheepel Europaeische veel meer sou konnen strecken, veel meer sou gesterckt zijn, als met een half mud deeser West-Indische. Gage Nieuwe Reys door de Spaensche West-Indien pag. 63. Melchior Blum Americanischer Reise-beschreibung dritter buch, cap: 11. Wat my belanghd, van dien tijd af heb ick my konnen inbeelden, dat d'eygenschap des Aerdbodems en der lught de voornaemste oorsaeck hier van waeren; insonderheyd de laetste. d'andere redenen, die 'er noch meer zijn moghten, laet ick andere naevorschen; en wil (nae u op nieuws verseeckerd te hebben, dat ick, schoon hoe veel ick at, nae een paer uyren tijdts weer nieuwe honger en slapheyd van kraght gevoelde) in mijn begonnen verhael voortgaen. Op 't eerste gesight van de genoemde Prieur wierd ick niet weynigh verbaesd, vermits ick aen sijne kin wierd gewaer een Geswel, 't welck hem over de borst hingh, en deselve gantschlijck bedeckte tot aen 't midden sijns Ligchaems; sulckerwijs, dat hy 't hoofd niet kon beweegen, anders als om den Hemel t'aenschouwen. 'k Had een groot afgrijsen van deese my seer seldsaem voorkomende wanstalligheyd. Als ick nu hier over eenige Redenvoeringen met hem aenstelde, verhaelde hy my, dat dit ongemack hem tsederd thien Jaeren was toegekoomen. d'oorsaeck hier van stelde hy in 't drincken des Waters uyt de gedaghte Vloed. Dit gebreck had hy met andere, en andere hadden 't met hem gemeen. Hy was genoemd Frater Juan de la Cruz, een Biscayer van Geboorte. Doe ick, van 't Geberght afkoomende, deese Rivier aldereerst in 't gesight kreegh, behaeghdese my soo wel, als se my nu haetlijck en afgrijslijck was. Ick haestede my, om hier van daen te koomen, eer ick dorst moght krijgen, en daer door gedrongen werden, van dit Water te drincken; 't welck my dan oock voor al mijn leven soo een leelijck Teecken had mogen aensetten, en soo mismaeckt maecken, als deese Prieur was. Doe ick in 't Dorp Sacapula quam, sagh ick een groot deel Mans en Vrouws persoonen, met even soodaenige Geswellen aen de keel. Hier door vergingh my de lust, om meer Chocolate te [123] drincken. Sulck een grouwel had ick voor deese kin-quabben, dat ick niets met allen derfde eeten van 't geen ter dier plaets gekoockt wierd; tot dat de genoemde Frater Juan my deese af keer en vrees benam; door my te verseeckeren; dat dit Water niet schaedlijck was, als alleen voor de geene, die 't selve koud droncken. 's Morgens vind men aen de kant deeser Rivier Sout, 't welck hier de voornaemste Koophandel aenbrenghd. Gage Nieuwe Reys door de Spaensche West-Indien pag. 219. d'afschouwlijkheyd deser Geswellen verbijsterd my noch, als ick daer aen gedenck. En ick kan u verseeckeren, dat gy noyt aen eenigh mensch yets soo wanstalligh, soo monstreus gesien hebt. Melchior Blum Americaenscher Reysebeschreibung dritter buch, cap. 13.

De Menschen, deed Honorius hier by, welcke woonen aen de Pyrenaeische Geberghten, in Saltzburgerland, Stiermarck, en andere daer ontrent geleegene Landschappen, hebben oock kroppen aen de keel; wel groot, maer juyst soo groot niet. 't Is een gemeen doorgaende gevoelen, dat haar deselve werden veroorsaeckt door 't drincken haerer Wateren. Maer op wat voor een wijs, en door wat voor een kraght, geven deselve aen de gedaghte lieden sulcke kroppen?

Hier op gaf Polylector hem dit beright: Van deese kroppen-veroorsaeckende Wateren in Switserland, en by de Grauwbundners kan men naesien Simleri descript. Vallesiae & Alpium; en Dan. Eremita, in descript. Helvet. Doch deese laetste Schrijver wil niet toestaen, dat de schuld hier van in de Wateren sou zijn. De reden van deesen sijnen waen steld hy, om dat dit gebreck oock de rijcke bejegend, welcke nochtans selden Water drincken. Even als of't Water geen schaede kon doen, dan juyst gedroncken zijnde. 't Werd immers oock tot allerley Spijsen gebruyckt. 't Koomd in den dranck, e.s.v. Niet alleen in de genoemde, maer oock in andere Landschappen, vind men dusdaenige gekropte Menschen. In de Hongarische Stad Leutsch maeckt 't Water enckelijck alleen aen de Vrouwspersoonen kroppen. In 't Graefschap Cominges, behoorende tot Franckrijck, vind men seer veel kroppige. Zeileri Handbuchs ander theil pag. 135. Dat s' oock in Savoyen worden gesien, getuyght Mons^r. de Villamont, in sijn Reysboeck. In 't Gebied der Zurichers is een Fontain, genoemd Flaachi, een weynigh boven de plaets, daer de Taurus in den Rhijn valt; welckers Water kroppen; en de Vloed in [124] Kicherthal dwaesheyd veroorsaeckt. Hottingerus in Method. leg. Histor. Helvet. pag. 240. d'oorsaeck deeser kroppen werd wel in 't gemeen de Wateren toegeschreeven; maer daer ontrent zijn evenwel de gevoelens verschillende. Eenige meenen, datse ontstaen uyt de koude; andere uyt de broeckachtigheyd des Waters. Doch tegens d'een' en d'andere meeningh werden geen kleyne swarigheden bygebraght. Want noch al de Wateren die koud zyn, noch alle Poelwateren hebben deese eygenschap of werckingh. Van soodaenigh een krop-beswaernis weet men niet in Syrien, niet in Africa, niet in Persien, niet in Indien, niet by de Trogloditen, daer nochtans seer koude Wateren werden genuttight: Gelijck oock geschied in Scytien, Sarmatien en Noorwegen. Wederom, d'Arabiers drincken uyt Poelen en stilstaende Meiren. Desgelijcks doen de bewooners van Libyen en Ysland. Echter werden in deese Gewesten geen kroppige lieden gevonden. 't Gevoelen van Caesius, Vitruvius, en Agricola staet veele verstandige beeter aen, naementlijck, dat deese kroppen werden veroorsaeckt van 't Water der gesmoltene Sneeuw, 't welck veel Aerdaghtiger is, en grover stof in sigh heeft, als ander Water. Want al wat groof, hard, en steenigh is, weerstaet de verdouwingh, en blijft aen de Muyskens der keel hangen. Alle Aerdaghtige stof nu wast lightlijck aen, en word in weynigh tijds verhardet. Weberi Quellen der Unterredungs-kunst ander theil, pag. 742. Maer oock dit gevoelen sou met geen onwightige redenen konnen tegengesproocken werden. Noch andere willen, dat de Wateren in sommige Gewesten d'eygenschap, van kroppen te doen ontstaen, aenneemen van eenige onderaerdsche Stoffen, door of voorby welckese koomen te loopen. En ick vertrouw, dat de meeningh van deese een goede byval sal bekoomen; insonderheyd als men de toevloed van Sneeuwwater daer by voegd.

Toen ik, begon Marinus, mij in 't Spaans West-Indien bevond; te land uit Chiapa vertrok en nu gekomen was bij 't dorp Sacapula ontmoette ik de hier wonende prior op de kant der daar voorbij lopende rivier in een wandelperk met groente bedekt. Vele Indianen had hij bij zich; die mij onthaalden met een kop chocolade; wat mij wel te pas kwam vermits ik in vier of vijf uren tijd niet gegeten had en derhalve mij geheel zwak begon te gevoelen.

Wel zeker, zei juffer Honesta hierop met een lachende mond, dat was al lang gevast; en een schone oorzaak om van [121] honger flauw te worden. Maar misschien hebt gij een misslag in de uitspraak begaan; noemde uren in plaats van dagen. Want anders hebt gij, volgens 't geen onlangs geleden verhaald is wel veel langer buiten enige spijs geweest zonder zo gauw zwak te worden.

't Is daar, antwoorde Marinus, met onze magen geheel anders gelegen, dan in onze of andere gewesten. Wanneer wij hier 's morgens ontbeten hebben kunnen wij gemakkelijk vasten tot op de avond. Maar als wij daar een goede maaltijd hebben gedaan van voortreffelijke ossen-, kalf- en geiten-vlees, van goed gevoede kalkoenen en ander gevogelte zo kan ons zulks maar voor twee of drie uren helpen. Van 's morgens tot 's middags, van 's middags tot 's avonds 't eten uit te stellen zou bijna onmogelijk vallen. Telkens na twee of drie uren tijd scheen de maag ons door zwakheid te zullen begeven. Om deze flauwheid te voorkomen en te kunnen wachten van de morgen tot det middag; van de middag tot 't avondmaal moesten wij ons altijd tussen beiden versterken met een kopje Chocolade of wat kwee-vlees, of conserven van enige vruchten of biscuit; waardoor wij wat verkwikt worden.

Waarlijk, hernam juffer Honesta, dit komt mij zeer zeldzaam voor. In zo’ n land zou men kap en kovel vereten. Zal men de oorzaak hiervan toeschrijven aan de lucht of aan de spijzen zelf?

't Kwam mij, berichtte Marinus, ook niet weinig vreemd voor; te meer om dat allerlei vlees, uitgezonderd dat van ossen, mij immers zo vet scheen als dat in Europa. Ik vroeg een die in di tand lang geweest zijnde genees geleerde naar de oorzaak hiervan? Die mij tot antwoord gaf: Alhoewel 't vlees wat wij aten niet minder goed en schoon scheen dan dat van de Europese landen, zo gaf 't echter op verre na zo’n goed voedsel niet. De oorzaak was omdat de weiden hier veel droger waren; ook de verversing van 't voorjaar niet hadden: Waardoor 't gras kort is en gauw verdord.

Evenwel dunkt mij, bracht Honorius hiertegen in dat wat meer dan dit de schuld daarvan moet hebben. Misschien doet er een subtilee, doordringende, verterende lucht al vrij veel toe.

De gedachte arts, vervolgde Marinus, voegde er ook bij dat de luchtstreek van dit gedeelte der aardbodem zodanige [122] eigenschap had, dat alle dingen daar voortkwamen met een zeer schoon uiterlijke schijn, doch weinig dienstig voedsel in zich hadden. Gelijk ik zulks had bevonden in 't vlees zo zou ik ook even hetzelfde gewaar worden in allerlei landvruchten; wel bijzonder schoon en lieflijk voor 't gezicht, ook aangenaam voor de smaak, doch van zo weinig kracht en voeding dat men met een schepel Europese veel meer zou kunnen streken, veel meer zou gesterkt zijn dan met een half mud van dezr West-Indische. Gage Nieuwe Reis door de Spaanse West-Indien pagina 63. Melchior Blum Amerikanischer Reise-beschreibung dritter buch, cap: 11. Wat mij aangaat, van dien tijd af heb ik mij kunnen inbeelden dat de eigenschap der aardbodem en der lucht de voornaamste oorzaak hiervan waren; vooral de laatste. De andere redenen die er noch meer zijn mochten laat ik andere na te vorsen; en wil (ne u opnieuw verzekerd te hebben dat ik ofschoon hoe veel ik at naar een paar uren tijd weer nieuwe honger en slapheid van kracht gevoelde) in mijn begonnen verhaal voortgaan. Op 't eerste gezicht van de genoemde prior werd ik niet weinig verbaasd vermits ik aan zijn kin werd gewaar een gezwel wat hem over de borst hing en die gans bedekte tot aan 't midden van zijn lichaam; op zulke wijze dat hij 't hoofd niet kon bewegen, anders dan om de hemel te aanschouwen. Ik had een groot afgrijzen van deze mij zeer zeldzaam voorkomende wanstalligheid. Als ik nu hier over enige redenvoeringen met hem aanstelde verhaalde hij mij dat dit ongemak dat hem sedert tien jaren was toegekomen. De oorzaak hiervan stelde hij in 't drinken der water uit de gedachte vloed. Dit gebrek had hij met andere en andere hadden 't met hem gemeen. Hij was genoemd frater Juan de la Cruz, een Biscaie van geboorte. Toen ik van ’t gebergte af kwam deze rivier allereerst in 't gezicht kreeg behaagde ze mij zo wel als zee mij nu haltelijk en afgrijslijke was. Ik haastte mij om hiervandaan te komen eer ik dorst mocht krijgen en daardoor gedrongen worden van dit water te drincken; wat mij dan ook voor al mijn leven zo’n leelijck Teecken had mogen aanzetten, en zo mismaakt maken zoals deze prior was. Toen ik in 't dorp Sacapula kwam zag ik een groot deel mannen en vrouwpersonen met even zodanige gezwellen aan de keel. Hierdoor verging mij de lust om meer chocolade te [123] drinken. Zo’ n gruwel had ik voor deze kin-kwabben, dat ik geheel niets durfde eten van 't geen te die plaats gekookt werd; totdat de genoemde frater Juan mij deze afkeer en vrees benam; door mij te verzekeren; dat dit water niet schadelijk was dan alleen voor diegene die hetzelfde koud dronken. 's Morgens vindt men aan de kant van deze rivier zou, wat hier de voornaamste koophandel aanbrengt. Gage Nieuwe Reis door de Spaans West-Indien pagina 219. De afschuwelijkheid van deze gezwellen verbijstert mij noch als ik daaraan gedenk. En ik kan u verzekeren dat gij nooit aan enig mens iets zo wanstaltig, zo monstrueus gezien hebt. Melchior Blum Amerikaanscher Reysebeschreibung dritter buch, kapittel 13.

De mensen, deed Honorius hierbij, welke wonen aan de Pyreneese gebergten, in Salzburg land, Stiermarck en andere daar omtrent geleegene landschappe, hebben ook kroppen aan de keel; wel groot, maar juist zo groot niet. 't Is een algemeen doorgaand gevoelen dat die bij hen worden veroorzaakt door 't drinken van hun wateren. Maar op wat voor een wijze en door wat voor een kracht geven die aan de gedachte lieden zulke kroppen?

Hierop gaf Polylector hem dit bericht: Van deze kroppen-veroorzakende wateren in Zwitserland en bij de Grauwbunden kan men nazien Simleri descript. Vallesiae & Alpium; en Dan. Eremita, in descript. Helvet. Doch deze laatste schrijver wil niet toestaan dat de schuld hiervan in de wateren zou zijn. De reden van dezen en zijn waan stelt hij omdat dit gebrek ook de rijke bejegend, welke nochtans zelden water drinken. Evenals of 't water geen schade kon doen dan juist als het gedronken is. 't Werd immers ook tot allerlei spijzen gebruikt. 't Komt in de drank, e.d. Niet alleen in de genoemde, maar ook in andere landschappen vindt men dusdanige gekropte mensen. In de Hongaarse stad Leutsch maakt 't water enkel alleen aan de vrouwspersonen kroppen. In 't graafschap Cominges, behoort tot Frankrijk, vindt men zeer veel kroppige. Zeileri Handbuchs ander theil pagina 135. Dat het ook in Savoie wordt gezien getuigt Mons^r. de Villamont in zijn Reisboek. In 't gebied van Zurich is een bron, genoemd Flaachi, een weinig boven de plaats daar de Taurus in de Rijn valt; wiens water kroppen; en de vloed in [124] Kicherthal dwaasheid veroorzaakt. Hottingerus in Method. leg. Histor. Helvet. pagina 240. De oorzaak van deze kroppen wordt wel in 't algemeen de wateren toegeschreven; maar daar omtrent zijn evenwel de gevoelens verschillend. Enige menen dat ze ontstaan uit de koude; andere uit de broekachtigheid van het water. Doch tegen de een en de andere mening worden geen kleine zwarigheden bijgebracht. Want noch alle wateren die koud zijn, noch alle poelwateren hebben deze eigenschap of werking. Van zodanige krop-bezwaren weet men niet in Syrië, niet in Afrika, niet in Perzië, niet in Indien, niet bij de Troglodieten, daar nochtans zeer koude wateren worden genuttigd: Gelijk ook geschied in Scythië, Sarmatië en Noorwegen. Wederom, de Arabieren drinken uit poelen en stilstaande meren. Desgelijks doen de bewoners van Libie en IJsland. Echter worden in deze gewesten geen kroppige lieden gevonden. 't Gevoelen van Caesius, Vitruvius en Agricola staat vele verstandige beter aan, namenlijk dat deze kroppen worden veroorzaakt van 't water der gesmolten sneeuw wat veel aerdachtiger is en grover stof in zich heeft dan ander water. Want al wat grof, hard en stenig is weerstaat de verduwing en blijft aan de muisjes van de keel hangen. Alle aardachtige stof nu groeit licht aan en wordt in weinig tijd verhard. Weberi Quellen der Unterredungs-kunst ander theil, pagina 742. Maar ook dit gevoelen zou met geen onwichtige redenen kunnen tegengesprcken worden. Noch andere willen dat de wateren in sommige gewesten de eigenschap van kroppen te doen ontstaan aannemen van enige onderaardse stoffe, door of voorbij die ze komen te lopen. En ik vertrouw dat de mening van deze een goede bijval zal bekomen; vooral als men de toevloed van sneeuwwater daarbij voegt.

Deese kroppen, seyde Marinus, zijn de geene, welcke sigh daer meê behebt bevinden, meer wanstalligh en beswaerlijck, als pijnlijck. Om deselve te verdrijven, seghd men een seer goed middel te zijn, 't Le'er van oude Schoenen in een Back-oven te droogen; dan tot stof te maecken, en in te neemen.

Men geeft oock voor, voegde Polylector hier toe, dat de sevende Soon, van eene Vader en Moeder gewonnen zijnde, sonder dat een Dochter tusschen beyden is gekoomen, de kraght of eygenschap sou hebben, om, alleen door aenraeckingh, de kroppen te [125] geneesen. Dit schrijft Limnaeus, in Notit. Regni Franeiae lib. 2. cap. 5.; en brenght 'er eenige Voorbeelden van by. Voor mijn deel, 'k laet dit in sijne waerde of onwaerde. Ondertusschen is aenmercklijck 't geval van Ulrich Philips, Vryheer van Hohen-Sax. Hy had oock soodanigh een krop, welcke hem een groote misstand, en derhalven een quellijck verdriet veroorsaeckte. Daer op begaf hy sigh in Krijghsdienst onder den Koningh van Franckrijck. 't Gebeurde in een Veldslagh des jaers 1543., dat een vyandlijcke Spies hem een steeck in deese krop braght; soo geluckigh voor hem, dat hy hier door van dit leelijck-staende Over-gewas wierd verlost. Johan Guler, Beschreibung Rhetien, lib. 14. pag. 217. Een ander slagh van kroppen, of hals-gewassen, gemeenlijck genoemd les Escrovelles, is 't, welcke de Koningen van Franckrijck (voortijds oock die van Engeland,) alleen door aenroeringh, souden geneesen. Men kan hier van naesien de gemelde Limnaeus, ter aengeweesener plaets. De volle verhandelingh deeser Stof sou ons te verre van ons voorneemen afleyden.

Vermits wy, liet Marinus sigh weer hooren, gewagh hebben gemaeckt van Fonteinen en Meiren, soo moet ick, eer wy tot de Zee treeden, noch yets van deselve verhaelen. Dat 'er Bronnen zijn, welcke heet; wederom andere die koud; sommige, welcke over dagh warm, 's naghts koud water uytgeven, is niet seldsaem. Maer voor een reght Natuerwonder staet te houden de Bron, die gevonden word in 't Landschap Cyrenaica. 't Water der selve is ter middernaght heet. Korts daer nae gevoeld men 't lauw: Tegens 't aenbreecken des daghs gantsch koud. Hoe de Son hooger klimd, hoe 't kouder werd; soo dat het op den middagh gelijck als bevriesd. Dan word het weer lauw; tegens den avond warm; en hoe verder in de naght, hoe heeter; soo dat het ter middernaght weer begind te koocken. Gelhusii Geographia pag. 47.

Een diergelijcke vreemdigheyd, viel Polylector hier in, heeft men vernoomen by de Stad Debris in Garamantia. Daer is (immers is geweest) een Fontain, de gedaghte Stad bevoghtigende; welcke van de middagh tot aen de middernaght heete; en wederom van middernaght tot den middagh koude wateren geeft. In 't selve Gewest is een Bron, overdagh soo koud, dat men 'er niet van kan drincken. 's Naghts soo heet, dat men 't Water niet kan aenraecken. Rollingius de Elementis, pag. 217. Augustinus de Civit. Dei [126] lib. 21. cap. 5. Van deselve aert, als d'eerstgedaghte, was oock d'aldervermaerdste Fontein van Jupiter Hammon: Veellicht deselve, of niet verr' van deselve verscheyden; waer van men kan naesien Plinius lib. 2. cap. 106. Lucretius; Diodorus Siculus; Mela; Silius Italicus; Solinus, Arianus, en meer andere.

Geen minder Natuer-wonder, hervattede Marinus, is, 't geen ick by verscheydene Schrijvers heb geleesen van een Bron in Epiro. Want, daer in andere Wateren een brandende Fackel werd uytgedoofd, siet men, reght daer tegens aen, dat een uytgebluschte Toorts, in dit Water gehouden zijnde, sigh ontsteeckt, en in vlam geraeckt. Gelhusii Geographia pag. 48. Qualmii Mirabil. mund. pag. 107.

Andere, wierp Polylector andermael hier in, en daer onder de vermaerde oude Kerckenleerraer Augustinus, geeven ons dit beright hier van. In 't Landschap Epirus is een Tempel van Jupiter Dodonaeus; en een Fontain, voor heyligh gehouden; vermits se, wijlse seer koud is, een ontstoockene daer in gehouden zijnde Toorts wel uytbluscht, gelijck andere Wateren doen; maer oock ontsteecktse deselve weer, wanneer mense, nae d'uytblusschingh, daer by of in houd. Augustinus de Civit. Dei, lib. 21. cap. 5. Mela, lib. 2.; en meer andere.

Niet min vreemd, vervolghde Marinus, moet geoordeeld worden 't geen men my verhaeld heeft van de kleyne Bron la Fontaine qui brusle, gelegen by Grenoble in Delphinat; die geduerige Vlammen uytwerpt; vergeselschapt van onophoudelijcke Bobbelingen; insonderheyd by regenaghtigh We'er, of betrockene lught. 't Water is soo gantsch heet, dat men 'er Eyeren in kan gaer koocken. Alles wat men 'er ontrent brenghd, werd aengestoocken en verbrand. Die by heldere lught deese seldsaemheyd der natuer wil sien, moet in 't Dorp S. Bartholomaei, of Bartelemi, een Man hueren; die aen deese Bron Stroo ontsteeckt, en de vlammen toond. Torquemada Hexamereon, Dial. 2. pag. 117. Abrahami Golnitsii Itinerar. Belg. Gall. pag. 431. Zeileri Beschrijvingh van Vranckrijck, vierde deel, fol. 455. Maer dit alles is noch niet te vergelijcken by 't geen men schrijft van de Bron Eleusidia; te weeten, wanneer men by deselve op een Fluyt, of ander Musicael Speeltuygh speeld, datse dan opbobbeld, en tot overloopens toe opsweld: Doch soo haest de Toon ophoud, valt 't Water weer neerwaerts, en koomd tot sijn voorige stand. Idem Torquemada ibid. [126] Van de voorheenen gedaghte heete Wateren, seyde Honorius, heb ick dit te vraegen: Wat doch d'oorsaeck daer van zijn magh? Of: Waerom d'onder-aerdsche Wateren veelerweegen met soo een groote hitte, en gemeenlijck met eenige warmte zijn begaefd?

De Gevoelens van d'ondersoeckers der Natuer, antwoorde Polylector, zijn hier ontrent vry veel verschillende. Thales Milesius wou, dat de Wind, geweldighlijck in de Hoolen en Gaten der Aerde gedreven zijnde; oock eeniger maeten alsoo daer in opgehouden en beslooten wordende, warmte sou aenneemen; en dan wat sterck over d'onder-aerdsche Wateren sweevende, aen deselve sijne warmte sou meêdeelen. Doch deese sijne meeningh werd billijck tegengesproocken en verworpen van Aristoteles, Porta, Agricola, Caesius, en meer andere; eerstlijck: Om dat dan sou moeten volgen, wanneer de Wind (soo haest 't Water een doorgangh had gevonden) terstond weghsnellende, als 't Water in subtijlheyd seer verr' te boven gaende, dat in sulck een geval 't onder-aerdsche Water niet langh deese warmte sou konnen behouden; vermits d'oorsaeck derselve niet meer voorhanden was; 't welck gantschlijck tegens d'ervaerenheyd aenloopt. Ten anderen, om dat de Wind niet soo veel hitte aen sigh kan trecken, als genoegh sou konnen zijn om 't Water heet te maecken. Demophilus meende, dat de gedaghte Wateren onder d'Aerde van de Sonnestraelen wierden verwarmd. d'Aerde, seght hy, is rondom de warme Springen seer weeck; neemd oock vry veel af. Als dan door deese dunne, seer afgenoomene Aerde de hitte der Son sigh begeeft in de hooghte der hoolen, soo werd deselve over 't Water uytgebreydet: 't Welck dan de gedaghte hitte ontfanghd; nae sigh treckt, en behoud.

Deese Redengevingh, viel Marinus hier in, sou ick geenssins voor ganghbaer konnen laeten doorgaen. Want de Sonnestraelen hebben soo een groote kraght van verwarmingh niet, datse in de holen der Aerde, en in de verborgeneWateren souden konnen dringen met soo een geweldige uytwerckingh van hitte. Hier by koomd noch: Indien dit d'oorsaeck was, soo souden deese Springen, wanneer de Son in de Winter afwijckt, niet meer soo heet konnen zijn; 't welck d'ondervindingh geheel anders doet blijcken. In 't killigh-koude Ysland en Groenland, daer immers de Son haere hitte soo weynigh neerwaerts send, dat d'Aerde bynae geduerigh bevrooren blijft, vinden wy door 't geheele Jaer seer heete Bronnen. Daerenboven [128] is 't niet waerschijnlijck, dat de warme onderaerdsche Wateren haere hitte souden bekoomen van de Son; wijl deselve boven d'Aerde nauwlijcks een Poel of Meir in een brandend heet Land soodaenigh kan verhitten, dat het daer in zijnde Water heet, veel min siedend heet sou worden. 't Gedaghte vermoeden van een weecke Aerde rondom de warme Springen, is gantsch los, bedrieghlijck, en sonder reden onvoorsightigh voorgesteld, wijl gemeenlijck de warme Wateren uyt harde Steenen en Klippen voortschieten. En schoon 't al soo waere, soo kon echter de Son door die weecke, dunne Aerde soo een stercke wercking op 't Water niet hebben.

Democritus, hernam Polylector, beeldede sigh in, dat 'er Kalckaghtige Bergen onder d'Aerde zijn, welcke de daer voorby, of door heenen loopende (liever doordringende) Wateren ontsteecken: Waer door dan deselve naderhand op en voortkoomen met sulck een warmte, als wy aen deselve verneemen. Want Seneca getuyghd, en d'ervaerenheyd bevestighd, dat Water, op ongeleschtede Kalck gegooten zijnde, siedend heet werd.

Dit kan ick, liet Marinus sigh weer hooren, al meê voor geen voldoende Reden houden. Want de Kalck sal geen Water verwarmen, ten sy die voor heenen door 't Vyer toebereyd is. Indien dan de hitte der Wateren door de Kalckbergen sou werden veroorsaeckt, soo sou men moeten toestaen, dat'er Vyer is onder d'Aerde, 't welck deese Kalck hier toe bequaem maeckt. En is'er Vyer, waerom dan een andere oorsaeck gesoght? Waerom niet liever 't Vyer, als een reght en eygentlijck middel der verwarmingh en heetmaeckingh, dan de Kalckbergen hier ingevoerd? Wil men 't onderaerdsche Vyer ontkennen, soo moet oock deese reeden, genoomen van de Kalck, ter neer vallen; wijlse, sonder bereydingh des Vyers, geen Water kan verhitten.

Deze kroppen, zei Marinus, zijn diegene welke zich daarmee behebt bevinden meer wanstallig en bezwaarlijk dan pijnlijk. Om die te verdrijven zegt men een zeer goed middel te zijn 't leer van oude schoenen in een bak-oven te drogen; dan tot stof te make, en in te nemen.

Men geeft ook voor, voegde Polylector hiertoe, dat de zevende zoon van een vader en moeder gewonnen zijn zonder dat er een dochter tussen beide is gekoomen de kracht of eigenschap zou hebben om alleen door aanraking de kroppen te [125] genezen. Dit schrijft Limnaeus, in Notit. Regni Franeiae lib. 2 kapittel 5; en brengt er enige voorbeelden van bij. Voor mijn deel, ik laet dit in zijn waarde of onwaarde. Ondertussen is aanmerkelijk 't geval van Ulrich Philips, vrijheer van Hohen-Sax. Hij had ook zodanige krop welke hem een grote misstand en derhalve en kwellend verdriet veroorzaakte. Daarop begaf hij zich in krijgsdienst onder de koning van Frankrijk. 't Gebeurde in een veldslag van het jaar 1543 dat een vijandelijke spies hem een steek in deze krop bracht; zo gelukkig voor hem dat hij hierdoor van dit lelijk-staande over-gewas werd verlost. Johan Guler, Beschreibung Rhetien, lib. 14 pagina 217. Een ander slag van kroppen of hals-gewassen, gewoonlijk genoemd les Escrovelles is 't, welke de koningen van Frankrijk (voortijds ook die van Engeland,) alleen door aanroering zouden genezen. Men kan hiervan nazien de gemelde Limnaeus ter aangewezen plaats. De volle verhandeling van deze stof zou ons te ver van ons voornemen afleiden.

Vermits wij, liet Marinus zich weer horen, gewag hebben gemaakt van bronnen en meren zo moet ik, eer wij tot de zee treden noch iets van die verhalen. Dat er bronnen zijn, welke heet; wederom andere die koud; sommige, welke over dag warm, 's nachts koud water uitgeven is niet zeldzaam. Maar voor een recht natuurwonder staat te houden de bron die gevonden wordt in 't landschap Cyrene. 't Water ervan is ter middernacht heet. Kort daarna voelt men 't lauw: Tegen 't aanbreken van de dag gans koud. Hoe de zon hoger klimt hoe 't kouder wordt; zodat het op den middag gelijk als bevriest. Dan wordt het weer lauw; tegen de avond warm; en hoe verder in de nacht hoe heter; zodat het ter middernacht weer begint te koken. Gelhusii Geographia pagina 47.

Een diergelijke vreemdigheid, viel Polylector hierin, heeft men vernomen bij de stad Debris in Garamantia. Daar is (immers is geweest) een fontein die de gedachte stad bevochtigt; welke van de middag tot aan de middernacht hete; en wederom van middernacht tot de middag koude wateren geeft. In hetzelfde gewest is een bron overdag zo koud dat men er niet van kan drinken. 's Nachts zo heet dat men 't water niet kan aanraken. Rollingius de Elementis, pagina 217. Augustinus de Civit. Dei [126] lib. 21 kapittel 5. Van dien aard, als de eerst gedachte was ook de aller vermaardste fontein van Jupiter Hammon: Mogelijk die of niet ver van die verscheiden; waarvan men kan nazien Plinius lib. 2 kapittel 106. Lucretius; Diodorus Siculus; Mela; Silius Italicus; Solinus, Arianus en meer andere.

Geen minder natuurwonder, hervatte Marinus, is, 't geen ik bij verscheidene schrijvers heb gelezen van een bron in Epirus. Want als daarin andere wateren een brandende fakkkel wordt uitgedoofd ziet men, recht daartegen aan dat een uitgebluste toorts die in dit water gehouden is, zich ontsteekt en in vlam geraakt. Gelhusii Geographia pagina 48. Qualmii Mirabil. mund. pagina 107.

Andere, wierp Polylector andermaal hierin, en daaronder de vermaarde oude kerkleraar Augustinus, g0even ons dit bericht hiervan. In 't landschap Epirus is een tempel van Jupiter Dodonaeus; en een fontein voor heilig gehouden; vermits ze, omdat ze zeer koud is, een ontstoken daarin gehouden zijnde toorts wel uitblust, gelijk andere wateren doen; maar ook ontsteekt het weer wanneer men ze na het uitblussen daarbij of inhoudt. Augustinus de Civit. Dei, lib. 21. kapittel 5. Mela, lib. 2.; en meer andere.

Niet minder vreemd, vervolgde Marinus, moet geoordeeld worden 't geen men mij verhaald heeft van de kleine bron la Fontaine qui brusle, gelegen bij Grenoble in Delphinat; die gedurige vlammen uitwerpt; vergezelschapt van onophoudelijke bobbelingen; vooral bij regenachtig weer of betrokken lucht. 't Water is zo gans heet dat men er eieren in kan gaarkoken. Alles wat men er omtrent brengt wordt aangestoken en verbrand. Die bij heldere lucht deze zeldzaamheid der natuur wil zien moet in 't dorp S. Bartholomaei, of Bartelemi een man huren; die aan deze bron stro ontsteekt en de vlammen toont. Torquemada Hexamereon, Dial. 2. pagina 117. Abrahami Golnitsii Itinerar. Belg. Gall. pagina 431. Zeileri Beschrijving van Vranckrijk, vierde deel, fol. 455. Maar dit alles is noch niets te vergelijken bij 't geen men schrijft van de bron Eleusidia; te weten wanneer men bij die op een fluit of ander muziek speeltuig speelt dat ze dan opbobbeld en tot overlopen toe opzwelt: Doch zo gauw de toon ophoudt valt 't water weer neerwaarts en komt tot zijn vorige stand. Idem Torquemada ibid. [126] Van de voorheen gedachte hete wateren, zei Honorius, heb ik dit te vragen: Wat doch de oorzaak daarvan zijn mag? Of: waarom de onder-aardse wateren vaak met zo’n grote hitte en gewoonlijk met enige warmte zijn begaafd?

De gevoelens van de onderzoekers der natuur, antwoorde Polylector, zijn hieromtrent vrij veel verschillend. Thales Milesius wil dat de wind die geweldig in de holen en gaten der aarde gedreven worden; ook enigermate alzo daarin opgehouden en besloten worden warmte zou aannemen; en dan wat sterk over de onderaardse wateren zweven waaraan die zijn warmte zou meedelen. Doch deze zijn mening wordt billijk tegengesproken en verworpen van Aristoteles, Porta, Agricola, Caesius en meer andere; eerst: Omdat dan zou moeten volgen wanneer de wind (zo gauw 't water een doorgang had gevonden) terstond wegsnelde als 't water dat subtielzeer ver te boven gaat dat in zo’ n geval 't onder-aardse water niet lang deze warmte zou kunnen behouden; vermits de oorzaak ervan niet meer voorhanden is; wat gans tegen de ervaring aanloopt. Ten andere, omdat de wind niet zo veel hitte aan zich kan trekken als genoeg zou kunnen zijn om 't water heet te maken. Demophilus meende dat de gedachte wateren onder de aarde van de zonnestralen worden verwarmd. De aarde, zegt hij, is rondom de warme springen zeer week; neemt ook vrij veel af. Als dan door deze dunne, zeer afgenome arde de hitte der zon zich begeeft in de hoogte der hole, zo wordt die over 't water uitgespeidt: wat dan de gedachte hitte ontvangt; naar zich trekt en behoudt.

Deze redengeving, viel Marinus hierin, zou ik geenszins voor gangbaar kunnen laten doorgaan. Want de zonnestralen hebben zo’n grote kracht van verwarming niet dat ze in de holen der aarde en in de verborgene wateren zouden kunnen dringen met zo’n geweldige uitwerking van hitte. Hierbij komt noch: Indien dit de oorzaak was zo zouden deze springen wanneer de zon in de winter afwijkt niet meer zo heet kunnen zijn; wat de ondervinding geheel anders doet blijken. In 't killig-koude IJsland en Groenland daar immers de zoin zijn hitte zo weinig neerwaarts zendt dat de aarde bijna gedurig bevroren blijft vinden wij door 't gehele jaar zeer hete bronnen. Daarboven [128] is 't niet waarschijnlijk dat de warme onderaardse wateren hun hitte zouden bekomen van de zon; omdat die boven de aarde nauwelijks een poel of meer in een brandend heet land zodanig kan verhitten dat het daarin zijnde water heet, veel minder ziedend heet zou worden. 't Gedachte vermoeden van een weke aarde rondom de warme springen is gans los, bedrieglijk en zonder reden onvoorzichtig voorgesteld omdat gewoonlijk de warme wateren uit harde stenen en klippen voortschieten. En ofschoon 't al zo was zo kon echter de zon door die weke, dunne aarde zo’n sterke werking op 't water niet hebben.

Democritus, hernam Polylector, beeldde zich in dat er kalkachtigeb bergen onder de aarde zijn welke de daar voorbij of doorheen lopende (liever doordringende) wateren ontsteken: Waardoor dan die naderhand op en voortkomen met zo’ n warmte als wij aan die vernemen. Want Seneca getuigt en de ervaring bevestigt dat water, op ongebluste kalk gegoten wordt ziedend heet wordt.

Dit kan ic, liet Marinus zich weer horen, al mede voor geen voldoende reden houden. Want de kalk zal geen water verwarmen tenzij die voorheen door 't vuur toebereid is. Indien dan de hitte der wateren door de kalkbergen zou worden veroorzaakt zo zou men moeten toestaan dat er vuur is onder de aarde wat deze kalk hiertoe bekwaam maakt. En is er vuur, waarom dan een andere oorzaak gezocht? Waarom niet liever 't vuur als een recht en eigenlijk middel der verwarming en heet maken dan de kalkbergen hierin gevoerd? Wil men ’t onderaardse vuur ontkennen zo moet ook deze reden genomen van de kalk ter neer vallen; omdat ze zonder bereiding van het vuur geen water kan verhitten.

Sommige, vervolghde Polylector, staen in den Waen, dat d'onderaerdsche Wateren door een veelvoudige seer hevige beweegingh tegens de Klippen gestooten, en daer door verwarmd worden. Maer de Berghlieden sullen, uyt hun daeghlijcksche ondervindingh, ons beright geven, dat de Wateren onder d'Aerde, schoon op veelvoudige en plotslijck-afvallende wijsen voortgedreeven en seer sterck bewoogen, echter daer van sigh niet verwarmd bevinden. Daerenboven is genoegh bekend, dat eenige Vloeden en Beecken sigh onder d'Aerde verbergen; met een seer stercke beweegingh [129] en veelerley aenstootingen voort loopen; oock eyndlijck weer boven koomen; niet heet, niet warm, niet lauw, maer koud. Ten voorbeeld: De Rivier Alpheus versinckt sigh aen den Poloponnesischen oever in d'Aerde: Neemd sijnen loop onder deselve een seer langen wegh voort, en koomd in 't Syracusiaensch Gewest gantsch koud weer voor den dagh; daer sijne Springh Arethusa werd genoemd. Soo is dan de Beweegingh geen oorsaeck van de hitte aen d'onderaerdsche Wateren. Geschickter en aenneemlijcker, ja indien niet gantsch waerachtigh, immers waerschijnlijck is 't gevoelen der geene (waer in oock Marinus staet, gelijck blijckt uyt 't geen korts voor desen van hem is bygebraght), welcke deese warmte en hitte stellen veroorsaeckt te worden door 't Swavelaghtigh, of Harssigh, of Aluynigh Vyer; 't welck veelerweegen onder d'Aerde is verborgen, en in 't gemeen op geen andere wijs, als door Swavel en Hars werd onderhouden en gevoedet. Door de groote hitte van 't selve kan buyten twijffel het daer doorheenen schietende (of in sijne Buys of Pijp daer overloopende) Water meer of min verhittet worden, nae dat 't Vyer sterck of swack is. Waerom dan oock sulcke heete Wateren meerendeel een Swavelige, Harssige reuck en smaeck hebben. Oock soudense 't geheele Jaer door, in sulck een meenighte opkoomende, haere warmte niet konnen behouden, indiense deselve niet van de gedaghte Stoffen hadden ontfangen.

Ick stae, seyde Marinus, in dit seer aenneemlijck gevoelen, dat d'onderaerdsche Vyeren de warmte en hitte van de Wateren der Bronnen en andere Uytspringingen veroorsaecken. Maer datse oock, gelijck ick eenige heb hooren voorgeeven, souden doen ontstaen d'Orcanen aen 't Hoofd der Goede Hoop (Capo de bon' Esperance) waer van wy voorheenen hebben gehandeld, koomd my seldsaem voor, en kan ick soo niet vatten.

De vermaerde Kircherus, berightede Polylector hier op, staet gantschlijck in dit gevoelen, en poogt 'er oock reden van te geven. 'k Wil u deselve wel kortlijck voordraegen, maer ondertusschen daer van laten geloven 't geen u goed dunckt. Hy steld voor uyt, dat 't geheele Suydlijck Africa over de Maenbergen, genoemd Monomotapa, Angola, Mozambicq en Sofola, vol onderaerdsche Vyeren is. Daer nae, dat by gevolgh geheel Monomotapa hol, vol afgronden, vol hoolen van een onmeetlijcke diepte moet zijn. Voorts, dat het swanger gaet van Metael sappen en Minerale Geesten: Blijckende [130] genoeghsaem daer uyt, dat d'Inwooners tusschen de spleeten der Bergen dickmael stucken vast goud vinden, soo groot als een Hoener-ey. Nu, daer d'onderaerdsche Vyeren heerschen, moeten noodwendigh Toghtgaten zijn; soo veel als Schoorsteenen, en dienende in de plaets der selve; Andersins soudense niet konnen leven, maer gewisselijck moeten versticken. Sommige deeser Toghtgaten steld hy haer' uytkoomst te vinden in de hooge of hooghste Bergen; waer in allerley slagh van Sout en andere Mijnstoffen tot goud en verdere Metallen werd bereydet, door de daer by koomende natuerlijcke bestellingh en werckingh der Son. Dit dus gesteld zijnde, soo vervolghd hy; dat deese Vyerhoolen, by seeckere stand van de Son in den Zodiac, of Teeckenkringh, werden gaende gemaeckt; 't zy door d'overhandsche Stroom der Oost of West Zee; 't zy wegens de maght der Sonnestraelen, geschooten tegens den grond van dit voos en sponsaghtigh Land; 't zy om de Sneeuwaghtige overstroomingh der Maen-bergen, welcke geheel Suydlijck Africa is onderworpen. Hy steld even veel te zijn, wat men hier neemen wil; en dan daer by; dat waerlijck de bysondere opgetelde oorsaecken aen de Vyerhoolen een groote aenwas toebrengen. Vermits nu 't Hoofd der Goede Hoop (daer deese geweldige en vlammige Winden meest altijd, boven andere Landen, seer hevigh woeden), zijnde verheven tot een seer hoogen Bergh, aen alle kanten bestaet uyt afgebroockene Klippen en Rotsen, soo dunckt hem niet onwaerschijnlijck, dat de gedaghte Vyerhoolen, door verscheydene Verwelfsels en verborgene Doorgangen, haer op deesen Bergh en in d'opene Zee ontlasten: 't Welck se niet anders konnen doen, als door Dampen en Uytwaessemingen, beswangerd met Sout van Ammoniack, Salpeter, Swavel, Antimonie, en andere diergelijcke vinnige Mijnstoffen. Deese terstond, en te gelijck met de vlugge Soutgeesten, waer van se sigh vol bevinden, door de mond van des Berghs openingen om hoogh geheven zijnde, werden (soo haestse in 't koude Gewest der lught koomen) verdickt, en brengen dan te weegh 't voorheenen gedaght Wolckje, genoemd Ossen-oogh. Vermits nu deese Dampen door een geduerige volgingh van andere werden vermeerderd, soo gebeurd het, datse allenxen de gantsche Vlackte des gemelden Berghs als een Tafel koomen te decken. De Geestaghtige en swellende substantie der Dampen en Uytwaessemingen herwaerts en derwaerts gedreven zijnde, ontsteecken sigh seer light tot Vyer. Als dit nu [131] geschied, konnen de gedaghte Geesten niet langer in haere banden beslooten blijven; maer stooten, nae voorgaende Weerlightingh, met een verschricklijck gekraeck en ongelijck geweld sigh nae beneden; alles, wat haer in den wegh staet of koomd, ter neer smijtende. De Geesten des Gouds, t'saemen met de Salpeterige substantie, 't Sout van Armeniack en Antimonie vermenghd zijnde, veroorsaecken, datse liever nae beneden als om hoogh gedreven werden. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 4. devis. 2. cap. 5. propos. 7., En hier door gebeurd het, datse op Zee aen de Scheepen; op 't Land aen Huysen, Boomen, Veldvrughten, e.s.v. sulck een verschricklijcke verwoestingh verrighten.

Schoon ick, seyde Honorius, de Philosophie en Philosofische Redenvoeringen weynigh verstae, soo magh ick echter sulcke dingen noch wel hooren; insonderheyd alsse soo wat duydlijck, en nae de gelegenheyd van mijn verstand, werden voorgesteld, met Spreeckwijsen, welcke ick vatten kan. 'k Laet de Stellingen, en 't daer op gebouwde Besluyt, in sijne waerde; doch heb evenwel al yet aenmercklijcks voor my daer in aengemerckt. Maer 'k heb noch al een Vraegh te doen: Indien de warmte der Wateren ontstaet uyt d'onderaerdsche Vyeren, hoe koomd het dan, dat van twee Fontainen, boven d'aerde nauwlijcks een schreede weghs van malkander staende, d'eene heet, d'andere koud water uytgeeft?

d'oorsaeck, antwoordede Polylector, werd gesteld, om dat de gangh des eenen Waters onder d'Aerde over een Vyerhol, of door eenige aengestoockene Swavel-stof, heenen loopt: Die van d'andere, verr' van 't Vyer af, een geheel andere wegh gaet; alhoewelse beyde boven d'aerde dight by malkander opwellen. Nae gelegenheyd, dat 't Vyerhol verder of dighter van 't Water is, daer nae werd oock 't selve minder of meerder heet.

Maer, braght de Heer Honorius hier tegen in, over al zijn immers geen onder-aerdsche Vyeren, om deese hitte der Wateren te konnen veroorsaecken.

Maer oock, pastede Polylector hier op, allerweegen werden geen heete of warme Bronnen gevonden. 'k Sal noch daerenboven veellight hier nae, als wy verder sullen spreecken van eenige seldsaemheden aen Vloeden, Rivieren, Bronnen en Poelen, boven de geene, van welcke wy alreeds gewagh hebben gemaeckt, een ander middel aenwijsen, waer door de Natuer de meergedaghte hitte [132] aen de Wateren sou konnen meê deelen: Wijlse immers voor niet min konstigh moet gehouden worden als de Menschen, welcke uyt twee koude dingen hitte weeten te krijgen. T'uwer verlustigingh moet ick hier yet seldsaems van Water en Vyer verhaelen. Te Sondershuysen, in 't Slot des Graven van Schwartzenburgh, staet een gegooten hol Beeld, in de grootte eens Jongens van ses of aght jaeren. 't Is gemaeckt van een hedensdaeghs onbekend Metael; en was voortijds een Afgod onder 't Heydendom. Als men dit Beeld gantschlijck met Water vuld; en dan de mond, desgelijcks een gat boven in 't hoofd, ontrent soo wijd als de dickte van eens Menschen duym, wel dight en vast toestopt; daer nae 't selve op (of over) een groot Vyer van koolen set, en de gloed dapper aenblaesd, tot dat het daer in zijnde Water koockt, soo begind deesen Afgod van buyten eerst te sweeten; voorts te schuymen; en te bruysschen als een geweldige Wind; tot dat hy eyndlijck de Stop met geweld uytwerpt; 't welck niet toegaet sonder een vreeslijck gebarst. Te gelijck spuyghd dit Beeld veel Vyer uyt; meer als twee schreeden weghs verre. Deese Vyer-spuygingh duerd, ter tijd toe dat 't Waeter inwendigh t'eenemael verteerd is. Alles wat 'er van aengeraeckt werd, 't zy hout of eenige andere brandlijcke stof, siet men terstond aengestoocken. Valt het op Steen, of op d'Aerde, soo bevleckt het deselve als met Swavel of Kryd. Een onlijdlijcke stanck, nevens een swaere dicke Roock, koomd van dit Vyer. Alle levende Gewassen, van deese Dampen aengegreepen zijnde, werden gantschlijck verdorven. Dit Beeld werd Perister geheeten. Zeileri Epist. tom. 2. num: 551. pag. 870.

Sommige, vervolgde Polylector, staan in de waan dat de onderaardse wateren door een veelvoudige zeer hevige beweging tegen de klippen gestoten en daardoor verwarmd worden. Maar de berglieden zullen uit hun dagelijkse ondervinding ons bericht geven dat de wateren onder de aarde, ofschoon op veelvoudige en plotseling-afvallende wijzen voortgedreven en zeer sterk bewegen, echter daarvan zich niet verwarmt bevinden. Daarboven is genoeg bekend dat enige vloeden en beken zich onder de aarde verbergen; met een zeer sterke beweging [129] en velerlei aanstotingen voortlopen; ook eindelijk weer boven komen; niet heet, niet warm, niet lauw, maar koud. Ten voorbeeld: De rivier Alpheus verzinkt zich aan de Peloponnesos oever in de aarde: Neemt zijn loop onder die een zeer lange weg voort en komt in ’t Syracusa gewest gans koud weer voor de dag; daar zijn spring, Arethusa wordt genoemd. Zo is dan de beweging geen oorzaak van de hitte aan de onderaardse wateren. Geschikter en aannemelijker, ja indien niet gans waarachtig immers waarschijnlijk is 't gevoelen van diegene (waarin ook Marinus staet, gelijk blijkt uit 't geen korts voor deze van hem is bijgebracht), welke deze warmte en hitte stellen veroorzaakt te worden door 't zwavelachtig of harsig of aluinachtig vuur; wat op vele wegen onder de aarde is verborgen en in 't algemeen op geen andere wijze dans door zwavel en hars wordt onderhouden en gevoed. Door de grote hitte van hetzelfde kan zonder twijfel het daar doorheen schietende (of in zijn buis of pijp daarover looende) water meer of min verhit worden naaat 't vuur sterk of zwak is. Waarom dan ook zulke hete wateren het meeste deel een zwavelige, harsige reuk en smaak hebben. Ook zouden ze 't gehele jaar door in zo’ n menigte opkomen hun warmte niet kunnen behouden indien ze die niet van de gedachte stoffen hadden ontvangen.

Ik sta, zei Marinus, in dit zeer aannemelijk gevoelen dat de onderaardse vuren de warmte en hitte van de wateren der bronnen en andere uitspringingen veroorzaken. Maar dat ze ook gelijk ik enige heb horen voorgeven zouden doen ontstaan de orkanen aan de Kaapd der Goede Hoop (Capo de bon' Esperance) waarvan wij voorheen hebben gehandeld komt mij zeldzaam voor en kan ik zo niet vatten.

De vermaarde Kircherus, berichtte Polylector hierop, staat gans in dit gevoelen en poogt er ook reden van te geven. Ik wil u die wel kort voordragen maar ondertussen daarvan laten geloven 't geen u goed dunkt. Hij stelt vooruit dat 't gehele Zuidelijk Afrika over de Maanbergen genoemd Monomotapa, Angola, Mozambique en Sofola vol onderaardse vuren is. Daarna, dat bij gevolg geheel Monomotapa hol, vol afgronden vol holen van een onmetelijke diepte moet zijn. Voorts dat het zwanger gaat van metaal en minerale geesten: Blijkt [130] voldoende daaruit dat de inwoners tussen de spleten der bergen vaak stukken vast goud vinden zo groot als een hoenderei. Nu, daar de onderaardse vuren heersen moeten noodwendig tochtgaten zijn; zo veel als schoorstenen en dienen in de plaats ervan; Anderzins zouden ze niet kunnen leven, maar zeker moeten verstikken. Sommige van deze tochtgaten stelt hij hun uitkomst te vinden in de hoge of hoogste bergen; waarin allerlei slag van zout en andere mijnstoffen tot goud en verdere metalen worden bereid door de daarbij komende natuurlijke bestelling en werking der zon. Dit aldus gesteld zijnde zo vervolgt hij; dat deze vuur holen bij zekere stand van de zon in de zodiac of tekenkring worden gaande gemaakt; hetzij door de overhandse stroom der Oost of West zee; hetzij vanwege de macht der zonnestrelen geschoten tegen de grond van dit voos en sponsachtig land; hetzij om de sneeuwachtige overstroming der maanbergen waaraan geheel Zuid-Afrika is onderworpen. Hij stelt evenveel te zijn wat men hier eemen wil; en dan daarbij; dat waarlijk de bijzondere opgetelde oorzaken aan de vuur holen een grote aanwas toebrengen. Vermits nu Kaap der Goede Hoop (daar deze geweldige en vlammige winden meest altijd boven andere landen zeer hevig woeden), zijn verheven tot een zeer hoge berg die aan alle kanten bestaat uit afgebroken klippen en rotsen zo dunkt hem niet onwaarschijnlijk dat de gedachte vuur holen door verscheidene verwelfsels en verborgen doorgangen zich op deze berg en in de open zee ontlasten: wat ze niet anders kunnen doen dan door dampen en uitwaseming bezwangerd met zout van ammoniak, salpeter, zwavel, antimonium en andere diergelijke vinnige mijnstoffen. Deze terstond en tegelijk met de vlugge zoutgeesten waarvan ze zich vol bevinden door de mond van de berg openingen omhoog geheven zijn worden (zo gauw ze in 't koude gewest der lucht komen) verdikt en brengen dan te wege 't voorheen gedacht wolkje, genoemd ossenoog. Vermits nu deze dampen door een gedurige opvolging van andere worden vermeerderd zo gebeurt het dat ze geleidelijk aan de ganse vlakte van gemelde berg als een tafel komen te bedekken. De geestachtige en zwellende substantie der dampen en uitwasemingen die herwaarts en derwaarts gedreven zijn ontsteken zich zeer licht tot vuur. Als dit nu [131] geschiedt kunnen de gedachte geesten niet langer in zijn banden besloten blijven; maar stoten, naar voorgaande weerlicht met een verschrikkelijk gekraak en ongelijk geweld zich naar beneden; alles wat ze in den weg staat of komt ter neer smijten. De geesten van goud dat tezamen met de salpeterige substantie, 't zout van ammoniak en antimonium vermengd isveroorzaken, dat ze liever naar beneden dan omhooggedreven worden. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 4. devis. 2. kapittel 5. propos. 7., En hierdoor gebeurt het dat ze op zee aan de schepen; op 't land aan huizen, bomen, veldvruchten, e.d., zo’ n verschrikkelijke verwoesting verrichten.

Ofschoon ik, zei Honorius, de filosoof en filosofische redenvoeringen weinig versta zo mag ik echter zulke dingen noch wel horen; vooral als ze zowat duidelijk en naar de gelegenheid van mijn verstand worden voorgesteld met spreekwijzen welke ik vatten kan. Ik laat de stellingen en 't daarop gebouwde besluit in zijn waarde; doch heb evenwel al iets aanmerkelijks voor mij daarin aangemerkt. Maar ik heb noch al een vraag te doen: Indien de warmte der wateren ontstaat uit de onderaardse vuren hoe komt het dan dat van twee fonteinen boven de aarde die nauwelijks een schrede weg van elkaar staan, de ene heet en de andere koud water uitgeeft?

De oorzaak, antwoorde Polylector, wordt gesteld omdat de gang der ene water onder de aarde over een vuur hol of door enige aangestoken zwavel-stof, heen loopt: Die van de andere ver van 't vuur af een geheel andere weg gaat; alhoewel ze beide boven de aarde dicht bij elkaar opwellen. Naar gelegenheid, dat ’t vuur hol verder of dichter van 't water is, daarna wordt ook hetzelfde minder of meerder heet.

Maar, bracht de Heer Honorius hiertegen in, overal zijn immers geen onderaardse vuren om deze hitte der wateren te kunnen veroorzaken.

Maar ook, paste Polylector hierop, allerwegen worden geen hete of warme bronnen gevonden. Ik zal noch daarboven mogelijk hierna als wij verder zullen spreken van enige zeldzaamheden aan vloeden, rivieren, bronnen en poelen boven diegene waarvan wij alreeds gewag hebben gemaakt een ander middel aanwijzen waardoor de natuur de meer gedachte hitte [132] aan de wateren zou kunnen meedelen: Omdat ze immers voor niet minder kunstig moeten gehouden worden dan de mensen welke uit twee koude dingen hitte weten te krijgen. Tot uw verlustiging moet ik hier iets zeldzaams van water en vuur verhalen. Te Zondershuisen in 't slot van de graven van Schwartzenburgh staat een gegoten hol beeld in de grootte een jongen van zes of acht jaren. 't Is gemaakt van een hedendaags onbekend metaal; en was voortijds een afgod onder 't heidendom. Als men dit beeld gans met water vult; en dan de mond, desgelijks een gat boven in 't hoofd, omtrent zo wijd als de dikte van eens mensen duim goed dicht en vast toestopt; daarna hetzelfde op (of over) een groot vuur van kolen zet en de gloed dapper aanblaast totdat het daarin zijnde water kookt zo begint dezen afgod van buiten eerst te zweten; voorts te schuimen; en te bruisen als een geweldige wind; totdat hij eindelijk de stop met geweld uitwerpt; wat niet toegaat zonder een vreselijk barsten. Tegelijk spuwt dit beeld veel vuur uit; meer dan twee schreden weg ver. Dit vuurspuwen duurt ter tijd toe dat 't water inwendig ten enenmale verteerd is. Alles wat ervan aangeraakt wordt, hetzij hout of enige andere brandbare stof ziet men terstond aangestoken. Valt het op steen of op de aarde zo bevlekt het die als met zwavel of krijt. Een onlijdlbare stank nevens een zware dikke rook komt van dit vuur. Alle levende gewassen die van deze dampen aangegrepen zijn worden gans verdorven. Dit beeld wordt perister geheten. Zeileri Epist. tom. 2. num: 551 pagina 870.

Misschien, liet Honorius sigh hooren, is yets, 't zy door Konst of Tovery, onder dit Metael gegooten geworden, 't welck soodaenigh een werkingh kan veroorsaecken. Ondertusschen laet ick my gantschlijck voorstaen, dat men seer beswaerlijck hier van een grond-hebbende natuerlijcke Reden sou konnen geven: Gelijck oock niet van 't geen d'oude geschreeven hebben, aengaende seeckere Bron in Sicilien, in 't Landschap der Phalisciërs. Wanneer yemand sou sweeren over een in verschil staende saeck, soo moest hy den Eed schrijven op een Tafelken,nae de gewoone manier diens tijds (wijl Pen, Inckt en Pappier, gelijck wy nu hebben, doemaels niet gebruycklijck was); en dan 't selve in de Fontain werpen. Indien hy reght en waeraghtigh had geswooren, soo dreef [133] 't gedaghte Tafelken boven op 't Water: Maer indien valschlijck, soo sonck het terstond nae de grond. Te gelijck vloogh een Wonder-vyer uyt deese Bron; verbrandende dien Meyneedigen tot Asch. Dickmael greep oock wel dit verderf eenige der omstanders aen; deselve op een gelijcke wijs onverwaght verteerende. Deese Fontain wierd genoemd de Heylige Bron. Sommige Priesters waren 'er by gesteld, aen welcke 't opsight over deselve was toevertrouwd. Niemand lietense toe te sweeren, voor dat hy eerst had aengeweesen genoeghsaeme Borgen voor de schaede, welcke sou mogen ontstaen, indien hy een valschen Eed swoer. Dit werd dus verhaeld van Aristoteles en andere voornaeme Schrijvers.

'k Ben oock in Sicilien geweest, seyde Marinus, maer noyt heb ick hier een Bron van sulck een kraght gesien, of yets daer van hooren spreecken. Veellight zijn gedaghte treflijcke Schrijvers door de valsche of qualijck-verstaene berighten van andere bedrogen geworden. Want indien 'er in eenige Fonteyn deeses Gewests, soo een gantsch seldsaeme eygenschap was, hoe sou 't gerught daer van klincken? Of geweest waere, soo sou de selve gewisselijck niet soo gantsch uyt geheugenis zijn geraeckt.

Alhoewel ick, settede Polylector hier tegens, my niet wil instellen ten Borge voor de waerheyd van 't verhaelde, soo heb ick echter oock geen genoeghsaeme oorsaeck, om 't selve soo los daer heenen of voor een enckel verdightsel, of voor gantsch onwaerschijnlijck te verwerpen. Twee dingen zijn 'er, waer ontrent, in Historische saecken, veele dwaelen; eerst, belangende de Reden; daer na 't Sijn. Geenssins wil ick een onbesonnene lightgelovigheyd ten Voorspraeck verstrecken. Maer ondertusschen zijn oock seer weynigh t'aghten de geene, welcke geenerley saecken voor waerachtigh willen aennemen, ten zy men eygentlijcke redenen daer van weet te geven; of datse de reden daer van selver konnen sien. Deese steecken haere voeten in de schoenen der Heydenen, welcke de Heylige Schrift niet wilden geloven, om datse geen reden wisten te bedencken van eenige daer in voorgestelde Geloofs-saecken, insonderheyd oock, dat de verdoemde altijd sullen branden sonder te verbranden. Hoe de groote Kerckenleerraer Augustinus haer weerleght heeft, kond ghy sien lib. 21. de Civit. Dei cap. 5. Daer na vind men 'er, welcke niet willen geloven, yets geweest te zijn, om dat het nu niet gesien werd. Waerlijck, de Sluytreden: 't Is 'er niet, dienvolgens [134] is 't oock noyt geweest; of: Men hoord'er niet meer van; dienvolgens was't 'er noyt, betaemd geen verstandige Menschen. Veele dingen van geen geringe verwonderingh wierden voortijds gevonden, welcke nu of in haer Sijn op sulck een wijs, of in haer Werckingh hebben opgehouden; jae, waer van oock de gedaghtnis gantschlijck is verlooren. 'k Wil niet, als seecker, beweeren, dat in Sicilien een Bron is geweest, van de vermelde eygenschap. Maer oock niet loogchenen, dats' 'er sou konnen geweest zijn. Indiens' 'er oock was, soo is de kraght, of hoedanigheid, tot ontdeckingh der Meyneedige, en straf des valschen Sweerens, niet geweest in 't Water der Fontain selfs. Jae oock in 't Yver-water ('t welck de Vrouw, waer op de Man een vermoeden van Echtbreuck had geworpen, indronck) was de kraght niet, van misdaed-ontdeckingh; noch om haer aen d'eene zyde, indiense schuldigh was, den buyck te doen swellen, en de heup te doen vervallen; aen d'andere zijde, soose geen deel aen deese schendlijckheyd had, om haer met Zaed te bezaedigen, dat is, vrughtbaer te doen worden, Numer. v. 17. 21. 28. Twee bysondere Wateren had men misschien, door eenige middelen, konnen bereyden, om sulcke uytwerckingen te hebben. Maer dat even 't selve Water aen een selve Persoon soo een gantsch tegenstrijdige werckingh had, op 't schuldigh of onschuldigh zijn aen een verborgene misdaed, was yet bovennatuerlijcks. De Heere onse Godt was 't, die, als de Priester sulck een in quaed vermoeden staende Vrouw, 't sy met of sonder oorsaeck, met den Eed der Vervloeckingh had beëdighd; haer, indiense schuldigh was, en evenwel op den Eed Amen had geseght, settede tot een vloeck; dat is, haere vervloeckingh, by haren valschen Eed, op haer deed koomen, vers. 21. Dus heeft (indien men 't verhael van de Siciliaensche Bron vast steld) buyten twijffel de Duyvel, die allesins den Aep Gods wil zijn, door Godlijcke toelaetingh, 't sy uyt sigh selven door eygene beweegingh, 't sy op de begeerte der daer ontrent zijnde Heydensche Priesteren, die veellight Tooveraers waeren, dit werck hier dus aengereght. Dat sulcks zijn bedrijf is geweest, blijckt genoeghsaem daer uyt, dat niet alleen de Schuldige, dat is, de Meyneedige selfs, maer oock andere, gantsch geen deel aen den Eed hebbende, en buyten soo beschuldigingh als schuld zijnde, alleen ontrent de Fontain staende, somtijds door 't uytbarstende Vyer oock wierden verteerd. Waerlijck een saeck, seer wel over een komende met den aert deeses altijd tot verderf geneegenen [135] Menschen-moorders. 't Geen hy onder de Heydenen heeft verright door Beelden van Hout en Steen, waerom sou hy sulcks oock niet hebben konnen uytvoeren door Wateren? Doe America eerst was ontdeckt geworden, vonden de Spaenjaerden een Afgods beeld, van een seer verschricklijcke gedaente; 't welck met een Pijl, staende op een' in sijn hand hebbende Boogh, doorschoot al de geene, die valschlijck swoeren. Vliegerii Miscellan. pag. 27. In 't derde deel mijner Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost- en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, pag. 329., heb ik verhaeld, dat men in seeckere Kerck te Romen vind een groote Marmorsteen, genoemd de Mond der waerheyd. De gedaente is als die van een Molensteen, met daer in uytgehouwene Oogen, Neus, en een rond gat, verstreckende voor de Mond. Men seght 'er van, dat voortijds de persoonen, welcke met malkander in verschil stonden, twee haerer vingeren in deese opene mond staecken; en dan op haer Reght een Eed deeden. Stracks verloor de valschlijck-geswooren hebbende beyde de gedaghte sijne Vingeren. Doch dit laet ick gantschlijck in twijffel; wijl deese voorgeevingh niet rust op eenige geloofwaerdige Schrijvers diens tijds, maer enckelijck op een overleveringh des gemeenen Volcks. Van meer gewight hier ontrent zijn de Voorbeelden der Beproevingh van Schuld of Onschuld aen eenige yemand te last geleyde misdaed onder de Heydenen, van welcke ick heb gehandeld in verscheydene mijner Wercken. Deese geschiededen door gloeyend Yser, Vyer, Water, de hand in de mond eens Beelds te houden, e.s.v. Sommige deeser gewoonten zijn naederhand noch onder een deel of niet reght onderweesene, of verbasterde Christenen in gebruyck gebleven. Hoedaenige seldsaeme, Duyvelsche Ceremonien de Mooren in Guinea pleegen, om den Daeder eens verborgenen Doodslaghs t'ontdecken; hoese door Proef-spijsen de schuld of onschuld eens aengeklaeghden, of in quaed vermoeden staende persoons, traghten openbaer te doen werden, heb ick voorgesteld in 't derde deel mijner groote Historische Rariteit-kamer, pag. 191. en de volgende. Hoe oock by de Stad Tunghoa in China een kleyn Meir is, ontdeckende den boosen of goeden aert des aldaer regeerenden Stadhouders; sulcker wijs, dat het altijd klaer en helder Water heeft, wanneer hy sigh een vroom, opreght, reghtvaerdigh Man; maer geduerigh drabbig en onklaer, als hy sigh boos, onreghtvaerdigh, een uytsuyger der Onderdaenen, en verkeerd in sijne [136] Handelingen toond te zijn, verhael ick in 't selve Werck en deel pag. 4., uyt Georgius Ludovicus à Thorn in descript. Chinae pag. 71. en Henricus Seyfridus in Medulla mirabil. Natur. in Praefat. Wat heeft dien loosen en boosen Geest in oude tijden niet gedaen door Orakelen en Beelden; door Graven en Speloncken? Hoe drijft hy noch hedendaeghs diergelijcke en andere Guychelryen, Ontdeckingen en Straffingen van misdaeden, op seer seldsaeme wijsen, in China, Japan, en veelerley Gewesten der Indiens? Die wijdloopiger en Voorbeeldlijck beright hier van begeerd, kan de Bladwijsers van verscheydene mijner uytgegevene Wercken naesien; en hy sal genoeghsaeme Stof tot verwonderingh konnen vinden; insonderheyd in mijn Curieuse Aenmerckingen; Kronijck der Kronijcken; Schouwtooneel; Rariteytkamer; Oceaen; 't nu onderhanden zijnde Groot Historisch Magazijn; en, De Satan, in sijn Weesen, Aert, Bedrijf, en Guychelspel; vertoond in een Historische Verhandelingh van Duyvelen, Spoocken, Gesighten, Verschijningen, Voorseggingen, Voorteeckenen, Droomen, en wat voorts deese Stof aenhangigh is. 'k Wil dan, aengaende de gedaghte Bron in Sicilien, noch onbedaghtlijck noch vermeetlijck voor leugen schelden, 't geen seer wel waeraghtigh kon zijn geweest; naedien voornaeme Mannen diens tijds 't selve hebben betuyghd; en welckers gelijcke dingen meermael zijn gebeurd. Doch met herseggingh, dat de verhaelde werckingh der ontdeckingh en verbrandingh eens Meyneedigen, somtijds oock met vernielingh van andere Omstanders, niet moet gesteld werden in de Fontain, maer toegeschreeven aen de Satan; door een reghtveerdige toelaetingh Gods sulcks verrightende. Te lighter kan men aenneemen 't geen van de Siciliaensche Bron is geschreeven, wijl oock Solinus en Isidorus verhael doen van een Fontain, op welcke men de geene, die sweeren souden, de hand deed leggen. Indien hy valschlijck swoer, soo wierden d'oogen des Meyneedigen terstond verdrooghd. Plinius getuyghd desgelijcks van een Vloed, in welcke d'Eed-doener sijne hand moest steecken. Deed hy een valschen Eed, soo wierd deselve verbrand. Philostratus en Diodorus Siculus spreecken van noch andere Vloeden, waer in de sweerende sigh wiesschen. Haddense dan valsch geswooren, soo wierdense Melaets.

Misschien, liet Honorius zich horen, is iets, hetzij door kunst of toverij onder dit metaal gegoten geworden wat zodanige werking kan veroorzaken. Ondertussen laat ik mij gans voorstaan dat men zeer bezwaarlijk hiervan een grond-heeft en een natuurlijke reden zou kunnen geven: Gelijk ook niet van 't geen de oude geschreven hebben aangaande zekere bron in Sicilië in 't landschap der Phalisciërs. Wanneer iemand zou zweren over een in verschil staande zaak zo moest hij de eed schrijven op een tafeltje de gewone manier van die tijd (omdat pen, inkt en papier gelijk wij nu hebben toen niet gebruikelijk was); en dan hetzelfde in de Fontein werpen. Indien hij recht en waarachtig had gezworen, zo dreef [133] 't gedachte tafeltje boven op 't water: Maar indien vals zo zonk het terstond naar de grond. Tegelijk vloog een wonder-vuur uit deze bron; verbrande die meinedige tot as. Vaak greep ook wel dit verderf enige der omstanders aan; die op een gelijke wijs onverwacht verteerden. Deze fontein werd genoemd de Heilige Bron. Sommige priesters waren erbij gesteld waaraan 't opszcht over die was toevertrouwd. Niemand lieten ze toe te zweren voordat hij eerst had aangeweze voldoende borgen voor de schade welke zou mogen ontstaan indien hij een valse eed zwoer. Dit werd aldus verhaald van Aristoteles en andere voorname schrijvers.

Ik ben ook in Sicilië geweest, zei Marinus, maar nooit heb ik hier een bron van zo’ n kracht gezien of iets daarvan horen spreken. Mogelijk zijn gedachte voortreffelijke schrijvers door de valse of kwalijk -verstane berichten van andere bedrogen geworden. Want indien er in enige fontein van dit gewest zo’n gans zeldzame eigenschap was hoe zou 't gerucht daarvan klinken? Of geweest was zo zou die zeker niet zo gans uit geheugenis zijn geraakt.

Alhoewel ik, zette Polylector hiertegen, mij niet wil instellen te borg voor de waarheid van 't verhaalde, zo heb ik echter ook geen voldoende oorzaak om hetzelfde zo los daarheen of voor een enkel verdichtsel of voor gans onwaarschijnlijk te verwerpen. Twee dingen zijn er waar omtrent, in historische zaken, vele dwalen; eerst aangaande de reden; daar na 't zijn. Geenszins wil ik een onbezonnen lichtgelovigheid ten voorspraak verstrekken. Maar ondertussen zijn ook zeer weinig te achten diegene welke geen zaken voor waarachtig willen aannemen, tenzij men eigenlijke redenen daarvan weet te geven; of dat ze de reden daarvan zelf kunnen zien. Deze steken hun voeten in de schoenen der heidenen welke de Heilige Schrift niet wilden geloven omdat ze geen reden wisten te bedenken van enige daarin voorgestelde geloofszaken, vooral ook dat de verdoemde altijd zullen branden zonder te verbranden. Hoe de grote kerkleraar Augustinus ze tegenspreekt kan gij zien lib. 21. de Civit. Dei kapittel 5. Daarna vindt men er welke niet willen geloven dat er iets geweest zijn omdat het nu niet gezien wordt. Waarlijk de besluittreden: 't Is er niet dientengevolge [134] is 't ook nooit geweest; of: Men hoorde er niet meer van; dientengevolge was 't er nooit, betaamt geen verstandige mensen. Vele dingen van geen geringe verwondering worden voortijds gevonden welke nu of in ze zijn op zo’ n wijze of in hun werking hebben opgehouden; ja, waarvan ook de gedachtenis gans is verloren. Ik wil niet dan zeker beweren dat in Sicilië een bron is geweest van de vermelde eigenschap. Maar ook niet loochenen dat het er zou kunnen geweest zijn. Indien het er ook was zo is de kracht of hoedanigheid tot ontdekking der meinedige en straf der valse zweren niet geweest in 't water der fontein zelf. Ja, ook in 't vuurwater (wat de vrouw waarop de man een vermoeden van echtbreuck had geworpen indronk) was de kracht niet van misdaad-ontdekking; noch om haar aan de ene zijde, indien ze schuldig was, den buik te doen zwellen en de heup te doen vervallen; aan de andere zijde zo ze geen deel aan deze schandelijkheid had om zich met zaad tee bezadigen, dat is, vruchtbaar te doen worden, Numeri 5’ 17. 21. 28. Twee bijzondere wateren had men misschien door enige middelen kunnen bereiden om zulke uitwerkingen te hebben. Maar dat even hetzelfde water aan een en dezelfde persoon zo’n gans tegenstrijdige werking had op 't schuldig of onschuldig zijn aan een verborgen misdaed was iets boven natuurlijks. De Heer onze God was 't die als de priester zo’ n in kwaad vermoeden staande vrouw, tenzij met of zonder oorzaak, met de eed der vervloeking had beëdigd; haar, indien ze schuldig was en evenwel op de eed Amen had gezegd zette tot een vloek; dat is, haar vervloeking bij haar valse eed op haar deed komen, vers. 21. Dus heeft (indien men 't verhaal van de Siciliaanse bron vast stelt) zonder twijfel de duivel die alleszins de aap Gods wil zijn door Goddelijke toelating, tenzij uit zichzelf door eigen beweging, tenzij op de begeerte van de daar omtrent zijnde heidense priesters die mogelijk tovenaars waren dit werk hier dus aangereiht. Dat zulks zijn bedrijf is geweest blijkt voldoende daaruit dat niet alleen de schuldige, dat i, de meinedige zelf, maar ook andere die gans geen deel aan de eed hebben en buiten zo beschuldiging als schuld zijn, alleen omtrent de fontein staan somtijds door 't uitbarstend vuur ook worden verteerd. Waarlijk een zaak die zeer goed overeenkomt met de aard van deze altijd tot verderf genegen [135] mensen -moordenaars. 't Geen hij onder de heidenen heeft verricht door beelden van hout en steen, waarom zou hij zulks ook niet hebben kunnen uitvoeren door wateren? Toen Amerika eerst was ontdekt geworden vonden de Spanjaarden een afgodsbeeld van een zeer verschrikkelijke gedaante; wat met een pijl dat stond op een in zijn hand zijnde boog doorschoot al diegene die vals zwoeren. Vliegerii Miscellan. pagina 27. In 't derde deel van mijn Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost- en West-Indische verwonderens-waardige dingen, pagina 329., heb ik verhaald dat men in zekere kerk te Rome vindt een grote marmersteen, genoemd de mond der waarheid. De gedaante is als die van een molensteen met daarin uitgehouwen ogen, neus en een rond gat, verstrekt voor de mond. Men zegt ervan dat voortijds de personen welke met elkaar in verschil stonden twee van hun vingers in deze open mond staken; en dan op hun recht een red deden. Straks verloor de vals-gezworen beide de gedachte zijn vingers. Doch dit laat ik gans in twijfel; omdat deze voorgeving niet rust op enige geloofwaardige schrijvers van die tijd, maar enkelop een overlevering van het gewone volk. Van meer gewicht hier omtrent zijn de voorbeelden der beproeving van schuld of onschuld aan enige iemand te last gelegde misdaad onder de heidenen waarvan ik heb gehandeld in verscheidene van mijn werken. Deze geschieden door gloeiend ijzer, vuur, water, de hand in de mond van een beeld te houden,e. d.. Sommige van deze gewoonten zijn naderhand noch onder een deel of niet recht onderwezen of verbasterde Christenen in gebruik gebleven. Hoedanige zeldzame duivelse ceremonies de Moren in Guinea plegen om de dader van een verborgen doodslag t' ontdekken; hoe ze door proef-spijzen de schuld of onschuld van aangeklaagde of in kwaad vermoeden staande persoon trachten openbaar te doen worden heb ik voorgesteld in 't derde deel van mijn grote Historische Rariteit-kamer, pagina 191 en de volgende. Hoe ook bij de stad Tunghoa in China een klein meer die ontdekt de boze of goeden aard van de aldaar regerende stadhouders; op zulke wijze dat het altijd klaar en helder water heeft wanneer hij zich als een vroom, oprecht, rechtvaardig man gedraagt; maar gedurig drabbig en onklaar, als hij zich boos, onrechtvaardig en een uitzuiger der onderdanen en verkeert in zijn [136] handelingen toont te zijn verhaal ik in hetzelfde werk en deel pagina 4., uit Georgius Ludovicus à Thorn in descript. Chinae pagina 71 en Henricus Seyfridus in Medulla mirabil. Natur. in Praefat. Wat heeft die loze en boze geest in oude tijden niet gedaan door orakelen en beelden; door graven en spelonken? Hoe drijft hij noch hedendaags diergelijke en andere goochelarijen, ontdekkingen en bestraffingen van misdaden op zeer zeldzame wizsen in China, Japan en velerlei gewesten van Indien? Die uitvoerige en voorbeeldige berichten hiervan begeert kan de bladwijzers van verscheidene van mijn uitgegeven werken nazien; en hij zal voldoende stof tot verwondering kunnen vinden; vooral in mijn Curieuze Aanmerkingen; Kroniek der Kronieken; Schouwtoneel; Rariteitkamer; Oceaan; 't nu onderhanden zijnde Groot Historisch Magazijn; en De Satan in zijn wezen, aard, bedrijf en goochelspel; vertoont in een Historische Verhandeling van Duivels, Spoken, Gezichten, Verschijningen, Voorzeggingen, Voortekens, Dromen en wat voorts aan deze stof hangt is. Ik wil dan aangaande de gedachte bron in Sicilie noch onbedacht noch vermetel voor leugen schelden 't geen zeer wel waarachtig kan zijn geweest; nadien voorname mannen van die tijd hetzelfde hebben betuigd; en wiens gelijke dingen meermaal zijn gebeurd. Doch met herzegging dat de verhaalde werking der ontdekking en verbranding van een meinedige, somtijds ook met vernieling van andere omstanders, niet moet gesteld worden in de fontein, maar toegeschreven aan de Satan; door een rechtvaardige toelating Gods zulks verricht. Te lichter kan men aannemen 't geen van de Siciliaanse bron is geschreven omdat ook Solinus en Isidorus verhaal doen van een fontein waarop men diegene die zweren zouden de hand deed liggen. Indien hij vals zwoer zo worden de ogen der meinedige terstond verdroohd. Plinius getuigt desgelijks van een vloed waarin de eed-doener zijn hand moest steken. Deed hij een valse eed zo werd die verbrand. Philostratus en Diodorus Siculus spreken van noch andere vloeden waarin de zwerende zich wassen. Hadden ze dan vals gezworen zo worden ze melaats.

Ghy hebt, begon Honorius, in 't derde deel uwer gedaghte Groote Historische Rariteyt-kamer pag. 32. gesproocken van een Bron in Boheemen, genoemd Woiliëska; uyt wiens Water een Siecke sou [137] konnen weeten, of hy van sijne Sieckte sal sterven, of weer opkoomen; wanneer hy met een Vat, waer uyt hy gedroncken heeft, Water uyt deese Fontain laet scheppen. Want blijftse dan klaer, soo beteeckend sulcks hem 't leven: Werdse onklaer, 't voorseghd hem de dood. 'k Sal hier by voegen 't geen ick van seeckereBron geleesen heb in een Schrijver, welcke betuyghd, dat hy die selver gesien, en 't geen hy wonderlijcks daer van verhaeld, in gewisse waerheyd soo bevonden heeft. Deese Fontain ontspringhd aen een Bergh in Francken; waer by gelegen is 't Stamhuys van een voornaem Adelijck Geslaght. 't Geheele Jaer door geeftse een seer schoon, klaer, overvloedigh Water. Noyt houd de Springh op, dan wanneer yemand uyt 't gemelde Geslaght sal sterven. Maer dan verdrooghtse soo t'eenemael, dat men niet kan bemercken, oyt hier een Bron geweest te zijn. Van tijd tot tijd is dit dus ondervonden. Als nu een oud Heer uyt deese Adelijcke Stam (niet daer, maer aen een andere plaets deeses lands woonende), doodlijck sieck was geworden, en hy nu sijn laetste eynd te gemoet sagh, vermits hy alreeds 't taghtighste Jaer sijn ouderdoms had bereyckt, soo sond hy een Bode af na sijnen Heer Broeder, op dat hy vernam, of de Bron niet verdrooghd was. Hy bevond jae. Doch de gedaghte Broeder gebood den Afgesondenen wel scherplijck, tegens den Ouden niets met allen van de verdroogingh te laeten blijcken; maer in tegendeel te seggen, datse noch vol Water wierd gesien; want hy wou hem geen treurige gedaghten veroorsaecken. De krancke, dit beright van de Boode gehoord hebbende, begon te lagchen; niet, om dat hy vermoedede noch langer te sullen leven, maer om dat de Bron niet verdrooghde, daer hem doch de dood voor oogen stond. Hy bestraftede sijn Bygeloof, 't welck hy tot noch toe gehad had; als of deese Fontayn yemands aenstaende dood wist te voorkondigen: Beval sigh aen 't welbehaegen Gods, en bereydede sigh tot een saeligen uytgangh uyt deese Weereld. Binnen weynige daegen wierd het beeter met hem; en hy stond gesond uyt sijn Bed, even als uyt de kaecken des doods, weer op. Echter bleeck, dat de meergedaghte Bron niet te vergeefs was verdrooghd, en dat de Voorbeduydingh, van tsederd soo veele Jaeren waeraghtigh bevonden, sonder oyt gemist te hebben, nu oock geen feyl sloegh. Want 't gebeurde ter selver tijd, dat seecker jongh Edelman uyt deese selve Stam door sijn moedwilligh Paerd afgeworpen wierd, [138] en aen de verseeringh deeses Vals stierf. Michaelis Piccardi 4. Orat. Academ.

'k Sou hier by konnen voegen, seyde Polylector, 't geen Camerarius verhaeld, te weten, dat in de Heerlijckheyd des Aerd-bischops en Keurvorsts van Trier een Vyver is, d'Inwooners deeses Gewests genoegh bekend. Als sigh in deselve seeckere Visch van een ongeregelde grootte vertoond, soo houdmen dit voor een gewis teecken van de dood deeses Keurvorsts; en van tsederd veele Jaeren sou men sulcks waeraghtigh hebben bevonden. Dat oock in de Baronny van Hohen-Sax, in Switserland, van de hooghste Bergen, welcke deese Vry-heerlijckheyd van 't Canton Appenzel scheyden, een groot stuck Rots-steen afvalt; met een groot, sigh seer wijd-uytstreckend geluyd, geduerigh voortrollende, tot dat het koomd stil te leggen op de plaets des Kasteels van Forsteg, soo dickmael als yemand uyt deese Vryheerlijcke Stam sal sterven; en meer diergelijcke van andere Schrijvers beschrevene Seldsaemheden: Doch wy souden, dus doende, te langh op dit stuck blijven staen. Wy moeten dencken, dat wy noch veel meer andere dingen hebben af te handelen.

'k Laet, voer Marinus hier op uyt, andere oordelen, of van deese Vreemdigheden Natuerlijcke redenen souden konnen gegeven worden; dan ofse veel meer te stellen zijn onder de Spoockeryen des Duyvels. Immers, 'k sou my, sieck zijnde, wel waghten, van by sulck een Bron (gelijck den ouden Edelman deed) te gaen verneemen, wat voor een uytkoomst mijne kranckheyd sou hebben. Stracks sou mijn Gewisse my toeroepen: Is't, om dat'er geen God in Israel is, dat ghy heenen send nae Ekron, om Baal-Zebub te vraegen? Anders is 't niet yet seldsaems, dat de Bronnen somtijdts droogh worden, en dan weer opspringen. Maer vry aenmercklijcker is't, dat sommige der selve daer in juyst-geregelde tijd hebben. Queretaro is een Plaets, gelegen in Xilotepec, een Landschap in Nieuw-Spaenje; waer in veele Silver-mijnen en heelsaeme Kruyden werden gevonden. Hier siet men een Fonteyn van seer goed Water, welcke vier Jaeren langh loopt; maer de vier volgende Jaren niet een eenige druppel uytgeeft. Daer nae springhdse weer op de voorige wijs. Dit houd dus beurt van elcke vier tot vier Jaeren. Hier by koomd noch deese seldsaemheyd, datse, wanneer 't veel reegend, bynae droogh is; en by droogh we'er veel Water leverd. In de selve Provintie is [139] een andere Bron, van geweldigh-heet water in d'eerste uytvloeyingh; doch naderhand, verkoeld zijnde, is 't gantsch gesond, en maeckt het daer van drinckende Vee vet. De Laet Beschrijvingh van West-Indien fol. 150.

Niet min verwonderens-waerdigh, deed Polylector hier by, was de Bron, van welcke Plinius de Jonge gewagh maeckt, als van een Natuerwonder in sijn Vaderland. Yeder dagh verliepse driemael, op gesettede tijden, en welde dan weer op. 'k Heb, seghd hy, deese veranderingh dickmael met lust en verwonderingh aenschouwd: oock my veelvoudigh bekommerd, om d'oorsaeck deeses Af en Oploopens uyt te vinden, doch tot noch toe te vergeefs. Plinii Epist. lib. 9. Van de Bron in 't Stight Paderborn, welcke (onaengesien sy soo veel Water uytgeeft, datse, niet verr' van haeren oorsprongh, drie Molen-raderen omdraeyt) in yeder vierentwintigh uyren sigh twee mael gantsch verliesd; maer t'elckens, ses uyren nae de versijgingh, met soo een geweldigh gerught weer te voorschijn koomd, datse ter dier oorsaeck van d'Inwooners werd geheeten de Bolder-bron: En hoe Bischop Theodorus een deel nieuwsgierige Jufferen door deselve eens belagchlijck bedroogh, heb ick gehandeld in mijn Groot Historisch Schouwtooneel, tweede deel, pag. 320. Van meer andere seldsaem-versijgende, en dan weer voortkomende Fontainen, in mijn Groote Historische Rariteyt-kamer, derde deel, pag. 46. en de volgende. In 't Engelsche Graefschap is een Bron, niet verr' van de Zee, by 't Steedeken Novatilla, aen de Vloed Oymor. Langhs eenige trappen klimd men'er in af, en sy heeft geen Uytloop. Deese sonderlinge eygenschap werd men 'er aen gewaer, datse by d'Ebb', of Afloop der Zee, vol Water staet, soo dat men 'er met Emmeren kan uytscheppen; maer als de Zee weer opvloeyd, versijghd al 't gedaghte Water, soo dat'er nauwlijcks twee vingeren hooghte over blijft. Cambdeni Britannia pag. 574. In Tafixa, gelegen in 't Rijck Guatimala, is een Bron, groote overeenkomingh hebbende met de geene, van welcke Marinus heeft gesproocken. Want drie Jaeren aghter een springhd deselve op; of 't schoon in dien tijd niets met allen regende. De volgende drie Jaeren verdrooghdse; gantsch geen Water gevende, schoon 't geduerigh regenen moght. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-Schulen erster theil pag. 56. Op d'Eperiensische Grensen des Koninghrijcks Hongaryen is een andere seldsaeme Bron, welcke, volgens 't [140] beright van Georgius Wernerus, in sijne Beschreibung derer Wasser des Ungerlandes, sigh gantsch eygentlijck rightet nae 't wassen en afneemen van de Maen. In 't toeneemen der selve neemd deese Bron toe. Met de volle Maen weldse rijcklijck op. Als dit light begind te verminderen, verdwijnd oock 't Water ooghschijnlijck. Ontrent de tijd der Nieuwe Maen kan men bynae gantsch geen voghtigheyd gewaer werden. Van Fonteinen, welcke haer Water t'eenemael verliesen, en een geheel Jaer, ja noch langer, aghter blijven, wanneer een Vrouwspersoon, die 't nae der Wijven wijs gaet, daer by koomd, om Water te scheppen; of als een Pockige of Melaetsche sigh onderwind, daer uyt te drincken, heb ick anderwegen verhael gedaen: Gelijck oock van Fonteinen, Meiren en Poelen, welcke niet willen lijden, dat 'er een steenken of yet anders werd ingeworpen; want in sulck een geval beginnense verschricklijck te woeden. Veelerley Voorbeelden hier van heb ick voorgesteld, in 't derde deel mijner Rariteyt-kamer, van pag. 14. tot 20., gelijck oock anderwegen. Plinius heeft al in sijnen tijd verhaeld, dat in Dalmatien een seer diepe Graght, of Kuyl was, waer uyt, wanneer'er een Steen of yet anders ingeworpen wierd, een grouwlijcken damp voortquam; voortgaende tot een verschricklijck Onweer. Van 't woeden der Pilatus-Zee (Meir, of Poel) in Switserland, hebben veele, en oock ick uyt deselve, een wijdloopigh beright gegeven. Nochtans zijn 'er niet weynige, die 't voor een Verdightsel houden. De geene, welcke voorgeven, dat dese Poel hedensdaeghs sulck een eygenschap niet heeft, wil ick niet tegenspreecken, wanneerse, uyt eygener ondervindingh, my hier van berighteden. Maer d'ontkenners, dat 't gedaghte Meir oyt sulck een seldsaemheyd sou vertoond hebben, om dat haer sulcks te vreemd schijnd, geef ick (boven de Getuygenissen in andere mijner Wercken bygebraght) te bedencken, of 't min wonderlijck, en meer gelooflijck is, 't geen noch hedensdaeghs de Reysigers konnen hooren en sien in 't Eyland Tenedos, niet verr' van Constantinopel. Hier staet een Bron, rondom omset met witte Marmorsteen. Op deselve leest men woorden van desen Inhoud: Die met een droevigh hert in deese Fontein een steen werpt, sal veel vrolijcker zijn, den selven daer weer uytgenoomen hebbende, als hy te vooren treurigh was. De geene, die 't besoeckt, bevind 'er de waerheydt van. Want soo haest yemand daer een Steen in werpt, ontstaet 'er sulck een gerught, gekraeck en gebarst, als of ’t Donderde; [141] Jae soodanigh, dat men 'er doof en blind van werd. Soo gantsch afgrijslijck raesd deese Bron dan, dat men niet weet wat men doet, of waar men is. Die oock de Steen niet weer daer uyt nam ('t welck seer lightelijck kan geschieden, wijl deese Fontein maer ontrent de lenghte van een arm diep is) sou voor altijd gehoorloos blijven: Maer 't selve gedaen hebbende, soo verdwijnd al 't gevaar, en de Bron is weer stil gelijck voorheenen. Dit is Jan Somer van Middelburgh, volgens 't beright sijner Reysbeschrijvingh, in eygener persoon weervaeren, in Wijnmaend des Jaars 1641.

Doe ick, deed Marinus hier toe, eens een Steen in even deese Bron wierp, ontstond 'er sulck een getier, gebolder en afgrijslijck geluyd, dat ick meende, Hemel en Aerde sou vergaen hebben. Gehoor en gesight vergingh my. Hy, die my doemaels by deese Fonteyn had gebraght, hield my vast, op dat ick niet sou weghloopen: en wees my, door teeckenen (want verstaan kon ick hem niet, wegens mijne doofheyd) dat ick d'ingeworpene Steen moest uytneemen. Soo haest dit geschied was, hield wel 't geraes op, maer noch in een wijl tijds daer nae kon ick mijn gehoor niet weer bekoomen. Naderhand echter quam alles weer te reght. Dit gebeurde my in Herfstmaend des jaers 1654. Friderich von Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag. 275.

Indien ghy 't geduld hebt, hervattede Polylector, om my te hooren, soo wil ick hier byvoegen noch een andere seer seldsaeme ondervindingh van de Mummel en Wild-See, uyt 't beright des geenen, die, noch geen twintigh jaeren geleeden, sigh de Proefneemingh onderstond; hebbende een groote over-een-komingh met 't geen uit soo veele Schrijvers van de voorgedaghte Pilatus-See verhaeld staet.

Gij hebt, begon Honorius, in 't derde deel van uw gedachte Grote Historische Rariteit-kamer pagina 32 gesproken van een bron in Bohemen, genoemd Woiliëska; uit wiens water een zieke zou [137] kunnen weten of hij van zijn ziecte zal sterven of weer opkomen; wanneer hij met een vat waaruit hij gedronken heeft water uit deze fontein laaat scheppen. Want blijf ze dan klaar zo betekent zulks hem 't leven: Wordt het onklaar 't voorzegt hem de dood. Ik zal hierbij voegen 't geen ik van zekere bron gelezen heb in een schrijver welke betuigt dat hij die zelf gezien en 't geen hij wonderlijks daarvan verhaalt in gewisse waarheid zo bevonden heeft. Deze fontein ontspringt aan een berg in Francken; waarbij gelegen is 't stamhuis van een voornaam adellijk geslacht. 't Gehele jaar door geeft het een zeer schoon, klaar, overvloedig water. Nooit houdt de spring op, dan wanneer iemand uit 't gemelde geslacht zal sterven. Maar dan verdroogt het zo ten enenmale dat men niet kan bemerken ooit hier een bron geweest te zijn. Van tijd tot tijd is dit dus ondervonden. Als nu een oude heer uit deze adellijke stam (niet daar, maar aan een andere plaats van dit lans woont), dodelijk ziek was geworden en hij nu zijn laatste eind t gemoet zag, vermits hij alreeds 't tachtighste jaar van zijn ouderdoms had bereikt zo zond hij een bode af naar zijn heer broeder opdat hij vernam of de bron niet verdroogd was. Hij bevond ja. Doch de gedachte broeder gebood de afgezonden wel scherp tegen de oude geheel niets van de verdroging te laten blijken; maar in tegendeel te zeggen dat ze noch vol water werd gezien; want hij wilde hem geen treurige gedachten veroorzaken. De zwakke die dit bericht van de bode gehoord heeft begon te lachen; niet omdat hij vermoedde noch langer te zullen leven, maar omdat de bron niet verdroogd, daar hem doch de dood voor ogen stond. Hij bestrafte zijn bijgeloof wat hij tot nog toe gehad had; alsof deze fontein iemands aanstaande dood wist te voorkondigen: Beval zich aan 't welbehagen Gods en bereide zich tot een zalige uitgang uit deze wereld. Binnen weinige dagen werd het beter met hem; en hij stond gezond uit zijn bed oeven als uit de kaken des doods weer op. Echter bleek dat de meergedachte bron niet tevergeefs was verdroogd en dat de voortekens van sedert zo velejJaren waarachtig bevonden zonder ooit gemist te hebben nu ook geen feil sloeg. Want 't gebeurde terzelfder tijd dat zeker jonge edelman uit deze stam door zijn moedwillig paard afgeworpen werd [138] en aan de bezering van deze val stierf. Michaelis Piccardi 4. Orat. Academ.

Ik zou hierbij kunnen voegen, zei Polylector, 't geen Camerarius verhaalt, te weten, dat in de heerlijkheid der aardbisschop en keurvorst van Trier een vuur is de inwoners van dit gewest genoeg bekend. Als zich in die zekere vis van een ongeregelde grootte vertoont zo houdt men dit voor een gewis teken van de dood van deze keurvorst; en van sedert vele jaren zou men zulks waarachtig hebben bevonden. Dat ook in de baronie van Hohen-Sax in Zwitserland van de hoogste bergen welke deze vrij-heerlijkheid van 't Canton Appenzel scheide, een groot stuk rots-steen afvalt; met een groot, zich zeer wijd-uitstrekkend geluid gedurig voortrolt totdat het komt stil te liggen op de plaats van het kasteel van Forsteg, zo vaak als iemand uit deze vrij-heerlijkheid stam zal sterven; en meer diergelijke van andere schrijvers beschreven zeldzaamheden: Doch wij zouden aldus doende te lang op dit stuk blijven staan. Wij moeten denken dat wij noch veel meer andere dingen hebben af te handelen.

Ik laat, voer Marinus hierop uit, andere oordelen of van deze vreemdigheden natuurlijke redenen zouden kunnen gegeven worden; dan of ze veel meer te stellen zijn onder de spokeijen van de duivels. Immers, Ik zou me ziek zijnde wel wachten van bij zo’ n bron (gelijk de oude edelman deed) te gaan vernemen, wat voor een uitkomst mijn ziekte zou hebben. Straks zou het mij gewis mij toeroepen: Is 't omdat er geen God in Israel is dat gij henen zendt naar Ekron om Baal-Zebub te vragen? Anders is 't niet iets zeldzaams dat de bronnen somtijds droog worden en dan weer opspringen. Maar vrij aanmerkelijker is' t dat sommige ervan daarin juist-geregelde tijd hebben. Queretaro is een plaats gelegen in Xilotepec, een landschap in Nieuw-Spanje; waarin vele zilver-mijnen en heilzame kruiden worden gevonden. Hier ziet men een fontein van zeer goed wate, welke vier jaren lang loopt; maar de vier volgende jaren niet een enige druppel uitgeeft. Daarna springt ze weer op de vorige wijze. Dit houdt dus beurt van elke vier tot vier jaren. Hierbij komt noch deze zeldzaamheid dat ze wanneer 't veel regent bijna droog is; en bij droog weer veel water levert. In die provincie is [139] een andere bron van geweldig-heet water in de eerste uitvloeien; doch naderhand als het verkoeld is dan is 't gans gezond en maakt het daarvan drinkende vee vet. De Laet Beschrijving van West-Indien fol. 150.

Niet minder bewonderenswaardig, deed Polylector hierbij, was de bron waarvan Plinius de Jonge gewag maakt als van een natuurwonder in zijn vaderland. Ieder dag verliep ze driemaal op gezette tijden en welde dan weer op. Ik heb, zegt hij, deze verandering vaak met lust en verwondering aanschouwd: ook mij veelvoudig bekommerd om de oorzaak van dit af- en oplopen uit te vinden, doch tot nog toe te vergeefs. Plinius Epistel lib. 9. Van de bron in 't sticht Paderborn, welke (zonder aan te zien zij zo veel water uitgeeft dat ze niet ver van zijn oorsprong drie molenraderen omdraait) in ieder vierentwintig uren zich twee maal gans verliest; maar tel ken zes uren na het zakken met zo’n geweldig gerucht weer te voorschijn komt dat ze ter dir oorzaak van de inwoners werd geheten de Bolder-bron: En hoe bisschop Theodorus een deel nieuwsgierige juffers door die eens belachelijk bedroog heb ik gehandeld in mijn Groot Historisch Schouwtoneel, tweede deel, pagina 320. Van meer andere zeldzaam-zakkende en dan weer voortkomende fonteinen in mijn Grote Historische Rariteit-kamer, derde deel, pagina 46 en de volgende. In ’t Engelse graafschap Glamorganshire is een bron niet ver van de zee bij 't stadje Novatilla aan de vloed Oymor. Langs enige trappen klimt men erin af en zij heeft geen uitloop. Deze bijzondere eigenschap wordt men eraan gewaar dat ze bij de eb of afloop der zee vol water staat zodat men er met emmers kan uitscheppen; maar als de zee weer opvloeien zakt al 't gedachte water zodat er nauwelijks twee vingers hoogte over blijft. Cambdeni Britannia pagina 574. In Tafixa, gelegen in 't rijk Guatemala is een bron die, grote overeenkost heeft met diegene waarvan Marinus heeft gesproken. Want drie jaren achter een springt die op; of 't ofschoon in die tijd geheel niets regende. De volgende drie jaren verdroogt het; en geeft gans geen water ofschoon 't gedurig regenen mocht. Grundmans Geist und Weltlicher Geschicht-Schulen erster theil pagina 56. Op de Epirus grenzen van het koninkrijk Hongarije is een andere zeldzame bron welke volgens 't [140] bericht van Georgius Wernerus in zijn Beschreibung derer Wasser des Ungerlandes, zich gans eigenlijk richt naar 't wassen en afnemen van de maan. In 't toenemen ervan neemt deze bron toe. Met de volle maan welt ze rijk op. Als dit licht begint te verminderen verdwijnt ook 't water ogenschijnlijk. Omtrent de tijd der nieuwe maan kan men bijna gans geen vochtigheid gewaar worden. Van fonteinen welke hun water ten enenmale verliezen en een geheel jaar, ja noch langer, achterblijven wanneer een vrouwspersoon die 't naar der wijven wijze gaat daarbij komt om water te scheppen; of als een pokkige of melaatse zich onderwind daaruit te drinken heb ik op ander wegen verhaal gedaan: Gelijk ook van fonteinen, meren en poele, welke niet willen lijden dat er een steentje of iets anders wordt ingeworpen; want in zo’ n geval beginnen ze verschrikkelijk te woeden. Velerlei voorbeelden hiervan heb ik voorgesteld in 't derde deel van mijn Rariteit-kamer, van pagina 14 tot 20., gelijk ook op andere wegen. Plinius heeft al in zijn tijd verhaald dat in Dalmatië een zeer diepe gracht of kuil was waaruit wanneer er een steen of iets anders ingeworpen werd een gruwelijke damp voortkwam; voortgaande tot een verschrikkelijk onweer. Van 't woeden der Pilatus-Zee (meer of poel) in Zwitserland hebben vele en ook ik uit die een uitvoerig bericht gegeven. Nochtans zijn er niet weinige die 't voor een verdichtsel houden. Diegene welke voorgeven dat deze poel hedendaags zo’ n eigenschap niet heeft wil ik niet tegensprcken wanneer ze uit eigen ondervinding mij hiervan berichtten. Maar de ontkenners dat 't gedachte meer ooit zo’ n zeldzaamheid zou vertoond hebben omdat ze zulks te vreemd schijnt geef ik (boven de getuigen in andere van mijn werken bijgebracht) te bedenken of 't minder wonderlij, en meer geloofwaardig is 't geen noch hedendaags de reizigerss kunnen horen en zien in 't eiland Tenedos, niet ver van Constantinopel. Hier staat een bron, rondom omzet met witte marmersteen. Op die leest men woorden van deze inhoud: Die met een droevig hart in deze fontein een steen werpt zal veel vrolijker zijn en aas die er weer uitgenomen is zal hij als tevoren treurig zijn. Diegene die 't bezoekt bevindt er de waarheid van. Want zo gauw iemand daar een steen in werpt ontstaat er zo’ n gerucht, gekraak en barsten alsof ’t donderde; [141] Ja, zodanig, dat men er doof en blind van wordt. Zo gans afgrijselijk raast deze bron dan dat men niet weet wat men doet of waar men is. Die ook de steen niet weer daaruit nam (wat zeer licht kan geschieden omdat deze fontein maar omtrent de lengte van een arm diep is) zou voor altijd gehoorloos blijven: Maar hetzelfde gedaan hebben zo verdwijnt al 't gevaar en de bron is weer stil gelijk voorheen. Dit is Jan Somer van Middelburg volgens 't bericht van zijn Reisbeschrijving in eigen persoon wedervaren in wijnmaand van het jaar 1641.

Toen ik, deed Marinus hiertoe, eens een steen in even deze bron wier, ontstond er zo’ n getier, gebolder en afgrijselijk geluid dat ik meende dat hemel en aarde zou vergaan hebben. Gehoor en gezicht verging mij. Hij die mij toen bij deze fontein had gebracht hield mij vast opdat ik niet zou weglopen: en wees mij door tekens (want verstaan kon ik hem niet vanwege mijn doofheid) dat ik de ingeworpen steen moest uitnemen. Zo gauw dit geschied was hield wel 't geraas op, maar noch de tijd daarna kon ik mijn gehoor niet weer bekomen. Naderhand echter kwam alles weer terecht. Dit gebeurde mij in herfstmaand van het jaar 1654. Friderich von Zeitz Aziëtischer Reise-beschreibung pagina 275.

Indien gij 't geduld hebt, hervatte Polylector, om mij te horen zo wil ik hierbij voegen noch een andere zeer zeldzame ondervinding van de Mummel en Wild-See uit 't bericht dergenen die noch geen twintig jaren geleden zich de proefneming onderstond; heeft een grote overeenkomst met 't geen uit zo vele schrijvers van de voorgedachte Pilatus-See verhaalt staat.

Als se nu gesaementlijck hadden getoond, seer begeerigh na dit verhael te sijn, soo ging Polylector aldus voort. De genoemde twee Meiren, gelegen in 't Marck-graefschap Baden, of op de Bergen, welcke Witten-bergh van den Rhijn afscheyden, sijn, noch geen twintigh Jaeren (gelijck ick alreeds geseghd heb) geleden, uyt nauwkeurigheyd besoght geworden van Elias Georgius Loretus. Kortlijck sal ick verhaelen 't geen hy vry wydloopiger heeft voorgesteld. 'k Had, seghd hy, in 't Marck graefschap Baden dickmael hooren spreecken van de Meirminnen en andere Spoocken in een vermaerd Meir ter alreeds genoemder plaets; en wonderlijcke [142] dingen wierden 'er my van verteld. 'k Was, als een Geneesmeester, nieuwsgierigh, om deese verborgentheyd der Natuer t'ondersoecken; en soght 'er derhalven by te mogen komen; doch sagh 'er geen kans toe. Onderweegen ontmoetede my een Jager; die my seyde, dat hy, nu veele Jaeren geleeden, door Jaghtlust aengedreeven zijnde, eens daer heenen was geraeckt. Doch hy noemde niet een, maer twee Meiren, de Mummel en Wild-See geheeten. Vermits hy nu sigh selven vertrouwde, den wegh derwaerts wel weer te sullen vinden, soo ginck ick met hem, door ongebaende en onbegaenbaere Weegen, over d'afgebroockene Rotsen en Bergen; dwaelende dus vijf uren langh. Dickmael moest ick stilstaen, om Adem te haelen; en mijne gantsch vermoeyde leeden kon ick nauwlijcks meer naesleepen. Als wy nu eyndlijck gelijck als Geyten deesen Reusenwegh hadden door geklauterd, saegen wy op den top des Geberghts, zijnde hol gelijck een Ketel, een Meir, omringhd van donckere Pijnboombosschen; en bestaende uyt Peck-swart Water. 't Was, nae gissingh, ontrent vierhonderd schreeden langh, en by nae van deselve breedte. Mijnen leydsman seyde my, dat men 't voortijds grondloos had bevonden. Dat 'er geene Visschen in sijn; en die 'er in geset werden, werpt deese Poel terstond weer uyt, even gelijck de Zee de doode lijcken doet. In dit droevige Water sagh ick oock selfs geen huppelende Kickvorsschen; doch vond 'er eenige groote, leelijcke doode Padden. Sommige Beestjens waeren 'er in, omtrent een Palm langh; den Salamander seer gelijckvormigh. De staert was van vier voeten; de rugg' swart, met daer door loopende glinsterende kleyne Starrekens en geele stippelen. Aen de zyden warense blauwaghtigh-swart, met laezueraghtige starrekens. De Buyck was vlammigh-geel. 'k Nam 'er een op met mijne gehandschoeyde hand. Doe bemerckte ick, dat het Vrouwlijcke Borsten en andere leeden had; waer uyt een witte vuyligheyd op mijne handschoe druppelde. 't Water deeses Meirs aght men voor schaedlijck: Doch vermits ick grooten dorst had, soo dronck ick 'er eenige groote teugen van; en ben niet quaeds gewaer geworden. Echter geloof ick, dat het niet gesond kan zijn, ter oorsaeck van d'omstaende Boomen, en geduerige stilstand.

Alle Meiren, viel Marinus hier in, zijn veel schaedelijcker, wanneer meenigte van hooge Boomen daer by staen, als anders. [143] 'k Gingh eens in Italien van den wonderlijck-ontstaenen nieuwen Bergh tot 't Meur Avernus; rond van vorm, en omringhd van Bergen, behalven daer 't schijnd gepaerd te zijn geweeest met 't Meir Lucrinus: Voor deesen omschaduwd van hoog-opgeschooten Geboomte; sijnde de voornaemste oorsaeck der Pestilentiale Dampen; waer door niemand sigh daer ontrent kon onthouden. 't Welck daer uyt blijkt, dat deese Plaets, soo haest Agrippa de gedaghte Boomen had doen afhouwen, aen alle kanten wierd bewoond; als doe geaght voor gesond en vermaecklijck. d'onkundige Heydenen hielden dit Meir voor de Mond van de Hel. In West-Indien stellen de Spanjaerden een andere Helle-mond. 't Water van d'Avernus siet'er seer swart uyt. Men pleegh te meenen, dat sulcks ontstond uyt d'onmeetlijcke diepte; doch naderhand heeft men grond gevonden op twee honderd drie-en-vijftigh vademen. Geen Boomblad, of yets anders, 't welk'er op valt, kan men daer nae weer sien. 't Is niet te drincken, weegens de quaede lught, en de vermengingh met ongesonde Mijn-stoffen. Visschen werden'er wel in voortgebraght; doch kleyn en swart; niet bequaem om gegeeten te worden. Ten tijde van Koningh Robertus, laegen'er ontelbaer-veel op 't Strand dood; een seer grouwelijcke stanck van sigh geevende. De Zee, ontsteld zijnde, pleegh hier in te vloeyen, door 't Meir Lucrinus; veele Visschen met sigh voerende. Doch nu is niet alleen dien wegh, maer oock selfs een deel van 't Meir Avernus, door de gedaghte Nieuwen Bergh verstickt en gestopt geworden. Sandys Voyagie, pag. 244.

'k Wil, liet Juffer Honesta sigh hier hooren, Polylector niet verhinderen in den voortgangh sijns verhaels van de Mummel-See, wijl ick begeerigh ben, 't vervolgh te moogen verneemen. Doch soo haest sijn beright voleyndighd is, sal ick u versoecken, mijne nieuwsgierigheyd te willen voldoen in deese twee dingen, van welcke ghy gewagh hebt gemaeckt; eerst, wat'er is van dien ontstaenen nieuwen Bergh. Daer nae, wat voor een dingh de West-Indische Mond der hel sijn magh. Laet ondertusschen 't Badensche Meir weer te voorschijn komen.

Men houd, (hernam Polylector, met de woorden van Loretus), deese Mummel-See voor heyligh, vermits se gantschlijck niet aengeroerd begeerd te sijn van eenige vuyligheyd. Wanneer 'er yemand een Steen in werpt, soo werd Regen, Donder, Blixem [144] en een vervaerlijck Onweer verweckt; met seer groot gevaer des geenen die de Worp gedaen heeft. My wierd verhaeld, dat seecker Marckgraef van Baden eens in 't geselschap van sommige Geestlijcke en Hovelingen nae dit Meir gingh. Hy deed'er eenige gewyde Kogelen en Heyligdommen in werpen. Terstond quam een afgryslijck vreemd gedroght op, 't welck haer al t'saemen wegh joegh: en daer op volghde een Onweer van seven daegen. Yeder magh hier van geloven't geen hem goed dunckt. Ick, voor mijn deel kan met waerheyd seggen, dat ick, om deese saeck reght t'ondersoecken, op den twaelfden der Bloeymaend des jaers 1666. met geroep en geschreeuw drie steenen in dit Meir smeet. Daer nae klom ick met mijnen Leydsman op d'alderkaelste Top des Berghs (genoemd Katzen-Kopff). Hier gingen wy sitten op een groote Steen, hebbende eenige onuytwischbaere letteren en Teeckenen des Hertoghs van Wirtenbergh, en van sijn ter deeser plaets gehouden Middaghmael. Van hier konden wy aenschouwen d'aengename onder dit Geberght geleegene Vlackte van Elsas en de Rhynkant. Maer nauwlijcks was een half uyr tijds verloopen, of de lught, nu wel een Maend langh gantsch helder geweest, begon met Wolcken bedeckt te worden; ons gelijck als dreygende over onse vermeetene daed. Stracks daer op hoorden wy een gerommel van verre. Vervolgens begon 't te Blixemen en te Donderen. Op onse vermoeyde Ligchaemen, die nergens eenige Schuylplaets konden vinden, viel een dighte Plas regen, en een seer swaeren Hagel. Wy, met weynigh verbaest en anghstigh, begaeven ons over de besneeuwde, natte en oneffene Toppen der Geberghten nae 't andere Meir. Drie uyren langh gedwaeld, en seer ongemacklijck over Berg en Dal gegaen hebbende, quaemen wy eyndlijck aen deese Wild-See. Dit Meir is wat kleyner als 't voorgaende; eyrond van vorm: Suydwaerts tegens een Sneeuwbergh schuyns opgaende; noordwaerts door een enge openingh sigh in een aengenaeme Vlackte ontlastende. Hier begon de lught (misschien vreesende, dat onse lightvaerdigheid ons oock hier sou doen onderstaen 't geen wy aen 't Mummel Meir hadden verright) soo vreeslijck te donderen en blixemen, te stortregenen en te hagelen (zijnde 't vervolgh en de voortgangh des voorgedaghten begonnenen Onweers) dat wy gedwongen wierden, ons van daer wegh te packen; keerende alsoo door slijck en dreck langhs een andere moeylijcke wegh nae onse Herbergh. Deese Wild-See [145] heeft deselve eygenschap der Mummel-See, soo veel betreft d'onweer-verweckingh, wanneer 'er yets ingeworpen werd. Epist. Eliae Georgii Loreti ad. R. P. Athanas. Kirche.r in mund. subterran. tom. 2. lib. 8. divis. 4. Append. 2. Sie daer nu noch een verhael, niet uyt de berighten van andere, maer uyt eygener ondervindingh; en wel overeenkomende met 't geen ick anderwegen heb aengeteeckend van de Pilatus-See in Switserland. Waer by aen te mercken staet, dat't geen wy Meir, de Hooghduytsche Zee; en 't geen wy Zee, de Hooghduytsche Meir noemen.

Waerlijck, seyde Honorius, dit zijn seer wonderlijcke dingen. 'k Moet bekennen, mijne stoutheyd niet soo groot te zijn, datse sigh sou derven onderstaen, de proef van deese seldsaemheyd te neemen; ten waer' ick my ten vollen kon verseeckeren, dat alles reght natuerlijck toegingh, sonder dat de Satan de hand in 't spel had.

Niet minder vreemd, vervolghde Polylector deese Stof, is't geen Baptista Fulgosus vermeld uyt eygene ervarenheyd van seeckere Fonteyn; 't welck gelooflijcker maeckt 't geen Marinus ons verhaeld heeft, uyt de berighten der oude, van de Bron Eleusidia, datse tot overloopens toe sou opbobbelen op 't geluyd van eenigh Musicael Speeltuygh. Wanneer yemand, seghd de genoemde Schrijver, rondom de Bron wandeld, of sigh daer in spiegeld, sonder eenigh geluyd te maecken, soo siet hy 't Water t'eenemael klaer en stil. Maer soo haest hy 't minste woord begind te spreecken, 't zy daer by staende, of daer van afgaende, soo ontroerd sigh 't selve, en begind gelijck als te koocken. Hy bevestighd de waerheyd hier van als een ooghgetuyge. Soo langh hy deese Fontain aenkeeck, sonder yets te spreecken, vond hy 't Water bysonder helder en effen. Maer als hy naederhand eenige woorden uytede, wierd het soo drabbigh, als of men een slijckerige Sloot met een Stock had omgeroerd.

Van diergelijcke bynae ongelooflijcke Wonderheden der Wateren, begon Marinus, weet ick uyt eygener ondervindingh, en alsoo met volle gewisheyd, weynigh beright te geven. Ondertusschen evenwel heb ick eenige andere vry aenmercklijcke Seldsaemheden aen Poelen, Meiren, Beecken en Fonteynen waergenoomen, welcke my seer wonderlijck daghten.

Toen ze nu gezamenlijk hadden aangetoond zeer begerig naar dit verhael te zijn zo ging Polylector aldus voort. De genoemde twee meren, gelegen in 't Mark-graafschap Baden of op de bergen welke Wittenburg van de Rijn afscheiden zijn noch geen twintig jaren (gelijk ik alreeds gezegd heb) geleden uit nauwkeurigheid bezocht geworden van Elias Georgius Loretus. Kort zal ik verhalen 't geen hij vrij uitvoeriger heeft voorgesteld. Ik had, zegt hij, in 't markgraafschap Baden vaak horen spreken van de meerminnen en andere spoken in een vermaard meer ter alreeds genoemde plaats; en wonderlijke [142] dingen worden er mij van verteld. Ik was als een geneesmeester nieuwsgierigh om deze verborgenheid der natuur t' onderzoeken; en zocht er derhalve bij te mogen komen; doch zag er geen kans toe. Onderweg ontmoette mij een jager; die mij zei dat hij nu vele jaren geleden door jachtlust aangedreven zijnde eens daarheen was geraakt. Doch hij noemde niet een, maar twee meren, de Mummel en Wild-See geheten. Vermits hij nu zichzelf vertrouwde de weg derwaarts wel weer te zullen vinden zo ging ik met hem door ongebaande en onbegaanbare wegen over de afgebroken rotsen en bergen; dwaalde aldus vijf uren lang. Vaak moest ik stilstaan om adem te halen; en mijne gans vermoeide leden kon ik nauwelijks meer naslepen. Als wij nu eindelijk gelijk als geiten dezen reuzenweg hadden door geklauterd zagen wij op de top van het gebergte, was een hol gelijk een ketel, een meer omringt van donkere pijnboombossen; en bestaat uit pek-zwart water. 't Was, naar gissing, omtrent vierhonderd schreden lang en bijna van die breedte. Mijn leidsman zei mij dat men 't voortijds grondeloos had bevonden. Dat er geen vissen in zijn; en die erin gezet worden werpt deze poel terstond weer uit even gelijk de zee de dode lijken doet. In dit droevige water zag ik ook zelfs geen huppelende kikkers; doch vond er enige grote, lelijke dode padden. Sommige beestjes waren e in, omtrent een palm lang; de salamander zeer gelijkvormig. De staart was van vier voeten; de rug zswart met daardoor lopende glinsterende kleine sterretjes en gele stippelen. Aan de zijden waren ze blauwachtig-zwart, met lazuurachtige sterretjes. De buik was vlammend-geel. Ik nam er een op met mijne gehandschoende hand. Toen bemerkte ik dat het vrouwelijke borsten en andere leden had; waaruit een witte vuiligheid op mijn handschoen druppelde. 't Water van dit meer acht men voor schadelijk: Doch vermits ik grote dorst had zo dronk ik er enige grote teugen van; en ben niets kwaads gewaar geworden. Echter geloof ik dat het niet gezond kan zij, ter oorzaak van de omstaande bomen en gedurige stilstand.

Alle meren, viel Marinus hierin, zijn veel schadelijker wanneer menigte van hoge bomen daarbij staan dan anders. [143] Ik ging eens in Italië van den wonderlijk-ontstane nieuwe berg tot 't meer Avernus; rond van vorm en omringd van bergen, behalve daar 't schijnt gepaard te zijn geweest met 't meer Lucrinus: Voor deze beschaduwd van hoog-opgeschoten geboomte; is de voornaamste oorzaak der pestachtige dampen; waardoor niemand zich daar omtrent kon onthouden. Wat daaruit blijkt dat deze plaats zo gauw Agrippa de gedachte bomen had doen afhouwen aan alle kanten werd bewoond; als toen geacht voor gezond en vermakelijk. De onkundige heidenen hielden dit meer voor de mond van de hel. In West-Indien stellen de Spanjaarden een andere helle-mond. 't Water van de Avernus zier er zeer zwart uit. Men plag te menen dat zulks ontstond uit de onmetelijke diepte; doch naderhand heeft men grond gevonden op tweehonderd drie-en-vijftig vademen. Geen boomblad of iets anders wat erop valt kan men daarna weer zien. 't Is niet te drinken vanwege de kwade lucht en de vermenging met ongezonde mijn-stoffen. Vissen worden er wel in voortgebracht; doch klein en zwart; niet bekwaam om gegeten te worden. Ten tijde van koning Robertus lagen er ontelbaar-veel op 't strand dood; die een zeer gruwelijke stank van zich gaven. De zie die ontsteld was plag hierin te vloeien door 't meer Lucrinus; vele vissen met zich voert. Doch nu is niet alleen die weh, maar ook zelfs een deel van 't meer Avernus, door de gedachte nieuwe berg verstikt en gestopt geworden. Zandys Voyagie, pagina 244.

Ik wil, liet Jjffer Honesta zich hier horen, Polylector niet verhinderen in de voortgang van zijn verhaal van de Mummel-See omdat ik begerig ben 't vervolg te mogen vernemen. Doch zo gauw zijn bericht geeindigd i, zal ik u verzoeken mijn nieuwsgierigheid te willen voldoen in deze twee dingen waarvan gij gewag hebt gemaakt; eerst, water is van die ontstane nieuwe berg. Daarna wat voor een ding de West-Indische mond der hel zijn mag. Laat ondertussen 't meer van Baden weer tevoorschijn komen.

Men houdt, (hernam Polylector, met de woorden van Loretus), deze Mummel-See voor heilig vermits ze gans niet aangeroerd begeert te zijn van enige vuiligheid. Wanneer er iemand een steen in werpt zo wordt regen, donder, bliksem [144] en een vervaarlijk onweer verwekt; met zeer groot gevaar van diegene die de worp gedaan heeft. Mij werd verhaald dat zeker markgraaf van Baden eens in 't gezelschap van sommige geeselijke en hovelingen naar dit meer ging. Hij liet er enige gewijde kogels en heiligdommen in werpen. Terstond kwam een afgrijselijk vreemd gedrocht op wat ze alle tezamen weg joeh: en daarop volgde een onweer van zeven dagen. Ieder mag hiervan geloven 't geen hem goed dunkt. Ik, voor mijn deel kan met waarheid zeggen, dat ik om deze zaak recht t' onderzoeken op den twaalfden der bloeimaand van het jaar 1666 met geroep en geschreeuw drie stenen in dit meer smeet. Daarna klom ik met mijn leidsman op de aller kaalste top van de berg (genoemd Katzen-Kopff). Hier gingen wij zitten op een grote steen, heeft enige onuitwisbare letters en tekens van de hertog van Wurtenburg en van zijn ter dezer plaats gehouden middagmaal. Van hier konden wij aanschouwen de aangename onder dit gebergte gelegen vlakte van Elzas en de Rijnkant. Maar nauwelijks was een half uur tijd verlopen of de lucht, die nu wel een maand lang gans helder was geweest, begon met wolken bedeckt te worden; ons gelijk als dreygende over onze vermeetene daed. Straks daarop hoorden wij een gerommel van verre. Vervolgens begon 't te bliksemen en te donderen. Op onze vermoeide lichamen die nergens enige schuilplaats konden vinden viel een dichte plasregen en een zeer zware hagel. Wij niet weinig verbaasd en angstig begeven ons over de besneeuwde, natte en oneffen toppen der gebergten naar 't andere meer. Drie uren lang gedwaald en zeer ongemakkelijk over berg en dal zijn gegaan kwamen wij eindelijk aan deze Wild-See. Dit meer is wat kleiner dan 't voorgaande; eirond van vorm: Zuidwaarts tegen een sneeuwberg schuin opgaande; noordwaarts door een enge opening zich in een aangename vlakte ontlaste. Hier begon de lucht (misschien vreesde dat onze lichtvaardigheid ons ook hier zou doen onderstaan 't geen wij aan 't Mummel Meer hadden verricht) zo vreselijk te donderen en bliksemen te stortregenen en te hagelen (zijnde 't vervolg en de voortgang der voorgedachten begonnen onweer) dat wij gedwongen worde, ons vandaar weg te pakken; keerden alzo door slijk en drek langs een andere moeilijke weg naar onze herberh. Deze Wild-See [145] heeft die eigenschap der Mummel-See zo veel betreft de onweer-verwekking, wanneer er iets ingeworpen wordt. Epist. Eliae Georgii Loreti ad. R. P. Athanas. Kircher in mund. subterran. tom. 2. lib. 8. divis. 4. Append. 2. Zie daar nu noch een verhaal, niet uit de berichten van andere, maar uit eigen ondervinding; en goed overeenkomt met 't geen ik op andere wegen heb aangetekend van de Pilatus-See in Zwitserland. Waarbij aan te merken staat dat't geen wij meer, de Hoogduitse Zee; en 't geen wij zee de Hoogduitse Meir noemen.

Waarlijk, zei Honorius, dit zijn zeer wonderlijke dingen. Ik moet bekennen mijn stoutheid niet zo groot te zijn dat ze zich zou durven onderstaan de proef van deze zeldzaamheid te nemen; tenzij ik mij ten volle kon verzekeren dat alles recht natuurlijk toeging zonder dat de Satan de hand in 't spel had.

Niet minder vreemd, vervolgde Polylector deze stof is't geen Baptista Fulgosus vermeld uit eigen ervarening van zekere fontein; wat geloofwaardiger maakt 't geen Marinus ons verhaald heeft uit de berichten der ouden van de bron Eleusidia, dat ze tot overlopen toe zou opborrelen op 't geluid van enig muzikaal speeltuig. Wanneer iemand, zegt de genoemde schrijver, rondom de bron wandelt of zich daarin spiegelt zonder enig geluid te maken zo ziet hij 't water ten enenmale klaar en stil. Maar zo gauw hij 't minste woord begint te spreken, hetzij daarbij staande of daarvan afgaande zo ontroert zich hetzelfde en begint gelijk als te koken. Hij bevestigt de waarheid hiervan als een ooggetuige. Zo lang hij deze fontein aankeek zonder iets te spreken vond hij 't water bijzonder helder en effen. Maar als hij naederhand enige woorden uitte werd het zo drabbig als of men een slijkerige sloot met een stok had omgeroerd.

Van diergelijke bijna ongelooflijke wonderheden der wateren, begon Marinus, weet ik uit eigen ondervinding en alzo met volle gewisheid, weinig bericht te geven. Ondertussen evenwel heb ik enige andere vrij aanmerkelijke zeldzaamheden aan poelen, meren, beken en fonteinen waargenomen welke mij zeer wonderlijk dachten.

Eer ghy hier toe koomd, viel Juffer Honesta hier in, soo versoeck ick, dat ghy my gelieft een breeder verhael te doen, van den [146] plotslijck-ontstanen nieuwen Bergh by 't Meir Lucrinus: Daer nae van de Mond der hel in de Spaensche West-Indien; waer van ghy korts hier voren gewagh maeckte.

Geerne, was d'antwoord van Marinus, wil ick traghten, u hier in te vergenoegen. 't Vermaerde Meir, genoemd Lucrinus, gelegen in 't Koninghrijck Napels, streckte sigh voor deesen uyt tot aen 't Meir Avernus (zijnde een Poel in 't Suyderdeel des Landschaps Lavoro, dight by Puzzoli, in een Bosch, tusschen Geboomt; uyt wiens Water soo een swaere, bange stanck op stijghd, dat de daer overvliegende Vogelen dood daer in neervallen (De Raey Dictionarium Geographicum pag. 49.), en soo voorts tot aen den uytsteeckenden, steenaghtigen en woesten Bergh Gaurus; doch nu is 'er niet anders van overigh, als een kleyne Poel. 't Ander' is gedempt geworden door de vreeslijcke en wonderlijcke uytbarstingh eens nieuwen Berghs. Soo dickmael als ick daer aen gedenck, gevoel ick my bewoogen, om dies te lighter te gelooven alles wat my wonderlijck moght voorkomen. Wien is in dit Gewest onbekend; maer wie sal oock elders voor waerachtigh willen aenneemen, dat een Bergh binnen vierentwintigh uyren tijds sou oprijsen, (ten deelen uyt een Meir, ten deelen uyt de Zee) tot sulck een hooghte, datse de nabuerige Bergen kan trotsen. Op den negenentwintighsten der Herfstmaend der jaers 1538., als 't Land hier rondom eenige dagen te vooren soodaenigh was geplaeghd geworden door geduerige Aerdbevingen, dat niet een eenigh Huys was vrygebleven van een verderflijcke Instortingh: Als oock de Zee omtrent twee honderd schreeden van 't Strand af was te rugge geweecken; naelaetende een groote meenighte van Visschen, en verscheydene Springh-aderen, is de voet deeses Berghs plotslijck opgesteegen, ontrent ten twee uyren in de naght, met een seer vreeslijck gerught, op een seer grouwlijcke wijs Steenen uytwerpende) vergeselschapt van sulck een meenighte Asch, dat al de hier ontrent staende Gebouwen voorts gantschlijck onder de voet geraeckten; te gelijck met de heelsaeme Baeden van Tripergula; veel' Eeuwen langh soo hoogh geroemd geweest, en allerweegen vermaerd. Alle Wijnstocken wierden tot Stof. Beesten en Vogelen verlooren 't leven. Met een onuytspreecklijck gehuyl en geklagh liepen de Burgers van Puzzoli midden in de naght nae Napels; naeckt, en alles verlaeten hebbende. Door d'opgeworpene Asch en Steenen wierd dien eerst-begonnenen Bergh in deese naght [147] en de volgende dagh soo hoogh, dat haeren Top sigh een Italiaensche mijl, of duysend schreeden, boven haeren grond verhief. De Steenen, uyt welckese t'saemen met d'Asch bestaet, zijn soo doorlughtigh, datse, in 't Water geworpen werdende, drijven gelijck hout. Sandys Voyagie pag. 243. Herold von Wunderwercken Gottes fol. 495. Brauweri Chronicon fol. 412. P. Beauchamp Histoir. divers. pag. 310.

Deesen Bergh, merckte Polylector hier aen, is de doemaels levende Inwooners deeses Gewests geweest een geduerigh Gedenckteecken haerer uytgestaene Ellende; en verstreckt haere Naekomelingen, tot op deesen dagh, een droevige Geheugenis daer van. 't Meir Avernus wierd hier door soodaenigh met Asch en Steenen bedeckt, dat 't grootste gedeelte des selven gestopt wierd, en tot heden toe gestopt is gebleven. d'oorsaeck van dit jammerlijck Toeval steld men te zijn geweest de Nabuerigheyd der Zee, en de holligheyd des Aerdrijcks; waer door de Dampen, rondom geslingerd met een geweldige beweegingh, de drooge, harsaghtige Stof hebben aengestoocken; deselve opwaerts werpende, en sigh alsoo een wegh baenende met haere vyerige Uytblaesingen. De Redenen, welcke andere Wijsgeeren hier van geven, sullen wy by een andere gelegenheyd aenwijsen, en breeder voorstellen. Doe deesen nieuwen Bergh eerst oprees, hadse twee Toghtgaten; 't eene aen 't Meir Avernus, 't andere midden op den Bergh. Somtijds quam 'er Roock, oock Vlam uyt. Uyt andere openingen, of Scheuren, vlieteden Beeckjens van heet Water. Van binnen hoordemen een vreeslijck getier. Sommige, welcke de nieuwsgierigheyd hadden, om door 't Gat, zijnde in 't midden des Berghs, van boven neerwaerts te daelen, hebben daer door 't leven verlooren. Doch de gedaghte holligheyd boven op den Top is nu een Boomgaerd; en de voorige verschricklijckheyd is van dien Bergh afgeweecken.

Om nu, hervattede Marinus, oock in 't andere stuck de begeerte van Juffer Honesta te voldoen, soo staet te weeten, dat 't Mexicaensche (of Guatemalische) Dorp la Trinidad seer vermaerd is, om tweederley dingen wil; eerst, wegens 't Aerdewerck, 't welck men daer maeckte, gehouden voor beeter als dat van Mexico. Daer nae, wegens een Plaets, ontrent een halve mijl weghs daer van daen gelegen; van de Spaenjaerden geseghd, jae seeckerlijck geloofd te zijn eene van d'Ingangen der Hel. Uyt deselve koomd geduerighlijck [148] een dicken, swarten roock voort, rieckende nae Swavel. Somtijdts siet men 'er dicke, swaere vlammen door heenen schitteren. 't Land, 't welck deese Roock van sigh geeft, is laegh. Niemand heeft oyt tot de plaets deeser vreeslijcke seldsaemheyd derven naerderen om d'oorsaeck daer van t'ondersoecken. Want al de geene, die sulcks hebben willen onderstaen, wierden ter aerden geworpen, en zijn in levens gevaer geweest. Een geestlijck persoon van mijne kennis, geloofwaerdigh by yeder, heeft my met eed-doeningh verseeckerd, dat hy (met seeckeren Provintiael dien wegh op haere Reys aendoende) besloot daer heenen te gaen, om sijne Nieuwsgierigheyd te voldoen, en te doorgronden d'oorsaeck van al de vreemde uytstroysselen in dit Land, wegens de geduerige swaere roock. Maer op vijftigh schreeden nae daer by gekoomen zijnde, hoorde hy soo een vervaerlijck geluyd, dat hy, eensdeels hier door, andersdeels door de grouwlijcke stanck, ter aerden neerviel; gedwongen werdende, spoediger van daer wegh te snellen, als hy 'er gekomen was. Hier op wierd hy aengetast van een hevige koorts; hem soodaenigh benauwende, dat hy meende te sullen sterven. Andere verhaelen, datse, daer by koomende, een seer groot gekarm en gekrijt hadden gehoord, even als van misdaedige, welcke men pijnighd; vermenghd met een gerught, als 't gerammel van ysere Keetenen. Dit verweckte de gemeene Inbeeldingh, dat hier eene van de Poorten der hel sou zijn. Wat my belanghd, 'k heb niet anders als Roock gesien. 'k Vraeghde d'Indiaenen, of s' 'er d'oorsaeck niet van kenden; en ofse niet dight daer by waeren geweest? Doch sy gaven my tot antwoord: Datse de Reden niet wisten. Dats' oock gesien hadden, hoe eenige Reysigers, daer nae toe willende, gelijck als dood ter neer wierden gesmeeten; of sigh soodaenigh van een schielijcke vrees bevangen gevoelden, datse een swaere koorts op 't lijf kreegen. Dit voorgesteld geval hield my af, van deese Spaensche Hel te gaen besoecken; maer insonderheyd oock een Aengelegenheyd, welcke my parstede om van daer te vertrecken. Thomas Gage Reys door de Spaensche West-Indien pag. 383.

Deese Roock, Vlammen, en dit gerught, liet Polylector sigh hooren, is niet anders als een Werckingh van 't onderaerdsche Vyer, gevoedet door Swavel en Harsaghtige Stoffen, welcke sulck een grouwlijcke stanck veroorsaecken. Dat de Bygelovige Spaenjaerden deese plaets voor de Mond van de Hel houden, is soo vreemd niet. Selfs Odo, Abt der Clumacensische Orden, heeft in ’t Jaer [149] 997. wel aldereerst in sijn Klooster ingesteld den Allerzielen-dagh, om te bidden voor alle Zielen; wijl hy aen den Bergh Aetna in Sicilien een geluyd had gehoord als een gekarm van menschen: Derhalven hy sigh dwaeslijck inbeeldede, dit de plaets des Vagevyers te zijn. Sie hier van 't eerste deel mijner Rariteit-kamer, pag. 214. Door een diergelijcke buytenspoorige onkunde van Natuerlijcke dingen en haer' oorsaecken heeft men oock den Bergh Hecla in Ysland voor de mond van de hel uytgegeeven. 't Geen ick hier van geseght heb, kan men vinden in mijne Curieuse Aenmerckingen, tweede Deel, pag. 681. en volgende: In mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld, van pag. 113. tot 120. Beschrijving van Oud en Nieuw Groenland, pag. 44. e.s.v.

Wijl nu Marinus, seyde Juffer Honesta, mijne begeerte vergenoeghd, en deese verschricklijcke Seldsaemheden ons voorgesteld heeft, soo sal hem voorts gelieven te verhalen, 't geen hy noch te seggen had van eenige aenmercklijcke Vreemdigheden der van hem gesiene Poelen, Meyren, Beecken, Rivieren en Bronnen. Waer in ick hem verhinderd heb, door hem tot yet anders af te trecken.

My gedenckt, begon Marinus hier op weer, in America gesien te hebben een kleyn stilstaende Water, van soodaenigh een eygenschap, dat de persoonen, welcke sigh daer in Baededen, of daer mee eenige haerer Leeden wiesschen, over haer Ligchaem even soo gesteld waeren, als ofse in een vat Oly waeren gestoocken geweest. Melchior Blum Americanischer Reisebeschreibung pag. 97.

Op deselve wijs, deed Polylector hier toe, verhaelen Pomponius Mela en Solinus, in haere Beschrijvingh van Morenland, dat daer een Poel is van soet en klaer Water; doch gelijck als met Oly besmeerende al de geene, welcke daer in gaen baeden. Vitruvius getuyghd, dat in Cicilien een Rivier; by Carthago een Bron was, van even deselve eygenschap. Maer noch vry seldsaemer klinckt 't geen Theophrastus en Plinius vertellen van de Fontain Licos in Judea, en noch een andere in Aethiopien, welcker Wateren van dien aert waeren, datse, in een Lamp gegoten werdende, brandeden soo wel als de beste Oly.

Indien, boertede Juffer Honesta, sulcke Bronnen in ons Land waeren, 't sou veel arme geringe Huysgesinnen wel te pas koomen, wijlse 't light in haere Lampen gantsch onkostlijck souden konnen [150] onderhouden; ten waere dan dat 'er oock al stracks een Schattingh op gesteld wierd; om 't geen de Natuer verwonderlijcker wijs voor niet schenckt, weer dier genoegh te doen worden.

Eer gij hiertoe komt, viel juffer Honesta hierin, zo vezoek ik dat gij mij gelieft een breder verhaal te doen van de [146] plotseling-ontstane nieuwe berg bij 't meer Lucrinus: daarna van de mond der hel in Spaansc West-Indien; waarvan gij kort hiervoor gewag maakte.

Graag was het antwoord van Marinus, wil ik trachten u hierin te vergenoegen. 't Vermaarde meer, genoemd Lucrinus, gelegen in 't koninkrijk Napels strekte zich voor dezen uit tot aan 't meer Avernus (is een poel in ’t Zuidelijke deel van het landschap Lavoro dicht bij Puzzoli in een bos, tussen geboomte; uit wiens water zo’n zware, bange stank opstijgt dat de daarover vliegende vogels dood daarin neervallen (De Raey Dictionarium Geographicum pagina 49.), en zo voorts tot aan de uitstekende steenachtige en woeste berg Gaurus; doch nu is er niet anders van over dan een kleine poel. 't Ander' is gedempt geworden door de vreselijke en wonderlijke uitbarsting van een nieuwe berg. Zo vaak als ik daaraan gedenk gevoel ik mij bewogen om ies te lichter te geloven alles wat mij wonderlijk mocht voorkomen. Wie is in dit gewest onbekend; maar wie zal ook elders voor waarachtig willen aanneeen dat een berg binnen vierentwintig uren tijd zou oprijzen, (ten dele uit een meer, ten dele uit de zee) tot zo’ n hoogte dat ze de naburige bergen kan trotseren. Op den negenentwintigste der herfstmaand van het jaar 1538., toen 't land hier rondom enige dagen tevoren zodanig was geplaagd geworden door gedurige aardbevingen dat niet een enig huis was vrij gebleven van een verderfelijke instortinh: Als ook de zee omtrent twee honderd schreden van 't strand af was terug gewcken; na liet een grote menigte van vissen en verscheidene spring-aderen, is de voet van deze berg plotseling opgestegen omtrent ten twee uur in de nacht met een zeer vreselijk gerucht, op een zeer gruwelijke wijze stenen uitwierp) vergezelschapt van zo’ n menigte as dat alle hier omtrent staande gebouwen voorts gans onder de voet raakten; tegelijk met de heilzame beden van Tripergula; veel eeuwen lang zo hoog geroemd geweest en allerwegen vermaard. Alle wijnstokken werden tot stof. Beesten en vogels verloren 't leven. Met een onuitsprekelijk gehuil en geklaag liepen de burgers van Puzzoli midden in de nacht naar Napels; naakt en hebben alles verlaten. Door de opgeworpen as en stenen werd die eerst-begonnen berg in deze nacht [147] en de volgende dag zo hoog dat zijn top zich een Italiaanse mijl of duizend scheeden boven zijn grond verhief. De stenen waaruit ze tezamen met de as bestaat zijn zo doorluchtig dat ze in 't water geworpen worden drijven gelijk hout. Zandys Voyagie pagina 243. Herold von Wunderwerken Gottes fol. 495. Brauweri Chronicon fol. 412. P. Beauchamp Histoir. divers. pagina 310.

Deze berg, merkte Polylector hieraan, is de toen levende inwoners van dit gewest geweest een gedurig gedenkteken van hun uitgestane ellende; en verstrekt hun nakomelingen tot op deze dag een droevige geheugenis daarvan. 't Meer Avernus werd hierdoor zodanig met as en stenen bedekt dat 't grootste gedeelte ervan gestopt werd en tot heden toegestopt is gebleven. De oorzaak van dit jammerlijk toeval stelt men te zijn geweest de nabuur der zee en de holte van het aardrijk; waardoor de dampen rondom geslingerd met een geweldige bewegin, de droge, harsachtige stof hebben aangestoken; die opwaarts wierp en zich alzo een weg baanden met hun vurige uitblazen. De redenen welke andere wijsgeren hiervan geven zullen wij bij een andere gelegenheid aanwijzen en breer voorstellen. Toen dezen nieuwe berg eerst oprees had ze twee tochtgaten; 't ene aan 't meer Avernus, 't andere midden op de berg. Somtijds kwam er rook en ook vlammen uit. Uit andere openingen of scheuren, vlieten beekjes van heet water. Van binnen hoordem en een vreselijk getier. Sommige welke de nieuwsgierigheid hadden om door 't gat, was in 't midden van de berg, van boven neerwaarts te delen hebben daardoor 't leven verloren. Doch de gedachte holte boven op de top is nu een boomgaard; en de vorige verschrikkelijkheid is van die berg afgeweken.

Om nu, hervatte Marinus, ook in 't andere stuk de begeerte van juffer Honesta te voldoen zo staat te weten dat 't Mexicaanse (of Guatemala) dorp la Trinidad zeer vermaard is om tweevormige dingen; eerst vanwege 't aardewerk wat men daar maakt gehouden voor beter dan dat van Mexico. Daarna vanwege een plaats omtrent een halve mijl weg daarvandaan gelegen; van de Spanjaarden gezegd, ja, zeker geloofd te zijn een van de ingangen der Hel. Uit die komt gedurig [148] een dikke zwarte rook voort, ruikt naar zwavel. Somtijds ziet men er dikke, zware vlammen doorheen schitteren. 't Land wat deze rook van zich geeft is laag. Niemand heeft ooit tot deze plaats deze vreselijke zeldzaamheid durven nade en om de oorzaak daarvan t' onderzoeken. Want al diegene die zulks hebben willen onderstaan worden ter aarde geworpen en zijn in levensgevaar geweest. Een geestelijk persoon van mijn kennis, geloofwaardig bij iedereen, heeft mij met eed-doenen verzekerd dat hij (met zekere provinciaal die weg op hun reis aandeden) besloot daarheen te gaan om zijn nieuwsgierigheid te voldoen en te doorgronden de oorzaak van alle vreemde uitstrooingen in dit land vanwege de gedurige zware rook. Maar toen ze op vijftig schreden na daarbij gekomen waren, hoorde hij zo’n vervaarlijk geluid dat hij, eensdeels hierdoor, ander deels door de gruwelijke stan, ter aarde neerviel; gedwongen werd spoediger vandaar weg te snellen dan hij er gekomen was. Hierop werd hij aangetast van een hevige koorts; die hem zodanig benauwde dat hij meende te zullen sterven. Andere verhalen dat ze daarbij komende een zeer groot gekerm en gekrijs hadden gehoord evenals van misdadig, welke men pijnigt, vermengt met een gerucht als 't gerammel van ijzeren kettingen. Dit verwekte de algemene inbeelding dat hier eenvan de poorten der hel zou zijn. Wat mij aangaat, Ik heb niet anders dan rook gezien. Ik vroeg de Indiaan of zeer de oorzaak niet van kenden; en of ze niet dicht daarbij waren geweest? Doch zij gaven mij tot antwoord: Dat ze de reden niet wisten. Dat ze ook gezien hadden hoe enige reizigers daarnaar toe willende gelijk als dood te neer worden gesmeten; of zich zodanig van een schielijke vrees bevangen voelden dat ze een zware koorts op 't lijf kregen. Dit voorgestelde geval hield mij af van deze Spaanse Hel te gaan bezoeken; maar vooral ook een aangelegenheid welke mij perste om vandaar te vertrekken. Thomas Gage Reis door de Spaans West-Indien pagina 383.

Deze rook, vlammen en dit gerucht, liet Polylector zich horen, is niets anders dan een werking van 't onderaardse vuur, gevoed door zwavel en harsachtige stoffen welke zo’ n gruwelijke stank veroorzaken. Dat de bijgelovige Spanjaarden deze plaats voor de mond van de Hel houden is zo vreemd niet. Zelfs Odo, abt der Clumacensische Orde heeft in ’t kaar [149] 997 wel allereerst in zijn klooster ingesteld op Allerzielendag om te bidden voor alle zielen; omdat hij aan de bBerg Etna in Sicilie een geluid had gehoord als een gekerm van mensen: Derhalve hij zich dwaas inbeeldde dit de plaats der vagevuur te zijn. Zie hiervan 't eerste deel van mijn Rariteit-kamer, pagina 214. Door een diergelijke buitensporige onkunde van natuurlijke dingen en zijn oorzaken heeft men ook de berg Hekla in IJsland voor de mond van de hel uitgegeven. 't Geen ik hiervan gezegd heb kan men vinden in mijne Curieuze Aanmerkingen, tweede Deel, pagina 681 en volgende: In mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde Noordse Wereld, van pagina 113 tot 120 Beschrijving van Oud en Nieuw Groenland, pagina 44. e.d.

Omdat nu Marinus, zei juffer Honesta, mijn begeerte vergenoegd en deze verschrikkelijke zeldzaamheden ons voorgesteld heeft zo zal hem voorts gelieven te verhalen 't geen hij noch te zeggen had van enige aanmerkelijke vreemdigheden van hem geziene poelen, meren, beken, rivieren en bronnen. Waarin ik hem verhinderd heb door hem tot iets anders af te trekken.

Mij gedenkt, begon Marinus hierop weer, in Amerika gezien te hebben een klein stilstaand water van zodanige eigenschap dat de personen welke zich daarin baden of daar mee enige van hun leden wasten over hun lichaam even zo gesteld waren alsof ze in een vat olie waren gestcken geweest. Melchior Blum Amerikanischer Reisebeschreibung pagina 97.

Op die wijze deed Polylector hiertoe, verhalen Pomponius Mela en Solinus in hun beschrijving van Morenland dat daar een poel is van zoet en klaar water; doch gelijk als met olie besmeert al diegene welke daarin gaan baden. Vitruvius getuigt dat in Sicilië een rivier; bij Carthago een bron was van even die eigenschap. Maar noch vrij zeldzamer klinkt 't geen Theophrastus en Plinius vertellen van de fontein Licos in Judea en noch een andere in Ethiopië wiens wateren van dien aard waren dat als ze in een lamp gegoten worden, branden zo goed als de beste olie.

Indien, grapte juffer Honesta, zulke bronnen in ons land ware, 't zou veel arme geringe huisgzinnen goed te pas komen omdat ze 't licht in hun lampen gans goedkoop zouden kunnen [150] onderhouden; tenzij dan dat er ook al straks een schatting op gesteld wordt; om 't geen de natuur verwonderlijker wijze voor niets schenkt weer duur genoeg te doen worden.

Van Oly-Fontainen, gingh Polylector voort, heb ick anderweegen yets gesproocken: En van d'Oly-Bron, ontrent de tijd dat Keyser Augustus tot d'Alleen-heerschappy geraeckte, onverwaght in eens Waerds huys, aen geen zyde des Tybers, uyt d'aerde ontsprongen, en een geheelen dagh langh rijcklijck Oly opwellende, welcke tot een rariteit door al de Provintien des Rijcks versonden wierd, in mijne Kronijck der Kronijcken, eerste deel, pag. 60. Eenige Schrijvers stellen sulcks geschied te zijn in de naght der geboorte onses Salighmakers Christi. Ontrent tweeduysend schreeden van Edenburgh in Schotland is een Bron, waer uyt men druppelen Oly siet lecken. Heeft oock soodaenigh een eygenschap, datse, wanneer 'er niets afgenoomen werd, niet vermeerderd; en schoon men 'er veel afneemd, niet verminderd. De gedaghte druypende voghtigheyd, of Oly, is een bysonder-goed geneesmiddel tegens allerley slagh van Schurftheyd. D.T.V Y. Weereld-Spiegel fol. 68. Maer vermits Juffer Honesta, uyt Boertery, stracks geliefde te seggen, indien sigh, ten dienst en voordeel der geringe lieden, in onse Landen een Oly-bron moght komen op te doen, dat men dit vrywilligh Geschenck, deese voor niet voortschietende weldaed der Natuer, door opstellingh van Schattingen wel haest dier genoegh sou doen vallen, soo koomd my hier yets in gedaghten, waer van 't verhael by deese gelegenheyd niet t'onpas kan geoordeeld worden. De vermaerde Athenaeus getuyghd, dat t'Edapsus, niet verr' van den oever der Zee, begon op te wellen een seer koel water, van een gantsch anderen aert als men de gemeene Wateren bevind. Alle siecke Menschen, die 'er van droncken, wierden terstond een groote verlightingh gewaer. Ter dier oorsaeck quaemen meenighten van qualijck-gestelde lieden uyt d'omgeleegene en oock verre Landen derwaerts. De hier gestelde Stadhouder wou dit gesond-maeckend Water spaeren; vreesende, dat door de veelheyd der geduerigh-aenkoomende persoonen de Bron wel haest leedigh moght geschept worden; en beval derhalven, dat men, bedrieghlijcker wijs, aen deselve ander Water sou geven. Maer van dat oogenblick af aen verdrooghde de Fontein gantschlijck. Deselve Schrijver seght, dat onlanghs te vooren in Troas overvloed van Sout wierd gevonden, onverwaght voortkomende. [151]

Lysimachus settede een Tol op 't selve; en terstond was 't verdweenen. Hy, hier over verwonderd, en niet weynigh verbaesd zijnde, schafte dien aengestelden Tol terstond weer af; en stracks verscheen 't Sout weer gelijck te vooren. Wilt gy een Voorbeeld, 't welck onse tijd naeder koomd. 't Is niet langh geleeden, dat in Duytschland seeker seer seldsaem Water ontstond, tot geneesingh van veelerley kranckheden, by de Geneesmeesters voor onhelpbaer gehouden. Soo haest men een Schattingh begon te neemen van de geene, die dit hulpmiddel tegens haere quaelen wilden gebruycken, verdrooghde de Bron. Soo haest dien onbillijcken Tol weer afgeschaft was, vloeyde dit Water op nieuws in overvloed voort, even gelijck te vooren. Camerarii Meditat. Histor. tom. 2. lib. 4. Vliegerii Miscellan. pag. 213. Welcke eerstgestelde Schrijver daer by voeght: 'k Sou Plaets en Persoon konnen noemen, daer, noch maer korts geleeden, dit volgende is voorgevallen: Uyt een seer schoone Ader des Aerdbodems quam onvoorsiens op te springen een seer heelsaem Water; sarpaghtigh van smaeck. De gesonde droncken 'er van met seer groote lust. d'ongesonde kreegen 'er gesondheyd door. d'Eygenaer van de Grond, uyt welcke deese Gesondbron opvloeyde, deed, om winst daer van te moogen trecken, deselve afsluyten; en stelde een prijs op 't Water. Van dat oogenblick af verdrooghde de Springh; soo dat 'er niet een eenige droppel meer uyt voort quam. Doch als de Gierigaert, hier over niet weynigh in sijn gemoed ontroerd, de toegangh weer vry had gesteld, vloeydese gelijck voor heenen. Idem Camerarius ibid. Men doe daer by, als geen minder seldsaemheyd, 't geen Petrus Quaqueran verhaeld uyt 't Boeck Simplicium van Bensavola, Geneesmeester te Ferrare. Op seeckere plaets in 't Koninghrijck Napels druppelde 't soo genoemde Manna overvloedigh uyt den Hemel. De Vorst deed de gedaghte plaets met een Muer besluyten, om d'arme lieden te beletten, datse 't selve niet moghten opneemen tot haer gebruyck, ten waerese den van hem daer op gesettenden Tol betaelden. Stracks hield de neerdaelingh van 't Manna op. Hy deed het Parck weer openen, en doe viel 't nae gewoonte. Andermael deed hy d'afsluytingh; en andermael hield oock de druypingh op. Ten derden mael deed men; en oock ten derdenmael gebeurde even 't selve. De Hemel was geslooten, wanneer men 't Parck voor de geringe Manna-soeckers sloot; geopend, als weer de toegangh aen yder vry gelaeten wierd. [152]

'k Moet, liet Honorius sigh hooren, mijnen penningh oock hier by werpen, en verhaelen 't geen ick geleesen heb in de Kronijck van Vlaenderen, beschreven door Jacob Meyer, lib. 19. In 't jaer 1441. wierd te Sluys een noyt voor heenen in gebruyck geweest zijnde Schattingh gesteld opde Mosselen; van welcke vanghst veel' arme lieden in de gemelde Stadt sigh geneerden. Terstond wierden 'er geen meer gevonden. Yeder hield dit voor een Wonder, en een Teecken der Godlijcke gramschap. Want soo haest deese Tol afgeschaft was, ving men weer Mosselen, gelijck te vooren. Alle onnoodige en druckende Schattingen,op d'Onderdanen geleght, waer door deselve werden opgegeeten als Brood, zijn Berovingen van de Gemeente, en grouwlijck voor den Heere onsen God. 't Is een duyster, leelijck Goud, 't welck onder de Traenen wast. Eduard, bygenaemd Confessor, Koning van Engelland, deed eens in sijne Kamer brengen een groot deel gelds, versaemeld uyt de nieuwe van hem opgesettede Schattingen. Stracks sagh hy de Duyvel, in een gantsch afgrijslijcke gestalte, op deesen Geldhoop sitten: Waer over hy soodaenigh verschrickte, dat hy terstond beval, aen yeder 't sijne weer te geven. Zeiler Epist., tom. 1. num. 75.pag. 210., uyt Polydori Virgilii Histor. Anglic. Maer insonderheyd is 't een grouwel, dat men door Tollen voor d'Arme lieden dier maeckt, 't geen de Natuer, haer ten besten, op een ongewoone wijs om niet hen aenbied: Of dat men de noodwendige levensmiddelen, welcke de geringe soo wel moeten gebruycken als de vermogende, nae gelijckmatigheyd veel meer beswaerd, als de dingen, welcke alleen de Groote gebruycken, 't zy tot leckerny, of overdaed, of praght. Doe de Florentijners voortijds eens noodwendigh een Schattingh moesten opstellen wegens een ontstaene Oorlogh, soo wilden d'Overheden geenssins d'Eetwaeren beswaeren, wijl d'Arme deselve soo wel moesten hebben als de Rijcke. Maer om de last van yeder gelijck te doen draegen, soo settedense een Schattingh-geld nae elcks vermoogen. Ter dier tijd was 't thien stuyvers van 't honderd. Idem Zeilerus ibid. pag. 212. Vliegeri Miscellan. pag. 140. Doch dit doende, souden wy te verr' van de Wateren afwijcken.

'k Heb, begon Marinus weer, op mijne veerlerley Toghten verscheydene Wateren van een geneesbaere kraght aengetroffen. Ontrent een halve mijl weghs van't Dorp Cinaeatan, gelegen in de West-Indische Provintie Chiapa, behoorende onder d'Audientie [153] van Guatemala, is een kleyne Fontein, gevende Water, bysondergoed tot geneesingh van alle quaelen, waer toe bijtende of brandende Artzenyen werden vereyscht. Maer in tegendeel moeten alle daer van drinckende Beesten en Vogelen sterven. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 227. Ontrent de Stad Coxo (anders geheeten Zarça of Zarza), geleegen op den Koninghlijcken wegh nae Cusco, zijn veele Springen van goed, gesond Water: Maer insonderheyd is aenmercklijck de Bron in de Provintie Caruma; welckers Water soo heet is, dat geen levendigh dingh 't selve kan verdraegen. 't Is oock van een seer quaede smaeck, vermits 't door Sulpher-mijnen heenen loopt. Evenwel is 't bysonder goed voor gewondede lieden, om daer in te baeden, tot geneesingh haerer verseeringh. Idem de Laet ibid. fol. 314. By de Stad Toycama, vijfthien Spaensche mijlen van Santa Fe (alwaer 't door 't geheele Jaer over dagh seer heet is, doch met koele frissche morgenstonden), zijn eenige Sulpheraghtige Springhbronnen. De Kley van de grond deser Wateren geneest de Lasery, Schurftheyd, en diergelijcke gebreecken; alleenlijck daer op gesmeerd, en dan met 't Bronwater afgewasschen zijnde. Idem ibid. fol. 280. Vermits ick hier gewagh gemaeckt heb van de Kleygrond eeniger Fontainen, soo moet ick noch dit daer byvoegen. In de Spaensch-West-Indische Provintie Los Yzalcos, by Guacapa, maecken de Vrouws-persoonen, sonder eenige Wercktuygen daer toe te gebruycken, seer goede Vaten van Aerde. In 't Water eener Beeck set sigh sekere Stof, rood als Cochenille. Met deselve verwense de gedaghte hare Vaten. Sy geloven, dat het Bolus Armenus is; want gedroncken zijnde, stopt het de Bloedgangh, en verdrijft andere Pestilentiale sieckten. Vermoedlijck loopt dit Water door eenige Mijnen van Bolus Armenus. In een andere Beeck vind men seer swarte Aerde, met welcke se bysonder-schoon swart weten te verwen. Hier zijn oock Springen van brandend-heete Wateren, verscheyden van verwe en oorsprongh. d'Indianen noemen dese Plaets de Hel. 't Water bobbeld veelerwegen wel een booghschoot weghs uyt, met een seer verschillend geluyd. Hier koomd het drabbigh; daer seer klaer; gintsch rood, en herwaerts geel te voorschijn, nae gelegenheyd der Mijn-Stoffen daer 't door heenen loopt. Van de daer uytkoomende Roock ontstaet seecker harssigh, kleefachtigh goed, van allerley Verwen; 't welck men sou konnen gebruycken om meê te schilderen. d' [154] Indianen setten haere Potten over deese Springen, om deselve te doen koocken, en de daer in zijnde Spijsen gaer te maecken door de geweldige hitte. Uyt al deese Opwellingen koomt voort de Rivier Calirate, dat is, de heete. Als dit Water ruym een halve mijl weghs door de grond heeft geloopen, van de gedaghte plaets der Springen af, is 't noch soo heet, dat de voeten der Paerden sigh daer in versengen. Naerder aen 't Geberght zijn noch andere soodaenige Gaten. Oock siet men 'er een Steen, vijf Spaensche ellen langh, en drie breed, in 't midden geborsten. Veel roock vlieght 'er door uyt. Als men 'er ontrent koomd, hoord men een verschricklijck geluyd, en by quaed We'er een seer vreeslijck gedruys; tot meer als een halve mijl daer van daen. Herrera Descripcion de las Indias Occidentales, dec. 4. lib. 8. cap. 9, By S. Salvador siet men een groote Vulkaen, of Brandbergh, doch die nu geen Vyer meer uytgeeft, wijl de Brandstoffen schijnen verteerd te zijn. Doe hy brandede, maeckte hy een mond van meer als een halve mijl in de rondte, geweldigh diep. Eer men beneden koomd, werd men gewaer twee Plaetsen, hebbende de gedaente van Kalck-ovens. Uyt d'onderste siet men gemeenlijck Roock opvliegen; van sulck een benauwende reuck, dat seecker Spaenjaerd, wat te naeby koomende, daer van in onmaght neerviel. Van beneden tot boven toe is se vol Cederboomen, en andere verbrandlijcke Stoffen. Drie Spaensche mijlen van 't uyterste deeses Vulcaens leght 't Vleck Nixapa. Hier siet men 't stuck eens dorren Berghs,genoemd El mal Pays; bestaende uyt Steenen en verbrandede overhoop leggende Aerde; buyten twijffel voortijds van de gedaghte Brandbergh uytgeworpen: 't Welck men daer uyt kan afneemen, dat eenen anderen Vulcaen in 't Dal der Stad S. Jago van verre uytsmijt groote Bergen van Vyer en Steenen. Noch een andere, in Nicaragua uytbarstende, smeet met geweld een Bergh, van boven af tot beneeden toe, op seecker Dal; met verpletteringh van al de daer in woonende Indianen. Uyt de gedaghte Brandbergh ontspringhen seer goede Wateren; welcke by Nixapa een Rivier worden. Onder deselve is oock een Beeck, loopende by naght, tot 's morgens ten seven of aght uyren toe. Dan versincktse dicht by den Bergh van S. Juan. In de Provintie Cholateca is een andere Beeck, welcke vloeyd tot aen den middagh, en dan verdrooghd; t'eenemael verdwijnende. Aen de Voet des Vulcaens is een ronde, seer wijde Put. Voortijdts heeftse, nae alle schijn, oock een Vulkaen geweest, en langh gebrandet. Doch [155] nu springht'er een Fonteyn uyt van seer goed Water. ten gebruyck voor 't Vleck Cuscatan, gelegen aen de kant deeses Puts. Aen de Noordzyde des meergemelden Vulcaens, of Brandberghs, zijn vijf Waterspringen, uytgevende Aluyn en Sulpher. Idem Herrera, dec. 4. lib. 8. cap. 10.

Van olie-fonteinen, ging Polylector voort, heb ik op andere wegen iets gesproken: En van de oliebron omtrent de tijd dat keizer Augustus tot de alleenheerschappij geraakte onverwacht in een waard huis, aan gene zijde van de Tiber uit de aarde ontsprongen en een gehelen dag lang rijk olie opwelde welke tot een rariteit door alle provincies van het rijk verzonden werd, in mijne Kroniek der Kronieken, eerste deel, pagina 60. Enige schrijvers stellen zulks geschied te zijn in de nacht der geboorte van onze zaligmaker Christus. Omtrent tweeduizend scheeden van Edenburg in Schotland is een bron waaruit men druppels olie ziet lekken. Heeft ook zodanige eigenschap dat ze wanneer er niets afgenomen wordt niet vermeerderd; en ofschoon men er veel afneemt niet verminderd. De gedachte druipende vochtigheid of olie is een bijzonder-goed geneesmiddel tegen allerlei slag van schurft. D.T.V Y. Wereld-Spiegel folio 68. Maar vermits juffer Honesta, uit grap, straks geliefde te zeggen indien zich ten dienste en voordeel der geringe lieden in onze landen een oliebron mocht komen op te doen dat men dit vrijwillige geschenk, deze voor niet voortschietende weldaad der natuur door opstelling van schattingen wel gauw duur genoeg zou doen vallen zo komt mij hier iets in gedachte waarvan 't verhaal bij deze gelegenheid niet te onpas kan geoordeeld worden. De vermaarde Athenaeus getuigt dat te Edapsus, niet ver van de oever der zee, begon op te wellen een zeer koel water van een gans anderen aart als men het gewone wateren bevindt. Alle zieke mensen, die ervan dronken worden terstond een grote verlichting gewaar. Ter die oorzaak kwamen menigten van kwalijk-gestelde lieden uit de omgelegenen ook verre landen derwaarts. De hier gestelde stadhouder wilde dit gezond-makend water sparen; vreesde dat door de hoeveelheid der gedurig-aankomende personen de bron wel gauw leeg mocht geschept worden; en beval derhalve dat men, bedrieglijke wijze aan die ander water zou geven. Maar van dat ogenblik af aan verdroogde de fontein gans. De schrijver zegt dat kort tevoren in Troas overvloed van zout werd gevonden dat onverwacht voortkwam. [151]

Lysimachus zette een tol op hetzelfde; en terstond was 't verdwenen. Hij was hierover verwonderd en was niet weinig verbaasden, schafte die aangestelde tol terstond weer af; en straks verscheen 't zout weer gelijk tevoren. Wil gij een voorbeeld wat onze tijd neder komt. 't Is niet lang geleden dat in Duitsland zeker zeer zeldzaam water ontstond tot genezing van velerlei ziektes bij de geneesmeesters voor onheelbare gehouden. Zo gauw men een schatting begon te nemen van diegene die dit hulpmiddel tegen hune kwalen wilden gebruiken verdroogde de bron. Zo gauw die onbillijke tol weer afgeschaft was vloeide dit water opnieuw in overvloed voort, even gelijk tevoren. Camerarii Meditat. Histor. tom. 2. lib. 4. Vliegerii Miscellan. pagina 213. Welke eerst gestelde schrijver daarbij voegt: Ik zou plaats en persoon kunnen noemen daar noch maar kortgeleden dit volgende is voorgevallen: uit een zeer schone ader van de aardbodem kwam onvoorziens op te springen een zeer heilzaam water; zuurachtig van smaak. De gezonde dronken ervan met zeer grote lust. De ongesonde kregen er gezondheid door. De eigenaar van de grond waaruit deze gezonde bron vloeide deed om winst daarvan te mogen trekken die afsluiten; en stelde een prijs op 't water. Van dat ogenblik af verdrooghe de spring; zodat er niet een enige druppel meer uit voort kwam. Doch toen de gierigaard hie over niet weinig in zijn gemoed ontroerd, was de toegang weer vrij had gesteld vloeide het gelijk voorheen. Idem, Camerarius ibid. Men doet daarbij als geen mindere zeldzaamheid 't geen Petrus Quaqueran verhaalt uit 't boek Simplicium van Bensavola, geneesmeester te Ferrare. Op zekere plaats in 't koninkrijk Napels druppelde 't zo genoemde manna overvloedig uit de hemel. De vorst deed de gedachte plaats met een muur omsluite, om de arme lieden te beletten dat ze hetzelfde niet mochten opnemen tot hun gebruik, tenzij ze de van hem daarop gezettende tol betaalden. Straks hield de neerdaling van 't manna op. Hij deed het park weer openen en toen viel 't naar gewoonte. Andermaal deed hij de afsluiting; en andermaal hield ook het druppelen op. Ten derde maal deed men het; en ook ten derde maal gebeurde even hetzelfde. De hemel was gesloten wanneer men 't park voor de geringe manna-zoekers sloot; geopend als weer de toegang aan ieder vrij gelaten werd. [152]

Ik moet, liet Honorius zich horen, mijn penning ook hierbij werpen en verhalen 't geen ik gelezen heb in de kronieck van Vlaanderen, beschreven door Jacob Meyer, lib. 19. In 't jaar 1441 werd Ter Sluis een nooit voorheen in gebruik geweest zijnde schatting gesteld op de mosselen; waarvan de vangst veel arme lieden in de gemelde stad zich geneerden. Terstond worden er geen meer gevonden. Ieder hield dit voor een wonde, en een teken der Goddelijke gramschap. Want zo gauw deze tol afgeschaft was ving men weer mosselen gelijk tevoren. Alle onnodige en drukkende schattingen op de onderdanen gelegd waardoor die worden opgegeten als brood zijn berovingen van de gemeente en gruwelijk voor de Heer onze God. 't Is een duister, lelijk goud wat onder de tranen groeit. Eduard, bijgenaamd confessor, koning van Engeland, deed eens in zijn kamer brengen een groot deel geld verzameld uit de nieuwe van hem opgezette schattingen. Straks zag hij de duivel in een gans afgrijselijke gestalte op dezen geldhoop zitten: Waarover hij zodanig schrok dat hij terstond beval aan ieder 't zijne weer te geven. Zeiler Epistel tom. 1. num. 75 pagina 210., uit Polydori Virgilii Histor. Anglic. Maar vooral is 't een gruwel dat men door tollen voor de arme lieden die het maakt 't geen de natuur ze ten beste, op een ongewone wijze om niet hen aanbied: Of dat men de noodwendige levensmiddelen welke de geringe zo goed moeten gebruiken als de vermogende naar gelijkmatigheid veel meer bezwaard dan de dingen welke alleen de grote gebruiken, hetzij tot lekkernij of overdaad of pracht. Toen de Florentijners voortijds eens noodwendig een schatting moesten opstellen vanwege een ontstane oorlog zo wilden de overheden geenszins de eetwaren bezwaren omdat de arme die zo wel moesten hebben als de rijke. Maar om de last van ieder gelijk te doen dragen zo zetten ze een schatting-geld naar elks vermoogen. Ter dier tijd was 't tien stuyiers van 't honderd. Idem Zeilerus ibid. pagina 212. Vliegeri Miscellan. pagina 140. Doch dit doende zouden wij te ver van de wateren afwijken.

Ik heb, begon Marinus weer, op mijn velerlei tochten verscheidene wateren van een geneesbare kracht aangetroffen. Omtrent een halve mijl weg van't dorp Cinaeatan, gelegen in de West-Indische provincie Chiapa, behoort onder de audiëntie [153] van Guatemala, is een kleine fontein geeft water bijzonder goed tot genezing van alle kwalen waartoe bijtende of brandende artsenijen worden vereist. Maar in tegendeel moeten alle daarvan drinkende beesten en vogels sterven. De Laet Beschrijving van West-Indien, fol. 227. Omtrent de Stad Coxo (anders geheten Zarça of Zarza), gelegen op de koninklijke weg naar Cusco, zijn vele springen van goed, gezond water: Maar vooral is aanmerkelijke de bron in de provincie Caruma; welkers water zo heet is dat geen levendig ding hetzelfde kan verdragen. 't Is ook van een zeer kwade smaak, vermits 't door zwavel-mijnen heen loopt. Evenwel is 't bijzonder goed voor gewonde lieden om daarin te baden tot genezing van hun zeren. Idem de Laet ibid. fol. 314. Bij de stad Toycama, vijftien Spaanse mijlen van Santa Fe (alwaar 't door 't gehele jaar overdag zeer heet is, doch met koele frisse morgenstonden), zijn enige Szwavelachtige springbronnen. De klei van de grond van deze wateren geneest de melaatsheid, schurftheid en diergelijke gebreken; alleen daarop gesmeerd en dan met 't bronwater afgewassen. Idem ibid. fol. 280. Vermits ik hier gewag gemaakt heb van de kleigrond enige fonteinen zo moet ik noch dit daarbij voegen. In de Spaans-West-Indische provincie Los Yzalcos, bij Guacapa, maken de vrouwspersonen zonder enige werktuigen daartoe te gebruiken zeer goede vaten van aarde. In 't water van een beek zet zich zekere stof, rood als Cochenille. Met die verven ze de gedachte vaten. Zij geloven dat het Bolus Armenius is; want als gedronken wordt stopt het de bloedgang en verdrijft andere pestachtige ziekten. Vermoedelijk loopt dit water door enige mijnen van Bolus Armenius. In een andere beek vindt men zeer zwarte aarde waarmee sze bijzonder-schoon zwart weten te verven. Hier zijn ook springen van brandend-hete wateren, verscheiden van kleur en oorsprong. De Indianen noemen deze plaats de hel. 't Water bobbelt op vele manieren wel een boogschot weg uit met een zeer verschillend geluid. Hier komt het drabbig; daar zeer klaar; ginds rood en herwaarts geel tevoorschijn, naar gelegenheid der mijn-stoffen daar 't doorheen loopt. Van de daaruit komende rook ontstaat zeker harsig, kleefachtig goed van allerlei kleuren; wat men zou kunnen gebruiken om mee te schilderen. De [154] Indianen zetten hun potten over deze springen om die te doen koken en de daarin zijnde spijzen gaar te maken door de geweldige hitte. Uit al deze opwellingen komt voort de rivier Calirate, dat is de hete. Als dit water ruim een halve mijl weg door de grond heeft gelopen, van de gedachte plaats der springen af, is 't noch zo heet dat de voeten der paard n zich daarin verzengen. Nader aan 't gebergte zijn noch andere zodanige gaten. Ook ziet men er een steen, vijf Spaanse ellen lang en drie breed, in 't midden gebarsten. Veel rook vliegt er dooruit. Als men er omtrent komt hoort men een verschrikkelijk geluid en bij kwaad weer een zeer vreselijk gedruis; tot meer dan een halve mijl daar vandaan. Herrera Descripcion de las Indias Occidentales, dec. 4. lib. 8 kapittel 9. Bij S. Salvador ziet men een grote vulkaan of brandberg doch die nu geen vuur meer uitgeeft omdat de brandstoffen schijnen verteerd te zijn. Toen het brandde maakte het een mond van meer dan een halve mijl in de rondte, geweldig diep. Eer men beneden komt wordt werd men gewaar twee plaatsen, hebben de gedaante van kalkovens. Uit de onderste ziet men gewoonlijk rook opvliegen; van zo’ n benauwede reuk dat zekere Spanjaard die wat te nabij kwam, daarvan in onmacht neerviel. Van beneden tot boven toe is het vol cederbomen en andere verbrandbare stoffen. Drie Spaansc mijlen van 't uiterste van deze vulkaan ligt 't lek Nixapa. Hier ziet men 't stuk van ees dorre berg, genoemd El mal Pays; bestaat ui stenen en verbrande overhoopliggende aarde; Zonder twijfel voortijds van de gedachte brandberg uitgeworpen: wat men daaruit kan vernemen dat een andere vulkaan in 't dal der stad S. Jago van verre uitsmijt grote bergen van vuur en stenen. Noch een andere die in Nicaragua uitbarst smeet met geweld een berg van boven af tot beneden toe op zeker dal; met verplettering van alle daarin wonende Indianen. Uit de gedachte brandberg ontspringen zeer goede wateren; welke bij Nixapa een rivier worden. Onder die is ook een beek die loopt bij nacht tot 's morgens ten zeven of acht uren toe. Dan verzinkt het dicht bij de berg van S. Juan. In de provincie Cholateca is een andere beek welke vloeit tot aan de middag en dan verdroogt; ten enenmale verdwijnt. Aan de voet des vulkaan is een ronde, zeer wijde put. Voortijds heeft ze naar alle schijn ook een vulkaan geweest en lang gebrand. Doch [155] nu springt er een fontein uit van zeer goed water. Ten gebruik voor 't vlek Cuscatan, gelegen aan de kant van deze put. Aan de Noordzijde de meer gemeld vulkaan of brandberg zijn vijf waterspringen die opgeven aluin en zwavel. Idem Herrera, dec. 4. lib. 8 kapittel 10.

Van veelerley geneesende Wateren, berightede Polylector, heb ick breed genoegh gehandeld in mijne Curieuse Aenmerckingen en andere Wercken. 'k Sal 'er alleen noch by doen 't geen Melchior Blum verhaeld in sijn' Americanische Reisebeschreibungh pag. 212. Hy had elf weecken langh geplaeghd geweest van de derdendaeghsche koorts, eenen goeden dagh tusschen beyden hebbende. Doe gingh hy, met seer groote Dorst, voorby een Fonteyn, of Bron, buytens weghs afleggende; en deed een stercke teugh van dit Water. Van dien tijd af bleef de koorts aghter. Of dit by geval soo gebeurde; dan of in deese Springh sulck een kraght tegens de koorts moght zijn, weet hy niet te verseeckeren, vermits hy noyt yets daer van gehoord had; en dat hy oock, de volgende dagh moetende vertrecken, geen gelegenheyd had, om andere koortsige, van welcke hem doemaels geene voorquaemen, een nieuwe proef te laeten neemen.

Maer, stelde Marinus hier tegen, andere Wateren zijn niet weynigh schaedlijck; waer van wy alreeds eenige Voorbeelden hebben gehoord, en noch seer veele konden verhaeld worden. In Terra Firma is de Rivier Guatapou by de Stad los Reyes. Deselve is seer koud, wijlse koomd afloopen van de Sneeuw-geberghten. Als men van dit Water drinckt, soo veroorsaeckt het Sinckingen en Stoelgangh. Doch hier tegens gebruycken d'Inwooners deeses Gewests seecker slagh van Caneel, tot stof gestooten, en soo met Water ingedroncken. Dit stopt de loop, schoon oock deselve alreeds bloedigh was geworden. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 275.

Petrus Messias (of Mexias) voeghde Polylector hier by, maeckt gewagh van een Fontain in Persien, welckers Water al de geene, die daer van drincken, de tanden doet uytvallen. In mijne Kronijck der Kronijcken, eerste deel, pag. 18., spreeck ick van een Put, ontrent de tijd van Christi geboorte in Friesland geweest; welcke de geene, die van des selven Water droncken, terstond de Scheurbuyck op d'alderellendighste wijs veroorsaeckte. Sulcke Wateren zijn schaedlijck voor de gesondheyd. Andere sijn 't voor de Scheepen, en de daer in zijnde Menschen. Van de West-Indische Stad Popajan af [156] begind tusschen beyde de Cordilleras, of Rijen des hoogen Geberghts, een Dal, hebbende twaelf Spaensche mijlen in de breedte; op sommige plaetsen meer, op andere min: Maer somtijds oock word het soo smal, en sluyt sigh soodanigh toe, met de daer door loopende Rivier, dat men, wegens de nauwte der selve, noch met Barquen, noch op Vlotten, noch door eenige andere middelen, over deese Vloed kan geraecken. Want soo een gantsch snelle loop heeftse hier; daerenboven oock soo veele Wielingen en Draeyingen, dat alles wat 'er op koomd, noodwendigh te grond moet gaen. Pedro de Cieça, perte primera de la Chronica del Peru, cap. 27. Maer vry wonderlijcker is dit; niet in andere Weerelds-deelen, in onbekende Landen, maer in ons Europa, in Portugal, te sien. Vier mijlen van Conimbrica, by de Steeden Cucanthedium en Cadima, is een Fontain, niet dieper als eene voet hooghte; gantsch sandigh en drabbigh, gemeenlijck Tervenca genoemd, wegens de geduerige opsiedingh van Sand en Water; zijnde gantsch heet. Alles wat yemand daer in werpt, werd verslonden; en niemand kan klaer genoegh uytvinden, waer heenen de daer in gesmeeten werdende tacken van boomen mogen blijven. Noch al verder gaet het, dat deese Bron een geheele Boom, met Wortel en Telgen, soo vraetigh inslockt, dat men deselve met geenerley geweld weer daer uyt kan trecken. Binnen weynigh tijds siet men niet 't alderminste meer van Stam of Tacken. Jae, wanneer somtijds by ongeval d'eene voet van eenigh Beest in deese Fontain koomd te geraecken, soo trecktse 't geheele Beest in een korte tijd soodaenigh nae sigh, dat het nauwlijcks door eenige kraght of konst uyt 't geweld deses treckenden Waters kan verlost worden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 12. Devis. 3. cap. 1 §. 1.

Stel, viel Marinus hier in, by dit Wonder in Portugal noch een ander in Spaenje; wel niet van dien selven aert, doch niet minder seldsaem. In 't Aerdsbisdom van Toledo, by Valentiola, is een groote en woeste Vlackte, waer in opweld de Fontain Nava; besproeyende met een seer helder Water, allerwegen met Biesen beset, een groot stuck weghs al de daer gelegene voortreflijcke Hoven. Soo gantsch scherp is 't Water deeser Bron, dat een stuck Vleesch, daer in geworpen zijnde, binnen de tijd van een uyr tot op de Beenderen toe verteerd werd. Evenwel is 't een bysonder-goed middel tegens de Steen in 's menschen Ligchaam. Buyten twijffel treckt deese Bron sijnen oorsprongh uyt den Bergh Sierre Morena, vol Putten van [157] Quicksilver: Doch 't Water, in 't doorloopen door d'Aerde, verbeeterd geworden zijnde, soo veroorsaeckt 't selve in 't drincken aen de Menschen geen schaede. Idem Kircherus ibid. Gelbusii Geographia pag. 212. Rollingius de Elementis pag. 113.

Deesen Bergh, deed Polylector hier by tot naerder verklaeringh, is seer hoogh, en leght bynae midden in Spaenje. Gantsch geen Geboomt wast 'er op. Wegens sijne vael-bruyne Moorsche verwe heeft hy van d'Inwooners deeses Gewests bekoomen de naem van Sierra Morena, dat is, Morenbergh. In den opgangh des selven siet men seer diepe Toegangen. Onder meer andere is by 't Dorp Almadie een groote Spelonck, sigh uytstreckende ter lenghte van bynae vijftigh mijlen. In de selve werd men gewaer veele Putten van een sonderlinge diepte; waer uyt een geweldige meenighte van Quicksilver werd gehaeld.

Wie doch, vraeghde Juffer Honesta, derf sich bemoeyen, of wil sigh onderwinden, in deese schaedlijck-dampige kuylen te gaen, om van daer boven te brengen soo een giftigh goed, wiens uytwaessemingen en dampen doodlijck zijn?

Van velerlei genezende wateren, berichtte Polylector, heb ik breed genoeg gehandeld in mijn Curieuze Aanmerkingen en andere Werken. Ik zal er alleen noch bij doen 't geen Melchior Blum verhaalt in zijn Amerikanische Reisebeschreibung pagina 212. Hij was elf weken lang geplaagd geweest van de derdendaagse koorts en had een goedn dag tussen beiden. Toen ging hij met zeer grote dorst voorbij een fontein of bron die buiten de weg lag; en deed een sterke teug van dit water. Van dien tijd afbleef de koorts achter. Of dit bij geval zo gebeurde; dan of in deze spring zo’ n kracht tegen de koorts mocht zijn, weet hij niet te verzekeren vermits hij nooit iets daarvan gehoord had; en dat hij ook de volgende dag moest vertrekken geen gelegenheid had om andere koortsige, waarvan hem toen geen voorkwamen een nieuwe proef te laten nemen.

Maar, stelde Marinus hiertegen, andere wateren zijn niet weinig schadelijk; waarvan wij alreeds enige voorbeelden hebben gehoord en noch zeer vele konden verhaald worden. In Terra Firma is de rivier Guatapou bij de stad los Reyes. Die is zeer koud omdat ze komt aflopen van de sneeuwbergen. Als men van dit water drinkt zo veroorzaakt het zinkingen en stoelgang. Doch hiertegen gebruiken de inwoners van dit gewest zeker slag van kaneel, tot stof gestoten, en zo met water ingedronken. Dit stopt de loop, ofschoon ook die alreeds bloedig was geworden. De Laet Beschrijving van West-Indien, fol. 275.

Petrus Messias (of Mexias) voegt Polylector hierbij, maakt gewag van een fontein in Perzië wiens water al diegene die daarvan drinken de tanden doet uitvallen. In mijn Kroniek der Kronieken, eerste deel, pagina 18., spreek ik van een put omtrent de tijd van Christus geboorte in Friesland geweest; welke diegene die van dat water dronken terstond de scheurbuik op de aller ellendigste wijze veroorzaakte. Zulke wateren zijn schadelijk voor de gezondheid. Andere zijn 't voor de schepen en de daarin zijnde mensen. Van de West-Indische stad Popajan af [156] begint tussen beide Cordilleras of rijen der hoge bergen een dal, heeft twaalf Spaanse mijlen in de breedte; op sommige plaatsen meer, op andere minder: Maar somtijds ook wordt het zo smal en sliyt zich zodanig toe met de daardoor lopende rivier dat men, vanwege de nauwte ervan noch met barken, noch op vlotten, noch door enige andere middelen over deze vloed kan geraken. Want zo’n gans snelle loop heeft ze hier; daarboven ook zo vele wielingen en draaiingen dat alles wat er op komt noodzakelijk te gronde moet gaan. Pedro de Cieça, perte primera de la Chronica del Peru, kapittel 27. Maar vrij wonderlijker is dit; niet in andere werelddelen in onbekende landen, maar in ons Europa, in Portugal te zien. Vier mijlen van Conimbrica, bij de steden Cucanthedium en Cadima is een fontein, niet dieper dan een voet hoogte; gans zandig en drabbig, gewoonlijk Tervenca genoemd vanwege de gedurige opkoken van zand en water; is gans heet. Alles wat iemand daarin werpt wordt verslonden; en niemand kan duidelijk genoeg uitvinden waarheen de daarin gesmeten wordende takken van bomen mogen blijven. Noch al verder gaat het dat deze bron een gehele boom met wortel en twijgen zo vraatzuchtig inslokt dat men die met geen geweld weer daaruit kan trekken. Binnen weinig tijd ziet men niet 't allerminste meer van stam of takken. Ja, wanneer somtijds bij toeval een voet van enig beest in deze fontein komt te geraken zo trekt ze 't gehele beest in een korte tijd zodanig naar zich dat het nauwelijks door enige kracht of kunst uit 't geweld van dit trekkende water kan verlost worden. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 12. Devis. 3. kapittel 1 §. 1.

Stel, viel Marinus hierin, bij dit wonder in Portugal noch een ander in Spanje; wel niet van dezelfde aard, doch niet minder zeldzaam. In 't aartsbisdom van Toledo bij Valentiola is een grote en woeste vlakte waarin opwelt de fontein Nava; besproeit met een zeer helder water allerwegen met biezen bezet, een groot stuk weg alle daar gelegee voortreffelijke hoven. Zo gans scherp is 't water aan deze bron dat een stuk vlees dat, daarin geworpen is binnen de tijd van een uur tot op de beenderen toe verteerd wordt. Evenwel is 't een bijzonder-goed middel tegen de steen in 's mensen lichaam. Zonder twijfel trekt deze bron zijn oorsprong uit de berg Sierre Morena vol putten van [157] kwikzilver: Doch 't water, in 't doorlopen door de aarde verbeterd is geworden zo veroorzaakt hetzelfde in 't drinken aan de mensen geen schade. Idem Kircherus ibid. Gelbusii Geographia pagina 212. Rollingius de Elementis pagina 113.

Deze berg, deed Polylector hierbij tot nader verklaring, is zeer hoog en ligt bijna midden in Spanje. Gans geen geboomte groeit erop. Vanwege zijn vaalbruine Moorsce kleur heeft hij van de inwoners van dit gewest bekomen de naam van Sierra Morena, dat is Morenberg. In de opgang ervan ziet men zeer diepe toegangen. Onder meer andere is bij 't dorp Almadie een grote spelonk die zich uitstrekt ter lengte van bijna vijftig mijlen. In die wordt men gewaar vele putten van een bijzondere diepte; waaruit een geweldige menigte van kwikzilver wordt gehaald.

Eenige Arbeyders, antwoordede Polylector, onderstaen sigh dit te doen, doch alleen voor een korte tijd, tegens de betaelingh van een aenmercklijck-groote Dagh-huer. Maer gemeenlijck werden tot deese gravingh des Quicksilvers veroordeeld de snoodste doodwaerdige Misdaeders, die grouwlijcke Schelmstucken hebben gepleeghd, Met een tsidderend ligchaem, en swaere trecking der Zenuwen, brengense de noch korte tijd haers levens door, en sterven dan seer ellendigh. Kircherus ibid. Vliegerii Miscellan. pag. 127. 'k Heb voorheenen geseghd, dat wy hier niet wilden handelen van Versteenigende en tot Steenmaeckende Wateren; wijl ick in eenige mijner Wercken een genoeghsaem breed beright daer van heb gegeeven. Echter moet ick, als yet aenmercklijcks, 't volgende daer van noch seggen. By Clermont in Franckryck, ontrent d' Abdy in 't Vleck van S. Alyre, vind men de Beeck Tiretaine; voor deesen genoemd Scateon. Sy neemt haeren oorsprongh uyt een levende Springh, welckers Water sigh verhardet, en al stracks by sijnen uytloop tot steen werd; soo dat het een Brugge heeft gemaeckt gehad, waer onder 't Beeckje heenen vloeyde; soodaenigh gesteld, als of dit werck door menschlijcke konst en vlijt waere verright geweest. 't Gedaghte Water over de daer by gelegene Grenslanden schietende [158] en geduerigh in wit-aghtige Steen veranderende, had tsederd eenige jaeren soodaenigh toegenoomen, dat de Brugg' (alreeds de lenghte van aght, de breedte van vier Roeden gekregen hebbende), sigh van tijd tot tijd noch meer aensettende, moest afgebroocken worden. Dit Water is Aluynaghtigh. By deselve Stad zijn twee Baden, genoemd S. Marc. d'eene weld Steenaghtigh, d'andere Sulpheraghtigh Water op. In 't laetstgenoemde kan men geenerley Vleesch gaer koocken, hoe langh men 't oock over een sterck Vyer moght laeten sieden. Doch 'k wil hier alleen nu van 't Steenwater spreecken; 't welck uytvloeyende, noch in verwe noch in smaeck van ander Bronwater t'onderscheyden is. De Beesten, hier door bedroogen werdende, drincken 'er van; maer wel haest stervense. Alsmense dan opend, vind met haere Maegh vol steen: waer in 't ingedronckene Water sigh heeft veranderd. Wanneer hier vreemdelingen koomen, soo neemen d'Inwooners, om aen deselve de seldsaeme eygenschap deeser Fontein te toonen, een Glas, en vullen 't met dit Water; 't welck terstond tot Steen word. Dan breeckense 't gedaghte Glas in stucken; en 't daer in gedaene Water is een Steenklomp; hebbende juyst de vorm van 't Glas, of der Flesch. Sommige, deese ondervindingh gehad hebbende, deeden een Vorm van Pleister maecken, met eenigh daer in gesneeden Beeld. Deselve lietense vol loopen van dit Fontain-water; 't welck versteenighd, en uyt de gedaghte Vaten gedaen zijnde, de juyste gedaente des Beelds vertoonde. Meenighte van Crucifixen heeft men dus vervaerdight. Deeserwijs heeftmen oock van dit Steenwerdend Water gesien een Hond, seer aerdigh, in eygentlijcke gestalte en grootte; even als of hy levendigh waere versteenighd geworden. Deese Beeldgietery valt veel lighter als die van Koper, Yser of Lood. Zeileri Beschrijvingh van Franckrijck, eerste Deel, fol. 8. 9. Derde deel, fol. 65. Rollingius de Elementis, pag. 211. Kircherus, Gelhusius, &c. 'k Sou 'er nu byvoegen eenige Bronnen, welckers Water sigh in Sout veranderd: Maer als wy hier nae sullen handelen van de Zee, en haere southeyd, soo sal 't geleegen komen, hier van te spreecken.

'k Sal hier wat bitters schaffen, boertede Honorius; zijnde yets, 't welck my gedenckt eens geleesen te hebben. Ontrent in 't midden des Eylands Sicilien ontspringhd 't Water Imera, van andere genoemd Himereus, oock Cimera. Selve verdeeld sigh stracks in twee Rivieren; waer van d'eene in de Libysche; d'andere in de [159] Thuscische Zee valt. Deese Vloeden, beyde uyt eenen oorsprongh voortkomende, zijn echter van een seer tegens-een-strijdende smaeck. De geene, die nae 't Noorden loopt, is bitter, en t'eenemael onbequaem om van te drincken. d'andere, nae 't Zuyden vlietende, is seer schoon, en goed tot gebruyck. Pomponius Mela, lib. 2. cap. 12. Solinus, cap. 11. Echter is hier niet verwonderlijcks in; vermits de bittere Vloed de bitterheyd aenneemd in sijnen loop door d'Aerde, wegens d'ontmoetingh van eenige bittere Mijnstoffen. Gelijck dan de groote Rivier Hypanus in Scytia, soo langh hy binnen sijne Grensen blijft, een seer schoon, klaer en gesond Water heeft; maer naederhand soodaenigh verdorven word door d'ongesonde, bittere Bron Exampeus, dat yeder sigh sorghvuldigh waght, daer van te drincken; jae dit schaedlijck water vervloekt. Solinus cap. 24.

Andere, deed Polylector hier by, geven ons dit beright hier van. De Vloed Hypanus koomd uyt Scytia, uyt een groot Meir of Poel. In haere soetheyd looptse voort, soo langh, of verr', als men met een Schip in vijf daegen tijds sou konnen vaeren. Van hier vloeydse noch vier daghreysen tot aen de Zee; maer is nu gantsch suer. Want een suere Springh koomt 'er in; welcke, alhoewel kleyn, deese geheele groote Rivier verderfd. Herodotus lib. 4. cap. 8. Vliegerii Miscellan. pag. 79. Rollingius de Elementis pag. 91.

Sie daer, merckte Juffer Honesta hier op aen, 't Sinnebeeld van de Sonde; die, in de Mensch komende, hoe geringh deselve oock moght geaght worden, hem gantsch verderfd. Een eenige ongehoorsaemheyd heeft 't Beeld Gods in den Mensch uytgewischt, en de geheele Weereld onder den vloeck gebraght. Een weynigh Suerdeessem treckt door 't geheele Deegh, en maeckt alles suer. De boose Weereld is een vergiftige en vergiftigende bittere Bron; welcke veele, die in 't begin al wel scheenen te loopen, wanneerse deselve in haer hert ontfangen, soodaenigh veranderd en besmet, datse eyndlijck een grouwel voor God, een verfoeyingh van alle Vroome worden. Tegelijck oock een Sinnebeeld van ons veranderlijck leven; 't welck noyt, immers seer selden, sonder bitterheyd ter uytgangh koomd. Insonderheyd oock behoord ons dit te leeren, dat wy ons moesten waghten van quaed geselschap; voor argerlijcke Menschen. Desgelijcks, dat wy ons niet moeten toegeeven in eenige kleyn-gewaende Sonde; altijd gedachtigh zijnde d'alreeds bygebraghte woorden Pauli 1 Cor. v. 6. Weet ghy niet, dat een weynigh Suerdeessem 't geheele Deegh suer maeckt [160] d'Oude, hernam Polylector, hebben geschreeven van een Poel by de Trogloditen, welcke yeder dagh en naght tot driemaelen toe de smaeck sijns water veranderde van soet in bitter, en weer van bitter in soet. Petri Messiae Lessen, tweede Boeck, cap. 3. pag. 248. Laet dit zijn 't Sinnebeeld van haest-toornige lieden, welcke dickmael op eenen dagh gram, doch t'elckens weer neer-geset, en bevreedighd worden. Maer schoon deese een seer quaed gebreck hebben, evenwel zijnse noch beeter als de sulcke, die lightlijck sigh vertoornen, en dan haeren toorn langh behouden; jae deselve niet afleggen, voor datse sigh op d'eene of d'andere wijs hebben gewroocken: Toonende alsoo te zijn een bittere Wortel, dragende Alssem en Gal.

Doe ick, begon Honorius weer, in mijne Jeughd door Duytschland reysde, wierd my in 't Hertoghdom Crain getoond seeckere Plaets ('k weet niet, of ick deselve behoor te noemen een Meir, of een Vyver, of een Veld), daer oock de Natuer een seldsaeme Werckingh liet blijcken, tot voordeel der daer ontrent woonende Menschen. Voortijds was deese plaets geheeten 't Lac, of't Meir Luge. Hedensdaeghs werd het genoemd de Cyrcknitzer-Zee, nae 't daer by geleegene Steedeken Cyrcknitz. Yeder jaer bekoomen 'er d'Inwooners Koorn en Visch van. S'is allerweegen van Bergen omringht. De grootte is van anderhalve Duytsche mijl; en de lenghte wat meer als de breedte: De diepte somtijds van aghtthien ellebogen; daerse ondiepst is, van ontrent eene Mans hooghte. Van 't haer omvangende Geberght loopen eenige Rivieren, elck in sijnen Boesem; drie van 't Oosten; vier van 't Suyden. Die de langhste streeck maecken, hebben 't minste Water; 't welck in d'aerde loopt, tot dat eyndlijck al deese Vloeden werden ingeslockt van steenige Kuylen; door de Natuer soodaenigh toegeright, dat men sou meenen, deselve van Menschen-handen uytgehouwen te zijn. Als nu deese hoolen vol zijn geworden, soo datse geen Water meer vatten konnen, werpense, beyde de Vloeden die'er toevallen, en de Wateren welckese alreeds hebben ontfangen, met sulck een geswindheid weer uyt, dat een Man te Paerd, hoe snel hy oock ryden moght, genoegh te doen heeft, om de dood des verdrinckens t'ontvlieden; wanneer deese opwerpingh soo gantsch schielijck uytbarst. Stracks verspreiden sigh deese Vloeden op de gedaghte Landstreeck wel anderhalve mijl; maeckende 't Drooge tot een Meir. Alsse nu een tijd langh dus gestaen hebben, verdwijnense weer soo rasch alsse [161] gekoomen waeren; niet alleen in de gedaghte Hoolen, maer oock in de geheele Aerde deeser plaets; daer in neersackende als door een Seef. d'inwooners, altijd een vlijtigh oogh hier op houdende, stoppen terstond de grootste openingen, en vangen dan een groote meenighte visch; welckese souten, en in de naebuerige Landen verkoopen. 't Meir, aldus droogh geworden zijnde, werd gebruyckt tot Bouwland, en men besaeyd het op de plaetsen, daer 't te vooren niet besaeyd is geweest. Soo bysonder goed is de grond, dat drie Weecken nae d'afloop des Waters in de besaeydt geweest zijnde streecken 't Koorn rijp is, gemaeyd en ingeooghst werd. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 4. cap. 2.

Wie doch, vroeg juffer Honesta, durft zich bemoeien of wil zich onderwinde, in deze schadelijk-dampige kuilen te gaan om van daarboven te brengen zo’n giftig goed wiens uitwaseming en dampen dodelijk zijn?

Enige arbeiders, antwoorde Polylector, onderstaan zich dit te doen, doch alleen voor een korte tijdtegen de betaling van een aanmerkelijke-grote dag-uur. Maar gewoonlijk worden tot deze graven van kwikzilver veroordeeld de snoodste dood waaardige misdadigers die gruwelijkee schelmstukken hebben gepleegd, Met een sidderend lichaam en zware trekking der zenuwen brengen ze de noch korte tijd van hun leven door en sterven dan zeer ellendig. Kircherus ibid. Vliegerii Miscellan. pagina 127. Ik heb voorheenegezegd dat wij hier niet wilden handelen van verstenigende en tot steen make de wateren; omda tik in enige van mijn werken een voldoende breed bericht daarvan heb gegeven. Echter moet ik als iets aanmerkelijk, ‘t volgende daarvan noch zeggen. Bij Clermont in Frankrijk pmtrent de abdij in 't vlek van S. Alyre vindt men de beek Tiretaine; voor deze genoemd Scateon. Zij neemt haar oorsprong uit een levende spring wiens water zich verhardt en al straks bij zijn uitloop tot steen wordt; zodat het een brug heeft gemaakt gehad waaronder 't beekje heenen vloeide; zodanig gesteld alsof dit werk door menselijke kunst en vlijt was verricht geweest. 't Gedachte water dat over de daarbij gelegene grenslanden schiet [158] en gedurig in witachtige steen veranderd heeft sedert enige jaren zodanig toegenomen dat de brug (alreeds de lengte van acht, de breedte van vier roeden gekregen heeft) zich van tijd tot tijd noch meer aanzette en moest afgebroken worden. Dit water is aluinachtig. Bij die stad zijn twee baden, genoemd S. Marc. De ene welt steenachtig, de andere zwavelachtig water op. In 't laatstgenoemde kan men geen vlees gaarkoken, hoe lang men 't ook over een sterk vuur mocht laten zieden. Doch ik wil hier alleen nu van 't steenwater spreken; wat uitvloeit noch in kleur noch in smaak van ander bronwater t' onderscheiden is. De deesten die hierdoor bedrogen worden drinken er an; maar wel gauw sterven ze. Als men ze dan opent vindt met hun maag vol steen: waarin ’t ingedronken water zich heeft veranderd. Wanneer hier vreemdelingen komen zo nemen de inwoners om aan die de zeldzame eigenschap van deze fontein te tonen een glas en vullen 't met dit water; wat terstond tot steen wordt. Dan breken ze 't gedachte glas in stukken; en 't daarin gedane water is een steenklomp; heeft juist de vorm van 't glas of de fles. Sommige, die deze ondervinding gehad hebben deden een vorm van pleister maken met enig daarin gesneden beeld. Die lieten ze vol lopen van dit fonteinwater; wat verstenigde en toen het uit de gedachte vaten gedaan was het de juiste gedaante van het beeld vertoonde. Menigte van Crucifixen heeft men aldus vervaardigd. ``op deze wijze heeftmen ook van dit steen wordend water gezien een hond, zeer aardig in eigenlijke gestalte en grootte; even als f hij levend was versteend geworden. Deze beeldgieterij valt veel lichter dan die van koper, ijzer of lood. Zeileri Beschrijving van Frankrijk, eerste Deel, folio 8. 9. Derde deel, folio 65. Rollingius de Elementis, pagina 211. Kircherus, Gelhusius, &c. Ik zou er nu bijvoegen enige bronnen wiens water zich in zout verandert: Maar als wij hierna zullen handelen van de zee en zijn zoutheid, zo zal 't gelegen komen hiervan te spreken.

Ik zal hier wat bitters verchaffen, grapte Honorius; is iets wat mij gedenkt eens gelezen te hebben. Omtrent in 't midden de eiland Sicilie ontspringt 't water Imera, van andere genoemd Himereus, ook Cimera. Zelf verdeelt het zich straks in twee rivieren; waarvan de ene in Libië; de andere in de [159] Toscaanse zee valt. Deze vloeden, die beide uit een oorsprong voortkome, zijn echter van een zeer tegenstrijdende smaak. Diegene die naar 't Noorden loopt is bitter en ten enenmale onbekwaam om van te drinken. De andere die naar 't Zuiden vliedt is zeer schoon en goed tot gebruik. Pomponius Mela, lib. 2. kapittel 12. Solinus, kapittel 11. Echter is hier niet verwonderlijks in; vermits de bittere vloed de bitterheid aanneemt in zijn loop door de aarde, vanwege de ontmoeting van enige bittere mijn stoffen. Gelijk dan de grote rivier Hypanus in Scythië, zo lang hij binnen zijn grenzen blijft een zeer schoon, klaar en gezond water heeft; maar naderhand zodanig verdorven wordt door de ongezonde bittere bron Exampeus dat ieder zich zorgvuldig wacht daarvan te drinken; ja, dit schadelijk water vervloekt. Solinus kapittel 24.

Andere, deed Polylector hierbij, geven ons dit bericht hiervan. De vloed Hypanus komt uit Scythië, uit een groot meer of poel. In zijn zoetheid loop ze voort zo lang of ver als men met een schip in vijf dagen tijd zou kunnen varen. Van hier vloit ze noch vier dagreizen tot aan de zee; maar is nu gans zuur. Want een zure soring komt erin; welke, alhoewel klein, deze gehele grote rivier verderft. Herodotus lib. 4 kapittel 8. Vliegerii Miscellan. pagina 79. Rollingius de Elementis pagina 91.

Zie daar, merkte juffer Honesta hierop aan, 't zinnebeeld van de zonde; die in de mens komt hoe gering die ook mocht geacht worden hem gans verderfd. Een enige ongehoorzaamheid heeft 't beeld Gods in de mens uitgewist en de gehele wereld onder dn vloek gebracht. Een weinig zuurdesem trekt door 't gehele deeg en maakt alles zuur. De boze wereld is een vergiftige en vergiftigende bittere bron; welke vele die in 't begin al goed schenen te lopen, wanneer ze die in hun hart ontvangen zodanig veranderd en besmet dat ze eindelijk een gruwel voor God, een verfoeiing van alle vromen worden. Tegelijk ook een zinnebeeld van ons veranderlijk leven; wat nooit, immers zeer zelden, zonder bitterheid ter uitgang komt. Vooral ook behoort ons dit te leren dat wij ons moesten wachten van kwaad gezelschap; voor ergerlijke mensen. Desgelijks dat wij ons niet moeten toegeven in enige klein-gewaande zonde; altijd gedachtig zijn de alreeds bijgebrachte woorden Paulus 1 Corinthiërs 5; 6. Weet gij niet dat een weinig zuurdesem 't gehele deeg zuur maakt. [160] De oude, hernam Polylector, hebben geschreven van een poel bij de Trogloditen, welke ieder dag en nacht tot driemaal toe de smaak van zijn water veranderde van zoet in bitter en weer van bitter in zoet. Petri Messiae Lessen, tweede Boek, kapittel 3 pagina 248. Laat dit zijn 't zinnebeeld van gauw-toornige lieden welke vaak op een dag gram, doch telkens weer neer-gezet en bevredigd worden. Maar ofschoon deze een zeer kwaad gebrek hebben, evenwel zijn ze noch beter dan de zulke die licht zich vertoornen en dan hun toorn lang behouden; ja, die niet afleggen voordat ze zich op de ene of de andere wijze hebben gewroken: Tonen alzo te zijn een bittere wortel die draagt alsem en gal.

Toen ik, begon Honorius weer, in mijn jeugd door Duitsland reisde wordt mij in 't hertogdom Crain getoond zekere plaats (ik weet niet of ik die behoor te noemen een meer of een vijver of een veld), daar ook de natuur een zeldzame werking liet blijken tot voordeel der daar omtrent wonende mensen. Voortijds was deze plaats geheten 't Lac of 't meer Luge. Hedendaags wordt het genoemd de Cyrcknitzer-Zee naar 't daarbij gelegen stadje Cyrcknitz. Ieder jaar bekomen er de inwoners koren en vis van. Het is allerwegen van bergen omringd. De grootte is van anderhalve Duitse mijl; en de lenghte wat meer dan de breedte: De diepte somtijds van achthien ellenbogen; daar ze ondiepst is van omtrent een mannen hoogte. Van 't haar omvangende gebergte lopen enige rivieren, elk in zijn boezem; drie van 't Oosten; vier van 't Zuiden. Die de langste streek maken hebben 't minste water; wat in de aarde loopt totdat eindelijk al deze vloeden worden ingeslokt van stenige kuilen; door de natuur zodanig uitgericht dat men zou menen die van mensenhanden uitgehouwen te zijn. Als nu deze holen vol zijn geworden zodat ze geen water meer vatten kunnen werpen ze beide de vloeden die er toevallen en de wateren die ze alreeds hebben ontvangen met zo’ n gezwindheid weer uit dat een man te paard, hoe snel hij ook rijden mocht, genoeg te doen heeft om de dood der verdrinken te ontvlieden; wanneer deze opwerping zo gans schielijk uitbarst. Straks verspreiden zich deze vloeden op de gedachte landstreek wel anderhalve mijl; maken de 't droge tot een meer. Als ze nu een tijd lang dus gestaan hebben verdwijnen ze weer zo ras als ze [161] gekomen waren; niet alleen in de gedachte holen, maar ook in de geheele aarde van deze plaats; daarin neerszakken als door een zeef. De inwoners die altijd een vlijtig oog hierop houden stoppen terstond de grootste openingen en vangen dan een grote menigte vis; die ze zouten en in de naburige landen verkopen. ’t Meer dat aldus droog geworden is wordt gebruikt tot bouwland en men bezaaitd het op de plaatsen daar 't tevoren niet bezaaid is geweest. Zo bijzonder goed is de grond dat drie weken na de afloop der water in de bezaaid geweest zijnde streken 't koren rijp is, gemaaid en geoogst wordt. Camerarii Meditat. Histor. tom. 1. lib. 4 kapittel 2.

Een diergelijcke seldsaemheyd, seyde Polylector, verneemd men niet verr' van Rosla, gelegen in Gulden-Aw, by 't Dorp Anghstdorf. Onverwaght springhd hier uyt een Steenklip Water in groote meenighte.'t Welck in aller haest een daer by leggend Veld overstroomd. Eenige Weecken daer op gestaen hebbende, verdwijnd het gantsch schielijck weer; aghterlaetende een seer groote veelheyd der schoonste Visch-soorten; insonderheyd Karpers, weegende eenige ponden. Geen Mensch is bekend, waerse van daen moogen koomen. Nae deese afloop des Waters besaeyd men 't land; 't welck dan gantsch weelderigh Gewas voortbrenghd. In 't jaer 1646. stond 'er Haver op, van een ongemeene hooghte. My gedenckt, in eene mijner Wercken wat breeder hier van te hebben gehandeld. Ondertusschen evenwel siet men dit Natuerwonder hier niet yeder jaer, gelijck in 't Hertoghdom Crain op de gehoorde wijs geschied; maer alleen t'elckens om 't sesde, of 't aghtste. Zeileri epist. tom. 2. num. 551. pag. 871. In 't Graefschap Burgundien, tusschen Nozoreth en Riparia, in Bonvalle, is een Vischrijck Meir, 't welck in yeder sevende jaer eenige weecken aghter malkander gantsch droogh staet. Daer nae weer seven jaeren langh een Water-volle Poel is. Idem Zeilerus ibid. tom. 1. Epist. 79. pag. 225. Oock verhaeld men, dat in West-Indien een Beeck loopt, die in elcke sevende Maend seven daegen langh sonder eenigh Water en gantsch droogh staet. Rollingius de Elementis pag. 117. Vliegerii Miscellan. pag. 213.

't Is dan, merckte Honorius hier op aen, niet ongelooflijck, 't geen wy by eenige oude Schrijvers vinden; te weeten, dat in Judea een Vloed is (of geweest is; want Rivieren, Meiren, Fonteinen, e.s.v., vergaen wel geheel, of verliesen haere voorige eygenschap), welcke op yeder Sabbath (sevende dagh, anders geseghd [162] Saturdagh) verdrooghde. Josephus geeft 'er ons dit beright van: Doe Titus Vespasianus, nae Jerusalems veroveringh en verwoestingh, eenige tijd te Berytum had stil gelegen, vertrock hy van hier, door de voornaemste Steeden van Syrien; heerlijcke Schouwspeelen daer aenstellende; in welcke hy meenighte van gevangene Jooden deed om 't leven brengen, tot vergrootingh en uytbreydingh haerer ellende. In deese Reysen ontmoetede hy een Rivier, aller aenmerckingh waerdigh. Deese vloeyd ontrent in 't midden tusschen Arcas en Raphaneas, twee Steeden, leggende in 't Rijck van Agrippa. Een sonderlingh Wonder heeftse in sigh. Want onaengesien sy seer snel in't vloeyen, en Waterrijck genoegh is, soo verdwijndse echter t'eenemael op den sesden dagh, en laet een drooge grond sien. Op den sevenden vertoond se sigh weer gelijck te vooren, even als of'er geen veranderingh aen geschied waere. Deese orde, gelijck gewisselijck bevonden is, houdse geduerigh: Waerom sy oock de Sabbath-vloed werd geheeten, nae de heylige sevende dagh der Joden. Josephus de bell. Iud. lib. 7. cap. 13. Aenmercklijck is oock 't geen de selve Schrijver anderweegen verhaeld; doch veel meer staet te houden voor een sonderlingh werck des Godlijcken oordeels tegens de Joden, om de Romeynen geen verhinderingh te doen hebben aen der selver uytroeyingh, als voor een ordentlijck Natuerwonder. Eer Titus noch voor Jerusalem quam, waren Siloa, en de Fonteyen buyten dese Stad, t'eenemael verdrooghd. Maer stracks nae de Belegeringh wierdense soo overvloedigh vol, dat de Belegeraers noch voor haer selven, noch voor haer Vee, noch voor de Hoven, water gebreck hadden. Idem ibid. lib. 5. cap. 26.

In Terra Firma, begon Marinus weer, ontrent twintigh Spaensche mijlen van de Stad Los Reyes, siet men verscheydene Water-Putten; en onder deselve drie groote, leggende in een Driehoeck, tusschen seeckere Steenklippen. d'Indianen houden voor t'eenemael gewis, dat in eene der selve sigh een geweldigh-groote Slangh ophoud, welcke veele menschen heeft verslonden. De Spaenjaerden hebben groote vlijt aengewend, om deselve nae te spooren: Meenden eenige haerer voetstappen gewaer te zijn geworden: Hoorden oock een seer groot gedruys in 't Water, doch konden de Slangh niet te sien koomen. De Wilde echter houden 't voor soo gantsch seecker, dat niemand van haer daer ontrent derf woonen. In sommige andere daer by zijnde Putten vind men een slagh van Peck, of Teer; soo [163] gantsch kleefachtigh van aert, dat een Vogel, hoe groot hy oock zijn moght, daer aen vast blijft hangen. Herrera, dec. 8. lib. 7. cap. 13. By Santa Fé de Bogata, in Nieuw-Granada, zijn eenige Springen van sout Water; welcke, over 't kruyd der Velden heenen vloeyende, daer op laeten blijven seecker Hars, gelijck als Peck. d'Inwooners besmeeren 'er haere Canoes, of Schuytjens, meê. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 280. In Peru loopt in de Zee een Hoofd; van de Spaenjaerden genoemd Desta Helena. In 't selve zijn seeckere Gangen, of Aderen, van een kleyaghtige Stof; bynae Peck of Teer schijnende; waer voor men 't oock, by gebreck van deese dingen, sou konnen gebruycken. Conquest van Indien, of Historie van Peru, pag. 5. Terwijl ick my te Zante bevond (een Stad en Eyland, voortijds in 't Griecksch Zacynthus geheeten) braght men my eens aen seeckere plaets van 't selve, daer d'Aerde onder onse voeten beefde. 't Geheym hier van bestaet in de Peck-Wel, opkoomende nevens een klaer en helder Water uyt 't Ingewand der Aerde.'t Peck, vermits 't swaer is, blijft op de grond. Als men 'er dan een deel van uytneemd, soo valt altijds yets daer van op d'aerde neer, met welcke het gelijck als eene Schors werd; terwijl 't onderste door 't Bronwater werd uytgehoold. Wanneer men nu daer over gaet, soo bemerckt men, dat deese Aerde tsidderd en wijckt, gelijck als wanneer men treed op een Planck die niet seer sterck is. d'Inwooners hebben hier ontrent een belagchlijcke Inbeeldingh opgevat. Sy geloven, wanneer yemand hier te hard op d'aerde springhd, dat daer door een Aerdbevingh in dit geheele Eyland werd verweckt. Sy doen 'er by, dat nae d'Aerdschuddingh hoe langer hoe meer Peck op-weld; insonderheyd als 'er een Suyd-weste Wind waeyd. Jaerlijcks bekoomd men van dit Peck omtrent honderd Vaten (of Vaetjens); 't welck boven alle ander seer goed is, om de Scheepen daer meê te pecken, als 'er Smeer onder gemengd werd. Deese Bron is by de twee honderd schreeden van de Zee afgelegen; dight by een Eyland, genoemd Marathenisi, of Venckel-Eyland, wijl hier seer veel wilde Venckel wast. Spon Italianische, Dalmatische, Griechische und Orientalische Reisebeschreibung, ander buch, fol. 32.

Sulck een Peckaghtige Stof, deed Polylector hier by, vind men oock in de Doode Zee; voortijds geweest een voortreflijck-goede Landstreeck; lustigh, als een Hof des Heeren, eer de Heere Sodom en Gomorra had verdelghd; wordende om en om bevoghtighd [164] van de Jordaen, Genes. xiii. 10. Welcke Rivier oock nog heden in dit afgrijslijck Meir loopt. Hoedanigh Keyser Flavius Vespasianus 't selve besoght, en nauwkeurigh ondersoght heeft, heb ick verhaeld in mijne Kronijck der Kronijcken, eerste deel, pag. 212. Hoe Frantz Ferdinand van Troilo de gedaghte Doode Zee noch onlanghs besightighde, en bevond, in mijne groote Historische Rariteit-kamer, derde deel, pag. 34. Waerlijck worden'er wonderlijcke dingen van verteld.

Een diergelijke zeldzaamheid, zei Polylector, verneemt men niet ver van Rosla, gelegen in Gulden-Aw, bij 't dorp Anghstdorf. Onverwacht springt hieruit een steenklip water in grote menigte wat in aller haast een daarbij liggend veld overstroomt. Als het enige weken daarop gestaan heeft verdwijnt het gans schielijk weer; achterlaat een zeer grote hoeveelheid der schoonste vis-soorten; vooral karpers die wegen enige ponden. Geen mens is bekend waar ze vandaan mogen komen. Na deze afloop n water bezaait men 't land; wat dan gans weelderig gewas voortbrengt. In 't jaar 1646 stond er haver op van een ongemene hoogte. Mij gedenkt in een van mijn werken wat breder hiervan te hebben gehandeld. Ondertussen evenwel ziet men dit natuurwonder hier niet ieder jaar, gelijk in 't hertogdom Crain op de gehoorde wijze geschiedt; maar alleen telkens om ’t zesde of 't achtste. Zeileri epist. tom. 2. num. 551 pagina 871. In 't graafschap Bourgondië tussen Nozoreth en Riparia in Bonvalle is een visrijk meer wat in ieder zevende jaar enige weken achter elkaar gans droog staat. Daarna weer zeven jaren lang een water-volle poel is. Idem Zeilerus ibid. tom. 1. Epistel. 79 pagina 225. Ook verhaalt men dat in West-Indien een beek loopt die in elke zevende maand zeven dagen lang zonder enig water en gans droog staat. Rollingius de Elementis pagina 117. Vliegerii Miscellan. pagina 213.

't Is dan, merkte Honorius hierop aan niet ongelooflijk 't geen wij bij enige oude schrijvers vinden; te weten dat in Judea een vloed is (of geweest is; want rivieren, meren, fonteinen, e.d., vergaan wel geheel, of verliezen hun vorige eigenschap) welke op ieder sabbat (zevende dag, anders gezegd [162] zaterdag) verdroogt. Josephus geeft er ons dit bericht van: Toen Titus Vespus na Jeruzalem verovering en verwoesting enige tijd te Beiroet had stilgelegen vertrok hij van hier door de voornaamste steden van Syrin; heerlijke schouwspelen daar stellende; waarin hij menigte van gevangene Joden om ’t leven liet brengen tot vergroting en uitbreiding van hun ellende. In deze reizen ontmoette hij een rivier die alle aanmerking waardig is. Deze vloeit omtrent in 't midden tussen Arcas en Raphaneas, twee steden die liggen in 't rijk van Agrippa. Een zonderling wonder heeft ze in zich. Want zonder aan te zien zij zeer snel in't vloeien en waterrijk genoeg is zo verdwijnt ze echter ten enenmale op de zesde dag en laat een droge grond zien. Op de zevende vertoont ze zich weer gelijk tevoren, even alsof er geen verandering aan geschied was. Deze orde, gelijk zeker bevonden is, houdt ze gedurig: waarom zij ook de sabbat-vloed wordt geheten naar de heilige zevende dag der Joden. Josephus de bell. Iud. lib. 7 kapittel 13. Aanmerkelijk is ook 't geen die schrijver andere wegen verhaalt; doch veel meer staet te houden voor een zonderling werk der Goddelijke oordeel tegen de Joden om de Romeinen geen verhindering te doen hebben aan hun uitroeing als voor een ordenlijk natuurwonder. Eer Titus noch voor Jeruzalem kwam waren Silo en de fonteyen buiten deze stad ten enenmale verdroogd. Maar straks na de belegering worden ze zo overvloedig vol dat de belegeraars noch voor zichzelf, noch voor hun vee, noch voor de hoven watergebrek hadden. Idem ibid. lib. 5 kapittel 26.

In Terra Firma, begon Marinus weer, omtrent twintig Spaanse mijlen van de stad Los Reyes ziet men verscheidene waterputten; en onder die drie grote, liggen in een driehoeck tussen zekere steenklippen. De Indianen houden voor ten enenmale gewis dat in ene ervan zich een geweldig-grote slang ophoudt welke vele mensen heeft verslonden. De Spanjaarden hebben grote vlijt aangewend om die na te sporen: Meenden enige van zijn voetstappen gewaar te zijn geworden: Hoorden ook een zeer groot gedruis in 't water, doch konden de slang niet te zien komen. De wilden echter houden 't voor zo gans zeker dat niemand van hen daar omtrent durft te wonen. In sommige andere daarbij zijnde putten vindt men een slag van pek of teer; zo [163] gans kleefachtig van aard dat een vogel, hoe groot hij ook zijn mocht, daaraan vast blijft hangen. Herrera, dec. 8. lib. 7 kapittel 13. Bij Santa Fé de Bogata in Nieuw-Granada, zijn enige springen van zout water; welke over 't kruid der velden henen vloeien daarop laten blijven zeker hars gelijk als pek. De inwoners besmeren er hun kano’ s of schuitjes mee. De Laet Beschrijving van West-Indien, folio 280. In Peru loopt in de zee een hoofd; van de Spanjaarden genoemd Desta Helena. In hetzelfde zijn zekere gangen of aderen van een kleiachtige stof; dat bijna pek of teer schijt; waarvoor men 't ook, bij gebrek van deze dingen zou kunnen gebruiken. Conquest van Indien of Historie van Peru pagina 5. Toen ik mij te Zante bevond (een stad en eiland voortijds in 't Grieks Zacynthus geheten) bracht men mij eens aan zekere plaats van hetzelfde daar de aaarde onder onze voeten beefde. 't Geheim hiervan bestaat in de pek-wel dat opkomt nevens een klaar en helder water uit 't ingewand der aarde. ‘t Peck, vermits 't zwaar is, blijft op de grond. Als men er dan een deel van uitneemt zo valt altijds iets daarvan op de aarde neer waarmee het gelijk als een schors wordt; te meer omdat het onderste door 't bronwater wordt uitgeoold. Wanneer men nu daarover gaat zo bemerkt men dat deze sarde sidderd en wijkt gelijk als wanneer men treedt op een plank die niet zeer sterk is. De inwoners hebben hier omtrent een belachlijke inbeelding opgevat. Zij geloven wanneer iemand hier te hard op de aarde springt dat daardoor een aardbeving in dit gehele eiland wordt verwekt. Zij doen erbij, dat na de aardschudding hoe langer hoe meer pek op-welt; vooral als er een Zuidwestenwind waait. Jaarlijks bekomt men van dit pek omtrent honderd vaten (of vaatjes); wat boven alle ander zeer goed is om de schepen daarmee te pekken, als er smeer onder gemengd wordt. Deze bron is bij de tweehonderd schreden van de zee afgelegen; dicht bij een eiland genoemd Marathenis, of venkel-eiland omdat hier zeer veel wilde venkel groeit. Spon Italiaanse, Dalmatische, Griekse und Oriëntaalse Reisebeschreibung, ander buch, folio 32.

Zo’ n pekachtige stof, deed Polylector hierbij, vindt men ook in de Dode Zee; voortijds geweest een voortreffelijke-goede landstreek; lustig als een hof der Heren eer de Heer Sodom en Gomorra had verdelgd; wordt om en om bevochtigd [164] van de Jordaan, Genesis 13; 10. Welke rivier ook nog heden in dit afgrijselijk meer loopt. Hoedanig keizer Flavius Vespasianus hetzelfde bezocht en nauwkeurig onderzocht heeft heb ik verhaald in mijne Kroniek der Kronieken eerste deel, pagina 212. Hoe Frantz Ferdinand van Troilo de gedachte Dode Zee noch onlangs bezichtigde en bevond in mijn grote Historische Rariteit-kamer, derde deel pagina 34. Waarlijk worden er wonderlijke dingen van verteld.

'k Sal u dan oock seggen, liet Marinus sigh hooren, wat my hier van bewust is uyt eygener ondervindingh. Eens in 't jaer gaet een geheele Caravane, of groot geselschap van Christen Pelgrims uyt allerley Gewesten des Werelds, onder 't Geleyde van een Sangiac, uyt Jerusalem nae de Jordaen. 'k Vervoeghde my onder deesen hoop; treckende dus met haer over Geberghten en door Daelen heenen. Wy waren doemaels ruym tweeduysend in getal, soo Mannen als Vrouwen, van allerley Land-aert. Sommige gingen te voet; andere saeten op Paerden of Esels. 's Avonds hielden wy stil by een Mosquee, of Turcksche Kerck, staende op den Top eens Berghs; soo hoogh, dat men de Doode Zee van daer af vlack en klaerlijck kan sien, wijlse niet verr' van dit Gebouw af leght; alleen door een lustige ruyme Vlackte daer van gescheyden zijnde. Hier versleeten wy een gedeelte der Naght, onder d'opene lught, op 't groene Kruyd; verwaghtende d'opkoomst van de Maen, om bequaemlijck te konnen reysen. Soo haest se haer light gaf, vervolghden wy onsen wegh, met sulck een geswindheyd, dat d'arme Voetgangers, schoon wy haer somtijds wat inwaghteden, ons niet konden volgen. Twee of drie der selve stierven onderweegen; 't sy door vermoeydheyd; 't sy om datse alreeds te voren sieck, immers onpasselijck, waren geweest. Wy trocken ter sijden de Doode Zee heenen, over seeckere Vlackte, een stuck weghs daer van af leggende; soo dat ick dit Meir maer alleen van verre kon sien. In de gedaghte Vlackte vond ick veele Steenen; oock kluyten van leemaghtige Aerde; waer van dit Land vol is, en door de Doode Zee werden voortgebraght. Voor ditmael wist ick geen verder bescheyd daer van, uyt eygene ondervindingh. Della Valle Reysen, eerste deel cap. 37. pag. 175. 177. Geerne had ick dit seldsaeme Meir besightighd, doch de Turcken, onse Begeleyders, wilden doemaels daer toe niet verstaen. Maer de geene, welcke daer by geweest waeren, seyden my, dat 't Water seer helder [165] doch uytsteeckend sout is. Dat men oock op eenige plaetsen blinckend Sout vind, even als Krystal. Dat op dit Water alle menschen drijven, schoonse noch handen noch voeten verroeren, om sigh door swemmen te behelpen: Doch dat 'er niet anders opdrijft, als 't geen leven heeft; waer tegens alle doode dingen te grond gaen. Dat een brandende Kaers daer op boven swemd, doch uytgebluscht zijnde; stracks sinckt. Dat in deese Zee geen Visch werd gevonden, ter oorsaeck van d'al te groote southeyd des Waters; sijnde soo fel, dat het in de mond brand. Dat de Visschen uyt de Jordaen daer ontrent of by komende, terstond weer te rugge keeren; de geene, die door de snelheyd des Strooms daer in geraecken, daedlijck sterven. In drie Fransche mijlen rondom dit Meir werd d'Aerdbodem niet bebouwd; welcke wit, met Sout en Asch vermenghd is. Seer veel Joden-lijm werd 'er uyt getrocken. Reysen van de Heer Thevenot, eerste Deel, Boeck 2. cap. 34. pag. 326. De Valley nae Jericho is, ter wijte van eenige mijlen weeghs, gantsch dorr' en droogh; sonder gras of eenige andere groente. De Geberghten, soo ter reghter als ter lincker zijde, zijn t'eenemael onvrughtbaer, woest, en dorr'. Niemand woond hier: Niemand kan 'er oock woonen, gelijck ick, niet sonder gevoelen en weeckmoedigheyd, genoegh gesien heb. Deese Doode Zee brenghd geenerley Gedierte noch Visch voort. Geene konnen 'er oock levendigh blijven. Als ick naederhand deese Poel wat eygentlijcker aenmerckte, heb ick aen den oever niet 't minste Beestje of Vischje konnen gewaer worden. Men siet 'er niet eenigh Zee-schelpje. De Grond is gantsch swart. 't Water, gelijck ick alreeds geseghd heb, is uytneemend sout. 'k Heb 'er evenwel geen stanck aen geroocken. In mijnen tijd wierd te Jerusalem geen ander Sout gebruyckt, als 't geen van deese Roode Zee koomd; vermits 't seer goed, en soo wit als Sneeuw is. Sommige verhaelen, dat men voor deesen hier heeft gesien eenige Puynhoopen van vervallene Steeden en Huysen: Doch ick kon'er niets met allen van gewaer worden. Alleenlijck sagh ick een kleyn Eylandeken; sonder te weeten, of'er eene der versonckene Steeden op gestaen heeft, of niet. Eenige van die by my waeren meenden stucken van gebroockene mueren onder 't Water te sien; en vermoededen, dat het de Stad Zeboim wel moght geweest zijn: Doch noch ick, noch verscheydene andere, saegen yets hier van. F. Antonius Gonzales, Jerusalemsche Reys, eerste Deel, pag. 584. De Rivier de Jordaen, schietende [166] door de Vlackte van Jericho, een weynigh beneden daer deese Stad heeft gestaen, werd eyndlijck verslonden van dit vervloeckte Meir Asphaltites; soo genoemd weegens 't Bitumen, of 't Peckigh Hars, van 't selve opgeworpen wordende. De naem van de Doode Zee heeft het bekoomen, of om dat 'er niet levendighs in kan zijn; of om de swaerte deeses Waters, 't welck nauwlijcks door eenige Wind kan bewogen werden. De southeyd van 't selve is boven maeten strengh. 't Heeft geenen uytgangh. En schoon de Jordaen sigh geduerigh daer in ontlastet, soo werd het echter noyt hooger. Van d'oorsaeck deeser niet-vermeerderingh konnen wy hier nae spreecken. Werd omringhd van een onvrughtbaere Woestheyd, tot een altijd duerend vreeslijck gedenckteecken des Godlijcken Oordeels. Aen de Voet van 't daer aengrensende Geberght leggen seeckere swaere Steenen, brandende als Smits-koolen. De Pelgrims maecken'er Vyer van. Evenwel verminderense door 't branden niet; maer worden alleen lighter en witter. Sandys Voyagie, pag. 121.

Even 't selve, viel Polylector hier in, getuyghd oock de gemelde Frantz Ferdinand van Troilo; doch hy geeft 'er wat breeder beright van; seggende: Dat hy, deese Poel vry verr' ten Noorden, Westen en Oosten omgereeden hebbende, ontrent een Steenworp van 't Land af heeft sien staen een overgebleven stuck eener Muer; misschien van de Stad Sodom; bynae vijfthien vademen langh; t'eenemael swart en verbrand. Veellight hebt ghy soo verr' niet geweest, en derhalven dit Muer-stuck niet konnen sien. Vermits 't Meir ter dier plaets niet diep is, soo reed hy, nevens eenige andere, daer in, en brack 'er eenige Steenen af, ter gedaghtenis. Als deselve in 't Vyer werden geleght, soo brandense. Alleenlijck maer over een kaers gehouden, soo ontvonckense, en glimmen gelijck gloeyende koolen: Doch geven een seer leelijcke Damp en Stanck van sigh; afschouwlijck als die van Peck, of Swavel. Ja selfs, men werd 'er een seer boose reuck aen gewaer, wanneer mense sleghts tusschen de handen wrijfd. Hy doet 'er by, dat den oever nae 't Noorden wit-sandigh is; doch dat men onder dit Sand, ter diepte van 't vierde deel eener el, een kool-swarte, taeye, qualijckrieckende Stof vind; daer men lightlijck invallen, jae wel geheel in versincken kan. Dat nae 't Westen, de breedte eener mijl weghs van 't Water af, geen Sand, maer enckel Asch word vernoomen; soo dat men, te Paerd sittende, tot over de beenen toe daer in neerwaerts schiet, met seer groot levensgevaer. [167] Dit ben ick, vervolghde Marinus, niet weynigh gewaer geworden, als ick eens volkoomentlijcker deese Doode Zee besightighde: Genoemd Doode, om dat 'er, gelijck alreeds geseght is, niet levendighs in dueren kan; maer insonderheyd, om datse van haer selven onbeweeghlijck is; en dan noch, om dat alle daer overvliegende Vogelen stracks dood ter neer vallen: Zee, om datse sout is. Wederom Lacus, of't Meir Asphaltites, wegens een daer van koomend taey Slijm, genoemd Bitumen Asphaltum. Doe ick, in 't geselschap waer in ick my bevond, aen de kust van dit Sodoms-Meir quam, hadden wy 't soo quaed, wegens de voose, diepe, sandige grond, dat d'Esels ons niet daer door konden brengen. Wy moesten afsitten; wroetelende door 't gedaghte Sand (waer onder de stracks-gemelde taeye of oock Asch-aghtige Stof sit), somtijds tot ons midden, jae wel tot over hoofd en ooren, daer in sinckende. Vermits ick sterck van ligchaem was, soo quam ick 'er noch alderbest door; dickmael oock een goeden dienst doende aen de geene, welcke bynae onder 't Sand begraeven laegen, en versmoorden. Van mijn gantsche leven heb ick my soo vermoeyd niet bevonden, als in dien naght. Eyndlijck quaemen wy aen den oever deeser Doode Zee. Geduerigh smoockt het hier; waer uyt vuyle Dampen ontstaen: Welcke al de Velden, eenige mijlen daer rondom heenen, verderven; deselve verdord, verdrooghd, en onvrughtbaer maeckende. Sommige meenen, deesen Roock te sijn de Damp van de Jordaen, welcke in dit Meir loopt. Vermits nu de Natuer deeses helderen Jordaens-waters gantsch strijdigh is met die van dien stinckenden Poel, soo konnen deese beyde sigh niet t'saemen voegen, sonder sulck een Damp van sigh te geven. 't Ligchaem deeser Doode Zee echter, streckende reght nae 't Zuyd-Westen, behoud een heldere loop, tot aen de Sandige en Steenaghtige Woestijnen. Aen 't Zuyden is dit Meir omringhd van 't Steenigh Arabien. Aen 't Noorden met de sandige Bergen der Woestijn van Judea. Aen 't Westen met de steyle Geberghten van Woest-Arabien. Aen 't Oosten met de Vlackte van Jericho: Waerom dan oock deese groote Poel nergens een uytgangh heeft. Sy vockt noch behoud geenerley Visch. Die 'er uyt de Jordaen by geval in koomd, is terstond dood. De Joodsche Geschiedschrijver Josephus, desgelijcks oock meer andere onder d'Oude, getuygen wel, dat in haeren tijd aen den Oever Appelen wiesschen, van verwe schoon als Goud, doch inwendigh niet anders als vuyle Asch: 't Kon oock doemaels wel [168] waeraghtigh zijn geweest. Maer nu zijn 'er in drie mijlen weghs noch Boomen noch Bosschen ontrent deese Streeck van Sodom, wijl dit giftige Meir alles heeft verdorven. Litgouws Negenthienjaerige Reys, pag. 143. Evenwel vind men noch, niet seer verr' van 't selve, seeckere Vrught, hebbende de gedaente eener groene Ockernoot. 'k Hebse gesien; doch my wierd geseghd, dat dit Gewas noyt rijp gevonden werden. Sandys Voyagie, pag. 121. 't Water is swartverwigh. d'Arabische Inwooners te Jericho, zijnde de naest hier aengelegene Stad, berighteden my, dat op sommige tijden des jaers in dit Meir sigh seer vreeslijcke gedaenten openbaeren, en grouwlijcke Vertooningen sigh laeten sien. Idem Litgouw pag. 144. Sommige schrijven, dat hier niets met allen, van 't geen eenige swaerte heeft, wil sincken. Doch ick getuyge uyt eygener ervaerenheyd, het tegendeel. Want daer blijft niets boven op 't Water leggen, selfs niet, 't geen maer 't geringe gewight eener Pluym heeft; niet een biesken verdord Gras. 't Gaet alles nae de grond, gelijck ick door de proef met eygener hand dickmael ben gewaer geworden. Idem Ibid.

Ik zal u dan ook zeggen, liet Marinus zich horen, wat mij hiervan bewust is uit eigen ondervinding. Eens in 't jaar gaaat een gehele karavaan of groot gezelschap van Christen pelgrims uit allerlei gewesten der wereld onder 't geleide van een Sangiac uit Jerzsalem naar de Jordaan. Ik vervoegde mij onder dezn hoop; trok dus met ze over gebergten en door dalen henen. Wij waren toen ruim tweeduizend in getal, zo mannen als vrouwen, van allerlei land-aard. Sommige gingen te voet; andere zaten op paarden of ezels. 's Avonds hielden wij stil bij een moskee of Turkse kerk, staat op detop van een berg; zo hoog dat men de Dode Zee van daaraf vlak en duidelijk kan zien omdat ze niet ver van dit gebouw af ligt; alleen door een lustige ruime vlakte daarvan gescheiden. Hier versleten wij een gedeelte der nacht onder de open lucht op 't groene kruid; verwachten de opkomst van de maan om bekwaam te kunnen reizen. Zo gauw ze haar licht gaf vervolgden wij onze weg met zo’ n gezwindheid, dat de arme voetgangers, ofschoon wij ze somtijds wat opwachten, ons niet konden volgen. Twee of drie ervan stierven onderweg; tenzij door vermoeidheid; tenzij om dat ze alreeds tevoren ziek, immers te onpas waren geweest. Wij trokken ter zijden de Dode Zee heen over zekere vlakte een stuk weg daarvan af ligt; zodat ik dit meer maar alleen van verre kon zien. In de gedachte vlacke vond ik vele stenen; ook kluiten van leemachtige aarde; waarvan dit land vol is en door de Dode Zee worden voortgebracht. Voor deze keer wist ik geen verder bescheid daarvan uit eigen ondervinding. Della Valle Reysen, eerste deel kapittel 37 pagina 175. 177. Graag had ik dit zeldzame meer bezichtigd doch de Turken, onze begeleiders, wilden toen daartoe niet verstaan. Maar diegene welke daarbij geweest waren zeiden me dat 't water zeer helder [165] doch uitstekend zout is. Dat men ook op enige plaatsen blinkend zout vindt even als kristal. Dat op dit water alle mensen drijven ofschoon ze noch handen noch voeten verroeren om zich door zwemmen te behelpen: Doch dat er niet anders opdrijft als 't geen leven heeft; waartegen alle dode dingen te gronde gaan. Dat een brandende kaars daarop boven zwemt doch als het uitgeblust is; straks zinkt. Dat in deze zee geen vis wordt gevonden ter oorzaak van de al te grote zoutheid der water; is zo fel dat het in de mond brandt. Dat de vissen uit de Jordaan daar omtrent of bij komen terstond weer terugkeren; diegene, die door de snelheid der stroom daarin geraken dadelijk sterven. In drie Franse mijlen rondom dit meer wordt de aardbodem niet bebouwd; welke wit met zout en as vermengd is. Zeer veel Joden-lijm wordt eruit getrokken. Reizen van de Heer Thevenot, eerste Deel, Boek 2 kapittel 34 pagina 326. De vallei naar Jericho is ter breedte van enige mijlen weg gans do' en drooh; zonder gras of enige andere groente. De gebergten zo ter rechter als ter linker zijd, zijn ten enenmale onvruchtbaar, woest en dor. Niemand woont hier: Niemand kan er ook wonen gelijk ik niet zonder gevoelen en weekmoedigheid genoeg gezien heb. Deze Dode Zee brengt geen gedierte noch vis voort. Geen kunnen er ook levend blijven. Als ik naderhand deze poel wat eigenlijker aanmerkte heb ik aan den oever niet 't minste beestje of visje kunnen gewaarworden. Men ziet er niet enig zee-schelpje. De grond is gans zwart. 't Water, gelijk ik alreeds gezegd heb, is uitnemend zout. Ik heb er evenwel geen stank aan geroken. In mijn tijd wordt te Jeruzalem geen ander zout gebruikt dan 't geen van deze Rode Zee komt; vermits 't zeer goed en zo wit als sneeuw is. Sommige verhalen dat men voor deze hier heeft gezien enige puinhopen van vervallene steden en huizen: Doch ik kon er geheel niets van gewaar worden. Alleen zag ik een klein eilandje; zonder te weten of er een der vezsonken steden opgestaan heeft of niet. Enige van die bij mij waren meenden stukken van gebroken muren onder 't water te zien; en vermoedden dat het de stad Zeboim wel mocht geweest zijn: Doch noch ik, noch verscheidene andere zagen iets hiervan. F. Antonius Gonzales, Jeruzalemse Reis, eerste Deel, pagina 584. De rivier de Jordaan schiet [166] door de vlakte van Jericho, een weinig beneden daar deze stad heeft gestaan wordt eindelijk verslonden van dit vervloekte meer Asphaltites; zo genoemd wegens 't bitumen of ’t pekkig hars dat van hetzelfde opgeworpen wordt. De naam van de Dode Zee heeft het bekomen of om dat er niets levendigs in kan zijn; of om de zwaarte van dit water wat nauwelijks door enige wind kan bewogen worden. De zoutheid van hetzelfde is boven maten streng. 't Heeft geen uitgang. En ofschoon de Jordaan zich gedurig daarin ontlast zo wordt het echter nooit hoger. Van de oorzaak van deze niet-vermeerdering kunnen wij hierna spreken. Het wordt omringd van een onvruchtbare woestheid tot een altijddurend vreselijk gedenkteken der Goddelijk oordees. Aan de voet van ’t daaraan grenzende gebergte liggen zekere zware stenen die branden als smidskolen. De pelgrims maken er vuur van. Evenwel verminderen ze door 't branden niet; maar worden alleen lichter en witter. Zandys Voyagie, pagina 121.

Even hetzelfde, viel Polylector hierin, getuigt ook de gemelde Frantz Ferdinand van Troilo; doch hij geeft er wat breder bericht van; zei: Dat hij deze poel vrij ver ten Noorden, Westen en Oosten omgereden heeft en omtrent een steenworp van 't land af heeft zien staan een overgebleven stuk van een muur; misschien van de stad Sodom; bijna vijftien vademen lang; ten enenmale zwart en verbrand. Mogelijk hebt gij zo ver niet geweest en derhalve dit muur-stuk niet kunnen zien. Vermits 't meer ter die plaats niet diep is, zo reed hij, nevens enige andere, daarin en brak er enige steeen af ter gedachtenis. Als die in 't vuur worden gelegd zo branden ze. Alleen maar over een kaars gehouden zo ontvonken ze en glimmen gelijk gloeiende kolen: Doch geven een zeer lelijke damp en stank van zich; afschuwelijk als die van pek of zwavel. Ja zelfs, men wordt er een zeer boze reuk aan gewaar wanneer men ze slechts tussen de handen wrijtf. Hij doet erbij dat de oever naar 't Noorden wit-zandig is; doch dat men onder dit zand, ter diepte van 't vierde deel van een el, een koolzwarte, taaie, kwalijk riekende stof vindt; daar men licht invallen, ja, wel geheel in verzinken kan. Dat naar 't Westen, de breedte van een mijl weg van 't water af, geen zand, maar enkel as wordt vernomen; zodat men als men te paard zit tot over de benen toe daarin neerwaarts schiet met zeer groot levensgevaar. [167] Dit ben ik, vervolgde Marinus, niet weinig gewaargeworden toen ik eens volkomen deze Dode Zee bezichtigde: Genoemd Dode om dat er gelijk alreeds gezegd is, niet levendigs in verderen kan; maar vooral omdat ze van zichzelf onbeweeglijk is; en dan noch omdat alle daarover vliegende vogels straks dood ter neer vallen: Zee omdat ze zout is. Wederom Lacus of 't meer Asphaltites vanwege een daarvan komend taai slijm, genoemd Bitumen Asphaltum. Toen ik in 't gezelschap waarin ik mij bevond aan de kust van dit Sodoms-Meer kwam hadden wij 't zo kwaad vanwege de voze, diepe zandige grond zo dat de ezels ons niet daardoor konden brengen. Wij moesten afzitten; wroeten door 't gedachte zand (waaronder de straks-gemelde taaie of ook asachtige stof zit), somtijds tot ons midden, ja, wel tot over hoofd en oren daarin zinken. Vermits ik sterk van lichaam was, zo kwam ik er noch allerbest door; vaak ook een goede dienstdoen aan diegene welke bijna onder 't zand begraven lagen en versmoorden. Van mijn ganse leven heb ik mij zo vermoeid niet bevonden als in die nacht. Eindelijk kwamen wij aan den oever van deze Dode Zee. Gedurig smookt het hier; waaruit vuile dampen ontstaan: Welke alle velden enige mijlen daar rondom heen verderven; die verdord verdroogd en onvruchtbaar maken. Sommige menen deze rook te zijn de damp van de Jordaan welke in dit meer loopt. Vermits nu de natuur van deze heldere Jordaans-water gans strijdig is met die van die stinkende poel zo kunnen deze beide zich niet tezamen voegen zonder zo’ n damp van zich te geven. 't Lichaam van deze Dode Zee echter strekt recht naar 't Zuidwesten, behoudt een heldere loop tot aan de zandige en steenachtige woestijnen. Aan 't Zuiden is dit meer omringd van 't stenig Arabië. Aan 't Noorden met de zandige bergen der woestijn van Judea. Aan 't Westen met de steile gebergten van Woest-Arabië. Aan 't Oosten met de vlakte van Jericho: waarom dan ook deze grote poel nergens een uitgang heeft. Zij vangt noch behoud geen vis. Die er uit de Jordaan bij toeval in kom, is terstond dood. De Joodse feschiedschrijver Josephus, desgelijks ook meer andere onder de ouden getuigen wel dat in hun tijd aan de oever appels groeiden, van kleur schoon als goud, doch inwendig niet anders dan vuil as: 't Kon ook toen wel [168] waarachtig zijn geweest. Maar nu zijn er in drie mijlen weg noch bomen noch bossen omtrent deze streeck van Sodom omdat dit giftige meer alles heeft verdorven. Litgouws Negentienjarige Reis, pagina 143. Evenwel vindt men noch niet zeer ver van hetzelfde zekere vrucht, heeft de gedaante van een groene walnoot. Ik heb ze gezien; doch mij wordt gezegd dat dit wewas nooit rijp gevonden worden. Zandys Voyagie, pagina 121. 't Water is zwart kleurig. De Arabische inwoners te Jericho, is de naast hier aangelegen stad, berichtten mij dat op sommige tijden van het jaar in dit meer zich zeer vreselijke gedaanten openbaren en gruwelijke vertoningen zich laten zien. Idem Litgouw pagina 144. Sommige schrijven dat hier geheel niets van 't geen enige zwaarte heeft wil zinken. Doch ik getuig uit eigen ervaring het tegendeel. Want daar blijft niets boven op 't water liggen, zelfs niet 't geen maar 't geringe gewicht van een pluim heeft; niet een biesje verdord gras. 't Gaat alles naar de grond gelijk ik door de proef met eigen hand vaak ben gewaargeworden. Idem Ibid.

Uwe beproevingh, stelde Polylector hier tegens, is buyten twijffel alleen geweest van dingen, welcke geen leven hebben. Dat al deselve sincken, getuygen oock de meeste Schrijvers. Maer 'k wenschte wel, eerst, dat uwe handen yet levendighs daer in geworpen hadden, om alsoo te konnen getuygen, of 't gemeene gevoelen, dat alle levendige dingen daer in swemmen, alle levenloose sincken, oock waeraghtigh was. Desgelijcks, dat alle lighte dingen, gelijck de geene zijn, van welcke ghy gewagh hebt gemaeckt, te grond gaen, maer de swaere drijven. Daer nae, dat deeze Proef van u op meer dan eene plaets waere genomen geworden; wijl ghy selver geseght hebt, dat dit Meir niet over al eenerley Water, maer nae 't Suyd-Westen een heldere loop heeft. Niet alleen is waerschijnlijck, maer oock noodwendigh, dat de Menschen, welcke sigh daer op begeven, niet konnen ondergaen, wegens de seer felle southeyd deeses Waters, die sulcks verhinderd. Een stuck Vleesch sal in strenge Peeckel niet nae de grond sincken. In Hongaryen is een Sout-Mijn, vol Water. Wat Hond of ander Dier daer in geworpen werd, is voor 't te grond gaen genoegh verseeckerd. Een Hongariër heeft my betuyghd, dat hy in eygener persoon daer in gesprongen is, en gantsch stil lagh, sonder hand of voet-verroeringh. Evenwel dreef hy niet alleen, maer dreef gantsch boven op d'oppervlackte des Waters; [169] sonder eenige neersackingh in 't selve. Echter moet men 'er niet langh in blijven, indien men, ter oorsaeck van de gedaghte seer felle southeyd, niet 't geheele Vel sijns Ligchaems wil verliesen.

Hoe groot, Juffer Honesta, is doch wel dit voortijds seer lustige Land, maer nu afgrijslijck Meir?

Hier in, antwoordede Polylector, verschillen de Schrijvers niet weynigh. Sommige hebben de maet gesteld op 't hooren seggen van andere. Eenige hebbense nae 't oogh, alleen by gissingh, genoomen; 't welck niet selden vry veel bedrieghd. Hier by koomd noch 't groote verschil tusschen de mijlen van 't een en 't ander Volck; d'eene twee mael, drie mael, vier mael grooter zijnde als d'andere. Selfs de Meetingh van eenerley Natie met haere mijlen sal vry veel verschillen, wijl in Franckrijck, desgelijcks in Duytschland, grooter en kleyner mijlen zijn. Niet weynighmael slaen oock de Druckers een feyl in 't van de Schrijvers welgestelde Cijffergetal; maeckende van 30, 50; of van 60, 90. Thevenot beschrijft de lenghte op honderd, de breedte op vijfentwintigh mijlen. Meend hy Italiaensche, soo sal 't bykoomen. Indien Fransche, soo is 't vry ruym genoomen. Sandys steld de lenghte op 70. de breedte op 60. Buyten twijffel meend hy Engelsche; maer vermoedlijck is hier in 't Cijffergetal der breedte een Druckfeyl geslaegen; wijl geen andere Schrijvers deese Poel bynae soo breed als langh maecken. Litgouw heeft in de lenghte taghtigh; in de breedte maer drie, vier of vijf mijlen, nae gelegenheyd der tusschen-koomende rondte. Hy sal oock Engelsche mijlen reeckenen. D.T V.Y. in sijne Weereldspiegel heeft de lenghte van 't Noorden ten Suyden geset op vijf daghreysen; de breedte van 't Westen ten Oosten op vijf mijlen. Michaelides steld tnegentigh, en negenthien; vermoedlijck Italiaensche mijlen. Gelhusius ruym sesthien, en vier; Duytsche mijlen. Frantz Ferdinand van Troilo derthien, en vier. Buntingh, in sijn Reysboeck der Heylige Schrift, thien lenghte, en anderhalve, twee, of wel drie breedte. Beyde deese laetste reeckenen oock nae Duytsche mijlen. P. Beauchamp sevenentwintigh, en aght; Fransche mijlen. 't Verschil onder de meeste deeser Schrijvers is soo geheel groot niet; en ontstaet uyt de verhaelde oorsaecken; gelijck oock hier uyt, dat sommige de Tongh der Doode Zee daer by meeten; andere niet.

Vermits, seyde Honorius, de Weereldbeschrijvers gemeenlijck niet overeenkomen in de Stellingh der tusschen-wijdte van 't [170] eene land tot 't andere; jae selfs niet in de grootte en omvangh van deese of geene bewoonde Stad, soo staet niet te verwonderen, datse oock verschillen in de lenghte en breedte der Doode Zee; wijl de geene, die'er by zijn geweest, en uyt welckers berighten sy haer' Aenteeckeningen moeten stellen, juyst niet alle in de Meetkonst even wel ervaeren waeren. Waer by noch koomd de gemelde ongelijckheyd der mijlen tusschen dit en dat Volck. Als ick somtijds, tot mijne verlustigingh, in eenige Reys-boecken wat lees, of sommige Bekende yets hoor verhaelen van vreemde Gewesten, soo stae ick dickmael, weegens deese verscheydenheyd, seer verleegen. Eenige spreecken van Spaensche; andere van Fransche, noch andere van Italiaensche en Duytsche mijlen: En vermits 't verschil tusschen d'een en d'andere my onbewust is, soo kan ick, 't sy van d'uytgestrecktheyd, 't zy van de tusschen-wijdte, geen reghte bevattingh hebben. 'k Wenschte derhalven wel, dat my eenigh klaer beright wierd gegeven, waer nae ick altijd een goede reeckeningh kon maecken.

Neem dan, gaf Polylector hem tot antwoord, tot uw Besteck eene Graed, maeckende een wegh, of tusschen-wijdte, van vijfthien gemeene Duytsche mijlen, yeder van vierduysend Romeynsche Passen, of schreeden, in de lenghte. Op sulck een Graed hebben d'Italiaensche en Engelsche Volckeren tsestigh; de Francoisen twintigh (of oock vijfentwintigh); de Spaenjaerden seventhien en een halve; de Hollanders twintigh mijlen. De laetstgenoemde worden gereeckend yeder van een uyr gaens juyst. Soo is dan een Italiaensche of Engelsche mijl, 't derde deel eener uyr. Een Fransche of een uyr, of de vier-vijfde-deelen eener uyr (want haere mijlen zijn in de grootte verschillende): Een Spaensche een, en 't sevende deel eener uyr: Een gemeene Duytsche mijl een en 't derde deel eener uyr gaens, of eener Hollandsche mijl.

Dit sal my, liet Honorius hier op hooren, al dickmael te pas konnen koomen; wil ick wel soo veel van de Cijfferkonst verstae, dat ick nu d'uytreeckeningh eener gestelde tusschen-wijdte, of grootte, 't zy met wat voor mijlen gemeeten, als deselve maer bekend zijn, tot uyren gaens sal konnen brengen. Maer is deese Doode Zee deselve, welcke in de Heylige Schrift (Genes. XIV. 3.) de Sout-Zee; en (Deuteron. III. 17.) de Zee des vlacken Velds werd geheeten?

Even deselve berightede Polylector, Oock werdse (Joel II.20) [171] genoemd d'Oost-zee, als leggende in 't Zuyd-oosten van Canaan. By d'Arabiers draeghdse hedensdaeghs de naem van Bahar Lout, soo veel als de Zee van Loth. Want (verdightense) Loth bleef op haere Golven bevrijd van Schipbreuck te lijden; doch de godloose Inwooners van Sodom vergingen 'er in. Dappers Syrien en Palestijn, tweede Verdeelingh, fol. 559. De Joodsche Geschied-schrijver Josephus, die ten tijde der Hemelvaert Christi heeft geleefd, steld de lenghte deeses Meirs, tot aen Zoar, op vijf honderd en taghtigh Stadien; maeckende aghttien Duytsche mijlen, en een aghtste deel: De breedte op honderd en vijftigh Stadien; zijnde vier mijlen, en bynae 't drie-vierde-deel eener mijl. Deselve Schrijver getuyghd oock, datse haere boven-vlackte, of huyd, driemael yeder dagh van verwe veranderd. 't Sal u veellight niet mishaegen, dat ick by deese gelegenheyd kortlijck verhael, 't geen de vermaerde Heydensche Geschiedschrijver Tacitus (die ontrent de tijd des gedaghten Josephi leefde) hier van schrijft. Dit Meir, seghd hy, is van een boven maeten grooten omgangh; hebbende de gelijckenis eener Zee. 't Water is van een verdorvene smaeck; besmetlijck voor de geene die daer ontrent woonen, wegens de swaerheyd der stanck. 't Werd niet bewoogen door eenige Winden. 't Lijd geenerley Visschen of Waetervogelen. 't Geen men 'er op werpt, drijft als op een vast ligchaem. Soodaenigh gaet het oock met de Menschen, 't zy datse swemmen konnen, of niet. Op seeckere tijd des jaers brenght het voort een slagh van Lijm (of Peck). d'ervaerenheyd heeft geleerd hoe men 't selve moet vergaederen. 't Is een Voghtigheyd, in haere Natuer swart. Doch met Edick besprenghd zijnde, soo rundse t'saemen, en drijft op 't Water. Dan werd het met de hand aengevat, en in 't Schip getrocken. 't Volgd malkander geduerich; en dus bevraght men 'er de Scheepen meê; tot dat men't eyndlijck, wanneer men genoegh heeft, afsnijd. Sulcks kan noch met koper noch met yser geschieden: Maer Bloed kan dit Lijm niet verdraegen; oock niet de kleederen, welcke besmet zijn van der Vrouwen maendlijcke Vloed. Dit is (vervolghd hy) 't geen d'oude Schrijvers daer van verhaelen. Sy, welcke de plaetsen hier kennen, getuygen, dat geheele klompen van dit Lijm over 't Water voortgedreeven, en naderhand aen den Oever opgetrocken worden. Een wijl tijds daer nae, alsse door d'opdampingh der Aerde en de kraght der Son verdrooght zijn, werdense in stucken geklooft met Bijlen en Beytelen (gelijck men swaere [172] Balcken en groote Steenen doet. Niet verr' van dit Water sijn seeckere Velden, die men seghd (ghy hoord hier een Heyden spreecken) dat voortijds vrughtbaer en bewoond land zijn geweest, voorsien met seer groote Steeden; maer nu gantschlijck verbrand, door 't verschricklijck uytwerpen der Blixemen: En dat, tot een getuygenis hier van, de mercklijcke Teeckenen noch sijn overgebleven. Want d'Aerde schijnd daer geheel verbrand te sijn; en heeft oock al haere kraght tot vrughtbaerheyd verlooren. Allerley Vrught, die hier of van selfs voortkoomd, of gesaeyd word, 't zy datse in loof en bloem staet, 't zy datse tot haere gewoone Wasdom is geraeckt, is gantsch swart, leedigh, en verdwijnt gelijck als tot Asch. Wat my belanghd ('t zijn noch de woorden Taciti) gelijck ick toestae, dat deese Joodsche Steeden voortijds door Vyer uyt den Hemel zijn verbrand geworden, soo meen ick oock vastlijck, dat door d'opdampingh deeses Meirs d'Aerde werd besmet, en de daer over heenen swevende lught verdorven. Waerom dan oock de Somer en Herfstvrughten, soo van de besmettede Aerde als van de verdorvene lught, te niet gaen, en verrotten. Tatici Histor. lib. 9. cap. 5. De Geschiedschrijver Justinus getuyght'er dit van: In 't genoemde Land vind men een Meir, wegens sijne grootte, en oock om dat 'er geen Vloeyingh aen is, de Doode Zee geheeten. Want 't word gantschlijck van geene Winden ontroerd; vermits 't Bitumen ('t Lijmpeck), waer meê dit Water bedeckt is, der selver kraght weerstaet. 't Draeghd geene Scheepen (hier in verschild hy van Tacitus, ten waere Tacitus verstond, dat de Scheepen, die 't Peck nae sigh trecken, laegen op de streeck des in deese Zee vlietende Jordaen-waters, gelijck Michaelides het opneemd). Alles wat geen leven heeft, gaet 'er in te grond, soo haest het daer op geleght werd. Justinus, lib. 36.

'k Sie wel, seyde Honorius, dat de naem van Doode Zee seer oud is. Dat oock d'oude en nieuwe Schrijvers in haere berighten van deselve veelsins in 't hoofdsaecklijck over een koomen; maer oock in sommige dingen verschillen; insonderheyd ontrent 't sincken en drijven der daer in geworpene Ligchaemen; waer onder ghy dat van de Scheepen alreeds hebt aengemerckt; doch oock daer by aengeweesen, hoedanigh Michaelides dit verschil soeckt wegh te neemen. 'k Weet echter niet, of sijne bygebraghte meeningh wel op vaste beenen staet.

Buyten twijffel, berightede Polylector, is dit Meyr niet [173] overal even lijmigh; welcke stof seer veel kan toebrengen tot de bovenhoudingh eens dinghs. Daerenboven oock niet allerweegen even sout; insonderheyd niet daer 't Jordaen-water eerst van 't selve werd ontfangen. 't Kon derhalven seer wel zijn, dat hier yets sou sincken, daer weer sou moeten drijven, nae de meer of minderheyd des Lijms en des Souts. Kircherus seght 'er dit van: 't Sout deeses Meirs is seer bitter van smaeck, en soo groof van Weesen, dat men 't tweemael swaerder als Zee-sout bevind te zijn. Waerom dan, en oock om 't overvloedigh Menghsel van Lijm, de daer in geworpene Ligchaemen noyt sincken. 't Kan Menschen en Beesten draegen, sonder datse sigh eenighsins met swemmen behoeven te behelpen. Doch soo haest als'er uytkoomen, schijnense over haer geheele ligchaem als met Sout bestroyd. Kircheri Mund. subterran. tom. 1. lib. 6. devis. 1. cap. 4.

Deese Reden, wierp Honorius hier tegens, voldoet my niet. Indien 't Sout d'oorsaeck van 't drijven is, soo moesten soo wel de doode als levende ligchamen boven swemmen; gelijck wy sien dat een dood stuck vleesch op een seer strenge Peeckel doet. Maer in tegendeel beright men ons, dat alle doode ligchaemen in deese Doode Zee te grond gaen.

Uw beproeving, stelde Polylector hiertegen, is zonder twijfel alleen geweest van dingen welke geen leven hebben. Dat al die zinken getuigen ook de meeste schrijvers. Maar Ik wenste wel eerst dat uw handen iets levendigs daarin geworpen hadden om alzo te kunnen getuigen of 't algemene gevoelen dat alle levendige dingen daarin zwemmen, alle levenloze zinken ook waarachtig was. Desgelijks dat alle lichte dingen, gelijk diegene zijn waarvan gij gewag hebt gemaakt te gronde gaan, maar de zware drijven. Daarna dat deze proef van u op meer dan een plaats waargenomen worden; omdat gijzelf gezegd hebt dat dit meer niet overal een soort water, maar naar 't Zuidwesten een heldere loop heeft. Niet alleen is waarschijnlijk maar ook noodwendig dat de mensen welke zich daarop begeven niet kunnen ondergaan vanwege de zeer felle zoutheid van dit water die zulks verhinderd. Een stuk vlees zal in strenge pekel niet naar de grond zinken. In Hongarije is een zoutmijn vol water. Wat hond of ander dier daarin geworpen wordt is voor 't te gronde gaan genoeg verzekerd. Een Hongaar heeft mij betuigd dat hij in eigen persoon daarin gesprongen is en gans stillag zonder hand of voet-vte beroeren. Evenwel dreef hij niet alleen, maar dreef gans boven op de oppervlakte van het water; [169] zonder enige neerzakken in hetzelfde. Echter moet men er niet lang in blijven indien men ter oorzaak van de gedachte zeer felle zoutheid niet 't gehele vel van zijn lichaam wil verliezen.

Hoe groot, zei juffer Honesta, is doch wel dit voortijds zeer lustige land maar nu afgrijselijk meer?

Hierin, antwoorde Polylector, verschillen de schrijvers niet weinig. Sommige hebben de maat gesteld op 't horen zeggen van andere. Enige hebben ze naar 't oog alleen bij gissing genomen; wat niet zelden vrij veel bedriegt. Hierbij komt noch 't grote verschil tussen de mijlen van 't een en 't ander volk; de ene die tweemaal, drie maal, vier maal groter zijn dan de andere. Zelfs de meting van een natie met zijn mijlen zal vrij veel verschillen omda tin Frankrijk, desgelijks in Duitsland groteer en kleineer mijlen zijn. Niet weinig slaan ook de drukkers een feil in 't van de schrijvers welgestelde cijfer getal; maken van 30, 50; of van 60, 90. Thevenot beschrijft de lengte op honderd, de breedte op vijfentwintig mijlen. Meent hij Italiaanse zo zal 't bijkomen. Indien Franse zo is 't vrij ruim genomen. Zandys stelt de lengte op 70, de breedte op 60. Zonder twijfel meent hij Engelse; maar vermoedelijk is hierin ’t cijfer getal der breedte een drukfout geslagen; omdat geen andere schrijvers deze poel bijna zo breed als lang maken. Litgouw heeft in de lengte tachtig; in de breedte maar drie, vier of vijf mijlen naar gelegenheid der tussen-komende rondte. Hij zal ook Engelse mijlen rekenen. D.T V.Y. in zijn Weeeldspiegel heeft de lengte van 't Noorden ten Zuiden gezet op vijf dagreizen; de breedte van 't Westen ten Oosten op vijf mijlen. Michaelides stelt negentig en negentien; vermoedelijk Italiaanse mijlen. Gelhusius ruim zestien en vier; Duitse mijlen. Frantz Ferdinand van Troilo dertien en vier. Buntingh in zijn reisboek der Heilige Schrift, tien lengte en anderhalve, twee of wel drie breedte. Beide deze laatste rekenen ook naar Duitse mijlen. P. Beauchamp zevenentwintig en acht; Franse mijlen. 't Verschil onder de meeste deze schrijvers is zo geheel groot niet; en ontstaat uit de verhaalde oorzaken; gelijk ook hieruit dat sommige de tong der Dode Zee daarbij meeen; andere niet.

Vermits, zei Honorius, de wereldbeschrijvers gewoonlijk niet overeenkomen in de stelling der tussen-wijdte van 't [170] ene land tot 't andere; ja, zelfs niet in de grootte en omvang van deze of geen bewoonde stad, zo staat niet te verwonderen dat ze ook verschillen in de lengte en breedte der Dode Zee; omdat diegene die erbij zijn geweest en waaruit ze berichten dat zij hun aantekeningen moeten stellen, juist niet alle in de meetkunst even goed ervaren waren. Waarbij noch komt de gemelde ongelijkheid der mijlen tussen dit en dat volk. Als ik somtijds tot mijn verlustiging in enige reisboeken wat lees of sommige bekende iets hoor verhalen van vreemde gewesten zo st ik vaak vanwege deze verscheidenheid zeer verlegen. Enige spreken van Spaanse; andere van Franse, noch andere van Italiaanse en Duitse mijlen: En vermits 't verschil tussen de een en de andere mij onbewust is zo kan ik, tenzij van de uitgestrektheid, hetzij van de tussen-wijdt, geen rechte bevatting hebben. Ik wenstee derhalve wel dat mij eeig klaar bericht wordt gegeven waarna ik altijd een goede rekening kon maken.

Neem dan, gaf Polylector hem tot antwoord, tot uw bestek een graad, maak een weg of tussen-wijdte van vijftien gewone Duitse mijlen, ieder van vierduizend Romeinse passen of schreden in de lengte. Op zo’ n graad hebben de Italiaanse en Engelse volkeren zestig; de Fransen twintig (of ook vijfentwintig); de Spanjaarden zevenhien en een halve; de Hollanders twintig mijlen. De laats genoemde worden gerekend ieder van een uur gaan juist. Zo is dan een Italiaanse of Engelse mijl 't derde deel van een uur. Een Franse of een uur of de vier-vijfde-delen van een uur (want hun mijlen zijn in de grootte verschillend): Een Spaanse een en 't zevende deel van een uur: Een gewone Duitse mijl een en 't derde deel van een uur gaan of een Hollandse mijl.

Dit zal mij, liet Honorius hierop horen, al vaak te pas kunnen komen; wil ik wel zo veel van de cijferkunst verstaan dat ik nu de uitrekening een der gestelde tussen-wijdte of grootte, hetzij met wat voor mijlen gemeten als die maar bekend zijn tot uren gaans zal kunnen brengen. Maar is deze Dode Zee die welke in de Heilige Schrift (Genesis 14; 3.) de Zoutzee; en (Deuteronium 3; 17.) de Zee der vlakke veld wordt geheten?

Even die berichtte Polylector, ook wordt het (Joel 2;.20) [171] genoemd de Oostzee als ligt in 't Zuidoosten van Kanaän. Bij de Arabieren draagt het hedendaags de naam van Bahar Lout, zo veel als de zee van Lot. Want (verdichten ze) Lot bleef op zijn golven bevrijd van schipbreuk te lijden; doch de goddeloze inwoners van Sodom vergingen erin. Dappers Syrië en Palestijn, tweede Verdeling, folio 559. De Joodse geschiedschrijver Josephus die ten tijde der Hemelvaart Christus heeft geleefd stelt de lengte van dit meer tot aan Zoar op vijfhonderdtachtig stadien; maken achttien Duitse mijlen en een achtste deel: De breedte op honderdvijftig stadien; is vier mijlen en bijna 't drie-vierde-deel van een mijl. Die schrijver getuigt ook dat ze zijn boven-vlakte of huid driemaal ieder dag van kleur verandert. 't Zal u mogelijk niet mishagen dat ik bij deze gelegenheid kort verhaal 't geen de vermaarde heidense geschiedschrijver Tacitus (die omtrent de tijd der gedachten Josephus leefde) hiervan schrijft. Dit meer, zegt hij, is van een boven mate groten omganh; heeft de gelijkenis van een zee. 't Water is van een verdorven smaak; besmettelijk voor diegene die daar omtrent wonen vanwege de zwaarheid der stank. 't Wordt niet bewogen door enige winden. ’t Lijdt geen vissen of watervogels. 't Geen men erop werpt drijft als op een vast lichaam. Zodanig gaat het ook met de mensen, hetzij dat ze zwemmen kunnen of niet. Op zekere tijd van het jaar brengt het voort een slag van lijm (of pek). De ervaring heeft geleerd hoe men hetzelfde moet verzamelen. 't Is een vochtigheid in zijn natuur zwart. Doch als het met azijn besprenkeld is zo komt ze tezamen en drijft op 't water. Dan wordt het met de hand aangevat en in 't schip getrokken. 't Volgt elkaar gedurig; en dus bevracht men er de schepen mee; totdat men 't eindelijk, wanneer men genoeg heeft, afsnijdt. Zulks kan noch met koper noch met ijzer geschieden: Maar bloed kan dit lijm niet verdragen; ook niet de kleren welke besmet zijn van de vrouwen maandelijkse vloed. Dit is (vervolgt hij) 't geen de oude schrijvers daarvan verhalen. Zij welke de plaatsen hier kennen getuigen dat gehele klompen van dit lijm over 't water voortgedreven en naderhand aan de oever opgetrokken worden. Een tijd daarna als het door de opdampen der aarde en de kracht der zon verdroogd zijn worden ze in stukken gekloofd met bijlen en beitels zoals men zware [172] balken en grote stenen doet. Niet ver van dit water zijn zekere velden die men zegt (gij hoort hier een heiden spreken) dat voortijds vruchtbaar en bewoond land was geweest voorzien met zeer grote steden; maar nu gans verbrand door 't verschrikkelijk uitwerpen der bliksems: En dat tot een getuigenis hiervan de opmerkelijke tekens noch zijn overgebleven. Want de aarde schijnt daar geheel verbrand te zijn; en heeft ook al zijn kracht tot vruchtbaarheid verloren. Allerlei vruchten die hier of vanzelf voortkomen of gezaaid worden, hetzij dat ze in loof en bloem staat, hetzij dat ze tot hun gewone wasdom is geraakt is gans zwart, leeg en verdwijnt gelijk als tot as. Wat mij aangaat (het zijn noch de woorden van Tacitus) gelijk ik toesta dat deze Joodse steden voortijds door vuur uit den hemel zijn verbrand geworden, zo meen ik ook vast dat door de opdampen van dit meer de aarde wordt besmet en de daarover heen zwevende lucht verdorven. Waarom dan ook de zomer- en herfstvruchten zo van de besmette aarde als van de verdorvee lucht te niet gaan en verrotten. Tacitus Histor. lib. 9. kapittel 5. De geschiedschrijver Justinus getuigt er echter dit van: In 't genoemde land vindt men een meer vanwege zijn grootte en ook om dat er geen vloeing aan is de Dode Zee geheten. Want 't wordt gans van geen winden ontroerd; vermits 't bitumen (’t lijm-pek) waarmee dit water bedekt is de kracht ervan weerstaat. 't Draagt geen schepen (hierin verschilt hij van Tacitus tenzij Tacitus verstond, dat de schepen die 't pek naar zich trekken laten op de streek der in deze zee vlietende Jordaan-water, gelijk Michaelides het opneemt). Alles wat geen leven heeft gaat erin te gronde zo gauw het daarop gelegd wordt. Justinus, lib. 36.

Ik zie wel, zei Honorius, dat de naam van Dode Zee zeer oud is. Dat ook de oude en nieuwe schrijvers in hun berichten van die veelszins in 't hoofdzakelijk overeenkomen; maar ook in sommige dingen verschillen; vooral omtrent 't zinken en drijven der daarin geworpene lichamen; waaronder gij dat van de schepen alreeds hebt aangemerkt; doch ook daarbij aangewezen, hoedanig Michaelides dit verschil zoekt weg te nemen. Ik weet echter niet of zijn bijgebrachte mening wel op vaste benen staat.

Zonder twijfel, berichtte Polylector, is dit meer niet [173] overal even lijmig; welke stof zeer veel kan toebrengen tot het boven houden van een ding. Daarboven ook niet allerwegen even zout; vooral niet daar 't Jordaan-water eerst van hetzelfde wordt ontvangen. 't Kon derhalve zeer goed zijn dat hier iets zou zinken, daar weer zou moeten drijven naar de meer of minderheid der lijm en het zout. Kircherus zegt er dit van: 't Zout van dit meer is zeer bitter van smaak en zo grof van wezen dat men ’t tweemaal zwaard r dan zeezout bevindt te zijn. Waarom dan en ook om 't overvloedig mengsel van lijm de daarin geworpen lichamen nooit zinken. 't Kan mensen en beesten dragen zonder dat ze zich enigzins met zwemmen. behoeven te behelpen. Doch zo gauw als ze er uitkomen schijnen ze over hun gehele lichaam als met zout bestrooit. Kircheri Mund. subterran. tom 1. lib. 6. devis. 1 kapittel 4.

Deze reden, wierp Honorius hiertegen, voldoet mij niet. Indien 't zout de oorzaak van 't drijven is zo moesten zo wel de dode als levende lichamen boven zwemmen.; gelijk wij zien dat een dood stuk vlees op een zeer strenge pekel doet. Maar in tegendeel bericht men ons dat alle dode lichaamen in deze Dode Zee te gronde gaan.

'k Sal dan sien, hervattede Polylector, of een andere u beeter sal konnen vergenoegen. Indien dit Meir alleen fel fout was, soo sou 't allerley Ligchaemen, dood en levendigh, konnen draegen. Doch vermits oock by 't Sout een scharpe Geest, of 't Jodenlijm is, t'eenemael doordringend, soo werden de luchtgaetjens van 't geen dood is. terstond daer door gevuld of toegestopt; en also de lught, die 't anders om hoogh sou houden, daer uytgedreven; derhalven het noodwendigh sincken moet; waer tegens het met levendige dingen geheel anders is gesteld. Frisschii Ruh-standen vierdter theil pag. 784. Swaerder sou 't vallen, een bestendige Reden te geven, waerom ('t Water deeser Poel dus sout en lijmigh zijnde), alle lighte dingen, selfs tot een Pluymken toe, neersincken; daer tegens alle swaere boven drijven souden. Wy willen aen andere laeten, 't ondersoeck van de volle gewisheyd deeser vreemdigheyd; en dan de Reden daer van te bedencken. Eenvoudighlijck kan men hier meê te vreeden zijn, wanneer men van deese seldsaemheden soo juyst geen op vaste voetenstaende oorsaecken kan vinden: Gelijck dit een ongemeen-vreeslijck oordeel Gods is geweest, over de vijf godloose Steeden: Gelijck oock d'Almaghtige, tot een ontsaghlijck gedenckteecken [174] van 't selve, dien Poel in sijne seldsaemheyd dight by de drie duysend en ses hondert jaeren heeft onderhouden, op een ongewoone wijs, soo kan hy oock wel eenige ongemeene eygenschappen in des selven Water hebben geleght; of se konnen door 't Hemelsch Vyer op een sonderlinge wijs zijn veroorsaeckt geworden; waer van wy de rechte Reden niet, of maer alleen by gissingh, konnen doorgronden. Vermits wy noch veel te verhandelen hebben, soo konnen wy niet al te langh op eene stof blijven staen.

Ghy hebt, viel Juffer Honesta hier in, tot eenige maelen toe gewagh gemaeckt van de Jordaen. Dickmael werd in des Heeren woord van deese Rivier gesproocken; en derhalven wenschte ick wel, een verder Beright en eygentlijcke Beschrijving van de selve te mogen hooren, indien 't u niet verdrietigh sou vallen, my hier in te vergenoegen.

Onse Vriend Marinus, bejegende Polylector haer, die deese Vloed met eygener oogen besightighd heeft, sal uwe begeerte hier in konnen voldoen. Doch vermits 't verhael van deselve beeter te pas sou konnen koomen, als wy sullen handelen van de gemeenschap, welcke allerley Wateren met de Zee hebben, soo sou, mijns oordeels, niet ongeraedsaem zijn, 't geen daer van te seggen kan vallen (waer by ick oock al yet aenmercklijcks, en uw gehoor niet onwaerdigh, sou konnen voegen) tot daer toe uyt te stellen.

Laet ons dan, liet Honorius sigh weer hooren, nu tot de Zee selfs koomen. 't Geen noch van Meiren, Poelen, Rivieren en Fontainen overgebleven is, sal naederhand lightlijck by gelegenheyd konnen verhandeld worden; 't sy by manier van vergelijkingh, of van tegenstellingh, of van verklaeringh.

'k Sal, pastede Polylector hier op, voortaan weynigh meer daer van voortbrengen, wijl ick in eenige mijner Wercken al rijcklijck daer van heb gehandeld; en 't geen ick daer voorgesteld heb, niet geerne herhael. Van de Bronnen in 't Eyland Tercera, welcke alles, wat men 'er in werpt, tot steen doen worden, en van de Versteeniginghs-kraght, kond ghy naesien mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische verwonderens-waerdige dingen, eerste deel, pag. 286. en vervolgens. Van de seldsaeme Fontein in Cafixa; van Heyl-bronnen; welrieckende Bronnen; warme en koude; heete en seldsaeme; boven gantsch soete, in 't midden bracke, onder geheel soute; Peck-geevende; Voorseggende; Doodlijcke [175] Melck, en andere seer wonderlijcke Bronnen, tweede deel, van pag. 1137. tot 1146. Van Wateren, welcke Yser in Koper veranderen, pag. 1131. Van glantsch-gevende; heyligh-gehoudene; doodlijck-vergiftigende, behalven alleen op den middagh; van de Pocken geneesende, en andere Wateren van seldsaeme eygenschappen, pag. 1131. 1058. 679. 1092. 1108. e.s.v. Van 't Ganges-Water, en de waen der Indianen van 't selve, derde deel, pag. 53. Van de treflijcke Waterkonst der Chinesen, vierde deel, pag. 824. Van een seldsaem-Versteenigende Bron in Gothland, Groot Historisch Schouw-toneel, eerste deel, pag. 408. Van Wateren, die haeren loop wonderlijcker wijs hebben veranderd; oock tot vrughtbaer land zijn geworden, pag. 177. 179. Van wonderlijcke Vreemdigheden der Water-Mannen en Water-Vrouwen, derde deel, van pag. 387. tot 404. Van den seer vreemden aert der Fontain in 't Eyland Melos, gantsch soet, soo langh desselven Water voortliep; bovenmaten bitter, wanneer de loop wierd gestopt, Groote Historische Rariteyt-kamer, eerste deel, pag. 370. Van een Bron, wiens Waeter sigh met geenen Wijn wil vermengen, derde deel, pag. 30. Van wonder-seldsaeme Fonteynen in Ysland, pag. 123. Van veelerley seer wonderlijcke Meiren, van pag. 9. tot 49. Soo oock in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Historische en Geographische Weereld beschrijvingh, pag. 43. 74. 330. 467. 590. 620. Oud en Nieuw Groenland, pag. 19. Noordsche Weereld, pag. 116., en voorts anderweegen.

Ghy sult echter, hernam Honorius, noch al yets van uwen Voorraed gespaerd hebben, 't welck t'sijner tijd gevoeghlijck kan werden te pas gebraght. Maer laet ons voor ditmael 't Oogh,of liever de Tongh, nae de groote Zee wenden.

Hier op begon Polylector, 't geen hy voor deesen aengevangen had, weer voort te setten, seggende: Onder alle Wateren is d'Oceaan 't grootste; en van soodaenigh een Uytbreydingh, datse den geheelen Aerdbodem omloopt. S'is de begrijpplaets aller Wateren onder de Son. Alle Rivieren koomen uyt deselve, en keeren weer tot deselve, sigh daer in ontlastende; en haer alsoo weergevende 't geense van haer ontfingen. Geene Zee is'er, die niet met deesen Oceaen sou t'saemen-hangen.

Indien, vraeghde Juffer Honesta hier, alle Rivieren uyt de Zee koomen, waerom zijn dan de Wateren der Vloeden niet soo wel sout [176] als de Zee selfs? Hoe kan 't geen van sigh selven sout is, soet uytleveren?

Ik zal dan zien, hervatte Polylector, of een andere u beter zal kunnen vergenoegen. Indien dit meer alleen fel zout was zo zou 't allerlei lichamen, dood en levend, kunnen dragen. Doch vermits ook bij 't zout een scherpe geest of 't Jodenlijm is ten enenmale doordringend zo worden de luchtgaatjes van 't geen dood is terstond daardoor gevuld of toegestopt; en alzo de lucht die 't anders omhoog zou houden daaruit gedreven; derhalve het noodwendig zinken moet; waartegen het met levendige dingen geheel anders is gesteld. Frisschii Ruh-standen vierdter theil pagina 784. Zwaarder zou 't vallen een bestendige reden te geven waarom ('t water van deze poel dus zout en lijmig is), alle lichte dingen zelfs tot een pluimpje toe neerzinken; daartegen alle zware boven drijven zouden. Wij willen aan andere laten 't onderzoek van de volle gewisheid dezer vreemdigheid; en dan de reden daarvan te bedenken. Eenvoudig kan men hiermee tevreden zijn wanneer men van deze zeldzaamheden zo juist geen op vaste voeten staande oorzaken kan vinden: Gelijk dit een ongemeen-vreselijk oordeel Gods is geweest over de vijf goddeloze steden: Gelijk ook de Almachtige tot een ontzaglijk gedenkteken [174] van hetzelfde die poel in zijn zeldzaamheid dicht bij de drie duizend en zeshonderd jaren heeft onderhouden op een ongewone wijze, zo kan hij ook wel enige ongemene eigenschappen in dat water hebben gelegd; of ze kunnen door ’t hemelse vuur op een bijzondere wijze zijn veroorzaakt geworden; waarvan wij de rechte reden niet of maar alleen bij gissing kunnen doorgronden. Vermits wij noch veel te verhandelen hebben zo kunnen wij niet al te lang op een stof blijven staan.

Gij hebt, viel juffer Honesta hierin, tot enige melen toe gewag gemaakt van de Jordaan. Vaak wordt in de Heer woord van deze rivier gesproken; en derhalve wenste ik wel een verder bericht en eigenlijke beschrijving van die te mogen horen indien 't u niet verdrietig zou vallen mij hierin te vergenoegen.

Onze vriend Marinus, bejegende Polylector haar, die deze vloed met eigen ogen bezichtigd heeft zal uw begeerte hierin kunnen voldoen. Doch vermits 't verhaal van die beter te pas zou kunnen komen als wij zullen handelen van de gemeenschap welke allerlei wateren met de zee hebben zo zou, mijn oordeel, niet onraadzaam zijn 't geen daarvan te zeggen kan vallen (waarbij ik ook al iets aanmerkelijks en uw gehoor niet onwaardig zou kunnen voegen) tot daartoe uit te stellen.

Laet ons dan, liet Honorius zich weer horen, nu tot de zee zelf komen. 't Geen noch van meren, poelen, rivieren en fonteinen overgebleven is, zal naderhand licht bij gelegenheid kunnen verhandeld worden; tenzij bij manier van vergelijking of van tegenstelling of van verklaring.

Ik zal, paste Polylector hierop, voortaan weinig meer daarvan voortbrengen omdat ik in enige van mijn werken al rijk daarvan heb gehandeld; en 't geen ik daarvoor gesteld heb niet graag herhaal. Van de bronnen in 't eiland Tercera welke alles wat men erin werpt tot steen doet worden en van de verstenen-kracht kan gij nazien mijn Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische verwonderen waardige dingen, eerste deel, pagina 286 en vervolgens. Van de zeldzame fontein in Cafixa; van heil-bronnen; welriekende bronnen; warme en koude; hete en zeldzame; boven gans zoete, in 't midden brakke, onder geheel zoute; pek-gevende; Voorzei; Dodelijke [175] melk en andere zeer wonderlijke bronnen, tweede deel van pagina 1137 tot 1146. Van wateren welke ijzer in koper veranderen pagina 1131. Van glans gevende; heilig-gehouden; dodelijk-vergiftige, behalve alleen op de middag; van de pokken genezende en andere wateren van zeldzame eigenschappen, pagina 1131, 1058. 679, 1092, 1108. e.d, Van 't Ganges-water en de waan der Indianen van hetzelfde, derde deel pagina 53. Van de voortreffelijke waterkunst der Chinezen, vierde deel pagina 824. Van een zeldzaam-versteende bron in Götland, Groot Historisch Schouwtoneel, eerste deel pagina 408. Van wateren die hun loop wonderlijker wijze hebben veranderd; ook tot vruchtbaar land zijn geworden, pagina 177, 179. Van wonderlijke vreemdigheden der water-mannen en water-vrouwen, derde deel, van pagina 387 tot 404. Van den zeer vreemde aard der fontein in 't eiland Melos, gans zoet zo lang zijn water voortliep; bovenmate bitter wanneer de loop wordt gestopt, Grote Historische Rariteit-kamer, eerste deel, pagina 370. Van een bron wiens water zich met geen wijn wil vermengen, derde deel pagina 30. Van wonder-zeldzame fonteinen in IJsland, pagina 123. Van velerlei zeer wonderlijke meren, van pagina 9 tot 49. Zo ook in mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde Historische en Geographische Wereldbeschrijving, pagina 43, 74, 330, 467, 590, 620. Oud en Nieuw Groenland, pagina 19 Noordse Wereld, pagina 116., en voorts op andere manieren.

Gij zal echter, hernam Honorius, noch al iets van uw voorraad gespaard te hebben wat te zijner tijd gevoeglijckkan worden te pas gebracht. Maar laat ons voor deze keer ’t oog of liever de tong naar de grote zee wenden.

Hierop begon Polylector, 't geen hij voor deze aangevangen had, weer voort te zetten zei: Onder alle wateren is de oceaan 't grootste; en van zodanige uitbreiding dat ze de gehele aardbodem omloopt. Ze is de begrijpplaats alle wateren onder dezon. Alle rivieren komen uit die en keren weer tot die, zich daarin ontlasten; en haa alzo weergeven ’t geen ze van haar ontvingen. Geen zee is er die niet met deze oceaan zou tezamen-hangen.

Indien, vroeg juffer Honesta hier, alle rivieren uit de zee komen waarom zijn dan de wateren der vloeden niet zo wel zout [176] als de zee zelf? Hoe kan 't geen van zichzelf zout is zoet uitleveren?

't Soute Zeewater, antwoorde Polylector, loopt onder d'Aerde door 't Sand heenen, met sulck een dringingh, als of't door een fijne Seef gingh. Hier in koomen de Natuer-kondige overeen, als zijnde een ten vollen bekende saeck. Maer op hoedaenigh een wijs 't Water der Zee in deese doordringingh sijne southeyd verliesd, en aghterlaet, daer ontrent zijn de gevoelens verschillende. Eenige willen, dat 't onderaerdsche Vyer seer veel, jae wel 't voornaemste hier toe doet. Indien, seggense, de Menschen, door 't behulp des Vyers, Zee of ander sout Water soet konnen maecken, sou dan niet de Natuer sulcks konnen doen, welcke het gantschlijk niet ontbreeckt aen Vyer onder d'Aerde: Latherus de Censu lib. 3. cap. 11. in fine. Rollingius de Elementis pag. 119. Andere meenen, dat 't Sand en de Kley, door een natuerlijcke haer van God ingeschaepene Treckings-kraght, al 't sout des Zeewaters tot sigh neemd; soo dat het in deese doordringingh, eer 't noch boven koomd, alle soutigheyd heeft verlooren. Noch andere voegen de koockingh door d'onderaersche Vyeren en de Treckingh t'saemen. De vlugge Geesten van 't Sout, seggense, of van 't koockende soute Water, werden terstond om hoogh gedreven, en tot de grootste fijnheyd verdund; sigh inlaetende door de binnenste veeselkens der Aerde. Als dan de koude haer weer verdickt, werdense weer tot Sout; 't welck d'Aerde nae sigh treckt, terwijl 't Water. dus door d'afscheydingh en opvliegingh der vlugge Soutgeestjens sijne southeyd verlooren hebbende, voort loopt; en in deese doordringingh door d'openingen der soete Kley voorts verliesd 't geen 'er noch sout in moght zijn. Andere hebben beeter behaegen in de volgende Stellingh; welcke ick vertrouw, dat by u lighter gevat, en lightlijcker toegestemd sal worden. 't Gaet ontwijffelbaer vast, dat de soutigheyd des Zeewaters sigh verliesd in de doordringingh. 't Valt niet swaer, door de Proef sigh hier van te verseeckeren. Men laete Zeewater, of Peeckel, een en andermael sijpelen door een Vat vol fijne gaetjens, of door een groote hooge fijne Seef, met Sand gevuld; soo sal men gewaer werden, dat 't Water nae elcke doorsijpelingh soeter sal zijn. Olaus Magnus lib. 9. cap. 40. Gelhusi Geographia pag. 78. De Zee is een vermengingh van Water en Sout. De Wateraghtige deelkens der selve zijn light, dun, gebuyghsaem en glad: De Soutdeelkens daer [177] tegens zijn stijf, dickaghtigh en langhwerpigh. Als nu 't Zeewater dringhd door de kleyne lught-gaetjens van 't op malkander leggende Sand, of Kley, soo gaen 'er de subtyle, of dunne, wateraghtige deelkens, gemacklijck door heenen: maer de soute, zijnde groof, stijf, en langhwerpigh van vorm, blijven 'er voor sitten, sonder te konnen doorgeraecken; eensdeels door d'enghte der openingen; andersdeels door de geduerige krom en dwarsloopenheyd der selve; soo dat 't Water schier by yeder Sandkorn in de doordringingh sigh moet krommen en buygen konnen, om 'er door te koomen. 't Water selver doet sulcks gemacklijck: maer 't daer in zijnde Sout, dit onmogelijck vallende, moet 'er sigh van afscheyden, en aghter blijven. Wil men 'er nu noch ten overvloed bydoen de voorgedaghte Natuerlijcke Treckingh, of Aentreckingh, soo sal d'aghterblijvingh des Souts dies te gereeder zijn. Wel haest sal gelegenheyd voorkomen, om yets meer te spreecken van de dickte des Zeewaters, boven dat van de soete Rivieren, veroorsaeckt door 't daer onder vermenghde Sout, als zijnde van een groove Stof. Wanneer Zeewater door ruyme openingen of ganghskens onder d'Aerde henen schiet, soo behoud het sijne southeyd; wijl 't selve geen verhinderingh bejegend, die de soute deelkens, door d'engheyd, sou dringen sigh af te scheyden, en aghter te blijven van 't soete. Dan maeckt het soute Bronnen en Meiren. Oock kan een soete Wel, eerse boven te voorschijn koomd, onderwegen wel southeyd of brackheyd van 't haer ontmoetende soute Water aenneemen. 't Geen verright werd in 't soet maecken des souten waters, door middel der sypelingh door 't Sand, sou oock konnen geschieden door middel van Wasch, als men 't Zee-water daer liet doordringen. Dit brenghd my in gedaghten den raed van sommige, om in de Zee varsch water te konnen bekoomen. Men maecke eenige Wassche Vaten gereed; inwendigh hol, uytwendigh soodaenigh versorghd, dat 'er geen openingh zy, noch Wind kan inkoomen. Men legge dan deese Vaten in Netten, wel vast gebonden aen lange, stercke touwen; en men doese soo een geheelen dagh in de Zee 't Schip aghter-nae-volgen. Als mense daer nae optreckt, en opend, sal men (volgens 't getuygenis der geene, uyt welcke ick die verhael) in yeder deeser Potten eenigh doorgedrongen Water vinden, 't welck gantsch varsch en soet sal zijn; soo goed, als dat der beste Fontainen zijn magh. Petri Messiae Lessen, Boeck 2. cap. 25. pag. 272. Vliegerii Miscellan. cap. 6. pag. 72. Michaëlides de Navigat. pag. 121. [178]

Indien, seyde Marinus, deese konst vast gingh, soo souden de Zeevaerende persoonen (figh op voorraed van Wasch voorsien hebbende), alsse sigh in d'uyterste nood van dorst bevonden, noch al eenigh behulp, tot haere laefnis, hier van konnen trecken.

Van de gewisheyd, gingh Polylector voort, kan ick u geen genoeghsaeme verseeckering doen, wijl ick, door genoomene Proef, geen eygene ondervindingh hier van heb. Doch Aristoteles heeft'er deese Reden van gegeven. 't Wasch is soet, en sponsaghtigh; vol seer kleyne gaetjens, soo dat 't subtijlste deel des Zeewaters daer door kan dringen; met verlaetingh van 't groove, soute, aerdaghtige deel. Men vergelijck hier meê 't geen ick stracks heb geseghd van de soetwerdingh der door 't Sand heenen dringende Zeewateren. Maer daer is noch een ander middel, om goed varsch water, in genoeghsaeme veelheyd, onmiddelbaer uyt de Zee te bekoomen; als men maer sulcke persoonen by sigh had, die 't daer uyt konden haelen. Sie hier, hoe een voornaem Man deese saeck voorsteld. d'onderste Wateren in de Zee zijn soet; ter hooghte van twee of drie voeten boven de grond. Als men nu Duyckers by sigh heeft, welcke een tijd langh onder 't Water konnen blijven; op den bodem der Zee weeten neer te daelen; aldaer eenige wel-toegestopte kruyken, (diese openen wanneerse by 't varsch Water zijn gekomen) vol vullen; deselve weer toemaecken, en dan sigh nae boven begeven, soo hebbense soet water uyt de soute Zee, G. P. Harsdorffers Geschicht-Spiegel, tit 60. pag. 443. Hoedaenigh dit op de Persische Kust word gedaen, heb ick verhaeld in mijne meergenoemde Curieuse Aenmerckingen, tweede deel, pag. 486. Hoor nu oock Linschooten hier van spreecken. 't Eyland Ormus, gelegen op sevenentwintigh Graeden, (daer 't in de Soomer soo onverdraeghlijck heet is, dat men moet slaepen in daer toe vervaerdighde houtene Backen, vol Water gedaen; waer onder Mannen en Vrouwen, met t'eenemael naeckte lighaemen, gaen leggen, alleenlijck 't hoofd daer buyten hebbende) heeft gantsch geen varsch Water, als't geen 'er gebraght werd van 't vaste Land; 't welck men dan bewaert in groote Potten, of oock in Waterbacken. Maer daerenboven begeven de Duyckers sigh by 't Eyland Barain vier of vijf vademen diep benedenwaerts in Zee; en scheppen van onder 't soute voortreflijck goed varsch Water, soo soet en edel, als dat van de beste Rivieren, of Fontainen. Linschooten Itinerarium, eerste Verdeelingh, fol. 12. Maer of schoon dit ter dier plaets [179] soo geschied; oock wel hier en gintsch 't selve gebeurd; echter is noch ongewis, of allerwegen in de Zee boven de grond soet water sou konnen gevonden werden; wijl 'er juyst over al geen Rivieren, Beecken en Fontainen zijn, welcke door onderaerdsche gangen sigh in de grond der Zee kraghtlijck ontlossen. Ondertusschen heeft men oorsaeck, om sigh hooghlijck hier over te verwonderen, dat Wellen, of Springen, in den Bodem der Zee uytbarstende, door een bynae-ongelooflijck-stercke opdringingh, de geheele hooghte des Zeewaters soodaenigh konnen doorbooren, dat Zeevaerende persoonen somtijds, midden in deese groote soute Plas, een taemlijck-groot stuck weghs verr', goed varsch water vinden. Sulcks werd betuygd te geschieden in eenige plaetsen der Stille of Vreedsaeme Zee (Mare Pacificum), aen 't Strand van 't Suyder-America; en in de Persische Boesem by Ormus. Schoon de gedaghte Boesem, wegens d'omgelegene Sout-bergen en Sout-gronden, de soutste onder alle andere Zeeën is, soo verhaeld men echter, dat in d'oppervlackte der Zee selfs een Wel van soet Water voortkoomd, tot seer groot behulp en voordeel der Scheepslieden. Dickmael vind men geheele streecken van soet water in de soute Zee, hebbende de lenghte van veele mijlen weghs. 't Welck veroorsaeckt werd door de toe en invloed van groote, sterck-voortschietende Rivieren. Kircheri mund. subterran. tom. 1. lib. 3. Devis. 4. cap. 3.

't Zoute zeewater, antwoorde Polylector, loopt onder de aarde door 't zand heen, met zo’ n indringen als of 't door een fijne zeef ging. Hierin komen de natuurkundige overeen als zijnde een ten volle bekende zaak. Maar op hoedanige wijze 't water der zee in deze doordringing zijn zoutheid verliest en achterlaat daar omtrent zijn de gevoelens verschillene. Enige willen dat ’t onderaards vuur zeer veel, ja, wel 't voornaamste hiertoe doet. Indien, zeggen ze, de mensen door 't behulp van het vuur de zee of ander zout water zoet kunnen maken zou dan niet de natuur zulks kunnen doen welke het gans niet ontbreekt aan vuur onder de aarde: Latherus de Censu lib. 3 kapittel 11 in fine. Rollingius de Elementis pagina 119. Andere menen dat 't zand en de klei, door een natuurlijke hun van God ingeschapen trekkings-kracht al 't zout der zeewater tot zich neemt; zodat het in deze doordringing, eer 't noch boven komt, alle zoutigheid heeft verloren. Noch andere voegen het koken door de onderaardse vuren en trekking tezamen. De vlugge geesten van 't zout, zeggen ze, of van 't kokende zoute water worden terstond omhooggedreven en tot de grootste fijnheid verdund; zich inlaat door de binnenste vezeltjes der aarde. Als dan de koude zich weer verdikt worden ze weer tot zout; wat de aarde naar zich trekkt door het water. Dus door de afscheiding en opvlieging der vlugge zout geestjes zijn zoutheid verloren heeft voortloopt; en in deze doordringing door de openingen der zoete klei voorts verlietd 't geen er noch zout in mocht zijn. Andere hebben beter behagen in de volgende stelling; welke ik vertrouw dat bij u lichter gevat en lichter toegestemd zal worden. 't Gaat ontwijfelbaar vast dat de zoutheid der zeewater zich verliest in de doordringing. 't Valt niet zwaar door de proef zich hiervan te verzekeren. Men laat zeewater of pekel een en andermaal sijpelen door een vat vol fijne gaatjes, of door een grote hoge fijne zeef met zand gevuld; zo zal men gewaar worden dat 't water nr elke doorsijpeling zoeter zal zijn. Olaus Magnus lib. 9 kapittel 40. Gelhusi Geographia pagina 78. De zee is een vermenging van water en zout. De waterachtige deeltjes ervan zijn licht, dun, buigzaam en glad: De zoutdeeltjes daartegen [177] zijn stijf, dikachtig en langwerpig. Als nu 't zeewater dringt door de kleine lucht-gaatjes van 't op elkaar liggende zand of klei zo gaan er de subtiele of dunne waterachtige deeltjes gemakkelijk doorheen: maar de zoute, zijn grof, stijf en langwerpig van vorm, blijven er oor zitten zonder te kunnen doorgeraken; eensdeels door de engte der openingen; andersdeels door de gedurige krom en dwars lopen ervan; zodat 't water schier bij ieder zandkorrel in de doordringing zich moet krommen en buigen kunne, om erdoor te komen. ’t Water zelf doet zulks gemakkelijk: maar 't daarin zijnde zout dat dit onmogelijk valt moet er zich van afscheiden en achter blijven. Wil men er nu noch ten overvloede bij doen de voorgedachte natuurlijke trekking of aantrekking zo zal achterblijven het zout dat te gereder is. Wel gauw zal gelegenheid voorkomen om iets meer te spreken van de dikte der zeewater boven dat van de zoete riviere, veroorzaakt door 't daaronder vermengde zout als zijnde van een grove stof. Wanneer zeewater door ruime openingen of gangetjes onder de aarde henen schiet zo behoudt het zijn zoutheid; omdat hetzelfde geen verhindering bejegend die de zoute deeltjes, door de engte zou dringen zich af te scheiden en achter te blijven van 't zoete. Dan maakt het zoute bronnen en meren. Ook kan een zoete wel, eer ze boven tevoorschijn komt, onderweg wel zoutheid of brakheid van 't haar ontmoetende zoute water aanneemen. 't Geen verricht wordt in 't zoet maken der zoute water door middel der sijpelen door 't zand, zou ook kunnen geschieden door middel van was als men 't zeewater daar liet doordringen. Dit brengt mij in gedachten den raad van sommige om in de zee wat vers water te kunnen bekomen. Men maakt enige wassen vaten gereed; inwendig hol, uitwendig zodanig verzorgd zodat er geen opening is, noch wind kan inkomen. Men legt dan deze vaten in netten, goed vastgebonden aan lange sterke touwen; en men laat ze zo’n gehelen dag in de zee 't schip achterna-volgen. Als men ze daarna optrekt en opent zal men (volgens de getuigenis van diegene waaruit ik die verhaal) in ieder deze potten enig doorgedrongen water vinden wat gans vers en zoet zal zijn; zo goed als dat der beste fonteinen zijn mah. Petri Messiae Lessen, Boek 2 kapittel 25 pagina 272. Vliegerii Miscellan. kapittel 6 pagina 72. Michaëlides de Navigat. pagina 121. [178]

Indien, zei Marinus, deze kunst vast ging zo zouden de zeevarende personen (zich op voorraad van was voorzien hebben), als ze zich in de uiterste nood van dorst bevonden noch al enig behulp tot hun lafenis hiervan kunnen trekken.

Van de gewisheid, ging Polylector voort, kan ik u geen voldoende verzekering doen omdat ik door genomen proef geen eigen ondervinding hiervan heb. Doch Aristoteles heeft er deze reden van gegeven. ’t Was is zoet en sponsachtig; vol zeer kleine gaatjes zodat 't subtiele deel der zeewater daardoor kan dringen; met verlaten van 't grove, zoute, aardachtige deel. Men vergelijkt hiermee 't geen ik straks heb gezegd van het zoet worden der door 't zand heen dringende zeewateren. Maar daar is noch een ander middel om goed vers water in voldoende veelheid onmiddellijk uit de zee te bekomen; als men maar zulke personen bij zich had die 't daaruit konden halen. Zie hier hoe een voorname man deze zaak voorstelt. De onderste wateren in de zee zijn zoet; ter hooghte van twee of drie voeten boven de grond. Als men nu duikers bij zich heeft welke een tijd lang onder 't water kunnen blijven; op de bodem der zee weten neer te dalen; aldaar enige goed-toegestopte kruiken, (die ze openen wanneer ze bij ’t verse water zijn gekomen) vol vullen; die weer dicht maken en dan zich naar boven begeven zo hebben ze zoet water uit de zoute zee, G. P. Harsdorffers Geschicht-Spiegel, tit 60 pagina 443. Hoedaanig dit op de Perzische kust wordt gedaan heb ik verhaald in mijn meergenoemde Curieuze Aanmerkingen, tweede deel, pagina 486. Hoor nu ook Linschooten hiervan spreken. 't Eiland Ormus, gelegen op zevenentwintig graden, (daar 't in de zomer zo onverdraaglijk heet is dat men moet slapen in daartoe vervaardigde houten bakken vol water gedaan; waaronder mannen en vrouwen met ten enenmale naakte lichamen, gaan liggen, alleen 't hoofd daarbuiten hebben) heeft gans geen vers water dan hetgeen er gebracht wordt van 't vaste land; wat men dan bewaart in grote potten of ook in waterbakken. Maar daarboven begeven de duikers zich bij 't eiland Barein vier of vijf vademen diep benedenwaarts inzZee; en scheppen van onder 't zoute voortreffelijk goed verse water, zo zoet en edel als dat van de beste rivieren of fonteinen. Linschooten Itinerarium, eerste Verdeling, fol. 12. Maar of ofschoon dit ter die plaats [179] zo geschiedt; ook wel hier en ginds hetzelfde gebeurt; echter is noch ongewis of allerwegen in de zee boven de grond zoet water zou kunnen gevonden worden; omdater juist overal geen rivieren, beken en fonteinen zijn welke door onderaardse gangen zich in de grond der zee krachig ontlossen. Ondertussen heeft men oorzaak om zich zeer hierover te verwonderen dat wellen of springen in de bodem der zee uitbarsten door een bijna-ongelooflijk-sterke opdringen de gehele hoogte der zeewater zodanig kunnen doorboren dat zeevarende personen somtijds, midden in deze grote zoute plas, een tamelijk-groot stuk weg ver goed vers water vinden. Zulks wordt betuigd te geschieden in enige plaatsen der Stille of Vreedzame zee (Mare Pacificum), aan 't strand van 't Zuid-Amerika; en in de Perzische boezem bij Ormus. Ofschoon de gedachte boezem vanwege de omgelegene zout-bergen en zout-gronden de zoutste onder alle andere zeeën is zo verhaalt men echter, dat in de oppervlakte der zee zelfs een wel van zoet water voortkomt tot zeer groot behulp en voordeel der scheepslieden. Vaak vindt men gehele streken van zoet water in de zoute zee, heeft de lengte van vele mijlen weg. Wat veroorzaakt wordt door de toe en invloed van grote, sterk-voortschietende rivieren. Kircheri mund. subterran. tom 1. lib. 3. Devis 4. kapittel 3.

Hier van, begon Marinus, kan ick uyt eygener ondervindingh eenigh beright geeven. Tegens over 't Eyland Assumption, of 't Westlijck gedeelte des selven, aen 't Vaste land, siet men een Rivier, ontdeckt van Jacques Quartier, in sijne gedaene tweede Reys; en die naederhand heeft behouden de Naem van Theschedoch. Deese Vloed loopt met sijn varsch water soo geweldigh sterck af in de Zee, dat men, een geheele Spaensche mijl weghs van 't land af, water kan scheppen, soo soet als eenigh Fonteyn-water zijn magh. In even deese Rivier onthouden sigh een groote meenighte van Zeepaerden, anders genoemd Hippopotamos; welcke by naght aen Land koomen, 's daeghs sigh in de Zee begeven. De Laet Beschrijvingh van West-Indien, fol. 51. Van deese ('k weet niet of ickse Visschen of Dieren sal noemen) sullen wy breeder konnen handelen, wanneer wy sullen spreecken van de Vreemdigheden in de Zeeën en andere Wateren.

Doe, hernam Polylector, de Portugezen onder Vincentiagnes [180] Pinzonus, en sijnen Broeder Aries Pinzonus, in 't Americaensche Gewest Nariatambal waren gekoomen, bevondense sigh, alreeds veertigh mijlen weghs van daer voort gezeyld zijnde, op een Zee, welckers Water soo versch en soet was, datse al haere leedige Vaten daer meê vulden, en 't selve voor goed Rivier-water konden drincken. Alsse d'oorsaeck hier van ondersoghten, soo bevondense deselve te bestaen in de veele Vloeden, welcke sigh hier met meenighten, en met een gantsch strenge loop, van de geberghten af wijd en breed in deese Zee uytgoten. In deselve saegense veel Eylanden, treflijck vrughtbaer, en seer Volckrijck. Petrus Martyr van de Zeevaerden en Nieuwgevondene Eylanden, Decad. 1. lib. 9. By 't Eyland Sumatra vind men een streeck van drie uyren lenghte soet water in 't midden der Zee. Gelhusii Geographia pag. 91.

Meer als eens, berightede Marinus weer, heb ick in de Zee een lange en breede streeck van varsch water gevonden. Daerenboven oock deese volgende dingen waergenomen. Aen de stranden der Straet, of Enghte van Mamertina, anders Sicilien, welcke seer sandigh sijn, behoefd men maer alleen een kuyl te graven, niet verder als drie of vier voeten van de Zee af; soo sal men terstond soet Water hebben. Indien men op deselve wijs een groef maeckt in de kromme Boght der Haven van Messina, leggende tusschen de Wateren van de Haven in d'Enghte, soo sal even 't selve gebeuren. Aen 't Strand van Calabria, by Reggio, heb ick soet Water gevonden in een Sandige Kuyl, zijnde niet verder als twee spannen van 't Zeewater af. Kircherus ibid. Selfs in onse aen de Zee gelegene Landen heeft men soete Putten vlack by deselve. Uyt 't voorheenen bygebraghte kan men sigh lightlijck d'oorsaeck hier van voorstellen. Als men deselve in eenige dingen niet kan vinden, of op vaste gronden aenwijsen (gelijck misschien in 't vervolgh onser Redevoeringen somtijds al sal gebeuren), soo moet men dencken, dat d'ervaerenheyd alle vernuftige oorsaecken meesterd. 'k Hou meer van de geene, die ontrent verborgene saecken, seggen: Hoe veel is'er 't welck wy niet weeten, tegens 't geene dat wy weeten! als van sulke, die altijd alles meenen te weeten; en dan noch haeren waen andere voor een vaste waerheyd willen opdringen. 'k Moet hier nu, boven de voorheenen gedaghte middelen, om Zeewater soet te maecken, noch een ander aenwijsen, 't welck men met goed nut in tijd van nood (indien anders waeraghtigh is 't geen ick by een geleerd Man hier van heb [181] geleesen) sou konnen in 't werck stellen, wanneer men maer alleen van Vyer was voorsien. Men sal 't soute Zeewater laeten koocken, en den daer van koomenden Damp opvangen in daer over gehoudene Sponssen. Alsse vol zijn, parstmense uyt; en 't geen men 'er van bekoomd, is soet, drinckbaer Water. G. P. Harsdorffers Geschicht-Spiegel, lit. 60. pag. 444.

Selfs Zeewater, voeghde Polylector hier by, langhsaem heet gemaeckt zijnde, en dan weer koud doen worden, is gemacklijcker voor den Dorst, en min schaedlijck voor de gesondheyd te drincken, dan soo gelijck 't in sigh selven is, vermits door de warmte een groot deel der Soutgeesten vervliegen; en daer nae koud wordende, gaet een ander gedeelte op de grond sitten. 't Sout dan door dit middel vry veel verminderd zijnde, soo moet volgen, dat het dus gehandelde Zeewater veel drinckbaerer zijn moet, als anders. Rollingius de Elementis, pag. 301.

My dunckt, Juffer Honesta, dat dit uw beright strijdigh is met dat van Marinus. Want vervliegen de Sout-geestjens door de koockingh, of warmmaeckingh, soo moest de damp, in Sponssen opgevangen, immers seer sout zijn. Doch hier nae konnen wy hooren, of hier waerlijck een verschil is aen te mercken; dan of beyde deese Voorstellingen met malkander konnen vergeleecken worden. Laet nu 't begonnene sijnen voortgangh neemen.

Daerbenevens, hernam Polylector, is Zeewater veel grover en dicker als soet water; meest veroorsaeckt werdende door 't daer in zijnde Sout. Even hierom siet men, dat een Ey in varsch Water sinckt, maer in 't soute boven drijft; en hoe souter, hoe 't meer opwaerts swemd. Deese groofheyd en dickheyd is oock d'oorsaeck, dat een Schip, met deselve Laedingh, mercklijck dieper sal neersincken in een Rivier; als in de Zee. Op soodaenige Scheepen, als nae Groenland ter Walvisch-vanghst vaeren, word dit verschil (volgens 't getuygenis van Frederick Martens, in mijne vertaelde en doorgaens vermeerderde Noordsche Weereld, pag. 195.) gemeenlijck bevonden van eene voet te zijn. Hoe lighter en dunner 't Water is, hoe dieper de kiel neerwaerts sal gaen. En derhalven is 't yet seldsaems in de Doode Zee (van welcke wy hier vooren hebben gesproocken) dat alle lighte dingen, als Vederen, Graeskens, e.s.v. daer in sincken; onaengesien des selven Water gantsch sout, derhalven t'eenemael groof; oock lijmigh is. Een gedeelte deeser groofheyd verliesd ’t Zeewater [182] door de heetmaeckingh op de gehoorde wijs; te weeten, door van buyten uyt te dampen, en door sigh beneden op de grond te setten. Selfs de warmgemaeckte varssche Wateren zijn dunner en lighter als de koude. 'k Heb, seghd seecker nauwkeurigh ondersoecker, een glaesen Flesch met koud Water gevuld, en gewoogen. Daer nae deselve vol warm Water gedaen; en bevonden, dat van de vierentwintigh Oncen gewight 't verschil tusschen warm en koud was aghtthien graenen. 't Slonck oock soo veel, dat ick, 't gedaghte Water weer koud geworden zijnde, twee scrupulen daer toe moest gieten, eer de Flesch weer vol wierd. M. Petit. litt. ad Gallas. citante Frider. Nitsch. Ephimer. erudit. Anno 1667. Mart. 7. pag. 637. Frisschii Rusthunden dritter theil pag. 593. Gottfried Voigts Physicalischer Zeitvertreiber, 1. hunderd. 87. Frag. pag. 196.

Hiervan, begon Marinus, kan ik uit eigen ondervinding enig bericht geven. Tegenover 't eiland Assumption of 't Westelijk gedeelte ervan, aan 't vaste land ziet men een rivier, ontdekt van Jacques Quartier, in zijn gedane tweede reis en die nederhand heeft behouden de naam van Theschedoch. Deze vloed loopt met zijn verse water zo geweldig sterk af in de ze, dat men een gehele Spaanse mijl weg van 't land af water kan scheppen zo zoet als enig fontein-water zijn mag. In even deze rivier onthouden zich een grote menigte van zeepaard n, anders genoemd Hippopotamos; welke bij nacht aan land komen op de dag zich in de zee begeven. De Laet Beschrijving van West-Indien, fol. 51. Van deze (ik weet niet of ick ze vissen of dieren zal noemen) zullen wij breder kunnen handelen wanneer wij zullen spreken van de vreemdigheden in de zeeën en andere wateren.

Toen, hernam Polylector, de Portugezen onder Vincentiagnes [180] Pinzonus en zijn broeder Aries Pinzonu, in 't Amerikaansc gewest Nariatambal waren gekomen bevonden ze zich alreeds veertig mijlen weg vandaar voort gezel d te zijn op een zee wiens water zo vers en zoet was dat ze al hun lege vaten daarmee vulden en hetzelfde voor goed rivierwater konden drinken. Toen ze de oorzaak hiervan onderzochten zo bevonden ze die te bestaan in de vele vloeden welke zich hier met menigten en met een gans strenge loop van de gebergten af wijd en breed in deze zee uitgoten. In die zagen ze veel eilanden, voortreffelijk vruchtbaar en zeer volkrijk. Petrus Martyr van de Zeevaarten en Nieuwgevonden Eilanden, Decad. 1. lib. 9. Bij 't Eeiand Sumatra vindt men een streek van drie uren lengte zoet water in 't midden der zee. Gelhusii Geographia pagina 91.

Meer dan eens, berichtte Marinus weer, heb ik in de zee een lange en breede streek van vers water gevonden. Daarboven ook deze volgende dingen waargenomen. Aan de stranden der Straat of engte van Mamertina, anders Sicilië, welke zeer zandig zijn, behoeft men maar alleen een kuil te graven, niet verder dan drie of vier voeten van de zee af; zo zal men terstond zoet water hebben. Indien men op die wijze een groef maakt in de kromme bocht der haven van Messina, ligt tussen de wateren van de haven in de engte zo zal even hetzelfde gebeuren. Aan 't strand van Calabria bij Reggio heb ik zoet water gevonden in een zandige kuil, was niet verder dan twee spannen van 't zeewater af. Kircherus ibid. Zelfs in onze aan de zee gelegen landen heeft men zoete putten vlak bij die. Uit ’t voorheen bijgebrachte kan men zich licht de oorzaak hiervan voorstellen. Als men die in enige dingen niet kan vinden of op vaste gronden aanwijzen (gelijk misschien in 't vervolg van onze redevoeringen somtijds al zal gebeuren), zo moet men denken dat de ervaring alle vernuftige oorzaken overmeesterd. Ik Hou meer van diegene die omtrent verborgen zake, zeggen: Hoe veel is er wat wij niet weten tegen 't gene dat wij weten! Als van zulke die altijd alles menen te weten; en dan noch hunn waan andere voor een vaste waarheid willen opdringen. Ik moet hier nu boven de voorheen gedachte middelen om zeewater zoet te maken noch een ander aanwijzen wat men met goed nut in tijd van nood (indien anders waarachtig is 't geen ik bij een geleerd man hiervan heb [181] gelezen) zou kunnen in 't werk stell, wanneer men maar alleen van vuur was voorzien. Men zal 't zoute zeewater laten koken en de daarvan komende damp opvangen in daarover gehouden sponzen. Als ze vol zijn perst men ze uit; en 't geen men ervan bekomt is zoet drinkbaar water. G. P. Harsdorffers Geschicht-Spiegel, lit. 60 pagina 444.

Zelfs zeewater, voegde Polylector hierbij, ldat angzaam heet gemaakt is en dan weer koud doen worden, is gemakkelijk voor de dorst en minder schadelijk voor de gzsondheid te drinken, dan zo gelijk 't in zichzelf is vermits door de warmte een groot deel der zoutgeesten vervliegen; en daarna koud worden gaat een ander gedeelte op de grond zitten. 't Zout dan dat door dit middel vrij veel verminderd is zo moet volgen dat het dus gehandelde zeewater veel drinkbaarder zijn moet dan anders. Rollingius de Elementis, pagina 301.

Mij dunkt, juffer Honesta, dat dit uw bericht strijdig is met dat van Marinus. Want vervliegen de zout-geestjes door de koken of warm maken zo moest de damp in sponzen opgevangen immers zeer zout zijn. Doch hierna kunnen wij horen of hier waarlijk een verschil is aan te merken; dan of beide deze voorstellingen met elkaar kunnen vergeleken worden. Laat nu 't begonnen zijn voortgang nemen.

Daarnevens, hernam Polylector, is zeewater veel grover en dikker dan zoet water; dat meest veroorzaakt wordt door 't daarin zijnde zout. Even hierom ziet men dat een i in vers water zinct, maar in 't zoute boven drijft; en hoe zouter hoe 't meer opwaarts zwemt. Deze grofheid en dikte is ook de oorzaak dat een schip met de lading, merkelijk dieper zal neerzinken in een rivier; dan in de zee. Op zodanige schepen als naar Groenland ter walvisvangst varen wordt dit verschil (volgens de getuigenis van Frederik Martens, in mijn vertaalde en doorgaans vermeerderde Noordse Wereld pagina 195) gewoonlijk bevonden van een voet te zijn. Hoe lichter en dunner 't water is hoe dieper de kiel neerwaarts zal gaan. En derhalve is 't iets zeldzaams in de Dode Zee (waarvan wij hiervoorehebben gesproken) dat alle lichte dingen als veren, grasjes, e.d., daarin zinken; zonder aan te zien dat dit water gans zout, derhalve ten enenmale grof; ook lijmig is. Een gedeelte van dezr grofheid verliest ’t zeewater [182] door het heet maken op de gehoorde wijze; te weten door van buiten uit te dampen en door zich beneden op de grond te zetten. Zelfs de warm gemaakte verse wateren zijn dunner en lichter dan de koude. Ik heb, zegt zeker nauwkeurig onderzoeker, een glazen fles met koud water gevuld en gewogen. Daarna die vol warm water gedaan; en bevonden dat van de vierentwintig ons gewicht 't verschil tussen warm en koud was achthien graden. 't Slonk ook zo veel dat ik troen het gedachte water weer koud geworden was twee scrupels daar toemoest gieten eer de fles weer vol werd. M. Petit. litt. ad Gallas. citante Frider. Nitsch. Ephimer. erudit. Anno 1667. Mart. 7. pagina 637. Frisschius Rusthunden dritter theil pagina 593. Gottfried Voigts Physicalischer Zeitvertreiber, 1 hunderd. 87. Fragment pagina 196.

Aldergemacklijckst, wierp Honorius hier tusschen, souden de Zeelieden 't gebreck van varsch Water konnen vergoeden, en buyten vrees van Dorstlijdingh blijven, indiense sigh genoegh konden voorsien van seeckere Spons-aghtige Steenen, welcke in Schotland werden gevonden. Want (indien anders 't Getuygenis van Hector Boëtius waerachtigh is), deselve zijn van soodaenigh een aert, dat alle Zeewaeter, daer door geloopen zijnde, gantsch soet werd.

Misschien, pastede Juffer Honesta hier op, dat de soutaghtige deeltjens des Zeewaters (waer van nu gehandeld is) in de doordringingh oock aghterblijven, en sigh aen de Steen vast setten. Doch 'k wil de Redengevingh aen de Natuerkundige laeten; en liever vraegen, Waerom de Zee dus sout heeft moeten zijn?

Indien wy, berightede Polylector, ons vergenoeghd wilden houden met d'aenwijsingh van d'eerste oorsaeck, soo waere de gantsch gewisse antwoord: Dat deselve God, die den Honigh soet, d'Alssem bitter, Peper scharp, andere dingen suur; oock de Zee sout heeft willen hebben. Maer de Menschen geven haere Weetensbegeerte soo veel toe, en hebben soo een groote waen van de Bevatsaemheyd haers verstands, datse alles willen doorwroetelen; alles afmeten met d'el haers vernufts; niet verborgens voor God laeten; en altijd d'aghteroorsaecken traghten uyt te vinden. Doch 't gaet dan al dickmael: Soo veel hoofden, soo veel sinnen: En derhalven zijn oock de gevoelens ontrent de gedaene Vraegh niet eenerley. 'k Verwerp geenssins de naespooringh van de Natuerlijcke oorsaecken der dingen, want deselve heeft dickmael een groote nuttigheyd, soo in 't [183] Weereldlijck als Geestlijck Doch sulcks moet geschieden met matigheyd; en sonder in onseeckere saecken andere ons gevoelen te willen opdwingen; of al te seer op onsen eygenen waen te bouwen; als op een onfeylbaere grond. Maer ick koom nu tot d'antwoord op 't voorgestelde. Eenige meenen, dat d'Alwijse God 't Zeewater, nevens de geduerige Beweegingh van Ebb en Vloed, oock deese southeyd heeft toegevoeghd, om deselve te doen bevrijd zijn van vervuylingh en stanck. Andere stellen tot de hoofd-oorsaeck, op dat de Zee sou mogen zijn een gemeene Wooningh, en eenighsins oock 't Voedinghsmiddel der Visschen. Want, seggense, 't is openbaer, dat 't meeste deel van 't grootste slagh der selve buyten 't soute Water niet langh kan leven. Derhalven, gelijck God, ten leven en tot bequaemheyd der op Aerden zijnde Dieren, de Wateren in seeckere plaets heeft afgesonderd, schoon de natuer des Waters vereyschte, dat het allerweegen d'Aerde sou omvangen; soo heeft hy oock, tot nut der Schepselen, welcke sigh in 't Water onthouden, deese southeyd de Zee ingeplant, schoon deselve in haeren natuerlijcken stand geenerley smaeck van nooden had. Want 't soute Water is seer dienstigh, om, op sijne wijs, de Zee-Visschen te voeden, wijl 't als met een Oly-aghtige vettigheyd is gemenghd. Noch andere willen, dat God de Zee sout heeft gemaeckt, tot bevoorderingh der Schipvaerd: Vermits 't seecker is, dat de soute Wateren, gelijck wy alreeds hebben gehoord, wegens haere dickheyd en groofheyd, de gelaedene Scheepen veel beeter konnen draegen, als de varssche. Men heeft bevonden, dat een swaer-bevraght Schip, sonder gevaer over de Zee geseyld hebbende, nae de grond sonck, soo haest het in een soete Rivier quam. Oock is door de Southeyd 't Zeewater warmer; en bevriesd derhalven in de Winter niet soo light, als de soete Vloeden: Die, met ys overtrocken zijnde, de Schipvaerd verhinderen. Sommige stellen een andere Reden van de niet-bevriesingh der Zee, als de warmte door de southeyd; welcke veellight hier nae sal voorgedragen worden. Wederom andere hebben de gedaghten, dat de Heere onse Godt de Zee heeft sout doen zijn, op datse aen de menschen sou konnen verschaffen 't Sout, 't welckse niet konnen ontbeeren. Sommige neemen al deese oorsaecken t'saemen; 't welckse te lighter konnen doen, wijl d'eene gantschlijk niet strijdet tegens d'andere. Die noch meer Oorsaecken begeerd, kanse by de Wijsgeeren gaen opsoecken. [184]

Maer, seyde Honorius, wat sou d'antwoord zijn, indien de Vraegh was: Waer van daen de Zee haere southeyt heeft?

'k Sou, hervattede Polylector, u konnen voorleggen meer als een geheel dousijn van, niet alleen verscheydene, maer oock gantsch verschillende en tegens-een-strijdende gevoelens. 't Sou te verdrietigh vallen, al deselve te willen voortbrengen; te meer, wijl daer ontrent veele Philosophische Uytbreydingen dienden toegevoeghd te worden. 'k Sal u derhalven maer alleen eenige weynige vertoonen. Cardanus lib. 2. de subtilit. pag. 46. meend, dat onder 't Zeewater Soutbergen verborgen leggen; en dat daer van de southeyd der Zee ontstaen sou.

Seecker, viel Marinus hier in, sulcke Soutbergen souden, t'sederd den aenvangh des Weerelds tot nu toe, al langh verdweenen zijn, door de soutingh van soo een boven maeten groote meenighte Waters; waer in, gelijck men daeghlijcks sien kan, 't Sout daedlijck koomd te smelten.

Even dit, hernam Polylector, heeft de geleerde Scaliger, d'eenvoudigheyd van Cardanus belagchende, hem oock tegen-geworpen. Andere maecken der Sonnen hitte tot d'oorsaeck van de southeyd der Zee; als die 't soete deel daer uyttreckt; 't aerdaghtige aenbrand, en met de wateraghtige voghtigheyd vermenghd. Hier van daen sou 't oock koomen, dat 't bovenste Zeewater souter is als 't onderste; vermits de Sonnestraelen meer op d'oppervlackte der Zee konnen wercken. Gelijck dan oock de Zee tegens 't Suyden, desgelijcks in de Somer, als de Son stercker daer op schijnd, souter is als tegens 't Noorden, en in de Winter. Maer andere houden dit voor een kraghteloose Redengeevingh: Want, seggense, indien deselve gelden sou, soo moesten door even deese oorsaeck de Rivieren en Poelen oock sout werden. Noch andere maecken deese Voor-onderstellingh, en bouwen'er dan 't volgende besluyt op: In de Natuer der dingen kan geen suyvere of enckele Hoofdstof natuerkundighlijck werden aengemerckt; maer alle Ligchaemen zijn gemenghd, bestaende uyt verscheydene Hoofdstoffen; beset met een veelvuldige vermengelingh van dingen. Waerom dan geen Lighaem soo gesuyverd kan worden, dat men 't selve waerlijck sou konnen brengen tot de suyverheyd en enckelheyd van eene Hoofdstof. Nu, d'eerste Stof, t'saemgesteld in de Natuerlijcke Menghselen, is 't Sout der Natuer, 't welck is in alle ligchaemen, van d'eerste Beginselen [185] der dingen af den verwarden klomp ingeschaepen; als sonder welckese noch vastigheyd noch bestaenlijckheyd konden hebben; noch in haer Weesen bewaerd konden worden. Voorts, in de Natuer der dingen gaet regelmaetigh niets te loor; 't zy uyt de Hooftstoffen, 't zy uyt de Dampen of Uytwaessemingen uyt deselve, getrocken; want elck in't bysonder word weer hersteld aen sijn eerste Hoofdstof. Op deese Stellingen nu seggense: Dat 't Sout, in d'eerste Scheppingh aller dingen (soo haest 't Water, door de Godlijcke Stem binnen sijn Oevers gedreeven, 't Aerdrijck ontdeckt liet) den Oceaen en alle andere Wateren is ingeschaepen. Soodaenigh echter, dat, nae gelegenheyd der Wateren en Natuerlijcke Ligchamen, het daer in geleyde Sout nu meer dan min word bemerckt. Alle haddense soutigheyd van nooden, om te konnen bestaen. Vermits nu oock Aerde en Zeën t'saem een Rond uytmaecken, en de geheele Aerdklomp met Sout beset is, soo gebeurd het noodsaecklijck, dat de Zee allerwegen de southeyd uyt d'Aerde suyghd: Daer nae in d'onderaerdsche Doorgangen dit Sout aghter latende, door 't Reght der Natuer aen d'Aerde weergeeft 't geense van deselve had aengenoomen. Kircherus. Rollingius. Queebergius, en meer andere.

'k Laet, liet Marinus sigh hier hooren, de Philosophen geerne haere Bedenckingen hier over soo spitsvindigh voorstellen als se immermeer konnen. Voor mijn deel, eenvoudighlijck stae ick in dit gevoelen, dat de Wateren, op den eersten dagh van God met en onder d'Aerde geschaepen, haere soutigheyd hebben aengenoomen van den Aerdbodem, op welckese stonden. Want God had d' Aerde met den Afgrond als een kleed overdeckt; de Wateren stonden boven de Bergen, Psalm CIV. 6. Op den derden dagh deed d'Almaghtige deese Wateren van onder den Hemel, die op d'Aerde hadden gestaen, in eene plaets vergaederen, en 't Drooge wierd gesien; 't welck God Aerde noemde, en de vergaderingh der Wateren Zeeën, Genes. I. Al deese Wateren hadden southeyd uyt den Aerdbodem nae sigh getrocken, terwijlse tot op den derden dagh daer op gestaen hadden; en d'Aerde met seer veel Sout vervuld was; gelijck noch blijckt uyt de meenighte van 't Sout, 't welck uyt 't Sand word getogen, of uyt de Velden gegraven, of uyt de Bergen gehouwen. In alle vier de Weerelds-deelen, Europa, Asia, Africa en America, zijn een groote veelheyd van Soutbergen. De Caspische Bergen in Asia zijn van Sout t'saem-gegroeyd. Ormus schijnt t'eenemael uyt gestremd Sout te [186] bestaen; zijnde van sulck een scharpte, dat het alles verteerd en knaeghd: Waerom daer oock noch Boom, noch Plant, noch Gras kan wassen. Wat voor geweldige Soutvlackten Persien heeft, weeten de geene, die daer geweest zijn; en die soo verr' niet zijn gekoomen, konnen naesien de Schrijvers, welcke deselve hebben bereysd. Op al dit Sout stonden de Wateren, en van deselve hebbense in den aenvangh der Scheppingh haere southeyd aengenoomen. Oock vindense sout genoegh onder d'Aerde, om door 't selve in haere southeyd te worden behouden. Hoe nu uyt deese Vergaederplaets der soute Wateren soete Rivieren en Fontainen komen, en altijd gekomen zijn, hebben wy alreeds gehoord.

Aller gemakkelij st, wierp Honorius hiertussen, zouden de zeelieden 't gebrek van vers water kunnen vergoeden en zonder vrees van dorstlijden blijven indien ze zich genoeg konden voorzien van zekere sponsachtige stenen welke in Schotland worden gevonden. Want (indien anders 't getuigenis van Hector Boëtius waarachtig is), die zijn van zodanige aard dat alle zeewater, dat daardoor gelopen is gans zoet wordt.

Misschien, paste juffer Honesta hierop, dat de zoutachtige deeltjes der zeewater (waarvan nu gehandeld is) in het doordringen ook achterblijven en zich aan de steen vast zetten. Doch ik wil de redengeving aan de natuurkundige laten; en liever vragen waarom de zee dus zout heeft moeten zijn?

Indien wij, berichtte Polylector, ons vergenoegd wilden houden met de aanwijzing van de eerste oorzaak zo was het gans gewisse antwoord: Dat God die de honig zoet, de alsem bitter, peper scherp, andere dingen zuur; ook de zee zout heeft willen hebben. Maar de mensen geven hun wetensbegeerte zo veel toe en hebben zo’n grote waan van de bekwaamheid van hun verstand dat ze alles willen doorwroetelen; alles afmeten met de el van hun vernuft; niet verborgens voor God laten; en altijd de achter oorzaken trachten uit te vinden. Doch 't gaet dan al vaak: zo veel hoofden, zo veel zinnen: En derhalve zijn ook de gevoelens omtrent de gedane vraal niet enerlei. Ik verwerp geenszins de naspooring van de natuurlijke oorzaken der dingen want die heeft vaak een grote nuttigheid, zo in 't [183] wereldlijke als geestelijk Doch zulks moet geschieden met matigheid; en zonder in onze hoeken zaken andere ons gevoelen te willen opdwingen; of al te zeer op onze eigen waan te bouwen; als op een onfeilbare grond. Maar ik kom nu tot het antwoord op 't voorgestelde. Enige menen dat de Alwijse God 't zeewater nevens de gedurige beweging van eb en vloed ook deze zoutheid heeft toegevoegd om die te bevrijd te laten zijn van vervuiling en stack. Andere stellen tot de hoofdoorzaak opdat de zee zou mogen zijn een algemene woning en enigszins ook 't voedingsmiddel der vissen. Want, zeggen ze, 't is openbaar dat 't meeste deel van 't grootste slag ervan buiten 't zoute water niet lang kan leven. Derhalve, gelijk God, ten leven en tot bekwaamheid de op aarde zijnde dieren de wateren in zekere plaats heeft afgezonderd, ofschoon de natuur der water vereiste dat het allerwegen de aarde zou omvangen; zo heeft hij ook tot nut der schepselen welke zich in 't water onthouden deze zoutheid de zee ingeplant, ofschoon die in hun natuurlijke stand generlei smaak van noden had. Want 't zoute water is zeer dienstig om op zijn wijze de zeevssen te voeden omdat't als met een olie-achtige vettigheid is gemengd. Noch andere wille, dat God de zee zout heeft gemaakt tot bevordering der schipvaart: Vermits 't zeker is dat de zoute wateren, gelijk wij alreeds hebben gehoord, vanwege zijn dikte en grofheid de geladen schepen veel beter kunnen drege dan de verse. Men heeft bevonden dat een zwaar-bevracht schip zonder gevaar over de zee gezeild heeft, naar de grond zonk, zo gauw het in een zoete rivier kwam. Ook is door de zoutheid 't zeewater warmer; en bevriest derhalve in de winter niet zo licht als de zoete vloeden: Die met ijs overtrokken zijn de schipvaart verhinderen. Sommige stellen een andere reden van het niet-bevriezen der zee dan de warmte door de zoutheid; welke mogelijk hierna zal voorgedragen worden. Wederom andere hebben de gedachten dat de Heer onze God de zee heeft zout doen zijn opdat ze aan de mensen zou kunnen verschaffen 't zout wat ze niet kunnen ontberen. Sommige nemen al deze oorzaken tezamen; wat ze te lichter kunnen doen omdat de ene gans niet strijdt tegen de andere. Die noch meer oorzaken begeert kans ze bij de wijsgeeren gaan opzoeken. [184]

Maar, zei Honorius, wat zou het antwoord zijn indien de vraag was: Waarvandaan de zee zijn zoutheid heeft?

Ik zou, hervatte Polylector, u kunnen voorleggen meer dan een geheel dozijn ervan, niet alleen verscheidene, maar ook gans verschillende en tegeneen-strijdende gevoelens. 't Zou te verdrietig vallen, al die te willen voortbrengen; te meer omdat daar omtrent vele filosofische uitbreidingen dienden toegevoegd te worden. Ik zal u derhalve maar alleen enige weinige vertonen. Cardanus lib. 2 de subtilit. pagina 46 meent dat onder 't zeewater zoutbergen verborgen liggen; en dat daarvan de zoutheid der zee ontstaan zou.

Zeker, viel Marinus hierin, zulke zoutbergen zouden sedert de aanvang der wereld tot nu toe al lang verdwenen zijn door het zouten van zo’n boven mate grote menigte water; waarin, gelijk men dagelijks zien kan, 't zout dadelijk komt te smelten.

Even dit, hernam Polylector, heeft de geleerde Scaliger die de eenvoudigheid van Cardanus uitlachte hem ook tegengeworpen. Andere maken de zonnen hitte tot de oorzaak van de zoutheid der zee; als die 't zoete deel daaruit trekt; 't aardachtige aanbrandt en met de waterachtige vochtigheid vermengt. Hiervandaan zou 't ook komen dat 't bovenste zeewater zouter is dan 't onderste; vermits de zonnestralen meer op de oppervlacte der zee kunnen werken. Gelijk dan ook de zee tegen 't Zuiden, desgelijks in de zomer als de zon sterker daarop schijnt, zouter is dan tegen 't Noorden en in de winter. Maar andere houden dit voor een krachteloze redengeving: Want, zeggen ze, indien die gelden zou zo moesten door even deze oorzaak de rivieren en poelen ook zout worden. Noch andere maken deze veronderstelling en bouwen er dan 't volgende besluit op: In de natuur der dingen kan geen zuivere of enkele hoofdstof natuurkundig worden aangemerkt; maar alle lichamen zijn gemengd, bestaan uit verscheidene hoofdstoffen; bezet met een veelvuldige vermenging van dingen. Waarom dan geen lLichaam zo gezuiverd kan worden dat men hetzelfde waarlijk zou kunnen brengen tot de zuiverheid en een enkele van een hoofdstof. Nu de eerste stof tezamen gesteld in de natuurlijke mengsels is 't zout der natuur wat is in alle lichamen van de eerste beginselen [185] der dingen af de verwarde klomp ingeschapen; als waaronder ze noch vastigheid noch bestaan recht konden hebben; noch in zijn wezen bewaard kon worden. Voorts in de natuur der dingen gaat regelmatig niets verloren; hetzij uit de hoofdstoffen, hetzij uit de dampen of uitwaseming uit die getrokken; want elk in 't bijzonder wordt weer hersteld aan zijn eerste hoofdstof. Op deze stellingen nu zeggen ze: Dat 't zout in de eerste schepping aller dingen (zo gauw 't water door de Goddelijke stem binnen zijn oevers gedreven 't aardrijk ontdekt liet) de oceaan en alle andere wateren is ingeschapen. Zodanig echter dat naar gelegenheid der wateren en natuurlijke lichamen het daarin gelegde zout nu meer dan min worden bemerkt. Alle hadden ze zoutheid van node, om te kunnen bestaan. Vermits nu ook aarde en zeeën tezamen een ronde uitmaken en de gehele aardklomp met zout bezet is zo gebeurt het noodzakelijk dat de zee allerwegen de zoutheid uit de aarde zuigt: daarna in de onderaardse doorgangen dit zout achter laten door 't recht der natuur aan de aarde weergeeft ’t geen ze van die had aangenomen. Kircherus. Rollingius. Queebergius en meer andere.

Ik laat, liet Marinus zich hier horen, de filosofen graag hun bedenkingen hierover zo spitsvondig voorstellen als ze immermeer kunnen. Voor mijn deel, eenvoudig sta ik in dit gevoelen dat de wateren op de eerste dag van God met en onder de aarde geschapen hun zoutheid hebben aangenomen van de aardbodem waarop ze stonden. Want God had de aAarde met den Afgrond als een kleed overdeckt; de wateren stonden boven de bergen, Psalm 15; 6. Op de derde dag deed de Almachtige deze wateren van onder de hemel die op de aarde hadden gestaan in een plaats verzamelen en 't droge wordt gezien; wat God aarde noemde en de verzameling der wateren zeeën, Genesis. I. Al deze wateren hadden zoutheid uit de aardbodem naar zich getrokken, omdat ze tot op de derde dag daarop gestaan hadden; en de aarde met zeer veel zout vervuld was; gelijk noch blijkt uit de menigte van 't zout, wat uit 't zand wordt getrokken of uit de velden gegraven of uit de bergen gehouwen. In alle vier wereldelen, Europa, Azië, Afrika en Amerika zijn een grote hoeveelheid van zoutbergen. De Kaspische bergen in Azië zijn van Zout tezamen gegroeid. Ormus schijnt ten enenmale uit gestremd zout te [186] bestaan; is van zo’ n scherpte dat het alles verteerd en knaagt: waarom daar ook noch boom, noch plant, noch gras kan groeien. Wat voor geweldige zoutvlakten Perzië heeft weten diegene die daar geweest zijn; en die zo ver niet zijn gekomen kunnen nazien de schrijvers welke die hebben bereisd. Op al dit zout stonden de wateren en van die hebben ze in de aanvang der Schepping hun zoutheid aangenomen. Ook vinden ze zout genoeg onder de aarde om door hetzelfde in hun zoutheid te worden behouden. Hoe nu uit deze verzamel plaats der zoute wateren zoete rivieren en fonteinen kome, en altijd gekomen zijn hebben wij alreeds gehoord.

Zijn'er dan, vraeghde Juffer Honesta, in't Persische Gewest sulcke seer groote Sout-velden.

Jae gewisselijck, antwoordede Polylector; niet sleghts van eenige uyren, maer selfs van eenige Daghreysen gaens in de lenghte. De breedte is desgelijcks niet geringh. Hier van handel ick in 't Eerste Deel van mijn nu onderhanden zijnde Groot Historisch Magazijn. By welcke gelegenheyd ick daer oock spreeck van 't nut en naedeel des Sout-gebruycks voor de Menschen (welcke stof oock aengeroerd is in mijne Historische Oeffeningen pag. 84.): Van eenige seldsaeme Sout-Springen: Waerom d'oude gewoon waeren, in haere By-eenkoomsten aen sommige een lepel vol sout Water te geven: Waer omse d'aenkomende Gasten aldereerst Sout voorsetteden: Op wat voor een seldsaeme wijs 't Sout sigh seer wijd uytbreydet: Waer d'eerste Sout-Springen sigh eerst in Duytschland hebben ontdeckt; en oorlogh daer over ontstaen: Bygeloof der Heydenen van de Landen, daer sigh de Sout-Springen ontdeckten: Aenmercklijcke Seldsaemheden van Sout: Aenwijsingh van een gereed, en voor de huyshoudingh gantsch dienstigh middel, om 't Vleesch in de Kuyp soodaenigh te souten, dat het niet alleen een of twee jaeren langh goed blijven, maer oock altijd soo versch zijn sal, als 't Vleesch, 't welck maer alleen vier of vijf daegen met sout besprenghd heeft gestaen, e.s.v. Van gegraven en gekoockt Sout: Van de wonderlijcke manier, op welcke 't Sout uyt eenige Sout-Bronnen werd gekregen: Van 't West-Indisch Sout: Van de Brasiliaensche Sout-bronnen, heb ick gesproocken in mijne Curieuse Aenmerckingen der bysonderste Oost en West-Indische Verwonderens-waerdige dingen, eerste deel, van pag. 202. tot 206. Van de treflijcke Sout-poelen in Spaenje: Van ’t Berghsout [187] in 't Landschap Bainoa, en andere Aenmercklijckheden ontrent 't Sout, in 't tweede deel des selven Wercks, pag. 873. 874. 900. Van de Soutkoeyen in China, en hoe deselve door Sout worden gevangen, vierde deel, pag. 1198. Van de Sout Tol in Franckrijck, d'Onderdaenen boven maten hard druckende; en hoe veel deselve den Koningh opbrenghd, in mijn Groot Historisch Schouwtooneel, tweede deel, van pag. 77. tot 80. Van noch andere bysonderheden des Souts in eenige mijner andere Wercken. 'k Sal 'er nu noch maer alleen bydoen een sonderlinge seldsaemheyd van 't Agrigentijnsche Sout, de natuer van ander Sout gantsch tegenstrijdigh zijnde. Want tegens 't Vyer gehouden werdende, soo smelt het, gelijck als Sout in 't water doet. Maer in Water gedaen werdende, soo knarst, barst, tierd en raesd het, gelijck als ons Sout in 't Vyer. Augustinus de Civitat. Dei lib. 21. cap. 5. Plinius lib. v.

't Sou u, begon Marinus, weer, seldsaem voorkomen, indien ick seyde, dat oock Zeewater reght bequaem is, om soute Visch, of sout Vleesch lack te maecken. Echter is 't waeraghtigh; en de nood heeft my d'ondervindingh daer van doen hebben. In den aenvangh onser Redenvoeringh heb ick verhaeld mijn' ongeluckige Reys uyt America nae Franckrijck. Doe ick voorheenen uyt Franckrijck nae America voer, waeren wy (uytgesonderd d'ellendige hongers nood) niet veel geluckiger, voornaementlijck doe wy onder de Linie of Evenaer waeren gekomen. Ter tijd wy deselve tot op drie of vier Graeden nae waeren genaerderd, hadden wy gantschlijck geenen Wind, om te konnen voort geraecken: of quam'er somtijds eenige, soo was se doch soo gantsch onbestendigh en tegenstrijdigh, dat wy 'er geen baet van konden trecken. Dickmael gebeurden 't, dat drie onser by malkander leggende Scheepen yeder in een oogenblick tijds een bysondere wind kreegh; soo datse, even als in een Driehoeck, 't eene Oost, 't andere West, 't derde Noordwaerts wierden gedreeven; ter welcker oorsaeck onse Stierlieden ten eynde raed waeren. Wederom in een oogenblick vergingh deese tegenstrijdigheyd; en daer op ontstond een Stormwind, soo verschricklijck in de Zeylen slaende, dat ick my noch heden verwondere, hoe wy doe 't leven behielden, en dit geweld konden uytstaen, sonder dat ons Schip honderd en honderdmael wierd om en om geslaegen. Vermits wy nu hier dus langh suckelden, soo begon 't ons eyndlijck aen varsch water t'ontbreecken. Niet weynigh quelden ons de Regenen. Maer [188] insonderheyd wierden wy in deese onlijdelijcke hitte geplaeghd van den Dorst: Want wy hadden gantsch geen soet Water, noch eenige andere dranck meer, behalven 't geen ons by 't middagh en avond eeten op 't kaerighst wierd uytgedeeld: Welck Water t'eenemael verdorven, en soo vol Wormen was, dat ghylieden, indien ghy 't saeghd inschencken, door walgingh alles wat in uwe Maegh is soud moeten uytbraecken. Als wy 't droncken, hielden wy met d'eene hand 't glas vast; met d'andere de neus toe, om de stanck niette riecken.

Hoe verstae ick dit, viel Juffer Honesta hier in. Immers hebt ghy geseght, dat'er Regen genoegh viel. Van deselve haddet ghylieden wel soo veel konnen vergaederen, als genoegh waere geweest, om uwen Dorst te lesschen.

Jae maer, antwoordede Marinus, dit Water sou ons veel schaedlijcker zijn geweest, als 't andere vuylstinckende, of selfs 't Zeewater. Want onder den Eevenaer zijn de Regenen soo boos, soo verderflijck, soo giftigh, datse, op de bloote huyd der Menschen vallende, terstond quaede Blaederen veroorsaecken; en op de kleederen seer leelijcke Plecken maecken.

Even 't selve, deed Polylector hier by, werd getuyght van den Regen, welcke by d'Inwooners van Guinea valt. S'is roodaghtigh, wanneerse koomd in haere Winter, zijnde de tijd van onse Gras, Bloey en Somermaend. Dan is 't by haer alderheetst, wijlse de Son reght boven 't hoofd hebben. De gedaghte Regen is gantsch ongesond, insonderheyd voor d'Europaeërs; die, van deselve nat geworden zijnde, terstond een koorts of andere kranckheyd op 't lijf krijgen. Indien men de bereegende kleederen niet stracks in de Son ophanghd, om te doen droogen, soo verrottense binnen weynigh tijds sulckerwijs, datse aen stucken van malkander daer heenen vallen. Met de vingeren kanmense tot stof wrijven. De Guineërs besmeeren haere bloote ligchaemen met Palm-oly; op welcke deesen Regen geen vat heeft. Erasmi Francisci Guineischer und Americanischer Blumen-pusch pag. 14. Friderich van Zeitz Asiatischer Reise-beschreibung pag. 107.

Gemeenlijck, vervolghde Marinus, heeft men onder de geheele Middagh-lijn seer boose Regenen; maer voor dit mael willen wy niet verder hier van spreecken, om in mijn begonnen verhael te mogen voortgaen. Soo geweldigh wierd de Dorst onder ons, dat my noch seer wel indaghtigh is, hoe ick eens, langer als een geheele uyr [189] tijds, verstomd bleef; wijl 't hert my soodaenigh hyghde, dat d'adem daer door in my verteerd wierd. Eenige der Scheepskneghten droncken Zeewater; doch gevoelden sigh stracks daerop in sulck een staet, als ofse Longh en Lever hadden moeten uytspuygen. Vijfendertigh daegen langh wierden wy dus opgehouden, eer wy reght onder, en soo voorts voorby de Linie konden geraecken. Ondertusschen waeren de geduerige boose Regenen tot in 't onderste onses Schips gedrongen; waer door al ons Scheepsbrood schimmeligh, doorwaeterd, en soodaenigh verdorven wierd, dat 'er bynae soo veel Wormen als kruymelen in waeren. Echter hadden wy geen afgrijsen voor deese kost, wijl de voghtigheyd des Gewormts ons noch eenighsins dienstigh was tegens onsen onlijdlijcken Dorst. Vermits wy dan gantschlijck geen Water meer hadden (als alleen 't weynige, krielende van Wormen, 't welck ons, op de gehoorde wijs, onder deese vreeslijcke hitte met een kleyn glaesje 's middaghs en 's avonds wierd toegemeeten), soo moest onse Kock 't gesoutene Speck, Vleesch en Visch in Zeewater afspoelen, en in 't selve ter weyk laeten staen. Tot onser aller seer groote verwonderingh ondervonden wy, dat de genoemde van 't Sout gantsch doordrongene Spijsen in dit Zeewater veel eer en veel meer lack wierden, als in soet Water. Lerii Schiffahrt nach Brazil und Historia der Inwohner America cap. 4. fol. 109.

Zijn er dan, vroeg juffer Honesta, in 't Perzische gewest zulke zeer grote zoutvelden.

Ja, zeker, antwoorde Polylector; niet slechts van enige uren, maar zelfs van enige dagreizen gaans in de lengte. De breedte is desgelijks niet gering. Hiervan handel ik in 't Eerste Deel van mijn nu onderhanden zijnde Groot Historisch Magazijn. bij welke gelegenheid ik daar ook spreek van 't nut en nadeel der zout-gebruik voor de mensen (welke stof ook aangeroerd is in mijn Historische Oefeningen pagina 84): Van enige zeldzame zout-springen: waarom de oude gewoon waren in hun bijeenkomsten aan sommige een lepel vol zout water te geven: Waarom ze de aankomende gasten allereerst zout voorzetten: Op wat voor een zeldzame wijze 't zout zich zeer wijd uitbreidt: Waar de eerste zout-springen zich eerst in Duitsland hebben ontdekt; en oorlog daarover ontstaan: Bijgeloof der heidenen van de landen,daar zich de zout-springen ontdekten: Aanmerkelijke zeldzaamheden van zout: Aanwijzing van een gereed en voor de huishouding gans dienstig middel om 't vlees in de kuip zodanig te zouten dat het niet alleen een of twee jaren lang goed blijven, maar ook altijd zo vers zijn zal als 't vlees wat maar alleen vier of vijf dagen met zout besprengd heeft gestaan, e.d.. Van gegraven en gekookt zout: Van de wonderlijke manier waarop 't zout uit enige zout-bronnen wordt gekregen: Van 't West-Indisch zout: Van de Braziliaanse zout-bronnen heb ik gesproken in mijne Curieuze Aanmerkingen der bijzonderste Oost en West-Indische Verwonderens-waardige dingen, eerste deel van pagina 202 tot 206. Van de voortreffelijke zout-poelen in Spanje: Van ’t bergzout [187] in 't landschap Bainoa en andere Aanmerkelijkheden omtrent 't zout in 't tweede deel van hetzelfde Werk pagina 873. 874. 900. Van de zout-koeien in China en hoe die door zout worden gevangen, vierde deel pagina 1198. Van de zout tol in Frankrijk die de onderdanen boven mate hard drukt; en hoe veel die de koning opbrengt in mijn Groot Historisch Schouwtoneel, tweede deel, van pagina 77 tot 80. Van noch andere bijzonderheden der zous in enige van mijn andere Werken. Ik zal er nu noch maar alleen bijdoen een bijzondere zeldzaamheid van ’t Argentijnse zout, dat de natuur van ander zout gans tegenstrijdig is. Want als het tegen het vuur gehouden wordt zo smelt het gelijk als zout in 't water doet. Maar als het in water gedaan wordt zo knarst, barst, tiert en raast het gelijk als ons zout in 't vuur. Augustinus de Civitat. Dei lib. 21 kapittel 5. Plinius lib. v.

't Zou u, begon Marinus, weer, zeldzaam voorkomen indien ik zei dat ook zeewater recht bekwaam is om zoute vis of zout vlees lang te maken. Echter is 't waarachtig; en de nood heeft mij de ondervinding daarvan doen hebben. In de aanvang onze redenvoering heb ik verhaald mijn ongelukkige reis uit Amerika naar Frankrijk. Toen ik voorheen uit Frankrijk naar Amerika voer waren wij (uitgezonderd de ellendige hongersnood) niet veel gelukkiger, voornamelijk toen wij onder de linie of evenaar waren gekomen. Ter tijd dat wij die tot op drie of vier graden na waren genaderd hadden wij gans geen wind om te kunnen voort geraken: of kwam er somtijds enige, zo was ze doch zo gans onbestendig en tegenstrijdig dat wij er geen baat van konden trekken. Vaak gebeurde 't dat drie van onze bij elkaar liggende schepen ieder in een oogenblik tijds een bijzondere wind kreeg; zodat ze, even als in een driehoek, 't ene Oost, 't andere West, 't derde Noordwaarts worden gedreven; ter welker oorzaak onze stuurlieden ten einde raad waren. Wederom in een oogenblik verging deze tegenstrijdigheid; en daarop ontstond een stormwind die zo verschrikkelijk in de zeilen sloeg dat ik mij noch heden verwonder hoe wij toen 't leven behielden en dit geweld konden uitstaan zonder dat ons schip honderd en honderdmaal wordt om en om geslaeen. Vermits wij nu hier dus lang sukkkelde, zo begon 't ons eindelijk aan vers water t'ontbreken. Niet weinig kwelde ons de regens. Maar [188] vooral worden wij in deze onlijdelijke hitte geplaagd van de dorst: Want wij hadden gans geen zoet water, noch enige andere drank meer, behalven 't geen ons bij 't middag en avond eten op 't karigst wordt uitgedeeld: Welk water ten enenmale verdorven en zo vol wormen wa, dat gijl ieden indien gij 't zag inschenken door walging alles wat in uw maag zou moeten uitbraken. Als wij 't dronken hielden wij met de ene hand 't glas vast; met de andere de neus toe om de stank niet te ruiken.

Hoe verste ik dit, viel juffer Honesta hierin. Immers hebt gij gezegd dat er regen genoeg viel. Van die had gij lieden wel zo veel kunnen verzamelen als genoeg was geweest om uw dorst te lessen.

Ja, maar, antwoorde Marinus, dit water zou ons veel schadelijk r zijn geweest, dan 't andere vuil stinkende of zelfs ’t zeewater. Want onder de evenaar zijn de regens zo boos, zo verderfelijk, zo giftig, dat als ze op de blote huid der mensen vallen, terstond kwade blaren veroorzaken; en op de kleren zeer leelijcke plekken maken.

Even hetzelfde, deed Polylector hierbij, wordt getuigd van de regen welke bij de inwoners van Guinea valt. Het is roodachtig wanneer ze komt in hun winter, is de tijd van onze gras-, bloei- en zomermaand. Dan is 't bij hun aller heetst omdat ze de zon recht boven 't hoofd hebben. De gedachte regen is gans ongezond, vooral voor de Europeanen; di, van die nat geworden zijn terstond een koorts of andere ziekte op 't lijf krijgen. Indien men de beregende kleren niet straks in de zon ophangt om te doen drogen zo verrotten ze binnen weinig tijd op zulke wijze dat ze aan stukken van elkaar daarheen vallen. Met de vingers kan men ze tot stof wrijven. Die van Guinea besmeren hun blote lichamen met palmolie; waarop deze regen geen vat heeft. Erasmi Francisci Guineischer und Amerikanischer Blumen-pusch pagina 14. Friderich van Zeitz Aziëtischer Reise-beschreibung pagina 107.

Gewoonlijk, vervolgde Marinus, heeft men onder de gehele middah-lijn zeer boze regens; maar voor deze keer willen wij niet verder hiervan spreken om in mijn begonnen verhaal te mogen voortgaan. Zo geweldig werd de dorst onder ons dat mij noch zeer wel indachtig is hoe ik eens langer dan een geheel uur [189] tijd verstomd bleef; omdat 't hart mij zodanig hijgde dat de adem daardoor in mij verteerd werd. Enige der scheepsknechten dronken zeewater; doch gevoelden zich straks daarop in zo’ n staat alsof ze de long en lever hadden moeten uitspuwen. Vijfendertig dagen lang worden wij dus opgehouden eer wij recht onder en zo voorts voorbij de linie konden geraken. Ondertussen waren de gedurige boze regens tot in 't onderste van ons schip gedrongen; waardoor al ons scheepsbrood schimmelig, doorwaterd en zodanig verdorven werd dat er bijna zo veel wormen als kruimels in waren. Echter hadden wij geen afgrijzen voor deze kost omdat de vochtigheid der wormen ons noch enigszins dienstig was tegen onze onlijdbare dorst. Vermits wij dan gans geen water meer hadden (dan alleen 't weinige krioelend van wormen wat ons op de gehoorde wijze onder deze vreselijke hitte met een klein glaasje 's middags en 's avonds wordt toegeeeten), zo moest onze kok 't gezouten spek, vlees en vis in zeewater afspoelen en in hetzelfde te week laten staan. Tot onze aller zeer grote verwondering ondervonden wij dat de genoemde van 't zout gans doordrongen spijzen in dit zeewater veel eerder en veel meer slap worden dan in zoet water. Lerii Schiffahrt nach Brazilië und Historia der Inwohner Amerika kapittel 4. fol. 109.

De geene, pastede Polylector hier op, welcke vast stellen de Natuerlijcke treckingh van gelijcke dingen 't een tot 't ander, sullen hier in niet ongelooflijcks vinden; jae oordeelen, noodwendigh te moeten geschieden, dat Zeewater 't Sout uyt gesoutene dingen veel beter weghneemd als soet Water. 't Meerder sal 't minder tot sigh trecken. Vermits nu in een Tob met Zeewater meer Sout is als in een stuck Vleesch of Visch, soo treckt 't meeste Sout 't minste nae sigh. Bestrijck beyde een Mes en een Naeld met een Magneet; 't Mes sal terstond de Naeld nae sigh trecken. Giftige Dieren sullen 't gelijck-aerdigh vergif uyt een Mensch wegh neemen. Men beroove een Slangh van haer Fenijn: Men sette deselve daer nae in een Vat met vergiftighde Aerde: Men haelese nae een korte tijd weer daer uyt, soo sal mense gantsch vol vinden van 't nieuwlijcks-ingesoogene vergif. Eenen van een Slangh gestoockene eete Slangen-vleesch. Schoon 't vergif alreeds al sijn' aderen doordrongen had, 't sal echter sijn vreemd onderwerp (subject) verlaeten, en door een natuerlijcke begeerte weer tot sijn eygen vleesch keeren. Erasmi Francisci [190] Schauwbuhnen dritter theil pag. 24. Anderweegen heb ick wijdloopigh, en door seldsaeme Voorbeelden, hier van gehandeld. Brengh een Mensch, wiens leeden vervrooren sijn, by 't Vyer; hy sal deselve wel haest verliesen. Maer men sette die in ys-koud Water, de Vorst sal stracks uyttrecken. Van deese saeck spreeck ick breeder en voorbeeldlijck in mijne Groote Historische Rariteyt-kamer, tweede deel, van pag. 300. tot 316. Daer ick oock een vermaecklijcke Proef-neemingh hier van voorstel. Somtijds verlustigh ick my hier meê in de Winter: En wijl vermoedlijck Juffer Honesta hier van noch geen kennis sal hebben, soo sal ick my voor ditmael niet ontsien, deese seldsaemheyd hier noch eens, doch op 't kortste, te herhaelen, op datse oock haer vermaeck daer in vinde. Neem een wel-bevroorne Appel. Werptse in een groote Test vol kout Water. Binnen weynigh tijds sal 'er een ysigh Vlies op koomen; 't welck allenxen dicker, en eyndlijck een geheele korst van Ys werd; soo dick, en noch dicker als een Rijcksdaeler. Dan is al de Vorst uyt den Appel getrocken. Slae dan met een Mes op dit Ys-harnasch, soo sal 't in twee of drie gladde stucken sigh aflossen, in sulck een rondte, alsse om den Appel hebben geseeten. Sny deselve op; en ghy sult sien, datter gantsch geen ysigheyd meer in is. Of drooghse schoon af, en setse neer in een plaets daer geen voghtigheyd koomd; soo sal de bevindingh u leeren, datse soo langh dueren, soo vast en sappigh zijn sal, als d'andere Appelen, welcke ghy voor de Vorst hebt bewaerd. Legh daer tegens een bevroorne Appel in warm Water, soo sal de Vorst sigh nae binnen begeven, en ontrent 't klock-huys tot een yser-harde klomp sigh by een vergaederen. Drooghse oock af, en setse wegh; maer wel haest salse gantsch verrot zijn. Pas dit nu op d'uyttreckingh des Souts uyt gesouten Vleesch of Visch door Zeewater, 't welck oock sout is; soo sal misschien 't verhaelde van Marinus soo vreemd en onwaerschijnlijck niet voorkoomen.

'k Moet, liet Juffer Honesta sigh hooren, soo haest de Winter weer aengekoomen is, dit aerdigh Natuer-spel by der hand neemen, en mijn oogen daer in verlustigen. 't Sal my oock konnen dienen, om te bevatten en aen te neemen eenige dingen, welcke ick tot noch toe niet wel heb konnen verstaen, of die my gantsch ongelooflijck scheenen.

By gelegenheyd deser verhandelingh van de southeyd der Zee, seyde Marinus, moet ick verhaelen eenige seldsaemheden van soute [191] Poelen, Meyren en Fontainen, welcke uw gehoor niet geheel onwaerdigh sullen zijn. Op seeckere plaets binnen de Stad Cusco springhd een Bron, welckers Water sigh veranderd in uytneemend wit en seer goed Sout. In andere landen sou een Stad, met soodaenigh een Fontain voorsien, daer van aenmercklijcke voordeelen, jae groote Rijckdommen konnen trecken; doch hier wordse seer weynigh geaght, wegens d'overvloedigheyd des Souts in dit Gewest. De Laet Beschrijvingh van West-Indien fol. 338. Door de Woestijn van Atacama werd 't Koninghrijck Peru afgescheyden van de Provintie Chile. Even deese Woestijn is den wegh, om te voet uyt Chile nae Peru, of uyt Peru nae Chile te konnen gaen. De lenghte word gesteld op ontrent honderd Leguen, of Spaensche mijlen; maeckende weynigh min als sesentaghtigh gemeene Duytsche mijlen. Bynae t'eenemael droogh en sonder Water isse. Noch Loof noch Gras werdt'er gevonden, als alleen op vier of vijf plaetsen, daer men sommige wilde Schapen siet gaen; welcke echter hier een seer ellendige Weyde hebben, wijlse honger en dorst meer als te veel moeten uytstaen. Ontrent midden in deese Woestijn leght de Rivier de la Sal, anders in onse Tael de Sout-vloed, op de hooghte van drie-en-twintigh Graeden en vijentwintigh minuten. Uyt 't oosten koomdse af van 't Geberght, en loopt nae 't Westen in de Zuyd-Zee, door een diep Dal, twee-en-twintigh mijlen van de Xaguyes, zijnde seeckere Bornputten van varsch Water. In al de gemelde twee-en-twintigh Spaensche mijlen vind men nergens soet Water, als alleen hier. Dat van de gemelde Beeck, of Rivier, is soo fel sout, dat het, in de hand genoomen, of in eenigh Vat geschept zijnde, terstond in enckel Sout veranderd. Oock leggen 'er d'oevers vol van. Idem de Laet ibid fol. 359. 't Vleck, of Dorp Amatitlan, gelegen in de Spaensch-West-Indische Provintie Guatemale, verrijckt sigh niet weynigh door 't Sout, 't welck d'Inwooners versaemelen langhs de kant van een soet Meir. Yeder morgen vind men 't hier op d'aerde leggen, gelijck als een witte Rijp. d'Indianen raepen 't op, en suyveren 't dan. 't Is seer bequaem om te gebruycken, en gantsch wit. Thomas Gage Reys door de Spaensche West-Indien, pag. 364. In 't Gewest van Guani Velica is een Fontain, welckers uytvlietend Water in goed wit Sout veranderd. Oock is hier een andere Fontain, waer van 't Water t'saemen klonterd tot witte Klipsteen. d'Inwooners bouwen 'er haere Huysen van. Alle daer van drinckende Menschen en Beesten moeten [192] onvermijdlijck sterven, wijl 't ingedronckene Water in haere ligchaemen tot Steen word. Herrera Beschrijvingh van West-Indien fol. 65. Van andere diergelijcke Bronnen, welckers Water tot Steen veranderd, hebben wy voor deesen gesproocken. In Guadalaiara, of Nieuw-Gallicien (wel een seer gesond Gewest, daer, soo van Spaenjaerden als Ingeboorne, sigh seer veel oude Lieden bevinden; maer daer men oock ellendigh werd geplaeghd van de Wandluysen, soo groot als Boonen; welcke schendigh bijten, en buylen maecken, die soo dick oploopen als Ockernooten), bereyd men Sout uyt Regenwater; 't welck dan versaemeld en op hoopen geworpen werd. Hoe sulcks toegaet, is lightlijck te gissen, wijl hier allerweegen veel Salpeter werd gevonden. Erasmi Francisci Ost und West-Indischen Lustgarten, fol. 1011. In Egypten is een aenmercklijcke en besiens waerdige Poel, genoemd Birquet el Natroun, of 't Meir van Natron. 't Is in tweeën gedeeld; en schijnd in d'aenschouwingh een toebevrooren stilstaende Water, op welckers Ys Sneeuw is gevallen. 't Noordlijckste deel werd van een ander uyt d'aerde koomend Water gemaeckt, sonder dat men de plaets des oorspronghs kan weeten. 't Zuydlijcke ontstaet door een dicke Bron, die ter hooghte van een knie uyt d'aerde opbobbeld, en terstond tot groote stucken Ys t'saemen stremd. Door dit roodaghtigh Water werd de Natron gemeenlijck in een Jaer tijds gemaeckt en volmaeckt. Boven op siet men rood Sout, ter dickte van ses of seven vingeren. Dan een swarte Natron, werdende in Egypten gebruyckt tot Loogh. Eyndlijck ontdecktmen de Natron; die 't eerste Sout bynae gelijck, doch vaster is. Dight daer by heeft men een kleyne soete Fontain. Dagelijcks koomen een groote meenighte Kamelen by dit Meir aen, welcke met Natron werden belaeden. Noch een ander Meir is'er, daer men ontrent Pinxtertijd Sout siet, 't welck sigh op hoopen set, bynae op de wijs van een Grafnaeld: Ter welcker oorsaeck het oock de naem van Pyramidaelsch Sout heeft bekoomen. Van d' Arabiërs werd het Melh el Mactrum geheeten. Thevenot Reysen, eerste deel, pag. 414.

'k Sal (vervolghde Polylector deese Stof) hier voorby gaen 't seldsaem Sout-Meir in 't Hooghduytsche Graefschap Mansveld, van sulck een sonderlingh-vreemde eygenschap, dat de Netten der Visschers, wanneerse die wat te diep daer in werpen, terstond verbranden; even als warense in een vlammend Vyer geweest. D.T.V.Y. Weereld-Spiegel der Rijcken, Staeten en Vorstendommen, fol. 356. [193]

Maer dit moet ick hier, als yet aenmerckens-waerdigh, invoegen. Salines is de Hoofdstad van 't Graefschap Burgundien; leggende tusschen twee steyle Bergen ten Oosten en ten Westen. d'Andere, Zuyd en Noordwaerts, leggen wat verder af, en zijn seer hoogh. Midden in deselve ontspringen soute Bronnen; welcke, binnen de ruymte van maer alleen aght of thien voeten, seer verscheyden zijn in hoedaenigheyd, en hoeveelheyd des Waters en des Souts. T'saemen zijnse seven in 't getal. d'eerste, welcke de beste is, en door 't dunne Sand tusschen twee Rotsen van onder als uyt een Pot overvloedigh opborreld, doch meest by een Suyden wind, en nae dat het geregend heeft; minst met een Noorden wind, echter noyt gebrecklijck, geeft van honderd ponden Water vijfentwintigh ponden seer wit goed Sout. De tweede Bron, niet meer als vier vingeren van d'andere afstaende, geeft vierentwintigh ponden Sout van honderd ponden water. Midden uyt de Steen springdse voort; en werpt met 't Water te gelijck rood Sand op. In de Somer geeft d'eerste maer vierentwintigh, deese tweede drientwintigh ponden; en alsoo 's Winters op yeder honderd ponden een pond Sout meer als 's Somers. De derde van 't honderd ponden water in de Winter drieentwintigh, in de Somer tweeentwintigh ponden Sout. De vierde leverd maer alleen seven ponden Sout van de honderd ponden Water, wijl 'er veel soet water onder gemengd werd. Doch in de Hondsdaegen, wanneer d'andere Bronnen verminderen, geeft deese meer Souts, te weeten, vijfthien of sesthien ponden van de honderd ponden water. De vijfde, maer alleen ses Palmen hooger op staende, geeft van honderd ponden water maer ses ponden Sout. Van de sesde vind ick geen eygentlijck beright. Ondertusschen is dit een reght Natuerwonder, dat de sevende, zijnde de middelste, en alle seven bepaeld in d'enghte van noch geen thien voeten weghs, gantsch soet is. Daerenboven, dat alle seven deese Wateren uyt eene Springh voort komen. En datse ontspringen in een plaets, meer als aghtmael honderd duysend treeden van de Zee; geleegen tusschen hooge Bergen, Pegei Ars Apophthegmatica in Praefat. §. 1. Kircheri mund. subterran. tom. 2. lib. 10. divis. 6. cap. 11. Gelhusii Geographia pag. 300. Echter vind ick van de gedaghte soete Bron in 't midden der soute by Kircherus, dat'er eenige soutigheyd in sou zijn; doch soo weynigh, dat deselve nauwlijcks kan geproefd worden. Dit Water vloeyd altijd eenpaerigh; sonder, gelijck 't Water der andere Bronnen, met de [194] Winden of Jaergetijden te vermeerderen of te verminderen. In Opper-Oostenrijck, niet verr' van Ischlen en Halstadt, werden in seer hooge Bergen Poelen van allerley Mijn-wateren gevonden. Insonderheyd zijn deese Geberghten beset met Sout-Aerde; welcke men vermenghd met soet Water, en 't selve dan in Pannen koockt. 't Sout Water werd uyt de Halbergh, ter lenghte van vier Duytsche mijlen weghs, in een Pan, staende dight by een Meir, gevoerd en neergelaeten, door vier-en-twintigh duysend in malkander gevoeghde Gooten, of Pijpen, yder thien voeten langh. Men seght, dat d'Aerts-Hertogen van Oostenrijck van deese Sout-Mijnen jaerlijcks trecken aghtmael honderd duysend Rhipi guldens. Idem Kircherus & Gelhusius ibid. De Reysigers nae de Roode Zee loopen dickmael onderweegen nae seeckeren Heuvel, en trecken uyt des selven Aerde eenige Steenkens, van gedaente, en soo wit, als grove Hagel; klaerblinckende gelijck 't schoonste Krystal. Sy zijn natuerlijck opreght Sout, doch boven maeten fel. Sommige stucken hebben de grootte van Ockernoten. 't Werd Aerd-Sout geheeten, wijl 't uyt d'Aerde werd voortgebraght. Men vind het oock op eenige Geberghten in Italien en Sicilien. F. Antonius Gonsales Nieuwe Jerusalemsche Reys, tweede deel, pag. 494. Friderich von Zeitz Asiatischer Reisebeschreibung pag. 109.

Gemacklijcker als in Opper-Oostenrijck, hernam Marinus, bekoomen d'Inwooners op de Kust van Paria haer Sout. Wanneer de Zee, door een groote onstuymigheyd, 't vlacke Land overloopen, en naderhandt sigh weer bedaerd heeft, soo maeckt de Son hier goed Sout van 't aghtergeblevene Water. Doch 't moet vergaederd en opgenoomen worden eer 'er eenige Regen valt; anders smelt het, en dringhd dan in d'Aerde. Als men 't bytijds versaemeld, werd het in hardigheyd de Steenen gelijck; soo dat men 'er Kannen en Potten uyt kan toestellen; welcke de Parianers verruylen tegens andere Waeren der Vreemdelingen. Montani Beschrijvingh van America fol. 54. Aen d'Africaensche Vloed Senega, tusschen Beyhurte en 't Gewest daer de Francoisen haere Vestingh hebben, vind men een seeckere Streeck, daer de geheele grond der genoemde Rivier maer twee voeten diep, doch gantsch hard en met Sout bewassen is. d'Inwooners stooten dit Sout met een yser tot groote stucken af; neemen dan deselve uyt 't Water, en laetense op 't Land drogen. 's Anderen daeghs vind men de plaets, daer deese klompen uytgebrooken zijn. [195] weer ten vollen met Sout beset. 't Is seer schoon en wit. Men vervoerd het op Kamelen door 't geheele Land. Jae, voortijds is 't selfs tot in Holland gebraght geworden. d'Eygenar hier van is de Koningh van Cajor: Doch 't daer van komende genot vereerd hy aen een Priester. Voor een Last van dit Sout, soo veel als een Kameel kan draegen, moet men geven een kleed van Capo Verde, en een Becken vol Hirsse. De groote uyt de grond afgestootene Stucken werden daer nae op 't Land tot kleyner verbroocken; dan in Ossenhuyden gedaen, en alsoo den Kameel aen beyde de zyden aengehangen. Vliegerii Miscellan. pag. 415.

Diegene, paste Polylector hierop, welke vaststellen de natuurlijke trekking van gelijke dingen 't een tot 't ander zullen hierin niet ongelooflijks vinden; ja, oordelen noodwendig te moeten geschieden dat zeewater 't zout uit gezouten dingen veel beter wegneemt dan zoet water. 't Meerder zal 't minder tot zich trekken. Vermits nu in een tobbe met zeewater meer zout is dan in een stuk vlees of vis zo trekt 't meeste zout 't minste naar zich. Bestrijk beide een mes en een naald met een magneet; 't Mes zal terstond de naald naar zich trekken. Giftige dieren zullen 't gelij-aardig vergif uit een mens weg nemen. Men berooft een slang van zijn venijn: Men zet die daarna in een vat met vergiftigde aarde: Men haalt ze na een korte tijd weer daaruit zo zal men ze gans vol vinden van 't net-ingezogen vergif. Een van een slang gestoken eet slangen-vlees. Ofschoon 't vergif alreeds al zijn aderen doordrongen had, 't zal echter zijn vreemd onderwerp (subject) verlaten en door een natuurlijke begeerte weer tot zijn eigen vlees keren. Erasmus Francisci [190] Schauwbuhnen dritter theil pagina 24. Andere manieren heb ik uitvoerig en door zeldzame voorbeelden hiervan gehandeld. Breng een mens, wiens leden bevroren zijn bij 't vuur; hij zal die wel gauw verliezen. Maar men zet die in ijskoud water, de vorst zal er straks uittrekken. Van deze zaak spreek ik breder en voorbeeldig in mijn Grote Historische Rariteit-kamer, tweede deel, van pagina 300 tot 316. Daar ik ook een vermakelijke proef-neming hiervan voorstel. Somtijds verlustig ik mij hiermee in de winter: En omdatv ermoedelijk juffer Honesta hiervan noch geen kennis zal hebben zo zal ik mij voor deze keer niet ontzien deze zeldzaamheid hier noch eens, doch op 't kortste, te herhalen opdat ze ook haer vermaak daarin vindt Neem een goed bevroren appel. Werp die in een grote test vol koud water. Binnen weinig tijd zal er een ijzig vlies op komen; wat geleidelijk aan dikker en eindelijk een gehele korst van ijs wordt; zo dik en noch dikker dan een rijksdaalder. Dan is alle vorst uit de appel getrokken. Sla dan met een mes op dit ijs-harnas, zo zal 't in twee of drie gladde stukken zich aflossen en in zo’ n rondte als ze om de appel hebben gezien. Snij die open; en gij zal zien dat ter gans geen ijzigheid meer in is. Of droog ze schoon af en zet het neer in een plaats daar geen vochtigheid komt; zo zal de bevinding u leren dat ze zo lang duren, zo vast en sappig zijn zal als de andere appels welke gij voor de vorst hebt bewaard. Leg daar tegen een bevroren appel in warm water, zo zal alle vorst zich naar binnen begeven en omtrent 't klokhuis tot een ijzer-harde klomp zich bijeen verzamelen. Droog ze ook af en zet ze weg; maar wel gauw zal ze gans verrot zijn. Pas dit nu op de uittrekking van het ozut uit gezouten vlees of vis door zeewater, wat ook zout is; zo zal misschien 't verhaalde van Marinus zo vreemd en onwaarschijnlijk niet voorkomen.

Ik moet, liet juffer Honesta zich horen, zo gauw de winter weer aangekomen is dit aardig natuur-spel bij de hand nemen en mijn ogen daarin verlustigen. 't Zal mij ook kunnen dienen om te bevatten en aan te neeen enige dingen welke ik tot noch toe niet goed heb kunnen verstaan of die mij gans ongelooflijk schenen.

Bij gelegenheid van deze verhandeling van de zoutheid der zee, zei Marinus, moet ik verhalen enige zeldzaamheden van zoute [191] poelen, meren en fonteinen welke uw gehoor niet geheel onwaardig zullen zijn. Op zekere plaats binnen de stad Cusco ontspringt een bron wiens water zich verandert in uitnemend wit en zeer goed zout. In andere landen zou een stad, met zodanige fontein voorzien, daarvan aanmerkelijke voordelen, ja, grote rijkdommen kunnen trekken; doch hier wordt het zeer weinig geacht vanwege de overvloedig der zout in dit gewest. De Laet Beschrijving van West-Indien fol. 338. Door de woestijn van Atacama wordt 't koninkrijk Peru afgescheiden van de provincie Chili. Even deze woestijn is de weg om te voet uit Chili naar Peru of uit Peru naar Chili te kunnen gaan. De lengte wordt gesteld op omtrent honderd Leguen of Spaanse mijlen; maakt weinig minder dan zesentachtig gewone Duitse mijlen. Bijna ten enenmale droog en zonder water is het. Noch loof noch gras wordt er gevonden dan alleen op vier of vijf plaatsen daar men sommige wilde schapen ziet gaan; welke echter hier een zeer ellendige weide hebben omdat ze honger en dorst meer dan te veel moeten uitstaan. Omtrent midden in deze woestijn ligt de rivier de la Sal, anders in onze taal de zout-vloed, op de hoogte van drietwintig graden en vijentwintig minuten. Uit 't oosten komt ze af van 't gebergt, en loopt naar 't Westen in de Zuidzee door een diep dal, tweeentwintig mijlen van de Xaguyes zijn zekere bronputten van vers water. In alle gemelde twee-en-twintig Spaanse mijlen vindt men nergens zoet water dan alleen hier. Dat van de gemelde beek of rivier is zo fel zout zodat het in de hand genomen of in enig vat geschept terstond in enkel zout verandert. Ook leggen er de oevers vol van. Idem de Laet ibid fol. 359. 't Vlek of dorp Amatitlan, gelegen in de Spaans West-Indische provincie Guatemala verrijkt zich niet weinig door 't zout wat de inwoners veszamrlen langs de kant van een zoet meer. Ieder morgen vindt men 't hierop de aarde liggen gelijk als een witte rijp. De Indianen rapen ’t op en zuiveren 't dan. 't Is zeer bekwaam om te gebruiken en gans wit. Thomas Gage Reys door de Spaans West-Indien, pagina 364. In 't gewest van Guani Velica is een fontein wiens uitvloeiend water in goed wit zout verandert. Ook is hier een andere fontein waarvan 't water tezamen klontert tot witte klipsteen. De inwoners bouwen er hun huizen van. Alle daarvan drinkende mensen en beesten moeten [192] onvermijdelijk sterven omdat 't ingedronken water in hune lichamen tot steen wordt. Herrera Beschrijving van West-Indien fol. 65. Van andere diergelijke bronnen wiens water tot steen verandert hebben wij voor dezen gesproken. In Guadalaiara of Nieuw-Galicië (wel een zeer gezond gewest daar zowel van Spanjaarden als ingeboren zich zeer veel oude lieden bevinden; maar daar men ook ellendig wordt geplaagd van de wandluizen, zo groot als bonen; welke schandalig bijten en builen maken die zo dik oplopen als walnoten) bereidt men zout uit regenwater; wat dan verzameld en op hopen geworpen wordt. Hoe zulks toegaat is licht te gissen, omdat hier allerwegen veel salpeter wordt gevonden. Erasmus Francisus Ost und West-Indischen Lustgarten, fol. 1011. In Egypte is een aanmerkelijke en bezienswaardige poel, genoemd Birquet el Natroun, of 't meer van Natron. 't Is in tweeën gedeeld; en schijnt in de aanschouwing een dicht bevroren stilstaand water, waarop ijs en sneeuw is gevallen. 't Noordelijkste deel wordt van een ander uit de aarde komend water gemaakt zonder dat men de plaats der oorsprong kan weten. 't Zuidelijke ontstaat door een dikke bron die ter hoogte van een knie uit de aarde op bobbelt en terstond tot grote stukken ijs tezamen stremt. Door dit roodachtig water wordt het natron gewoonlijk in een jaar tijds gemaakt en volmaakt. Bovenop ziet men rood zout ter dikte van zes of zeven vingers. Dan een zwart natron, worden in Egypte gebruikt tot loog. Eindelijk ontdekte men het natron; die 't eerste zout bijna gelijk doch vaster is. Dicht daarbij heeft men een kleine zoete fontein. Dagelijks komen een grote menigte kamelen bij dit meer aan welke met natron worden beladen. Noch een ander meer is er daar men omtrent Pinkstertijd zout ziet wat zich op hopen zet, bijna op de wijze van een grafnaald: Ter welke oorzaak het ook de naam van Pyramidaals zout heeft bekomen. Van de Arabieren wordt het Melh el Mactrum geheten. Thevenot Reysen, eerste deel, pagina 414.

Ik zal (vervolgde Polylector deze stsof) hier voorbijgaan 't zeldzaam zoutmeer in ’t Hoogduitse graafschap Mansveld van zo’ n zonderling-vreemde eigenschap dat de netten der vissers wanneer ze die wat te diep daarin werpen terstond verbranden; even als waren ze in een vlammend vuur geweest. D.T.V.Y. Wereld-Spiegel der Rijken, Staten en Vorstendommen, fol. 356. [193]

Maar dit moet ik hier als iets aanmerkens waardig invoegen. Salines is de hoofdstad van 't graafschap Bourgondië; ligt tussen twee steile bergen ten Oosten en ten Westen. De andere Zuid en Noordwaarts liggen er wat verder af en zijn zeer hooh. Midden in die ontspringen zoute bronnen; welke binnen de ruimte van maar alleen acht of tien voeten zeer verscheiden zijn in hoedanigheid en hoeveelheid der water en de zout. Tezamen zijn ze zeven in 't getal. De eerste, welke de beste is en door 't dunne zand tussen twee rotsen van onder als uit een pot overvloedig opborrelt, doch meest bij een Zuidenwind en nadat het geregend heeft; minst met een Noordenwind, echter nooit gebrekkelijk, geeft van honderd ponden water vijfentwintig ponden zeer wit goed zout. De tweede bron die niet meer dan vier vingers van de andere afstaat geeft vierentwintig ponden zout van honderd ponden water. Midden uit de steen springt hete voort; en werpt met 't water tegelijk rood zand op. In de zomer geeft de eerste maar vierentwintig, deze tweede drieëntwintig ponden; en alzo 's winters op ieder honderd ponden een pond zout meer dan 's zomers. De derde van 't honderd ponden water in de winter drieëntwintig, in de zomer tweeëntwintig ponden zout. De vierde levert maar alleen zeven ponden zout van de honderd ponden water omdat er veel zoet water onder gemengd wordt. Doch in de hondsdagen, wanneer de andere bronnen verminderen, geeft deze meer zout, te weten vijftien of zestien ponden van de honderd ponden water. De vijfde die maar alleen zes palmen hoger op staat, geeft van honderd ponden water maar zes ponden zout. Van de zesde vind ik geen eigenlijk bericht. Ondertussen is dit een recht natuurwonder dat de zevende, is de middelste, en alle zeven bepaalt in de enghte van noch geen tien voeten weg gans zoet is. Daarboven dat alle zeven deze wateren uit een spring voortkomen. En dat ze ontspringen in een plaats meer dan achtmaal honderdduizend treden van de zee; gelegen tussen hoge bergen, Pegei Ars Apophthegmatica in Praefat. §. 1. Kircheri mund. subterran. tom. 2. lib. 10. divis. 6. kapittel 11. Gelhusii Geographia pagina 300. Echter vind ik van de gedachte zoete bron in 't midden der zoute bij Kircherus dat er enige zoutheid in zou zijn; doch zo weinig, dat die nauwelijks kan geproefd worden. Dit water vloeit altijd eenparig; zonder gelijk 't water der andere bronnen met de [194] winden of jaargetijden te vermeerderen of te verminderen. In Oper-Oostenrijk, niet ver van Ischlen en Halstadt worden in zeer hoge bergen poelen van allerlei mijnwateren gevonden. Vooral zijn deze gebergten bezet met zoute-aarde; welke men vermengt met zoet water en hetzelfde dan in pannen kookt. 't Zout water wordt uit de Halbergh, ter lengte van vier Duitse mijlen weg, in een pan, staat dicht bij een meer, gevoerd en neergelaten door vierentwintigduizend in elkaar gevoegde goten of pijpen, ieder tien voeten lang. Men zegt dat de aartshertogen van Oostenrijk van deze zout-mijnen jaarlijks trekken achtmaal honderdduizend Rhipi guldens. Item Kircherus & Gelhusius ibid. De reizigers die naar de Rode Zee lopen vaak onderweg naar zekeren heuvel en trekken uit die aarde enige steentjes en zo wit als grove hagel; klaar blinkend gelijk 't schoonste kristal. Zij zijn natuurlijk oprecht zout, doch boven maten fel. Sommige stukken hebben de grootte van walnoten. 't Wordt aard-zout geheten omdat 't uit de aarde wordt voortgebracht. Men vindt het ook op enige gebergten in Italië en Sicilie. F. Antonius Gonsales Nieuwe Jeruzalemse Reis, tweede deel, pagina 494. Friderich von Zeitz Aziëtischer Reisebeschreibung pagina 109.

Gemakkelijk er als in Opper-Oostenrijk, hernam Marinus, bekomen de inwoners op de kust van Paria hun zout. Wanneer de zee, door een grote onstuimigheid 't vlakke land overlopen en naderhand zich weer bedaard heeft, zo maakt de zon hier goed zout van ’t achtergebleven water. Doch 't moet verzameld en opgenomen worden eer er enige regen valt; anders smelt het en dringt dan in de aarde. Als men 't bijtijds verzameld wordt het in hardheid de stenen gelijk; zodat men er kannen en potten uit kan toestellen; welke die van Paria verruilen tegen andere waren der vreemdelingen. Montani Beschrijving van Amerika fol. 54. Aan de Afrikaanse vloed Senega, tussen Beyhurte en 't gewest daar de Fransen hun vesting hebben vindt men een zekere streek daar de gehele grond der genoemde rivier maar twee voeten diep, doch gans hard en met zout begroeid is. De inwoners stoten dit zout met een ijzer tot grote stukken af; nemen dan die uit ’t water en laten ze op 't land drogen. De volgende dag vindt men de plaats daar deze klompen uitgebroken zijn [195] weer ten volle met zout bezet. 't Is zeer schoon en wit. Men vervoert het op kamelen door 't gehele land. Ja, voortijds is 't zelfs tot in Holland gebracht geworden. De Egyptenaar hiervan is de koning van Cajor: Doch 't daarvan komende genot vereert hij aan een priester. Voor een last van dit zout, zo veel als een Kameel kan dragen, moet men geven een kleed van Capo Verde en een nekken vol hirs. De grote uit de grond afgestoten stukken worden daarna op 't land tot kleiner verbroken; dan in ossenhuiden gedaan en alzo de kameel aan beide de zijden aangehangen. Vliegerii Miscellan. pagina 415.

Plinius, deed Polylector hier by, verhaeld, dat men by de Stad Utica in Africa 't Sout tot seer groote Heuvelen op een hoopte. Dat men oock in de Mesopotamische Stad Carrhis Mueren en Huysen van Sout bouwde. Uyt de gedaghte Schrijver werd dit voorgesteld van Klockius, de Aeraria lib. 2. cap. 9. Met een bygevoeghd beright, dat Carrhis sou zijn een Stad in Arabien; vermaerd door de Nederlaegh, welcke Crassus voortijds daer heeft geleeden. Doch hy begaet hier een Geographische misslagh (welcke oock, als men niet sorghvuldigh toesiet, lightlijck kan geslaegen worden). Twee Carrae, of Carrhae zijn'er; 't een in Arabien aen de Roode Zee; 't ander in Mesopotamien. Van welcke laetste plaets (niet van d'Arabische) de gemelde Plinius spreeckt. Gelijck dan oock Crassus niet in Arabien, maer in Mesopotamien by de Stad Carrhis met sijn Heyr wierd geslaegen. Waer by aen te mercken staet, tot voorkoomingh van feylen, dat Mesopotamien en Babylonien van Plinius oock tot Syrien werd gereeckend; niet om dat het een gedeelte daer van was, maer vermits de Roomsche Maght over Syrien heerschte, en met de Parthers om Mesopotamien oorloghde. Plinius lib. 5. cap. 12. Erasmi Francisci Schaubuhnen dritter theil, pag. 819.

Wy hebben, seyde Honorius, onlanghs geleeden yets gehoord van Sout-Mijnen. Dit brenghd my in gedaghten 't geen my eens verhaeld is uyt de Jaerboecken van Baronius; te weeten, dat op seeckere tijd in soodaenige Onder-Aerdsche Wateren wierd gevonden een geheel Menschen-ligchaem; buyten twijffel seer langh daer gelegen hebbende; doch noch soo gantsch varsch, jae oock soo klaer van oogen, dat het een levendigh Mensch gelijck scheen. De Hertogh deed dit Lijck, als yet raers, in een bysondere Kamer bewaeren; doch al 't Vleesch vervloeyde binnen weynigh tijds tot sout [196] Water daer heenen; vermoedlijck door d'ongewoonte van de Lught.

Indien, pastede Marinus hier op, in't Sout een bewaerende kraght werd gevonden, daer is gewisselijck oock een beschaedigende eygenschap en werckingh in. In de groote Backen by de gedaghte Sout-bronnen tot Salins heeft 't soute Water somtijds twintigh, jae dertigh jaren langh stil gestaen. 't Stremd aen de Plancken gelijck als Chrystal. Eens